Ze cinitym sercem cae lata powstrzymywaem si od publikacji tej

Ksiki, dawno ju gotowej: poczucie odpowiedzialnoci wobec ywych

przewaao nad poczuciem obowizku wobec umarych. Ale teraz, kiedy
bezpieczestwo pastwowe i tak ju dostao ten tekst, nie mam innego
wyjcia, jak niezwocznie go wydrukowa.
A. SOENICYN
Wrzesie 1973
1
Aleksander Soenicyn
ARCHIPELAG GUag
Tom 1
Autoryzowany przekad z rosyjskiego:
Jerzy Pomianowski
POWICAM
wszystkim, ktrym ycia nie starczyo aby o tym opowiedzie.
I niechaj mi wybacz e nie wszystko dostrzegem, nie wszystko sobie
przypomniaem, nie wszystkiego si domyliem.
2
OD AUTORA
W roku tysic dziewiset czterdziestym dziewitym trafilimy
z przyjacimi na zastanawiajc notatk w czasopimie Akademii Nauk
Przyroda. Pisano tam drobn czcionk, e nad rzek Koym, w trakcie prac
wykopaliskowych zostaa znaleziona podziemna tafla lodu zamary,
prehistoryczny potok a w niej zamarznite (kilkadziesit tysicy lat temu)
okazy fauny kopalnej. Ryby te, czy moe pazy, zachoway si tak dobrze,
wydaway si tak wiee informowa uczony korespondent e obecni przy
tym, po rozbiciu lodu, zjedli je zaraz z OCHOT.
Nielicznych swoich czytelnikw pismo zapewne wprawio w niemae
zdziwienie wiadomoci o tym, jak dugo mona rybie miso trzyma
w lodzie. Ale tylko niewielu z nich mogo wnikn w icie epicki sens
ryzykownej notatki. Mymy zrozumieli od razu. Caa scena zarysowaa si
nam ostro, do najdrobniejszych szczegw: jak owi obecni z popieszn
zawzitoci rbali ld, jak majc za nic szlachetne cele ichtiologii
i roztrcajc si okciami, wyrywali sobie wzajem ksy tysicletniego cierwa,
wlekli je do ogniska, aby tam odtajao, i aby mona byo si nim nasyci.
Zrozumielimy to od razu, poniewa sami naleelimy do tych OBECNYCH,
do tego jedynego w wiecie, niezliczonego plemienia zekw, ktre samo
jedno tylko byo zdolne zje z OCHOT paza.
Koyma za bya najwiksz i najdalej sync wysp, lutym biegunem tego
zadziwiajcego kraju GUag, ktry wol geografii rozdarty by na ksztat
archipelagu, ale psychologia spajaa go w kontynent kraju prawie
niewidzialnego, prawie nieuchwytnego dla zmysw, tego wanie, ktry
zamieszkiwa lud zekw.
Archipelag ten rozrzutem swoich plam pobryzga i upstrzy kraj, z ktrego si
wynurzy, wern si w granice jego miast, zasmuy cieniem jego drogi,
a jednak ten i w w ogle nie domyla si jego istnienia, bardzo wielu co
ledwie syszao, a wiedzieli wszystko tylko ci, co tam niegdy byli.
Ale milczeli tak, jakby na wyspach Archipelagu utracili mow.
Nieoczekiwany zwrot w naszych dziejach sprawi, e ujawnia si jaka
drobna, znikomo maa cz prawdy o Archipelagu. Ale te same rce, ktre
nakaday nam kajdany, teraz wystawiaj donie pojednawczym gestem: Nie
trzeba!... Dajcie spokj przeszoci!... Kto star zo wspomni bodaj oko
straci!. Ale to porzekado ma cig dalszy A kto j zapomni bodaj obu nie
mia!.
Mijaj dziesiciolecia i niepowrotnie zlizuj blizny i szramy przeszoci.
Niejedna wyspa przez ten czas rozpada si, rozpyna, polarny ocean
zapomnienia przetacza si nad ni. I kiedy, w wiekach co nadejd,
Archipelag ten, jego aura i koci jego mieszkacw, wmarznite w tafl lodu
wydadz si potomkom resztkami jakiego nieprawdopodobnego paza.
Nie omiel si pisa tu historii Archipelagu: nie udao mi si dotrze do
dokumentw. Ale czy ktokolwiek zdoa je/kiedykolwiek przeczyta?... Ci, co to
3
nie maj chci na WSPOMNIENIA, do ju mieli (i mie jeszcze bd)
czasu, aby zniszczy je do szcztu.
Te lat jedenacie, ktrem tam spdzi, rozumiem niejako hab, nie jako
przeklty sen; nie, zdyem polubi prawie ten pokraczny wiat; teraz za na
dobitk staem si przez szczliwy przypadek powiernikiem wielu
pniejszych opowiada i przekazw pisemnych moe zatem potrafi
dowlec do innych cho troch tych koci i misa zreszt ywego, bo i paz
jeszcze dzi jest ywy.
*
Napisanie tej ksiki przekraczao miar si jednego czowieka. Prcz
tego, co wyniosem z Archipelagu sam w oczach i uszach, w pamici, na
wasnej skrze materia do tej ksiki dali mi w postaci opowiada,
wspomnie i listw
(tu nastpuje spis 227 nazwisk)
Nie wyraam im tu mojej prywatnej wdzicznoci: to ma by wsplnie
przez nas wzniesiony pomnik dla wszystkich zamczonych i zabitych.
W tym spisie chciabym szczeglnie wyrni tych, ktrzy wiele si
napracowali, pomagajc mi, aby ta rzecz oparta bya na bibliograficznych
danych, wzitych z ksiek, ju dawno usunitych ze wspczesnych
bibliotek i zniszczonych tak, e odnalezienie zachowanego jako
egzemplarza wymagao wielkiej wytrwaoci; jeszcze bardziej za tych, ktrzy
pomogli ukry ten rkopis w trudnych momentach, a pniej go przepisa.
Ale jeszcze nie nadszed czas, w ktrym omielibym si wymieni ich
nazwiska.
Dawny wizie soowiecki, Dymitr Piotrowicz Witkowski mia by redaktorem
tej ksiki. Jednak p ycia, ktre TAM spdzi (jego wspomnienia obozowe
tak si te nazywaj P ycia) odbio si na nim w postaci
przedwczesnego paraliu. Ju pozbawiony mowy mg on przeczyta tylko
kilka zakoczonych rozdziaw i przekona si, e o wszystkim BDZIE
POWIEDZIANE.
A jeli dugo jeszcze nie przetrze si wiato wolnoci w naszym kraju, to
i przekazywanie tej ksiki z rk do rk bdzie bardzo niebezpieczne tak,
e rwnie przyszym czytelnikom powinienem pokoni si z wdzicznoci
w imieniu tamtych, co zginli.
Kiedy zaczynaem pisa t ksik w 1958 roku, nie znaem jeszcze niczyich
wspomnie, ani utworw literackich o obozach. W cigu lat pracy,
zakoczonej w 1967 roku, stopniowo poznaem Opowiadania koymskie
Warama Szaamowa i wspomnienia D. Witkowskiego, J. Ginzburg, O.
Adamowej Sliozberg, na ktre powouj si w ksice, jako na fakty
literackie oglnie znane (tak te koniec kocw bdzie!).
Wbrew swoim zamiarom, wbrew wasnej chci dostarczyli nieocenionych
materiaw do tej ksiki, dali pojcie o wielu wanych faktach, a nawet
cyfrach i wreszcie o atmosferze, ktr oddychali: czekista M. Sudrabacis
4
i N. W. Krylenko naczelny oskaryciel publiczny w cigu dugich lat; jego
nastpca A. J. Wyszyski, ze swoimi wsplnikamiprawnikami, wrd
ktrych nie sposb nie wyrni J. L. Awerbacha.
Materiaw do tej ksiki dostarczyo take TRZYDZIESTU SZECIU
sowieckich pisarzy z MAKSYMEM GORKIM na czele autorw haniebnej
ksiki o Kanale Biaomorskim, pierwszego w rosyjskiej literaturze dziea,
sawicego prac niewolnicz.
5
W tej ksice nie ma zmylonych osb, ani zmylonych wydarze.
Ludzie i miejscowoci nosz swoje wasne imiona. Jeli uyte s inicjay, to
tylko z prywatnych powodw. Jeli imion brak zupenie, to tylko dlatego, e
ludzka pami ich nie zachowaa wszystko za wanie tak byo.
6
CZ PIERWSZA
PRZEMYS WIZIENNY
W okresie dyktatury, otoczeni ze wszech stron wrogami, przejawialimy
niekiedy zbytni mikko, przesadn agodno.
Krylenko,
przemwienie na procesie Prompartii.
7
I. ARESZTOWANIE
Jak trafia czowiek na ten tajemniczy Archipelag? O kadej porze dnia
lec tam samoloty, pyn okrty, turkocz pocigi ale aden napis na nich
nie wskazuje, dokd jad. A kasjerzy na dworcach i pracownicy agencji
Sowturist i Inturist bd zdumieni, jeeli poprosicie ich o odpowiedni bilecik.
Ani Archipelagu w oglnoci, ani adnej z jego niezliczonych wysepek ci
ludzie nie znaj, nie syszeli o niczym.
Ci, ktrzy jad na Archipelag, eby nim rzdzi trafiaj tam poprzez
uczelnie Ministerstwa Spraw Wewntrznych.
Ci, ktrzy jad, eby Archipelagu pilnowa trafiaj tam z poboru, przez
komendy uzupenie.
Ci za, ktrzy jad tam umiera, tak jak my, czytelniku, ci trafiaj tam
wycznie i koniecznie poprzez aresztowanie!! Czy warto mwi, e to
chwila, co amie cae twoje ycie? e to piorun, co z ng wali? e to wstrzs
duchowy nie do pojcia, z ktrym nie kady moe si oswoi i czsto
nabawia si pomieszania zmysw?
Wszechwiat ma wanie tyle punktw centralnych, ile w nim ywych istot.
Kady z nas jest osi wiata i wiat rozpada si na kawaki, gdy czowiek
syszy syknicie: Jestecie aresztowani!.
Skoro! ciebie ju aresztowano to czy w ogle co si uchowao w tym
trzsieniu ziemi?
Ale nie potrafic zamionym nagle umysem poj rozmiarw tego
przewrotu, zarwno najprzemylniejsi, jak najbardziej prostoduszni z was, nie
umiej w tej chwili wycisn z caego zapasu swoich dowiadcze nic
wicej, jak te oto sowa:
Ja?! Za co?!
Pytanie to miliony i miliony razy ju byo zadawane i nigdy nie doczekao si
odpowiedzi.
Aresztowanie to nagy i racy przerzut, przewarstwienie, przeskok,
z jednego ycia do cakiem innego.
Po dugiej, krtej ulicy naszego ycia pdzilimy szczliwie, albo brnlimy
smutno wzdu jakich potw, potw, potw ze zgniych desek, suchej gliny,
wzdu murw z cegie, betonu, elaza. Nie zastanawialimy si co kryje
si za nimi? Ani okiem, ani domysem nie staralimy si ich przenikn
a tam wanie zaczyna si kraj GUag, rk dotkn, dwa metry std.
A ponadto nie dostrzegalimy w tych potach niezliczonej iloci szczelnie
dopasowanych, dobrze zamaskowanych drzwiczek, furtek. Wszystkie,
wszystkie te furtki czekay na nas! i oto szybko otworzya si jedna z nich,
ta fatalna, i cztery biae, mskie donie, nie zgrubiae od pracy, ale chwytliwe,
api nas za nog, za rk, za konierz, za czapk, za ucho wcigaj jak
tumok, a furtka za naszymi plecami, furtka do dawnego ycia, zatrzaskuje
si na zawsze.
8
To wszystko. Jeste aresztowany!
I niczego innego nie umiesz wymyli w odpowiedzi prcz jagnicego
beknicia:
Jaa?? Za co??
Oto czym jest aresztowanie: to blask olepiajcy i cios, ktre sprawiaj, e
teraniejszo nagle staje si przeszoci, za to, co niemoliwe, zaczyna
by penoprawn codziennoci.
I to wszystko. I niczego wicej nie jeste w stanie poj ani w cigu
pierwszej godziny, ani nawet w trakcie caej pierwszej doby.
Jeszcze tylko bynie ci w twojej desperacji cyrkowy, papierowy ksiyc: To
pomyka! Zaraz si poapi!.
Caa za reszta, ktra skada si teraz na tradycyjny i literacki poniekd
obraz aresztowania, zgromadzi si i uoy ju nie w twojej zmconej
pamici, tylko w pamici twojej rodziny i ssiadw.
To ostry nocny dzwonek albo szorstkie pukanie do drzwi. To dziarskie
postukiwanie niewycieranych butw czujnych agentw operacyjnych. To
przestraszony wiadek za ich plecami. (A po co ten wiadek? ofiary ani
o tym pomyl, agenci ju nie pamitaj, ale przewidziane to jest
w instrukcji, wic musi facet ca noc przesiedzie, a rano da podpis. Dla
wyrwanego z pocieli wiadka to te mka: noc po nocy chodzi i pomaga
w areszcie swoich ssiadw i znajomych).
Tradycyjne aresztowanie to jeszcze zbieranie drcymi rkoma rzeczy dla
porywanego: zmiana bielizny, kawaek myda, co do jedzenia i nikt jeszcze
nic nie wie: co potrzeba, co wolno, jaka odzie najlepsza, agenci za
poganiaj i przeszkadzaj: Niczego nie trzeba. Tam go nakarmi. Tam
ciepo. (Wszystko garstwo. A poganiaj na postrach).
Tradycyjne aresztowanie to jeszcze pniej, ju po zabraniu nieboraka,
wielogodzinne gospodarowanie w mieszkaniu szorstkiej, obcej, przemonej
siy. To wyamywanie, patroszenie, ciganie i zrywanie ze cian,
wyrzucanie na podog z szaf i szuflad, wytrzsanie, rozsypywanie, rwanie
i gry rzeczy nagracone na ziemi, i chrzst pod podeszwami. I nic witego
podczas rewizji! Przy aresztowaniu maszynisty kolejowego Inoszyna, staa
w pokoju trumienka z jego dopiero co zmarym dzieckiem. Stre prawa
wyrzucili dziecko z trumny, tam te szukali. Wyrzucaj te chorych
z pocieli, zdejmuj bandae.
I nic w trakcie rewizji nie moe by uznane za gupstwo! U historyka
amatora Czetwieruchina zabrano tyle a tyle arkuszy carskich dekretw
a mianowicie dekret o zakoczeniu wojny z Napoleonem, o zawarciu
witego Przymierza i tekst litanii przeciw cholerze z 1830 roku. U naszego
najlepszego znawcy Tybetu, Wostrikowa, skonfiskowano bezcenne,
staroytne rkopisy tybetaskie (uczniowie zmarego zdoali wydosta je
z czeluci KGB dopiero po 30, latach!). Przy areszcie orientalisty Newskiego
zabrano manuskrypty tanguckie (a po 25. latach za ich odcyfrowanie Newski
otrzyma nagrod leninowsk pomiertnie). Z Kargera zaharapczono
9
archiwum jenisejskich Ostiakw, zakazano stosowania uoonego przeze
alfabetu i elementarza i tak ju musia si cay ludek obej bez
pimiennictwa.
W jzyku inteligentw wszystko to wymagaoby drogich jeszcze opisw,
a nasz lud tak powiada o rewizji: tego szukaj, co nie schowane.
Skonfiskowane rzeczy wywo, a czasem ka nie aresztowanemu
i Nina Aleksandrowna Palczyska musiaa nie na plecach wr z papierami
i listami swego niestrudzonego ma nieyjcego ju wielkiego inyniera
i Rosjanina IM w paszcz, na zawsze, niepowrotnie.
A dla tych, co zostaj w domu duga kolej porujnowanych, spustoszonych
dni. I prby przekazywania paczek. Ale ze wszystkich okienek tylko
poszczekiwania: Nie ma w rejestracji, nie ma tu takiego!. A jeszcze zanim
podejdzie do okienka, trzeba jak to byo w Leningradzie, w z godzin,
przez pi dni i nocy toczy si w kolejce. I dopiero moe za p roku czy
za rok, sam aresztant si odezwie albo te ci powiedz: Bez prawa
korespondencji a to ju prawie na pewno znaczy, e rozstrzelany.
Jednym sowem yjemy w przekltych warunkach, w ktrych czowiek moe
zgin bez wieci i najblisi mu ludzie, ona i matka... cae lata nie wiedz, co si z nim
stao. Prawda to? A moe nie? Napisa to za Lenin w 1910 roku, w nekrologu Babuszkina.
Tylko trzeba powiedzie jasno: Babuszkin wiz transport broni dla celw powstania, za to te
zosta rozstrzelany. Wiedzia, co ryzykuje. Nie da si tego powiedzie o nas, nieszczsnych
krlikach.
Tak wyobraamy sobie zwykle aresztowanie.
I rzeczywicie, nocne aresztowania opisanego tu typu przeprowadza si
u nas najchtniej, bo maj one wane zalety. Wszyscy obecni w mieszkaniu
obezwadnieni s przez strach ju od pierwszego dzwonka. Przyszy aresztant
wyrwany jest z ciepej pocieli, cay jest jeszcze w mocy psennego
bezwadu, rozsdek jego jest przymiony. Przy nocnym areszcie agenci maj
przewag liczebn: przyjeda ich kilku, s uzbrojeni, a maj przeciw sobie
pojedynczego czowieka w niedopitych portkach; podczas rewizji
i przygotowa do drogi na pewno nie zbierze si pod bram tum
ewentualnych stronnikw ofiary. Niespieszna stopniowo tych wizyt,
naprzd w jednym mieszkaniu, potem w drugim, jutro w trzecim i czwartym
daje moliwo racjonalnego wykorzystania kadry operacyjnej
i umieszczenia pod kluczem liczby obywateli wielokrotnie wikszej od caej
tej kadry razem wzitej.
Jeszcze t zalet maj nocne areszty, e ani ssiednie domy, ani miejskie
ulice nie widz ilu w cigu nocy wywieziono. Najbliszych ssiadw
postraszono, a dla dalszych rzecz nie miaa miejsca. Jak gdyby nigdy nic. T
sam asfaltow tras, ktr noc migay karetki wizienne, suki, za dnia
kroczy mode pokolenie ze sztandarami i kwiatami, piewajc pene pogody
pieni.
Ale ci, co api, ci ktrych caa praca polega tylko na przeprowadzeniu
10
aresztw, dla ktrych objawy strachu u aresztowanych s czym nudnym
i dokuczliwym maj o wiele szersze pojcie o caej operacji. Maj ca
swoj teori, nie trzeba naiwnie sdzi, e jej nie ma. Aresztowanie to
wany rozdzia w kursie wiedzy wiziennej i ma za podstaw pewn solidn
teori spoeczn. Istnieje klasyfikacja zatrzyma wedug rozmaitych cech: s
nocne i dzienne, s domowe, subowe i drogowe, s pierwiastkowe
i powtrne, s indywidualne i grupowe. Aresztowania rni si od siebie
w zalenoci od stopnia podanego zaskoczenia, od stopnia oczekiwanego
oporu (ale w dziesitkach milionw wypadkw aden opr nie by
oczekiwany, ani go te nie byo). Aresztowania rni si zalenie od
wanoci zaplanowanej rewizji; zalenie od koniecznoci (czy jej braku)
spisywania skonfiskowanych przedmiotw, opiecztowania izby lub caego
mieszkania; zalenie od potrzeby uwizienia rwnie ony w lad za mem
i oddania dzieci do sierocica, bd zesania caej reszty najbliszej rodziny,
albo wreszcie wtrcenia do obozu take dziadkw.
A jeszcze istnieje osobna REWIZJOLOGIA (udao mi si przeczyta broszur
dla adeptw Studium zaocznego z AmaAty). Bardzo tam chwal tych
prawnikw, ktrzy przy rewizji nie lenili si i przetrzsnli 2 tony nawozu, 6
metrw polan, dwa wozy siana, oczycili ze niegu ca dziak
przyzagrodow, rozebrali kaflowy piec, rozgrzebali gnojwk, skontrolowali
miski klozetowe, spenetrowali psie budy, kurniki, domki dla szpakw,
poprzekuwali materace, zrywali plastry z ran, a nawet wyrywali metalowe
zby, eby znale w nich mikrodokumenty. Studentom radzi si gorco, aby
zaczynali od rewizji osobistej i ni te spraw koczyli (bo a nu rewidowany
co capn w trakcie) i eby jeszcze raz odwiedzili to samo mieszkanie, ale
o innej porze i powtrzyli rewizj.
O, nie, nie, aresztowania s bardzo rnorodne w formie. Irma Mendel,
Wgierka, dostaa ktrego dnia w biurze Kominternu (1926) dwa bilety do
Teatru Wielkiego, do pierwszych rzdw. ledczy Klegel zaleca si do niej,
wic go zaprosia. Cae przedstawienie mino im na czuych spojrzeniach, po
czym Klegel zawiz Irm... prosto na ubiank. A jeli chcecie wiedzie
dlaczego pewnego promiennego, czerwcowego dnia w 1927 roku na
Kunieckim Mocie krgolicej, rudowosej i piknej Annie Skrypnikowej,
ktra dopiero co kupia sobie materia na granatow sukni, jaki mody frant
grzecznie pomg wsi do doroki (a dorokarz ju si poapa i cay si
chmurzy: Organy nie zapac mu za kurs) to musicie zrozumie, e nie
chodzi o randk, e to te jest aresztowanie: za chwil skrc na ubiank
i wjad w czarn czelu bramy. Jeli za (22 wiosny pniej) komandor
podporucznik Borys Burkowski, w biaym frenczu marynarskim pachncy
drog wod kolosk bdzie kupowa w cukierni tort dla pewnej panienki
to nie sdcie, e tort trafi do rk tej panny, bo w istocie zaraz zostanie
posiekany noami przy rewizji i w tym stanie wniesiony przez komandora do
jego pierwszej celi.
Nie, nigdy nie by u nas w pogardzie aden sposb zatrzymania, ani w biay
11
dzie, ani w podry, ani wrd tumu. Idzie to gadko i tu wanie trzeba
si dziwi! same ofiary w witej zgodzie z agentami zachowuj si jak
najtaktowniej, tak eby pozostali przy yciu nie zwrcili nawet uwagi na
zagad upatrzonego.
Nie kadego mona aresztowa w domu, po sakramentalnym zapukaniu do
drzwi (a jeli ju kto puka, to z administracji, listonosz), nie kadego
mona aresztowa w miejscu pracy. Jeli przyszy aresztant jest czowiekiem
przebiegym, to lepiej wzi go w oderwaniu od jego zwykego otoczenia
rodziny, kolegw, stronnikw, z dala od moliwych schowkw: nie powinien
zdy niczego zniszczy, ukry przekaza.
Ludziom ze szczytw wojskowych czy partyjnych czasem dawano jakie
nowe stanowisko, podstawiano salonk na dworzec, i aresztowano
w drodze. Zwyky za, szary miertelnik, oguszony masowymi aresztami
i ju od tygodnia zgnbiony zowrbnymi spojrzeniami zwierzchnikw
wzywany bywa naraz do miejscowej organizacji zwizkowej, gdzie mu
z ciepym umiechem wrczano skierowanie do sanatorium w Soczi. Krlik
wpada w rozczulenie obawy okazay si bezpodstawne! Wyraa wic
wdziczno, w tryumfie wraca do domu, spakowa walizk. Do pocigu
wszystkiego dwie godziny, aje wic on za opieszao. Jest nareszcie na
dworcu! Ma jeszcze troch czasu, W poczekalni albo przy kiosku z piwem,
kania mu si jaki przemiy mody czowiek: Nie poznajecie mnie, Piotrze
Iwanyczu? Piotr Iwanycz ma chwil wahania: Chyba nie... Chocia....
Modzian tryska bratersk sympati: Ale, jak to, jak to, ja wam
przypomn... i z szacunkiem kania si onie Piotra Iwanycza: Prosz
wybaczy, my z maonkiem tylko na minutk.... ona nie ma nic przeciwko
temu, nieznajomy za trzymajc Piotra Iwanycza konfidencjalnie za okie,
uprowadza go na zawsze, albo na dziesi lat.
A dworzec wiruje dookoa i niczego nie widzi... Obywatele podrni! Nie
zapominajcie, e na kadym wikszym dworcu jest posterunek; GPU i kilka
wiziennych cel.
Natarczywo tych rzekomych znajomkw jest tak zaczepna, e czowiek
pozbawiony obozowej, wilczej wprawy jako nie potrafi si opdzi. Nie myl,
e bdc nawet pracownikiem amerykaskiej ambasady, nazwiskiem, dajmy
na to Aleksander Dogan, nie zostaniesz aresztowany w biay dzie, na ulicy
Gorkiego, obok centralnego telegrafu. Nieznajomy twj przyjaciel rzuci si
w twoj stron, przepychajc si przez tum, szeroko otwierajc zaborcze
ramiona: Sasza! krzyknie z niczym si nie kryjc stary byku! Ile to lat,
ile zim!... A chodmy bok, eby ludziom nie wazi w parad. A na boku,
przy samym chodniku, ju zatrzymuje si auto... (minie kilka dni i TASS
z gniewem stwierdzi we wszystkich gazetach, e koa zblione nic nie wiedz
o znikniciu Aleksandra Dogana). A co to za sztuka? Nasi moojcy apali
w ten sposb ludzi w Brukseli (tak schywatno or Blednowa), c dopiero
w Moskwie!
Trzeba jednak wyrazi ORGANOM zasuone uznanie: podczas gdy dzi
12
przemwienia i sztuki teatralne wydaj si podobnie jak konfekcja damska
dzieem jednej sztancy, rodzaje aresztowa ciesz swoj rozmaitoci.
Odprowadzaj ci na bok w fabrycznej portierni, gdzie dopiero co pokazae
przepustk i ju jeste zapany, bior ci ze szpitala wojskowego
z temperatur 39(Ans Bernsztejn) i lekarz nie sprzeciwia si temu (a
sprbowaby si sprzeciwi!); bior ci wprost ze stou operacyjnego, po
operacji rany odka (N.M. Worobiew, inspektor okrgowego wydziau
owiaty 1936) i ledwie ywego, okrwawionego, pakuj do celi
(Wspomnienia Karpunicza); starasz si (Nadia Lewicka) o widzenie ze
skazan ju matk, daj ci je! a okazuje si, e to konfrontacja
i aresztowanie! Zapraszaj ci w sklepie Gastronom do dziau zamwie
i tam ci aresztuj: zostajesz aresztowany przez wagabund, ktry na
wszystkie witoci zaklina ci, eby mu pozwoli przenocowa pod twoim
dachem; zostajesz aresztowany przez montera, ktry przyszed sprawdzi
licznik; aresztuje ci rowerzysta, ktry potrci ci na ulicy: konduktor
w pocigu, kierowca takswki, rachmistrz kasy oszczdnoci i bileter
w kinie kady z nich ci aresztuje, i dopiero po niewczasie moesz sobie
obejrze gboko schowan legitymacj koloru bordo.
Czasem aresztowanie wydaje si jak gr tyle zainwestowano w nie
zbdnej pomysowoci i sytej energii, a przecie ofiara i tak by nie stawiaa
oporu. Czy agenci operacyjni chc w ten sposb uzasadni potrzeb swoich
funkcji i swojej liczebnoci? Jak si zdaje, wystarczyoby rozesa wszystkim
upatrzonym krliczkom po wezwaniu a ju one same o wyznaczonej
godzinie, co do minuty, pokornie stan z tumoczkiem pod czarn bram
urzdu bezpieczestwa, aby zaj swoj cz powierzchni mieszkalnej we
wskazanej celi. (Zreszt kochonikw tak wanie bierze si pod klucz; czy
to warto jecha noc i szuka jakiej chaty po bezdroach? Wzywa si
jednego z drugim do rady gromadzkiej i tam go si ju zabiera, jak swojego.
Czarnoroboczych wzywa si do fabrycznego kantoru).
Rzecz jasna, kada maszyna ma swoj zdolno przepustow, nie przeknie
wicej, ni potrafi. W trakcie pkajcych w szwach od nadmiaru lat, 1945
46, kiedy cigny jeden za drugim kolejowe eszelony het, z Europy, i trzeba
byo je wszystkie naraz pochon i wyprawi do GUagu nie byo ju
miejsca na t luksusow gr, sama teoria porzdnie wyleniaa, powyaziy
rytualne pirka i uwizienie dziesitkw tysicy wygldao jak mizerny apel:
stoj sobie ichmocie el spisami, z jednego pocigu wywouj, pakuj do
drugiego i to wszystko.
W cigu kilku dziesicioleci aresztowania polityczne miay u nas tej osobliw
cech, e podlegay im osoby, ktre nie popeniy adnej winy i wanie
dlatego nie mylce o adnym oporze. Wytworzyo si i powszechne
poczucie osaczenia, szerzyo si przekonanie (w warunkach; systemu
paszportw i meldunkw dosy suszne zreszt), e przed GPUNKWD
nie sposb uciec. I nawet kiedy epidemie aresztowani dochodziy do zenitu,
kiedy ludzie idc do pracy co dzie egnali si z rodzin, bo nie byli nigdy
13
pewni, czy wrc wieczorem nawet wtedy prawie nie prbowali ucieka (w
rzadkich tylko wypadkach wybierali samobjstwo). O to wanie chodzio.
Bezrogi baran wilkowi najmilszy.
Powodem tego byo te niezrozumienie mechanizmu epidemii. ORGANY nie
miay zwykle cilejszych kryteriw wyboru kogo aresztowa, kogo
oszczdzi; chodzio tylko o wykonanie planu ilociowego. Wykona go
mona byo w zawczasu przewidzianym trybie, mona te byo korzysta
z zupenego przypadku. W 1937 roku do kancelarii NKWD
w Nowoczerkasku przysza jaka kobieta z pytaniem, co zrobi
z nienakarmionym niemowlciem dzieckiem jej aresztowanej ssiadki.
Poczekajcie tu, obywatelko powiedziano jej zaraz wyjanimy. Po dwch
godzinach czekania zabrano j z kancelarii do celi; trzeba byo osign
zaplanowan cyfr, nie starczao ju agentw na rozjazdy po miecie, a ta
si sama zgasza! I odwrotnie po Andrzeja Pawo, otysza mieszkajcego
pod Orsz, przyszo NKWD: Pawo nie otworzy, wyskoczy przez okno, udao
mu si uciec i pojecha prosto na Syberi. I chocia mieszka tam pod
wasnym nazwiskiem, a z dokumentw wynikao jasno, e meldowany jest
w Orszy, jednak NIGDY nie siedzia, nigdy nie by wzywany przez Organy,
nigdy nie pado na podejrzenie. Istniej przecie trzy zakresy cigania:
oglnopastwowy, republikaski i okrgowy. Prawie poowa aresztowanych
w trakcie epidemii nie doczekaaby si rozesania listw goczych dalej ni
do granic okrgu. Czowiek, wczony do planu z przyczyn przypadkowych,
np. w wyniku ssiedzkiego donosu, atwo mg by zastpiony przez kogo
innego. Jak Andrzej Pawo, tak samo inni, ktrzy przypadkiem natrafili na
obaw, albo na kocio w czyim mieszkaniu, a mieli do odwagi by zaraz
uciec, jeszcze przed pierwszym przesuchaniem nigdy nie byli cigani, ani
pocigani do odpowiedzialnoci, kto za czeka sprawiedliwoci, nie ruszajc
si z miejsca, ten dostawa wyrok. I prawie wszyscy przytaczajca
wikszo tak si wanie zachowywali: maodusznie, bezradnie, jak
skazacy.
Z drugiej strony, jest prawd, e NKWD pod nieobecno poszukiwanego
dawao jego bliskim zakaz wyjazdu nic nie kosztowao, rzecz jasna, zaliczy
sobie obecnych w zamian tego, co uciek.
Powszechny brak winy rodzi powszechn bezczynno. A moe ci wcale
nie wezm? Moe jako ci to ominie? A. J. adyyski by wychowawc
klasy w szkole, w prowincjonalnym miasteczku Koogriw. W 1937 roku
podszed do niego na rynku jaki chop i przekaza mu czyje sowa takiej
treci: Aleksandrze Iwanowiczu, wyjed std, jeste na licie!. Ale
adyyski zosta: przecie caa szkoa na mnie si trzyma i ich wasne
dzieci u mnie si ucz przecie nie mog mnie aresztowa?... (Po kilku
dniach ju by za krat). Nie kademu jest dane, jak Wani Lewickiemu,
rozumie ju w wieku lat 14, e kady uczciwy czowiek powinien pj
w kocu do wizienia. Teraz siedzi tatu, a jak dorosn, to mnie te
wsadz. (Wsadzili go, gdy mia 23 lata). Wikszo gnunieje, wpatrzona
14
w iskierk nadziei. Skoro jeste niewinny to za co mog ci w ogle
wsadzi? To BYABY OMYKA! Ju ci wlok za konierz, a ty wci sam
si zaklinasz: To omyka! Na pewno si zorientuj i wypuszcz mnie!
Innych wsadzaj w masie, to te zdaje si nie mie sensu, ale i tu
u kadego oddzielnie jest miejsce na podejrzenia: a moe tamten wanie
trafi nie z przypadku...? Bo ty! to ju bezwzgldnie jeste bez winy! Wci
jeszcze uwaasz Organy za instytucj podporzdkowan ludzkiej logice: jak
si zorientuj, to wypuszcz.
Po co wic prbowa ucieczki?.!. Na co wic opr?... Przecie pogorszysz
tym tylko swoj sytuacj, sam im nie pozwolisz poj ich wasnej omyki. Co
tam opr! nawet ze schodw zbiegasz na paluszkach, bo tak ci kazano,
eby ssiedzi nie syszeli.
Jak to potem w obozie czowieka pieko: a co, gdyby kady agent idc noc
apa ludzi, nie by pewien, czy wrci ywy i musia zawsze egna si
z rodzin? Gdyby podczas masowych obaw, na przykad w Leningradzie,
kiedy za kraty szo wier miasta, ludzie nie siedzieli po swoich norach,
mdlejc z lku przy kadym trzaniciu bramy, przy kadym kroku na
schodach gdyby zrozumieli, e teraz nie maj ju nic wicej do stracenia
i zabrali si wawo do urzdzania w sieniach swoich domw zasadzek
z siekierami, motkami, pogrzebaczami, z czym popado? Wiadomo
przecie, e te nocne gacki nie przychodz w dobrych zamiarach wic nie
omyli si czowiek dajc w eb zbjowi. Albo taka suka z samotnym
szoferem, co ju czeka na ulicy odstawi by j jak najdalej albo przebi
gumy.
I wreszcie czemu tu si waciwie sprzeciwia? e zabrano ci pasek? Albo,
e kazano stan w kcie? Albo e musisz wyj za prg swojego domu?
Aresztowanie skada, si z drobnych wypadeczkw, z rozlicznych
drobnostek adna z nich nie jest jakby warta sporu (a nadto myli
aresztowanego kr dookoa wielkiego problemu: za co?) a dopiero
wszystkie te drobnostki razem skadaj si nieubaganie na proces
aresztowania.
Zreszt bo to mao. si dzieje w duszy wieego aresztanta! Ju to jedno
warte jest caej ksigi. Mog tam by uczucia, ktrych nigdy bymy si nie
domylili. Kiedy w 1921 roku aresztowano 19letni Eugeni Dojarenko
i trzech modych czekistw grzebao w jej pocieli i w komodzie z bielizn,
dziewczyna zachowywaa si spokojnie: nic tam nie ma, niczego wic nie
znajd. I nagle wzili w rce jej intymny pamitnik, ktrego nawet matce nie
mogaby pokaza ot czytanie jej zwierze przez obcych, wrogo
nastawionych chopakw boleniej j zranio ni caa ubianka z jej kratami
i lochami. I u wielu innych ludzi te prywatne uczucia i skonnoci, ktrym
aresztowanie zadaje cios, mog okaza si silniejsze ni lk przed
wizieniem albo wzgldy polityczne. Czowiek, nieprzygotowany wewntrznie
na gwat, zawsze jest sabszy, od gwaciciela.
Nieliczni tylko maj. tyle rozumu i miaoci, aby zorientowa si z punktu.
15
Dyrektor Instytutu Geologicznego Akademii Nauk, Griegoriew, gdy przyszli po
niego w 1948 roku, zabarykadowa si i dwie godziny pali papiery.
Czasami aresztowany czuje przede wszystkim ulg i nawet... RADO, ale
to zdarzao si gwnie w okresie epidemii aresztowa: kiedy naok
zabieraj jednego po drugim, jednego po drugim, takich ja ty, a ciebie
omijaj, wci jako zwlekaj, przecie to wyczerpuje, to drczy czowieka
i nie tylko wtego duchem gorzej Od wszelkiego wizienia.
Organy rycho nie doliczyyby si kupy agentw i rodkw transportu
i wbrew najlepszym chciom Stalina, przeklta maszyna musiaaby si
zatrzyma! ZASUYLIMY sobie po prostu na wszystko, co pniej
nastpio.
Wasyli Wasow, nieustraszony komunista, ktrego tu nieraz jeszcze
wymienimy, odmwi ucieczki, jak mu proponowali jego bezpartyjni
pomocnicy, a zadrcza si tym, e wyaresztowano ju cae kierownictwo
Kadyjskiego powiatu (1937), on za wci jeszcze by wolny, wci wolny.
Mg wytrzyma tylko cios frontalny cios nastpi i Wasow zaraz si
uspokoi, a przez kilka pierwszych dni w wizieniu czu si doskonale.
Duchowny, ojciec Iraks Boczarow w 1934 roku wyjecha do AmaAty, eby
tam nie pociech zesanym wiernym. W tym czasie agenci trzykrotnie
nachodzili jego mieszkanie w Moskwie z nakazem aresztowania. Kiedy
wrci, parafianki czekay ju na dworcu z ostrzeeniem. Osiem lat
przerzucali go Wierni z jednej kryjwki do drugiej. To koczowanie tak
zadrczyo popa, e kiedy go nareszcie w 1942 roku aresztowano, zacz
z radoci gono chwali Pana.
W tym rozdziale wci mwimy o podstawowej masie, o krlikach, nie
wiadomo za co wsadzanych za kraty. Ale w tej ksice bdziemy musieli
jeszcze poruszy sprawy tych, ktrzy take w naszym ustroju mogli by
uznani za politycznych. Wiera Rybakowa, studentka, socjaldemokratka,
marzya na wolnoci o wizieniu izolacyjnym w Suzdalu: jedynie tam moga
liczy na spotkanie ze starszymi towarzyszami (nikogo ju nie byo na
swobodzie) i lepsze ugruntowanie swojego wiatopogldu. Eserka Katarzyna
Olickaja w 1924 roku uwaaa si nawet za niegodn siedzenia w wizieniu:
przeszli przez nie przecie najlepsi ludzie Rosji, ona za bya jeszcze moda
i nic jeszcze dla Rosji nie zdya zrobi. Ale wolno te ju jej nie wabia.
Tak te obie one poszy do wizienia z dum i radoci.
A gdzie opr? Czemuecie si nie opierali? robi teraz wyrzuty ofiarom ci,
ktrych zostawiono w spokoju.
A tak, sprzeciw powinien by zacz si do razu, od samego aresztowania...
Ale si nie zacz.
*
I oto ju ci prowadz. Jeli to dzie, to nadchodzi teraz
nieuchronnie ta krtka, niepowtarzalna chwila, kiedy bez ostentacji, z twoj
tchrzliw zgod, albo ostentacyjnie, z pistoletami w rku prowadz ci
16
przez tum, midzy setkami takich samych niewinnych i osaczonych. Ust nikt
ci nie zamkn. I teraz powinienby KRZYCZE; krzycze, e jeste
aresztowany! e poprzebierane otry wyapuj ludzi! e api ich na podstawie
kamliwych donosw! e trwa guche polowanie na miliony obywateli!
I syszc takie krzyki wiele razy dziennie i we wszystkich dzielnicach miasta
moe by twoi wspobywatele nastawili uszu? moe aresztowanie przestaoby
by tak atw robot?
W 1927 roku, kiedy potulno jeszcze nie tak bardzo rozmikczya nasze
mzgi, na placu Sierpuchowskim, w biay dzie, dwch czekistw prbowao
zaaresztowa kobiet. Kobieta uczepia si supa latarni, zacza krzycze,
nie chciaa ustpi. Zebra si tum. (Trzeba byo takiej kobiety, ale te trzeba
byo takiego tumu! Nie wszyscy przechodnie odwracali oczy, nie wszyscy
woleli przemkn si cichcem!) Dziarscy chopcy od razu stracili rezon. Bo nie
potrafi pracowa przy ludziach. Wsiedli do auta i ulotnili si. (A kobieta
powinna bya od razu wsi w pocig i wyjecha! Ale wolaa przenocowa
w domu. Wic w nocy odwieziono j na ubiank).
Ale z twojego zaschnitego garda nie wyrywa si aden krzyk,
a przechodzcy obok tum bierze i ciebie, i twoich oprawcw za grup
przyjaci na przechadzce.
Ja sam nieraz miaem okazj do krzyku.
Jedenastego dnia po aresztowaniu trzej agenci SMIERSZa, zajci trzema
walizami trofew bardziej ni mn (po dugiej podry ju na mnie polegali),
przywieli mnie do Moskwy, na Dworzec Biaoruski. Nazywao si toto
speckonwj, ale w istocie automaty przeszkadzay im tylko w dwiganiu
bardzo cikich kufrw: by to up nagrabiony w Niemczech przez nich
samych i przez ich naczelnikw z kontrwywiadu SMIERSZ II Frontu
Biaoruskiego. Konwojowanie mojej osoby dao im pretekst do przekazania
upw rodzinom w gbi ojczystego kraju. Czwart walizk dwigaem sam
bez adnej ochoty; byy w niej moje dzienniki i utwory: dowody rzeczowe
w mojej sprawie. Nikt z tej trjki nie zna miasta, moim zadaniem wic by
wybr najkrtszej drogi do wizienia. Ja sam miaem zaprowadzi ich na
ubiank, gdzie dotd nigdy nie byli (myliem j zreszt z ministerstwem
spraw zagranicznych).
Po dobie spdzonej w kontrwywiadzie mojej armii; po trzech dobach
w kontrwywiadzie frontu, gdzie wspwiniowie ju mnie owiecili (po do
oszustw i puapek ledztwa, grb, bicia, co do tego, e kogo zamkn, tego
ju nigdy nie wypuszcz; co do nieuchronnego przydziau dychy) cudem
wyrwaem si na wiat boy i oto ju cztery dni rozjedam jak wolny
i otoczony wolnymi, chocia grzbiet mj lea ju na zgniej somie obok
kuba, chocia oczy moje widziay ju sponiewieranych i pozbawionych snu,
uszy syszay ju sowa prawdy, usta kosztoway ju wiziennej bryi. Czemu
wic milcz? Czemu nie powiem wszystkiego oszukanym ludziom w ostatniej
mojej chwili, gdy jeszcze, mog otwarcie z nimi gada?
Milczaem w polskim miecie Brodnicy ale tam moe nikt nie rozumie po
17
rosyjsku? Nie krzyczaem ani razu na ulicach Biaegostoku ale moe to
wszystko Polakw nie obchodzi? Ani sowa nie wymwiem na stacji
Wokowysk ale ludzi tam byo przymao., Jak gdyby nigdy nic
maszerowaem z tymi rozbjnikami po peronach Miska ale dworzec tam
by jeszcze rozbity. A teraz prowadz za sob agentw SMIERSZa do
krytego bia kopu, grnego, okrgego westybulu stacji Biaoruska
rednicowa moskiewskiego metra; stacja zalana jest elektrycznym blaskiem
i z dou w gr pyn ku nam dwoma rwnolegymi cigami ruchomych
schodw dwa gste rzdy mieszkacw Moskwy. Wydaje si, e wszyscy oni
patrz na mnie! Nieskoczonym acuchem stamtd, z gbin
niewiadomoci pn si, pn si a pod lnic kopu, tu, do mnie, po jedno
chocia sowo prawdy, czemu to wic milcz??!...
A kady ma zawsze dobry tuzin gadkich powodw, eby si nie powica
i uwaa, e to suszne.
Ludzie maj jeszcze nadziej, e wszystko jako si uoy i boj si swoim
krzykiem pogorszy spraw (przecie z tamtego, innego wiata nie dochodz
do nas wieci, nie wiemy wic, e od chwili aresztowania nasz los jest
przesdzony w najgorszy z moliwych sposobw i e pogorszy go prawie
nie mona). Inni jeszcze nie dojrzeli do tych poj, ktre ukadaj si w krzyk
wrd tumu. Przecie tylko rewolucjonista ma swoje hasa zawsze na
wargach, same rw mu si z ust, a skd ma je wzi potulny, trzymajcy si
na uboczu zjadacz chleba? On NIE WIE PO PROSTU, co ma krzycze. Jest
wreszcie rodzaj ludzi, ktrych pier zbyt jest pena, ktrych oczy zbyt wiele
widziay, aby mona byo da upust temu jezioru w kilku bezadnych
okrzykach.
A ja ja milcz z jeszcze jednego powodu: bo tych ludzi wjedajcych po
stopniach dwch wycigw wci mi jeszcze za mao za mao! Tu mj
lament usysz dwie setki, dwa razy po dwie setki ludzi a co z dwiema
setkami milionw?... Roi mi si mglicie, e kiedy jeszcze co krzykn tym
caym dwustu milionom...
A tymczasem wycig nieubaganie niesie mnie w d, do piekie, mnie,
czowieka ktry nie otworzy ust.
Milcz jeszcze, gdy idziemy przez Ochotny Riad.
Ani krzykn koo Metropolu.
Nie poderw rk na Golgocie placu ubiaskiego...
*
Moje aresztowanie miao charakter chyba najlejszy z moliwych. Nie
wyrwao mnie ono spord bliskich, nie oderwao od miego sercu ycia
domowego. By cherlawy, zachodni luty, kiedy areszt zagarn mnie z wskiej
mierzei nad Batykiem, gdzie nasi oblegali Niemcw, a moe Niemcy
naszych i pozbawi tylko znajomego dywizjonu oraz obrazu trzech miesicy
wojny.
Dowdca brygady wezwa mnie na punkt dowodzenia, poprosi ni std ni
18
zowd o pistolet; oddaem mu go, nie podejrzewajc adnego podstpu.
Nagle spord oficerskiej wity, stojcej w napitym bezruchu w kcie,
wybiego dwch z kontrwywiadu, kilkoma susami przemierzyo izb
i czworgiem rk naraz signwszy do gwiazdki na czapce, do epoletw, do
pasa i do torby polowej zakrzyczao:
Jestecie aresztowani!
Palcy sztych przebi mnie od ciemienia do pit i nie znalazem mdrzejszej
odpowiedzi, jak:
Ja?! Za co?!...
Chocia to pytanie pozostaje zawsze bez odpowiedzi, rzecz niesychana
dostaem j! Warto o tym wspomnie, bo to zbyt ju niepodobne do naszych
obyczajw. Kiedy ci ze SMIERSZa przestali mnie obmacywa, gdy zabrali
mi razem z torb moje pisemne wynurzenia polityczne i zafrasowani, e
szyby dr od niemieckiej kanonady ju mnie popychali z przynagleniem
do drzwi, nagle rozleg si twardy gos zwrcony do mnie tak! przez t
guch bruzd wyryt midzy tymi co zostali a mn, wyciosan ciarem
sowa aresztowany, przez t dwikoszczeln on, dzielc zadumionych
od reszty wiata przebiy si nieprawdopodobne sowa kombryga!
Soenicyn, Wrcie tu.
Zrobiem w ty zwrot na miejscu, wyrwaem si z rk agentw i ju staem
przed kombrygiem. Znaem go mao, nigdy nie znia si do zwykej rozmowy
ze mn. Wyraz jego twarzy kojarzy mi si zawsze z rozkazem, zleceniem,
gniewem, Ale teraz ta pena skupienia twarz rozjania si czy wstydem za
swj wymuszony udzia w brudnej sprawie? czy porywem, aby wznie si
ponad wieczn rutyn aosnego posuchu? Przed dziesiciu dniami,
z worka, gdzie zosta jego, dywizjon artyleryjski, dwanacie cikich dzia,
wyprowadziem w stanie prawie nienaruszonym moj bateri zwiadu i oto
teraz on miaby mnie si wyrzec przez jaki wistek papieru z piecztk?
Czy macie... zapyta z naciskiem przyjaciela na Pierwszym Froncie
Ukraiskim?
Nie wolno!... Nie macie prawa! krzyknli na pukownika kapitan i major
kontrwywiadu. Sztabowa wita w kcie skulia si z przestrachu, jakby bojc si
podzieli ciar niesychanej nieostronoci kombryga (a panowie z politwydziau
szykujc si ju do zestawienia materiau na temat dowdcy). Ale ja ju
domyliem si, ile trzeba: zrozumiaem od razu, e aresztowany jestem za
korespondencj z moim szkolnym koleg i wiedziaem, skd mi grozi
niebezpieczestwo.
I gdyby Zachar Grigoriewicz Trawkin na tym poprzesta! Ale skd! Coraz
bardziej prostujc si wewntrznie, coraz czystszy we wasnych oczach, wsta
zza biurka (w tamtym, poprzednim yciu nigdy nie wstawa na mj widok!),
wycign do mnie rk ponad zon zarazy (pki byem wolny, nigdy mi jej
nie podawa!) i nie puszczajc mojej doni, podczas gdy wita niemiaa ze
zgrozy, z nagym ciepem w surowej zwykle twarzy, powiedzia nieulky,
dzielc sowa:
19
ycz wam szczcia kapitanie!
Nie byem ju kapitanem, lecz zdemaskowanym wrogiem ludu (kady bowiem
aresztowany jest u nas ju w chwili ujcia cakowicie zdemaskowany).
A wic yczy szczcia wrogowi?...
Dygotay szyby. Niemieckie pociski szarpay ziemi dwiecie metrw od nas,
przypominajc tym, e co podobnego nie mogo si zdarzy tam, w gbi
kraju, pod pokryw uregulowanego bytowania, e to moliwe tylko w zasigu
bliskiej i rwnajcej wszystkich mierci.
Nie jest to ksiga moich prywatnych wspomnie. Dlatego nie bd opowiada
o bardzo zabawnych szczegach mojego zupenie nietypowego
aresztowania. Tej nocy agenci SMIERSZa wpadli w desperacj po
daremnych prbach znalezienia kierunku na mapie (nigdy zreszt tej sztuki
nie znali) i grzecznie mi j wrczyli proszc o wskazanie szoferowi drogi do
kontrwywiadu armii. Dowiozem ich i siebie do tego wizienia i w nagrod
natychmiast zostaem wsadzony nie do celi, tylko karceru. Tej rupieciarni
niemieckiego, chopskiego obejcia, ktra penia obowizki karceru, pomin
jednak nie mona.
Miaa ona dugo ludzkiego ciaa, szeroko za tak, e trojgu ju byo
ciasno, czwarty ledwo si mieci. Ja byem wanie czwartym, wepchnito
mnie tam po pnocy, trzej picy na ziemi, skrzywili si na mj widok,
wyrwani ze snu przez wiato naftowej lampy, ale si posunli pozwalajc mi
przylgn na boku i stopniowo, si cikoci, wciska si midzy nich. Tak
wic, na starej somie leay teraz cztery pary dugich butw podeszwami ku
drzwiom i cztery wojskowe paszcze: tamci spali, a mnie zeraa gorczka.
Im zarozumialszym byem kapitanem jeszcze par godzin temu, tym cianiej
mi byo gnie si na dnie tej komrki. Raz czy drugi chopcy budzili si, bo
czowiek drtwia, i obracalimy si rwnoczenie na drugi bok.
Rankiem pobudzili si, ziewnli, postkali, podcignli nogi, siedli po ktach
i zaczo si zawieranie znajomoci.
A ty za co?.. ., Ale mglisty wietrzyk podejrzliwoci ju mnie musn w trujcym
cieniu SMIERSZa, wic odparem z ca prostot:
Nie mam pojcia. Albo to co powiedz, gady?
Jednak moi wspwiniowie, czogici w ciasnych, mikkich hemach nic nie
ukrywali. Byy to trzy rzetelne, niezawie onierskie serca, rodzaj ludzi, do
ktrych przywizaem si podczas wojny, bdc od nich czowiekiem
i bardziej skomplikowanym, i gorszym. Wszyscy trzej byli oficerami. Epolety
im te zerwano z t sam wciekoci, tu i tam sterczao jeszcze niciane
miso. Jasne plamy na zielonych bluzach to byy znaki po zdartych
orderach, ciemne i czerwone plamy na twarzy i rkach pamitki po ranach
i oparzeniach. Ich dywizjon nieszczciem przyby na remont tu wanie, do
tej samej wsi, gdzie stacjonowa kontrwywiad SMIERSZ 48 Armii.
Ochonwszy po bitwie, ktra odbya si onegdaj, popili sobie wczoraj i za
opotkami wsi wtargnli do ani, gdzie, jak spostrzegli, poszy si kpa dwie
wawe dziewuchy. Nie bardzo trzymali si na nogach, wic dziewuchy zdoay
20
uciec, cho pgoe. Ale okazao si, e jedna z tych dziewuch jest nie byle
czyja tylko naczelnika kontrwywiadu armii.
No tak! Ju trzy tygodnie wojna toczya si na terenie Niemiec i tomy ju
dobrze wiedzieli: gdy dziewuchy byy Niemkami, to mona je byo zgwaci,
potem rozstrzela i uszoby to niemal za wyczyn bojowy; gdyby to byy Polki
albo nasze, ruskie, z wywzek to mona by w kadym razie pougania si
za nimi po warzywniku klepic po tykach niewinny art i tyle. Ale skoro
poszo o polow on naczelnika kontrwywiadu to trzem frontowym
oficerom jaki tyowy sierant zerwa ze zoci epolety, z dystynkcjami,
nadanymi rozkazem dowdztwa frontu, zdar ordery, przyznane im przez
Prezydium Rady Najwyszej i teraz tych wojakw, co walczyli ca wojn
i przedarli si przez niejedn, by moe, lini nieprzyjacielskich okopw,
oczekiwa sd wojenny, ktrego skad nie dojechaby zapewne do tej wsi,
gdyby nie ich czog.
Zdmuchnlimy kaganek, bo i tak wypali ju wszystko, czym mona byo
oddycha. W drzwiach wycite byo lipko wielkoci widokwki i stamtd tylko
padao odbite wiato z korytarza. Obawiajc si jakby, e z nadejciem dnia
karcer wyda nam si zbyt przestronny, podrzucono nam teraz pitego
partnera. Mia na sobie nowiutki paszcz czerwonoarmisty, rwnie now
czapk i gdy tak sta naprzeciw lipka okazao si, e ma zadarty nos, wie
cer, i policzki cae w rumiecach.
Skd si wzie, bracie? Kto ty taki?
A tamtej, strony odpar dziarsko. Szpieg.
artujesz? zdrtwielimy a. (Szpieg i eby sam o tym mwi! nigdy w ten
sposb o tym nie pisa Szejnin ani bracia Tur!)
arty na wojnie? westchn rezolutny chopak. A jak inaczej z niewoli do domu
wrci? Macie sposb?
Zacz nam opowiada, jak zeszej doby Niemcy przerzucili go przez front,
eby mg tu szpiegowa i wysadza mosty, on za natychmiast poszed do
najbliszego batalionu, eby si podda a niewyspany, znuony komendant
w aden sposb mu nie chcia wierzy, e jest szpiegiem i posya do
pielgniarki, eby daa lekarstwa ale zaraz nowe wraenia przeszkodziy
nam w suchaniu.
Do wychodka! Rce do tyu! woa przez otwarte drzwi chorypaa, ktry
cakiem atwo sam jeden podwignby luf 122milimetrowej armaty.
Dookoa caego obejcia, ustawiony ju by acuch fizylierw, strzegcych
wskazanej nam cieki, prowadzcej za stodo. Kipiaem z oburzenia, e
jaki bcwachory mie rozkazywa nam oficerom: rce do tyu, ale
czogici spletli donie za plecami i ruszyem w lad za nimi.
Za stodo by may, kwadratowy zagonik pokryty jeszcze niestopniaym,
zadeptanym niegiem i cay zawalony ludzkim kaem tak gsto
i nieporzdnie, e nieatwe to byo zadanie znale miejsce dla stp
i przykucn: Jako sobie jednak poradzilimy i kucnlimy ca pitk,
Jeden bliej, drugi dalej. Dwch strzelcw z ponur min wycelowao
21
Automaty w nas, przypadych do ziemi, chory za ju po jakiej minucie
zacz pogania:
No, szybciej, nie zwleka! U nas prdko idzie robota! Niedaleko ode mnie kuca
jeden z czogistw, chopak z Rostowa, wysoki, pochmurny, starszy lejtnant. Twarz
mia czarniaw od elaznego nalotu albo od dymu, ale dua czerwona szrama przez
cay policzek dobrze bya widoczna.
Gdzie to tak u was? zapyta cicho, nie spieszc si bynajmniej do
cuchncego naft karceru.
W kontrwywiadzie SMIERSZ! z dum i z wikszym ni trzeba naciskiem
zawoa chory. (Ci z kontrwywiadu bardzo lubili t niezdarn zbitk wyrazw:
mier szpiegom! Uwaali, e budzi groz, dziaa na postrach).
A u nas powoli! z namysem odpar starszy lejtnant. Hem zadar mu si na
gowie i wida byo, e czupryna jeszcze nie strzyona. Jego frontowy, garbowany
tyek muska teraz agodnie chodny wietrzyk.
Gdzie to u was? goniej ni trzeba szczekn chory.
A w Armii Czerwonej bardzo spokojnie odpar starszy lejtnant siedzcy w kucki
i z tej pozycji mierzc wzrokiem niedoszego kanoniera.
Takie byy pierwsze hausty mojego wiziennego powietrza.
22
II. DZIEJE NASZEJ KANALIZACJI
Kiedy teraz wyrzeka si na naduycia epoki kultu, to rozmowa
sprowadza si w kocu zawsze do osawionych lat 3738. Zaczyna to ju
by tak staym odruchem pamici, jakby nie wsadzano Judzi ani PRZEDTEM,
ani PNIEJ, a tylko w 37 i 38.
Nie boj si jednak omyki, gdy powiadam, e potok 3738 ani nie by
jedynym, ani nawet gwnym. By chyba tylko jednym z trzech najwikszych
potokw, jakie zostay wtoczone do mrocznych, cuchncych rur naszej
wiziennej kanalizacji.
PRZED nim by potok lat 192930, szeroki i dugi jak co najmniej Ob, ktry
wpdzi w tundry i tajgi z pitnacie milionw chopw (a moe i wicej).
Ale chopi gosu nie maj, pirem nie wadaj, nie pisali wic ani skarg, ani
memuarw. Panowie ledczy te nocy na nich nie tracili, ani nie lczeli nad
protokoami do byo decyzji rady gromadzkiej. Potok ten przepyn,
wsik w obszar wiecznego lodu i nawet najgortsze gowy prawie ju go nie
wspomn. Wyglda na to, e nie zostawi nawet ran na sumieniu Rosji.
A tymczasem wrd zbrodni Stalina (i naszych, naszych wsplnych) ta bya
najcisza.
PNIEJ za by potok lat 194446, rozmiarami przenoszcy Jenisej:
spyway do rur ciekowych cae narody, a nadto miliony i miliony tych, co
namczyli si (take z naszej winy!) w niewoli, wywiezionych do Niemiec
i wracajcych stamtd (Stalin przyega rany, eby zasklepiy si czym
prdzej, eby ciao narodu czym prdzej pokryo si strupem i eby nie da
caemu temu ciau odetchn, odsapn, wydobrze). Ale ludzie z tego
potoku te byli raczej proci i memuarw nie pisywali.
Potok za 37. roku porwa i ponis na Archipelag take ludzi na
stanowiskach, ludzi z partyjn przeszoci, ludzi wyksztaconych, przy tym
wielu z ich otoczenia zostao w miastach, a ilu wrd nich wadao pirem!
i wszyscy oni teraz pisz, mwi, snuj wspomnienia: trzydziesty sidmy!
Woga nieszczcia narodowego!
A sprbuj powiedzie Tatarowi, Kamukowi albo Czeczecowi trzydziesty
sidmy tylko ramionami wzruszy. A co znaczy dla Leningradu trzydziesty
sidmy, kiedy wczeniej ju by tam trzydziesty pity? A dla tych, co dostali
repet wyroku, albo dla mieszkacw krajw nadbatyckich czy nie cisze
byy lata 4849? A jeli fanatycy stylu i geografii wytkn mi, pominito tu
wiele jeszcze innych rosyjskich rzek, to nie wyliczyem jeszcze wcale
wszystkich, cierpliwoci! Te potoki na ca reszt si same zo.
Wiadomo, e kady organ ulega atrofii, jeli nie jest stale uywany.
Skoro zatem wiemy, e Organy (same siebie lubi zwa one tym wstydliwym
imieniem), tak opiewane i tak bardzo grujce nad wszystkim, co yje, nie
mog skary si na atrofi najndzniejszej nawet ze swoich macek, e
przeciwnie mog pochlubi si ich rozrostem i muskularnoci, to atwo
23
domyle si, e byy w STAYM uyciu.
Rury wci pulsoway cinienie bywao faz wysze od projektowanego, raz
nisze, ale wizienne kanay nigdy nie ziay pustk. Krew, pot i uryna,
w ktrych si pawilimy, ttniy w nich nieustannie. Historia tej kanalizacji
to s dzieje cigego dopywu i przepywu, tylko e raz prd wzbiera, raz
tworzy achy, potem znw przychodzia powd, dopywy byway raz
niniejsze, raz obfitsze, a jeszcze ze wszystkich stron sczyy si strugi,
struki, cieki z rynien i po prostu pojedyncze krople, gdy si trafiy.
Wykaz zestawiony wedug nastpstwa czasowego, przytoczony na
nastpnych stronicach, uwzgldnia zarwno dopywy, skadajce si
z milionw aresztowanych, jak strumyczki, na ktre zoyy si zwyke,
niepozorne dziesitki ludzi ale bynajmniej nie jest zupeny, jest wrcz ubogi,
ograniczony przez moje moliwoci bada historycznych. Tu potrzeba wielu
jeszcze uzupenie ze strony ludzi znajcych przedmiot, a pozostaych przy
yciu.
*
Ten wykaz najtrudniej ZACZ. Po pierwsze dlatego, e im gbiej
w dziesiciolecia, tym mniej pozostao wiadkw wie gminna przygucha,
zamia si a kronik albo nie ma, albo za siedmiu zamkami. Po drugie
dlatego, e nie byoby sprawiedliwie omawia tu. jednakowym tonem zarwno
lata wyjtkowo zawzitych star (wojna domowa) i pierwsze lata pokoju,
kiedy mona byo ju oczekiwa miosierdzia.
Ale jeszcze zanim doszo do wojny domowej, ju byli tacy, co wiedzieli, e
Rosja, przy istniejcym skadzie ludnoci, nie nadaje si oczywicie do
adnego socjalizmu. e jest w ogle zanieczyszczona. Jeden z pierwszych
ciosw dyktatura zadaa kadetom, konstytucyjnym demokratom (za cara byli
rozsadnikami rewolucyjnej zarazy, po zwycistwie wadzy proletariackiej
rozsadnikami zarazy reakcyjnej). W kocu listopada 1917 roku, w dniach
gdy miaa si odby pierwsza, niedosza do skutku, sesja Konstytuanty, partia
kadetw oficjalnie zostaa postawiona poza prawem i zaczy si
aresztowania. Mniej wicej w tym samym czasie zaczto zamyka czonkw
Zwizku Zwolennikw Konstytuanty i sieci uniwersytetw onierskich.
Znajc sens i ducha rewolucji, atwo si domyle, e w cigu tych
miesicy piotrogrodzkie Kresty, moskiewskie Butyrki i liczne inne, podobne
im wizienia prowincjonalne zapeniy si wielkimi bogaczami, znanymi
dziaaczami, generaami i oficerami, a take pracownikami ministerstw
i caego aparatu pastwowego, nie chccymi wykonywa rozkazw nowej
wadzy. Jedn z pierwszych operacji Czeki byo aresztowanie komitetu
strajkowego Wszechrosyjskiego Zwizku Urzdnikw. Oto jeden
z pierwszych oklnikw NKWD, z grudnia 1917 roku: W zwizku
z sabotaem ze strony urzdnikw okaza trzeba w terenie maksimum
inicjatywy, NIE WYCZAJC konfiskat, rodkw przymusu i aresztowa.
I chocia W. I. Lenin w kocu 1917 roku w celu umocnienia rewolucyjnego
24
porzdku da bezlitosnego dawienia prb szerzenia anarchii przez
pijakw; chuliganw, kontrrewolucjonistw itp. a to znaczy, e gwnym
niebezpieczestwem dla Rewolucji Padziernikowej byli wedug niego pijacy,
za kontrrewolucjonistw umieszcza gdzie w trzecim dopiero rzdzie
jednak stawia on spraw take znacznie szerzej. W artykule Jak
organizowa wspzawodnictwo (7 i 10 stycze 1918 roku) W. I. Lenin
proklamowa jako wsplny cel oczyszczenie rosyjskiej ziemi z wszelkich
szkodliwych insektw. Za insekty uwaa on nie tylko wszystkie obce klasowo
elementy, lecz take robotnikw, uchylajcych si od pracy, na przykad
zecerw; piotrogrodzkich drukarni partyjnych. (Oto, co znaczy upyw czasu:
trudno nam teraz zrozumie, e robotnicy ledwie stali si dyktatorami, zaraz
zaczli uchyla si od pracy dla siebie samych). A dalej: ...w jakiej dzielnicy
wielkich miast, w jakiej fabryce, w jakiej, wsi... nie ma... sabotaystw,
zwcych si inteligentami? Co prawda, Lenin; w tym artykule przewidywa
rozmaite formy uwalniania si od insektw: jednych si wsadzi, innych pole
do czyszczenia wychodkw, jeszcze innym po odsiadce w karcerze wyda
si te paszporty; tu i wdzie trzeba rozstrzela trutnia. Do wyboru ma si
wizienie albo karne roboty przymusowe najciszego rodzaju Wskazujc
i sugerujc zasadnicze linie polityki karnej, Wodzimierz Iljicz proponowa,
aby o najlepsze metody tej czystki wspzawodniczyy ze sob komuny
i gminy.
Kto zaliczany by do tej pojemnej kategorii insektw, tego dzi; nie sposb
zbada do koca: zbyt niejednolity by skad ludnoci Rosji i naleay do niej
take izolowane, zgoa nikomu niepotrzebne, a teraz cakiem ju zapomniane
mae grupy. Insektami byli, oczywicie, ziemcy, dziaacze samorzdu
terytorialnego. Insektami byli spdzielcy. Wszyscy waciciele domw.
Niemaa ilo insektw bya wrd nauczycieli gimnazjalnych. Insekty oblazy
gsto komitety parafialne, insekty, pieway w chrach cerkiewnych.
Insektami byli wszyscy duchowni, ja tym bardziej zakonnicy i zakonnice.
Take ci zwolennicy Tostoja, ktrzy przystpujc do pracy w sowieckiej
instytucji albo, powiedzmy, na kolei, nie podpisywali obowizkowego
orzeczenia, e broni bd sowieckiej wadzy z broni w rku rwnie
demaskowali si jako insekty (i jeszcze spotkamy si z wypadkami
oddawania si pod sd), i Bya mowa o kolejach ot bardzo wiele
insektw ujawniono wrd kolejarzy i trzeba byo je wyskubywa, a tego czy
owego nawet pacn. Telegrafici za, nie wiedzie czemu, z reguy
okazywali siei zajadymi insektami, bez adnego zrozumienia dla sprawy
Sowietw, Nic dobrego nie da si powiedzie o zwizku kolejarzy WIKEL
i o innych zwizkach zawodowych, ojcych si od insektw, wrogo
nastawionych do klasy robotniczej.
Ju tylko te grupy, ktremy tu wyliczyli, daj w sumie ogromn liczb
robota zapowiadaa si na kilka lat.
A ilu to jeszcze plugawych inteligentw, rozwydrzonych studentw,
rozmaitych dziwakw, poszukiwaczy prawdy i boych optacw, z ktrych
25
jeszcze Piotr Pierwszy daremnie chcia oczyci Rosj i ktrzy zawsze s
przeszkod dla uadzonego, surowego reymu? I nie sposb byoby
przeprowadz tej dezynfekcji, tym bardziej podczas wojny, gdyby stosowane
byy stare metody procedury sdowej i normy prawne. Ale przyjto zupenie
now metod: represj pozasdow i tej niewdzicznej pracy podja si
z caym powiceniem WCZK Stranik Rewolucji, jedyny w historii
ludzkoci organ cigania czcy w jednym rku funkcje: inwigilacji, aresztu,
ledztwa, prokuratury, sdu i wykonania decyzji.
W 1918 roku w celu przypieszenia zwycistwa rewolucji rwnie na froncie
kultury, zabrano si do patroszenia i wytrzsania z relikwiarzy szcztkw
witych i patronw oraz do rekwizycji sprztu liturgicznego. W obronie
pustoszonych cerkwi i klasztorw wybuchy ludowe powstania. Tu i wdzie
bito w dzwony i wierni zbiegali si, ten i w z kijaszkiem. Jasne, e trzeba
byo jednego z drugim na miejscu rozmieni na drobne, a niejednego wzi
pod klucz.
Rozmylajc teraz nad histori lat 19181920 trudno powiedzie czy wolno
zaliczy do potoku wiziennego tych wszystkich, ktrzy zostali rozwaleni nie
dojedajc do celi? I w jakiej rubryce odnotowa tych, ktrych kombiedy
zaatwiay za wgem rady gromadzkiej albo w opotkach? Czy zdyli
choby postawi stop na ziemi Archipelagu uczestnicy spiskw,
wykrywanych caymi bukietami w kadej guberni (dwa w Riazaniu, po
jednym w Kostromie, w Wysznim Woocku i Wieliu, kilka na
Kijowszczynie, i pod Moskw, spisek saratowski, czernihowski,
astrachaski, seligierski, smoleski, bobrujski, tambowski, czembarski,
wielkohicki, mcisawski, spisek kawalerzystw i inne) czy nie zdyli
i dlatego nie mog by przedmiotem niniejszego opisu? Pominwszy dzieje
tumienia znaczniejszych buntw (jarosawski, rybiriski, muromski,
arzamaski), niektre wypadki znamy tylko z nazwy wiemy na przykad
o egzekucjach w Kopinie w czerwcu 1918 roku ale o co poszo?... Kogo
rozstrzelano?... I gdzie to od notowa?
A jak rozstrzygn inn niema trudno: czy wliczy do fali wiziennej, czy
te wpisa na konto wojny domowej dziesitki tysicy zakadnikw, tych o nic
osobicie nie oskaronych i nawet nie spisanych najndzniejszym owkiem,
nie wymienionych z nazwiska spokojnych obywateli, pojmanych i zabitych
na postrach, albo gwoli zemsty na zbrojnym nieprzyjacielu czy na
zbuntowanych masach?
Po wydarzeniach 30 sierpnia 1918 roku NKWD wysa w cay teren zlecenie,
aby natychmiast aresztowa wszystkich, prawych eserw, a spord
buruazji i warstwy oficerskiej wzi znaczn liczb zakadnikw. (No,
a gdyby tak na przykad po za machu grupy Aleksandra Ulianowa
wyaresztowano nie tylko t grup, lecz rwnie wszystkich studentw w Rosji
oraz znaczn liczb ziemcw?).
Tak to te deklarowano zupenie otwarcie (acis, gazeta Krasnyj terror,
l listopad 1980 rok): Nie wojujemy z poszczeglnymi osobnikami.
26
Likwidujemy buruazj jako klas. W czasie ledztwa nie szukajcie
materiaw i dowodw majcych wykaza, e oskarony czynem albo
sowem walczy przeciw wadzy Rad. Pierwsze pytanie, jakie powinicie mu
zada, to do jakiej klasy si zalicza, jakiego jest pochodzenia, jakie ma
wyksztacenie, jaki zawd. Te kwestie powinny wanie decydowa o losie
oskaronego. Na tym polega sens i tre czerwonego terroru.
Decyzj Rady Obrony z 15 lutego 1919 roku zapewne pod
przewodnictwem Lenina? zalecao si Czerezwyczajce i NKWD bra jako
zakadnikw chopw z tych miejscowoci gdzie zanieone tory kolejowe
oczyszczane s niezupenie zadawalajco z tym, e jeli nieg z torw nie
zostanie usunity zakadnicy bd rozstrzelalani. Decyzj Sownarkomu
z koca 1920 roku zezwolono bra rwnie socjaldemokratw jako
zakadnikw.
Ale ograniczajc si tylko do zwykych aresztowa, musimy zauway, e ju
od wiosny 1918 roku zaczta, pyn nieprzerwana, wieloletnia fala zdrajcw
socjalistw. Wszystkie te partie: socjal-rewolucjonistw, mienszewikw,
anarchistw, ludowych socjalistw, przez dziesitki lat tylko udaway, e
walcz o rewolucj, nosiy mask i nawet idc za to na katorg, uprawiay
obudn symulacj. I dopiero gwatowny rozwj wypadkw rewolucyjnych od
razu ukaza wiatu buruazyjne oblicze tych socjalzdrajcw, Trzeba wic byo
zacz ich zamyka, to naturalne! Wkrtce po kadetach, po rozpdzeniu
Konstytuanty, po rozbrojeniu puku Preobraeskiego i innych, zaczto
wyapywa po trochu z pocztku bez rozgosu rwnie eserw
i mienszewikw. Poczwszy od 14 czerwca 1918 roku, kiedy to usunito ich
ze wszystkich rad delegatw, te areszty stay si coraz czstsze i coraz
bardziej masowe. Od 6 lipca dodano do kompletu take lewicowych eserw,
ktrzy duej ni inni i z wiksz jeszcze przewrotnoci udawali sojusznikw
jednej konsekwentnej partii proletariatu. Od tej chwili wystarczao, e w jakiej
fabryce albo miasteczku wybuchy rozruchy robotnicze, zaburzenia, strajki
(wiele ich byo latem 1918, w marcu za 1921 roku wstrzsny one
Piotrogrodem, Moskw, pniej Kronsztadtem i zmusiy rzd do
wprowadzenia NEPu) by podczas gdy nawoywano do spokoju, robiono
ustpstwa, i zaspokajano suszne dania robotnicze Czeka ju zabieraa
si po cichu do nocnych aresztw mienszewikw i eserw, jako waciwych
winowajcw takiej ruchawki. Latem 1918 roku, w kwietniu i w padzierniku
1919 zamykano gromadnie anarchistw. W 1919 roku aresztowano t cz
eserowskiego KC, ktra bya w zasigu rki: siedziaa ona w Butyrkach a
do procesu, ktry odby si w 1922 roku. W tym samym roku 1919 wybitny
czekista acis takimi sowy pisa o mienszewikach: e tacy ludzie nam
przeszkadzaj, to za mao powiedziane. Dlatego usuwamy ich z naszej drogi,
eby nie ptali si nam pod nogami... Lokujemy ich w dobrze strzeonym
miejscu, w Butyrkach, gdzie kaemy im siedzie dopty, dopki nie skoczy
si walka pracy z kapitaem W tyme roku 1919 zostali uwizieni take
delegaci bezpartyjnego zjazdu robotniczego (przez co nie mg on si odby).
27
Ju w 1919 roku zrozumiano, jak bardzo podejrzani s nasi rodacy,
wracajcy zza granicy (a po co? z jakimi zleceniami?) w ten sposb
pakowani byli za kraty powracajcy z Francji oficerowie rosyjskiego korpusu
ekspedycyjnego.
W 1919 roku, przy nader zamaszystej likwidacji prawdziwych i rzekomych
spiskw (Centrum Narodowe, Spisek Wojskowy) w Moskwie, Piotrogrodzie
i innych miastach, rozstrzeliwano wedug listy (to znaczy, e stawiano ludzi
pod ciank od razu, bez ledztwa) i pakowano do wizie bez wyboru tzw.
inteligencj kadetopodobn. A co to znaczy? Nie monarchistyczn i nie
socjalistyczn, a wic wszystkie krgi naukowe, artystyczne, literackie,
a take cae rodowisko inynierskie. Prcz pisarzyradykaw, prcz
teologw i teoretykw socjalizmu, caa pozostaa masa inteligencji, okoo
80% istotnie bya kadetopodobna. Zalicza si do niej zdaniem Lenina
take taki Korolenko ndzny mieszczuch, nie umiejcy uwolni si z pt
przesdw buruazyjnych, a talenty tego rodzaju spokojnie mog
posiedzie jaki tydzie w areszcie. O niektrych grupach aresztowanych
wiemy z protestw Gorkiego. 15 wrzenia 1919. Wodzimierz Iljicz
odpowiada mu tak: ... zdajemy sobie spraw.) e tu te zdarzay si omyki,
ale te mi nieszczcie, pomylaby kto! Te mi niesprawiedliwo! i radzi
Gorkiemu nie trwoni swego czasu na lamenty zgniych inteligentw.
W styczniu 1919 roku wprowadzono obowizkowe kontyngenty w produkcji
rolnej i dla ich cigania formuje si oddziay ywnociowe. Napotykaj one
wszdzie na opr to bierny, to burzliwy. Tumienie tego oporu take
spowodowao (nie liczc rozstrzelanych na miejscu) znaczny przybr fali
aresztowanych w cigu dwch lat.
wiadomie pomijamy tu ca t wielk cz przerobu Czeki, Wydziaw
Specjalnych i Rewwojentrybunaw, ktra zwizana bya z przesuwaniem
si linii frontu i zdobywaniem miast oraz okrgw. Wspomniana ju
dyrektywa NKWD z 30 lipca 1918 roku zalecaa ogniskowa si na zadaniu
bezwzgldnego rozstrzeliwania wszystkich zamieszanych w biaogwardyjsk
robot. Ale czasem czowiek si gubi: jak przeprowadzi lini podziau?
Latem 1920 roku, kiedy wojna domowa jeszcze nie cakiem i nie wszdzie
wygasa, ale nad Donem ju byo po wszystkim, stamtd, z Rostowa i z
Nowoczerkaska duymi partiami wysyano oficerw do Archangielska i dalej,
krypami na wyspy Soowieckie (podobno kilka kryp zatopiono na morzu
Biaym, identyczne wypadki zdarzay si take na morzu Kaspijskim) ot
czy skada to na karb wojny domowej, czy zalicza ju do okresu pokojowej
odbudowy? Jeeli w tym samym roku w Nowoczerkasku zostaje
rozstrzelana kobieta w ciy, ona oficera, za to, e ukrywaa ma to do
jakiej kategorii j wliczy?
W maju 1930 roku ogoszono rezolucj KC O dziaalnoci dywersyjnej na
zapleczu. Z dowiadczenia wiemy, e kada taka rezolucja jest bodcem do
nowego, generalnego dopywu aresztowanych, jest kierunkowskazem dla
nowego potoku.
28
Szczegln przeszkod (ale i szczegln pomoc!) w dziele organizacji tych
wszystkich potokw by a do 1922 roku brak Kodeksu Karnego,
jakiegokolwiek systemu prawa karnego. Sama tylko rewolucyjna wiadomo
(zawsze zreszt nieomylna!) dostarczaa wskazwek i apaczom,
i kanalizatorom kogo maj bra i co z nim robi.
W tym przegldzie nie bd rozpatrywane fale kryminalistw i przestpcw
pospolitych; dlatego przypomnimy jedynie, e oglne kopoty i braki zwizane
z przebudow urzdw, instytucji i wszystkich praw mogy tylko sprzyja
znacznemu zwikszeniu iloci kradziey, napadw, gwatw, apwek
i spekulacji. Chocia nie tak grone dla istnienia Republiki, te przestpstwa
kryminalne te byy czciowo cigane i przez dopyw aresztowanych z tego
tytuu wzbiera potok uwizionych kontrrewolucjonistw. Istniaa te
spekulacja o zdecydowanie politycznym charakterze, jak stwierdza? dekret
Sownarkomu, firmowany przez Lenina z 22 lipca 1918 roku: winni
sprzeday, skupu, albo przekazywania dla sprzeday zarobkowej tych
produktw ywnociowych, ktre s przedmiotem monopolu pastwowego
(chop produkuje ziarno na sprzeda, na handel, a jak inaczej moe
zarobkowa?? A.S.)... podlegaj uwizieniu na okres nie mniejszy ni 10 lat
w poczeniu z najciszymi robotami przymusowymi i konfiskat caego
majtku.
Poczynajc od tego lata wie, z przekraczajcym jej siy napiciem, rok po
roku oddawaa swoje zbiory za darmo. Wywoao to powstanie chopskie,
a zatem ich tumienie i nowe aresztowania. Wiemy (niewiele wiemy...)
o procesie Syberyjskiego Zwizku Chopskiego w 1920 roku. W kocu
tego roku ma miejsce zapobiegawcze zdawienie tambowskiej chopskiej
rebelii. (Bez adnego procesu sdowego).
Ale najwiksz mas ludzi z tambowskich wsi zabrano w czerwcu 1921
toku. Caa ta gubernia pokryta bya sieci obozw koncentracyjnych dla
rodzin chopw, ktrzy brali udzia w powstaniu. Szmat pustego pola
otoczony by drutem kolczastym, od supa do supa, i przez trzy tygodnie
trzymano tam kad, rodzin podejrzan o to, e ma jakiego mskiego
przedstawiciela wrd powstacw. Jeeli w cigli trzech tygodni chop nie
pojawia si, by wykupi rodzin za cen swojej gowy krewniakw
deportowano.
Jeszcze wczeniej, w marcu 1921 roku na wyspy Archipelagu, po przejciu
przez Trubecki Bastion Twierdzy Piotra wysani zostali marynarze ze
zbuntowanego Kronsztadtu, wyjwszy tych, ktrych ju rozstrzelano.
Rok 1921 rozpocz si od rozkazu WCZK nr 10 (z 8 stycznia 1921 roku):
Wzmc represje w stosunku do buruazji! Teraz, kiedy wojna domowa
miaa si ku kocowi, postanowiono represji nie osabia, lecz wanie j
wzmc! Jak to wygldao na Krymie moemy si domyle, z niektrych
wierszy Maksymiliana Wooszyna.
Latem 1921 roku wyaresztowany zosta spoeczny Komitet Pomocy
Godujcym (Kuskowa, Prokopowicz, Kiszkin i in.), prbujcy powstrzyma
29
szerzenie si w Rosji niebywaego godu. Chodzio o to, e te dobroczynne
rce byy nie tymi rkoma, ktrym mona byo pozwoli na karmienie
godujcych. Pozostawiony na wolnoci przewodniczcy tego Komitetu,
umierajcy Korolenko, nazwa pogrom Komitetu najgorszym aktem
politykierstwa, politykierstwem pastwowym (list do Gorkiego z 14 wrzenia
1921 roku). (Korolenko przypomina nam te wan cech wizie 1921 roku:
s cae przesiknite tyfusem. Potwierdza to Skrypnikowa i inni wczeni
winiowie).
W tym samym 1921 roku ju praktykowane byy aresztowania studentw (na
przykad Akademia im. Timiriazjewa, grupa E. Dojarenko) za krytyk
panujcych porzdkw (nie publiczn, ale ograniczon do prywatnych
rozmw). Wypadkw takich byo chyba jeszcze niewiele, bo wymienion
grup przesuchiwa sam Mienyski z Jagod. Ale te wcale nie mao. Czym
jeeli nie aresztowaniami, mg zakoczy si nieoczekiwany, miay strajk
studentw Moskiewskiej Wyszej Szkoy Technicznej (MWTU) wiosn 1921
roku? Od czasw tak surowej stoypiskiej reakcji w uczelni tej przestrzegano
tradycji, aby rektor wybierany by spord jej ciaa akademickiego. Tak si
stao z profesorem Kalinnikowem (spotkamy go jeszcze na awie
oskaronych), ale wadza rewolucyjna przysaa na jego miejsce jakiego
przecitnego inynierka. Zdarzya si to w trakcie sesji egzaminacyjnej.
Studenci przerwali zdawanie egzaminw, zwoali na dziedzicu burzliwe
zebranie, nie zgodzili si na przywiezionego w teczce rektora, dajc
zachowania samorzdnego statutu uczelni. Pniej wszyscy zebrani ruszyli
piechot na ulic Mochow, aby tam spotka si ze studentami uniwersytetu.
Oto zagadka: jak ma si zachowa w takim wypadku wadza? adna to
zagadka dla komunistw. Za czasw cara nobliwa prasa, cae inteligenckie
rodowisko zawrzaoby oburzeniem: precz z rzdem! precz z caratem! Ale
teraz inne czasy odnotowano nazwiska mwcw, pozwolono zebranym
rozej si, przerwano sesj egzaminacyjn, ale za to w czasie letnich
wakacji powybierano po jednemu w rozmaitych miejscowociach wszystkich,
kogo naleao. Reszta za manifestantw nigdy nie zobaczya inynierskiego
dyplomu.
Rwnie w tym samym 1921 roku wzmogy si i nabray zdecydowanego
kierunku aresztowania czonkw innych partii. Waciwie ju wszystkie partie
dawnej Rosji zakoczyy swj ywot, wyjwszy parti zwycizcw. (O, kto pod
kim doki kopie!...)
Ale po to, by rozpad uczyni nieodwracalnym, trzeba byo widocznie, aby
rozpadowi ulegli czonkowie tych partii, ich ksztaty cielesne.
Ani jeden obywatel pastwa rosyjskiego, ktry kiedykolwiek wstpi do jakiej
innej partii poza bolszewick, nie zdoa unikn swego losu, by z gry
skazany (chyba, e zdy jak Majski i Wyszyski uciec z toncego
okrtu do komunistw). Mg unikn pierwszych aresztowa, mg doy
(zalenie od stopnia swojej potencjalnej szkodliwoci) do 1922, do 1932,
nawet do 1937 roku, ale spisy byy wci aktualne, kolejka posuwaa si
30
naprzd, dochodzia w kocu do niego, zamykano go, albo po prostu
grzecznie zapraszano gdzie naley i zadawano tylko jedno pytanie: czy
nalea...od...do? (Pytano te o jego wrog dziaalno, ale o wszystkim
decydowao pierwsze pytanie, jak to widzimy jasno teraz, po upywie caych
dziesicioleci). Dalszy jego los mg ukada si rozmaicie. Niektrzy trafiali
od razu do jednego ze synnych carskich wizie centralnych (szczciem
wszystkie te wizienia niele si zachoway i niektrzy socjalici trafiali do
tych samych cel i pod nadzr tych samych stranikw, z ktrymi zawarli ju
kiedy znajomo). Innym znw proponowano wyjazd na zesanie, o, nie na
dugo, na dwa, na trzy latka. Albo jeszcze lepiej: tzw. minus (zakaz
zamieszkania w tylu, a tylu miastach): moesz nawet wybra sobie samemu
miejsce pobytu, tylko tam ju, bardzo przepraszamy, ani kroku dalej
i czekaj, czowieku, dalszych rozporzdze GPU.
Operacja ta rozcigna si na dugie lata, bo gwnym warunkiem jej
powodzenia byo skrupulatne oczyszczenie Moskwy, Piotrogrodu, miast
portowych, orodkw przemysowych, a nastpnie rwnie miast
powiatowych, z socjalistw wszelkiego obrzdku. By to kolosalny, cichy
pasjans, zasady ktrego byy zupenie niezrozumiae dla wspczesnych:
zarys tego przedsiwzicia dzi dopiero moemy oceni. Czyj
dalekowzroczny umys wszystko zaplanowa, czyje lubice precyzj rce
bray bez chwili zwoki kart, ktra trzy lata przeleaa na jednej kupce,
i mikkim ruchem przekaday j do drugiej. Ten, kto posiedzia ju sobie
w centralniaku przerzucany by na zesanie (i to jak najdalej), kto mia za
sob minus rwnie na zesanie (ale ju poza zasigiem minusa),
z zesania na dalsze zesanie, pniej znw do centralniaka (ale ju
innego): ile cierpliwoci mieli ludzie, co rozkadali ten pasjans! I bez haasu,
bez lamentw, stopniowo zapodziewali si ci z innych partii, tracili wszelkie
kontakty z ludmi i miejscowociami, gdzie znano dawniej ich rewolucyjn
dziaalno i tak oto, niepostrzeenie i niewzruszenie, przygotowywano
pene unicestwienie tych, ktrzy niegdy perorowali na studenckich wiecach
i dumnie dzwonili carskimi kajdanami.
W trakcie operacji Wielki Pasjans zlikwidowano fizycznie wikszo dawnych
katornikw politycznych bowiem wanie eserzy i anarchici, nie za
socjaldemokraci, obrywali najcisze wyroki od carskich sdziw, wanie ich
byo najwicej na dawnej katordze.
Kolejno procesu likwidacji miaa jednak w sobie co sprawiedliwego:
w latach 20. tym ludziom proponowano podpisywanie deklaracji, wyrzeczenie
si swoich partii i swojej ideologii. Niektrzy odmawiali i w naturalny
sposb szli na pierwszy ogie, inni podpisywali i zyskiwali przez to kilka lat
ycia. Ale ich kolej nieubaganie nadchodzia i nieubaganie spaday take ich
gowy.
Wiosn 1922 roku Nadzwyczajna Komisja do walki z kontrrewolucj
i spekulacj, dopiero co przemianowana na GPU zdecydowaa si na
ingerencj w ycie cerkwi. Trzeba byo przeprowadzi take cerkiewn
31
rewolucj zmieni skad hierarchii, mie tam ludzi, ktrzy jednym uchem
nasuchiwaliby gosu niebios, drugim za gosu ubianki. Takie nadzieje
mona byo czy z czonkami tzw. ruchu ywej Cerkwi, ale bez pomocy
z zewntrz nie mieli oni szans owadnicia aparatem kocioa. W tym celu
aresztowany zosta patriarcha Tichon i przeprowadzono dwa haaliwe
procesy, zakoczone egzekucjami: w Moskwie spraw kolporterw ordzia
patriarszego, w Piotrogrodzie spraw metropolity Beniamina, ktry sta na
przeszkodzie prbom przekazania wadzy w rce dziaaczy ywej Cerkwi.
W guberniach i powiatach, to tu, to tam, aresztowano metropolitw
i archijerejw, a ju za grubymi, rybami, jak to zwykle, szy awice drobnicy:
protojereje, zakonnicy i diakoni, o ktrych gazety nie pisay. Wsadzano tych,
ktrzy przeciwstawiali si nowinkarskim zapdom ruchu ywej Cerkwi.
Duchowni stanowili sta cz codziennego poowu, srebro ich siwizny
migao w kadym transporcie soowieckim.
Wpaday poczynajc od wczesnych lat 20. grupy teozofw, mistykw,
spirytystw (grupa profesora Pahlena zawinia tym, e prowadzia protokoy
rozmw z duchami), stowarzyszenia religijne, filozofowie z kka Mikoaja
Bierdiajewa. Mimochodem zostali te rozgromieni i wyaresztowani wschodni
katolicy (zwolennicy Wodzimierza Soowiowa), grupa A. J. Abrikosowej.
Rozumie si samo przez si, e pakowano za kraty take tych, co byli
katolikami par excellence polskich ksiy.
Jednak pene wykorzenienie religii w kraju, ktre w latach 20. i 30. stanowio
jeden z waniejszych celw dziaalnoci GPUNKWD, mogo by osignite
tylko drog masowych aresztowa samych wierzcych prawosawnych.
Intensywnie chwytano zatem, wsadzano i zsyano zakonnikw i zakonnice,
ktrzy tak bardzo zaczerniali obraz dawnego rosyjskiego ycia. Wyapywano
i sdzono aktyw parafialny. Krgi rozchodziy si coraz szerzej i oto ju
garciami chwytano po prostu wiernych starych ludzi, zwaszcza kobiety,
ktre z wikszym uporem trzymay si wiary i ktre teraz, W etapowych
wizieniach i w obozach dugie lata nosiy przezwisko mniszek.
To prawda, mwio si, e aresztuj i sdz ludzi nie za sam wiar, tylko za
goszenie swoich przekona i wychowywanie dzieci w tym duchu. Jak to
pisaa Tania Chodkiewicz:
Modli si nikt ci nie zabrania,
Lecz tak... by sysza tylko Bg.
(Za ten wiersz dostaa dziesi lat). Czowiek, wierzcy e dane mu
byo pozna prawd, zmuszony jest ukrywa j... przed wasnymi dziemi!!
Wychowanie dzieci w duchu religijnym zaczto w latach 20. kwalifikowa
wedug artykuu 5810, to znaczy jako agitacj kontrrewolucyjn! Co prawda,
jeszcze w trakcie rozprawy podsdny mg zaprze si wiary. Niezbyt czsto,
ale zdarzao si czasem, e ojciec deklarowa odstpstwo i zostawa na
wolnoci, aby mc dzieci wychowywa: matka za sza na Solwki (przez
32
wszystkie te dziesiciolecia kobiety przejawiay o wiele wiksz stao
i arliwo).
Wszystkim skazanym za religi dawano dych, najciszy w tych czasach
wyrok.
(Czyszczc z brudw wiksze miasta, by przygotowa teren dla przyszego,
czystego spoeczestwa w tych wanie latach, zwaszcza w 1927 roku,
razem z mniszkami przysyano na wyspy Soowieckie rwnie prostytutki.
Mioniczki lekkiego ycia i ziemskich uciech dostaway z lekkiego paragrafu
po trzy lata. Warunki istniejce w wizieniach i punktach etapowych oraz
w samym obozie Soowieckim nie przeszkadzay im w cigniciu zyskw ze
swego rzemiosa od nadzorcw i konwojentw, tote po trzech latach
z wypchanymi walizkami wracay do punktu wyjcia. Skazanym za za wiar
odcito wszelk mono powrotu do dzieci i ojczystych stron).
Ju we wczesnych latach 20. pojawiy si potoki o jednolitym skadzie
narodowym chwilowo niedue nawet jak na peryferie, skd pyny, a c
dopiero mierzc rosyjskim okciem: mussawatystw z Azerbejdanu,
dasznakw z Armenii, gruziskich mienszewikw i Turkmenw
basmaczy, sprzeciwiajcych si ustanowieniu owieckiej wadzy w Azji
rodkowej (pierwsze rodkowoazjatyckie sowiety deputatw skaday si
w znacznej wikszoci z Rosjan i widziano w nich instytucje rosyjskie).
W 1928 roku wyaresztowano peny skad organizacji syjonistycznej
Hechaluc, jako e nie potrafia wykaza si nalenym pdem do
internacjonalizmu.
Wrd nastpnych pokole ustalio si przekonanie, e lata 20. byy okresem
niczym nie skrpowanej, rozpasanej wrcz wolnoci. W tej ksice
natkniemy si jeszcze na ludzi, ktrzy inaczej lata 20. widzieli. Bezpartyjni
studenci w tych czasach walczyli o autonomi wyszych uczelni, o prawo
do zebra, o zmniejszenie w programie studiw nadmiernego balastu
wychowania politycznego. Odpowiedzi byy aresztowania. Mnoyy si
w okresach przedwitecznych (np. przed l maja 1924 roku). W 1925 roku
studenci lenigradzcy (byo ich okoo setki) dostali po trzy lata wizienia
w politizolatorze za czytanie emigranckiego pisma Socjalisticzeskij Wiestnik
i studiowanie dzie Plechanowa (za swoich modych lat sam Plechanow za
demonstracj antyrzdow pod soborem Kazaskim wykpi si znacznie
lejsz kar). W 1925 roku zaczto ju aresztowa pierwszych (bardzo
modych) trockistw. (Dwch naiwnych onierzy Czerwonej Armii, pomnych
na rosyjsk tradycj, zaczo zbiera pienidze na rzecz aresztowanych
trockistw i te trafio do politizolatora).
Rozumie si, e ciosy wcale nie omijay klasy byych wyzyskiwaczy. Przez
cae lata 20. trwao nkajce polowanie na (byych oficerw, ktrzy si jako
uchowali, i biaych, co nie zasuyli sobie na rozstrzelanie podczas wojny
domowej, i biaoczerwonych ktrzy mieli za sob sub w obu armiach
po kolei, i carskoczerwonych, ktrzy jednak nie cay czas spdzili w Armii
Czerwonej, albo mieli w przebiegu kariery subowej jakie luki, nie
33
wyjanione czarno na biaym. Byo to nkanie, wyrok bowiem nie zapada od
razu, tylko cigny si bez koca to te by pasjans! wci nowe kontrole,
kopoty z prac, z meldunkiem: zamykano ich, potem puszczano na
wolno, znw ich zamykano ale stopniowo prawie wszyscy znaleli si
w obozach, skd nigdy ju nie mieli wrci.
Jednake wysanie oficerw na Archipelag bynajmniej sprawy nie zaatwio,
problem tu si dopiero zaczyna: byy przecie jeszcze matki, ony i dzieci
oficerw. Poddajc rzecz spoecznej analizie, jak zwykle nieomylnej, atwo
byo sobie wyobrazi jakie nastroje panuj w tych rodzinach po aresztowaniu
ojca. Tym samym ci ludzie zmuszali wrcz wadze, by ich take aresztowa!
Wic ten potok take popyn.
W latach 20. ogoszono amnesti dla kozakw, ktrzy uczestniczyli w wojnie
domowej. Z wyspy Lemnos wrcili do Rosji, na Kubap, dostali ziemi.
Pniej wszystkich wsadzono za kraty.
Przycupnli w ukryciu i stopniowo byli wyapywani take wszyscy byli
urzdnicy pastwowi. Maskowali si chytrze, korzystajc z tego, e nie
wprowadzono jeszcze w Republice ani systemu paszportowego, ani
jednolitych ksieczek pracy i wkrcali si do sowieckich instytucji.
Ratoway spraw w takich razach jakie przejzyczenia, przypadkowe
spotkania, ssiedzkie donosy... to znaczy raporty bojowe. (A czasem
zupeny przypadek. Niejaki Mowa przechowywa u siebie spis wszystkich
byych pracownikw aparatu sprawiedliwoci pewnej guberni. W 1925 roku
znaleziono ten spis przypadkowo i wszystkich wymienionych w nim
rozstrzelano).
W ten sam sposb pyny rzeki aresztowanych za ukrywanie, pochodzenia
spoecznego, za pochodzenie spoeczne. Byy to szerokie pojcia.
Zamykano potomkw rodw szlacheckich jako szlachetnie urodzonych.
Zamykano ich rodziny. I wreszcie nie bardzo wiedzc o co chodzi
zamykano te tych, ktrym przyznano niegdy tzw: szlachectwo osobiste
tzn. po prostu kadego, kto otrzyma swego czasu dyplom uniwersytecki.
A skoro ju zamknito, to nie ma drogi powrotnej, sprawa nie do odrobienia.
Stranik Rewolucji nie moe si myli.
Nie, jednak istnieje droga powrotna! s to wte, chuderlawe prdy
przeciwbiene ale czasem wyrywaj si one na powierzchni. Tu
przypomnimy pierwszy z nich. Wrd szlacheckich i oficerskich on czy
crek trafiay si nierzadko kobiety wyjtkowych zalet osobistych i duej
urody. Niektre z nich potrafiy wrci do dawnego ycia przebojem, wskim
korytem wiodcym wstecz pod prd. Byy to te, ktre dobrze zapamitay,
e yje si tylko raz i e nie ma nic droszego nad wasne ycie.
Zaofiaroway wic swoje usugi GPUNKWD w charakterze informatorek czy
wsppracowniczek, jak tam ktra: te, ktre komu wpady w oko zostaway
przyjte i byy to najwydajniejsze z informatorek! Okazyway GPU ogromn
pomoc i cieszyy si penym zaufaniem byych ludzi. Wymienia si wrd
nich ostatni ksin Wiazjemsk, wybitn porewolucyjn donosicielk
34
(donosicielem by take jej syn na Sowkach) i Konkordi Nikoajewn
Josse, niewiast wyjtkowych zapewne zalet; ma jej, oficera, rozstrzelano
w jej obecnoci, j sam zesano na Sowki, ale zdoaa wybaga sobie
powrt i w pobliu Wielkiej ubianki prowadzia pniej salon, ktry
odwiedzany by chtnie przez dygnitarzy tej Instytucji. Po raz wtry wsadzono
j dopiero w 1937 roku razem z jej klientami z paczki Jagody.
mieszne to, ale moc niedorzecznej jakiej tradycji zosta nam w spadku po
dawnej Rosji Polityczny Czerwony Krzy. Mia trzy oddziay: moskiewski
(Pieszkowa, Winawer), charkowski (Sandomirska) i piotrogrodzki.
Moskiewski oddzia by grzeczny i a do 1937 roku nie rozpdzono go.
Piotrogrodzki za (stary ludowiec Szewcow, kulawy Hartman, Koczerowski)
zachowywa si nieznonie, bezczelnie wtrca si do politycznych Spraw,
szuka poparcia u starych winiw Szlisselburga (jak Noworusski,
wsposkarony w procesie Aleksandra Ulianowa) i pomaga nie tylko
socjalistom, lecz rwnie kaerom (kontrrewolucjonistom). W 1926 roku
oddzia zosta rozwizany, za jego dziaacze poszli na zesanie.
Mijaj lata i zaciera si w pamici to, czego si nie odwiea
wspomnieniem. W dalekiej perspektywie lat wspominamy 1927 rok jako
bezpieczny i syty rok jeszcze nie skrconego o gow NEPu. Tymczasem
by to rok peen napicia, dygota od gazetowych eksplozji i uwaany by
u nas bo tak sugerowano za przedwit rewolucji wiatowej.
Zamordowaniu posa sowieckiego w Warszawie, ktrego opisy zaleway cae
kolumny czerwcowych dziennikw, Majakowski powici cztery wiersze pene
piorunw.
Ale, masz ci kopot: Polska skada wyrazy alu, samotnego zabjc posa
Wojkowa pakuj tam do wizienia jak tu wic i wobec kogo zastosowa
dyrektyw poety:
Spjni, prac i hartem w pomcie
Naszczutej sforze ukrci karki!
Na kim tu mci si? Komu ukrca karki? Ot tu wanie zacza si
tzw. wojskowa branka. Jak zawsze, jak przy kadej ruchawce i w kadej
chwili napicia, id pod klucz byli ludzie, id anarchici, eserzy, mienszewicy.
albo po prostu inteligencja. Bo faktycznie kogo tu aresztowa w orodkach
miejskich? Przecie nie klas robotnicz! Ale inteligencja kadetopodobna
ju bya niele przetrzebiona po 1919 roku. Czy nie czas zatem zabra si do
inteligencji, ktra wmawia sobie, e jest postpowa? Wzi pod lup
studentw. Tu te Majakowski zgasza si w sam por:
Myl o komsomole przez dni i tygodnie
Wasnych szeregw nie spuszczaj z oka
Czy wszyscy komsomolcy tej nazwy s godni.
Czy moe to tylko komsomolcy na pokaz?
35
Wygodny wiatopogld rodzi wygodny termin prawny: profilaktyka
spoeczna. Wchodzi on w uycie, zostaje zaakceptowany jest zrozumiay
dla wszystkich. (Jeden z szefw budowy Kanau Biaomorskiego, azarz
Kogan, ju wkrtce tak powie: Wierz, e osobicie jest pan zupenie
niewinny. Ale jako wyksztacony czowiek powinien pan przecie rozumie, e
prowadzona bya szeroka, zapobiegawcza akcja spoeczna!). I rzeczywicie,
kiedy wzi pod klucz tych wszystkich niepewnych populczykw, ca t
chwiejn i przegni inteligencj jeeli nie w przededniu wojny o rewolucj
wiatow? Kiedy wielka ta wojna si zacznie bdzie ju za pno.
I zaczyna si w Moskwie planowe przeczesywanie dzielnicy za dzielnic.
Wszdzie kto musi by aresztowany. Haso brzmi: Tak hukn pici
w st eby wiat wzdrygn si ze zgrozy! Do ubianki i Butyrek cign
nawet we dnie suki, samochody osobowe, ciarwki kryte plandek, otwarte
doroki. Korek w bramie, zator na dziedzicu, nie mona nady
z wyadunkiem i rejestracj zatrzymanych. (To samo w innych miastach.
W Rostowie nad Donem, w piwnicach Domu Numer Trzydzieci Trzy,
podoga tak ju bya zatoczona, e aresztowana Bojko ledwie znalaza
miejsce siedzce).
Typowy przykad tej samej fali: kilkudziesiciu modych ludzi urzdza sobie
jakie wieczorki muzyczne nie uzgodnione z GPU. Suchaj muzyki,
pniej pij herbat: pienidze na t herbat, jakie kopiejki, zbieraj sami
skadkowym sposobem, te tego z nikim nie uzgadniajc jasne e muzyka to
tylko parawan, za ktrym kryj si kontrrewolucyjne nastroje, skadki za
zbierane s nie na adn herbat, tylko na pomoc dla zdychajcej buruazji
midzynarodowej. Bd wic wszyscy aresztowani, obrywaj od trzech do
dziesiciu lat (Anna Skaypnikowa pi), za podegacze, uporczywie nie
przyznajcy si: do winy (Iwan Nikoajewicz Wariencow i inni) zostaj
ROZSTRZELANI!
Albo znowu w tym samym roku gdzie w Paryu zwoany zostaje
emigrancki zjazd koleeski byych wychowankw puszkinowskiego Liceum
w Carskim Siole. Pisze si o tym w gazetach. Jasne, e to intryga
miertelnie rannego imperializmu. I oto zostaj aresztowani WSZYSCY byli
licealici pozostali jeszcze w ZSSR, a dla kompletu take wychowankowie
innej, podobnie uprzywilejowanej uczelni o profilu prawniczym.
Jedynie umiarkowana pojemno SONa (Soowieckij agier Osobowo
Naznaczenija Soowiecki Obz Specjalny) ogranicza chwilowo rozmiary
wojkowskiej branki. Ale ju rozpocz si rakowaty rozrost Archipelagu
GUag i wkrtce przerzuty pokryj cay kraj.
Nowy przysmak spodoba si i wzbudzi nowe apetyty. Pora ju zada mocny
cios inteligencji technicznej, zbyt dufnej, przekonanej e jest niezastpiona,
i nienawykej do chwytania w lot rozkazw.
Waciwie to nigdymy nie mieli zaufania do inynierw na tych
fabrykanckich lokajw i pucybutw od pierwszych chwil Rewolucji dawalimy
36
zdrowe, robotnicze baczenie i trzymalimy ich pod kontrol. Jednak
w okresie odbudowy pozwalalimy im pracowa w naszych zakadach, ca
si klasowego natarcia kierujc przeciw reszcie inteligencji. Ale w miar jak
dojrzewao nasze kierownictwo gospodarcze, WSNCh i GOSPLAN, w miar
jak zwikszaa si ilo planw, w miar jak te plany cieray si wzajemnie
i spychay janiejsza stawaa si szkodnicza istota starej warstwy
inynierskiej, jej obuda, przebiego i sprzedajno. Stranik Rewolucji
zerkn na nich czujniejszym okiem i gdziekolwiek je obrci, tam zaraz
znajdowa gniazdo szkodnikw.
Uzdrawiajca ta dziaalno przesza na pene obroty poczynajc od 1927
roku i dziki niej proletariat z ca wyrazistoci ujrza przyczyny naszych
gospodarczych niepowodze i brakw. W resorcie transportu (koleje!)
szkodnictwo (dlatego tak trudno dosta si do pocigu, std wanie
nieregularno dostaw). W elektrowni moskiewskiej szkodnictwo (kopoty
ze wiatem). W przemyle naftowym szkodnictwo (nie uwiadczysz nafty).
W przemyle wkienniczym szkodnictwo (czowiek pracy nie ma co na
grzbiet woy). W kopalnictwie wglowym kolosalne szkodnictwo (dlatego
czowiek marznie!). W metalurgii, w przemyle zbrojeniowym, w zakadach
budowy maszyn, w stoczniach, w przemyle chemicznym, w kopalniach
rudy, zota i platyny, w gospodarce wodnej wszdzie ropiejce wrzody
szkodnictwa! Ze wszystkich stron watahy wrogw z suwakami
logarytmicznymi! GPU urobio sobie rce po okcie, wyapujc tych.
szkodnikw. W stolicach i na prowincji pracowicie zasiaday kolegia OGPU
i sdy proletariackie, babrzc si w tym lepkim gnoju i masy pracujce,
supiejc ze zgrozy, co dzie z gazet dowiadyway si (albo i nie) o wci
nowych podych sprawkach. Dowiedziay si tak o Palczyskim, von Mecku,
Wieliczce a ilu byo bezimiennych. Kada ga produkcji, kada fabryka
i spdzielnia pracy miaa obowizek szukania u siebie dowodw
szkodnictwa a ledwo zaczynano ich szuka, zaraz si znajdoway (z
pomoc GPU). Jeli jaki inynier przedrewolucyjnego chowu nie zosta
nawet zdemaskowany jako zdrajca, to z pewnoci wolno go byo zaliczy do
podejrzanych.
I jacy to perfidni zoczycy byli z tych starych inynierw, jak szatasko
rnorodne sposoby stosowali, byle tylko szkodzi! Mikoaj Karowicz von
Meck w Ludowym Komisariacie Transportu udawa fachowca oddanego bez
reszty sprawie nowej gospodarki, potrafi dugo i z zapaem mwi
o ekonomicznych aspektach budowy socjalizmu i lubi udziela rad. Jedna
z tych rad, najbardziej szkodliwa, bya taka: wyduy skady pocigw
towarowych, nie ba si pewnego przecienia. Z pomoc GPU von Meck
zosta zdemaskowany (i rozstrzelany): celem jego byo przedwczesne zuycie
szyn, wagonw i parowozw po to, aby pozbawi republik kolei elaznych
w momencie napadu interwentw. Kiedy za niedugo potem nowy narkom
transportu, tow. Kaganowicz, zleci, by uruchomi wanie skady dusze,
superprzecione, nawet w dwj i trjnasb (za to odkrycie i on i inni
37
naczelnicy dostali ordery Lenina) to przewrotni inynierowie wystpili teraz
w roli bawochwalcw norm robili krzyk, e to przekracza dopuszczalne
normy, e zgubnie dziaa na trwao taboru; zostali wic sprawiedliwie
rozstrzelani za brak wiary w moliwoci socjalistycznego transportu.
Tych bawochwalcw bilimy przez szereg lat, peno ich we wszystkich
dziedzinach; wymachuj swoimi wykalkulowanymi formukami i nie chc
zrozumie, jak bardzo entuzjazm personelu pomaga mostom i maszynom.
(S to lata wywracania na nice caej ludowej psychologii: obrcono w miech
rozwan sentencj ludow e co nagle, to po diable i podwaono sens
starego przysowia mwicego, e kto pomau jedzie, ten dalej zajedzie).
Jedyna rzecz, ktra niekiedy odwleka aresztowanie starego inyniera, to brak
kompetentnego nastpcy. Mikoaj Iwanowicz adyenski, naczelny inynier
zakadw przemysu wojskowego w Iewsku, z pocztku aresztowany zosta
za teori o nieprzekraczalnoci norm technicznych, za lep wiar
w granice wytrzymaoci (w zwizku z czym uwaa za niewystarczajce
sumy, przydzielone przez narkoma Ordonikidze na rozbudow zakadw.)
Ale pniej zamieniaj mu kar na areszt domowy i ka obj dawne
stanowisko (bo bez niego produkcja ulega dezorganizacji). adyenski robi
porzdek. Ale kredyty byy i s dalej niewystarczajce wic adyenski
znw idzie za kraty za nieprawidow gospodark kredytami: dlatego
wanie ich nie starczao, e naczelny inynier le nimi gospodarowa!
W przecigu roku adyenski umiera przy wyrbie lasu.
Tak oto w cigu kilku lat zamano krgosup starej rosyjskiej kacie
inynierskiej, chlubie naszego kraju, ulubionym bohaterom utworw Garina,
Michajowskiego i Zamiatina.
Rozumie si samo przez si, e ten potok, jak to zawsze, porywa take
innych ludzi, bliskich, czy zwizanych ze skazanymi, wic rwnie... nie ma
czowiek chci plami spiowego, jasnego wizerunku Stranika, ale c, kiedy
trzeba... wic rwnie tych, ktrzy nie chcieli zosta donosicielami. Ten
najgbiej ukryty, nigdzie nie wystpujcy jawnie potok winiw prosimy
zawsze mie na uwadze przy lekturze tej ksiki zwaszcza, gdy mowa
o pierwszym dziesicioleciu po rewolucji: ludzie byli wtedy jeszcze nie
pozbawieni dumy, wielu jeszcze wcale nie uwaao, e moralno to pojcie
wzgldne i e ma tylko wskoklasowy sens: ludzie tacy mieli do odwagi, by
odrzuci propozycj podobnej wsppracy i wszyscy zostali za to
bezlitonie ukarani. Pewnego razu zaproponowano modziutkiej Magdalenie
Edubowej ledzenie pewnej grupy inynierw. Dziewczyna nie tylko
odmwia, lecz nadto opowiedziaa o wszystkim swemu opiekunowi (jego
wanie kazano jej ledzi w pierwszym rzdzie): inynier i tak zosta wkrtce
aresztowany i podczas ledztwa wypiewa wszystko. Edubow, ktra bya
w ciy, zamknito za zdrad tajemnicy operacyjnej i skazano na mier
przez rozstrzelanie (skoczyo si zreszt na 25letnim cyklu kilku kolejnych
wyrokw). W tym samym okresie (1927), chocia w zupenie innym
rodowisku, bo wrd wybitnych charkowskich dziaaczy partyjnych tak
38
samo odmwia donoszenia i szpiegowania czonkw rzdu Ukrainy niejaka
Natalia Witaliewna Surowcew, za co zostaa aresztowana przez GPU
i dopiero po 25. latach, ledwie ywa, wychyna gdzie na Koymie. Kto za
nie wychyn o tym w ogle nie wiemy.
W latach 30. ten nurt niepokornych zupenie zanika: skoro daj informacji,
to wida nie ma rady bo i gdzie si czowiek podzieje? Sia zego na
jednego. Nie ja to kto inny. Niechaj ju lepiej ja, porzdny czowiek,
zostan konfidentem, ni jaki dra. Zreszt, ju si na ochotnika tylu pcha,
e a toczno: bo to i korzy, i bojowa zasuga.
W 1928 roku toczy si w Moskwie synny Proces Szachtyski synny ze
wzgldu na rozgos, jaki mu nadano, na zapierajce dech zeznania
i samobiczowanie oskaronych (chwilowo jeszcze nie wszystkich). Mijaj
dwa lata i we wrzeniu 1930 roku sdzeni s z haasem organizatorzy godu
(to oni! oni! wanie oni!) 48. szkodnikw z brany spoywczej. W kocu
1930 roku z jeszcze wikszym zgiekiem wytacza si proces Prompartii,
wyreyserowany ju zupenie nienagannie: tu ju wszyscy podsdni, co do
jednego, sami na siebie zwalaj najobrzydliwsze idiotyzmy i oto przed
oczyma mas pracujcych, jak pomnik nareszcie odsonity, staje cay
olbrzymi, przemylny splot wszystkich dotd ukrytych aktw szkodnictwa,
wsplnym, szataskim wzem zczony z Milukowem, Riabuszynskim,
Deterdingiem i Poincare.
Wniknwszy ju troch w istot naszej praktyki sdowej, domylamy si, e
jawne procesy to tylko widoczne na powierzchni krecie kopczyki,
najwaniejsza za cz roboty odbywa si pod powierzchni ziemi. Na
rozprawie pojawia si tylko niewielka cz aresztowanych ci tylko, ktrzy
zgodzili si obciy, w sposb przeciwny naturze, i siebie i innych,
spodziewajc si zagodzenia wyroku. Wikszo za inynierw ci, ktrzy
mieli do odwagi i rozsdku, aby odrzuci bzdury, wmawiane im
w ledztwie sdzona jest w trybie tajnym. Ale kolegia GPU wlepiaj im
chocia si nie przyznali te same dychy, jakie dostay si tamtym.
Potoki spywaj rurami pod ziemi, w ten sposb kanalizowane jest ycie
kwitnce na powierzchni.
Wanie w tym okresie zrobiony zosta wany krok, majcy na celu
wcignicie caego spoeczestwa w proces kanalizacji przez rwnomierne
rozoenie odpowiedzialnoci zada na kadego obywatela: ci, ktrzy nie
zapchali jeszcze swoimi ciaami ciekw kanalizacyjnych, kogo rury nie
poniosy jeszcze na Archipelag powinni byli maszerowa na powierzchni ze
sztandarami, piejc hymny pochwalne na cze sdw i radujc si
z kadego wyroku. (By to dowd przezornoci! min dziesiciolecia,
historia przetrze oczy ale pracownicy ledczy, sdziowie i prokuratorzy
oka si nie bardziej winni, ni my, drodzy wspobywatele! Dlatego wanie
czcigodna siwizna zdya oprszy nasze gowy, e w swoim czasie
z nalen rozwag gosowalimy ZA).
Jeli nie liczy leninowskotrockistowskiego eksperymentu przy procesie
39
eserw w 1922 roku, to takie prby Stalin przeprowadzi przy okazji procesu
organizatorw godu i jake prba miaa si nie uda, skoro wszyscy
godowali na yznej Rusi, skoro kady nic, tylko oczy wypatrywa: gdzie to
si nasz chlebu zapodzia? I oto ju w fabrykach i biurach, nie czekajc na
orzeczenie trybunau, robotnicy i urzdnicy kipic gniewem gosuj za kar
mierci dla sdzonych ajdakw. A ju proces Prompartii to tysiczne
wiece, to manifestacje (z udziaem dziatwy szkolnej), to dudnicy krok
milionw i ryk za oknami gmachw sdowych: mier! mier! mier!.
Na tej przeczy naszych dziejw rozlegay si przecie samotne gosy
protestu albo odmowy udziau a bardzo wiele mstwa trzeba byo, aby
powiedzie nie! wrd tego chralnego ryku; nie ma porwnania
z dzisiejsz atwoci! (A dzisiaj te jako nie bardzo protestuj). I o ile
nam wiadomo wszystko to byy gosy wanie tych ndznych inteligentw
bez koca. Na zebraniu leningradzkiego Instytutu Politechniczego profesor
Dymitr Apollinariewicz Roanski WSTRZYMA SI OD GOSU (bo, widzicie
pastwo, on w ogle jest przeciwnikiem kary mierci, poniewa, widzicie
pastwo, jeli uy terminu naukowego, to jest to proces nieodwracalny)
i natychmiast zosta aresztowany! Student Dima Olicki powstrzyma si
i aresztowano go z punktu! I wszystkie te protesty ucichy ju w zarodku.
O ile wiemy, siwowsa klasa robotnicza aprobowaa t eksterminacj. O ile
wiemy caa awangarda, od pomiennych komsomolcw do przywdcw
partii i legendarnych dowdcw armii jak jeden m wypowiadaa si za
tymi kaniami. Synni teoretycy i apostoowie rewolucji, siedem lat przed
wasn haniebn zagad, sawili ten ryk tumw, nie przeczuwajc, e
przeznaczenie ju stoi na progu, e wkrtce ich wasne imiona obrzucone
bd botem i brudem wrd takiego samego wycia.
Dla inynierw za koczya si wanie godzina pogromu. W pocztkach
1931 roku Jzef Wissarionowic ogosi wszem i wobec Sze warunkw
budowy socjalizmu i Jego Samowadcza Wysoko wskaza raczya jako
warunek pity: przejcie od polityki unieszkodliwiania starej inteligencji
technicznej do polityki zachty i opieki nad ni.
I opieki nad ni! I gdzie si ulotni cay nasz sprawiedliwy gniew? I w jaki to
kt poszy nasze grone oskarenia? Akurat cign si jeszcze proces
o szkodnictwo w przemyle porcelanowym (tam te naszkodzili!), wszyscy
podsdni zdyli unisono obezwa siebie samych od ostatnich, przyznali si
do wszystkiego i nagle, z t sam jednomylnoci zakrzyknli my
niewinni! I zostali uniewinnieni!
(Da si nawet zauway w tym roku malutki kontrpotok: ju skazanych, albo
wymaglowanych w ledztwie, inynierw przywracano do ycia. W ten
sposb wrci take D. A. Roaski. Czy nie wolno tu stwierdzi, e wygra on
pojedynek ze Stalinem? I e gdyby odwaga cywilna cechowaa nasz lud, to
nie byoby powodw do pisania ani tego rozdziau, ani caej tej ksiki?).
Stalin trzepn jeszcze w marcu 1931 roku dawno powalonych na wznak
mienszewikw: publiczny proces Wszechzwizkowego Biura Mienszewikw,
40
GromanSuchanowJakubowicz. (Groman by raczej kadetem, Jakubowicz
prawie bolszewikiem, a GimmerSuchanow to ten sam teoretyk rewolucji
lutowej, w ktrego mieszkaniu, w Piotrogrodzie, na Karpowce 10
padziernika 1917 roku zebra si bolszewicki KC i podj decyzj powstania
zbrojnego). A potem pewna ilo potek, wzitych to tu, to tam,
w tajemnicy i nagle przysza na niego chwila zadumy.
Mieszkacy wybrzey Morza Biaego powiadaj o przypywie, e woda
wpada w zadum chodzi o chwil poprzedzajc pocztek odpywu. No,
nie godzi si porwnywa nieczystej duszy Stalina z wodami Biaego Morza.
A moe zreszt nie byo adnej chwili zadumy. Bo i adnego odpywu nie
byo. Ale jeszcze jeden cud zdarzy si przecie tego roku. W lad za
procesem Prompartii przygotowywany by w 1931 roku ogromny proces
Chopskiej Partii Pracy rzekomo istniejcej (w rzeczywistoci nigdy jej nie
byo!), kolosalnej podziemnej organizacji, ktra miaa si skada z wiejskich
inteligentw, z dziaaczy spdzielczoci spoywczej i rolnej, z chopskiej
owieconej elity, szykujcej si pono do obalenia dyktatury proletariatu. Na
procesie Prompartii t parti chopsk (TKP Trudowaja Kriestianskaja
Partia) cytowano nieraz jako ju zdemaskowan i dobrze znan organizacj.
Aparat ledczy GPU dziaa bez puda: ju TYSICE oskaronych przyznay
si do czonkostwa TKP i do swoich zbrodniczych zamiarw. Ilo tych
czonkw planowano na DWIECIE TYSICY. Na czele partii sta mieli
badacz ekonomii rolnictwa Aleksander Wasyliewicz Czajanow; przyszy
premier N. D. Kondratiew; L. N. Jurowski; Makarow, Aleksy Dojarenko,
profesor Akademii Rolniczej im. Timiriazjewa (przyszy minister rolnictwa).
I nagle, pewnej piknej nocy Stalin ZMIENI ZDANIE nigdy nie dowiemy
si dlaczego.
Moe zdja go spniona skrucha? ale nie, to daleko do ostatniej godziny.
Moe wzio gr poczucie humoru e znw na jedno kopyto, e nudy?
ale nikt nie mia posdzi Stalina o nadmiar poczucia humoru! Chyba co
innego przewayo: wykalkulowa sobie, e niedugo i tak caa wie zacznie
wymiera z godu, co tam jakie dwiecie tysicy, po co zatem si mczy?
I caa TKP zostaa anulowana, wszystkim co si przyznali zaproponowano
cofnicie zezna (mona wyobrazi sobie ich rado!) a zamiast caej tej
machiny skazano w trybie pozasdowym, przeczeniem OGPU jedynie ma
grup KondratiewaCzajanowa. (Ale w 1941 roku zadrczonemu
profesorowi Wawiowowi bd znowu wmawia, e TKP istniaa, i e wanie
on, Wawiow, by jej tajnym przywdc).
Toczno tu od przykadw, toczno od biegncych lat i w aden sposb
czowiek nie potrafi opowiedzie po kolei wszystkiego co si zdarzyo (a GPU
doskonale dawao sobie rad! a GPU nikogo nie pomino!).
Nie zapominajmy wszelako:
e wierzcych wci si zamyka, to rozumie si samo przez si. (Tu te s
daty specjalne i godziny szczytu. Na przykad noc walki z religi na Boe
Narodzenie 1929 roku, w Leningradzie, kiedy aresztowano mnstwo praktykujcych
41
inteligentw i to nie tylko do rana, nie by to sen nocy wigilijnej. Albo rwnie
w Leningradzie w lutym 1932 roku zamknicie wielu cerkwi naraz
z jednoczesnym aresztowaniem mnstwa duchownych. A znacznie wicej miejsc
i dat, ktrych nikt nam nie wskaza);
e nie zapomina si o tpieniu sekt, nawet sympatyzujcych z komunizmem. (Tym
sposobem wsadzono w 1929 roku wszystkich co do jednego czonkw komuny
rolnej, lecej midzy Soczi a Chost. Wszystko tam byo kolektywne i produkcja,
i podzia dbr, a wszystko tak rzetelne, e nasz kraj nie osignie tego poziomu nawet
za sto lat ale c, za bardzo ci ludzie byli wyksztaceni, obkuci w literaturze
religijnej i nie bezbonictwo wyznawali, lecz mieszanin baptyzmu, filozofii
tostojowskiej i nauki jogw. Jasne wic, e taka KOMUNA bya ogniskiem zbrodni
i nie moga przyczyni si do szczcia ludu).
W latach 20. spora grupa tostojowcw zostaa zesana na podgrze atajskie.
Tam zorganizowali oni osiedlakomuny, pospou z baptystami. Kiedy
rozpocza si budowa kombinatu metalurgicznego w pobliskim Kuniecku,
zesacy zaopatrywali go w produkty rolne. Potem zaczto ich aresztowa.
Na pierwszy ogie poszli nauczyciele (wykadali nie wedug programw
pastwowych), dzieci z krzykiem biegy za milicyjnymi autami. Pniej
przysza kolej na starszyzn gminy;
e jako poznikay (i nie tylko za spraw pedagogii, lecz rwnie oowiu i prochu)
te chmary bezdomnych wyrostkw, ktre w dwudziestych latach grzay si przy
ulicznych kotach z asfaltem, a w 1930 roku nagle znikny z oczu;
e nie zezwala si na akty niekoncesjonowanego miosierdzia (w fabryce za zbirk
pienidzy dla ony aresztowanego robotnika idzie si do wizienia);
e Wielki Pasjans socjalistyczny rozkadany jest bez przerwy, to przecie jasne;
e w 1929 roku id pod klucz nie wydaleni W swoim czasie za granic historycy
(Patonow, Tarle, Lubawski, Gautier, Izmajow) oraz znakomity literaturoznawca M.
M. Bachtin i mody jeszcze wtedy Lichaczew;
e pyn rzeki narodowe, to z jednego kraca Zwizku, to z drugiego.
Pakuj Jakutw po powstaniu w 1928 roku. Wsadzaj BuriatMongow po
powstaniu w 1929 roku. (Rozstrzelano podobno okoo 35.000. Nie mielimy
monoci sprawdzi tej cyfry). Wsadzaj Kazachw po bohaterskim
stumieniu ich buntu przez konnic Budionnego w latach 193031.
W pocztkach 1930 roku idzie pod sd Zwizek Wyzwolenia Ukrainy (prof.
Jefremow, Czechowski, Nikowski i inni), a znajc nasze proporcje
jawnoci i tajnoci ilu tam byo jeszcze za ich plecami? Ilu tam poszo
w dyby bez rozgosu?
I przychodzi, powoli, ale przecie przychodzi kolej na czonkw partii
rzdzcej! Chwilowo (lata 192729) to opozycja robotnicza albo trockici,
ktrzy postawili na pechowego przywdc. Z pocztku to tylko setki, wkrtce
bd to tysice. Ale tylko pocztek jest trudny! Podobnie jak trockici
spokojnie przygldali si aresztowaniu czonkw innych partii, tak teraz caa
reszta partii z aprobat patrzya na wsadzanie trockistw. Na kadego
42
przychodzi kolej. Dalej popynie wartko nigdy nie istniejca prawicowa
opozycja. Poerajc od ogona dzwonko za dzwonkiem aracz dobierze
si w kocu do wasnego ba.
W 1928 roku nadchodzi nareszcie czas na porachunek z pomiotem buruazji
z nepmanami. Najczciej czyni si to metod wci wzrastajcych i w
kocu nieznonych domiarw: gdy delikwent ktrego dnia odmawia, zostaje
aresztowany za niewypacalno, a jego majtek podlega konfiskacie.
(Drobnym rzemielnikom fryzjerom, krawcom, albo tym, co reperuj
prymusy odbiera si tylko patent).
To e potoki aresztowanych nepmanw rosn, ma swoje ekonomiczne
uzasadnienie. Pastwu potrzebne s rodki, potrzebne jest zoto
a zotononej Koymy jeszcze nie odkryto. W ostatnich miesicach 1929
roku zaczyna si sawetna gorczka zota, tylko e febra trzsie nie tych, co
szukaj zota, lecz tych z ktrych ma by ono wytrzsione. Osobliwoci tego
nowego zotego strumienia jest to, e tych swoich krliczkw GPU waciwie
o nic nie oskara i gotowe jest nawet zrezygnowa z wysyania ich do krainy
GUag, chce im jedynie, prawem silniejszego, zabra zoto. Dlatego wizienia
s przepenione, funkcjonariusze ledczy pracuj ponad siy, natomiast do
etapowych punktw i obozw kierowane s transporty nieproporcjonalnie
mniejsze.
Z kogo skada si ten zoty potok aresztowanych? S to wszyscy, ktrzy
niegdy, przed 15. laty, mieli jaki interes, handlowali, zarabiali jako
rzemielnicy i mogliby zdaniem GPU, odoy troch zota. Ale u tych
wanie zota najczciej ju nie ma: inwestowali w ruchomoci czy
w nieruchomoci a to rozpyno si ju, zostao skonfiskowane podczas
rewolucji, nic im nie zostao. Najwicej oczekuje si po aresztowanych
technikach dentystycznych, jubilerach, zegarmistrzach. Donosy pozwalaj na
wykrycie zota w rkach najmniej podejrzanych: stuprocentowy robotnik
fabryczny zdoby jako i przechowuje szedziesit mikoajowskich zotych
piciorublwek; znany syberyjski partyzant Murawiew przyjecha do Odessy,
majc za pazuch woreczek ze zotem zupionym podczas wojny domowej:
kady tatarski furman w Petersburgu ma zoto w zapasie. Czy to na pewno
prawda? przekona si mona tylko w katowni. Nic a nic, ani proletariackie
pochodzenie, ani rewolucyjne zasugi nie pomog temu, na kogo kto
donis, e ma zoto. Wszyscy oni zostan aresztowani i stocz si
w celach GPU mas ludzk, ktrej dotd nie mona sobie byo wyobrazi
ale tym lepiej, prdzej oddadz! Dochodzi do zupenej kontuzji: kobiety
i mczyni siedz w jednych celach i zaatwiaj si do jednego kibla ale
kto by tam zwaa na takie drobnostki, oddajcie zoto, gady! Funkcjonariusze
nie pisz protokow z przesucha, bo to papierek nikomu niepotrzebny,
nikogo to nie interesuje, czy da si potem wysmay wyrok, czy nie, wane
jest tylko jedno: oddaj zoto, gadzie! Pastwu zoto potrzebne, a tobie na co
si zdao? ledczy trac gos i siy na groby i tortury, ale jest sposb
generalny: karmi tylko sonym jadem, a pi nie dawa. Kto odda zoto ten
43
dostanie wody! Za kubek czystej wody czerwoca!
Gubi ludzi kruszec ten...
Od poprzedzajcych go i nastpujcych po nim aresztanckich
potokw ten rni si tym, i no, nie poowa, ale przynajmniej jaka cz
tych ludzi dziery swj los we wasnych, drcych rkach. Jeli rzeczywicie
nie masz adnego zota to jeste w beznadziejnym pooeniu, bd ci tu
bi, przypieka, katowa i tamsi a do mierci albo pki sami naprawd ci
nie uwierz. Ale jeli masz zoto, to sam okrelasz granice katuszy, granice
wasnej wytrzymaoci, swj przyszy los. Psychologicznie to rzecz wcale nie
atwiejsza przeciwnie, bo moesz si pomyli i teraz ju sam sobie
bdziesz winien, raz na zawsze. Oczywicie, kto ju zna obyczaje panujce
w tej instytucji, ten ustpi i odda, to najatwiej. Nie wolno jednak ustpowa
od razu: nie uwierz, e wszystko ju odda, bd ci trzyma dalej. Ale
oddawa zbyt pno te nie wolno: wytrzs z ciebie dusz albo ze zoci
wlepi duy, wyrok. Jeden z tych tatarskich furmanw wytrzyma wszystkie
mki: nie mam zota! Wwczas wsadzili jego on, j te drczyli, ale Tatar
dalej swoje: nie mam zota! Aresztowali wic mu crk tu ju Tatar nie
wytrzyma i odda swoje sto tysicy rubli. Rodzin wypucili ale jemu wsolili
wyrok jak si patrzy. Najordynarniejsze wtki kryminalne i opery
o rozbjnikach wzite zostay na serio i doczekay si realizacji w yciu
wielkiego pastwa.
Wprowadzenie paszportyzacji na progu lat 30. te zapewnio obozom nowe
kontyngenty ludzkie. Podobnie jak Piotr I uproci konstrukcj spoeczestwa
wymiatajc do czysta wszystkie midzystanowe bruzdy i miedze, tak te
dziaa nasz system paszportowy: wymiata mianowicie cae to robactwo
nieokrelonego gatunku, godzi w t przebieg, bezdomn i nie przypisan
do adnej warstwy cz ludnoci. Zreszt z pocztku zdarzay si czsto
ludziom nieporozumienia z tymi paszportami: i niezameldowanych
i niewymeldowanych w por wyprawiano na Archipelag, choby na roczek...
Tak oto pieniy si i toczyy strumienie ludzkie ale wszystkie przers
wielomilionowy potok rozkuaczonych, gdy trysn w latach 192930. By
niewiarygodnie obfity i nie daaby mu rady nawet najszerzej rozbudowana
sie wizie ledczych (zapchana ponadto przez zotonony potok), ale
min j, bo od razu kierowany by transportami na etapy, do kraju GUag.
Ten potok (ten ocean!) tak nabrzmia i wezbra w jednej chwili, e wystpi
z brzegw i rozla si daleko poza obrb wszystkiego, na co moe pozwoli
sobie system sdowowizienny ogromnego nawet pastwa. Nie mona
znale dla porwnania w caej historii Rosji. Bya to wdrwka ludw,
katastrofa etniczna. Ale kanay GPU i GUagu tak mdrze byy pomylane,
e miasta nawet by nie zauwayy, co si dzieje gdyby nie trzyletni gd,
ktry spad na nie, gd dziwny, bo ani suszy, ani wojny.
Potok ten rni si od wszystkich poprzednich rwnie tym, e nikt si nie
44
fatygowa, aby naprzd bra gow rodziny, a potem dopiero zastanawia,
si, co zrobi z reszt. Bynajmniej, tu wypalano od razu gniazdo zarazy,
brano tylko cae rodziny naraz i nawet baczono pilnie, aby adne z dzieci
czternaste, dziesicio, czy szecioletnie nie odbio si od stada: wszystko,
co tylko dao si naskroba, miao by posane w to samo miejsce, na t
sam zgub. (By to PIERWSZY taki eksperyment, przynajmniej w historii
nowoytnej. Powtrzy go pniej Hitler na ydach, a Stalin przeprowadzi go
ponownie na ludach winnych zdrady albo podejrzanych o ni).
Potok ten tylko w znikomej czci skada si z owych kuakw, ktrych
imieniem by nazwany na pokaz. Kuak to przezwisko nadawane W Rosji
bezwzgldnym kutwom, wiejskim kupczykom, yjcym nie z wasnej pracy,
lecz z wyzysku, bogaccym si na lichwie i porednictwie w handlu. Takie
pijawki po wsiach jeszcze przed rewolucj liczone byy na palcach, rewolucja
za w ogle usuna im ziemi spod ng. Nastpnie, ju po roku
siedemnastym, rozszerzajc niepomiernie znaczenie tego sowa, zaczto
termin kuak stosowa (w oficjalnych i agitacyjnych publikacjach, skd
przedosta si do mowy codziennej) w oglnoci do tych, ktrzy korzystali
z pracy najmitw, parobkw, choby z powodu czasowego braku rk do
pracy w rodzinie. Ale nie zapominajmy tu, e po rewolucji ju nie mona byo
za prac najemn nie da susznej zapaty parobkw broni kombied i rada
gromadzka, sprbowaby kto skrzywdzi parobka! A nalenie opacany
wynajem rk do pracy dozwolony jest w naszym kraju po dzi dzie.
Ale zjadliwe przezwisko kuak uywane byo w coraz szerszym i szerszym
znaczeniu i 1930 roku tak nazywano ju W OGLE WSZYSTKICH
DOBRYCH GOSPODARZY, krzepko przywizanych do swojej ziemi, do
swojej pracy, a choby tylko do swoich pogldw na ycie. Przezwisko kuak
wykorzystane byo po to, aby pooy koniec chopskiej krzepie. Trzeba to
przypomnie, trzeba uprzytomni sobie, e zaledwie dwanacie lat mino od
wydania wielkiego Dekretu o Ziemi tego wanie, bez ktrego chopstwo nie
poszoby za bolszewikami, a rewolucja padziernikowa nie mogaby
zwyciy. Ziemia zostaa rozdana w przewidzianych terminach, wszystkim
PO RWNO. Zaledwie dziewi lat temu chopi wrcili z Armii Czerwonej
i rzucili si do uprawy tej swojej zawojowanej ziemi. I nagle tu kuacy, tam
biedacy. Skd si to wzio? Czasem powodem by fortunny albo
niefortunny skad rodziny. Ale czy nie bardzo to zaleao od lepszego stanu
inwentarza, czasem od pracowitoci i uporu? I oto teraz tych chopw, ktrzy
w 1928 roku nakarmili jeszcze ca Rosj swoim chlebem ruguj
miejscowe niezguy i przyjezdni miastowi ludzie. Jakby ich bies opta, jakby
wyzbyli si wszelkich, ludzkich uczu i ludzkich obyczajw, utrzymujcych si
przez tysiclecia zaczli najlepszych rolnikw apa hurmem, razem
z rodzinami i bez adnego mienia, goych wygania na pnocne pustynie,
w tundry, do tajgi.
Deportacja tak masowa musiaa obfitowa w dodatkowe komplikacje. Trzeba
byo oczyci wsie take z tych chopw, ktrzy po prostu nie bardzo chcieli
45
wstpowa do kochozw i nieufnie odnosili si do ycia w gromadzie,
o ktrym nie mieli dotd pojcia, obawiajc si (wiemy teraz, jak susznie), i
sprowadzi si ono do rzdw nierobw, do przymusu i przymierania godem.
Trzeba byo te pozby si tych chopw (czsto cakiem niezamonych),
ktrzy lubiani byli przez ssiadw za swoje zawadiactwo, si fizyczn,
stanowczo, za to, e sycha ich byo na zebraniach, e sami lubili
sprawiedliwo. Dawao im to niezaleno i przez to niebezpieczni byli dla
kochozowej zwierzchnoci. A jeszcze w kadej wsi byli tacy, ktrzy
OSOBICIE stali na zawadzie miejscowym aktywistom. Teraz nadarzaa si
najlepsza okazja, eby odbi sobie na nich zazdro, zawi, obraz. Dla
wszystkich tych przyszych ofiar potrzebny by nowy termin i zaraz si
znalaz. Nie mia w sobie nic socjalnego, ekonomicznego, ale brzmienie
mia doskonae: podkuacznik. To znaczy, e w moich oczach jeste
poplecznikiem wroga. To wystarczy! Najndzniejszego oberwaca,
wyrobnika, mona bez kopotu zaliczy do podkuacznikw.
Tak oto dwa sowa wystarczyy, eby uj w cgi wszystkich tych, ktrzy
stanowili o samej treci wsi, jej energii, jej rozumie i pracowitoci, jej sile
oporu i sumieniu. Wywieziono ich i kolektywizacja zostaa
przeprowadzona.
Ale ze wsi ju uspdzielnionych popyny nowe potoki aresztowanych:
potok szkodnikw. Wszdzie zaczto wykrywa agronomwszkodnikw,
ktrzy dotd cae ycie pracowali uczciwie, a teraz umylnie jli
zachwaszcza rosyjskie pola (oczywicie na zlecenie moskiewskiego
instytutu, wanie zdemaskowanego bez reszty. To wanie tu odnajdujemy
tych 200.000 nie wyaresztowanych w swoim czasie czonkw TKP!). Jedni
z tych agronomw nie wykonuj dogbnie naukowych dyrektyw Trofima
ysenki (z t fal zesany zosta w 1931 roku do Kazachstanu krl kartofli
Lorch). Inni wykonuj je zbyt cile i tym sposobem wykazuj ich gupot
(w 1934 roku pskowscy agronomowie wysiali siemi lniane na nieg
dokadnie tak, jak kaza ysenko. Siemi spczniao, spleniao i poszo na
marne. Wielkie poacie pl przez rok stay pustk. ysenko nie mg
owiadczy, e nieg jest kuakiem, albo e sam on jest durniem. Oznajmi
zatem, e agronomowie s kuakami i e wypaczyli jego technologi.
I agronomowie pojechali na Sybir). A nadto prawie we wszystkich stacjach
maszyn rolniczych wykryto szkodnictwo przy remoncie cignikw (teraz
wiemy, czym si tumacz niepowodzenia kochozw w pierwszych latach
istnienia!);
potok za straty przy zbiorach (straty wynikay z porwnania zbiorw
rzeczywistych z dowoln cyfr, ustalon wiosn przez komisj wstpnej oceny
zbiorw);
za niewykonanie zobowiza wobec pastwa w zakresie dostaw ziarna (komitet
rejonowy partii zobowiza si, kochoz nie poradzi no to jazda za kraty!);
potok kosokradw. Nocne, rczne obcinanie koska po kiosku w polu!
Cakiem nowy rodzaj pracy i nowy rodzaj niw! By to potok niemay byy to cae
46
dziesitki tysicy wocian, czsto nawet nie doroli chopi i baby, tylko wyrostki
i dziewczta, chopcy i dziewuszki, ktrych starsi posyali nocami na skubanie, bo
nie mieli nadziei na zapat w ziarnie z kochozu za swoje roboczodniwki.
Za to gorzkie i nie bardzo opacalne zajcie (za czasw paszczyzny chopi
jednak nie dochodzili do takiej ndzy!) sdy wymierzay kary, jak si naley:
dziesi lat jako za nadzwyczaj niebezpieczne przywaszczenie mienia
socjalistycznego na podstawie ustawy z 7 sierpnia 1932 roku (w argonie
wiziennym ustawa siedemosiem).
Ta ustawa z sidmegosmego umoliwia jeszcze osobno spory dopyw
aresztantw z placw budowy pierwszej i drugiej piciolatki, z transportu,
z handlu, z fabryk. Wielkie sprzeniewierzenia byy z urzdu domen NKWD.
Potok ten trzeba mie take w przyszoci na uwadze, jako sczcy si stale
i szczeglnie obfity w latach wojny przez cae 15 lat (a do 1947 roku,
kiedy to ustawa ulega rozszerzeniu i obostrzeniu).
Ale wreszcie nadchodzi chwila wytchnienia! Wreszcie wyschn teraz te rzeki
aresztantw! towarzysz Mootow powiedzia przecie 17 maja 1933 roku:
widzimy nasz cel nie w masowych represjach. Fuu, ju by najwyszy czas.
Do nocnych lkw Ale co to za psie ujadanie? Huzia! Huzia!
Ot to! Zacza si kirowska fala aresztowa w Leningradzie. Napicie
w tym miecie uznane zostaje za tak wielkie, e formuje si sztaby NKWD
przy kadej radzie dzielnicowej i wprowadza si przypieszon procedur
sdow (wczeniej te nie dawaa ona powodw do skarg na zbytni
powolno) bez prawa apelacji (wczeniej te nie bardzo z niego
korzystano). Istnieje przekonanie, e jedna czwarta ludnoci Leningradu
zostaa wyczyszczona w latach 193435. Pogld ten niech sprbuj obali
ci, ktrzy znaj cis cyfr i mog j przedstawi. (Bya to zreszt nie tylko
leningradzka fala, rozesza si wystarczajco szeroko po caym kraju
W formie znanej ju, cho baamutnej: usunito ze stanowisk wszystkich
przyczajonych tam jeszcze popowskich synw, byych ziemian i kadego, kto
mia krewnych za granic).
W tak rwcych potokach zawsze giny skromne, zwyke strumyczki, ktre nie
robiy zbytniego haasu, ale sczyy si wci. S to:
Czonkowie Schotzbundu, ktrzy przegrali bitw klasow we Wiedniu
i postanowili szuka ratunku w ojczynie midzynarodowego proletariatu;
esperantyci (te band szkodnikw Stalin i Hitler tpili jednoczenie, kady
u siebie);
niedobitki Wolnego Towarzystwa Filozoficznego, nielegalne kka filozoficzne;
nauczyciele, nie mogcy si pogodzi z przodujc zespoowolaboratoryjn
metod nauczania (w 1933 roku Natalia Iwanowna Bugajenko aresztowana zostaa
przez rostowskie GPU, ale po trzech miesicach dochodze stao si wiadome, dziki
nowemu rozporzdzeniu, e metoda ta jest biedna. Zostaa wic zwolniona);
wsppracownicy Politycznego Czerwonego Krzya, ktrzy dziki wysikom
47
Katarzyny Pieszkowej wci jeszcze bronili swego prawa do istnienia;
grale z Kaukazu Pnocnego za powstanie (1935 roku), nacjonalici napywaj to
z jednego koca kraju, to z drugiego. (Na budowie Kanau WolgaMoskwa gazety
mniejszociowe ukazyway si w czterech jzykach: bya tatarska, azerbejdaaka,
uzbecka i kazachska. Musiay wic mie czytelnikw!);
i znw ludzie wierzcy, teraz ci, co nie chcieli pracowa w niedziel (a
wprowadzono oficjalnie tydzie piciodniowy lub szeciodniowy), kochonicy,
dopuszczajcy si sabotau, lub strajku w dni wit kocielnych, jak to czynili za
czasw gospodarki prywatnej;
i jak zawsze ci, ktrzy nie zgodzili si zosta konfidentami NKWD. (Zaliczani tu
bywali take duchowni, ktrzy nie chcieli zdradzi tajemnicy spowiedzi ORGANY
szybko zday sobie spraw, jak by Im si przydao zna tre spowiedzi, nareszcie
byaby jaka korzy z religii);
a czonkw sekt bior coraz gciej;
a socjalistyczny Wielki Pasjans wci trwa.
I wreszcie, dotd ani razu jeszcze niewymieniony, ale cay czas
pyncy potok DZIESITEGO PARAGRAFU, alias KRA (KontrRewolucyjna
Agitacja), alias ASA (AntySowiecka Agitacja). Potok Dziesitego Paragrafu
jest chyba tu zjawiskiem najtrwalszym nigdy nie wysycha, a podczas
wielkich powodzi, jak w 37., 45., lub 49. roku wzbiera szczeglnie obficie.
*
Oto paradoks: caej wieloletniej dziaalnoci wszechobecnych
i wiecznie czujnych ORGANW dawa si JEDEN jedyny artyku ze stu
czterdziestu omiu skadajcych si na dzia szczegowy Kodeksu Karnego
z 1926 roku. Ale chwa tego artykuu gosi by mona z pomoc jeszcze
wikszej iloci epitetw, ni ta, ktr znalaz Niekrasow by uczci Matk
Rosj, albo Turgieniew, by sawi jzyk rosyjski: wielki, potny, hojny,
rozgaziony, wieloraki, wszechogarniajcy Pidziesity smy, panujcy nad
caym bogactwem przejaww ycia nie tyle dziki formalnemu brzmieniu
swoich paragrafw, ile za spraw ich dialektycznej i nadzwyczaj szerokiej
interpretacji.
Kt z nas nie odczu jego wszechogarniajcego ucisku? Zaiste, nie ma pod
socem takiego wykroczenia, zamiaru, czynu, ani rodzaju bezczynnoci,
ktrego nie mogaby dotkn karzca rka Pidziesitego smego artykuu.
Niemoliwoci byo sformuowa go w sposb a tak szeroki, okazao si za
to moliwe da mu odpowiednio szerok wykadni.
58. artyku nie stanowi w kodeksie samodzielnego rozdziau, dotyczcego
przestpstw politycznych i nigdzie nie jest napisane, e to artyku
polityczny. Nie, wraz z artykuami odnoszcymi si do przestpstw przeciw
systemowi zarzdzania i do bandytyzmu, skada si on na dzia przestpstw
pastwowej wagi. W ten sposb pierwszym sowem Kodeksu Karnego bya
48
odmowa uznania kogokolwiek na naszym terytorium za przestpc
politycznego; s wycznie kryminalni.
58. artyku skada si z 14 paragrafw.
Z pierwszego paragrafu dowiadujemy si, e za czyn kontrrewolucyjny
uznane jest kade dziaanie (a w dodatkowym wietle art. 6. KK take
kade zaniechanie) majce na celu... wystawienie na szwank wadzy...
Szeroka wykadnia pozwala stwierdzi, e gdy wizie w obozie odmawia
pjcia do pracy, bo jest godny i opad z si to dopuszcza si przestpstwa
wystawienia na szwank wadzy. Pociga to za sob rozstrzelanie. (W latach
wojny rozstrzeliwano za odmow).
W 1934 roku, kiedy przywrcony by naszej mowie termin Ojczyzna, dodane
zostay do tego paragrafu punkty dotyczce zdrady Ojczyzny 1a, lb, lc,
ld. W myl tych punktw, dziaania wystawiajce na szwank moc wojenn
ZSRR karane s rozstrzelaniem (1b), a tylko przy istnieniu okolicznoci
agodzcych, oraz tylko w stosunku do osb cywilnych (l.a) kara ogranicza
si do lat dziesiciu.
Spjrzmy na to szerzej: gdy naszym onierzom za pjcie do niewoli
(naraenie na szwank potgi wojennej!) dawano zaledwie dziesi lat
odsiadki, to byo to przejawem humanizmu, dochodzcego wrcz do
bezprawia. Zgodnie ze stalinowskim kodeksem, wszyscy oni po powrocie do
kraju powinni waciwie zosta rozstrzelani.
(Albo inny jeszcze przykad szerokiej wykadni. Dobrze pamitam pewne
spotkanie w Butyrkach latem 1946 roku. Pewien Polak urodzi si by we
Lwowie, gdy miasto to wchodzio jeszcze w skad monarchii austro
wgierskiej. A do drugiej wojny wiatowej mieszka w swoim miecie,
w Polsce, po czym wyjecha do Austrii, tam by wzity do wojska, tam go te
aresztowali nasi w 1945 roku. Dosta dych z artykuu 541 ukraiskiego
wariantu kodeksu, to znaczy za zdrad swojej ojczyzny UKRAINY! bo
przecie miasto Lww w tym czasie, to by ju ukraiski Lww! I biedak ani
rusz nie potrafi dowie w czasie ledztwa e wyjecha do Wiednia nie po
to, aby zdradza Ukrain! No i tak psim swdem zosta ju zdrajc).
Wanym poszerzeniem wykadni paragrafu o zdradzie byo stosowanie go
w sensie artykuu 19. KK czyli biorc pod uwag zamiar. To znaczy
adnej zdrady nie byo ale funkcjonariusz ledczy zakada zamiar zdrady
i to wystarczao, aby da czowiekowi najsurowszy wymiar, jak za zdrad
faktyczn. Co prawda, artyku 19. przewiduje kar nie za zamiar, lecz za
przygotowanie, ale przy dialektycznym podejciu mona take zamiar uzna
za przygotowanie. Za czynienie przygotowa jest tak samo karalne (tzn.
wymiar kary jest ten sam) jak samo przestpstwo (KK). I w ogle -
- nie czynimy rozrnie midzy intencj a samym przestpstwem na tym
polega wyszo sowieckiej jurysdykcji nad buruazyjn!
Nieograniczon pojemno nadawa wykadni kadego paragrafu specjalny
artyku 16. KK Per analogiam. Kiedy wykroczenie nie pasowao
bezporednio do adnego paragrafu, sdzia mg je kwalifikowa per
49
analogiam.
Paragraf drugi mwi o powstaniu zbrojnym, zagarniciu wadzy w stolicy
i na prowincji, zwaszcza w celu oderwania gwatem jakiejkolwiek czci
terytorium Zwizku Republik. Kary do mierci przez rozstrzelanie wcznie
(podobnie, jak w KADYM z nastpnych paragrafw.)
W poszerzonym ujciu (nie mona byo tak sformuowa artykuu, ale
rewolucyjne poczucie prawa tak uczy): odnosi si to do wszelkich prb
skorzystania z prawa kadej republiki do wystpienia ze Zwizku
Sowieckiego. Przecie mwic o oderwaniu gwatem nie precyzuje si,
wobec kogo gwat ma miejsce. Nawet gdyby caa ludno republiki yczya
sobie tej separacji, ale w Moskwie by jej sobie nie yczono, tote bdzie to
gwat. Tak wic, wszyscy estoscy, otewscy, ukraiscy i turkiestascy
nacjonalici bez trudu otrzymywali z tego paragrafu swoj dych czy
dwadziecia pi.
Trzeci paragraf: Pomoc, okazywana w jakiejkolwiek bd formie obcemu
mocarstwu znajdujcemu si w stanie wojny z ZSRR.
Paragraf ten dawa mono postawienia przed sdem KADEGO
obywatela, ktry spdzi jaki czas na terenach okupowanych, niezalenie od
tego, czy tylko przybi obcas niemieckiemu onierzowi, czy sprzeda mu
pczek rzodkiewek, lub kadej kobiety, ktry z Niemcem zataczya, albo
spdzia z, nim noc. Nie kady pocigany by pod sd z tego paragrafu (zbyt
wielu ludzi byo pod okupacj), ale mg by skazany kady.
Paragraf czwarty mwi o (wkraczamy tu w dziedzin fantazji) pomocy
okazywanej midzynarodowej buruazji.
Mylaby czowiek: do kogo to si w ogle odnosi? Ale interpretujc
szeroko i opierajc si na sumieniu rewolucyjnym znaleziono odpowiedni
kategori bez kopotu: wszyscy emigranci, ktrzy opucili kraj przed 1920
rokiem, to znaczy kilka lat przed sporzdzeniem tego kodeksu, i zostali
przydybani w Europie przez nasz armi wier wieku pniej (19441945)
dostawali artyku 584: dziesi lat, albo mier przez rozstrzelanie. Czym
bowiem zajmowali si za granic, jeli nie okazywaniem pomocy
midzynarodowej buruazji? (Przykad kka melomanw dowid ju nam, e
okazywa mona byo pomoc take wewntrz ZSRR). Pomagali jej take
wszyscy eserzy, wszyscy mienszewicy (na ich cze ten paragraf
wymylono), a pniej te inynierowie z Gospanu i WSNCh.
Paragraf pity: skanianie obcego mocarstwa do wydania wojny ZSRR.
Stracona okazja: rozcign ten paragraf na czynnoci Stalina i jego wity
dyplomatycznej oraz wojskowej w latach 194041. lepota i gupota tych
ludzi do tego wanie wioda. Kt, jeli nie oni doprowadzili Rosj do
haniebnych, niesychanych klsk, nieporwnanie gorszych od poraek
carskiej Rosji w 1904 czy w 1915 roku? Klsk, jakich nie pamitaa Rosja od
XIII wieku?
Paragraf szsty szpiegostwo:
by interpretowany tak szeroko, e gdyby policzy wszystkich, skazanych na
50
jego podstawie, to mona by pomyle, e ani z rolnictwa, ani z pracy
w przemyle, ani z adnej innej roboty nie utrzymywa si nasz nard za
Stalina, tylko ze szpiegostwa i e y na koszt obcych wywiadw.
Szpiegostwo byo to co bardzo wygodnego dziki, swej prostocie, co
zrozumiaego i dla ciemnego kryminalisty, i dla uczonego prawnika, i dla
dziennikarza i dla caej opinii.
Szeroko wykadni polegaa jeszcze na tym, e wyroki dawano nie po
prostu za szpiegostwo, lecz za PSz Podejrzenie o Szpiegostwo. (Albo
NSz Niedowiedzione Szpiegostwo, za co te leciaa caa szpula!).
a nawet za
SWPSz: stosunki, wywoujce (!) podejrzenie o szpiegostwo.
Wystarczy na przykad, e znajoma znajomej twojej ony szya sobie sukni
u tej samej krawcowej (rzecz jasna, wsppracujcej z NKWD), co ona
jakiego zagranicznego dyplohnaty.
Te wszystkie 586, PSz i SWPSz byy to paragrafy przylepne, pocigay za
sob surowe traktowanie, bezustann obserwacj winia (wszak obcy
wywiad moe wycign macki, w lad za swoim czowiekiem a do obozu)
i nie daway prawa do poruszania si bez konwoju. W ogle wszystkie
paragrafy literowe, to znaczy wcale nie artykuy prawa, lecz wanie te
strach budzce kombinacje duych liter (w tym rozdziale natkniemy si
jeszcze na inne) nosiy na sobie stale nalot zagadkowoci, nigdy nie byo
dokadnie wiadomo, czy to odgazienia artykuu 58., czy te co
samoistnego i bardzo niebezpiecznego. Winiowie z paragrafem literowym
w wielu obozach byli upoledzeni nawet w porwnaniu z grup 58.
Paragraf sidmy: dziaanie na szkod przemysu, transportu, handlu, obiegu
pieninego i spdzielczoci.
W latach 30. ten paragraf ostro poszed w ruch i zdoby popularno wrd
mas pod uproszczon i zrozumia powszechnie nazw szkodnictwa.
Rzeczywicie, wszystkie dziedziny wymienione w Paragrafie Sidmym co
dzie ponosiy jakie widoczne i nie dajce si ukry szkody kto tu wic
chyba by winien?... Przez wieki nasz lud tworzy i budowa, a zawsze
rzetelnie, nawet, gdy harowa na panw. O adnym szkodnictwie nie byo
nawet sychu od czasw samego Ruryka. I oto, gdy po raz pierwszy cay
dostatek znalaz si w rkach ludu setki tysicy najlepszych jego synw
z niewiadomych powodw zabrao si do szkodnictwa. (Szkodnictwo
w rolnictwie nie byo w tym paragrafie uwzgldnione, poniewa jednak bez
niego nie sposb byo wyjani rozsdnie, czemu pola zarastaj chwastami,
zbiory malej, a maszyny ami si wic dialektyczne wyczucie kazao
wprowadzi take to pojcie).
Paragraf smy terror (nie w terror, ktry mia uzasadni i uprawni
sowiecki kodeks karny.
Terror rozumiany by bardzo, a bardzo szeroko: nie uwaano za terror teraz
rzucania bomb pod karety gubernatorw; za to na przykad nabicie pyska
osobistemu wrogowi jeli okazywa si aktywist partyjnym, komsomolskim,
51
albo milicyjnym ju oznaczao terror. Tym bardziej zabjstwo aktywisty,
nigdy nie uznawane byo za rwne zabjstwu zwykego obywatela (zreszt to
samo rozrnienie istnieje ju w kodeksie Hammurabiego w XVIII wieku
przed nasz er). Jeli jaki m zabi kochanka ony, i okazywao si, e
kochanek by bezpartyjny, to m mia szczcie, dostawa artyku 136, by
przestpc pospolitym, elementem socjalnie bliskim i mg paradowa po
obozie bez konwoju. Jeli za kochanek by partyjny, to m stawa si
wrogiem ludu na podstawie artykuu 1588.
Jeszcze waniejsze rozszerzenie wykadni mona byo uzyska przez
zastosowanie paragrafu 8. w rozumieniu, wspomnianego ju, artykuu 19., to
znaczy w sensie przypuszczalnego zamiaru. Nie tylko bezporednia groba
przy kiosku z piwem: No, poczekaj tylko! skierowana pod adresem
aktywisty, ale rwnie gona uwaga zapalczywej przekupki z rynku ach,
eby go pokrcio! kwalifikowana bya jako TZ7 terrorystyczne zamiary
i dawaa podstawy do stosowania artykuu z ca surowoci.
Dziewity paragraf zniszczenie albo uszkodzenie... drog wysadzenia
w powietrze, albo podpalenia (dla celw kontrrewolucyjnych, to ju
nieodzowne), zwane w skrcie dywersj.
Poszerzenie wykadni polegao na tym, e cele kontrrewolucyjne delikwentowi
byy imputowane (ledczy ju lepiej wiedzia, co si dzieje w wiadomoci
przestpcy!), a jaka ludzka nieostrono, omyka, wszelkie niepowodzenie
w pracy, fiasko produkcyjne nie mogo by darowane, uwaane byo za
dywersj. Ale, aden paragraf artykuu 58. nie by interpretowany tak szeroko
i z takim zaangaowaniem, tak rewolucyjn arliwoci, jak Dziesity. Oto
jego brzmienie: Propaganda albo agitacja, zachcajca do obalenia,
podkopania, albo osabienia wadzy sowieckiej... a rwnie
rozpowszechnianie, albo przygotowanie, bd przechowywanie publikacji
teje treci...
Paragraf ten okrela w OKRESIE POKOJU tylko doln granic kar (byle nie
za mao!... byle nie nazbyt pobaliwie!) grna za NIE PODLEGAA
OGRANICZENIOM!
Tak nieulkym okiem patrzyo wielkie Mocarstwo na SOWO poddanego.
Z rozszerzonych wykadni tego sawetnego paragrafu te zasuyy na
najwiksz saw:
za agitacj, zachcajc do... moga by uznana przyjacielska (albo nawet
maeska) rozmowa w cztery oczy, albo osobisty list; zacht moga by nawet
prywatna rada. (Wnioskujemy moga, mg by std, e TAK NIERAZ
BYWAO). Podkopaniem albo osabieniem wadzy by wszelki pogld niezgodny
z pogldem dzisiejszej gazety albo nie sigajcy wyyn jej entuzjazmu. Bo wszak
osabia wszystko to, co nie umacnia!
Przecie podkopuje wszystko to, co nie jest stuprocentowo uzgodnione!
I ten kto nie piewa dzi razem z nami,
Ten jest przeciwko nam!
52
(Majakowski)
za przygotowanie kontrrewolucyjnych publikacji uznawane byo napisanie
w jednym jedynym egzemplarzu listu, notatki, intymnego pamitnika.
W tak fortunny sposb poszerzony jakiej to MYLI kontemplowanej,
wygoszonej, czy zapisanej nie mia w swoim zasigu Dziesity Paragraf?
Paragraf jedenasty by osobliwoci: nie mia samodzielnej wagi, dostarcza
jedynie dodatkowego balastu do kadego z uprzednio wymienionych
punktw jeeli dziaanie przestpcze miao charakter grupowy, albo gdy
zoczycy tworzyli organizacj.
W istocie wykadnia poszerzaa si a do tego stopnia, e adna organizacja
ju nie bya potrzebna, . Ten wyszukany sposb interpretacji poznaem na
wasnym przykadzie. Byo nas dwch pisujcych do siebie listy, a wic
zajmujcych si tajn wymian myli. Dwch to zwizek organizacji, a wic
to ju organizacja!
Paragraf dwunasty mia najczstsz styczno z sumieniami obywateli:
dotyczy przestpstwa nie doniesienia o kadym z wymienionych
poprzednio czynw. Take za ciki grzech niezoenia donosu PUAP
KARY NIE BY OGRANICZONY!
Paragraf ten by sam przez si taje szeroko pojty, e dalszych poszerze
wykadni nie wymaga. WIEDZIA A NIE POWIEDZIA to to wszystko
jedno, jakby sam popeni zbrodni!
Paragraf trzynasty, jak wolno byo sdzi, dawno ju nieaktualny, dotyczy
suby w carskiej ochranie. (Analogiczna suba tylko nieco pniej,
uwaana jednak bya za patriotyczny wyczyn).
Punkt czternasty kara za wiadome uchylenie si od wykonania
okrelonych obowizkw, albo umylnie niedbae ich wykonanie:
przewidywane byy kary, oczywicie, a do rozstrzelania wcznie. W skrcie
nazywao si to sabotaem albo ekonomiczn kontrrewolucj.
Odrni to, co umylne, od tego, co nieumylne mg tylko funkcjonariusz
ledczy, opierajc si na swoim rewolucyjnym poczuciu sprawiedliwoci. Ten
sam paragraf stosowany by do chopw, nie wykonujcych dostaw
obowizkowych. Na podstawie tego paragrafu sdzono kochonikw, nie
majcych na swoim koncie koniecznej iloci roboczodniwek. I winiw
w obozie, nie wykonujcych normy. A rykoszetem zaczto po wojnie
stosowa ten paragraf do szemranych kryminalistw z ferajny, za ucieczk
z obozu. Dziki szerokiej wykadni ucieczka taka nie bya ju dowodem
tsknoty za lub wolnoci, lecz prb poderwania systemu obozowego.
Taki to by ostatni patek wachlarza 58. artykuu wachlarza
rozczapierzonego nad caym obszarem ludzkiego ycia.
Po tym przegldzie wielkiego ARTYKUU nie potrafi ju nas byle co zadziwi
przy dalszych rozwaaniach. Gdzie jest prawo tam jest te przestpstwo.
*
53
Buat 58. artykuu wyprbowany w 1927 roku zaraz po wykryciu,
hartowany pniej we wszystkich potokach nastpnego dziesiciolecia
zastosowany zosta z penym rozmachem i wistem przy ataku Prawa na
Lud w latach 193738.
Trzeba zaznaczy, e operacja 1937 roku nie miaa w sobie nic ywioowego,
lecz bya zaplanowana, e w pierwszej poowie tego roku w licznych
wizieniach Zwizku przeprowadzono odpowiednie przerbki z cel
wyniesiono prycze porobiono nary na ca szeroko celi, jedno
i dwukondygnacyjne. Starzy aresztanci wspominaj, e pono ju pierwszy
cios by zmasowany, zadano go pewnej nocy sierpniowej, na caym obszarze
kraju jednoczenie (ale znajc nasz nieudolno, nie bardzo mi si chce
temu wierzy). Jesieni za, kiedy wszyscy wierzyli wicie w powszechn
wielk amnesti w zwizku z dwudziestoleciem Padziernika, figlarz Stalin
dorzuci do kodeksu nowe, niesychane dotd terminy kar 15 i 20 lat.
Nie ma potrzeby powtarzania tu o roku 1937 tego, co ju o nim pisano i co
nieraz jeszcze bdzie powtrzone: e by to cios druzgoczcy kierownicze
kadry partii, administracji, dowdztwa armii i najwysze krgi samego
GPUNKWD. W ani jednym chyba okrgu nie uchowa si ani jeden
pierwszy sekretarz obkomu albo przewodniczcy rady okrgowej; Stalin
dobiera sobie porczniejszych ludzi.
Olga Czawczawadze opowiada, jak to si odbywao w Tbilisi: w 38. roku
aresztowano przewodniczcego rady miejskiej, jego zastpc, wszystkich
(jedenastu) naczelnikw wydziaw, ich pomocnikw, wszystkich gwnych
ksigowych, wszystkich naczelnych ekonomistw. Wyznaczono nowych.
Miny dwa miesice. I ju znowu id do wizienia: przewodniczcy,
zastpca wszyscy (jedenastu) naczelnicy wydziaw, wszyscy gwni
ksigowi, wszyscy naczelni ekonomici. Na wolnoci zostali zwykli ksigowi,
maszynistki, sprztaczki, gocy...
Przy represjach wobec szeregowych czonkw partii przestrzegano jak si
wydaje pewnej zasady niejawnej, nigdzie nie nazwanej po imieniu
w protokoach i sentencjach wyrokw: aresztowa przede wszystkim
czonkw partii ze staem sprzed 1924 roku. Szczeglnie stanowczo
przestrzegano tego w Leningradzie, poniewa to oni wanie podpisali
wszyscy platform Nowej Opozycji. (A jak mogli jej nie podpisa? Jak mogli
nie ufa swojemu leningradzkiemu komitetowi gubernialnemu?)
Oto obrazek z tych lat. Odbywa si (w okrgu moskiewskim) partyjna
konferencja rejonowa. Przewodniczcy nowy sekretarz rej komu; dopiero
niedawno obj stanowisko po aresztowanym poprzedniku.
Na zakoczenie konferencji poddaje si pod gosowanie pismo do towarzysza
Stalina z zapewnieniem wiernoci. Oczywicie wszyscy wstaj (podobnie,
jak w trakcie konferencji wszyscy zrywali si na rwne nogi za kadym
razem, gdy z mwnicy padao jego nazwisko). W niewielkiej sali grzmi
burzliwe oklaski, przeksztacajce si w owacje. Trzy minuty, cztery minuty,
pi minut oklaski wci jeszcze s burzliwe i wci przeksztacaj si
54
w owacj. Ale donie ju bol. Ale ju drtwiej uniesione rce. Ale ju starsi
ludzie trac oddech. Ale ju robi si bardzo gupio nawet tym, co szczerze
uwielbiaj Stalina. Tylko e kto pierwszy omieli si przesta? Mgby to
zrobi sekretarz rajkomu: stoi na trybunie, dopiero co odczyta tekst ordzia.
Ale to wiey czowiek, obj miejsce po aresztowanym, sam si boi!
Przecie, tu, w sali, stoj i klaszcz enkawudyci, ju oni dobrze patrz, kto
pierwszy przestanie!... I oklaski w tej maej, nieznanej sali, oklaski, ktrych
wdz nie syszy, trwaj 6 minut! 7 minut! 8 minut!... Ci ludzie s zgubieni!
Straceni! Ju nie mog przesta, pki wszyscy nie zwal si z pknitym
sercem! Jeszcze tam, w gbi sali, w cibie, mona prbowa maego
szachrajstwa bi oklaski rzadziej, nie tak silnie, nie z takim ferworem ale
w prezydium, na oczach wszystkich obecnych? Dyrektor miejscowej papierni,
silny czowiek, z duym poczuciem niezalenoci, stoi w prezydium
i rozumiejc cay fasz ca beznadziejno sytuacji klaszcze! Dziewit
minut! Dziesit! Spoglda markotnie na sekretarza rajkomu, ale ten nie
mie zaprzesta klaskania. Optanie! Zbiorowe! Zerkajc na siebie wzajem
z resztk nadziei, ale udajc zachwyt, kierownicy rejonu bd klaska a do
upadu, pki nie znaczn ich std dygowa na noszach! I nawet wtedy ci, co
zostali ani drgn! I oto dyrektor papierni w 11. minucie oklaskw przybiera
rzeczowy wyraz twarzy i siada na swoim krzele ze stoem prezydialnym. I
o dziwo! gdzie podzia si oglny, nieopisany entuzjazm? Wszyscy naraz,
z punktu, przerywaj oklaski i te siadaj. Uratowani! Wiewirka domylia
si nagle, jak wyskoczy z koa!...
Ale wanie w ten sposb wykrywa si niezalenych. Tej samej nocy dyrektor
fabryki zostaje aresztowany. Z atwoci znajduj si zupenie inne
powody, eby da mu dziesi lat. Ale gdy ju podpisa 206 (protok
zakoczenia ledztwa), przesuchujcy upomnia go jednak:
I eby nigdy nie by pierwszy do przerywania oklaskw!
(A jak poradzimy sobie inaczej? A jak to przesta?...)
To jest wanie darwinowski dobr naturalny. To jest wanie ogupianie ludzi.
Ale dzi tworzy si nowy mit. Kade drukowane opowiadanie, kade
wspomnienie o 37. roku sprowadza si nieuchronnie do opowieci
o tragedii komunistycznych przywdcw. Ju nas przekonano, ju
bezwiednie wierzymy, e 37. i 38. wizienny rok to by wanie proces
eliminacji wybitnych komunistw i waciwie wicej nikogo. Ale grube ryby
partyjne i wysi biurokraci nie mogli stanowi wicej ni 10 procent tych
milionw, ktre wtedy poszy pod klucz. Nawet w leningradzkich kolejkach,
wyczekujcych z paczkami pod wizieniem, najwicej byo prostych kobiet,
z wygldu przypominajcych mleczarki.
Porednie dane statystyczne sugeruj, a zeznania wiadkw dowodz, e
w 1937 roku nie wymare jeszcze specposioki rozkuaczonych chopw
przeniesione zostay na Archipelag: ludzi albo wysyano do agrw, albo ich
osiedla opasywano kolczastym drutem ony. W ten sposb wielka rzeka
1929 roku staa si dopywem potoku 1937, zasilajc go milionow swoj
55
mas.
Ci, ktrzy uniesieni zostali w latach 3738 przez ten; potok i na poy tylko
ywi ocknli si a na Archipelagu, stanowili mieszanin tak pstr
i dziwaczn, e dugo mona ama sobie gow, chcc znale tu drog
bada jakie prawidowoci. (Tym mniej zrozumiae byy one dla
wspczesnych).
W istocie za chodzio w tych latach o osignicie cyfry, zleconego limitu,
dostarczenie ustalonego z gry kontyngentu. Kade miasto, rejon, jednostka
wojskowa otrzymywaa plan, wyraony w cyfrach I miay wykona go
w terminie. Caa reszta zaleaa od wprawy agentw operacyjnych.
Byy czekista Aleksander Kaganow wspomina, jak to do Taszkientu nadesza
depesza: Przysa dwustu! Oni za dopiero co przeczesali miasto i zdawao
si, e nie ma ju kogo bra. No, podrzucono im tam z prowincji jakie p
setki, to prawda. Jest pomys! Mona aresztowanych przez milicj
pospolitakw przekwalifikowa na 58! Zaatwione! Ale do cyfry kontrolnej
wci daleko! Milicja donosi: co robi? na jednym z placw miejskich
Cyganie bezczelnie rozbili tabor. Jest pomys! Otoczy go w mig
i wszystkich mczyzn od siedemnasto do szedziesiciolatkw zagarn
jako pidziesiciosmakw! Limit osignity!
Zdarzao si i tak: czekici Osetii (jak podaje naczelnik milicji Zaboowski)
otrzymali zlecenie rozstrzelania na terenie swojej republiki 500 ludzi,
poprosili sami o zwikszenie limitu i dostali pozwolenie na dodatkowych 250.
Depesze te, powierzchownie zakamuflowane, przesyane byy przez zwyk
sie cznoci. W miecie Temriuk telegrafistka ze wit naiwnoci
przetelefonowaa do NKWD: maj wysa jutro do Krasnodaru 240 skrzynek
myda. Nastpnego dnia dowiedziaa si o licznych aresztowaniach
i wysaniu ujtych i domylia si! Zwierzya si przyjacice, jak to
depesz przekazaa. Natychmiast j wsadzili.
(Czy zupenym tylko przypadkiem czowiek tu wystpowa jako skrzynka
myda? A moe? bo jeli pomyle o technologii mydlarstwa...).
Oczywicie, pewne prawidowoci czstkowe da si wyodrbni. Podlegaj
aresztowaniu:
nasi za granic, autentyczni szpiedzy. (S to czsto arliwi kominternowcy, albo
czekici; wiele atrakcyjnych kobiet. Dostaj odwoanie, na granicy bior ich pod stra
nastpnie konfrontacja z ich byym szefem z Kominformu, moe nim by na
przykad MirowKorona. Szef potwierdza, e sam by agentem jakiego obcego
wywiadu a wic jego podwadni s winni automatycznie i tym wicej naszkodzili,
im s uczciwsi!);
pracownicy KWD. (Wszyscy co do jednego byli sowieccy pracownicy
KWD okazuj si japoskimi szpiegami, nie wyczajc on, dzieci, i babek.
Ale trzeba przyzna, e, przymykano ich ju od dobrych paru lat);
Koreaczycy z Dalekiego Wschodu (zesani do Kazachstanu) pierwszy wypadek
karania za pochodzenie, za krew;
leningradzcy Estoczycy (wszyscy aresztowani na zasadzie brzmienia nazwiska,
56
jako szpiedzy biaej Estonii);
wszyscy otewscy strzelcy i otyszeczekici, tak, jest otysze, akuszerzy
rewolucji, stanowicy cakiem niedawno kociec i chlub Czeki! I nawet ci
komunici z buruazyjnej otwy, ktrych w 1921 roku wymieniono, aby
oszczdzi im odsiadywania straszliwych, dwu i trzyletnich wyrokw
otewskich. (Zlikwidowano w Leningradzie otewski oddzia instytutu im.
Herzena, otewski dom kultury, klub estoski, otewskie technikum, otewsk
i estosk gazet).
Wrd tego zgieku koczy si po cichu rozkadanie wielkiego Pasjansa,
wyapuj jeszcze niedornitych. Ju nie ma co bawi si w sekrety, ju czas
koczy t gr. Socjalistw pakuj teraz do wizie caymi koloniami
zesaczymi (na przykad Ufa, Saratw), sdz ich ryczatem i pdz
stadami do rzeni Archipelagu.
O inteligencji nigdy nie zapomniano przy poprzednich falach, nie zapomina
si te i teraz. Do jednego studenckiego donosu (ta kombinacja sowna od
dawna ju nie brzmi dziwacznie), ze lektor na uczelni cytuje przewanie
Lenina i Marksa, a Stalina nie cytuje i lektor na nastpnym wykadzie ju
si nie pojawia. A co, jeli w ogle nie cytuje?... i id do paki wszyscy
leningradzcy orientalici redniego i modszego pokolenia. Idzie pod klucz
peny skad Instytutu Bada Pnocy (prcz konfidentw). Nie gardzi si te
zwykymi nauczycielami szkolnymi. W Swierdowsku inscenizuje si spraw
trzydziestu nauczycieli szk rednich z kierownikiem okrgowego Wydziau
Owiaty Perlem na czele; jeden z miadcych punktw oskarenia brzmi:
urzdzali w szkoach zabawy choinkowe po to aby, podpala szkoy! Take
na by inynierw (ju sowieckiego chowu, ju nie buruazyjnych) maczuga
spada z regularnoci wahada. Inynierowi grniczemu, Mikoajowi
Merkuriewiczowi Mikowowi, przebijany z dwch kocw, tunel nie zbieg si
z powodu przesunicia si pokadw. Art. 58 7, 20 lat! Szeciu geologw
(grupa Kotowicza) za umylne ukrycie z cyny (! to znaczy, za
nieodkrycie ich!) w nadziei na przyjcie Niemcw (donos) 58 7, po 10 lat!
W lad za gwnym potokiem zdaj specdopywy: ony, Cz R. (czonkowie
rodziny). onom dziaaczy partyjnych, a miejscami (Leningrad) take
wszystkim, ktrzy dostali 10 lat bez prawa korespondencji, ktrych wic ju
nie ma, a rwnie bliskim krewnym daj z reguy po osiem lat. (Zawsze
jednak mniej ni kuakom, przy tym dzieci zostaj na staym ldzie).
Hady ofiar! Gry ofiar! Atak frontalny NKWD na miasta: S. P. Matwiejew ta
sama fala cho w kilku odrbnych procesach, zabraa ma i trzech braci
(i troje z tej czwrki nigdy ju nie wrci).
na odcinku dozorowanym przez pewnego technikaelektryka zerwa si przewd
wysokiego napicia. 58 7, 20 lat;
robotnik z Permu, Nowikow, oskarony o prb wysadzenia w powietrze mostu
na Karnie;
Juakowa (take z Permu) aresztowano z dziemi; po on przyszli teje nocy.
Okazano jej list jakich osb i kazano podpisa, e wszyscy wymienieni spotykali
57
si w ich mieszkaniu na eserowskomienszewickich zebraniach konspiracyjnych
(ktrych oczywicie wcale nie byo). Miaa by za to wypuszczona, a zostawia troje
dzieci. Podpisaa, tamtych wszystkich zgubia, a sama, rzecz jasna, te ju nie wysza
na wolno.
Nadied Judenicz aresztowano za brzmienie nazwiska. Co prawda, po 9.
miesicach ustalono, e nie jest jednak krewn biaogwardyjskiego generaa
i puszczono j wolno (gupstwo, nieprawda; przez ten czas tylko matka jej Umara
ze zmartwienia);
w Starej Russie szed w kinie film Lenin w Padzierniku. Kto zwrci uwag
na replik: Palczyski powinien to wiedzie! a Palczyski broni Paacu
Zimowego. Zaraz, to u nas pracuje pielgniarka te Palczyska! Bra j! No
i zabrali. I okazao si, e to istotnie ona Palczyskiego, ktra po rozstrzelaniu
ma znalaza si na gbokiej prowincji;
bracia Boruszenko (Pawe, Iwan i Stiepan) przyjechali w 1930 roku z Polski,
jeszcze jako DZIECI, do krewnych. Teraz modziecy dostaj za PSZ (podejrzenie
o szpiegostwo) po 10 lat;
pewna tramwajarka z Krasnodaru pn noc wracaa pieszo z remizy i na
przedmieciu nieszczciem mina buksujc w bocie ciarwk, koo ktrej
uwijali si jacy ludzie. Zdya zobaczy, e wz jest peen trupw, rce i nogi
sterczay spod brezentu. Zapisano jej nazwisko i nastpnego dnia ju bya
aresztowana. Oficer ledczy spyta j, co widziaa? Uczciwie powiedziaa prawd
(dobr darwinowski). Agitacja antysowiecka, 10 lat;
pewien hydraulik wycza w swoim pokoju gonik za kadym razem, kiedy
nadawane byy nieskoczenie dugie listy hodownicze do Stalina. Ssiad donis
(o, gdzie jest teraz ten ssiad?). Wyrok: element socjalnie niebezpieczny, 8
lat;
pewien zdun, panalfabeta, lubi w wolnych chwilach uwiecznia swj podpis,
co dodawao mu powagi we wasnych oczach. Czystego papieru brakowao,
uwiecznia si wic na gazetach. Gazet z podobizn Ojca i Nauczyciela,
ozdobion kulfonami zduna, ssiedzi znaleli w worku we wsplnym
klozecie. ASA, 10 lat.
Stalin i jego wita lubili wasne portrety, zapeniali nimi gazety, powielali je
namitnie, w milionach kopii. Muchy nie bardzo umiay uszanowa te
witoci, gazety te al byo nie uy i wielu nieszczliwcw take
zapao za to wyrok.
Aresztowania przetaczay si przez ulice i domy, jak epidemie. Tak, jak
ludzie bezwiednie roznosz zaraz przez podanie rki, oddech, odzie tak
te przez podanie rki, oddech, uliczne spotkanie, rozsiewali wok zarazki
nieuchronnego aresztowania. Jeli bowiem pisane ci jest, e jutro bdziesz
musia si przyzna, i klecie podziemn grup celem zatrucia wodocigw
miejskich, dzi za ja ci rk na ulicy podaem to znaczy, e i ja jestem
zgubiony.
Siedem lat wczeniej miasto przygldao si rozgramianiu wsi i widziao
58
w tym rzecz naturaln. Teraz wie mogaby tak samo przyglda si
rozgramianiu miast ale bya zbyt ciemna, zreszt j sam wanie dobijano;
geometra(l) Saunin dosta 15 lat za... pomr byda (!) w powiecie i marne zbiory
(!) a powiatowa gra posza za to ju, pod murek;
przyjecha na pole sekretarz rajkomu, eby przypieszy troch ork i zapyta go
stary chop, czy aby sekretarz wie, e przez cae siedem lat kochonicy za swoje
dniwki nie dostali ani szczypty ziarna, tylko som, a tej te niewiele. Za to pytanie
dziadek dosta ASA, 10 lat;
inny by los pewnego chopa z szeciorgiem dzieci. Przez te wanie sze gb nasz
chop si nie szczdzi, pracowa dla kochozu, wci mia nadziej, e co sobie
wykoacze. I rzeczywicie, dano mu w kocu order. Wrczano go na zebraniu,
byy przemwienia. W swojej odpowiedzi rozczulony chop powiedzia: Ech,
zamiast tego orderu to by mi si lepiej z pudzik mki przyda! A moe by jednak?...
Wilczym miechem zanioso si cae zebranie i ze swoimi szecioma gbami poszed
nowo odznaczony na zesanie.
Czy moemy to wszystko uoglni i wycign wsplny wniosek e
wsadzano niewinnych? Ale zapomnielimy powiedzie, e samo pojcie winy
skasowane zostao jeszcze w zaraniu proletariackiej rewolucji, a w
pocztkach lat 30., uznane za atrybut prawicowego oportunizmu. Tak e nie
moemy teraz spekulowa na tych przestarzaych pojciach winy
i niewinnoci.
Powracajca fala 1939 roku jest to wypadek w dziejach Organw
niesychany, plama na ich historii! Zreszt ten kontrpotok by niewielki, nie
przekracza jednego czy dwch procent liczby tych, ktrych poprzednio
wzito jeszcze nie skazanych, jeszcze nie zesanych daleko, jeszcze nie
umarych. Niewielki, ale umiejtnie wykorzystany. Bya to reszta z rubla
jedna kopiejka, tyle, ile trzeba, eby zwali wszystko na ohydnego Jeowa,
eby wzmocni pozycj nowego nominata Berii i eby jeszcze janiej
zabysn Wdz. Za cen tej kopiejki udao si zrcznie wdepta w ziemi
reszt rubla. Przecie jeli poapali si i wypucili (gazety pisay nawet
z szalecz odwag o sporadycznych wypadkach niezawinionej potwarzy)
zatem wszyscy pozostali winiowie to ju na pewno szubrawcy! A ci, co
wrcili zachowywali milczenie. Podpisali przecie zobowizanie. Oniemieli
ze strachu. I jaka tylko ich cz zdya pozna jak czstk tajemnic
Archipelagu. Podzia zaj by wci ten sam: suki noc, pochody
w dzie.
Zreszt strat tej kopiejki szybko sobie odbito w tych samych latach, dziki
tym samym paragrafom nieogarnionego artykuu. No, kto w ogle zauway
w 40. roku fal on, wywiezionych za niewyrzeczenie si aresztowanych ju
mw? No, kto pamita w Tambowie, e w tym spokojnym roku
aresztowano cay jazzband, grajcy w kinie Modern, bo, okazao si, e to
sami wrogowie ludu? A kto zauway 30.000 Czechw, ktrzy w 1939 roku
uciekli z okupowanej Czechosowacji, by szuka przystani w pobratymczym
59
kraju sowiaskim, w ZSSR? Nie mona byo zarczy, e kto z nich nie
jest szpiegiem. Wszystkich ich zesano do obozw Pnocy (oto skd
wypyn nagle w czasie wojny czechosowacki korpus). Ale zaraz, czy to
nie w 39. roku podalimy pomocn do zachodnim Ukraicom, zachodnim
Biaorusinom, a pniej, w 40. mieszkacom krajw nadbatyckich
i Modawianom? Okazao si wszake, e nasi bracia s zupenie
nieprzeczyszczeni i popyny stamtd cae ludzkie potoki w trybie
spoecznej profilaktyki. Zesano ich na pnoc i do Azji rodkowej a byy to
setki i setki tysicy udzi. (Ciekawe co im wmawiano: zachodnim Ukraicom
wspprac z pask Polsk, mieszkacom Bukowiny i Bessarabii
kolaboracj z bia Rumuni. A ydom, ktrzy uciekli do nas spod
niemieckiej okupacji w Polsce? Wspprac z Gestapo, to jasne! Np. M.
Pinchasik.) Wzito wszystkich zbyt zamonych, wpywowych, przy okazji
wszystkich zbyt samodzielnych, zbyt ebskich, zbyt rzucajcych si w oczy.
W dawnych polskich okrgach szczeglnie wielu Polakw (wtedy wanie
zapeni si nieszczsny Katy, wtedy to w obozach Dalekiej Pnocy
zmagazynowano przysz armi Andersa). Wszdzie chwytano oficerw.
Tak oto ludno zgrzeblono aby siedziaa cicho, pozbawiona wszelkich
moliwych przywdcw ruchu oporu. Tak oto uczono ludzi rozumu, tak
obumieray dawne kontakty i znajomoci.
Finlandia oddaa nam przesmyk bez mieszkacw, za to z Karelii i z
Leningradu w 40. roku wygarnito i przesiedlono obywateli fiskiej krwi.
Mymy tego strumyka nie zauwayli: w naszych yach nie pynie fiska
krew.
W trakcie wojny fiskiej przeprowadzono te pierwszy eksperyment
oddawania pod sd naszych onierzy, ktrzy dostali si do niewoli jako
zdrajcw Ojczyzny. By to pierwszy taki eksperyment w historii ludzkoci!
no i masz, wcalemy tego nie zauwayli!
Prba si udaa a wanie wybucha wielka wojna i zacz si nasz
gigantyczny odwrt. Z republik zachodnich, oddawanych wrogowi na
poarcie, trzeba byo duchem, w cigu liczonych dni wygarn jeszcze kogo
si da. Na Litwie zostawiono w popiechu, na asce losu cae jednostki
wojskowe, puki, dywizjony przeciwlotnicze i artyleryjskie ale poradzono
sobie z deportacj kilku tysicy rodzin nieprawomylnych Litwinw (cztery
tysice oddano potem na rozgrabienie kryminalistom w obozie
Krasnojarskim). 28 czerwca zaczy si spieszne aresztowania na otwie i w
Estonii. Ale ju ziemia palia si pod nogami i trzeba byo ucieka jeszcze
spieszniej. Zapomniano o ewakuacji caych twierdz, na przykad Brzeskiej,
ale nie zapomniano o rozstrzelaniu winiw politycznych w celach i na
podwrcach wizie we Lwowie, w Rwnem, w Tallinie i w licznych innych
miastach zachodnich okrgw. W dorpackim wizieniu wystrzelano 192
ludzi, zwoki wrzucono do studni. Czy mona to sobie wyobrazi? nie wiesz,
czowieku, o niczym, a tu drzwi celi si otwieraj i kto do ciebie strzela.
Twojego krzyku przedmiertelnego nie usyszy nikt i nie powtrzy nikt, prcz
60
gazw wiziennych. Powiadaj zreszt, e kogo tam nie zdono dostrzeli.
Moe jeszcze trafi do naszych rk jaka ksika o tej sprawie? W 1941
Niemcy tak szybko i raptownie otoczyli i odcili miasto Taganrog, e na
stacji w towarowych wagonach zostaa masa winiw, ktrych miano
ewakuowa. Co tu robi? Nie mona ich przecie puci samopas. Nie
mona te odda Niemcom. Przywieziono wic cysterny z rop naftow,
polano ni wagony i podpalono je. Wszyscy sponli ywcem.
Na zapleczu pierwszy potok wojenny skada si z plotkarzy i siewcw
paniki, aresztowanych na podstawie specjalnej, niezalenej od kodeksu
Ustawy, wydanej w pierwszych dniach wojny. By to prbny upust krwi, mia
na celu wzmocnienie oglnej dyscypliny. Dawano wszystkim po 10 lat, ale nie
brano tu za podstaw 58. artykuu (i ci nieliczni, ktrzy przetrzymali obozy lat
wojny, doczekali si w 1945 amnestii).
Nastpnie sza fala tych, co nie oddali radioodbiornikw albo czci
radiowych. Za jedn wykryt (na podstawie donosu) lamp radiow dawano
10 lat.
Nastpnie przyszed potok Niemcw z republiki nadwoaskiej, kolonistw
z Ukrainy i z Kaukazu Pnocnego i wszystkich w ogle Niemcw,
mieszkajcych w rnych okolicach Zwizku. Kryterium bya niemiecka krew
i nawet bohaterowie wojny domowej i starzy czonkowie partii, jeli byli
niemieckiego pochodzenia szli na zesanie.
Deportacja Niemcw bya w swojej istocie tym samym, co akcja
rozkuaczania, miaa tylko charakter agodniejszy, bo pozwalano zabiera ze
sob wicej rzeczy i nie posyano ludzi do tak beznadziejnych, zatraconych
okolic. Prawnej za podstawy ani jedna, ani druga z tych akcji adnej nie
miaa. Kodeks Karny swoj drog, a deportacja setek tysicy ludzi swoj.
By to osobisty rozkaz monarchy. Prcz tego, by to pierwszy jego
eksperyment narodowociowy na tak skal, sprawa interesowaa go
w teoretycznym aspekcie.
Pod koniec lata. 1941 a jeszcze wawiej jesieni, ruszya rzeka kotlarzy.
Byli to obrocy kraju, onierze, ci sami, ktrych par miesicy wczeniej
egnay nasze miasta kwiatami i muzyk, ktrzy zaraz potem znosi musieli
najcisze ciosy niemieckich wojsk pancernych, aby w oglnym chaosie
i cakiem nie z wasnej winy znale si nie w niewoli, bynajmniej! ale
w izolowanych grupach bojowych, w kotach otoczonych przez Niemcw,
skd potrafili przebi si do swoich. I zamiast obdarzy ich po powrocie
braterskim uciskiem (jakby to zrobia kada inna armia w wiecie), pozwoli
wypocz, odwiedzi bliskich, a potem dopiero wrci do szeregw
wiziono ich w klimacie podejrze, rozbrojon, bezprawn gromad na
punkty kontroli i segregacji, gdzie oficerowie Wydziaw Specjalnych
zaczynali od podawania w wtpliwo kadego ich sowa, a nawet ich
tosamoci. Metod kontroli byy badania krzyowe, konfrontacje, skanianie
do wzajemnych oskare. Po kontroli, czci kotlarzy przywracano ich dawne
imiona, rang, zaufanie. Ci szli z powrotem do wojska. Druga cz,
61
chwilowo mniejsza, zoya si na pierwszy potok zdrajcw Ojczyzny
Dostawali 581b, ale z pocztku, gdy jeszcze brak byo standardowych
ustale, wlepiano im poniej 10.
W ten sposb oczyszczano armi czynn. Ale istniaa jeszcze ogromna armia
bezczynna na Dalekim Wschodzie i w Mongolii. Nie pozwoli, aby ta armia
zardzewiaa oto byo szczytne zadanie Wydziaw Specjalnych. Bohaterw
ChachynGou i bitwy nad jeziorem Chasan zaczynay z bezczynnoci
wierzbi jzyki, tym bardziej, e dano im teraz do wicze automaty
Diegtiariewa i pukowe miotacze min, dotd trzymane w tajemnicy przed
wasnym wojskiem. Majc w rku tak bro, nie potrafili zrozumie przyczyn
naszego odwrotu na Zachodzie. Przestrzenie Syberii i Uralu nie pozwalay im
dostrzec, e cofajc si po sto dwadziecia kilometrw dziennie
powtarzamy po prostu manewr Kutuzowa, co to zwabi przeciwnika w gb
kraju. Uatwi zrozumienie mg tylko potok z Armii. Wschodniej na
Archipelag. I usta si zamkny, a wiara staa si niezomn.
Rozumie si, e z wysokich sfer te si pola potok winowajcw odwrotu (to
nie nasz Wielki Strateg tu zawini!). By to niewielki, liczcy jakie p setki
osb, potok generalski, wchonity przez moskiewskie wizienia latem 1941
roku. W padzierniku tego roku wysano ich etapem dalej. Wrd tych
generaw wikszo stanowili lotnicy dowdca si lotniczych Smuszkiewicz,
genera. J. S. Ptuchin (powiada: gdybym z gry wiedzia to naprzd bym
pozby si bomb nad gow Ojca Rodzonego, a ju potem mgbym tu sobie
wyldowa!) i inni.
Zwycistwo pod Moskw spowodowao nowy przypyw: byli to mieszkacy
Moskwy, na ktrych ciya pewna wina. Po bliszym rozpatrzeniu okazao
si, e to ci ktrzy nie uciekli i nie ewakuowali si, tylko odwanie zostali,
w zagroonej przez wroga i opuszczonej przez wadze stolicy. Tym samym
byli podejrzani albo o podrywanie autorytetu wadzy (5810), bd to, e
czekali na Niemcw (581a, w sensie artykuu 19). Potok ten a do samego
roku 1945 dostarcza eru ledczym Moskwy i Leningradu).
Rozumie si te, e artyku 5810, ASA, ani na chwil nie wychodzi! z uycia
i przez ca wojn dawa si we znaki frontowi i zapleczu. Wlepiano go
ewakuowanym, jeli paplali o okropnociach odwrotu (z gazet za jasno
wynikao e odwrt odbywa si zgodnie z planem), wlepiono tyowym
oszczercom, twierdzcym e przydziay s za mae. Na froncie wlepiano go
potwarcom, utrzymujcym, e Niemcy s technicznie mocni. W 1942 roku
wlepiano go wszdzie tym, ktrzy kamliwie gosili, e W oblonym
Leningradzie ludzie marli z godu.
W tym samym roku, po niefortunnych operacjach na Krymie (desant pod
Kierczem, 120 tysicy jecw), pod Charkowem (jeszcze wicej), w trakcie
wielkiego odwrotu naszego poudniowego zgrupowania na Kaukaz i w stron
Wogi spyn jeszcze bardzo wany potok oficerw i onierzy, ktrzy nie
chcieli na straconych pozycjach sta na przekr mierci i cofali si bez
zezwolenia: byli to ci sami, ktrym wedle sw niemiertelnego stalinowskiego
62
rozkazu nr 227 ojczyzna nie moe wybaczy swojej haby. Ten potok nie
dotar jednak do GUagu: w przyspieszonym tempie przepuszczony przez
tryby dywizyjnych trybunaw, zapdzony by w caoci do kompanii karnych
i bez ladu wsik w czerwony piach pierwszej linii frontu. By to cement
podwalin stalingradzkiego zwycistwa, ale nie znalaz miejsca w oglnej
historii Rosji, trafi tylko do czci szczegowej dziejw kanalizacji.
(Nawiasem, my take prbujemy opisa tu jedynie te potoki, ktre spyway
do GUagu z zewntrz. Nieustannie za przetaczane wewntrzne
zawartoci, z jednego pojemnika GUagu do drugiego, tak zwane obozowe
wyroki, rozdawane na prawo i lewo, zwaszcza podczas wojny, nie s brane
pod uwag w tym rozdziale).
Uczciwo kae wymieni tu take kontrpotoki okresu wojny: ju wspomniani
Czesi, Polacy, zwalniani z obozw na front kryminalici.
Od 1943 roku, od kiedy los wojny odwrci si i nasi zaczli bra gr, zacz
si, trwajcy a do roku 1946, coraz obfitszy, wielomilionowy wpyw ludzi,
pojmanych na terenach zachodnich i na terytorium Europy. Skada si on
z dwch podstawowych kategorii::
z cywilw, ktrzy spdzili jaki czas z Niemcami albo u Niemcw (wlepiano im
dych z literk a: 581a)
z wojskowych, ktrzy byli jaki czas w niewoli (wlepiana im dych z literk b:
581b).
Kady, kto znalaz si pod okupacj, chcia jako y i dlatego musia co
robi, std te mg teoretycznie zarobi nie tylko na chleb, lecz na przyszy
wyrok jeli nie wprost za zdrad kraju, to przynajmniej za pomaganie
okupantowi. W praktyce wystarczyo jednak zaznaczy przez odpowiedni
numeracj paszportw e kto mieszka na terenach okupowanych.
Aresztowanie wszystkich takich osb nie byo racjonalne z punktu widzenia
gospodarczego bo grozio wyludnieniem zbyt duych obszarw. Dla
podcignicia wzwy spoecznej wiadomoci wystarczyo wsadzi tylko
pewien procent winnych, pwinnych, wierwinnych, oraz tych, co suszyli
z nimi onuce na tym samym pocie.
A przecie jeden tylko procent jednego tylko miliona daje w rezultacie tuzin
penokrwistych punktw obozowych.
Nie naley sdzi, e rzetelny udzia w podziemnej antyniemieckiej
organizacji istotnie chroni czowieka przed porwaniem przez ten potok.
Wypadek tego kijowskiego komsomolca, ktrego podziemna organizacja
w celach wywiadowczych skierowaa do suby w policji miejskiej nie by
czym wyjtkowym. Chopak uczciwie informowa o wszystkim
komsomolcw, ale po przyjciu naszych dosta swoj dych, bo nie mg
przecie w trakcie suby policyjnej nie przesikn wraym duchem i wcale
nie wykonywa wraych porucze.
Jeszcze ostrzej i surowiej wyrokowano o tych, ktrzy mieli za sob pobyt
w Europie, choby w charakterze raba z naszywk OST, bo przecie
poznali jaki strzp tamecznego ycia i mogli o nim snu opowieci.
63
Opowieci za takie, ju od dawna nam niemie (wyjwszy relacje
podrnicze prawomylnych literatw), byy cakiem ju nie na miejscu
w latach powojennych, penych ruin i niedostatku. Opowiada natomiast, e
w Europie wszystko jest do niczego i e w ogle y tam nie sposb do
tego nie kady by zdolny.
Z tej wanie przyczyny, a wcale nie za zwyke pjcie do niewoli, sza pod
sd wikszo jecw zwaszcza ci, ktrzy zobaczyli na Zachodzie co
jeszcze poza niemieckim obozem mierci. Wynika to w sposb oczywisty
z faktu, e tak samo bezwzgldnie, jak jecw, sdzono take
internowanych. Oto przykad: w pierwszych dniach wojny, morze wyrzucio na
szwedzki brzeg grup naszych marynarzyrozbitkw. Pniej, przez ca
wojn yli oni sobie na swobodzie w Szwecji w takim dostatku i komforcie,
jak nigdy przedtem, ani potem. Zwizek Sowiecki cofa si, przechodzi do
natarcia, atakowa, zdycha i godowa, a ci szubrawcy napali sobie przez
ten czas neutralne, grube pyski. Po wojnie Szwecja nam ich zwrcia. Zdrada
kraju nie ulegaa w tym wypadku wtpliwoci ale jednak co tu nie grao.
Pozwolono zatem tym wszystkim facetom pojecha sobie w rne strony
i dopiero wtedy wrzepiono im co naley z artykuu o antysowieckiej agitacji
za ncce opowiastki o wolnoci i sytoci, panujcej w kapitalistycznej
Szwecji (grupa Kadenki).
Ten oglny nurt wyzwolonych spod okupacji zasiliy jeden za drugim wartkie
i zborne potoki wystpnych narodw:
w 1943 Kamucy, Czeczecy, Ignuszowie, Bakajrowie, Karaczajewcy; .
w 1944 krymscy Tatarzy.
Nie ruszyliby tak energicznie i wawo na swoje wieczne zesanie, gdyby
Organy nie otrzymay pomocy oddziaw regularnej armii i znacznej iloci
wojskowych ciarwek. Jednostki wojskowe dziarsko otaczay auy i ci,
ktrzy tu zagniedzili si niegdy na stulecia w cigu 24 godzin,
z szybkoci desantu przerzucani byli na stacje kolejowe, pakowani do
wagonw i z punktu ruszali na Syberi, do Kazachstanu, do Azji rodkowej,
na rosyjsk Pnoc. Ju nastpnego dnia ziemia i nieruchomoci
przechodziy w rce sukcesorw.
Jak Niemcw na pocztku wojny, tak teraz wszystkich tych ludzi zsyano
wycznie z uwagi na ich krew, bez adnych indagacji; czonkowie partii,
bohaterowie pracy, bohaterowie jeszcze toczcej si wojny wszyscy do
jednego worka.
Rozumie si, e w ostatnich latach wojny pyn strumie niemieckich
przestpcw wojennych, branych z oglnej sieci obozw i za porednictwem
sdu przenoszonych do systemu GUagu,
W 1945 roku, cho wojna z Japoni trwaa krcej ni trzy tygodnie wielk
ilo japoskich jecw wojennych przysano dla wykonania niecierpicych
zwoki robt budowlanych na Syberii i w Azji rodkowej; Przeprowadzono te
t sam operacj: wzito spord nich do GUagu wojennych przestpcw.
Poczynajc od ostatnich miesicy 1944 roku, kiedy to nasza armia wkroczya
64
na Bakany, a ju zwaszcza w 1945, gdy dotara do Europy Centralnej
kanaami GUagu popyn jeszcze potok emigrantwstarcw, ktrzy
wyjechali podczas rewolucji, i modziey, wychowanej ju za granic.
Wyuskiwano przewanie mczyzn, kobiety i dzieci zostawiano na emigracji.
(Zabierano, co prawda, nie wszystkich, lecz tych, ktrzy dali choby saby
wyraz swoim pogldom politycznym w cigu tych 25 lat, albo wczeniej,
w trakcie rewolucji. Tym, ktrzy prowadzili zupenie biern wegetacj dano
spokj). Gwne potoki pyny z Jugosawii, Czechosowacji, mniejsze
z Austrii, z Niemiec; w innych krajach Europy Wschodniej nie byo Rosjan
wcale.
Z Mandurii w 1945 roku ruszy odpowiedni potok emigrantw. (Niektrych
z nich nie od razu aresztowano: zapraszano ich caymi rodzinami,
przyjedali do kraju ojczystego jako wolni, a dopiero pniej ich rozdzielano,
wywoono na zesanie, albo wsadzano do wizienia).
Przez cay rok 1945 i 1946 sun na Archipelag potok tym razem
autentycznych wrogw wadzy sowieckiej (wasowcw, Kozakw generaa
Krasnowa, mahometan z oddziaw narodowych, formowanych po
niemieckiej stronie) czasem przekonanych, czasem zmuszonych do tego
wbrew woli.
Razem z nimi zagarnito okoo miliona uchodcw z terenw podlegych
wadzy sowieckiej cywilw rnego wieku i obojga pci, ktrym udao si
szczliwie ukry na terytorium sojuszniczym po to, by w 194647 wadze
alianckie mogy zdradziecko wyda ich w sowieckie rce.
Pewna ilo Polakw, onierzy Armii Krajowej i stronnikw Mikoajczyka
przewina si przez nasze wizienia po drodze do GUagu.
Tylu a tylu byo Rumunw i Wgrw.
W ostatnim okresie wojny i po jej zakoczeniu, przez wiele lat bez przerwy
pyn wezbrany potok ukraiskich nacjonalistw (banderowcw).
Na tle tej ogromnej, powojennej wdrwki milionw mao kto zauway takie
drobne ruczajki, jak:
Dziewczyn od cudzoziemcw (194647) to znaczy tych dziewczt, ktre
pozwalay obcokrajowcom szuka swego towarzystwa. Dziewczta
pitnowano za to jako element spoecznie niebezpieczny (art. 7; 35);
Hiszpaskich dzieci, tych samych, ktre przywieziono do ZSSR podczas wojny
domowej w Hiszpanii. Podrastay ju po drugiej wojnie wiatowej. Cho wychowane
w naszych internatach, bardzo le jednak aklimatyzoway si w naszym yciu. Wiele
z nich chciao wraca do domu. Dawano im take 735, jako spoecznie
niebezpiecznym, szczeglnie za upartym 586, szpiegostwo na rzecz... Ameryki.
(Aby by sprawiedliwym nie wolno zapomnie krtkiego, przypadajcego na
1947 rok kontrpotoku... duchownych. Owszem, cud prawdziwy! pierwszy
raz w cigu 30 lat zwalniano popw. Waciwie nie szukano ich po obozach,
ale jeli kto z wolnych pamita i potrafi wymieni nazwiska i dokadne
adresy to wymienionych odsyano etapem na wolno, dla umocnienia
przywracanej do ycia cerkwi prawosawnej.
65
*
Naley przypomnie, e rozdzia ten wcale nie jest prb wymieniania
WSZYSTKICH potokw, ktre uyniy GUag, a tylko takich, ktre miay
odcie polityczny. Podobnie, jak w kursie anatomii po szczegowym opisie
ukadu krwiononego mona zacz od pocztku i opisa szczegowo ukad
limfatyczny, tak samo mona zrobi przegld od pocztku, od 1918 do
1953 roku potokw pospolitakw i waciwych kryminalistw. Take ten opis
zajby niemao miejsca. Zostayby w nim nawietlone liczne i synne
ustawy, teraz ju czci nawet zapomniane (chocia nigdy nie anulowane
oficjalnie), zapewniajce nienasyconemu Archipelagowi obfity dopyw
materiau ludzkiego. Taka ustawa o bumelanctwie. Albo ustawa o karach za
produkowanie braku. Albo ustawa o pdzeniu alkoholu (jej rozkwit przypada
na rok 1922 ale przez cae 20. te zgarniali gsto). Albo ustawa o karaniu
kochonikw za niewykonanie minimum roboczodniwek. Albo ustawa
o stanie wojennym na kolejach (kwiecie 1943 roku, wcale nie pocztek
wojny, tylko chwila zwrotu ku lepszemu).
Ustawy te, zgodnie z prastar tradycj piotrow, pojawiay si zawsze jako
ostatnie i najwaniejsze sowo prawodawstwa i bez adnego wzgldu na
poprzednio wydane prawa, a nawet bez wspominania o nich. Uzgodni te
drobnostki mieli potem uczeni prawnicy, ale zajmowali si tym niezbyt pilnie
i niezbyt owocnie.
To pulsowanie ustaw doprowadzio do dziwnego widowiska w dziedzinie
przestpczoci pospolitej i kryminalnej. Rzucao si w oczy, e ani
kradziee, ani morderstwa, ani pdzenie bimbru, ani gwaty nie wystpoway
na terenie kraju raz tu, raz tam; gdzie popado, jako skutki ludzkiej saboci
i rozpasanych namitnoci o, nie! Na caym obszarze pastwa
poszczeglne rodzaje przestpstw pojawiay si ze zdumiewajc
jednomylnoci i jednostajnoci. To cay kraj roi si od samych gwacicieli,
to znw od mordercw, to znowu od tajnych gorzelni, czujnie reagujc na
ostatni ustaw rzdow, Kady rodzaj przestpstwa jakby sam podstawia
poe Ustawie eby tylko czym prdzej zgin! I wanie ten gatunek
przestpstwa (zaraz i wszdzie) wytryska spod ziemi, ktry dopiero co zosta
przez mdrego prawodawc wzity pod uwag i napitnowany ku
przestrodze.
Ustawa o militaryzacji kolei pchna przed trybunay tumy bab i wyrostkw,
bo wanie oni najczciej pracowali podczas wojny przy torach, a nie majc
za sob koszarowej szkoy czciej, ni inni spniali si amali regulamin.
Ustawa o niewykonaniu minimum roboczodniwek bardzo uprocia
procedur zsyania opieszaych kochonikw, ktrych nie zadawalay
stawiane im kreski. Jeli dawniej potrzebny by do tego sd i stosowanie
paragrafu o kontrrewolucji gospodarczej, to teraz do byo decyzji
kierownictwa kochozu, zatwierdzonej przez powiatowy komitet wykonawczy;
samym zreszt kochonikom powinno byo by lej na myl, e chocia id
66
na zesanie, to niejako wrogowie ludu. (Obowizkowa norma zmieniaa si
zalenie od regionu, najmniejsza bya na Kaukazie 75 roboczodniwek
ale i tak niemao kaukaskich grali popyno na 8 lat do kraju
Krasnojarskiego).
Ale w tym rozdziale nie zajmujemy si wszechstronnym i zapewne owocnym
sondowaniem potokw pospolitych i kryminalnych. Nie moemy tylko,
skoromy ju doszli do roku 1947, przemilcze jednej z najbardziej
monumentalnych ustaw stalinowskich. Ju zdarzyo si nam wspomnie,
omawiajc zdarzenia 1932 roku, synne prawo z sidmego smego, albo
siedem smych, na podstawie ktrego wsadzano ludzi hojn rk za
dbo zboa, za ogrek za dwa kartofle, za szczapk, za szpulk nici
zawsze na dziesi lat.
Ale wymogi chwili tak, jak je rozumia Stalin wci si zmieniay a ta
dycha ktra wydawaa si wystarczajc kar w obliczu surowej wojny,
teraz po zwycistwie na miar wszechwiatow i historyczn wygldaa
mizernie. I znowu gardzc kodeksem, albo zapominajc, e istniej ju
liczne artykuy i ustawy o przywaszczeniach i kradzieach 4 czerwca
1947 roku wydano Dekret zostawiajcy j e daleko w tyle. Beztroscy
winiowie natychmiast zaczli go nazywa cztery szste.
Wyszo nowego dekretu polegaa po pierwsze na jego wieoci: ju od
pierwszego dnia po nabraniu przeze mocy, miay wszdzie rozszale si te
przestpstwa, zapewniajc obfity napyw skazanych. Ale jeszcze waniejsz
zalet byy proponowane wyroki: jeeli po koski sza dla kurau nie jedna
dziewczyna, tylko trzy (zorganizowana szajka), po ogrki albo po jabka
kilku dwunastoletnich chopakw to dawano im do dwudziestu lat obozu
wcznie; za przywaszczenie mienia w fabrykach grny puap kary zosta
podniesiony do dwudziestu piciu lat (ten termin kary, wiartka, wprowadzony
zosta kilka dni wczeniej, zamiast kary mierci skasowanej ze wzgldw
humanitarnych). I wreszcie naprawiona zostaa stara niesprawiedliwo
e tylko niezoenie donosu w politycznej sprawie jest przestpstwem
antypastwowym; od tej chwili take za pospolite niezameldowanie
o przywaszczeniu pastwowego albo kochozowego mienia wlepiano trzy
lata obozu albo siedem lat zesania. W cigu kolejnych paru lat cae dywizje
mieszkacw miast i wsi posane zostay celem zagospodarowania wysp
GUagu na miejsce wymarych tymczasem tubylcw. Co prawda, potoki te
obiy sobie koryta poprzez milicj i zwyke sdy, nie zamulajc kanaw
bezpieczestwa pastwowego, i tak ju przecionych w powojennym
okresie.
Ta nowa linia Stalina wanie teraz, po zwycistwie nad faszyzmem,
PAKOWA jak najenergiczniej, jak najwicej i dawa jak najwysze wyroki
natychmiast odbia si take na politycznych.
Lata 194849, cechujce si wzmoeniem przeladowa i szpiclowania, byy
widowni niebywaej nawet na miar stalinowskiej sprawiedliwoci
tragikomedii repetentw.
67
Tak nazywano w GUagu tych nieszczsnych niedobitkw 1937 roku, ktrym
udao si przetrzyma cae nieznone, nieludzkie dziesi lat i ktrzy teraz,
w 1947 czy 1948 roku, zadrczeni i zamani, niemiao stawiali stop na
ziemi wolnoci majc nadziej, e dane im bdzie w spokoju doczeka si
bliskiego koca. Ale jaka dzika fantazja (albo zowroga zawzito, albo
nienasycona mciwo) kazaa GeneralissimussowiZwycizcy wyda
rozkaz: wszystkie te kaleki powsadza jeszcze raz, mniejsza o nowe winy!
Politycznie czy gospodarczo nie opacao mu si nawet zapychanie gardzieli
maszyny jej wasnymi odpadkami. Ale Stalin wanie taki rozkaz wyda. By to
rzadki wypadek: posta historyczna igra z historyczn koniecznoci.
I oto ledwie ci ludzie przylgnli do nowych okolic albo do nowych rodzin
ju przychodz po nich. Zabierano ich z tym samym leniwym znueniem,
z ktrym oni sami szli tym razem. Ju wszystko wiedzieli z gry, znali ca
drog krzyow. Nie pytali za co? i nie obiecywali bliskim, e wrc,
wdziewali co brudniejsze achy, sypali machorki do lagrowego kapciucha
i szli podpisywa protok. (A kwestia bya tylko jedna: To wycie siedzieli?
Ja. Macie tu jeszcze dych).
I tu wpado jedynowadcy na myl, e to za mao zamyka tylko ocalaych
weteranw 37. roku! Przecie dzieci tych zaprzysigych wrogw te warto
powsadza! Przecie dorastaj jeszcze mog pomyle o zemcie. (A
moe powieczerza sobie godnie i mia ciki jaki sen o tych dzieciach).
Sprawdzili wic, porachowali: owszem, zamykano te dzieci, ale za mao!
Dzieci dowdcw wszystkie poszy za krat, dzieci trockistw nie
wszystkie! I popyn potok dziecimcicieli. (Trafia do tego potoku take 17
letnia Lena Kosariewa i 35letnia Helena Rakowska).
Po wielkim, europejskim trzsieniu ziemi Stalinowi udao si koo 1948 roku
znw otoczy si mocnym murem, cign powa jak najniej i w tej
zamknitej przestrzeni zagci duszne powietrze 1937 roku.
Przycignli wic w 1948, 1949 i 1950:
rzekomi szpiedzy (przed 10 laty niemieckojaposcy, teraz angloamerykascy);
wierzcy (tym razem wikszo stanowili czonkowie sekt);
niedornici genetycy i selekcjonerzy wawiowcy i mendelici;
po prostu inteligenci, mylcy ludzie (szczeglnie studenci) niewystarczajco
odstraszeni od Zachodu. Mona im byo wlepia:
WAT = wychwalanie amerykaskiej techniki;
WAD = Wychwalanie amerykaskiej demokracji;
KZ = korzenie si przed Zachodem.
Potoki byy podobne jak w 1937 roku, tylko wyroki byy inne: teraz
standardem sta si ju nie patriarchalny czerwoniec, lecz nowa, stalinowska
wiartka. Teraz dycha to by dziecinny wyrok.
Wcale niemay potok aresztowanych spowodowa nowy Dekret o Zdradzie
tajemnicy pastwowej (a za tajemnic uchodziy: zbiory w powiecie; kada
statystyka epidemiologiczna; co produkuje dany dzia czy fabryczka;
koordynaty lotniska cywilnego; marszruty komunikacji miejskiej; nazwisko
68
winia, siedzcego w obozie). Na mocy tego dekretu dostawao si 15 lat.
Nie zapomniano te o potokach narodowych. Cay czas pyn potok
banderowcw, branych wprost z lasw i pl bitewnych. Jednoczenie
dostawali dychy i pitki obozu albo zesania wszyscy zachodnioukraiscy
chopi majcy jakkolwiek styczno z partyzantami: jeden, e wpuci na
nocleg drugi, e da je, trzeci e nie donis. Mniej wicej w 50. roku
zacz pyn potok banderowskich ON wlepiano im po dziesitce za
niezoenie donosu, eby prdzej wykoczy mw.
Gas ju w tym okresie opr na Litwie i w Estonii. Ale w 1949 roku ruszyy
stamtd wezbrane potoki celem lepszej profilaktyki spoecznej
i zapewnienia kolektywizacji sukcesu. Caymi pocigami wieziono na
syberyjskie zesanie ludno wsi i miast z trzech nadbatyckich republik.
(Rytm historyczny uleg w tych republikach skaeniu. W skrconym, kusym
terminie musiay one teraz przej cay szlak, przebyty ju przez reszt kraju).
W 48. roku przetoczy si jeszcze jeden potok narodowy byli to Grecy znad
morza Azowskiego, z Kubania, i okolic Suchumi. Niczym si nie splamili
w obliczu Ojca podczas wojny, ale teraz mci si on na nich za porak
w Grecji, bo c by innego? Zdaje si, e ten potok take by wynikiem jego
wasnego obdu. Wikszo Grekw znalaza si na zesaniu w Azji
rodkowej, niezadowoleni poszli do politizolatorw.
Koo 1950 roku, w trybie teje zemsty za przegran wojn albo dla
zrwnania ich z tamtymi, ju zesanymi spynli na Archipelag rwnie sami
powstacy z armii Markosa, przekazani nam przez Bugari.
W ostatnich latach ycia Stalina zdecydowanie zacz wzbiera take potok
ydw (ju od 1950 roku pynli ciurkiem jako kosmopolici). Po to wanie
zainscenizowana zostaa sprawa lekarzy. Zdaje si, e Stalin przygotowywa
wielk masakr ydw.
Niczego u nas nie mona dokadnie sprawdzi, tak jest nawet dzisiaj i tak
bdzie jeszcze dugo. Ale wedug krcej po Moskwie pogoski, plan Stalina
wyglda jak nastpuje: w pierwszych dniach marca 1953 roku lekarze
mordercy mieli by powieszeni na Placu Czerwonym. Wzburzeni patrioci,
rzecz prosta, mieli (pod kierunkiem instruktorw) z miejsca zacz pogrom
ydw. I wtedy to rzd (wida stalinowski charakter pisma, prawda?),
wielkodusznie ratujc ydw przed gniewem ludu, tej samej nocy mia
wysiedli ich z Moskwy na Daleki Wschd i na Syberi (gdzie baraki ju byy
w budowie).
To by jednak pierwszy w jego yciu plan, ktry spali na panewce. Kaza mu
Bg, zdaje si, e nie bez udziau ludzkiej rki, wyda ostatnie tchnienie
i przenie si na ono Abrahama.
To, co wyej zostao powiedziane, powinno byo, jak sdz, dostarczy
dowodw e proces rugowania milionw i zasiedlania krainy GUag
prowadzony by z zimn krwi, konsekwentn przemylnoci i niesabnc
wytrzymaoci.
69
e PUSTYCH wizie nigdy u nas nie byo, byy one natomiast albo pene,
albo przepenione ponad miar.
e podczas gdycie wy z ca satysfakcj pasjonowali si nieszkodliwie
tajemnicami jdra atomowego, badali wpyw Heideggera na Sartrea,
i kolekcjonowali reprodukcje Picassa, czy podrowali wygodnymi wagonami
do uzdrowisk albo koczyli budow podmoskiewskich dacz suki bez
przerwy migay ulicami, agenci za pukali i dzwonili do czyich drzwi.
Przypuszczam, e wyjanienia powysze dowiody, i Organy nigdy nie jady
darmo chleba.
70
III. LEDZTWO
Gdyby czechowowskim inteligentom, wci zastanawiajcym si, co
bdzie za dwadzieciatrzydzieciczterdzieci lat, kto odpowiedzia, e za
lat czterdzieci bd w Rosji tortury przy ledztwie, e bd czowiekowi
ciska gow obrcz, zanurza go w wannie z kwasem, e bd go
nagiego i skutego wystawia na ukszenia mrwek i pluskiew, e mu bd
wpycha rozarzony na prymusie wycior w odbytnic (tajemne pitno),
powoli rozgniata butem genitalia, a ju co najmniej mczy
caotygodniow bezsennoci, pragnieniem i biciem na krwawy befsztyk
ani jedna sztuka Czechowa nie doszaby do, finau, wszyscy bohaterowie
znaleliby si wczeniej w domu wariatw.
Ale co tam bohaterowie Czechowa! Jak i w ogle normalny Rosjanin, w tej
liczbie rwnie kady czonek RSDRP mgby w to uwierzy, kto potrafiby
pogodzi si z takim oczernianiem wietlanej przyszoci? To, co jeszcze za
Aleksego Michajowicza wydawao si na miejscu, co za Piotra ju uchodzio
za barbarzystwo, co za czasw Birona mogo by zastosowane do 1020
ludzi, co stao si ju zupenie niemoliwe od czasw Katarzyny ot to
wanie w zenicie wspaniaego dwudziestego wieku, w spoeczestwie
opartym na socjalistycznych zaoeniach, w okresie, gdy latay ju samoloty,
pojawio si radio i film dwikowy popenione zostao nie przez jednego
niegodziwca, nie w jednym jakim zakamarku, ale przez dziesitki tysicy
specjalnie wyksztaconych ludzkich bestii, pastwicych si nad milionami
bezbronnych ofiar.
I czy straszny jest tylko ten wybuch atawizmu, nazywany dzi wykrtnie
kultem jednostki? Czy moe raczej to jest straszne, e w tym samym czasie
obchodzono u nas uroczycie stulecie mierci Puszkina? e bezwstydnie
wystawiano wanie sztuki Czechowa chocia odpowied na nie ju bya
dana? A moe jeszcze straszniejsze jest to, e nawet po trzydziestu latach
powiada si nam: nie trzeba o tym mwi! Kto wspomina o cierpieniach
milionw, ten wypacza perspektyw historyczn! Kto usiuje wnikn w istot
naszego porzdku moralnego ten rzuca cie na postp materialny!
Przypomnijcie sobie lepiej puszczone w ruch wielkie piece i walcownie,
przebite kanay... nie, kanay lepiej nie... no to kopalnie zota na Koymie, nie,
o tym te lepiej nie... Zreszt, mona o wszystkim, byle umiejtnie, chwalc,
co naley...
Nie rozumiem, dlaczego waciwie wiesza si psy na inkwizycji? Czy oprcz
stosw nie byo te piknych naboestw? Nie rozumiem, co nam si tak
nie podoba w paszczynie? Przecie chopu nikt nie zabrania pracowa
zbonie co dnia. I mg swobodnie koldowa sobie w noc wigilijn,
a chopianeczki miay prawo ple wianki w Zielone witki...
*
71
Pisana i ustna legenda goszca teraz, e role 1937 mia cechy
wyjtkowoci, widzi je w tym, e oskarano wtedy ludzi o niepopenione winy
i stosowano tortury.
Ale to jest niesuszne, niecise. W trakcie wielu innych lat i dziesicioleci
ledztwo, prowadzone z artykuu 58 PRAWIE NIGDY nie dyo do wykrycia
prawdy, lecz sprowadzao si do fatalnej, brudnej procedury: wolny dopiero
co, czsto peen dumy, zawsze nieprzygotowany czowiek, mia by zgity
w barani rg i przepchnity przez wsk rur, tak eby mu boki rozoray
sterczce haki armatury, eby zabrako mu tchu, eby zacz marzy o jej
wylocie i w kocu wyrzucany by przez ten wylot wprost na ziemi obiecan
jako gotowy mieszkaniec Archipelagu. (Naiwni wci si opieraj ruchowi,
przekonani, e z rury mona wydosta si rakiem).
Im wicej mija guchych lat, tym trudniej dzi zebra rozproszone wyznania
ocalaych. A ci wanie twierdz, e fabrykowanie lipnych spraw zaczo si
jeszcze we wczesnym okresie istnienia Organw po to, aby da dowd, jak
zbawienna jest ich niestrudzona, niezastpiona, nieprzerwana aktywno
eby przypadkiem zmniejszenie si iloci wrogw nie spowodowao, bro
Boe, zaniku Organw. Jak wida ze sprawy Kosyriewa, sytuacja Czeki bya
chwiejna ju w pocztkach 1919 roku. Czytajc gazety z 1918 roku
natknem si na oficjalny komunikat o wykryciu strasznego spisku grupy,
zoonej z dziesiciorga osb, ktra zamierzaa (dopiero ZAMIERZAA!)
wcign na dach Zakadu Wychowawczego (popatrzcie sami, czy ma
wystarczajc wysoko) dziaa, aby ostrzeliwa z nich Kreml. Byo ich
dziesicioro (moe z kobietami i wyrostkami wcznie?), nie wiadomo tylko,
ile byo tych dzia i skd je wzili? jakiego kalibru? jak zamierzali wcign
je po schodach na gr? I jak ustawi je mieli na spadzistym dachu? jak
miao by z odrzutem przy strzelaniu? Dlaczego petersburscy policjanci przy
tumieniu zaj rewolucyjnych nie brali ze sob na dachy nic ciszego od
karabinu maszynowego?... A jednak te fantazje, antycypujce pomysy
z 1937 roku, byy przecie czytane! i ludzie w to wierzyli!... Lipna bya
rwnie sprawa, w wyniku ktrej rozstrzelano poet Mikoaja Gumilowa
w 1921 roku.
W tym samym roku w riazaskiej Czerezwyczajce zaczto rozdmuchiwa
fikcyjn spraw spisku miejscowej inteligencji (ale protesty miakw
docieray jeszcze wtedy do Moskwy i sprawie nie nadano biegu). W tym
samym 1921 roku rozstrzelano w caoci jeden z komitetw, wchodzcych
w skad Komisji Wykorzystania Rezerw Naturalnych. Wystarczajco dobrze
znajc nastroje rosyjskich k naukowych w tym okresie i nie majc zasony
dymnej fanatyzmu przed oczyma, moemy chyba oceni bez pomocy
archeologw, co ta caa SPRAWA bya warta. 13 listopada 1920 roku
Dzieryski w pimie do WCZK ostrzega za, e Czeka czsto nadaje bieg
oszczerczym oskareniom.
O roku 1921 tak jeszcze wspomina Eugenia Dojarenko: ubiaska izba
przyj dla aresztantw, 4050 prycz, ca noc sprowadzaj kobiet po
72
kobiecie. adna nie wie, co jej si zarzuca, panuje przekonanie, e api nie
wiadomo za co. W caej celi jedna tylko wie: to eserka. Pierwsze pytanie
Jagody: A wic za co was aresztowano? tzn. sama podpowiedz, pom
im jeszcze uwika ci! I ABSOLUTNIE TO SAMO si mwi o riazaskim
GPU w 1930 roku! I tu wszyscy s przekonani, e siedz nie wiadomo za co.
Brak konkretnych zarzutw do tego stopnia, i I.D.Twa oskaraj...
o noszenie faszywego nazwiska. (I chocia nazwisko byo zupenie
prawdziwe, to jednak trjka OSO wlepia mu z artykuu 5810 trzy lata). Nie
wiedzc do czego by tu si przyczepi, ledczy pyta: Zawd? Planista
Prosz napisa wyjanienie na temat planowania w fabryce i jego metod.
Potem dowiecie si, za co was aresztowano. (W tym wyjanieniu jaki
haczyk si ju znajdzie).
A czy nie nauczono nas w cigu tych dziesicioleci, e STAMTD nikt nie
wraca? Prcz krtkiego, planowego prdu wstecznego 1939 roku nadzwyczaj
rzadko mona usysze o zwolnieniu kogo w wyniku ledztwa. Przy tym
tych nielicznych albo wkrtce znw zamykano, albo zwolnienie w ogle byo
tylko wybiegiem dla uatwienia inwigilacji. W ten sposb powstaa tradycja, e
Organy pracuj bez braku. Nie byo zatem wcale niewinnych?
W sowniku Dala znajdujemy takie oto rozrnienie: dochodzenie tym si
rni od ledztwa, e prowadzone jest w celu wyjanienia, czy s w ogle
podstawy do wszczcia ledztwa.
O, wita naiwnoci! Ale Organy nigdy nie znay adnego dochodzenia!
Przysane z gry spisy, albo pierwsze podejrzenie, doniesienie konfidenta,
czy nawet anonimowy donos pocigay za sob areszt, a nastpnie
nieuchronne postawienie w stan oskarenia. Wyznaczony za na ledztwo
czas uchodzi nie na rozwikanie zagadki przestpstwa, lecz
w dziewidziesiciu piciu wypadkach na sto zuywany by na
wymczenie, zadrczenie, osabienie badanego do tego stopnia, e daby
ju gow pod topr, byleby raz by koniec.
Ju w dziewitnastym roku najwaniejszym chwytem ledztwa byo kadzenie
nagana na stole.
W ten sposb prowadzono ledztwo nie tylko w sprawach politycznych, ale
take kryminalnych. Na procesie Centrali Paliw (1921 rok) podsdna
Machrowska wniosa skarg, e j podczas ledztwa pojono kokain.
Oskaryciel tak odpowiada: Gdyby oznajmia, e obchodzono si z ni
brutalnie, e groono rozstrzelaniem, to wszystkiemu temu od biedy mona
by jeszcze uwierzy.
Nagan ley na postrach, czasem ypnie na ciebie luf, a ledczy nawet nie
zadaje sobie trudu, nie zmyla nawet twoich win, tylko powiada: Mw,
przecie sam ju wiesz! Tak wanie w 1927 roku ledczy Chajkin bada
Skrypnikow, tego w 1929 dano, od Witkowskiego. Nic si nie zmienio po
upywie wierci wieku. W 1952 roku naczelnik wydziau ledczego MGB
w miecie Ordonikidze, niejaki Siwakow, oznajmi teje samej Annie
Skrypnikowej, podczas jej PITEJ ju odsiadki: Wizienny lekarz informuje,
73
e masz cinienie 120 na 240. To jeszcze za mao, cierwo (Skrypnikowa ma
prawie szedziesit lat), doprowadzimy ci do trzystu czterdziestu, eby
zdecha, gadzino, sama, bez adnych sicw, bez bicia, bez amania koci.
Wystarczy, jak nie damy ci spa! I kiedy Skrypnikow, po nocnym
przesuchaniu, zamykaa we dnie powieki, do celi wpada nadzorca i rycza:
Otwrz oczy, bo za nogi cign z pryczy i przykuj na stojaka do ciany!
Nocne przesuchania byy najwaniejsz Czci ledztwa ju w 1921 roku.
I tak samo reflektorami samochodowymi wiecono prosto w oczy (riazaska
Czeka, Stelmach). A na ubiance w 1926 roku (jak wiadczy Berta Gandal)
uywano rur ogrzewczych dla nadmuchu do cel to zimnego, to cuchncego)
powietrza. Bya te cela wykadana korkiem, gdzie i tak powietrza brak,
a jeszcze j specjalnie nagrzewano. Zdaje si. e poeta Klujew siedzia
w takiej celi, trafia do niej te Berta Gandal. Uczestnik powstania
w Jarosawiu (1918 rok), Wasyli Aleksandrowicz Kasjanow twierdzi, e cel
tak nagrzewano dopty, dopki wizie nie zaczyna poci si krwi; dopiero
gdy mona to ju byo zobaczy przez oczko w drzwiach, niesiono winia na
noszach tam, gdzie mia podpisa protok. Znane byy gorce (i sone)
sposoby, stosowane podczas gorczki zota. A w Gruzji w 1926 roku
przypalano badanym rce papierosami; w Metechskim wizieniu spychano
ich po ciemku do basenu z fekaliami.
Jaki tu prosty zwizek: jeli trzeba znale win za wszelk cen to
konieczne staj si groby, akty gwatu, tortury, a im bardziej oskarenie jest
fantastyczne, tym okrutniejsze musi by ledztwo; jake inaczej wymusi
przyznanie si do winy? I skoro lipne sprawy byy zawsze to przemoc
i tortury te zawsze byy; nie jest to wyczna cecha 1937 roku, to rys dawny,
oglnego charakteru. Oto dlaczego dziwi si czowiek, czytajc czasem
wspomnienia byych zekw, e tortury zostay dozwolone na wiosn 1938
roku. Duchowych i moralnych hamulcw, ktre mogyby powstrzyma
Organy od tortur nigdy nie byo. W cigu pierwszych lat po rewolucji,
w pismach Tygodnik WCzK, Czerwony miecz i Czerwony terror otwarcie
roztrzsano kwesti stosownoci tortur z punktu widzenia marksizmu.
Sdzc z rezultatw, odpowied znaleziono pozytywn chocia wcale nie
wszdzie j uznano.
Suszniejsze bdzie takie ujcie sprawy 1938 roku: jeli przed t dat dla
stosowania tortur potrzebny by jaki formalny nakaz, zezwolenie, wydane
w niektrych wypadkach (zamy, e dosta je byo nie trudno) to
w latach 193738, z uwagi na okolicznoci nadzwyczajne (milionowe
kontyngenty ludzkie, przeznaczone do wysyki na Archipelag, trzeba byo
w nakazanym z gry, ograniczonym terminie przepuci przez mynek
indywidualnego ledztwa czego nie wymagay potoki masowe kuacki
i narodowe) udzielono pracownikom ledczym nieograniczonego
zezwolenia na stosowanie przemocy i tortur wedle uznania, jeli tego
wymagaa robota i nakazany termin. Rodzaje tortur nie byy przy tym
reglamentowane, wszelkie wynalazki widziane byy chtnie.
74
W 1939 roku ta oglna, szeroka dyspensa zostaa cofnita; znw trzeba byo
mie na pimie formalne zezwolenie na stosowanie tortur i chyba ju nie tak
atwo je dawano (zreszt zwyczajne groby, szanta, oszustwo, nkanie
bezsennoci i karcerem tego nigdy si nie zabraniao). Ale pod koniec
wojny i w latach powojennych w stosunku do okrelonych z gry kategorii
aresztantw znw dozwolona zostaa szeroka gama tortur. Chodzio tu
o nacjonalistw, zwaszcza Ukraicw i Litwinw, szczeglnie w tych
wypadkach, gdy istniaa prawdziwa albo urojona organizacja podziemia
i trzeba byo ca j wysnu z motka, wydusi wszystkie nazwiska z ju
aresztowanych.
Na przykad grupa Romualdasa Prano Skiriusa liczy miaa koo
pidziesiciu czonkw Litwinw. W 1945 roku oskarono ich
o rozklejanie antysowieckich ulotek. Poniewa na Litwie brakowao wtedy
wizie, przeniesiono ich do obozu w okolicach Wielska w krgu
Archangielskim. Niektrych tam poddano torturom, inni po prostu nie mogli
wytrzyma podwjnego adunku pracy i bada, do, e w rezultacie
wszyscy pidziesiciu, co do jednego, przyznali si. Za jaki czas nadchodzi
z Litwy wiadomo, e wykryto prawdziwych autorw i kolporterw tych
ulotek, A CI WSZYSCY NIC Z TYM NIE MAJ WSPLNEGO!
W 1950 roku, w Kujbyszewskim wizieniu etapowym, zetknem si
z pewnym Ukraicem z Dniepropietrowska, ktrego szukajc jego
kontaktw i kompanw poddawano rozmaitym mkom; by wrd nich
karcer stojcy, z poprzeczk, wsuwan dla podparcia (eby mg si
zdrzemn) na 4 godziny na dob. Ju po wojnie katowano czonka
korespondenta Akademii Nauk, Lewinow.
Ponadto niesuszne byoby wiza z rokiem 37. to odkrycie, e przyznanie
si do winy samego oskaronego waniejsze jest od wszystkich dowodw
i faktw. Przekonanie to ustalio si ju w latach dwudziestych. Tyle, e
w 37. roku zdya akurat na czas byskotliwa doktryna Wyszyskiego. Bya
wtedy zreszt zakomunikowana askawie tylko ledczym i prokuratorom,
celem ich moralnego dozbrojenia, my za to znaczy wszyscy inni
dowiedzielimy si o tym dopiero po dwudziestu latach, gdy doktryna ta
zacza ju by wyklinana w zdaniach pobocznych i w drugorzdnych
akapitach dziennikarskich artykuw, jako rzecz znana wszystkim dawno
i szeroko.
Okazuje si, e tego gronego i pamitnego roku, w swoim referacie, ktry
w pewnych szczeglnych krgach zyska szczegln saw, Andriej
Januarowicz (korci a, eby napisa Jaguarowicz) Wyszyski, w duchu
najsubtelniejszej dialektyki (ktrej nie pozwalamy ju uprawia ani poddanym,
ani mzgom elektronowym, bo dla nich tak to jest tak, a nie to nie),
przypomnia zebranym, e nie jest w ludzkiej mocy ustalenie prawdy
absolutnej, ubiega si za mona tylko o prawd wzgldn. I tu wanie
zrobi krok, na ktry prawnicy nie mogli si zdecydowa przez dwa tysice lat:
e w zwizku z tym prawda, wykrycie ktrej jest celem ledztwa
75
i postpowania sdowego, nie moe by absolutna, a co najwyej wzgldna.
Dlatego, podpisujc wyrok mierci przez rozstrzelanie, my i tak nie moemy
by absolutnie pewni, e skazujemy winowajc, mamy tylko pewien stopie
pewnoci, z pewnego tylko punktu widzenia i jedynie w pewnym sensie.
Std wniosek praktyczny: zupenie zbyteczn strat czasu byoby wic
poszukiwanie niezbitych! dowodw winy (wszystkie dowody s wzgldne)
absolutnie wiarygodnych wiadkw (wiadkowie mog sobie wzajemnie
przeczy). Dowody za winy wzgldne, przyblione, funkcjonariusz ledczy
potrafi znale nawet bez poszlak i bez wiadkw, nie wychodzc z gabinetu
liczc nie tylko na swj intelekt, lecz take na instynkt partyjny, na swoje siy
moralne, (to znaczy na prerogatywy czowieka wyspanego, sytego
i niebitego) oraz na swj charakter (to znaczy zdolno do okruciestwa)!
Ta formua bya, rzecz jasna, o wiele wytworniejsza, ni instrukcja acisa. Ale
istota rzeczy bya ta sama.
I tylko w jednej sprawie Wyszyski chybi celu, wyrzek si dialektycznej
logiki: KULA pozostaa u niego wartoci BEZWZGLDN.
Tak oto, postpujc spiralnym szlakiem rozwoju, zasady przodujcego
prawodawstwa powrciy do zaoe przedantycznych albo redniowiecznych.
Podobnie jak redniowieczni oprawcy, nasi funkcjonariusze ledczy,
prokuratorowie i sdziowie uznali, e najwaniejszym dowodem winy jest
przyznanie si do niej przez podsdnego.
Jednake redniowieczni prostaczkowie chcc wymusi wymarzone
przyznanie si uciekali si do dramatycznych i spektakularnych urzdze;
szy w ruch dyby, koa, ruszta, kolczaste maczugi, zaostrzone pale.
W dwudziestym za wieku, majc na podordziu i wspczesn medycyn,
i niemae dowiadczenie wizienne (ju tam kto cakiem na serio broni
chyba rozprawy doktorskiej z tego zakresu) uznano takie zmasowanie
mocnych efektw za zbdne, a przy szerszym zastosowaniu za
nieporczne. A prcz tego...
Prcz tego, zawaya chyba jeszcze jedna okoliczno: Stalin, swoim
zwyczajem, nie mwi ostatniego sowa, podwadni sami powinni byli si
domyli, on za zostawia sobie szakali przesmyk, aby zawrci w por
i mc znw napisa Zawrt gowy od sukcesw. Planowe amanie koem
milionw ludzi przedsibrane byo jednak po raz pierwszy w dziejach ludzkich
i przy caym ogromnie swojej wadzy, Stalin nie mg oczekiwa sukcesu
z pewnoci absolutn.
Ogrom materiau dowiadczanego sprawia, e eksperyment mg mie inny
przebieg ni w laboratorium. Mogo doj do nieprzewidzianego wybuchu, do
geologicznego kataklizmu, a choby do rozpowszechnienia tajemnicy.
W kadym wypadku Stalin powinien by zachowa swoje anielskie szaty
w stanie nieskalanym, (ale w oklnikach K C z 37. i 39. roku zalecenie
stosowania fizycznego nacisku figurowao).
Dlatego wolno przypuszcza, e nie istnia aden spis tortur i udrcze
w drukowanej formie, wrczany funkcjonariuszom ledczym. Wymagano po
76
prostu, eby kady wydzia ledczy w ustalonym terminie dostawi sdowi
okrelon z gry porcj cakowicie skruszaych krlikw. Powtarzano tylko po
prostu (ustnie, ale wystarczajco czsto), e wszystkie rodki i chwyty s
dobre, skoro cel jest wzniosy; e nikt nie bdzie szarpa ledczego z powodu
mierci podejrzanego w trakcie bada; e lekarz wizienny powinien jak
najrzadziej ingerowa. Zapewne istnia koleeski obyczaj wymiany
dowiadcze, wzorowanie si na najlepszych; no i musiano te wprowadzi
zasad zainteresowania materialnego dodatek za nocne nadgodziny,
premie za skrcenie terminu ledztwa, uprzedzano te chyba, e ledczy,
ktry nie da sobie rady z zadaniem... A gdyby, zamy, wsypa, to szef
oddziau i tak byby w porzdku wobec Stalina: nie wydal czarno na biaym
adnego zlecenia co do tortur! A zarazem zadba, eby torturowano!
Widzc, e zwierzchnicy si asekuruj, cz szeregowych funkcjonariuszy
ledczych (nie ci rozjuszeni i upojeni wadz) te starali si zaczyna od
metod agodniejszych, a w miar postpu ledztwa unika takich, ktre
zostawiaj zbyt wyrane lady, jak wybite oko, urwane ucho, zamany
krgosup, a nawet oglne posiniaczenie.
Z tej wanie przyczyny, w 1937 roku wyjwszy tortur bezsennoci nie
stwierdzamy stosowania zawsze tych samych metod przez rnych
funkcjonariuszy ledczych, pracujcych w tych samych dziaach rozmaitych
zarzdw okrgowych NKWD. Powiadaj, e szczeglnie okrutne tortury
stosowano w Rostowie nad Donem i w Krasnodarze. W Krasnodarze
wymylono co nowego: zmuszano do podpisywania czystych arkuszy, eby
zapenia je pniej wasnymi kamstwami. Zreszt, po co zaraz tortury:
w 1937 roku nie robiono tam dezynfekcji, std tyfus, trupy w cibie leay po
5 dni, a kto w celi wariowa, tego dobijano paami w korytarzu.
Wsplnym rysem byo jednak preferowanie metod, e tak powiem, lekkich
(zaraz im si przyjrzymy) i bya to droga najbardziej celowa. Przecie
rzeczywiste granice ludzkiej rwnowagi umysowej zakrelone s ciasno
i wcale niepotrzebne s dyby albo ruszta, eby przecitnego czowieka
doprowadzi do stanu niepoczytalnoci.
Sprbujmy wyliczy niektre najprostsze chwyty, z ktrych pomoc amie si
wol i osobowo aresztanta, nie zostawiajc ladw na jego ciele.
Zaczniemy od metod nacisku psychicznego. Na krliczkw, nie
przygotowanych wcale do znoszenia wiziennej udrki metody te dziaaj,
z olbrzymi, wrcz burzc si. Ale czowiek o mocnych przekonaniach te
atwo sobie z tym poradzi.
1. Na pocztek problem nocy. Czemu to wanie noc bior si najchtniej
do amania ludzkich dusz? Czemu to od najwczeniejszych swoich lat Organy
upodobay sobie noce? Dlatego, e w nocy, wyrwany ze snu aresztant
(nawet nie zadrczony jeszcze bezsennoci), nie moe by tak
zrwnowaony i trzewy jak we dnie, jest wic bardziej ustpliwy.
2. Szczera perswazja. Najprostszy z chwytw. Po co bawi si w kotka
i myszk? Aresztant ju przesiedzia troch w towarzystwie innych winiw
77
bdcych w ledztwie, ju zna ogln sytuacj. Przesuchujcy mwi mu
wic tonem leniwym i yczliwym: Sam widzisz, wyroku tak, czy owak, nie
unikniesz. Ale jeli bdziesz stawia si okoniem, to ju tutaj, w tej ciupie
zmarniejesz, cae zdrowie stracisz. A w obozie od razu bdziesz mia
powietrze, wiato... Tak, e lepiej podpisz czym prdzej. To bardzo logiczne.
I trzewo rozumuj ci, ktrzy daj zgod i podpisuj prdko tylko, e...
Gdyby to chodzio tylko o nich samych!... Ale tak bywa do rzadko. I nie
sposb unikn walki.
Drugi wariant perswazji obliczony jest na czonkw partii. Jeeli w kraju
panuje niedostatek i zdarza si nawet gd, to jako bolszewik tak
powinnicie sami przed sob postawi spraw: czy mona w ogle zaoy,
e to wina caej partii? albo wadzy sowieckiej? Nie, pewno, e nie!
odpowiada skwapliwie dyrektor jakiego orodka uprawy lnu. No to miejcie
tyle odwagi, eby wzi win na siebie! I czowiek bierze!
3. Ordynarne wyzwiska. Chwyt nieskomplikowany, ale bardzo skuteczny
w stosunku do ludzie wyksztaconych, delikatnych, subtelnych. Znane mi s
dzieje dwch duchownych, ktrzy skapitulowali wobec przeklestw. ledztwo
w sprawie jednego z nich (Butyrki, 1944 rok) prowadzia kobieta. Z pocztku
pop nie mg si w celi nachwali, jaka to ona bya grzeczna. A pewnego
razu wrci z badania przybity i dugo nie mg si zdoby na powtrzenie tej
wizanki, ktr go uczcia, zaoywszy nog na nog. (auj, e nie mog tu
przytoczy jednego z jej powiedzonek).
4. Szokowanie psychologicznym kontrastem. Nage przejcia: w trakcie
caego przesuchania ledczy jest nader grzeczny, tytuuje badanego,
obiecuje rne dobrodziejstwa. Nagle jak si nie zamierzy suszk, jak nie
krzyknie: Uch, gadzino! Dziewi gramw, w kark! i rce wyciga, jakby
mia paznokcie zakoczone igami (na kobiety ten chwyt bardzo dziaa).
Istnieje wariant tej metody: dwaj funkcjonariusze pracuj na zmian, jeden
sroy si i wcieka, drugi jest sympatyczny, niemal serdeczny. Badany za
kadym razem dygocze, wchodzc do gabinetu na ktrego z nich trafi?
Prawem kontrastu, czowiek gotw jest temu drugiemu podpisa wszystko
i przyzna si nawet do tego, co nigdy nie miao miejsca.
5. Wstpne upokorzenie. W sawetnych piwnicach rostowskiego GPU
(numer 33), pod grubym szkem ulicznego chodnika (dawne magazyny)
winiw a do pierwszego przesuchania trzymano w oglnym korytarzu
w pozycji lecej, twarz ku ziemi, nie pozwalajc podnie gowy
i przemwi sowa. Leeli tak, jak modlcy si muzumanie dopty, dopki
konwojent nie wzi ich za rami i nie poprowadzi na badanie.
Aleksandra Owa nie skadaa na ubiance zezna, jakich od niej
oczekiwano. Przenieli j do Lefortowa. Przy rejestracji nadzorczyni kazaa jej
si rozebra, zabraa odzie, rzekomo dla procedury sanitarnej, j za
zamkna go w boksie. Zebrali si zaraz stranicymczyni, jli zaglda
przez judasze, mia si i ocenia jej wdziki. Gdyby ludzi zapyta, na
pewno takich przykadw zebraoby si wicej. Cel jest ten sam: zgnbi
78
czowieka.
6. Rozmaite chwyty suce dezorientacji aresztanta. Oto sposb,
zastosowany wobec F. J.W. z Krasnogorska w okrgu moskiewskim (relacja
J.A. Pewa). Prowadzca ledztwo niewiasta w czasie przesucha
rozbieraa si stopniowo (striptease!) ani na chwil nie przerywajc badania.
Jak gdyby nigdy nic, spacerowaa po pokoju podchodzc blisko do winia
i wci domagajc si podpisania protokou. Moe miaa takie osobiste
skonnoci, a moe by to chwyt obmylony na chodno, aby zupenie zbi
winia z pantayku i skoni do ustpstw. Nic jej zreszt nie grozio miaa
pod rk pistolet i dzwonek.
7. Zastraszenie. Chwyt najczciej stosowany i najbardziej urozmaicony.
Czsto kojarzony jest z chwytem przynty i chwytem obietnicy rozumie
si, nie s to obietnice na serio. Rok 1924: Nie chcecie si przyzna? To
pojedziecie na wyspy Soowieckie, szkoda. Kto si przyznaje, tego
puszczamy wolno. Rok 1944: Ode mnie zaley, do jakiego lagru ci pol.
S rne obozy. Mamy teraz nawet katorne. Jak powiesz prawd to
pjdziesz tam, gdzie lej, jak wemiesz na zapartk to dwadziecia pi lat
w kajdankach na podziemnych robotach! Strasz przeniesieniem do innego,
gorszego wizienia: Jak bdziesz si zapiera, to polemy ci do Lefortowa
(jeli rzecz si dzieje na ubiance), tam inaczej z tob pogadaj! A czowiek
ju si zdy przyzwyczai: w tym wizieniu reym jakby NIE NAJGORSZY,
a co za tortury czekaj na czowieka TAM? I w ogle, przenosiny... Moe
lepiej ustpi?
Zastraszenie jest wyjtkowo skuteczne wobec tych, ktrzy jeszcze nie s
zatrzymani, a tylko stawili si w Gmachu, bo dostali pozew. Taki (taka) ma
jeszcze duo do stracenia, taki (taka) wszystkiego si boi boi si, e ju dzi
nie wypuszcz, boi si konfiskaty majtku, rekwizycji mieszkania. Gotw jest
do zezna i wielu ustpstw, byleby unikn tych nieprzyjemnoci. Nie zna,
rzecz jasna, kodeksu karnego i to ju minimum na samym pocztku
przesuchania dostaje do podpisu arkusik ze sfaszowanym cytatem
z kodeksu: Zostaem ostrzeony, e za skadanie niezgodnych z prawd
zezna... 5 (pi) lat wizienia (w istocie za jest to artyku 95. do dwch
lat)... za odmow zezna 5 (pi) lat... (w istocie z artykuu 92. do
trzech miesicy robt karnopoprawczych nie za aresztu). Tu wkracza na
scen i wci na ni bdzie wkracza jeszcze jedna metoda ledcza.
8. Kamstwo. To nam, jagnitom, nie wolno kama, ledczy za e bez
przerwy i wszystkie te artykuy do niego si nie odnosz. Nie sta nas ju
nawet na pytanie: czy on za kamstwo wcale nie odpowiada? Wolno mu,
skoro ma ch, ka przed nami protokoy z podrobionymi podpisami
naszych krewnych i przyjaci to przecie tylko elegancka metoda ledcza.
Zastraszenie z dodatkiem obiecanek i kamstw to zasadniczy rodek
nacisku na krewnych aresztowanego, wezwanych w charakterze wiadkw:
Jeli nie zoycie okrelonych (tj. takich, jakich oni sobie ycz) zezna, to
zaszkodzicie jemu... Doprowadzicie go do zguby... (a co, jeli mwi si to
79
matce?). Jedynie przez swj podpis na tym (podsunitym wanie) papierku
moecie go uratowa (czytaj pogry).
9. Wygrywanie przywizania do bliskich bardzo si opaca rwnie gdy
chodzi o samego aresztanta. Jest to nawet najbardziej skuteczny sposb
zastraszania, mona zama najmniejszego czowieka apelujc do jego
uczu rodzinnych (o, jaki jasnowidz to powiedzia: wrogami czeka s jego
domowi!). Pamitacie tego Tatarzyna, ktry wytrzyma wszystko i swoje
mczarnie, i onine a mk crki ju znie nie mg?... W 1930 roku
funkcjonariuszka ledcza, niejaka Rimalis, takich pogrek uywaa:
Zaaresztujemy wasz crk i wsadzimy do celi z syfilitykami! Kobieta!...
Gro wic aresztowaniem wszystkich, ktrych kochasz, czowieku. Niekiedy
robi si to z towarzyszeniem fonii: twoja ona ju siedzi, ale dalszy jej los
zaley od twoich szczerych zezna. Wanie j przesuchuj w ssiednim
pokoju, moesz posucha! I rzeczywicie, zza ciany dobiega kobiecy pacz
i krzyk (a przecie krzyki wszystkie jako s do siebie podobne, nadto
sycha przez cian, a wreszcie sam jeste podniecony, trudno ci bawi si
w rzeczoznawc; czasami jest to po prostu pyta z gosem typowej ony raz
w wersji sopranowej, kiedy indziej kontraltowej, wedle czyjego wniosku
racjonalizatorskiego). Ale oto ju bez adnych sztuczek pokazuj ci przez
szklane drzwi, jak idzie milczca, z opuszczon aonie gow tak! to
twoja ona! w korytarzu bezpieczestwa! to twj upr j zgubi! ju te j
aresztowali! (a j tymczasem wezwano dla dopenienia jakiej bahej
formalnoci; w umwionej chwili wypuszczono j na korytarz i nakazano,
eby nie waya si podnie gowy, bo inaczej nigdy std nie wyjdzie!).
Albo daj ci do przeczytania jej list, jej charakterem pisany: wyrzekam si
ciebie! po tych okropnociach, ktrych si o tobie dowiedziaam, nie jeste
mi wicej potrzebny! (a jako, e takie ony, i takie listy w naszym kraju mog
si zdarzy, czemu nie, wic mona chyba tylko wasnej duszy spyta: czy
i twoja ona jest taka?).
Od W.A. Korniejewej ledczy Goldman (1944 rok) domaga si zezna,
obciajcych inne osoby, groc, e skonfiskuje jej domek i wyrzuci na ulic
staruszki, jej krewne. Korniejewa, kobieta pewna siebie i pena wiary, wcale
nie baa si o siebie, gotowa bya do ofiar osobistych. Ale pogrki
Goldmana w wietle naszych praw wydaway si cakiem realne i Korniejewa
drczya myl o bliskich. Kiedy po nocy, penej nie podpisanych, i porwanych
na strzpy protokow, Goldman zabra si do pisania chyba czwartego
wariantu, gdzie oskarenie ograniczao si tylko do niej jednej, Korniejewa
podpisaa go z radoci, z uczuciem moralnego zwycistwa. Ju nawet
zwykym ludzkim instynktem eby usprawiedliwi si, oczyci od
faszywych posdze te si nie kierujemy, gdzie tam! Radzi bywamy, kiedy
ca win uda si nam zwali na samych siebie.
Jako e adna klasyfikacja w przyrodzie nie moe by zupenie sztywna,
wic tu te nie uda si na ostro odgraniczy metod nacisku psychicznego od
fizycznych. Dokd, na przykad, zaliczy tak zabaw:
80
10. Sposb akustyczny. Posadzi przesuchiwanego o szeosiem metrw
od biurka i kaza wszystko mwi gono, wszystko powtarza. Dla czowieka
ju zmordowanego to wysiek. Albo skrci dwie tuby z kartonu i do spki
z koleg ledczym podchodzi blisko do aresztanta krzyczc prosto
w uszy: Przyznaj si, gdzie!. Aresztant jest oguszony, czasem traci such.
Ale to sposb nieekonomiczny, po prostu funkcjonariusze nudz si przy
jednostajnej robocie, szukaj rozrywki i bawi si tym, na co ich sta.
11. askotanie. Take rodzaj zabawy. Krpuj albo unieruchamiaj
czowiekowi rce i nogi, a potem askocz pirem wetknitym w nozdrza.
Aresztant cay si zwija, ma si uczucie, e widruj czowiekowi mzg.
12. Gaszenie papierosw na skrze przesuchiwanego (ju o tym bya
mowa).
13. Sposb optyczny. Ostre wiato elektryczne, zapalone ca dob w celi
albo w boksie, gdzie siedzi aresztowany, jaskrawa arwka, wielokrotnie
mocniejsza, ni potrzeba, w maej celce o bielonych, cianach (to ta sama
elektryczno, ktr oszczdzali pilnie uczniowie w szkoach i gospodynie
domowe). Zapalenie powiek, to bardzo boli. A w gabinecie ledczego
znowu reflektory prosto w twarz.
14. Albo taki pomys. Aresztanta Czebotariewa w nocy przed l maja 1933
roku, w Chabarowskim GPU, przez ca noc, bite dwanacie godzin nie
przesuchiwali, nie: prowadzili na przesuchanie! Taki a taki rce do tyu!
Wychodz z celi, teraz schody, szybko w gr, do ledczego! Konwojent
wychodzi. Ale ledczy, nie tylko o nic nie pytajc, ale nie pozwalajc nawet
winiowi usi, podnosi suchawk: zabra ze 107.! Bior go wic
i odprowadzaj do celi. Ledwie pooy si na pryczy, ju znowu grzechocze
rygiel: Czebotariew! Na przesuchanie! Rce do tyu! A tam znw to samo:
zabra ze 107.!
W ogle zreszt, stosowanie rodkw nacisku moe zacz si jeszcze dugo
przed wejciem winia do pokoju przesucha.
15. Wizienie zaczyna si od boksu, to znaczy puda albo szafy. Czowieka,
dopiero co wyrwanego spord wolnych ludzi, jeszcze w rozbiegu, jeszcze
rwcego si do wyjanie, do sporw, do walki zaraz po przekroczeniu
wiziennych progw pakuje si do skrzynki czasem zaopatrzonej w lamp
i krzeso, a czasem ciemnej, gdzie czowiek moe tylko sta, nadto
w ciasnocie przycinity drzwiami. Trzymaj go tak kilka godzin, cay dzie,
dob. Godziny zupenej niepewnoci! moe ju go tu zamurowali na ca
wieczno? Nic podobnego nigdy w yciu mu si nie zdarzyo, wic nic nie
wie, nie kojarzy! Tak mijaj pierwsze godziny, kiedy wszystko jeszcze w nim
ponie, szarpane nieustannym wichrem myli. Jedni wpadaj
w przygnbienie doskonal, to najlepsza chwila dla pierwszego
przesuchania! Inni wpadaj w zo tym lepiej, zaraz powiedz ledczemu
co obraliwego, pozwol sobie na nieostrono, to tylko uatwi rozkrcenie
sprawy.
16. Kiedy boksw nie starczao, by jeszcze inny sposb. Helena Strutinskaja
81
w nowoczerkaskim NKWD zostaa posadzona w korytarzu na taborecie na
sze dni i nocy, tak, aby nie moga ani si oprze, ani zasn, ani upa
i ju nie wsta wicej. Na sze dni i nocy! Sprbujcie posiedzie tak sze
godzin.
Mona te w charakterze wariantu sadza winia na wysokim stoku, jakich
uywa si w laboratoriach, tak, eby nie dosiga podogi nogami: bardzo
adnie wtedy puchn. Wystarczy 810 godzin takiego siedzenia.
Albo ju w czasie przesuchania, kiedy aresztant jest cay jak na doni,
posadzi go na zwykym krzele, ale nie cakiem zwyczajnie: na samym
brzeku, na krawdzi siedzenia (jeszcze bliej! jeszcze bliej!) eby nie spad,
ale eby ta krawd wrzynaa si, jak naley, przez cay cig przesuchania.
I nie da mu si ruszy przez kilka godzin. Tylko tyle? Tylko tyle. Sprbujcie
sami.
17. Zalenie od warunkw boks moe by zastpiony przez dywizyjne jamy,
jak to byo w Gorochowieckim obozie wojskowym podczas Drugiej Wojny. Do
takiej jamy, gbokoci trzech metrw, szerokoci dwch, spychano
aresztanta; to bya jego cela i wychodek zarazem przez kilka dni i nocy,
spdzanych pod goym niebem, a czasem w deszcz. Trzysta gramw chleba
i wod spuszczano mu tam na sznurku. Wyobracie sobie siebie samych
w tym stanie, zaraz po aresztowaniu, kiedy wszystko jeszcze w czowieku
kipi.
Moe podobiestwo instrukcji, jakie otrzymay wszystkie Wydziay Specjalne
Armii Czerwonej, a moe podobiestwo koczowniczej sytuacji
doprowadzio do znacznego rozpowszechnienia tego sposobu. Tak wic,
w 36. zmotoryzowanej dywizji strzeleckiej, ktra odznaczya si w czasie
walk pod ChachynGolem, a w 1941 roku biwakowaa na mongolskiej
pustyni, aresztowanemu z miejsca dawano (naczelnik Wydziau Specjalnego
Samulow) opat do rki i kazano kopa grb cile okrelonych wymiarw
(ju tu widzimy skrzyowanie z metod psychologiczn!). Kiedy aresztant
zagbi si ju powyej pasa rozkazywano mu zaprzesta kopania i si na
dnie jamy: gowy ju mu wtedy nie byo wida. Kilku takich jam pilnowa jeden
wartownik i zdawao si, e stoi w szczerym polu. Na tej pustyni trzymano
podejrzanych we dnie nic ich nie chronio przed mongolskim upaem,
zimnymi nocami nic nie mieli do przykrycia. Nie trzeba byo adnego
katowania, na co to komu? Racja dzienna wynosia sto gramw chleba
i jeden kubek wody. 21letni lejtnant Czulpieniew, kawa chopa, bokser,
przesiedzia w tych warunkach MIESIC. Po dziesiciu dniach wszy roiy si
na nim. Po pitnastu pierwszy raz wezwano go na przesuchanie.
18. Kaza badanemu pa na kolana nie w jakim przenonym sensie,
tylko dosownie: na kolana i eby nie mia przysi na pitach i eby
trzyma si prosto. Mona kaza tak klcze przez 12 godzin, przez 24
i przez 48 w gabinecie ledczego, albo nawet na korytarzu. (Sam ledczy
moe wschodzi do domu, spa, zaywa rozrywek, ten system jest
opracowany w szczegach: koo klczcego czowieka stoi stranik,
82
wartownicy zmieniaj si regularnie). Na kogo ten chwyt najlepiej dziaa? Na
ludzi ju skruszaych, ju gotowych do kapitulacji. Bardzo si opaca stosowa
go do kobiet. IwanowRazumnik informuje o pewnym wariancie tej metody:
ledczy naprzd kaza modemu ordkipanidze klkn, a potem naszcza
mu w twarz! No i co? Na ordkipanidze nie byo przedtem sposobu, a tu
wanie si zaama. Wida na dumnych te jest rada...
19. Albo kaza czowiekowi cakiem zwyczajnie sta. Mona kaza sta tylko
podczas przesucha, od tego te czowiek mczy si i zaamuje. Mona
podczas przesucha da mu usi, ale za to niech sobie postoi midzy
jednym badaniem a drugim (stawia si wartownika i stranik ma pilnowa,
eby wizie nie opiera si o cian, a jeli zanie i zwali si na ziemi, to
ma go skopa i zmusi do stania). Czasem do jednej doby takiego stania,
eby czowiek opad z si i zezna co dusza zamarzy.
20. Przy wszystkich tych rodzajach stania, zwykle nie daj pi po 345 dni
i nocy.
Coraz lepiej rozumiemy teraz znaczenie kombinowania metod
psychologicznych z fizycznymi. Rozumie si te, e wszystkie wyej opisane
sposoby s kojarzone z
21. bezsennoci, ktrej nie doceniano jeszcze w redniowieczu: nie
wiedziano wtedy, jak wskie s ramy, w ktrych czowiek zdolny jest do
zachowania swojej osobowoci. Brak snu (poczony przy tym z dugim
staniem, pragnieniem, jaskrawym wiatem, strachem i niepewnoci jakich
jeszcze tortur trzeba?!) mci rozsdek, podkopuje wol, pozbawia czowieka
jego jani. (W noweli Czechowa Spa si chce sprawa jest jednak o wiele
atwiejsza, dziewczynka z noweli moe pooy si na chwil i wyczy
wiadomo, co ju nawet po minucie potrafi da mzgowi troch
wieoci). Czowiek taki dziaa w stanie pwiadomoci, albo nawet
niepoczytalnoci, tak, e nie wolno mie do niego pretensji o to, co zezna.
Uywano nastpujcej formuy: Wasze zeznania s nieszczere, dlatego nie
dajemy wam spa!. Niekiedy, dla wikszego fasonu, nie kazano sta, tylko
sadzano na mikkiej kanapie, na ktrej tym bardziej chciao si spa (dyurny
stranik siedzia obok i dawa kopniaka przy kadym zmrueniu powiek). Oto
jak opisuje jedna z ofiar (ktra spdzia przedtem dob w zapluskwionym.
boksie) swoje sensacje po tej mce: Dreszcze wskutek utraty sporej iloci
krwi. Zaschy spojwki, jakby kto trzyma przed samymi oczyma rozpalone
elazo. Jzyk spuchnity z pragnienia i kuje jak je przy najmniejszym
ruchu. Konwulsyjne skurcze rn gardo.
Brak snu jest potn tortur, a przy tym nie zostawia adnych widocznych
ladw, nie daje nawet powodu do skarg, gdyby nagle spada z nieba
nieoczekiwana inspekcja. Nie dawano wam spa? Ale przecie to nie
sanatorium! Nasi ludzie te razem z wami nie spali. (Ale, odespali si we
dnie). Mona powiedzie, e przymusowa bezsenno przestaa nalee do
kategorii tortur, staa si natomiast czci regulaminu bezpieczestwa
pastwowego i dlatego wymuszano j w najtaszy sposb, bez adnego
83
dodatkowego nadzoru. We wszystkich wizieniach ledczych panuje
zasada, e nie wolno spa ani chwili od rannego apelu do wieczornego
dzwonka (w Suchanowie i jeszcze w niektrych innych, prycze w tym celu
s podnoszone i przytwierdzane do ciany, w innych po prostu nie wolno
si ka i zabrania si nawet drzemki na siedzco). A wszystkie waniejsze
przesuchania tylko w nocy. A wic automatycznie kady wizie ledczy
nie ma czasu na sen przynajmniej pi dni w tygodniu (w noc sobotni
i niedzieln sami przesuchujcy staraj si wypocz).
22. Poszerzeniem poprzedniego punktu jest konwejer ledczy. Wizie nie
tylko nie pi ale nadto przez trzycztery doby bez przerwy jest
przesuchiwany przez wci zmieniajcych si ledczych.
23. Zapluskwiony boks, ju wspomniany wyej. W ciemnej, drewnianej szafie
gnied si setki, moe tysice pluskiew. Z aresztanta zostaje zdarta
marynarka albo bluza i natychmiast rzucaj si na niego godne pluskwy,
spezajc ze cian i spadajc z poway. Z pocztku, czowiek zaciekle
walczy z mmi, rozgniata je na sobie i na cianach, duszc si od smrodu,
ale po kilku godzinach sabnie i pozwala bez oporu ssa swoj krew.
24. Karcery. Jakkolwiek; le byoby w celi, w karcerze zawsze jest gorzej;
widziana z karceru cela wydaje si rajem. W karcerze morz czowieka
godem i zwykle chodem (w Suchanowce s te gorce karcery). Na
przykad karcery w Lefortowie w ogle nie s opalane, kaloryfery
ogrzewaj tylko korytarze. Po tych ciepych korytarzach dyurni stranicy
chodz w walonkach i wawkach. Aresztanta za zostawia si w spodniej
bielinie, czasem w samych kalesonach i musi on w bezruchu (bo ciasno)
spdzi tam dzietrzypi (gorc saamach daj dopiero trzeciego dnia).
W cigu pierwszych chwil mylisz sobie, nie wytrzymam nawet godziny. Ale
jakim cudem czowiek wytrzymuje swoje pi dni, wpdzajc si czasem
w chorob na cae ycie.
Karcery maj swoje urozmaicenia: wilgo, wod. Ju po wojnie Masz G.
w czerniowieckim wizieniu trzymano na bosaka dwie godziny w lodowatej
wodzie po kostki przyznaj si! (miaa osiemnacie lat; jak jej al byo tych
ng i jak dugo jeszcze trzeba bdzie tupa nimi po yciu!).
25 Czy mona uzna za wariant karceru zamykanie na stojco w pytkiej
niszy? Ju w 1933 roku w Chabarowskim GPU tak torturowano S.A.
Czebotariewa: zamknli go nagiego w betonowej niszy, tak, e nie mg ani
zgi kolan, ani rozgi i podnie rk, ani nawet obrci gowy. Ale to nie
wszystko. Na ciemi zacza mu kapa zimna woda (co za szablon!...)
i spywa strugami po skrze. Rzecz jasna, nikt mu nie powiedzia, e to
wszystko ma trwa tylko dwadziecia cztery godziny. Bardzo to byo straszne,
czy nie bardzo do, e straci przytomno, nastpnego dnia po otwarciu
drzwi znaleziono go jakby bez ycia, ockn si dopiero w szpitalnej pocieli.
Aby przywrci mu zmysy potrzebny by amoniak, kofeina, nacierania. Wcale
nie od razu przypomnia sobie skd si tu wzi, co dziao si w przeddzie.
Przez cay miesic nie byo nawet z niego adnego poytku dla ledztwa.
84
Omielamy si jednak sdzi, e ta nisza z kroplwk, wymylone byy nie
dla samego tylko Czebotariewa. W 949 znajomy z Dniepropietrowska
siedzia w podobnej norze, bez kapania. Wolno chyba zaoy, e midzy.
Chabarowskiem a Dniepropietrowskiem, a jeszcze w cigu 16 lat, istniao
par innych takich instytucji?
26. Gd by ju wspomniany przy opisie akcji kombinowanych. To wcale nie
taki rzadki chwyt zmusi do zezna godem. W istocie element godu,
podobnie, jak wykorzystanie zalet nocy, sta si czci skadow procedury
oglnej. Skpa racja dzienna, w 1933 roku, a wic w okresie pokoju
wynosia 300 gramw chleba, a w 1945, na ubiance 450. Wygrywanie
karty zakazw czy zezwole na kupy to stosowane jest wszdzie,
powszechnie, to uniwersalne. Ale zdarza si stosowanie godu w trybie
obostrzonym jak w wypadku Czulpieniewa: naprzd trzymali go przez
miesic o tych stu gramach dziennie, a pniej przed tym czowiekiem,
wycignitym z jamy, ledczy Soko stawia menak zawiesistego barszczu,
kad p bochna biaego chleba, krajanego na skos (mylaby kto co za
rnica, jak go krajali, ale Czulpielniew po dzi utrzymuje, e wanie przez
ten sposb krajania chleba by wiele bardziej pontny) ale nie da je ani
razu. Jakie to wszystko starowieckie, feudalne, jaskiniowe! Tylko tyle w tym
nowego, e stosuje si toto w socjalistycznym spoeczestwie!
o podobnych chwytach inni te donosz, to zdarza si czsto. Ale wrmy
jeszcze do przypadku Czebotariewa, bo bardzo jest pouczajcy, dziki
obecnoci kilku naraz komponentw. Wprowadzili go na 72 godziny do
pokoju przesucha i jedyne, na co pozwalali mu to ustp. Nie pozwalali
za; ani je, ani pi (a woda staa obok, w karafce), ani spa. W gabinecie
cay czas byo trzech przesuchujcych. Trudzili si na trzy zmiany. Jeden
przez cay czas (w milczeniu, nie zwracajc si w ogol do winia) co pisa,
drugi spa na kanapie, trzeci przechadza si po gabinecie i gdy tylko
Czebotariew wpada w drzemk bi go. Co jaki czas zamieniali si rolami.
(A moe ich samych karnie skoszarowano za niedostwo?). I nagle
Czebotariew, widzi, ze mu przynosz, obiad: tusty barszcz ukraiski, kotlet
schabowy ze smaonymi kartoflami i czerwone wino w krysztaowej karafie.
Ale majc cae ycie wstrt do alkoholu, Czebotariew odmwi picia wina, nie
baczc na wszystkie namowy ledczego (za bardzo te nie chcieli go
zmusza, to psuoby gr). Po obiedzie za powiedziano mu: A teraz podpisz
to, co zezna w obecnoci dwch wiadkw! to znaczy wszystko co
wymyli w milczek przy jednym picym i drugim spacerujcym oficerze
ledczym. Po przeczytaniu pierwszej ju stronicy, Czebotariew dowiedzia si,
e by za pan brat z najbardziej znanymi japoskimi generaami i e kady
da mu jakie szpiegowskie zlecenia. Zacz wic przekrela stronice. Tamci
pobili go i przepdzili. A inny urzdnik KWD, Baginin, aresztowany razem
z nim po takich samych przejciach, napi si wina i mile wstawiony da
podpis po czym zosta rozstrzelany: (Po trzydniowej godwce starczy
kieliszek! a tu karafka).
85
27. Bicie bez zostawiania ladw. Bij gumami, bij pakami, bij te
podunymi workami z piaskiem. Bardzo boli bicie po kociach, na przykad,
kiedy ledczy kopie w gole, gdzie ko jest tu pod skr. Kombryga
KarpuniczaBrawena bito 21 dni pod rzd. (Teraz powiada: Nawet po
trzydziestu latach bol wszystkie koci i gowa). Wspominajc przejcia
wasne i cudze, Karpunicz rozrnia 52 sposoby bicia. Albo taki chwyt:
przytwierdza si rce winia specjalnymi uchwytami tak, eby donie leay
na stole na pask i bije si krawdzi liniau po stawach a czowiek
zacznie wy. Czy wybijanie zbw klasyfikowa jako osobny sposb?
(Karpuniczowi wybito ich osiem). Oglnie wiadomo, e cios pici, w splot
soneczny zapiera czowiekowi dech, a najmniejszych ladw nie zostawia.
Pukownik z Lefortowa, Sidorow, ju po wojnie stosowa cios kaloszem
w zwisajce mskie genitalia (pikarze, ktrzy kiedy dostali pik midzy
nogi, mog ten chwyt doceni). Ten bl nie da si z niczym porwna,
i czowiek zwykle traci przytomno.
28. W NKWD miasta Noworosyjsk wymylono maszynki do zaciskania
paznokci. U wielu winiw z tego miasta widziano potem na etapach palce
bez paznokci.
29. A kaftan bezpieczestwa?
30. A amanie krgosupa? (wci to samo chabarowskie GPU, rok 1933),
31. A wdzido (jaskka)? Jest to metoda z Suchanowki, ale znaj te
Wizienie w Archangielsku (ledczy Iwkow, 1940 rok). Dugi rcznik
z surowego ptna wsuwa si winiowi midzy zby (jak wdzido)
przerzucacie koce za plecy i wie si nimi nogi w kostkach. Pole tak
potem, czowieku, ze dwie doby na brzuchu, z trzeszczcym grzbietem, bez
wody, bez jedzenia.
Czy trzeba jeszcze dalszego wyliczania? Czy duo jeszcze tego?
Wszystkiego, co wymyli mog syte nieroby, pozbawione ludzkich uczu?
Bracie! Nie potpiaj tych, ktrzy trafili w ich rce, ktrzy okazali si zbyt sabi
i podpisali to, czego dano...
*
Ot ani tych tortur, ani nawet adnych lekkich chwytw nie
potrzeba w wikszoci wypadkw, aby wydoby zeznania, aby chwyci
w elazne zby jagni zupenie nieprzygotowanej rwce si do swojej
ciepej obrki. Zbyt nierwny jest stosunek si i pozycji.
O, jake inne nam si wydaje Z perspektywy pokoju przesucha nasze
dawne ycie, jakie w nim widzimy niebezpieczestwa, jakie dungle, icie
afrykaskie! A uwaalimy je za takie zwyczajne!
Pan A. i jego przyjaciel B., znajc si od lat i darzc si wzajemnym
zaufaniem, przy kadym spotkaniu miao rozmawiali o wielkiej i maej
polityce. Nikogo przy tym nie byo. Nikt nie mg obu panw podsucha.
I nikt z nich nie donis na drugiego.
86
Ale oto jednego z panw powiedzmy pana, drogi A., z jakiego powodu
wzito pod lup, wycignito ze stada za uszki i wsadzono do paki. I z
rnych powodw no, moe nie obeszo si bez donosiku na pana, bez
pewnego strachu o krewnych, bez odrbmy nocnego czuwania i bez
pierwszej znajomoci z karcerem do e postanowi pan na swj los
machn rk, ale ju innych nie naraa za nic! I w czterech kolejnych
protokoach przyzna pan i podpisa, e jest pan zaciekym wrogiem wadzy
sowieckiej, bo opowiada pan anegdoty o naszym przywdcy, bo yczy pan
sobie innych nazwisk na listach wyborczych, bo nawet wchodzi pan do
kabiny, chcc skreli jedynego kandydata, ale nie byo atramentu
w kaamarzu, bo majc radioaparat z pasmem krtkofalowym stara si
pan usysze jakie zachodnie audycje, nie zwaajc na zaguszanie. Ma pan
wic dych zapewnion, ale ebra cae, o zapaleniu puc chwilowo nie ma
mowy, nikogo pan nie wsypa i zdaje si, e boksowa pan niegupio. Ju pan
celi daje do zrozumienia, e chyba paskie ledztwo niedugo bdzie
zakoczone.
Ale, ale! Niespiesznie, lubujc si wasnym charakterem pisma, oficer
ledczy zaczyna komponowa protok numer 5. Pytanie: Czy podejrzany
przyjani si z B.? Tak. Czy rozmawia z nim otwarcie o polityce? Nie,
wcale, nie miaem do niego zaufania. Ale widywalicie si czsto? Nie
bardzo. No, jak to nie bardzo? Z zezna ssiadw wynika, e przychodzi
do was w odwiedziny tylko w cigu, ostatniego miesica dnia tego a tego,
potem jeszcze takiego a takiego i wreszcie owego. Przychodzi? C,
niewykluczone. Zwrcono uwag, e jak zreszt zwykle nie pilicie, nie
robilicie haasu, rozmawialicie bardzo, cicho, tak, e nie sycha byo na
korytarzu. (Ach, pijcie, przyjaciele, tuczcie butelki, jak najgoniej! to z was
robi ludzi prawomylnych!) No to co? Ale wycie te go odwiedzali, ot,
powiedzielicie na przykad: wiesz, spdzilimy tamten wieczr tak
sensownie. A pniej widziano was obu na rogu stalicie z nim na mrozie,
p godziny i mielicie takie ponure miny tacy bylicie markotni; o, nawet
was sfotografowano podczas tej rozmowy. (Technika inwigilacji, przyjaciele,
technika?) No wic o czym rozmawialicie podczas tych spotka?
O czym?!... Takie pytanie to mocna rzecz! Pierwsze, co przychodzi na myl
to, e zapomnia pan, o czym bya mowa. Bo to musi si pamita? Dobrze,
pierwsza rozmowa uleciaa panu z pamici. Druga te? I trzecia? I nawet
ten: sensowny wieczr. I ta rozmowa na rogu? I rozmowy z C, ? I z D.?
Nie? myli pan brak pamici to nie jest wyjcie nie starczy tego
czowiekowi na wszystko, i oto, umys wstrznity aresztowaniem
przytoczony strachem, zamiony brakiem sny i godem prbuje, jakby tu
zmyli najprawdopodobniejsz wersj i przechytrzy ledczego.
O czym?!... Dobrze jeszcze, jeeli gadalicie o hokeju (to w kadym
wypadku najlepszy teemat, przyjaciele!), i o babach, nawet o nauce, to
mona powtrzy (nauka niedaleko odbiega od hokeja, tylko, e w naszych
czasach, wszystko w nauce jest uznane za tajemnic (mona zafasowa
87
swoje na podstawie Ustawy o rozgaszaniu). Ale jeli przypadkiem mwilicie
o nowych aresztowaniach w miecie?, o kochozach? (i, rzecz jasna,
mwilicie o nich le, bo kto o nich dobrze mwi?). A kiedy stalicie na
rogu, tacy markotni o czym tam rozmawialicie?
Moe B. ju jest w areszcie (ledczy zapewnia, e take ju zeznawa
przeciw panu i e wanie prowadz go na konfrontacj). Moe spokojniutko
siedzi sobie w domu ale take stamtd go wycign, gdy go trzeba bdzie
przesucha i skonfrontowa zeznania na jaki to temat takecie si martwili
na tym rogu?
Teraz, po niewczasie, ju pan zrozumia: tak ju jest w yciu, e za kadym
razem, kiedycie si egnali, trzeba byo umawia si i dobrze notowa
w pamici: o czym wic bya mowa? Wwczas wasze zeznania byyby
zgodne, choby nie wiem jak was badano. Alecie si przecie nie zmawiali?
Bo jednak nie wyobraalicie sobie, co to za dungla.
Moe powiedzie, e umawialicie si na ryby? A tu B. powie, e o adnych
rybach nie byo mowy, e rozmawialicie o studiach zaocznych. Nie agodzc
przebiegu ledztwa, tylko pan cianiej cignie wze: o czym? o czym?
o czym?
Tu byska panu myl fortunna? czy zgubna? eby mwi o sprawach
moliwie jak najbliszych temu, co byo w samej rzeczy (rzecz jasna
zaokrglajc wszystkie kanty i pomijajc wszystko, co niebezpieczne)
powiadaj wszak, e ga zawsze trzeba jak najbliej prawdy. Bo moe
jednak B. domyli si i postpi podobnie, opowie co, zbienego, wasze
zeznania jako bd si zgadza i wtedy dadz wam spokj.
Po wielu latach zrozumie pan, e by to bardzo niemdry pomys, znacznie
lepiej byo udawa zupenie nieprawdopodobnego, okrgego bawana: nie
pamitam ani dnia z caego mojego ycia. Cho bij, zabij. Ale tu miny ju
trzy doby bez snu. Ledwie si czowiekowi starcza, aby kontrolowa myli
i zachowywa obojtny wyraz twarzy, i na rozmylania nie daj ani chwili.
I od razu dwch ledczych (oni lubi chodzi do siebie w goci), przyciska
czowieka do ciany: o czym? o czym? o czym?
Wic zeznaje pan, mwilimy o kochozach (e nie wszystko jeszcze
w porzdku, ale ju niedugo si poprawi). O: obnice taryf pacy mwilimy...
Cocie mwili waciwie? Cieszylicie si, e obniaj? Ale normalni ludzie
tego; nigdy nie zrobi; to nieprawdopodobne. No to, eby by jako bliej
prawdy; troch narzekalimy, e odrobin uciliwe te cicia.
A ledczy sam pisze protok i tumaczy wszystko na wasny jzyk: w trakcie
tej naszej rozmowy szkalowalimy polityk partii i rzdu w dziedzinie pac.
I kiedy jeszcze B. powie z wymwk: och, ty niedojdo, ja przecie
zeznawaem, e umawialimy si na ryby...
Ale pan chcia by sprytniejszy i mdrzejszy od paskiego ledczego! Pan
potrafi myle szybciej, sprawniej! Pan jest inteligentny! I pan przemdrkowa
spraw.
W Zbrodni i Karze Porfiry Piettowicz dzieli si z Raskolnikowem uwag
88
wyjtkowo finezyjn, mg j sformuowa tylko kto, kto sam zna na wylot te
zabawy w kotka i myszk: kiedy mam do czynienia z wami, inteligentami, to
nie musz nawet konstruowa wasnej; wersji wy sami j uoycie i dacie
mi j gotow na talerzu. Ale tak jest! Czowiek inteligentny nie potrafi
zeznawa z rozkoszn beztrosk czechowowskiego chopa z opowiadania
Zoczyca. Bdzie si z wszelk pewnoci stara ca zarzucan mu spraw
przedstawi jak najbardziej wykrtnie ale skadnie.
A ledczyrzenik nie na skadno ostrzy n, tylko dwatrzy zdanka. On ju
wie, co jest wane. A my nie mamy adnego dowiadczenia!
Ksztac nas i przysposabiaj od modych lat do naszego zawodu; do
penienia obowizkw obywatelskich; do suby wojskowej; do dbania
o czysto osobist; do grzecznego zachowania si, nawet do wyznawania
si na tym, co pikne (no, to ju nie bardzo). Ale ani wyksztacenie, ani
dobre wychowanie, ani dowiadczenie nie przygotowuj nas wcale do
najwikszej prby naszego ycia: do aresztowania za nic i do ledztwa nie
wiadomo na jakiej podstawie. Powieci, sztuki, filmy (niechby sami ich
autorzy sprbowali goryczy z pucharu GUagu!) przedstawiaj nam
gospodarzy gabinetw ledczych jako rycerzy prawdy i humanizmu, jako
ojczulkw rodzonych. Jakich tylko odczytw si u nas nie urzdza! to ludzi
spdza si na nie! ale nikt nie sysza nigdy odczytu o prawdziwym
i rozszerzonym sensie kodeksw karnych, zreszt same kodeksy te nie
wystawiane s na widok w bibliotekach, nie s sprzedawane w kioskach, nie
trafiaj do rk beztroskiej modziey.
Brzmi to niemal jak bajka: gdzie tam, za dziesit rzek, aresztowany moe
w trakcie ledztwa skorzysta z pomocy adwokata. Znaczy to, w najciszej
chwili walki mie ku pomocy jasny umys, znajcy wszystkie prawa!....
Zasada naszego ledztwa polega take na tym, aby pozbawi aresztanta
nawet zwykej znajomoci prawa.
Okazuj mu akt oskarenia... (notabene: Prosz pod nim zoy podpis.
Ja si z nim nie zgadzam. Podpisa si! Ale ja jestem niewinny!...
jestecie postawieni w stan oskarenia z artykuu 5810 cz 2 i 5811
Kodeksu Karnego RSFSR. Prosz si podpisa!
Ale co mwi te artykuy? Pozwlcie przeczyta w kodeksie! Nie mam
kodeksu. To wecie od naczelnika oddziau! On te go nie ma.
Podpisujcie! Ale prsz mi najpierw pokaza! Nie ma przepisu, eby go
pokazywa, kodeks jest nie dla was, tylko dla nas. I po co wam kodeks, ja
wam sam wyjani: te artykuy mwi akurat o tym, cocie nabroili. Zreszt
podpiszecie si teraz nie na dowd, e si zgadzacie, tylko ecie to
przeczytali, e pokazano wam akt oskarenia).
W ktrym z tych papierkw nagle miga nowy zestaw liter: KPK. To budzi
pask czujno: czym rni si KPK od KK? Jeli trafi pan na chwil
dobrego nastroju u ledczego, to dowie si pan, e to Kodeks Postpowania
Karnego. Jak to? Wic nie jeden, lecz cae dwa kodeksy s panu nieznane
w chwili, gdy si z panem rozprawiaj?!
89
...Od tej chwili mino dziesi lat, potem pitnacie. Gst traw zarosa mogia
mojej modoci. Mam ju za sob cay termin kary i nawet bezterminowe zesanie.
I nigdzie, ani w kulturalnowychowawczych oddziaach obozw, ani
w bibliotekach rejonowych, ani nawet w miastach redniej wielkoci nigdzie,
powtarzam, nie widziaem na oczy, nie trzymaem w rku, nie mogem kupi,
poyczy, ani nawet POPROSI O POKAZANIE kodeksu sowieckich praw! I setki
moich znajomych winiw, z dowiadczenia wiedzcych co o ledztwie,
sdzie, a nierzadko te o obozach i zesaniu ot nikt z nich nie widzia
kodeksu i nie mia go w rku!
I dopiero kiedy oba kodeksy przeyway ostatnie dni swego
trzydziestopicioletniego istnienia i miay by z dnia na dzie zastpione
przez nowe, dopiero wtedy zobaczyem je, te blinita zbroszurowane KK
i KPK, na ladzie kiosku w moskiewskiej kolejce podziemnej (zdecydowano
si zesa je do handlu, jako zbdne ju buble).
I teraz czytam je z rozrzewnieniem. Na przykad KPK:
Artyku 136: funkcjonariusz ledczy nie ma prawa wymusza na oskaronym
zezna ani przyznania si do winy stosujc przemoc i, groby (jakby byli przy tym!);
Artyku 111: funkcjonariusz ledczy zobowizany jest do wyjanienia wszystkich
okolicznoci usprawiedliwiajcych czyn podejrzanego, a take agodzcych jego
win.
(Ale ja walczyem w Padzierniku o wadz rad!... Ja braem udzia
w rozstrzelaniu Koczaka!... Ja uczestniczyem w akcji rozkuaczania!... Ja
zaoszczdziem pastwu dziesi milionw rubli!... Ja dwa razy byem ranny
na ostatniej wojnie!... Ja mam trzy ordery!...
NIE ZA TO WAS TERAZ SDZIMY! szczerzy zby historia umiechem
oficera ledczego. To, cocie zrobili dobrego nie ma nic wsplnego ze
spraw)..
Artyku 139: oskarony ma prawo pisa swoje zeznania wasnorcznie i da
wprowadzenia poprawek do protokou napisanego przez oficera ledczego.
(Ech, gdyby to czowiek zawczasu wiedzia! A waciwie: gdyby to
naprawd tak byo! A w istocie baga si ledczego, jak o ask i zawsze
daremnie eby nie pisa: moje ohydne kalumnie zamiast moje mylne
wypowiedzi, nasz podziemny skad broni zamiast mj zardzewiay fiski
n)
O, gdyby oskaronym wykadano zaraz na pocztku wiedz wizienn!
Gdyby to z pocztku robiono ledztwo na prb, a dopiero potem na
serio... Z repetentami w 1948 roku przecie nie bawiono si ju w adne
ledztwa to byoby daremne. Ale debiutanci nie maj dowiadczenia ani
znajomoci rzeczy! I nie maj kogo prosi o rad.
Samotno winia ledczego! oto jeszcze jedna przesanka sukcesu
niesprawiedliwego ledztwa! Cay aparat istnieje po to, aby stamsi
i zmiady wol samotnego, skrpowanego czowieka. Od chwili
aresztowania i przez cay pierwszy, szturmowy okres ledztwa aresztant
90
powinien by w ideale zupenie sam: w celi, na korytarzu, na schodach,
w gabinetach nigdzie nie powinien on zetkn si z podobnym sobie,
niczyj umiech, niczyje spojrzenie nie powinno sta si dla niego rdem
wspczucia, rady, otuchy. Organy robi wszystko, aby zamci mu obraz
przyszoci i skazi teraniejszo: twierdz, e jego przyjaciele i krewni s
ju aresztowani, a dowody winy ju znaleziono. Wyolbrzymiaj swoje
moliwoci porachowania si z nim i z jego bliskimi, swoje prawo aski
(ktrego Organy w ogle nie maj). Podkrelaj zwizek midzy szczeroci
skruchy ze zagodzeniem wyroku i obozowego reymu (nigdy w wiecie
takiego zwizku nie byo). Chc w tym krtkim okresie, pki aresztant jest
jeszcze pod wpywem wstrzsu, pki jest udrczony i nie cakiem poczytalny
wydosta jak najwicej feralnych zezna, wplta jak najwicej Bogu ducha
winnych osb (niektrzy wpadaj potem w takie przygnbienie, e prosz
nawet, aby nie czyta im wcale protokow, a tylko chc podpisywa, ju
tylko pod pisywa) i dopiero wwczas przenosi go si z pojedynki do duej
celi, gdzie ze spnion rozpacz pozna on i przebierze w pamici swoje
omyki.
A jak tu ich nie popeni w tym pojedynku? Kt by ich nie popeni?
Powiedzielimy, e w ideale powinien by sam. Jednak przy wiziennym
przepenieniu 1937 roku (zreszt to samo byo w 45.) ta idealna zasada
samotnoci wieego aresztanta nie moga by przestrzegana. Prawie od
pierwszej chwili aresztant przebywa w cibie, przeludnionej celi oglnej.
Ale to miao swoje zalety, wynagradzajce z lichw odstpstwo od zasad.
Tok w celi nie tylko zastpowa ciasnot pojedynczego boksu, ale okaza si
nadto pierwszorzdn tortur: trwa moga cae doby i tygodnie bez
adnych dodatkowych stara ze strony funkcjonariuszy: aresztanci torturowali
si nawzajem! Upychano w celi tylu winiw, eby wcale nie na kadego
przypada kawaek podogi, eby ludzie musieli depta po ludzkich ciaach,
eby w ogle nie mogli zrobi ruchu, eby siedzieli na cudzych nogach. Tak
wic w Kiszyniowie w 1945 roku do pojedynki wtaczano OSIEMNASTU
ludzi, w ugarisku w 1937. PITNASTU, a IwanowRazumnik w 1938
roku w standartowej butyrskiej celi, obliczonej na 25 ludzi, siedzia
w towarzystwie STU CZTERDZIESTU (wychodki byy tak przeadowane, e
za potrzeb szo si tylko raz w cigu doby, czasem nawet noc, to samo ze
spacerami! Ten sam wiadek w ubiaskiej izbie przyj, tzw. psiej budzie,
obliczy, e przez cae tygodnie na jeden metr kwadratowy podogi przypadao
TRZECH aresztantw (porachujcie sami, sprbujcie si pomieci) a w
psiej budzie nie byo okna, ani wentylacji, ludzie gnietli si i dyszeli
w temperaturze 4045 stopni (!), wszyscy siedzieli w samych gaciach
(podcieliwszy sobie cieple rzeczy), goe ich ciaa tak stoczone, e od
cudzego potu wystpowaa na skrze egzema. I tak siedzieli TYGODNIAMI,
ale nie dawano im ani odetchn, ani si napi (prcz saamachy i herbaty
co rano).
Jeli przy tym kibel zastpowa wszystkie urzdzenia sanitarne (albo na
91
odwrt od jednego wyjcia za potrzeb do drugiego w celi nie byo kibla,
jak np. w niektrych wizieniach syberyjskich); jeli jado si w czterech
z jednej miski, stawiajc j sobie wzajem na kolanach; jeli to ten to w
wyrywany na przesuchanie, kto inny za wrzucany do celi pobity, zamany,
niezdolny do snu; jeli wygld tych zaamanych dziaa skuteczniej od
wszelkich grb ledczego; tym, ktrych za cae miesice nie wzywano
kady rodzaj mierci i kady obz wydawa si ju lepszy od tego duszenia
si w cisku to moe wszystko to zastpowao teoretycznie idealn
samotno? Ponadto, w takiej ludzkiej kaszy nie zawsze zdobdzie si
czowiek na zwierzenia i nie zawsze znajdzie sobie kogo, eby si poradzi.
I prdzej zaczyna si wierzy w tortury i bicie, kiedy sami ludzie daj ci
dowody, ni kiedy ledczy ci tym grozi.
Same ofiary ci powiedz, e daj czowiekowi son lewatyw w gardo
i potem ca dob siedzi taki w boksie skrcajc si z pragnienia
(Karpunicz). Albo tark skrobi ci plecy do krwi i pniej nacieraj,
terpentyn. Kombryg Rudolf Pincow pozna jedno i drugie, a jeszcze wbijano
mu szpilki pod paznokcie i wlewano w niego wod do rozpuku a dano,
eby podpisa protok, gdzie byo napisane e podczas padziernikowej
parady wojskowej chcia skierowa brygad czogw na trybun rzdow. Od
Aleksandrowa, za, byego kierownika dziau artystycznego W.O.K.S.,
(Wszechrosyjskiego Towarzystwa Kontaktw Kulturalnych z Zagranic)
czowieka ktremu przetrcono krgosup, chylcego si na bok i nie
potraficego powstrzyma ez, mona si byo dowiedzie, jak bije (w 1948
roku) sam Abakumow.
A tak, tak, sam minister bezpieczestwa pastwowego nie gardzi t czarn
robot (Suworow na linii frontu!) nie wzdraga si przed wziciem gumowej
paki we wasne rce; tym chtniej bije jego zastpca Riumin. Robi to
w Suchanowce, w generalskim gabinecie ledczym. Gabinet ma ciany
wyoone orzechow boazeri, jedwabne portiery na drzwiach i story na
oknach, podog ma zasan perskim dywanem. eby tych cudw nie
zniszczy, dla bicia kadzie si na dywanie brudny chodnik, poplamiony ju
krwi. Przy biciu pomaga Riuminowi nie zwyczajny stranik tylko pukownik.
Tak mwi uprzejmym tonem Riumin, gadzc gumow pak gruboci
dobrych czterech centymetrw prb bezsennoci wytrzyma pan
z honorem (Aleksander Dogan zdoa wytrzyma cay miesic bez snu dziki
sprytnemu wybiegowi nauczy si spa na stojco) teraz sprbujemy
paeczki. U nas nikt nie wytrzymuje wicej ni dwa, trzy seanse. Prosz
spuci spodnie i pooy si na chodniku. Pukownik siada bitemu na
plecach. Dogan zamierz liczy uderzenia. Nie wie jeszcze czym jest cios t
gumow pak w nerw kulszowy, jeli poladek schud od dugiego godu. Bl
odzywa si nie w miejscu uderzenia tylko pka gowa. Po pierwszym
ciosie bity wariuje z blu, obamuje paznokcie o chodnik, Riumin wali
starajc si dobrze celowa. Pukownik napiera caym swoim ciarem. Jak
na trzy due gwiazdy na pagonach zajcie w sam raz eby asystowa
92
wszechmocnemu Riuminowi! (po seansie pobity nie moe chodzi, wic go
nie wynosz, rzecz jasna, tylko wywlekaj razem z chodnikiem. Poladek
wkrtce tak rozpuchnie, e nie sposb bdzie dopi spodni a blizn prawie
nie wida. Zaczyna si dzikie rozwolnienie i siedzc w swojej pojedynce na
kiblu, Dogan zanosi si miechem. Ma przed sob jeszcze drugi seans
i jeszcze trzeci. Skra mu popka i Riumin, ogarnity wciekoci, zacznie
go bi po brzuchu, przebije opony, jelita wywal w ksztacie ogromnej
ruptury, aresztant zostanie odniesiony do Butyrskiego szpitala z zapaleniem
otrzewnej i na jaki czas przestan go zmusza, aby popeni podo).
Mog tak i ciebie zadrczy! Po tym wszystkim po prostu ojcowsk
pieszczot wyda si, uprawiane przez kiszyniowskiego ledczego Daniowa,
bicie popa, Wiktora Szypowalnikowa, pogrzebaczem po karku i wczenie go
za dugie wosy (duchownych wygodnie tak wczy; wieckich te mona
jeeli ma facet brod, wtedy atwo ciga go z jednego kta gabinetu
w drugi. A Ryszarda Achol fiskiego czerwonogwardzist, uczestnika
oww na brytyjskiego agenta, Sydneya Rayleya oraz dowdc kompanii,
biorcej udzia w zduszeniu buntu kronsztadzkich marynarzy, chwytali
cgami to za jeden, to za drugi suty ws i trzymali go przez dziesi minut
w powietrzu, tak, eby nogami nie siga ziemi).
Ale mogli z czowiekiem zrobi co jeszcze gorszego: rozebra do goa od
pasa w d, pooy na pododze na wznak, nogi na bok, posadzi na nich
pomocnikw (sawny korpus podoficerski), ktrzy trzymali jednoczenie
czowiekowi rce, a wtedy ledczy nie brzydziy si tym take panie stajc
midzy tymi rozkraczonymi nogami, czubkiem swojego buta (albo pantofelka)
stopniowo, miarowo, coraz silniej przygniata do podogi to, co czynio niegdy
z ofiary mczyzn i patrzc w oczy powtarza swoje pytania albo
propozycje zdrady. Jeli nie za wczenie uy caej siy, to czowiek mia
jeszcze pitnacie sekund czasu, aby krzykn, e si przyznaje, e gotw
jest wsadzi take tych dwudziestu ludzi, ktrych chcieli mie, albo obrzuci
botem w prasie kad rzecz dotychczas wit...
I niech go Bg za to sdzi, a nie ludzie...
Nie ma wyjcia! Trzeba si przyzna do wszystkiego! podszeptuj kwoki,
podsadzone do tej samej celi.
Prosta kalkulacja: grunt, to zachowa zdrowie mwi trzewi ludzie.
Zbw pniej nie wstawi powiadaj ci, co ich ju nie maj.
Wszystko jedno, bdzie wyrok, czy si czowiek przyzna, czy nie konkluduj ci,
co poznali si na rzeczy.
Kto nie podpisze, tego rozstrzeliwuj przepowiada jeszcze kto z kta. eby si
zemci! eby nie zostao ladu po takim ledztwie.
A jak skonasz w gabinecie, to powiedz krewnym, e dosta obz bez prawa
korespondencji. I niech szukaj.
A jeli naleysz do ortodoksw, to zbliy si do ciebie drugi ortodoks
i rzucajc wrogie spojrzenia czy kto niewtajemniczony nie podsuchuje
zacznie gorcym szeptem ka ci w ucho:
93
Naszym obowizkiem jest okaza poparcie sowieckiemu aparatowi ledczemu. To
jak na wojnie. Samimy winni: bylimy zbyt tolerancyjni i rozlaa si po kraju ta
zgnilizna. Toczy si bezwzgldna, tajna wojna. Tu te s wrogowie dookoa
syszae te ich wypowiedzi? Przecie partia nie ma obowizku tumaczy kademu
z nas po co i dlaczego? Jeeli tego da to trzeba podpisa i ju.
I jeszcze jaki ortodoks podrzuca swoje:
Podpisaem na trzydziestu piciu ludzi, na wszystkich znajomych. Wam te
tak radz: jak najwicej nazwisk, jak najwicej ludzi wicie z sob! Wtedy bdzie
przecie jasne, e to nie trzyma si kupy i wszystkich wypuszcz!
A Organom wanie w to graj! Wysokie uwiadomienie ortodoksa i cele
NKWD byy naturalnie zbiene. NKWD potrzebny jest ten szeroki wachlarz
nazwisk, ta wzmoona reprodukcja ich. To jest dowd starannoci w pracy
i to s koki do zarzucania nowych arkanw. Wsplnicy! Wsplnicy!
Nazwiska twoich kompanw! natarczywie tarmosili kadego. (Podobno R.
Raow wymieni wrd swoich kompanw kardynaa Richelieu, nazwisko
znalazo si w protokole i a do procesu rehabilitacyjnego w 1956 roku
nikt si nie dziwi).
A propos ortodoksw. Dla takiej CZYSTKI potrzeba byo Stalina, ale partia te
bya potrzebna wanie taka: wikszo z nich, nalecych do elity wadzy,
a do chwili wasnego aresztowania bez adnej litoci pakowaa innych do
wizienia, posusznie likwidujc sobie podobnych. w myl tych samych
instrukcji, oddajc na zgub przyjaci albo towarzyszy walk. I wszyscy
znakomici bolszewicy, zaliczeni teraz pomiertnie w poczet mczennikw,
zdyli by katami innych bolszewikw (ju nie mwic o tym, e jeszcze
wczeniej WSZYSCY oni zdyli by katami bezpartyjnych). By moe 37.
rok by POTRZEBNY, aby wykaza, jak mao znaczy cay ich
WIATOPOGLD, ktrym oni tak si chepili, wywracajc na nice Rosj,
amic jej ostoje, depczc jej witoci star Rosj, w ktrej im samym
TAKA rozprawa nigdy nie zagraaa. Ofiary bolszewikw midzy rokiem 1918
a 1936 nigdy nie zachowyway si tak aonie, jak czoowi bolszewicy, kiedy
przysza ich czarna godzina. Jeli przypatrze si gruntowniej caej historii
aresztw i procesw lat 193638, to wstrt czuje czowiek nie tylko do
Stalina i jego czeladnikw, ale do tych unieniendznych podsdnych; jest
to obrzydzenie wobec maoci ducha, gdy si j porwna, z dawn ich dum
i nieprzejednaniem.
...No wic jak? jak wic tu osta si? kiedy jeste wraliwy na bl, saby,
nieprzygotowany, kiedy masz z yciem nie zerwane zwizki?...
Czego potrzeba, aby by silniejszym od ledczego i caego tego potrzasku?
Trzeba wej do wizienia bez drenia o swoje, zostawione za bram, pene
ciepa ycie. Trzeba na progu sobie powiedzie: moje ycie si skoczyo,
troch za wczenie, ale co zrobi. Na wolno nigdy ju nie wyjd. Pisane mi
jest, e zgin teraz, albo troch pniej, ale pniej bdzie nawet jeszcze
ciej, lepiej wic prdko. Nie mam ju nic wasnego. Bliscy umarli dla mnie
i ja dla nich umarem. Ciao moje jest dla mnie od dzisiaj czym obcym
94
i bezuytecznym. Tylko duch mj i moje sumienie s dla mnie dalej drogie
i wane.
Takiemu winiowi ledztwo moe nie da rady!
Tylko ten zwyciy, ktry wyrzeknie si wszystkiego!
Ale jak zamieni swoje ciao w kamie?
Przecie z kka Bierdiajewcw zrobiono marionetki przed procesem, a
z niego samego, nie. Chciano go wplta w spraw, aresztowany by dwa
razy, zaprowadzono go (w 1922 roku) na nocne przesuchanie do
Dzieryskiego, w obecnoci Kamieniewa (a zatem on te nie stroni od walki
ideologicznej za porednictwem Czeki). Ale Bierdiajew nie ponia si, nie
skomla, tylko przedstawi im bez adnych kompromisw te religijne i moralne
zasady, ktre nie pozwalay mu uzna panujcej w Rosji wadzy po czym
nie tylko uznano, e jest on dla sdu bezuyteczny, ale wypuszczono go na
wolno!
Obstawa przy swoich pogldach.
N. Stolarowa wspomina pewn swoj ssiadk z butyrskich nar,
staruszk. Przesuchiwano j noc w noc. Dwa lata przedtem nocowa w jej
mieszkaniu byy metropolita, bdcy w Moskwie przejazdem, bo uciek
z zesania. Wcale nie byy, tylko prawdziwy! A to prawda, e Bg mi go
pozwoli goci. Tak, w porzdku. A do kogo pojecha z Moskwy dalej?
Wiem, ale nie powiem! (Metropolita, dziki caemu acuszkowi wiernych,
uciek ju do Finlandii). Oficerowie ledczy pracowali na zmian i zbierali si
grupami, wymachiwali piciami przed nosem staruchy, ona za mwia im
wci to samo: Nic ze mn nie porobicie, chobycie mnie na kawaki rbali.
Przecie wy si boicie naczalstwa, boicie si siebie nawzajem, boicie si
nawet mnie zabi. (Bo zgubi nitk) A ja ja niczego si nie boj! Mog
choby zaraz stawa przed Panem Bogiem, niech mnie sdzi!
Byli, byli tacy w 37., ktrzy nie wracali z przesuchania do celi po swoje
rzeczy. Ktrzy woleli mier, ale nie obciyli nikogo.
Nie mona powiedzie, aby historia rosyjskich rewolucjonistw daa nam
najlepsze przykady nieustpliwoci. Ale tu nie moe by nawet porwnania,
poniewa nasi rewolucjonici nie wiedzieli nigdy, co to takiego prawdziwe
dobre ledztwo ze wszystkimi pidziesicioma dwoma sposobami.
Szeszkowski nie torturowa Radiszczewa. I Radiszczew dobrze wiedzia, e
zgodnie z obyczajami tej epoki jego synowie bd dalej oficerami gwardii
i e nikt im nie zamie ycia. I e rodzinnego majtku Radiszczeww nikt nie
skonfiskuje. I mimo to po krtkim, dwutygodniowym ledztwie, ten wybitny
czowiek wypar si swoich przekona, swojej wasnej ksiki i poprosi
o zmiowanie.
Mikoaj I nie wpad na pomys, eby wyaresztowa ony dekabrystw i kaza
im krzycze w ssiednim gabinecie, albo eby ich mw podda torturom
ale te nie musia tego wcale robi. ledztwo w sprawie dekabrystw
prowadzone byo w jakim sensie lojalnie, posyano im nawet do lochw spis
pyta, by da czas do namysu. Nikt z dekabrystw nie wspomina pniej,
95
aby te odpowiedzi traktowane byy niesumiennie. Nie zostali pocignici do
odpowiedzialnoci ci, co wiedzieli o przygotowaniach do powstania, ale
o tym nie donieli. Wicej, aden cie nie pad na rodziny skazacw
(wydano specjalny manifest w tym wzgldzie). I wreszcie, darowano win
wszystkim szeregowym; wcignitym do udziau w powstaniu. Niemniej
jednak, nawet Rylejew dawa odpowiedzi obszerne, szczere i niczego nie
ukrywa. Nawet Pestel pk i wymieni swoich towarzyszy (bdcych jeszcze
na wolnoci), ktrym zleci zakopanie Rosyjskiej Prawdy, wskaza nawet
miejsce, gdzie j zakopano. Nieliczni tylko, jak unin, wiecili przykadem
lekcewaenia i pogardy w stosunku do komisji ledczej. Wikszo za
zachowywaa si nieporadnie, sypic jeden drugiego. Wielu nich prosio
pokornie o darowanie winy! Zawaliszyn wszystko zwala na Rylejewa. E.P.
Oboleriski i S.P. Trubeckoj zdyli wplta do sprawy Gribojedowa, czemu
nawet Mikoaj I nie da wiary.
Bakunin w Spowiedzi adresowanej do Mikoaja I oplu si sam z ca
unionoci i w ten sposb unikn skazania na mier. Czy moe wybieg
rewolucjonisty?
Zdawaoby si, e ludzie, ktrzy podjli si zgadzenia Aleksandra II, powinni
by wzorami ofiarnego powicenia. Wiedzieli przecie, co ich czeka! Ale
podczas gdy Hryniewiecki podzieli los cara, Rysakow pozosta przy yciu
i poddany zosta ledztwu. TEGO DNIA ju zacz sypa konspiracyjne
mieszkanie i nazwiska uczestnikw spisku. Drc o swoje modziutkie ycie,
stara si skwapliwie da rzdowi wicej informacji, ni ktokolwiek mg si po
nim spodziewa. Zachystywa si skruch i obiecywa zdemaskowa
wszystkie sekrety anarchistw.
W kocu tego minionego stulecia na pocztku biecego oficer andarmerii
natychmiast WYCOFYWA zadane ju pytanie, jeeli wizie ledczy
uznawa, e nie naley ono do rzeczy, albo e zatrca o jego sprawy
intymne. Kiedy w Krestach w 1938 roku starego katornika politycznego
Zieleskiego sprano wyciorami, kac mu przedtem spuci spodnie, jak
uczniakowi, ten rozpaka si w celi: carski ledczy nie mia mi nawet mwi
TY! Albo na przykad z pewnej wspczesnej pracy badawczej
dowiadujemy si, e andarmi zdobyli rkopis artykuu Lenina O czym myl
nasi ministrowie?, ale nie zdoali mimo to dotrze do waciwego autora:
W czasie przesuchania andarmi, jak tego mona byo oczekiwa (podkrelenia
i w tym miejscu i dalej s moje A.S.) dowiedzieli si od Waniejewa
(studenta) niewiele. Powiedzia on im jedynie to, e znalezione u niego
rkopisy przynis mu kilka dni przed rewizj w paczce kto, kogo on nie
chce wymieni. Przesuchujcy nie mia innego wyjcia (jak to? A lodowata
woda po kostki? A sona lewatywa? A paeczka Riumina?...) jak tylko
podda rkopis ekspertyzie. No i niczego si nie dowiedzieli. Pierieswietow,
jeli si nie myl, sam odbbni ile tam latek i atwo mgby obliczy, jakie
jeszcze inne wyjcia mia przesuchujcy, skoro przed nim siedzia kto, kto
wzi na przechowanie artyku O czym myl nasi ministrowie?!
96
Jak wspomina S.P. Mielgunow: To byo carskie wizienie, wizienie bogiej
pamici, o ktrym polityczni winiowie mog teraz tylko wspomina
z uczuciem nieomal rzewnym.
A teraz uskok, teraz rzecz zupenie innej miary. Tak jak dla poganiacza
wow, czumaka z czasw przedgogolowskich niemoliwoci jest
wyobraenie sobie szybkoci samolotu odrzutowego, podobnie nie sposb
ogarn wszystkich prawdziwych moliwoci ledztwa, jeli nie przeszo si
samemu przez t szarpanin, prowadzc do GUagu.
W Izwiestiach z 24.V.1959 roku czytamy: Juli Rumiancew bior do
wewntrznego wizienia hitlerowskiego obozu, aby dowiedzie si, gdzie jest
jej m, ktry z tego obozu uciek. Julia wie ale odmawia odpowiedzi! Dla
niewtajemniczonego czytelnika jest to przykad bohaterstwa. Dla czytelnika
z gorzkim guagowskim dowiadczeniem jest to przykad nieudolnoci
ledztwa: Julia nie skonaa w trakcie tortur i nie zostaa doprowadzona do
obdu, tylko po prostu zostaa wypuszczona z wizienia po jakim miesicu,
ywa i caa!
*
Byem jeszcze wtedy daleki od wszelkiej myli, e trzeba by jak
z kamienia. Nie tylko, e nie byem gotw do przecicia moich ciepych
stosunkw z yciem, ale nawet odebranie mi przy aresztowaniu setki
zdobycznych owkw firmy Faber dugo mnie jeszcze bolao. Patrzc
potem z wiziennej dali wstecz na przebieg mojego ledztwa nie miaem
powodw do dumy. Oczywicie, mogem i bardziej nieustpliwie si
zachowa, i zmylniej wywija si ledczemu. Przez pierwsze tygodnie nie
opuszczao mnie zamienie umysu i upadek ducha. Tylko dlatego te
wspomnienia nie ci mi na sumieniu, e chwaa Bogu, udao mi si nie
wpakowa nikogo do wizienia. A niewiele brakowao.
Nasze (z moim wsposkaronym Mikoajem Witkiewiczem) pjcie za kraty
nosio charakter dziecinny, chocia bylimy frontowymi oficerami. Salimy
sobie z nim listy podczas wojny, z jednego odcinka frontu na drugi, i nie
moglimy mimo wojennej cenzury powstrzyma si od prawie otwartego
pakowania do tych pism naszych politycznych alw i zorzecze, jakimi
obrzucalimy Mdrca nad Mdrcami, przejrzycie przechrzczonego przez nas
z Ojca na Pachana. Kiedy pniej w wizieniach opowiadaem o mojej
sprawie, to nasza naiwno wywoywaa tylko miech i zdziwienie. Niejeden
mi mwi, e drugiej takiej pary cielakw nigdzie nie ma. Ju te byem o tym
przekonany. I nagle, czytajc prac o sprawie Aleksandra Uljanowa,
dowiedziaem si, e wpadli oni przez to samo przez nieostron
korespondencj i e tylko to uratowao ycie Aleksandrowi III 1 marca 1887
roku.
Wysoki, obszerny, jasny, z ogromnym oknem, taki by gabinet mojego
ledczego, J.J. Jezepowa (b. towarzystwo ubezpiecze Rosja zbudowao
swoj siedzib nie dla tortur). Korzystajc z piciometrowej wysokoci jego
97
cian, zawieszono w nim czterometrowy, dugi wizerunek caej postaci
wszechpotnego Wadcy, ktrego ja, ndzny pyek, darzyem nienawici.
ledczy czasami stawa przed portretem i teatralnie si zaklina: To mymy
gotowi ycie za niego odda! To mymy za niego gotowi pod czogi si
rzuci! Przed majestatem portretu, godnym prawie otarzy, aonie brzmia
mj bekot o jakim oczyszczonym leninizmie, a ja blunierca i potwarca,
godny byem z kolei tylko mierci.
Tre naszych listw dawaa jak na owe czasy zupenie wystarczajcy
materia dla skazania obu korespondentw. Od chwili gdy listy te zaczy si
gromadzi na stoach cenzorw, los mj i Witkiewicza by ju zdecydowany;
pozwalano nam tylko doigra si a do koca, dostarczy wicej
poytecznego materiau. Ale byo co jeszcze gorszego: ju cay rok kady
z nas nosi w swojej torbie polowej po egzemplarzu Rezolucji Nr 1
napisanej w trakcie jednego z naszych frontowych spotka i to w dwch
egzemplarzach, aby zachowaa si dla potomnoci nawet wtedy, gdyby ktry
z nas zgin. Rezolucja ta bya energiczn i zwiz krytyk caego systemu
kamstwa i opresji, panujcego w naszym kraju, nastpnie, jak w kadym
szanujcym si politycznym programie, mwio si tam pobienie
o sposobach naprawy naszego systemu pastwowego, cao za wieczyo
zdanie: wykonanie wszystkich tych zada niemoliwe jest bez stworzenia
odpowiedniej organizacji. Mj ledczy nie musia bawi si w adne
naciganie, to by dokument zapowiadajcy narodziny nowej partii. I dobrze
do tego pasoway te zdania z naszych listw, gdzie bya mowa, jak to po
zwycistwie zaczniemy prowadzi wojn po kocu wojny. Mj ledczy nie
mia zatem potrzeby zmylania czegokolwiek przeciw mnie, stara si tylko
zarzuci arkan na kadego, do kogo ja kiedykolwiek pisaem, albo ktry do
mnie kiedy pisa i czy nasza grupka modziey nie miaa jakiego swego
starszego zawiadowcy. Listy do moich rwienikw i rwienic szpikowaem
buntowniczymi mylami, podpisujc si ostroci i brawur a przyjaciele
jednak dalej do mnie pisywali! W ich odpowiedziach zdarzay si nawet
jakie podejrzane wyraenia. I teraz Jezepow, wzorem Porfirego Piotrowicza,
da ode mnie, abym logicznie mu wyjani: jeli my tak wyraalimy si
w podlegajcych cenzurze listach, to comy dopiero mogli wygadywa
w cztery oczy? Nie mogem przecie mu tumaczy, e caa ostro
wypowiedzi przypadaa wanie na listy... I oto ze zmtniaego mzgu
powinienem by teraz wymota co bardzo prawdopodobnego o naszych
spotkaniach z przyjacimi (o spotkaniach bya mowa w listach), eby
zgadzao si z tonem pism, eby byo na samej krawdzi polityki i jednak
nie podpadao pod kodeks karny. A jeszcze, eby te wyjanienia pyny
z mego garda z lekkoci oddechu, eby mogy przekona ledczego,
starego wyjadacza, e ma do czynienia z mizernym, bezdennie szczerym
prostaczkiem. I eby to najwaniejsze mj leniwy ledczy nie zacz
przetrzsa tego przekltego brzemienia, ktre przywiozem w moim
przekltym kuferku byo tam mnstwo zeszytw moich Dziennikw
98
wojennych: naskrobane drobniutko, bladym, twardym owkiem, jak kocem
igy, zacierajce si ju gdzieniegdzie notatki. To byy moje zapdy literackie.
Nie dowierzajc sile naszej zdumiewajcej pamici, przez wszystkie lata
wojny staraem si zapisywa wszystko, co widziaem (to byoby jeszcze p
biedy) a take wszystko, co syszaem od ludzi. W moich listach
lekkomylnie przytaczaem cae opowieci moich kolegw z puku
o kolektywizacji, o godzie na Ukrainie, o 37. roku; z wrodzonej pedanterii
i nic nie wiedzc o metodach NKWD, zrobiem do przejrzyste aluzje do
autorw tych opowieci. Od chwili aresztowania, od kiedy te moje dzienniki
rzucone zostay przez agentw do mojej walizki opatrzonej kowymi
pieczciami, ktr to walizk kazano mi nie wasnorcznie do Moskwy
gorce kleszcze ciskay mi serce. I oto wszystkie te opowieci, tak zwyke
i naturalne w obliczu frontowej mierci, teraz spoczy u stp
czterometrowego, gabinetowego Stalina i ziony wiziennym smrodem na
moich czystych, mnych, buntowniczych kolegw z puku.
Te dzienniki wanie najbardziej mnie gnbiy podczas ledztwa. I eby tylko
ledczemu nie przysza ochota polcze troch nad nimi, aby wypreparowa
z nich y, ttnic krwi naszego wolnego, frontowego plemienia ja
tyle, ile trzeba kajaem si i tyle, ile trzeba wyzbywaem si moich bdw
politycznych. To stpanie po ostrzu brzytwy zadrczao mnie a do chwili, gdy
stwierdziem, e jako nikogo nie sprowadzaj na konfrontacj ze mn; a do
pierwszych wyranych powieww koca ledztwa; a do momentu, gdy po
czterech miesicach przesucha, wszystkie zeszyty moich Dziennikw
wojennych wrzucone zostay do piekielnej gardzieli ubiaskiego pieca,
bryzny tam czerwonymi plewami jeszcze jednej, zniszczonej w Rosji,
powieci i czarnymi mami sadzy wyfruny z najwyszego komina.
Pod tym kominem kazano nam spacerowa w betonowej skrzyni, na dachu
Wielkiej ubianki, na wysokoci pitego pitra. Nad pitym pitrem
dobudowano mianowicie mur wysoki na trzech chopw. W uszy wpaday
nam gosy Moskwy woania samochodowych syren. Ale widzielimy tylko
ten komin, wartownika na baszcie szstego pitra i jeszcze ten nieszczsny
skrawek boego nieba, ktremu przyszo rozpostrze si nad ubiank.
O, te sadze! Wci paday i paday, a na dworze by pierwszy powojenny
maj. Tak duo ich byo podczas kadego naszego spaceru, e midzy sob
uznalimy, i ubianka pali swoje wieloletnie archiwa. Moje przepade
dzienniki byy w tym gejzerze sadzy tylko struk, co chwilk cieka.
I wspominaem ten mrony, soneczny ranek marcowy, kiedy siedziaem
u mojego ledczego. Zadawa mi swoje zwyke, chamskie pytania; zapisywa
moje sowa, paczc ich sens. Soce grao w tajcym ju, mronym deseniu
na szybach wielkiego okna, przez ktre nieraz miaem ochot wyskoczy
eby chocia przez wasn mier bysn nad Moskw i rbn
z czwartego pitra o jezdni, tak, jak w moich dziecinnych latach jaki
nieznany mj poprzednik wyskoczy w Rostowie nad Donem (z
Trzydziestego trzeciego). Przez odwilge oczka w szybie wida byo
99
moskiewskie dachy, dachy i wesoe dymki nad nimi. Ale nie w tamt
stron zerkaem, tylko na kurhan rkopisw, usypany na samym rodku
ppustego, trzydziestometrowego gabinetu, dopiero co zwalony, jeszcze nie
posegregowany. W zeszytach, w tekturowych okadkach, w skoroszytach
domowej roboty, w paczkach zwizanych sznurkiem i lunych, albo po
prostu w rozsypce leay rkopisy, jak kopiec mogilny pogrzebanego tu
ludzkiego ducha i kurhan ten wznosi si swoim czubkiem ponad poziom
biurka, nieomal zasaniajc przede mn samego ledczego. I ogarno mnie
braterskie wspczucie, gdy zobaczyem owoce pracy tego nieznanego
czowieka, ktrego aresztowano minionej nocy, a pody rewizji cinito
rankiem na posadzk tej izby tortur, pod nogi czterometrowego Stalina.
Siedziaem tak i mylaem: czyje to niepospolite ycie przywieziono tu tej
nocy, aby je wzi na mki, poszarpa na strzpy i odda na spalenie?
O, ile w tym budynku zgino pomysw i dzie! To to caa zaginiona
kultura. O, sadzo, sadzo z ubiaskich kominw! I najbardziej boli, e
potomkowie uwaa bd nasze pokolenie za gupsze, nieudolniejsze
i potulniejsze, ni byo naprawd!...
*
Dla wytyczenia prostej wystarcz wszystkiego dwa punkty.
W 1920 roku, jak wspomina Erenburg, Czeka tak stawiaa przed nim
kwesti: WY nam wykacie, e nie jestecie agentem Wrangla.
A w 1950 roku jeden z wybitniejszych pukownikw MGB, Foma Fomicz
elaznow, oznajmi winiom, co nastpuje: My nawet nie bdziemy si
trudzi, eby mu (aresztantowi) wykaza jego win. Niech on nam wykae, e
nie mia wrogich zamiarw.
I na t ludoercz, prost lini nanizay si midzy jedn a drug dat
niezliczone wspomnienia o milionach ludzkich losw.
Jest to przyspieszenie i uproszczenie procesu ledztwa, jakiego nie znay
dzieje ludzkoci. Organy w ogle oszczdziy sobie wysiku szukania
dowodw winy! Schwytany krlik, dygoccy i poblady, ktremu nic wolno do
nikogo pisa, ani telefonowa i niczego przynie sobie z domu, pozbawiony
snu, jedzenia, papieru, owka, nawet guzikw, posadzony na goym
taborecie w kcie gabinetu, powinien SAM odnale i wyoy na st przed
oczy nierobaledczego dowody, e NIE mia wrogich zamiarw! Jeli za ich
nie znalaz (a skd mg je wydosta?) to tym samym dostarcza ledztwu
rednich dowodw swojej winy!
Znaem przypadek pewnego starego czowieka, ktry wrci z niemieckiej
niewoli i jednak potrafi siedzc na tym goym taborecie i gestykulujc
goymi rkoma, dowie swemu ledczemupotworowi, e NIE zdradzi
ojczyzny i nawet NIE mia takiego zamiaru! Skandal! No i co, wypuszczono
go na wolno? Gdzie tam! opowiada mi to on w Butyrkach, nie na
Bulwarze Twierskim. Do ledczego przyczy si drugi ledczy, obaj urzdzili
staremu cichy wieczr wspomnie, a nastpnie we dwjk zredagowali
100
zeznania, jako wiadkowie, stwierdzajc, e tego wieczoru wygodzony,
senny starzec uprawia wobec nich antysowieck agitacj! Kto mwi sieje,
kto sucha zbiera. Starego przekazano trzeciemu ledczemu. Ten zrzek si
bezpodstawnego oskarenia o zdrad ojczyzny, za to przepisowo zapewni
staremu t sam dych za antysowieck agitacj podczas ledztwa.
Z chwil, gdy przestao by dochodzeniem prawdy, ledztwo stao si dla
samych funkcjonariuszy ledczych w wypadkach trudniejszych
wykonywaniem obowizkw katowskich, w atwiejszych natomiast zwykym
zabijaniem czasu, podstaw do pobierania pensji.
A wypadki atwiejsze zdarzay si zawsze nawet w osawionym 1937 roku.
Na przykad niejaki Borodko oskarony by o to, e 16 lat przed t dat
jedzi do rodzicw do Polski, bez paszportu (a tatu z mamusi mieszkali
o 10 wiorst od niego, ale dyplomaci uzgodnili w Rydze, eby t cz
Biaorusi odda Polsce, ludzie za w 1921 roku jeszcze nie byli
przyzwyczajeni i jedzili po staremu). ledztwo zajo p godziny:
Jedzie? Jedziem. W jaki sposb? A na koniu. Masz tu 10 lat za
KRD!
Ale taki popiech to dobre dla stachanowcw, ci za nie znaleli
naladowcw w bkitnych czapkach. W myl kodeksu postpowania
karnego, na wszelkie czynnoci ledcze naleay si dwa miesice, jeli za
wyaniay si trudnoci, to wolno byo prosi prokuratora kilkakrotnie
o przeduenie po miesicu za kadym razem (a prokuratorzy, rzecz jasna,
nie odmawiali). Byoby wic gupot naraa wasne zdrowie, nie
wykorzystywa tych moliwoci zwoki i jak to mwi w fabrykach
samemu podwysza wasn norm. Urobiwszy rce i gardo w czasie
pierwszego, szturmowego tygodnia kadego ledztwa, wysiliwszy swoj wol
i charakter (o ktrym mwi Wyszyski), funkcjonariusze ledczy
zainteresowani byli w tym, aby kad spraw przedua, eby jak najwicej
byo spraw starych, nie denerwujcych, a jak najmniej nowych. Uchodzio po
prostu za nieprzyzwoito, jeli kto zamyka ledztwo w terminie dwch
miesicy.
System pastwowy sam sobie wymierza kar za wasn nieufno i brak
elastycznoci. Nie ufa nawet swojej wyborowej kadrze: na pewno oni te
musieli podpisywa list obecnoci przy kadym wejciu i wyjciu; dla
winiw wzywanych na ledztwo byo to obowizkiem, dla kontroli. Co mia
robi funkcjonariusz ledczy, eby ksigowo miaa podstaw do zaliczenia
mu roboczych godzin? Wzywa ktrego ze swoich przesuchiwanych
winiw, sadza go w kcie, zadawa byle jakie pytanie na postrach i, tak
dobrze jak zapomina o nim: czyta gazet od deski do deski, pisa konspekt
z wychowania politycznego, albo prywatne listy, chodzi w goci do kolegw
(sadzajc na swoim miejscu cerbera stranika). Mile gawdzc na
otomanie z przybyym w odwiedziny koleg, ledczy czasem wraca do
rzeczywistoci, gronie spoglda na winia i mwi:
Widziae gada? To jest dopiero gad! No, nie szkodzi, nie poauj dla niego
101
dziewiciu gramw!
Mj ledczy czyni jeszcze szeroki uytek z telefonu. Tak wic, dzwoni do
swojego domu i mwi onie, zerkajc w moj stron, e dzi bdzie przez
ca noc prowadzi przesuchanie, tak, eby nie spodziewaa go si wczeniej
ni rano (serce mi zamierao: wic przez ca noc mam tu tkwi!). Ale zaraz
potem nakrca numer swojej Kochanki i wrd kocich pomrukw umawia
si z ni, e zaraz u niej bdzie i zostanie na noc (no, to sobie czowiek
popi! i robio mi si lej na sercu).
Nieskazitelny system agodziy tylko skazy na duszach wykonawcw.
Niektrzy, bardziej ciekawi wiata funkcjonariusze ledczy, lubili
wykorzystywa takie jaowe przesuchania dla poszerzenia krgu swoich
yciowych dowiadcze: kazali sobie opowiada o froncie (o tych wanie
niemieckich czogach, pod ktre wci jako nie mieli czasu si rzuci);
o obyczajach, panujcych w europejskich i zamorskich krajach, jeli tam
wizie bywa; o zagranicznych sklepach i wyrobach; zwaszcza za
o tamecznych burdelach i o rnych przygodach z babami.
Kodeks postpowania karnego przewiduje, e prawidowy przebieg ledztwa
w kadym przypadku czujnie nadzorowany jest przez prokuratora. Ale nikt go
za naszych czasw nie widzia na oczy a do tak zwanego przesuchania
prokuratorskiego, dajcego do poznania, e ledztwo dobiego ju koca.
Mnie take zaprowadzono na takie przesuchanie.
Podpukownik Kotw spokojny, syty blondyn, o twarzy pozbawionej
wszelkiego wyrazu, ani zy, ani dobry, w ogle nijaki, siedzia przy biurku
i ziewajc przeglda pierwszy raz w yciu akta mojej sprawy. Przez jakie
pitnacie minut ju w mojej obecnoci wnika w ni, nie przerywajc
milczenia (poniewa przesuchanie to byo konieczn formalnoci i te
podlegao rejestracji, wic nie miao sensu przegldanie moich akt w innym,
nie podlegajcym zaliczeniu czasie, a tym bardziej nie opacao si przez ile
tam godzin obcia szczegami sprawy). Sdz, e nie wyrobi sobie na ni
adnego pojcia. Wlepi wreszcie w cian zupenie obojtny wzrok i leniwie
zapyta, co jeszcze mog doda do swoich zezna.
Powinienby zapyta: czy mam jakie skargi w zwizku ze ledztwem? czy
nikt na moj wol nie wywiera niedozwolonego nacisku, czy nie byo aktw
pogwacenia prawa? Ale aden prokurator ju od dawna tak nie pyta.
A gdyby nawet spyta? Przecie ten gmach ministerstwa z caym swoim
tysicem gabinetw i picioma tysicami jego korpusw ledczych,
wagonw, pieczar i ziemianek, rozrzuconych po caym Zwizku, wszystko to
yo tylko z gwacenia prawa i nie byo w mocy nas dwch aby to zmieni.
Zreszt, wszyscy prokuratorzy cho troch wyszej rangi obejmowali swoje
stanowiska tylko za zgod tego samego bezpieczestwa, ktre... powinni
byli kontrolowa.
Jego ospao, i pojednawczo, i zmczenie, o jakie przyprawiy go te
wszystkie nieskoczenie gupie SPRAWY jako mnie te si udzieliy. Nie
poruszyem wic kwestii zasadniczej. Poprosiem tylko o poprawienie jednej,
102
ju zbyt widocznej niedorzecznoci: oskaronych byo dwch, ale ledztwo
prowadzono dla kadego z osobna (ja byem przesuchiwany w Moskwie,
mj przyjaciel na froncie), w ten sposb moja sprawa dotyczya mnie
jednego, a tymczasem odpowiadaem z 11. paragrafu, to znaczy jako
grupa organizacyjna. W konsekwencji poprosiem go, aby skreli ten
dodatkowy, 11 paragraf.
Jeszcze przez pi minut wertowa moje akta, nie znalaz tam widocznie
ladw naszej organizacji, ale tylko westchn, rozoy rce i powiedzia:
No, c? Jednostka to czowiek, a dwie jednostki to ju ludzie.
I nacisn guzik dzwonka, eby mnie wyprowadzono.
Wkrtce potem, pnym wieczorem w kocu maja, do tego samego gabinetu
prokuratorskiego, gdzie na marmurowym okapie kominka sta brzowy zegar
z figurynkami, wezwa mnie mj ledczy na dwiecie szsty, jak z uwagi
na numer artykuu KPK nazywaa si procedura przegldu przez samego
oskaronego akt sprawy, pod ktrym mia zoy ostatni podpis. Wcale nie
wtpic, e podpis mj ma w kieszeni, ledczy siedzia i szybko pisa akt
oskarenia.
Otworzyem gruby skoroszyt i ju na wewntrznej stronie okadki znalazem,
uwiecznion w druku, wstrzsajc wiadomo: okazuje si, e podczas
ledztwa miaem prawo wnoszenia na pimie skarg, odnoszcych si do
wszelkich nieprawidowoci w jego przebiegu oficer ledczy za mia
obowizek wszywania tych moich skarg do akt w porzdku chronologicznym!
W trakcie ledztwa! Ale nie po jego zakoczeniu...
Niestety, o tym przepisie nie mia pojcia nikt z tysicy aresztantw,
z ktrymi pniej siedziaem.
Wertowaem akta dalej. Zobaczyem fotokopie moich listw i zupenie
wypaczon ich interpretacj, dzieo anonimowych komentatorw (takich, jak
kapitan Libin). Zobaczyem kamliwe hiperbole, do ktrych kapitan Jezepow
sprowadzi moje ostrone zeznania.
Nie zgadzam si. ledztwo prowadzone byo nieprzepisowo powiedziaem nie
bardzo pewnym tonem.
No dobra, to zaczniemy wszystko od nowa! powiedzia ledczy, krzywic
zowieszczo wargi. Szurniemy ci do takiej dziury, gdzie niemieccy policaje siedz.
I nawet jakby ju rk wycign, eby odebra mi tom akt. (A ja prdko
przytrzymaem go palcem).
wiecio zociste soce zachodu hen, za szybami czwartego pitra ubianki.
Gdzie tam by maj. Okna gabinetu, jak wszystkie frontowe okna
ministerstwa, byy zatrzanite na gucho, nie usunito z nich nawet zimowej
uszczelki eby gorcy oddech i zapach kwitncych drzew nie mg
wtargn do tego siedliska tajemnicy. Brzowy zegar na kominku, z ktrego
wanie spez ostatni promie, wybi cicho godzin.
Na nowo?... atwiej chyba byoby umrze, ni zacz wszystko jeszcze raz
na nowo. Jakie tam ycie przecie byo w perspektywie. (Gdybym to
wiedzia jakie ycie!...). A potem ta dziura, gdzie policajw trzymaj. I w
103
ogle nie trzeba go zoci, od tego zaley, w jakim tonie bdzie napisany
akt oskarenia.
Podpisaem. Podpisaem razem z tym 11 paragrafem. Wnioski i tak
zmierzay w tym kierunku. Nie znaem jeszcze wtedy jego wagi, mwiono mi
tylko, e wymiaru on nie zwiksza. Przez ten 11 paragraf trafiem do
katorniczego obozu. Przez ten sam 11 paragraf ju po zwolnieniu zostaem
bez adnego nowego wyroku wyekspediowany na wieczne zesanie.
A moe tak jest lepiej. Bo gdyby nie to i owo nie napisabym tej ksiki.
Mj ledczy nie stosowa wobec mnie adnych rodkw nacisku, prcz
bezsennoci, kamstwa, zastraszania metod zupenie legalnych. Dlatego nie
mia potrzeby jak to dla lepszej asekuracji robi oficerowie ledczy, czujcy,
e nabroili podsun mi przy 206 do podpisu zobowizanie do milczenia:
e taki a taki zobowizuje si pod grob odpowiedzialnoci prawnej (nie
wiadomo z jakiego artykuu) nigdy i nikomu nic nie mwi o metodach
prowadzenia ledztwa.
W niektrych okrgowych delegaturach NKWD ten zabieg przeprowadzony
by seryjnie: blankiet zobowizania do nierozgaszania podsuwano
aresztantowi razem z wyrokiem Kolegium Specjalnego. (A pniej, ju przy
zwolnieniu z obozu zobowizanie, e nigdy nikomu nie bdzie mwi
o yciu w obozie).
No i c, nasz nawyk pokory, nasz zgity (albo przetrcony) grzbiet nie
pozwalay nam na odmow, ani na oburzenie wobec tej bandyckiej metody
zacierania ladw.
Gdzie nam si zagubiy MIERNIKI WOLNOCI. Nie mamy tego, co
niezbdne, aby okreli, gdzie ona si zaczyna, a gdzie si koczy. Wci
od nas bior, bior i bior bez koca te zobowizania do milczenia. Bierze je
kady, kto ma ch.
Ju nie jestemy pewni czy aby mamy prawo opowiada o kolejach
naszego wasnego ycia?
104
IV. BKITNE WYOGI
Podczas caego tego miadenia w trybach wielkiej Nocnej Instytucji,
gdzie nasze dusze bior na przemia, a ciaa dr na strzpy jak achy
gaganiarza za bardzo cierpimy, zbyt jestemy zatopieni we wasnym blu,
aby przenikliwym i jasnowidzcym okiem przyjrze si wybladym nocnym
katom, ktrzy nas mcz. Wzbierajce w nas nieszczcie zalewa nam oczy
gdyby nie to, jakimi to bylibymy kronikarzami dla naszych drczycieli bo
sami siebie nie opisz w caej okazaoci. Ale niestety kady byy aresztant
dokadnie wspomina swoje ledztwo, wspomni, jak go przyciskano i jak
rop z niego wycinito a czsto nie pamita nawet nazwiska swojego
ledczego, co dopiero, eby mia o nim pomyle jako o czowieku. Ja te
o kadym moim ssiedzie z celi potrafi powiedzie co ciekawszego
i peniejszego ni o kapitanie bezpieczestwa Jezepowie, z ktrym niemao
nasiedzielimy si w gabinecie twarz w twarz.
Wszystkim pozostao w pamici jedno tylko oczywiste wraenie zgnilizny
dziedziny cakowicie przeartej gniciem. Po caych dziesicioleciach, ju bez
adnego gniewu, czy poczucia krzywdy, w sercu ju uciszonym, zostaa ta
zupena pewno: to byli niscy, dyszcy zoci, niegodziwi i by moe
zapltani ludzie.
Wiadomo, e Aleksander II wanie ten car, ktrego rewolucjonici wci
trzymali w szachu i siedmiokrotnie prbowali zabi ktrego dnia odwiedzi
zakad ledczy na ulicy Szpalernej (protoplast Wielkiego Domu), kaza si
zamkn w pojedynce numer 227 i przesiedzia tam przeszo godzin bo
chcia wczu si w stan ducha tych, ktrych tam wizi.
Nie mona zaprzeczy, e, jak na wadc, by to odruch moralny, dowd
potrzeby i chci zrozumienia duchowej strony problemu.
Ale nie sposb wyobrazi sobie, aby kto z naszych ledczych, do
Abakumowa i Berii wcznie, zechcia choby na godzin wle w skr
winia, eby posiedzia i porozmyla w pojedynce.
Z tytuu swojej pracy nie maj potrzeby by ludmi wyksztaconymi, rozlegej
kultury i szerokich pogldw tote nie s nimi. Praca nie wymaga od nich
umiejtnoci logicznego mylenia tote nie bawi si w to.
Ich praca wymaga tylko cisego wykonania dyrektyw i braku wspczucia dla
cierpie to jest ich mocna strona, to umiej. My, ktrzy przeszlimy przez
ich rce, odgadujemy intuicyjnie ich ksztaty wewntrzne, odarte do naga
z ludzkich uczu i poj.
Kto jak kto, ale oficerowie ledczy wiedz dokadnie, e sprawy s lipne!
Przecie oni poza oficjalnymi odprawami nie mogli sobie i kolegom
powtarza serio, e demaskuj zbrodniarzy? A jednak pisali protokoy,
arkusz po arkuszu, eby nas zgnoi? Czy to nie zgadza si zatem z zasad
zodziejskiej moralnoci: ja zdechn jutro, ale ty ju dzisiaj!.
Wiedzieli, e sprawy s lipne, a jednak trudzili si w pocie czoa przez cae
105
lata. Jake wic?...
Albo zmuszali si, aby NIE MYLE (a to ju oznacza destrukcj wasnej
osobowoci), bo zakadali po prostu, e tak trzeba! e ci, co pisz dla ciebie
instrukcje, nie mog si myli.
Czy pamitamy, e hitlerowcy posugiwali si tym samym argumentem?
Albo te Przodujca Teoria Naukowa, granitowa ideologia. Oficer ledczy
ze zowieszczego Ortukanu (karna kolonia koymskich obozw, 1938 rok),
udobruchany ustpliwoci M. Luriego, b. dyrektora kombinatu
metalurgicznego w Krzywym Rogu, ktry zgodzi si pokwitowa powtrny,
obozowy wyrok na siebie samego tak mu si zwierzy w jakiej wolnej
chwili: Ty mylisz, e nam sprawia przyjemno stosowanie rodkw
nacisku? Ale powinnimy robi to, czego od nas wymaga partia. Jeste
starym czonkiem partii, powiedz, co by ty robi na naszym miejscu?
I wyglda na to, e Lurie prawie e si z nim zgodzi (moe dlatego podpisa
z tak atwoci, e sam ju tak myla?). Bo to przekonywa, to suszne.
Ale najczciej to cynizm. Bkitne wyogi znay mechanizm maszynki do
misa i lubiy go. ledczy Mironienko w Dyndinskich obozach (1944 rok)
tak prawi skazanemu Babiczowi, popisujc si logik swego rozumowania:
ledztwo i sd to tylko nadanie formy prawnej, to ju nie moe wpyn na
wasz los, bo jest on okrelony z gry. Jeli trzeba was rozstrzela, to
moecie by absolutnie niewinnym czowiekiem wszystko jedno, bdziecie
rozstrzelani. Jeli trzeba was uniewinni (odnosi si to zapewne do SWOICH
A.S.) to moecie mie tysic win bdziecie oczyszczeni z nich
i wyjdziecie na wolno.
Naczelnik 1. oddziau ledczego Zarzdu Okrgowego Bezpieczestwa
Pastwowego Zachodniego Kazachstanu Kusznariow, tak paln do Adolfa Cywilki:
To nie mona ci wypuci, skoro z Leningradu! (to znaczy z dugim partyjnym
staem).
Dajcie tylko czowieka, paragraf si znajdzie! to wanie wielu z nich tak
dowcipkowao, to byo ich powiedzonko. To, co w naszym jzyku nazywa si tortur,
dla nich jest dobr robot. ona ledczego Mikoaja Grabiszczenko (kana
woaski) mwia ssiadom z rozczuleniem: Kola jest bardzo dobrym fachowcem.
Jeden taki dugo nie chcia si przyzna wic powierzono go Koli. Kola z nim
porozmawia sobie w nocy i tamten zaraz si przyzna.
Dlaczego jednak z tak gorliwoci wprzgli si oni do wycigu nie
o prawd, tylko o LICZB poddanych obrbce i skazanych? Dlatego, e tak
im byo WYGODNIEJ, e w ten sposb nie oddalali si od gwnego nurtu.
Dlatego, e te liczby to byo ich spokojne ycie, ich dodatki do pensji, ich
premie, ich awanse, to by rozrost i prosperowanie samych Organw. Majc
dobre wskaniki ilociowe, mona byo i troch powakoni si, i pozwoli
sobie na fuszerk, i spdzi wesoo nock (tak te robili). Niskie wskaniki
cyfrowe doprowadziyby za do rozpdzenia i degradacji, do utraty tego
obu bo Stalin nie byby w stanie uwierzy, e w jakim powiecie, miecie
lub jednostce wojskowej nie ma wcale wrogw.
106
Tak wic nie uczucie litoci, lecz urazy i rozdranienia budzili w nich ci
oporni dranie, aresztanci, ktrzy nie chcieli si przeksztaca w cyfry, ktrym
nie daway rady ani bezsenno, ani karcer, ani gd! Nie chcc przyzna si
do winy podwaali pozycj ledczego! To tak, jakby prbowali jego samego
wywali! A tu ju wszystkie sposoby s dobre! Jak wojna, to wojna!
Szlauch ci w gardo, chlej son wod!
Ze wzgldu na rodzaj zajcia i dokonany wybr yciowy wyzbyci WYSZEJ
kategorii ludzkich przey, suebnicy Bkitnej Instytucji z tym wiksz
intensywnoci i apczywoci oddawali si yciu w strefie niszej. Tam za
waday nimi i kieroway najsilniejsze (prcz godu i popdu pciowego)
instynkty niszej strefy: instynkt WADZY i instynkt ZYSKU. (Przede
wszystkim wadzy. W naszych czasach okazaa si ona waniejsza od
pienidzy).
Wadza to trucizna, to wiadomo od tysicleci. Oby to nikt nigdy nie
pozyska wadzy materialnej nad innymi! Ale dla czowieka, ktry wierzy, e
jest nad nami co wyszego i jest dlatego wiadomy wasnej
ograniczonoci wadza nie jest jeszcze mierteln grob. Dla ludzi bez
owej wyszej strefy, wadza to jad trupi. Jeeli si nim zara to nie ma
ratunku.
Pamitacie, co Tostoj pisze o wadzy? Iwan Iljicz mia tak pozycj
urzdow, e mg zgubi kadego, kogo zgubi miaby ch! Wszystkich bez
wyjtku mia w rku, kadego, najwyszej nawet rangi, mona byo
sprowadzi do niego w charakterze oskaronego. (Ale to mowa o naszych
bkitnych! Nic doda, nic uj!) wiadomo tej wadzy (i moliwo jej
miarkowania zastrzega si Tostoj, ale to ju nie odnosi si do naszych
zuchw) stanowiy dla niego najciekawsz i najbardziej atrakcyjn stron
pracy.
Gdzie tam atrakcyjn upajajc! Przecie to upaja jeste jeszcze mody,
mwic midzy nami smarkacz, jeszcze Niedawno rodzice amali nad tob
rce, nie wiedzieli co z tob pocz, taki gupi a uczy si nie chce, ale
pochodzie trzy latka do tej uczelni i tak wysoko si wzniose! jak zmienia
si twoja sytuacja yciowa! jakiej zmianie ulegy twoje ruchy, spojrzenie,
sposb obracania gowy! Odbywa si posiedzenie rady naukowej instytutu.
Wchodzisz i zaraz kady zwraca uwag, kady wzdrygn si nawet; nie
pchasz si do prezydium, niech tam rektor wieci oczyma, ty sidziesz sobie
z boku,
... I ale wszyscy rozumiej, ze to ty jeste tu najwaniejszy ty, specwydzia.
Moesz posiedzie pi minut i wyj, na tym polega twoja wyszo nad
profesorami, mog ci wzywa jakie waniejsze sprawy ale pniej nad ich
rezolucj zmarszczysz tylko brwi (albo jeszcze lepiej skrzywisz wargi)
i powiesz do rektora: Nie mona, s pewne wzgldy... I ju! I nic z tego!
Albo jeste w specoddziale, w SMIERSZu, masz zaledwie rang
lejtnanta, ale stary, dorodny pukownik, dowdca jednostki, na twj widok
wstaje, stara ci si przypochlebi, dogodzi, nie wypije kieliszka wdki
107
z naczelnikiem sztabu, eby nie zaprosi ci do towarzystwa. To nic, e
masz tylko dwie mae gwiazdki, to nawet zabawne: przecie twoje gwiazdki
maj cakiem inny ciar, mierzy si je zupenie inn miark ni te, co nosz
zwyczajni oficerowie (czasami, przy specakcjach, pozwala si wam przypi
inne, choby i majorowskie, to jest pseudonim, rzecz umowna). Nad
wszystkimi ludmi w tej jednostce wojskowej, w tej fabryce, albo w tym
rejonie masz wadz, sigajc nieporwnanie gbiej, ni wadza dowdcy,
dyrektora, sekretarza rejkomu. Od tamtych zaley praca, zarobki, dobre imi
czowieka, od ciebie jego wolno. I nikt nie omieli si wspomnie ciebie
na zebraniu, nikt nie omieli si napisa o tobie w gazecie ach, nie tylko
le! dobrze te si nie omieli! Ciebie, jak tajemnicze bstwo, nie wolno
nawet wymienia! Jeste i tyle, wszyscy czuj twoj obecno! ale jest
tak, jakby ci nie byo! I dlatego stoisz ponad wadz publiczn od chwili, gdy
ukrya si pod t bkitn czap~ k. Co TY robisz nikt nie mie kontrolowa,
ale kady inny podlega twojej kontroli. Dlatego, w obecnoci zwykych ludzi,
tak zwanych obywateli (dla ciebie s to zwyke klocki) najlepiej zachowywa
nieprzenikniony, zamylony wyraz twarzy. Przecie tylko ty wiesz, na czym
polegaj specwzgldy, nikt inny. Dlatego zawsze masz racj.
Jedno tylko zawsze miej na uwadze: ty te byby takim klockiem, gdyby nie
to, e szczciem stae si ogniwkiem Organw tej gitkiej, jednolitej,
ywotnej istoty, yjcej w pastwie, jak soliter we wntrzu czowieka i teraz
wszystko jest twoje! Wszystko stoi przed tob otworem! byle by wierny by
Organom! Rb wszystko, co ci ka! Same znajd dla ciebie miejsce
w yciu: dzi jeste w specoddziale, jutro zajmiesz fotel oficera ledczego,
a pniej moe pojedziesz jako ekolog nad jezioro Seliger, by moe take
po to, aby podleczy nerwy. Niewykluczone, e z miasta, gdzie troch ju za
bardzo jeste znany, pol ci pniej na drugi koniec kraju, by zosta
penomocnikiem do spraw cerkwi. Albo zostaniesz sekretarzem
odpowiedzialnym Zwizku Literatw. Nie dziw si niczemu: prawdziwe
przeznaczenie czowieka i waciwe jego miejsce na drabinie subowej znaj
tylko Organy, caej reszcie pozwalaj tylko si pobawi: yje sobie jaki tam
zasuony artysta albo bohater pl socjalistycznych, a dmuchnie czowiek
i ju go nie ma.
Praca ledczego wymaga naturalnie wysiku: trzeba bywa w gmachu we
dnie, a take i w nocy, przesiadywa godzinami ale nie musisz ama
sobie gowy nad dowodami (niech winia o to gowa boli), nie zastanawiaj
si winny, czy niewinny rb tak, jak chc Organy i wszystko bdzie
dobrze. Od ciebie samego ju bdzie zalee, eby ledztwo byo jak
najprzyjemniejsze, eby nie za bardzo si zmczy, eby co przy okazji mie
z tego interesu, to byoby dobrze, eby przynajmniej mie rozrywk! Siedzi
czowiek i siedzi i nagle przychodzi do gowy nowy sposb nacisku!
eureka! dzwo do przyjaci, wstp do paru gabinetw, opowiedz ale
miechu! a sprbowa by, chopaki, tylko na kim? Przecie nudno patrze
wci na jedno i to samo, nudne s te trzsce si rce, bagalne spojrzenia,
108
tchrzliwa pokora, eby chocia ktry si sprzeciwi, co? Lubi silnych
przeciwnikw. Przyjemnie ama im grzbiet!
A jak trafi si taki silny, e si nie podda, e wszystkie twoje sposoby na nic?
Wciekasz si? Nie hamuj wciekoci! To wielka przyjemno, to jest jak lot
pofolgowa swojej wciekoci bez przeszkd! Rozmach! Wanie w takim
stanie ducha pluje si przekltemu winiowi w rozwarty pysk! i wciska mu
si gb w pen spluwaczk! Wanie wtedy cignie si popw za wosy!
i szczy si w jadaczk klczcemu czowiekowi! Po ataku wciekoci
czujesz si prawdziwym mczyzn!
Albo przesuchuje si dziewczyn od cudzoziemca. No, zwymyla siej, no,
rzuci si pytanie: A co, taki Amerykanin to ma... szlifowanego, na wysoki
poysk, czy jak? Co, ruskich ci byo mao? I nagle pomys: to ona u tych
cudzoziemcw tego i tamtego si nauczya. Nie traci okazji, to co
w rodzaju delegacji za granic! I zaczynasz j bada ju bez pardonu: Jak
to robilicie? w jakich pozycjach?... a jeszcze w jakich?... szczegy! kad
drobnostk! (i dla siebie si przyda i kolegom opowiem!). Dziewucha caa
w psach i we zach mamrocze, e to sprawy nie dotyczy wanie, e
dotyczy! gadaj! I patrz, co to znaczy mie wadz ona ci wszystko
szczegowo opowie, jak zechcesz, to narysuje, jak zechcesz to wasnym
ciaem pokae, bo nie ma wyjcia, w twoich rkach jest jej karcer i jej wyrok.
Zamwie stenotypistk do notowania zezna. Przysali ci przystojn, wic
zaraz zacznij si do niej dobiera, w obecnoci winiasmarkacza co si
go masz krpowa, albo to czowiek?
Zreszt, kogo w ogle masz si wstydzi? To jeeli lubisz baby (a kto ich
nie lubi?) to gupcem bdziesz, jak nie wykorzystasz swojej pozycji. Jedne
polec na twoj si, inne ulegn ze strachu. Wpada ci gdzie w oko
dziewczyna, zapamitaj j sobie, bdzie twoja, nigdzie si nie podzieje.
Cudza ona ci si trafia, wszystko jedno czyja ju twoja! bo to fraszka
usun z drogi jej ma.
Nie, to trzeba samemu przey co to znaczy nosi bkitn czapk! Kada
rzecz, jaka ci w oko wpadnie jest twoj! Kade mieszkanie, jakie ci si
spodoba jest twoje! Kada baba twoja! Kadego wroga z drogi! Ziemia
pod nogami te twoja! I niebo nad gow twoje, bkitne!!
A ju namitno posiadania to wsplna ich pasja. Jak tu takiej wadzy
i takiego braku kontroli nie wykorzysta dla wzbogacenia si? To trzeba by
by witym!...
Gdyby dane nam byo pozna ukryte motywy poszczeglnych aresztowa, to
ze zdziwieniem moglibymy stwierdzi, e przy oglnej tendencji do
wsadzania konkretna decyzja kogo wsadzi, los poszczeglnych jednostek,
w trzech czwartych wypadkw zalea od czyjej chci zysku czy mciwoci,
a poowa tych przypadkw od interesownych rachub miejscowego NKWD (i
naturalnie prokuratora nie trzeba ich rozdziela).
Jak zacza si, na przykad, 19letnia wdrwka Wasyla Grigoriewicza
Wasowa po Archipelagu? Od tego, e Wasow, kierownik rejonowej
109
Spdzielni Spoywcw zarzdzi sprzeda towarw tekstylnych (ktrych by
dzisiaj nikt nawet do rki nie wzi...) dla aktywu partyjnego (e nie dla
wszystkich, to nikomu nie przeszkadzao), a ona prokuratora nie zdya
skorzysta: nie byo jej na miejscu, a prokurator Rusow krpowa si sam
podej do lady, Wasow za nie poapa si, nie powiedzia nie szkodzi, ja
dla was zostawi (zreszt, charakter by mu nigdy nie pozwoli powiedzie
czego takiego) Nie do na tym: Prokurator Rusow przyprowadzi do
specjalnej stowki dla aparatu (byy takie w latach 30.) przyjaciela, nie
majcego przydziau do niej (to znaczy niszej rangi), kierownik za stowki
nie pozwoli przyjaciela obsuy. Prokurator zada od Wasowa, aby
kierownika ukara, ale Wasow nie zrobi tego. I jeszcze jaki podobny afront
zrobi rejonowemu NKWD. Zaliczony wic zosta do prawicowej opozycji.
Motywy i posunicia bkitnych wyogw bywaj tak maostkowe, e nieraz
bierze podziw. Penomocnik operacyjny Sienczenko skonfiskowa
aresztowanemu oficerowi mapnik i powk, a potem w jego obecnoci
posugiwa si nimi. Innemu aresztowanemu, przez sprytn redakcj
protokou, odebra zagraniczne rkawiczki. (Przy ofensywach, to ich osobliwie
mulio, e nie s pierwsi do szabrowania upw). Agent kontrwywiadu 48
Armii, ktry mnie aresztowa, poasi si na moj papieronic to bya nawet
nie papieronica, ale jakie niemieckie subowe pudeko, tylko e
czerwonego, wpadajcego w oczy koloru. I dla tego miecia przeprowadzi
on cay manewr subowy: z pocztku nie wprowadzi pudeka do protokou
(to moecie sobie zatrzyma), pniej kaza mnie znw obszuka, wiedzc
dobrze, e niczego wicej w kieszeniach nie ma. A to co? Zabra!
a ebym nie protestowa: Do karceru z nim! (Jaki carski andarm miaby
si tak zachowa wobec frontowego onierza?). Kademu ledczemu
nalea si przydzia tylu a tylu papierosw, aby dla zachty czstowa
przyznajcych si i donosicieli. Byli tacy, co wszystkie te papierosy fasowali
dla siebie. Nawet z godzinami ledztwa godzinami nocnymi, za ktre
paci si im dodatki pozwalaj sobie na szachrajstwa: widywalimy na
nocnych protokoach sztucznie rozcignite terminy od i do. ledczy
Fiodorow (stacja Reszety) przy rewizji w mieszkaniu niejakiego Korzuchina
sam ukrad mu zegarek rczny. ledczy Mikoaj Iwanowicz Krukow
podczas leningradzkiej blokady powiedzia do Elbiety Wiktorowny
Strachowicz, ony jego winia ledczego, K.I. Strachowicza: Potrzebna mi
jest kodra watowa. Przyniecie! Kobieta odpara: Ten pokj, gdzie s nasze
ciepe rzeczy jest opiecztowany! ledczy pojecha do ich domu; nie tykajc
plomby urzdowej odkrci cay zamek (Tak pracuje NKGB! wyjani
z umiechem) i zacz grabi zimowe rzeczy, pakujc jeszcze po drodze
krysztay do kieszeni. (Elbieta Wiktorowna ze swojej strony te wynosia, co
moga z wasnego majtku. Dosy tego pldrowania! powstrzymywa j
Krukow, dalej robic swoje).
Podobne wypadki mona cytowa bez koca, mona wyda tysice Biaych
ksig (zaczynajc ju od roku 1918), starczy systematycznie przepyta
110
aresztowanych i ich ony. By moe s i byli bkitni, ktrzy nigdy nie kradli,
niczego sobie nie przywaszczyli Ale ja sobie takiego bkitnego zupenie
wyobrazi nie mog! Nie rozumiem po prostu: co moe powstrzyma
czowieka z takim wiatopogldem, jeeli jakas rzecz mu si spodoba?
Jeszcze na pocztku lat 30., kiedy chodzilimy w bluzach jungszturmu
i budowali zrby pierwszej piciolatki, oni spdzali wieczory w salonach,
gdzie panoway maniery ziemiaskozachodnie jak mieszkanie Konkordii
Josse a ich damy olnieway zagranicznymi strojami skd wic to
wszystko si brao?
A nawet ich nazwiska! Zupenie jakby ich wedug tych nazwisk przyjmowano
do suby! Na przykad w Kemerowskim GB okrgowym w pocztkach lat
50. suyli: prokurator Trutniew, naczelnik wydziau ledczego major Szkurkin,
jego zastpca podpukownik Baandin i ledczy Skorochwatow. Tego nikt by
nie wymyli. A jeszcze wszyscy do kupy! (O Wokopjaowie,
o Grabiszczence ju mwiem). Czy naprawd nic si nie odbija w ludzkich
nazwiskach, a jeszcze w takim zagszczeniu?
Ach, ta pami aresztancka: Iwan Korniejew zapomnia nazwiska tego
pukownika bezpieczestwa, przyjaciela Konkordii Josse (okazao si, e bya
ich wspln znajom), z ktrym razem siedzia we Wodzimierskim
izolatorze. Pukownik ten by wcieleniem instynktu wadzy , oraz instynktu
zysku, zczonych nierozdzielnie. W pierwszych miesicach 1945 roku,
u szczytu sezonu upw wojennych, wyprosi skierowanie do tego dziau
Organw, ktry (pod wodz samego Abakumowa) kontrolowa ten rabunek, to
znaczy stara si jak najwicej urwa nie dla pastwa, ale dla siebie (co mu
si bardzo dobrze udao). Nasz bohater zgarnia caymi wagonami,
wybudowa sobie kilka dacz (jedn w Klinie). Po wojnie zosta mu taki
rozmach, e gdy przyby jednego razu na dworzec w Nowosybirsku, kaza
przepdzi wszystkich siedzcych w restauracji, a dla siebie i swoich
kompanw sprowadzi dziewuchy i baby, ktre zmusi do taczenia na
golasa na stoach. Ale nawet to by mu uszo pazem, gdyby nie wykroczy
przeciw innemu, waniejszemu prawu: tak jak Krukow zacz dziaa na
szkod swoich. Tamten okrada Organy, a ten zrobi chyba co jeszcze
gorszego: zakada si, e uwiedzie on temu, czy owemu i nie byle komu,
tylko zwykle koledze, innemu operczekicie. Tego mu nie darowano!
wsadzono go do politizolatora z artykuu 58. Siedzia zy, e mieli go
wsadzi i nie mia wtpliwoci, e jeszcze zmieni zdanie. (Moe te
zmienili).
Ta fatalno, eby samemu wpa wcale nie tak rzadko przytrafia si
bkitnym, stuprocentowej asekuracji tutaj nie ma, ale lekcja przeszoci jako
ciko im wchodzi do gowy. Chyba to znw skutek braku rozumu wyszego
typu, ten niszy za podpowiada: rzadko kiedy, na pewno mnie to ominie,
zreszt swoi nie dadz zgin.
Swoi rzeczywicie staraj si nie opuci kolegi w potrzebie, maj jakby
milczc umow: swoim zapewnia przynajmniej ulgowe warunki
111
(pukownikowi I.J. Worobiewowi w marfiskim specwizieniu,
wspomnianemu ju generaowi W.N. Iljinowi na ubiance, gdzie siedzia
przeszo 8 lat). Tym, ktrych wsadza si indywidualnie, za ich wasne bdy,
dziki tej kastowej przezornoci bywa zwykle nie tak le i w ten sposb
znajduje usprawiedliwienie ich poczucie bezkarnoci, nigdy ich nie
opuszczajce podczas suby. Znane s zreszt niektre wypadki, gdy
obozowi penomocnicy operacyjni posani byli po wyroku do oglnych
obozw, gdzie nawet spotykali byych swoich podwadnych zekw i wtedy
koczyo si to dla nich niedobrze (na przykad oper Munszyn, ktry
nienawidzi zaciekle skazanych z 58 artykuu i opierajc si na
szemranych zosta w kocu przez tyche szemranych zapchnity pod
nary). Nie mamy jednak sposobu, aby bardziej szczegowo zbada te
wypadki i mocje lepiej wyjani.
Wszystkim za to ryzykuj ci gebici, ktrzy porwani zostaj przez potok (oni
te maj swoje potoki!...) Potok to ywio, silniejszy nawet od samych
Organw i tu ju nikt ci rki nie poda, aby nie zosta samemu wcignitym
do tej samej przepaci.
Jeli masz dobre informacje i ostr wiadomo czekisty, to jeszcze
w ostatniej chwili moesz umkn przed lawin wykazujc, e ciebie ona
nie dotyczy. Tak wic, kapitan Sapenko (nie ten charkowski stolarzczekista,
ktry zasyn w 1918 roku rozstrzelaniami, gmeraniem szabl w brzuchu,
amaniem goleni, rozbijaniem gw odwanikami i przypalaniem ciaa, ale
moe jaki jego krewny?) nieszczliwym przypadkiem poj z mioci za
on niejak Kochask, repatriantk z Chin, z KWD. I nagle, jeszcze
przed narodzinami potoku, dowiedzia si, e ludzie z KWD maj by
wyaresztowani. By on w tym okresie naczelnikiem oddziau operacyjnego
w Archangielskim GPU. Zdecydowa si, nie tracc ani chwili:
ARESZTOWA UKOCHAN ON! nawet nie za to, e bya z KWD;
skombinowa jak inn przyczyn. Nie tylko, e ocala sam, ale dosta
awans, zosta naczelnikiem NKWD w Tomsku.
Potoki rodziy si na zasadzie jakiego tajemniczego prawa rotacji kadr
w Organach: periodycznie powicano jak ma ich cz, aby pozostali
mogli chodzi w aureoli czystoci. Organy musiay zmienia kadry czciej,
ni na to pozwalaa zwyka zmiana pokole: awice gebistw musiay i do
sieci tak samo bezapelacyjnie, jak gin jesiotry na porohach rzecznych po to,
aby narybek mg zaj ich miejsce. Prawo to byo dobrze widoczne dla
kadego, kto zachowa grn stref wadz umysowych, ale sami bkitni ani
rusz nie chcieli tego prawa uzna i jego skutkw przewidzie. Krlowie
Organw, tuzy Organw i nawet sami ich ministrowie, w oznaczonym dniu
i zapisanej w gwiazdach godzinie kadli gowy pod ostrze wasnej gilotyny.
Jedn awic pocign za sob Jagoda. Chyba sporo tych sawnych
dziaaczy, ktrych jeszcze bdziemy podziwia, przy omawianiu sprawy
Kanau Biaomorskiego, trafio do tej awicy, a ich nazwiska trzeba byo
pniej wykrela z poematw.
112
Drug awic wkrtce potem poprowadzi Jew, ktrego panowanie niezbyt
dugo trwao. Niektrzy z najwaleczniejszych rycerzy roku 1937 zginli w tym
prdzie (ale nie trzeba przesadza, wcale a wcale nie wszyscy najlepsi).
Samego Jeowa w ledztwie bito, wygld mia aosny. Osierocony zosta
przez te aresztowania take sam GUag. Na przykad, razem z Jeowem
wsadzono naczelnika Dziau Finansowego GUagu, i naczelnika Zarzdu
Sanitarnego GUagu, i naczelnika WOCHRy GUagu, i nawet naczelnika
Dziau Operacyjnego GUagu a wic zwierzchnika wszystkich obozowych
kumw.
A pniej ruszya awica Berii.
A okazay, czelny Abakumow potkn si jeszcze przedtem, oddzielnie.
Historycy Organw (jeeli archiwa nie spon) opowiedz nam to kiedy krok
po kroku, z cyframi, ze wszystkimi penymi blasku nazwiskami.
A ja tutaj tylko odrobin o historii Riumina i Abakumowa, ktr
przypadkiem poznaem. (Nie bd tu powtarza tego, co udao mi si o nich
powiedzie w innym miejscu).
Wywyszony przez Abakumowa, tego Abakumowa najbliszy powiernik
Riumin, w kocu 1952 roku przybieg do niego z sensacyjn wiadomoci:
lekarz, profesor Ettinger, przyzna si do wiadomie bdnego leczenia (w
celu spowodowania przedwczesnej mierci) danowa i Szczerbakowa.
Abakumow nie uwierzy. Po prostu zna sekrety tej kuchni i doszed do
wniosku, e Riumin za bardzo przesadzi. (A Riumin lepiej si orientowa,
czego chce Stalin!) Dla kontroli tego wieczoru przeprowadzili obaj
przesuchanie Ettingera metod krzyowanych pyta i wycignli z niego
dwa rne wnioski. Abakumow e nie ma adnej sprawy lekarzy, Riumin
e wanie jest. Rano miano to sprawdzi jeszcze raz, ale w zgodzie
z tradycj czarw, panujc w Nocnej Instytucji, ETTINGER TEJ SAMEJ
NOCY UMAR! Rankiem Riumin ponad gow Abakumowa i wcale go nie
informujc zadzwoni do KC, proszc o audiencj u Stalina! (Myl, e nie to
byo jego najmielszym posuniciem. Krok, po ktrym ryzykowa ju gow,
wykona poprzedniego dnia, gdy zdecydowa si by innego zdania ni
Abakumow i by moe zabi w nocy Ettingera. Ale kto przeniknie
tajemnice tych Dworw! a moe by ju wczeniej w kontakcie ze
Stalinem?) Stalin przyj Riumina, nada bieg sprawie lekarzy, ABAKUMOWA
za ARESZTOWA. Dalej Riumin prowadzi ju spraw lekarzy jakby
samodzielnie i chyba nawet wbrew samemu Berii! (Istniej poszlaki, e przed
mierci Stalina Beria ju by zagroony i moe dlatego Stalin zosta
usunity). Jednym z pierwszych krokw nowego kierownictwa byo
anulowanie sprawy lekarzy. Zosta wtedy ARESZTOWANY RIUMIN (jeszcze
za Berii), ale ABAKUMOWA NIE ZWOLNIONO! Na ubiance zaczto
wprowadza nowe porzdki i po raz pierwszy w jej historii prg jej
przekroczy prokurator (D.P. Terechow). Riumin wi si unienie nie jestem
winien, niepotrzebnie tu siedz, prosi o przesuchanie, swoim zwyczajem
ssa mitwk i gdy Terechow zwrci mu uwag, wyplu cukierek na do:
113
Ach, przepraszam. Abakumow za, jak to ju pisalimy, rozemia si:
Mistyfikacja. Terechow okaza mu upowanienie do kontroli Wizienia
Wewntrznego MGB. Mona zrobi piset takich wistkw zby go
Abakumow. Bolao go najbardziej, jako patriot resortu, nawet nie to e
siedzi, tylko e czynione s prby ograniczenia Organw, ktre nie powinny
nikomu by podporzdkowane! W lipcu 1953 roku odby si (w Moskwie) sd
nad Riuminem i rozstrzelano go. Abakumow za dalej siedzia! Podczas
przesuchania mwi Terechowowi: Masz adne oczy, nawet za bardzo. al
mi ci bdzie rozstrzeliwa! Odczep si od mojej sprawy, odczep si po
dobremu. Pewnego razu Terechow wezwa go i da do przeczytania gazet
z wiadomoci o zdemaskowaniu Berii. Abakumow przeczyta komunikat nie
mrugnwszy nawet okiem, przewrci stronic i zacz czyta wiadomoci
sportowe.
Innym razem, gdy przy przesuchaniu obecny by gebista wysokiej rangi,
niedawno jeszcze jego podwadny Abakumow zapyta go: Jak moglicie
dopuci do tego, eby ledztwo w sprawie Berii prowadzio nie MGB, tylko
prokuratura?! Mulio go wci to samo! (I ty wierzysz, e mnie, ministra
bezpieczestwa, oddadz pod sd?! Owszem. No to wkadaj cylinder,
Organy s skoczone!.... Oczywicie zbyt mrocznie wyobraa sobie
przyszo, czego tu wymaga od feldjegra bez wyksztacenia). Nie sdu ba
si Abakumow; siedzc na ubiance ba si tylko, e zostanie otruty. (Wida,
e by nieodrodnym synem Organw!).
Odmwi cakowicie ywienia si wiziennym wiktem i jada tylko jajka,
kupowane w kantynie. (Tu te nie starczao mu wyobrani technicznej:
myla, e jajek nie mona zatru). Z arcybogatej ubiaskiej biblioteki
wypoycza wycznie... ksiki Stalina! (ktry go kaza zamkn...) No, to ju
byo raczej demonstracj, albo wynikiem przekonania, e zwolennicy Stalina
musz w kocu wzi gr. Przesiedzia w ten sposb dwa lata. Dlaczego
nie zosta w kocu wypuszczony? Nie jest to naiwne pytanie. Jeli
zastosowa tu miar zbrodni przeciw ludzkoci, to Abakumow by we krwi po
czubek gowy, ale przecie nie on jeden! Tamtym za nic si nie stao. Tu te
jest pewien sekret: krya gucha wie, e to on swojego czasu osobicie
znca si nad Lub Siedych, synow Chruszczowa, on starszego jego
syna, zesanego za czasw Stalina do karnego batalionu, gdzie dosiga go
mier. Dlatego to, posany za kraty przez Stalina, sdzony by za czasw
Chruszczowa (W Leningradzie) i 18 grudnia 1954 roku zosta rozstrzelany.
A trapi si niepotrzebnie: Organy przez to jeszcze nie zmarniay.
Ale, jak gosi mdro ludowa, mw na wilka przemw te i za wilkiem.
Skd si wrd nas wzio to wilcze plemi? Czy nie naszego ono chowu?
Czy nie naszej krwi?
A wic aby nie nazbyt ju si chepi niepokalanymi szatami cnoty, trzeba,
aby kady z nas zada sobie pytanie: gdyby ycie moje inaczej si zoyo,
czy nie stabym sieja sam takim oprawc?
Straszne to pytanie, jeli chcesz odpowiedzie na nie uczciwie.
114
Wspominam trzeci rok moich studiw uniwersyteckich, jesie 1938 roku.
Wzywaj nas, chopcw z Komsomou, do rejkomu organizacji raz, drugi,
trzeci. Tam, prawie nie pytajc o zgod, daj do wypenienia ankiety. Do
ju tych waszych fizyk i chemii. Ojczyzna ma pilniejsz potrzeb: chce,
abycie poszli do szk NKWD. (Przecie to zawsze tak si mwi, e nie kto
tam czego wymaga, tylko sama Ojczyzna, a w jej imieniu przemawia
i wszystko lepiej wie jaka sobie gruba ryba).
Rok wczeniej, tene rejkom werbowa nas do szk lotniczych. Wtedy te
wykrcalimy si, ale nie tak stanowczo, jak tym razem.
Po upywie wierci stulecia powiedz nam teraz: no chyba, przecie
wiedzielicie, jak dookoa wre od aresztowa, jak drcz ludzi w wizieniach
i w jakie boto was wcigaj. Nie! Przecie suki migay po nocach, a mymy
byli wanie ci dzienni, ze sztandarami. Skd mielimy wiedzie o aresztach,
dlaczego mielimy sobie nimi zaprzta gowy? e zmieniono cay garnitur
okrgowych dygnitarzy to byo dla nas zupenie obojtne. Wsadzono
dwchtrzech profesorw, no to co, to z nimi nie chodzilimy na tace,
a egzaminy teraz pjd jeszcze atwiej. My, dwudziestoletni, kroczylimy
w kolumnie marszowej rwienikw Padziernika i, jak naley si
rwienikom, otwieraa si przed nami jasna przyszo.
Nieatwo okreli ten wewntrzny, nie poparty adnymi argumentami szkopu,
ktry nie pozwala nam zgodzi si na pjcie do szkoy NKWD. Na pewno
nie brao si to z kursu materializmu historycznego, ktry przeszlimy:
wynikao z niego jasno, e walka z wrogiem wewntrznym to gorca linia
frontu, to honorowe zadania. Opr przeczy te naszej osobistej korzyci:
prowincjonalny uniwersytet w tym okresie niczego nie mg nam obieca
prcz wiejskiej szkoy w guchej okolicy i skpej pensji; uczelnie NKWD
daway perspektyw specprzydziaw i podwjnych, potrjnych zarobkw.
To, co czulimy, nie znajdowao wyrazu w sowach (a gdyby znalazo, to
strach nie pozwala tego powiedzie innym). Opr czuo si jakby nie
w gowie, tylko w piersi. Mog ci ze wszystkich stron krzycze. Tak trzeba!,
twoja gowa te powtarza: tak trzeba!, ale co ci si w piersi jey: nie chc!
odrzuca mnie od tego! Ju tam beze mnie sobie radcie, ja si nie bawi.
To szo z bardzo daleka, chyba jeszcze od Lermontowa. To przyszo z tych
dziesicioleci rosyjskiego ycia, kiedy porzdny czowiek gono i otwarcie
twierdzi, e nie ma suby gorszej i obrzydliwszej, ni andarmska. Nie,
signijmy gbiej. Nie zdajc sobie z tego sprawy, naszymi miedziakami
i groszakami spacalimy reszt z tych rozmiennych pradziadowskich
dukatw, wykupywalimy si od wspomnienia tych czasw, w ktrych
moralno nie uchodzia jeszcze za rzecz wzgldn, a dobro i zo
rozrniano po prostu sercem.
Mimo to, ten i w z naszych da si wtedy zwerbowa. Myl, e gdyby
nacisnli bardzo mocno, to wszystkich nas by wtedy uamali. Wic
wyobramy sobie teraz: gdybym w momencie wybuchu wojny mia ju swoje
oficerskie kubiki na bkitnych patkach na konierzu co by ze mnie wyszo?
115
Mona oczywicie teraz sobie wmawia, e moja zapalczywo
doprowadziaby do wybuchu, e wdabym si w spr i trzasn drzwiami. Ale
lec na wiziennych narach zaczem pewnego dnia wspomina codzienny
bieg mojej oficerskiej kariery i zdja mnie zgroza.
Trafiem do korpusu oficerskiego nie wprost z awy studenckiej, zaczadziay
od cakowania, ale przedtem p roku spdziem w twardej subie
onierskiej i zdawao si, e na wasnej skrze dobrze zrozumiaem, co to
znaczy wcign brzuch i by zawsze gotowym do spenienia kadego
rozkazu ludzi, moe nawet mniej od ciebie wartych. A pniej jeszcze p
roku ganiali czowieka na kursach oficerskich. Wic jak, czy ju na zawsze
zapamitaem, jak gorzka jest suba onierska, jak czowiek marznie, jak si
skra strzpi? Nie. Przyczepili na pociech dwie gwiazdki do epoletw, potem
trzeci, czwart i wszystko zapomniaem.
Czy zachowaem chocia studenckie zamiowanie do swobody? Ale nigdy go
u nas nie byo. Mielimy zamiowanie do marszu, do stania na baczno.
Dobrze pamitam, e wanie na kursach oficerskich poznaem RADO
UPROSZCZENIA: by wojskowym, a wic NIE ZASTANAWIA SI. Bya to
RADO ZJEDNOCZENIA z tymi, ktrzy yj jak inni, tak, jak to jest przyjte
w naszym rodowisku wojskowym. Rado zapomnienia o duchowych
subtelnociach, znanych od dziecistwa.
Na kursach wci bylimy godni, rozgldalimy si za dodatkowym ksem,
zazdronie patrzylimy sobie na palce czy si komu udao co zdoby?
Najbardziej balimy si wylania przed terminem (wysyano takich pod
Stalingrad). Uczono za nas jak mode zwierzta: eby wpoi jak najwicej
zoci, ebymy pniej bardzo chcieli odegra si na kimkolwiek. Nie
mielimy dosy snu i mimo to potrafili pojedynczym elewom kaza ju po
apelu odbywa (na komend sieranta) wiczenia z musztry za kar. Albo
w nocy zrywano z pocieli cay pluton i stawiano na baczno dookoa
jednego nieoczyszczonego buta: uwaga! ten podlec ma zabra si do
pucowania i pki nie bdzie poysku dopty. bdziecie tu sta.
Czekajc w zapamitaniu na kubiki, wiczylimy tymczasem tygrysi, oficerski
krok i metalowy ton komend.
I wreszcie przykrcono nam te kubiki! I ju po jakim miesicu, formujc na
tyach swoj bateri, zmusiem mojego niewydarzonego onierzyka
Berbeniewa do wicze marszowych po apelu na komend sieranta
Mietkina, ktry nie bardzo lubi mnie sucha... (ZAPOMNIAEM o tym,
cakiem po prostu zapomniaem o tym w miar upywu lat! Teraz dopiero to
sobie przypominani, siedzc nad kartk...). I jaki stary pukownik przy
zupenie przypadkowej kontroli wezwa mnie do siebie i zawstydzi. A ja
(majc ju za sob uniwersytet?) usprawiedliwiaem si, e nas tak na
kursach uczyli. To znaczy: o jakich tam oglnoludzkich wzgldach moe by
mowa, skoro jestemy w armii?
(A ju tym bardziej w Organach...)
Serce obrasta pych, jak winia sadem.
116
Rzuciem podwadnym nieodwoalne rozkazy, przekonamy, e lepszych
w ogle by nie moe. Nawet na froncie, gdzie wszystkich nas zdawaoby si
rwnaa mier, wadza, jak posiadaem, rycho mnie przekonaa, e
jestem czowiekiem wyszego gatunku. Siedzc wysuchiwaem ich, stojcych
na baczno. Przerywaem im w p sowa, pouczaem. Ojcom i dziadkom
mwiem ty (oni do mnie zwracali si, rzecz jasna, per wy). Posyaem ich
pod kule, aby czy zerwane druty telefoniczne, eby tylko zwierzchno nie
musiaa robi mi wymwek. (Andrejaszyn w ten sposb zgin). Jadem
swoje oficerskie maso z herbatnikami, nie zastanawiajc si, dlaczego mnie
si ono naley, a onierzom nie. I oczywicie mielimy na dwch
sucego (elegancko zwao go si ordynans), ktremu sprawiaem wci
nowe kopoty, popdzaem, eby dba o moj osob i eby gotowa mi co
innego ni jedli onierze. (A przecie ubiascy oficerowie ledczy nie maj
ordynansw, tego nie mona im zarzuci). Kazaem onierzom trudzi si,
kopa dla mnie osobne ziemianki na kadym postoju i szalowa je tymi
grubszymi okrglakami, eby mi byo wygodnie i bezpiecznie. Chwileczk,
to nawet odwach bywa w mojej baterii, owszem! a jaki mg by
w lesie? te jamka, no, moe lepsza od grochowickiej dywizyjnej, bo kryta
i naleaa si onierska racja dzienna, a siedzia tam Wiuszkow za to, e
ko mu zgin i Popkow za ze obchodzenie si z karabinem. Ale
pozwlcie! przypominam sobie jeszcze wicej: uszyli mi chopcy mapnik
z niemieckiej skry (nie ludzkiej, nie, z siedzenia samochodowego), ale brak
byo paska do niego, co mnie gniewao. Wtem nawin si jaki partyzancki
komisarz (z miejscowego rejkomu) z takim wanie paskiem i zaraz mu go
zabrali dla mnie: armia to my, jestemy waniejsi! (Pamitacie Sienczenk
tego agenta operacyjnego?) No, wreszcie al mi byo nawet tej mojej
czerwonej zdobycznej papieronicy, dlatego to zapamitaem, jak mija
odbierano...
Oto, co robi z czowieka epolety. I gdzie si podziay te babcine pouczenia
przed witym obrazkiem! I gdzie te pionierskie marzenia o przyszej witej
rwnoci!
I kiedy na punkcie dowodzenia, u kombryga, agenci SMIERSZa zerwali ze
mnie te przeklte epolety i zabrali pas i popychali, eby prdzej wpakowa
mnie do auta, wic nawet w chwili, gdy ycie mi si amao, tym byem
najbardziej dotknity, e bd musia tak, jak jestem, zdegradowany, przej
przez pokj telefonistw to szeregowcy nie powinni mnie widzie w takim
stanie!
Na drugi dzie po areszcie zacza si moja piesza Wadimirka:
z kontrwywiadu armii do kontrwywiadu frontu wyprawiano etapem kolejny
pow. Od Ostrdy do Brodnicy maszerowalimy na piechot.
Kiedy wyprowadzono mnie z karceru i kazano stan w szeregu, stao ju
tam siedmiu aresztantw, trzy i p pary; zobaczyem ich plecy. Szeciu
z nich nosio wytarte, dobrze dowiadczone przez los, rosyjskie paszcze
wojskowe, z wymalowanymi na grzbiecie niezmywaln, bia farb duymi
117
literami SU. Znaczyo to Sowiet Union, ju znaem ten znak, nieraz
widywaem go na plecach Rosjanjecw wojennych, ktrzy smutni i jakby
peni winy czapali na spotkanie wasnej armii co ich wyzwolia.
Wyzwolono ich, ale nie byo wzajemnej radoci w tym wyzwoleniu;
wspobywatele zerkali na nich z min pospniejsz ni na Niemcw, a na
niedalekim zapleczu czekao ich tylko jedno: wizienie.
Sidmy aresztant by Niemcem, cywilem. Nosi czarny garnitur z kamizelk,
czarne palto i czarny kapelusz. Przekroczy ju pidziesitk, by wysoki,
wypielgnowany, o biaej twarzy i zna po niej byo, e karmi si bielutkim
chlebem.
Postawiono mnie w czwartej parze i sierant Tatar, naczelnik konwoju,
skin na mnie, abym wzi swoj walizk, ju opiecztowan i czekajc
z boku. W tej walizce byy moje oficerskie rzeczy i wszystkie zapisane
papiery, znalezione przy mnie, ktre suy miay do zasdzenia mnie.
Zaraz, co z t walizk? Jak to, ten sierant chcia ebym ja, oficer, nis
walizk? to znaczy, t du i cik rzecz, waciwie zabronion przez nowy
regulamin suby garnizonowej? a obok, szeciu szeregowych miaoby
maszerowa z pustymi rkoma? I razem z nimi przedstawiciel pokonanego
narodu?
Nie wyjaniem sierantowi wszystkich tych zawioci, tylko powiedziaem:
Jestem oficerem. Niech niesie ten Niemiec.
Nikt z aresztantw nie odwrci gowy w moj stron: nie wolno byo
si odwraca. Tylko ssiad z mojej pary, take SU, popatrzy na mnie ze
zdziwieniem (kiedy rozstawali si z nasz armi, jeszcze w niej inny duch
panowa).
A sierant kontrwywiadu wcale si nie zdziwi. Chocia w jego oczach,
oczywicie, ju nie byem oficerem, ale wyszkoleni bylimy jednakowo.
Zawoa Bogu ducha winnego Niemca i kaza mu wzi walizk, chocia cywil
nic nie zrozumia z naszej rozmowy.
Wszyscy pozostali zaoyli rce do tyu (nikt z jecw nie mia nawet
adnego worka, poszli na wojn z pustymi rkoma, z tak samo pustymi
wracali do kraju) i nasza kolumna, zoona z czterech par, ruszya w drog.
Rozmowy z konwojem nie byy przewidziane, rozmowy midzy sob byy
surowo zabronione i w marszu, i na postojach, i podczas noclegw...
Bylimy winiami ledczymi i powinnimy byli maszerowa tak, jakby dzieliy
nas niewidzialne przepierzenia, jakbymy byli zduszeni cianami celi, dla
kadego oddzielnej.
Pora bya zmienna, wczesnowiosenna. To snuy si wodniste mgy i rzadkie
bocko melancholijnie chlupao pod naszymi butami nawet na bitej drodze. To
znowu niebo si przecierao i agodnie tawe, niepewne jeszcze swojej
mocy soce grzao suche ju prawie pagrki, ukazujc nam z ca
przejrzystoci wiat, ktry mielimy porzuci. To znw nadlatywa
nieprzyjazny wiatr, wyszarpywa z czarnych chmur nieg, chyba wcale nie
biay i z zimn zawzitoci ciska go w twarze, na grzbiety, pod nogi
118
moczc nasze paszcze i onuce.
Sze grzbietw przed oczyma, wci te sze grzbietw. Byo do czasu na
dobre przypatrzenie si kolawym, szkaradnym pitnom SU i czarnemu,
wywiechtanemu aksamitowi na konierzu Niemca. Byo do czasu take na
przemylenie przeszoci i zastanowienie si nad chwil obecn. A ja nie
mogem. Ju dostaem pa w eb a wci nie mogem zdoby si na
zastanowienie.
Sze grzbietw. Ani pochway, ani potpienia nie znajdowaem w ich
miarowym koysaniu.
Niemiec wkrtce si zmczy. Przekada walizk z rki do rki, bra si za
serce, dawa znaki konwojentom, e nie moe nie duej. I wwczas jego
ssiad z pary, jeniec, ktry Bg wie czego dozna dopiero co w niemieckiej
niewoli (ale moe rwnie miosierdzia) z wasnej chci wzi od niego
walizk i ponis j dalej.
A potem nieli j inni jecy, bez adnego rozkazu konwojentw. I znw ten
Niemiec.
Ale ja nie.
I nikt mi nie powiedzia ani sowa.
W pewnej chwili napotkalimy cignce drog dugie, prne tabory.
Wonice ogldali si z zainteresowaniem, niektrzy stawali na kozach
swoich wozw, gapili si. I wkrtce zrozumiaem, e to ja jestem powodem
ich oywienia i rozjtrzenia bo rniem si wybitnie od pozostaych: mj
paszcz by nowy, dugi, obcise uszyty na miar, jeszcze nie sprute byy patki
i w socu, ktre wanie wyjrzao zza chmur, byszczay tanim zotem
nieobcite jeszcze guziki. Dobrze byo wida, e jestem oficerem, wieutkim,
dopiero co zapanym. By moe, take ten widok strcenia z piedestau tak
ich przyjemnie podnieci (jaki przejaw sprawiedliwoci), ale chyba w ich
gowach, nafaszerowanych pogadankami politycznymi, nie mogo si
pomieci, e tak samo mogliby prowadzi ich dowdc kompanii, doszli wic
do zgodnego przekonania, e jestem z TAMTEJ strony.
Zapali ci, ty wywoko wasowska?!... Rozstrzela gada!! krzyczeli ze
wzburzeniem wonice, peni tyowego gniewu (patriotyzm zawsze najbardziej kwitnie
na tyach), dokadajc jeszcze to i owo z grubej lufy.
Mieli mnie za jakiego midzynarodowego oszusta, ktrego jednak w kocu
udao si zapa i teraz ofensywa ruszy jeszcze szybciej i wojna wczeniej
si skoczy.
Co im mogem odpowiedzie? Nie wolno mi byo wymwi nawet jednego
sowa, a tu kademu z osobna trzeba by opowiedzie cae swoje ycie. Jak
mogem da im do zrozumienia, e nie jestem dywersantem? e jestem ich
przyjacielem? e dla nich tu si znalazem? Umiechaem si tylko... Patrzc
w ich stron, umiechaem si do nich, kroczc w aresztanckim dwuszeregu
na etap! Ale moje wyszczerzone zby wyday im si jeszcze gorszym
urganiem, wic z jeszcze wiksz zapalczywoci i wciekoci wyzywali
mnie i wygraali piciami.
119
Umiechaem si, dumny, e nie zostaem aresztowany za kradzie, ani za
zdrad, ani za dezercj, tylko za to, e udao mi si przenikn domysem
wstpne tajemnice Stalina. Umiechaem si dlatego, e miaem nadziej, i
moe jeszcze potrafi troch polepszy nasze rosyjskie ycie.
A moj walizk tymczasem nis kto inny.
I nawet nie czuem przez to adnych wyrzutw sumienia! I gdyby
nawet ssiad mj ktrego zapad twarz pokry ju dwutygodniowy mikki
zarost, a oczy byy pene cierpienia i wiedzy o yciu skarci mnie teraz
w najjaniejszej ruszczynie, za to, e uwaczyem czci aresztanta, zwracajc
si o pomoc do konwoju, e, wynosz si nad innych, e jestem butny ja
bym go NIE ZROZUMIA! Ja po prostu nie zrozumiabym O CZYM on mwi?
Przecie jestem oficerem!...
Gdyby siedmiu z nas musiao umrze na tej drodze, smego natomiast
konwj mgby uratowa, to co mi wtedy przeszkadzao zawoa:
Sierancie! Jak ratowa to mnie. Przecie jestem oficerem!...
Oto czym jest oficer, nawet, kiedy jego epolety nie s bkitne!
A gdyby jeszcze byy bkitne? Gdyby mia wbite do gowy, e nawet wrd
oficerw on jest sol ziemi? e powierzono mu waniejsze zadania, ni
innym, i e wie on wicej, ni inni, i e za to wszystko ma on prawo wciska
winiowi eb midzy nogi, i dopiero w takim stanie wpycha go do rury!
A dlaczego nie?
Przypisywaem sam sobie bezinteresown ofiarno. A tymczasem
byem gotowym materiaem na oprawc. I gdybym za czasw Jeowa trafi
do szkoy NKWD by moe dla Berii bybym w sam raz?
Niech w tym miejscu zamknie ksik czytelnik, ktry oczekuje, e bdzie
ona obrachunkiem politycznym.
Gdyby to byo takie proste! e s gdzie te czarne charaktery, w czarnych
zamiarach wykonujce swoj czarn robot i e trzeba tylko umie je
rozpozna i zniszczy. Ale linia podziau midzy dobrem a zem przecina
serce kadego czowieka. A kto gotw jest odci kawaek wasnego serca?
W trakcie ycia linia ta ulega przesuniciom, to ustpujc wstecz przed
rozpierajcym si radonie zem, to zostawiajc wicej pola witajcemu
dobru. Jeden i ten sam czowiek bywa w rnych epokach swego ycia i w
rnych yciowych sytuacjach zupenie odmienn istot. Raz bliej mu do
szatana, innym razem nawet do witego. Imi za nie ulega zmianom
i wszystko przypisujemy jednej i tej samej osobie.
Nakaza nam za Sokrates: poznaj samego siebie!
I nad samym brzegiem jamy, do ktrej ju chcielimy zepchn na szych
krzywdzicieli, zatrzymujemy si zdrtwiali: to to tylko przypadek, e katami
zostalimy nie my, tylko oni.
A gdyby nas tak skrzykn sam Maluta Skuratow chyba bymy go nie
zawiedli!...
Dobre od zego jeden krok dzieli mwi przysowie.
Wic chyba i ze od dobrego?
120
Gdy tylko ockna si spoeczna pami tych bezprawi i mczarni, zaraz
zaczto nam ze wszystkich stron powtarza, pisa, przeczy: TAM (tj.
w NKGB NKWD) byli take dobrzy ludzie!
Znamy tych dobrych: to ci, ktrzy starym bolszewikom szeptali: trzymaj si,
albo nawet podsuwali sznytk ale pozostaych ju bez rnicy kopali
nogami. No, ale niezalenie od partyjnej wizi czy nie byo tam ludzi
dobrych zwyczajnie, po ludzku?
W zasadzie nie powinno byo by: wystrzegano si takich, przy angaowaniu
robiono selekcj. Tacy ludzie sami wykrcali si od tej suby, jak mogli. Kto
za trafi do niej omykowo albo wciga si w robot i rodowisko, albo te
by rugowany, wygryzany, sam nawet pada na szyny. A mimo to czy nie
byo nikogo?
W Kiszyniowie mody gebista lejtnant odwiedzi ojca Szypowlanikowa
jeszcze miesic przed jego ujciem: jedcie std, jedcie, chc was
aresztowa! (czy sam si na to zdoby? czy moe matka posaa go, eby
ratowa duchownego?). A po aresztowaniu przypadek kaza mu jeszcze
konwojowa ojca Wiktora. Dlaczegocie nie wyjechali std? biada chopak.
Albo taka sprawa. Miaem w baterii dowdc plutonu, lejtnanta
Owsiannikowa. Nie byo dla mnie na froncie bliszego czowieka. Przez p
wojny jadalimy z nim z jednej menaki, nieraz pod obstrzaem, midzy
jednym wybuchem a drugim, eby zupa nie ostyga. By to wiejski chopak,
o duszy tak czystej i spojrzeniu tak rzetelnym, e ani te nasze kursy, ani
ranga oficerska wcale go nie zepsuy. Mia take na mnie dobry wpyw,
stawaem si przy nim agodniejszy. Wszystkie swoje oficerskie moliwoci
obraca on tylko na to, aby swoim onierzom (byo wrd nich wielu starszych
ludzi) zachowa jak najwicej ycia i si. Od niego pierwszego dowiedziaem
si, czym jest dzisiejsza wie i czym s kochozy. (Mwi o tym bez
rozdranienia, bez protestu, po prostu tak jak lena woda odbija rysunek
drzew, do najmniejszej gazki). Moje aresztowanie nim wstrzsno, napisa
mi charakterystyk bojow, najlepsz, jak mg i zanis j dowdcy dywizji
do podpisu. Po demobilizacji prbowa jeszcze pomc mi przez swych
krewnych (a by to rok 1947, mao czym rnicy si do 1937 roku!). W duej
mierze ze wzgldu na niego baem si podczas ledztwa, e dobior si do
moich Dziennikw wojennych, a byy tam jego relacje. Kiedy zostaem
zrehabilitowany w 1957 roku, bardzo chciaem go odszuka. Pamitaem
jego adres na wsi. Posyam jeden list, potem drugi odpowiedzi nie ma.
Znalazem inn nitk, przypomniaem sobie, e skoczy jarosawski instytut
pedagogiczny; dostaem odpowied: Skierowany do pracy w organach
bezpieczestwa pastwowego. Dobre! Ale to tym ciekawsze! Pisz wic na
jego adres w miecie nie dostaj odpowiedzi. Mija kilka lat, wydrukowano
Iwana Denisowicza. No, teraz chyba si odezwie! Nie! Mijaj jeszcze trzy lata.
Prosz pewnego mego korespondenta z Jarosawia, aby wstpi do niego
i przekaza mu list osobicie. Tak si stao, ale korespondent pisze mi zdaje
si, e on nawet Iwana Denisowicza nie czyta.... Bo i susznie, po co
121
wiedzie, co si tam dalej dzieje ze skazanymi?... Tym razem Owsiannikow
nie mg ju milcze i odezwa si: Po zakoczeniu Instytutu
zaproponowano mi, eby i do organw i pomylaem, e mog tam
pracowa z takim samym powodzeniem. (Co znaczy tutaj powodzenie?...).
Nie wiedzie mi si nadzwyczajnie na tym nowym polu dziaania, to i owo mi
si nie podobao, ale pracuj bez przymusu i, jeli si nie myl, nie zawiod
kolegw w potrzebie. (Macie usprawiedliwienie zmys koleestwa!) Ju si
teraz nie zastanawiam nad przyszoci.
I to wszystko... Poprzednie listy podobno do niego nie doszy. Na spotkanie
ochoty nie ma. (Gdybymy si spotkali myl, e lepiej bym ten rozdzia
napisa). W ostatnich latach ycia Stalina by on ju ledczym. W tych
latach, kiedy wszystkim po kolei wlepiano po wiartce. Jak te si to wszystko
poukadao w jego sumieniu? Jak mg zaszo? Ale pamitajc tego
dawnego, ofiarnego czystego chopaka, czy mog uwierzy, e to wszystko
zgino ju bezpowrotnie, e nie zostao w nim adnych ywych pdw?...
Kiedy ledczy Goldman da Wierze Korniejowej do podpisu protok
z artykuu 206, dziewczyna dowiedziaa si, jakie ma prawa i zacza
szczegowo wnika w spraw 17 uczestnikw ich religijnej grupy. ledczy
wpad w pasj, ale nie mg jej tego odmwi. eby sobie gowy nie
zawraca, zaprowadzi j do kancelarii oglnej, gdzie siedziao z p tuzina
rozmaitych urzdnikw, sam za wyszed. Korniejewa z pocztku czytaa
akta, potem jako pomau zacza si rozmowa, moe dlatego, e
urzdnikom byo nudno i Wiera zabraa si do prawdziwej religijnej
propagandy. (A trzeba j zna. Jest to czowiek jakby peen wiata, o ywym
umyle i darze wymowy, chocia na wolnoci penia tylko obowizki
lusarza, stajennego i gospodyni domowej). Suchali jej z zapartym tchem,
czasem tylko pytajc o wyjanienia. Bya to dla nich wszystkich rzecz bardzo
nieoczekiwana. W sali wkrtce zrobio si peno, przyszli z innych
pomieszcze. Powiedzmy, e nie byli to oficerowie ledczy, ale maszynistki,
stenotypistki, rejestratorzy ale w kocu to samo rodowisko, Organy i to
w 1946 roku. Nie mog tu zrekonstruowa jej monologu, zdya jednak
powiedzie sporo. I o zdrajcach ojczyzny dlaczego to ich nie byo podczas
wojny z Napoleonem, w 1812 roku, za paszczyzny? To wtedy byaby to
naturalna rzecz! Ale przede wszystkim mwia o wierze i o wierzcych
ludziach. DAWNIEJ, mwia Wiera, wszystko u was nastawione byo na
wykorzystanie rozkieznanych namitnoci spoecznych grabi to, co
zagrabione i wtedy ludzie wierzcy, oczywicie, wam przeszkadzali. Ale
teraz, kiedy chcecie BUDOWA i dy do szczliwego ycia na tym
wiecie czemu to przeladujecie najlepszych swoich obywateli? To to dla
was najcenniejszy materia: przecie czowiek wierzcy nie wymaga kontroli,
nie bdzie krad i nie bdzie wymigiwa si od roboty. Macie moe zamiar
oprze sprawiedliwe spoeczestwo na chciwych sobkach i zawistnikach?
Wanie dlatego wszystko wam si wali. Dlaczego plujecie w dusze
najlepszych swoich ludzi? Oddzielcie naprawd cerkiew od pastwa, nie
122
wtrcajcie si do niej, nic na tym nie stracicie! Jestecie materialistami? No to
miejcie zaufanie do owiaty, e ju ona sama, jak powiadacie, da rad religii.
A po co ludzi aresztowa? Tu wszed Goldman i chcia jej ostro przerwa.
Ale tamci go zakrzyczeli: A zamknije si!... Pomilcz chwil!... Gadaj,
kobieto, gadaj! (A jak si mieli, do niej zwraca? Obywatelko? Towarzyszko?
To wszystko zabronione albo uwikao si w umownociach. Kobieto! Tak, jak
mwi Chrystus, tu si czowiek nie omyli). I Wiera dokoczya swego
kazania w obecnoci ledczego!!
Macie wic tych suchaczy Korniejewej z kancelarii bezpieczestwa. Czemu
to tak atwo zapady w nich sowa marnej winiarki?
Wymieniony ju D.P. Terechow dotd wspomina swojego pierwszego
skazanego na mier: al mi go byo. Przecie ta pami wspiera si na
jakim odruchu serca. (Ale tych, co przyszli pniej, czasem ju nie pamita,
ju ich nie liczy).
Stra wizienna Wielkiego Domu skada si z ludzi lodowatych ale przecie
jakie najgbsze jdro duszy, jakie jderko tego jdra powinno byo w nich
si uchowa? N.Pwa opowiada, e pewnego dnia prowadzia j na
przesuchanie niewzruszona, niema, bezoka nadzorczyni i nagle gdzie
obok Wielkiego Domu rozlegy si wybuchy bomb, wydawao si, e zaraz
zwal si na gow. I oto nadzorczyni rzucia si do winiarki, obja j
w strachu, szukajc ludzkiej bliskoci i wspczucia. Ale bombardowanie si
skoczyo. I ju znowu, jakby nie miaa ludzkich oczu: Rce do tyu!
Naprzd!.
Ma si rozumie, e to niewielka zasuga wrci do czowieczestwa
w chwili miertelnego strachu, tak samo jak nie jest dowodem dobroci, jeli
kocha wasne dzieci (To dobry m i ojciec czsto tak prbuj
usprawiedliwi otrw). Prezesa Sdu Najwyszego I.T. Golakowa chwal
niektrzy za to, e lubi uprawia wasny ogrdek, kocha si w ksikach,
odwiedza sklepy bukinistyczne, dobrze zna twrczo Tostoja, Korolenki,
Czechowa no i czego od nich si nauczy? Ile tysicy ludzi pogubi? Albo
na przykad ten pukownik, przyjaciel Konkordii Josse, ktry jeszcze we
wodzimierskim izolatorze rycza ze miechu wspominajc, jak starych ydw
zamyka do piwnicy z zapasem lodu w czasie wszystkich swoich awantur
tylko jednego si ba eby si ona o tym nie dowiedziaa: wierzya
w niego, uwaaa za szlachetnego czowieka i to byo dla niego wane. Ale
czy wolno nam uzna to uczucie za przyczek dobra w jego sercu?
Czemu to ju drugie stulecie tak niezwykle sobie oni ceni barwy nieba? Za
czasw Lermontowa byy bkitne wyogi, pniej przyszy bkitne czapki,
bkitne epolety, bkitne patki, postarano si aby nie tak bardzo rzucay si
w oczy, bkitne galony wolay ukrywa si przed objawami wdzicznoci
mas, wci zmniejszay si ich rozmiary na gowach i barkach, a zostay
z nich tylko wypustki, wziutkie otoki zawsze jednak bkitne!
Czy to tylko maskarada?
Albo moe wszelka czer chce choby od czasu do czasu obmy si
123
z grzechw w niebieskim bkicie?
To niebrzydka konstrukcja mylowa. Ale kiedy czowiek si dowiaduje, jakim
sposobem szuka kontaktu ze witoci taki na przykad Jagoda... Pewien naoczny
wiadek (z otoczenia Gorkiego, ktry w tym okresie zna si bliej z Jagod)
opowiada: w majtku Jagody pod Moskw, w przedsionku ruskiej ani stay ikony
specjalnie po to, aby Jagoda ze swoimi kamratami, ju wyzbywszy si szatek, mogli
strzela do nich z rewolwerw przed pjciem do kpieli...
Jak rozumie zjawisko OTROSTWA? Co to takiego? Czy jest w ogle co
podobnego na wiecie?
atwiej byoby nam powiedzie, e to niemoliwe, e takich ludzi nie ma.
Ba dla dzieci ma prawo do wprowadzania postaci otra dla uproszczenia
obrazu. Ale kiedy wielka literatura wiatowa dawnych wiekw podsuwa nam
wci nowe i nowe postaci czarnych jak smoa otrw robi to Szekspir
i Schiller, i Dickens to mamy wraenie, e jestemy w teatrze marionetek,
e to nie odpowiada wspczesnej wraliwoci. I najwaniejsze jak autorzy
charakteryzuj tych otrw? Te czarne charaktery zdaj sobie doskonale
spraw, e s wanie takimi i e ich dusze s czarne. Tak wanie
rozumuj: nie potrafi y, nie czynic za. Nieche poszczuj ojca na brata!
Dajcie mi si ponapawa cierpieniami mojej ofiary! Jago zupenie wyranie
nazywa swoje pobudki i cele czarnymi, zrodzonymi z nienawici.
Ot w yciu tak nie bywa! Aby czyni zo, czowiek musi najprzd uzna je
za dobro albo za rzecz rozumn i zgodn z prawem. Taka ju jest, na
szczcie, natura czowieka, e dla swoich czynw musi on szuka
uSPRAWIEDLIWIEnia.
Makbet nie mg usprawiedliwi swoich czynw w sposb wystarczajco
zasadny i zagryzo go sumienie. Zreszt nawet Jago jest tylko barankiem.
Dla wyczerpania fantazji i si duchowych szekspirowskich otrw wystarczao
jakie dziesi trupw. Wszystko dlatego, e nie mieli oni ideologii.
Ideologia! to ona dostarcza upragnionego usprawiedliwienia otrostwu
i koniecznej, wieloletniej odpornoci zbrodniarzowi. Potrzebna mu jest teoria
spoeczna, ktra pomoe mu przed sob samym i przed innymi wybieli
wasne postpki i sysze nie wyrzuty, nie przeklestwa, tylko pienia
pochwalne i wyrazy czci. W ten sposb inkwizytorzy szukali oparcia
i usprawiedliwienia w chrzecijastwie, konkwistadorzy w chwale
Ojczyzny, kolonizatorzy w cywilizacji, hitlerowcy w rasie, jakobini
i bolszewicy w rwnoci, braterstwie i szczciu przyszych pokole.
Dziki IDEOLOGII wiek dwudziesty pozna, co to jest otrostwo pomnoone
przez miliony ofiar. Tych faktw nie mona obali, pomin, przemilcze kto
wic omieli si po tym twierdzi, e zbrodniarzy nie ma? A kt te miliony
ludzi unicestwi? A bez zbrodniarzy nie byoby Archipelagu.
Kryy wieci w latach 19181920, e Czeka w Piotrogrodzie i w Odessie
nie wszystkich skazanych rozstrzeliwaa; pono niektrzy z nich byli
(ywcem) oddawani na poarcie drapienikom z miejskich ogrodw
zoologicznych. Nie wiem, czy to prawda, czy moe plota, a jeli w ogle
124
zdarzay si takie wypadki, to ile ich byo. Ale nie szukabym dowodw: wedle
obyczaju bkitnych wyogw zaproponowabym im, aby sami nam dowiedli,
e to niemoliwo. A gdzie w wczesnej sytuacji, przy panujcym godzie,
mona byo znale karm dla zwierzt? Odejmowa od ust klasie
robotniczej? To wrogowie, i tak musz umrze dlaczego by nie mieli swoj
mierci dopomc w rozwizaniu trudnoci na tym odcinku gospodarki
krajowej i w ten sposb przyczyni si do naszego szybszego marszu ku
przyszoci? Czy to nie celowe?
Oto granica, ktrej nie moe przekroczy szekspirowski czarny charakter
ale czarny charakter uzbrojony w ideologi przekraczaj nie mrugnwszy
okiem.
Fizyka zna wielkoci albo zjawiska graniczne. Nie istniej one w ogle
dopty, dopki nie zostanie przekroczona pewna znana naturze granica,
zaszyfrowany przez natur prg. Mona nawietla pierwiastek lit tymi
promieniami ile dusza zamarzy nie odda on mimo to swoich elektronw,
a wystarczy najsabszy promie niebieski i ju elektrony s wyrwane
(przekroczony zosta prg efektu wietlnego)! Mona ozibia tlen do 100
stopni poniej zera i poddawa go najwikszemu nawet cinieniu gaz dalej
zostaje gazem, nie poddaje si! Wystarczy jednak zej poniej 118 stopni
i ju jest pynny, zamieni si w ciecz.
Wydaje si, e zbrodnia take naley do podobnych zjawisk. Owszem,
czowiek moe si waha, miota cae ycie midzy zem a dobrem, potyka
si, pada, gramoli, aowa za grzechy, potem znowu zapada, ale pki nie
przekroczy progu zbrodni ma moliwo powrotu i wci jeszcze moe by
w zasigu naszej nadziei. Kiedy jednak natenie nikczemnoci, albo jaki
szczeglny jej stopie, albo nieograniczono absolutnej wadzy sprawia, e
przekracza on ten prg wwczas opuszcza on ludzk gromad. I by moe
ju bezpowrotnie.
Na pojcie sprawiedliwoci od niepamitnych czasw skadaj si w ludzkich
oczach dwa rwne skadniki: tryumf cnoty i ukaranie wystpku.
Udao nam si szczliwie doy takich czasw, kiedy to cnota moe jeszcze
nie tryumfuje, ale ju nie zawsze szczuta jest psami. Cnocie, wychostanej
i mizernej, wolno ju teraz wej w swoich achmanach i zaj miejsce
w kcie, byleby tylko siedziaa cicho.
Nikt jednak nie mie sowa powiedzie o wystpku. Owszem, pastwiono si
nad cnot, ale wystpku przy tym jakby nie byo. Owszem, ile tam
milionw poszo do ziemi ale nikt temu nie by winien. Jeeli kto omieli si
zajkn: No a ci, ktrzy... to ze wszystkich stron usyszy wyrzuty,
z pocztku formuowane yczliwe: Nooo, dajcie spokj towarzysze! No i po
co jtrzy stare rany?! A potem ju pak: Ciszej, wy, niedornici! Po co te
was rehabilitowano!.
I oto w Zachodnich Niemczech w 1966 roku liczba ukaranych sdownie
przestpcw hitlerowskich dosza do OSIEMDZIESICIU SZECIU
TYSICY. A my zachystujemy si z oburzenia, nie aujemy caych kolumn
125
w gazetach, ani godzin programu radiowego, po fajerancie przesiadujemy na
wiecach i gosujemy, e ZA MAO! Tych 86 tysicy za mao! i po 20 lat im
za mao! Wicej!
U nas natomiast (wedug opublikowanych danych) skazano okoo
TRZYDZIESTU OSB.
Co dzieje si za Odr, za Renem to nas boli. A to, co pod Moskw i pod
Soczi za zielonymi sztachetami, a to, e mordercy naszych mw i ojcw
rozjedaj po ulicach i e ustpujemy im z drogi to nas nie boli, nie
wzrusza, bo to, jtrzenie starych ran.
A tymczasem, gdyby tych zachodnioniemieckich 86 tysicy przetumaczy na
nasze proporcje, to byoby ich jak na nasz kraj WIER MILIONA!
Ale w cigu wierci stulecia nikogo z tej liczby nie odnalelimy, nikogo nie
cigalimy po sdach; my boimy si jtrzy ICH rany. I, jak symbol tej caej
czeredy, mieszka dotd na ulicy Granowskiego 3 nadty pych, tpy,
dotychczas przekonany o tym samym Mootow, cay przesycony nasz
krwi; co dzie przecina statecznie chodnik i wsiada do dugiego, szerokiego
auta.
Oto zagadka, ktr nie my, wspczeni, moemy rozwiza: DLACZEGO
Niemcy otrzymali przywilej ukarania swoich zbrodniarzy, a my, Rosjanie
nie? Jaka stracecza droga otwiera si przed nami, jeeli nie dane nam byo
oczyci si z tej szkarady, gnijcej w naszym organizmie? Czeg to moe
taka Rosja wiat nauczy?
W trakcie niemieckich procesw powtarza si to tu, to wdzie taka
zadziwiajca scena: podsdny ciska rkoma gow, zrzeka si obrony i o
nic wicej ju sdu nie prosi. Mwi tylko, e acuch jego zbrodni,
przypomnianych mu znw i pokazanych kolejno przed sdem, napenia go
wstrtem i e nie chce mu si wicej y.
To jest najwiksze osignicie sdu: kiedy wystpek staje si tak godny
potpienia, e sam przestpca odwraca si od niego.
Kraj, ktry osiemdziesit sze tysicy razy z sdziowskiego podium potpi
wystpek (i bezkompromisowo odegna si od niego w literaturze i wrd
modego pokolenia) rok po roku, stopie po stopniu oczyszcza si ze
zbrodni.
A my co robi mamy? Kiedy jeszcze potomkowie nazw kilka kolejnych
naszych generacji pokoleniami mazgajw: z pocztku pozwalimy potulnie
wybija nas milionami; pniej za troskliwie zabiegalimy o spokojn
i szczliw staro dla mordercw.
Co czyni, jeli wielka tradycja rosyjskiej skruchy jest dla nich niezrozumiaa
i mieszna? Co czyni, jeli zwierzcy strach przed wycierpieniem choby
setnej czci tego, co zadawali oni innym, ma w nich przewag nad wszelkim
poczuciem sprawiedliwoci? Jeli chciw garci czepiaj si tych
przywilejw, co im obrodziy z krwi zabitych?
Oczywicie, ci, co krcili korb maszynki do misa no, choby
w trzydziestym sidmym roku, dzi s ju niemodzi, maj od pidziesitki
126
do osiemdziesitki, najlepsze swoje lata przeyli bez trosk, w sytoci
i komforcie i wszelki RWNOWANY odwet ju jest spniony, ju nie
mona szuka zapaty.
Ale bdmy wielkoduszni, nie trzeba stawia ich przed plutonem
egzekucyjnym, nie trzeba poi ich son wod, obsypywa pluskwami, wiza
w jaskk, trzyma na nogach bez snu tygodniami, ani bra pod obcas, ani
bi gumowymi pakami, ani zaciska gw elazn obrcz, ani upycha ich
w celach, jak baga, eby leeli jeden na drugim nie bdziemy robi nic
z tego, co robili oni! ale wobec naszego kraju i naszych dzieci mamy
obowizek WSZYSTKICH ICH ZNALE I WSZYSTKICH POSTAWI
PRZED SDEM! Sdzi trzeba ju nie tyle ich, ile ich zbrodnie. Zyska
chocia tyle, aby kady z nich powiedzia gono:
Tak, byem katem i morderc.
I gdyby sowa te powtrzone zostay w naszym kraju TYLKO wier miliona
razy (zgodnie z proporcj, aby nie zosta w tyle za Niemcami Zachodnimi)
to moe by tego byo dosy?
W XX wieku nie wolno przecie przez dziesiciolecia nie znajdowa rnicy
midzy zbrodni sdow a tymi starymi sprawami, ktrych pono nie
trzeba jtrzy!
Powinnimy publicznie potpi sam IDE rozprawiania si jednych ludzi
z drugimi! Milczc o wystpku, wpdzajc go w gb ciaa, aby tylko nie byo
go wida my SIEJEMY go i w przyszoci da on jeszcze tysickrotne plony.
Nie karzc, nawet nie ganic zoczycw, my nie tyle dbamy o spokj ich
ndznej staroci ile raczej wyrywamy spod ng nowych pokole wszelkie
podstawy sprawiedliwoci. Dlatego to modzi wyrastaj na obojtnych, to nie
jest wina brakw w pracy wychowawczej. Modzi utrwalaj sobie
w pamici, e podo nigdy w wiecie nie podlega karze, zawsze natomiast
zapewnia dostatek.
Jak nieprzytulne, jak straszne bdzie ycie w takim kraju!
127
V. PIERWSZA CELA PIERWSZA MIO
Jak to rozumie cela i mio? Ach, chyba, e podczas blokady
siedziae w leningradzkim Wielkim Domu? No, to jasne, bo temu wanie
zawdziczasz ycie, e tam ci wpakowano. Byo to najlepsze miejsce
w Leningradzie i nie tylko dla oficerw ledczych, ktrzy i mieszkali tam,
i mieli gabinety w podziemiach, gdzie przenosili si podczas obstrzaw. To
nie arty, w Leningradzie nikt si w tym okresie nie my, twarze pokrywaa
czarna skorupa, a w Wielkim Domu aresztanci mieli gorcy prysznic raz na
dziesi dni. No, to prawda, tylko korytarze, gdzie staa stra, byy ciepe, cel
nie ogrzewano, a jednak w celi by i czynny wodocig, i wychodek: kt to
w Leningradzie jeszcze mia? A chleba po sto dwadziecia pi gramw,
tak samo jak na swobodzie. No i jeszcze raz dziennie zupa na koskiej
padlinie! i nawet polewka z kaszy!
Pozazdroci kot psiego ycia! A karcer? A wiea? Nie, to nie dlatego.
Nie dlatego...
Sidzie czowiek, zmruy oczy, wspomni: w ilu celach odsiadywa swj
wyrok! Nawet trudno policzy. A w kadej ludzie, ludzie, ludzie... W jednej
dwie osoby, w drugiej ptorej setki. W tej siedziae pi minut, w owej
cae dugie lato.
Ale zawsze ma swoj osobn pozycj w tym rachunku pierwsza cela,
w ktrej napotkae podobnych sobie, na taki sam los skazanych. Cae ycie
wspomina j bdziesz ze wzruszeniem, z jakim wspomina si chyba tylko
pierwsz mio. I tych ludzi, ktrzy dzielili z tob powierzchni podogi
i powietrze kamiennego szecianu w dniach, gdy musiae z zupenie nowej
strony spojrze na cae swoje ycie tych ludzi wspomnisz jeszcze ktrego
dnia, jak najblisz rodzin.
Zreszt w tamtych dniach oni tylko byli twoj rodzin.
To, co przeye w pierwszej celi ledczej nie da si porwna z niczym, co
zaszo w twoim yciu PRZED tym i z niczym, co si zdarzyo PNIEJ.
Chocia wizienia istniay przez tysiclecia przed twoim urodzeniem
i choby tak samo dugo miay istnie w przyszoci (chciaby czowiek
wierzy, e krcej...) ale jedyna i niepowtarzalna jest tylko ta cela, w ktrej
przechodzie ledztwo.
Bya moe czym nieznonym dla ludzkiej istoty. Zawszawiona, zapluskwiona
komrka bez okna, bez przewiewu, bez nar, z brudn polep pudo, zwane
KPZ przy radzie gromadzkiej, przy milicji, na dworcu, albo w porcie (KPZ
i DPZ ich wanie jest u nas najwicej, w nich wanie siedzi przewaajca
masa). Pojedynka wizienia archangielskiego, gdzie szyby zamalowane s
mini, aby wieczne wiato boe przenikao do celi tylko jako purpurowa
powiata i eby wiecznie tlia si pitnastowatowa arwka pod sufitem. Albo
pojedynki w miecie Czojbalsan, gdzie na powierzchni 6 metrw
kwadratowych siedziao was miesicami czternastu, w takim cisku, e
128
podkurczone nogi zmieniao si na komend. Albo jedna z lefortowskich cel
psychicznych, powiedzmy 111 caa wymalowana na czarno, take
z dwudziestopiciowatow arwk, palc si ca dob; reszta jak
w kadej lefortowskiej celi: asfaltowa podoga; pokrto ogrzewania
w korytarzu, w rkach nadzorcw; a przede wszystkim wielogodzinny,
rozdzierajcy ryk (z kanau aerodynamicznego ssiedniego Instytutu
Lotnictwa, ale czowiek nie jest w stanie uwierzy, e to nie umylnie), ryk,
przez ktry miska z kubkiem wibruj i zjedaj ze stou, ryk
uniemoliwiajcy wszelk rozmow; mona za to piewa na cae gardo,
nadzorca nie usyszy, a kiedy ryk ustaje, przychodzi ulga, co najmniej tak
boga, jak wolno.
Ale przecie nie t brudn podog, nie te mroczne ciany, nie odr kibla
polubie tylko tych ludzi, z ktrymi na komend zmieniae pozycj; to, co
zaczo si koata midzy waszymi duszami; ich sowa, tak czasem dziwne;
i te myli, tam wanie narodzone, tak swobodne i pynne, do ktrych
jeszcze niedawno ani by nie mg si wspi, ani wznie.
A ile ci to kosztowao, eby znale si wreszcie w tej pierwszej celi!
Trzymali ci w jamie albo w boksie, albo w piwnicy. Nikt ci ludzkiego sowa
nie powiedzia, nikt nie rzuci ludzkiego spojrzenia tylko wydziobywali, co
mogli z twojego mzgu i z serca elaznymi dziobami ty krzycza i jcza
a oni tylko si miali.
Przez tydzie albo i miesic bye samiuteki wrd wrogw, ju egnae
si z rozsdkiem i z yciem; ju wazie na kaloryfer i starae si tak
z niego skoczy, aby rozbi gow o elazny stoek zlewu i nagle czujesz,
e yjesz, e zaprowadzili ci tam, gdzie masz przyjaci. I wraca ci rozum.
Oto czym jest pierwsza cela!
Czekae na ni, marzye o niej prawie tak, jak o wolnoci
a tymczasem przerzucali ci z jamy do nory, z Lefortowa, do jakiej
diabelskiej, mitycznej Suchanowki.
Suchanowka jest wanie tym najstraszniejszym wizieniem, jakie ma MGB.
Jest postrachem takich, jak my, jej nazw wymawiaj ledczy ze
zowieszczym sykiem. (Kto za tam by od tego czowiek nic nie
wydobdzie; albo plot pite przez dziesite, albo nie ma ich wrd yjcych).
Suchanowka to dawna pustelnia z czasw Katarzyny, dwa oddziay karny
i ledczy, 68 cel. Wioz tam ludzi sukami dwie godziny i niewielu wie, e to
wizienie dzieli tylko kilka kilometrw od Leninowskich Grek i od dawnego
majtku Zinaidy Wokoskiej. Piknie tam dookoa.
Aresztanta zaraz po przyjciu ogusza si tam stojcym karcerem tak przy
tym wskim, e jeli czowiek nie ma siy dugo sta, to jedno mu zostaje
zwis na opartych o mur kolanach. W takim karcerze trzymaj czowieka
nawet ponad dob eby spokornia. Wikt w Suchanowie jest tak smaczny
i delikatny, e nigdzie w MGB nie ma lepszego, poniewa przynosz
jedzenie z pobliskiego domu wypoczynkowego architektw, nie maj dla tej
swojej nierogacizny oddzielnej kuchni. Ale to, co spoywa jeden architekt
129
wic i kartofelki smaone i befsztyczki tu dziel midzy dwunastu ludzi.
Dlatego wanie czowiek tu nie tylko zawsze jest godny, jak to bywa gdzie
indziej, ale jeszcze bolenie rozjtrzony.
Cele s tam podwjne, ale winiw ledczych rozmieszcza si zwykle
pojedynczo. Cele maj powierzchni ptora metra na dwa. W kamienn
podog wpuszczone s dwa okrge stoki, jakby pieski i na kady z tych
piekw jeli stranik otworzy angielski zamek w cianie opada z muru na
siedem nocnych godzin (to znaczy, na godziny ledztwa, bo we dnie w ogle
nie ma przesucha) pka ze somianym sienniczkiem, dobrym dla dziecka.
We dnie stoek jest wolny, ale siada na nim nie wolno. Ponadto na czterech
pionowych rurach ley st, jak deska do prasowania. Wywietrznik w oknie
jest zawsze zamknity, tylko rankami stranik otwiera go bosakiem. Malutkie
okno ma szyb ze szka pancernego. Nie ma adnych spacerw, wyjcie do
wychodka tylko raz, o szstej rano, to znaczy wtedy, kiedy aden odek
jeszcze tego nie wymaga, wieczorem to nie jest dozwolone. Na kady
odcinek, skadajcy si z siedmiu cel, przypada dwch stranikw, dlatego
lipko zerka na czowieka tak czsto, ile trzeba stranikowi na przejcie obok
dwojga drzwi ku trzecim. Na tym wanie polega zadanie milczcej
Suchanowki: nie da czowiekowi ani minuty snu, ani minuty wasnego ycia
ma zawsze by obserwowany i zawsze czu si w cudzych rkach.
Ale jeli ju wyszede zwycisko z pojedynku z obdem i unikne
wszystkich puapek samotnoci to zasuye sobie na swoj pierwsz cel!
I teraz dusza ci si w niej rozpry.
Jeli za szybko si poddae, jeli ugie si i wszystkich wydae w ich
rce to teraz te ju dojrzae do swojej pierwszej celi; chocia lepiej byoby
dla ciebie, gdyby nie doy tej szczsnej chwili i skona gdzie w piwnicy
jako zwycizca, co nie podpisa ani kartki.
Teraz pierwszy raz tutaj zobaczysz nie wrogw swoich. Teraz zobaczysz
pierwszy raz innych ywych ludzi, ktrzy towarzysz ci w drodze i ktrych
moesz obj wsplnym dla nich i dla ciebie sowem MY.
Tak, to sowo, ktrym moe gardzie na swobodzie, bowiem zastpowa
miao twoje ja (my wszyscy, jak jeden m!... My wyraamy nasze wite
oburzenie!... My domagamy si!... My przysigamy!...) teraz daje ci pozna
swj sodki smak: nie jeste sam na wiecie! S jeszcze na nim rozumne,
obdarzone dusz istoty LUDZIE!!
*
Po czterech dobach mojego pojedynku ze ledczym, doczekawszy si,
abym pooy si po apelu w moim elektrycznym, olepiajcym boksie,
nadzorca zacz otwiera moje drzwi. Syszaem to, ale chciaem z gow na
poduszce wyobraa sobie, e ju pi przynajmniej przez trzy sekundy
dzielce mnie od okrzyku Wstawa! Na przesuchanie!. Jednak tym razem
nadzorca jakby si pomyli: Wstawa! Zabra pociel!.
Zbity z tropu i rozalony, bo to bya chwila bezcenna, owinem stopy
130
onucami, wzuem buty, wdziaem paszcz, zimow czapk i wziem
w objcia wizienny materac. Na palcach, cay czas dajc mi znaki, abym nie
robi haasu, stranik poprowadzi mnie cichym jak grb korytarzem trzeciego
pitra ubianki, wzdu rzdu lustrzanych numerw na drzwiach cel
i oliwkowych klapek na judaszach, po czym otworzy mi cel numer 67.
Przestpiem prg i drzwi natychmiast zamkny si za mn.
Chocia po wieczornym dzwonku min dopiero kwadrans, ale czas,
przeznaczony tylko na sen dla winiw ledczych, tak jest kruchy, niepewny
i tak go mao, e mieszkacy 67. celi w momencie mojego nadejcia ju
spali na swoich metalowych kach, trzymajc rce na kodrach. Skrzyp
otwieranych drzwi sprawi, e wszyscy trzej wzdrygnli si i natychmiast
podnieli gowy. Oni te wyczekiwali, kogo dzi wezw na przesuchanie.
I te trzy gowy, poderwane z przestrachem, te trzy niegolone, wymite,
wyblade twarze wyday mi si tak ludzkie, tak mie, e zastygem, obejmujc
materac i umiechajc si, jakby mnie kto uszczliwi. Oni te si
umiechali. I jak te czowiek zdy zapomnie o podobnym wyrazie twarzy!
a wszystkiego tydzie min!
Z wolnoci? zapytali mnie (to zwykle pierwsze pytanie, zadawane
nowicjuszowi).
Nieee odpowiedziaem (to zwykle pierwsza odpowied nowicjusza).
Chodzio im o to, e na pewno aresztowany byem niedawno, a wic
przychodz z wolnoci. Ja za po dziewidziesiciu szeciu godzinach
ledztwa, wcale nie uwaaem, e przychodz z wolnoci; bo to czy nie
jestem ju dowiadczonym aresztantem?... A jednak byem przybyszem
z wolnoci! I staruszek bez brody, o czarnych, bardzo ruchliwych brwiach,
ju wypytywa mnie o wojenne i polityczne nowiny. Niebywae! Chocia
byy to ostatnie dni lutego, ale oni ni nie wiedzieli ani o konferencji w Jacie,
ani o odciciu Prus Wschodnich, ani w ogle o naszym natarciu pod
Warszaw w poowie stycznia, ani nawet o grudniowym, aosnym odwrocie
aliantw. W myl instrukcji wizie ledczy nie powinien nic wiedzie
o wiecie zewntrznym, i oto oni niczego nie wiedzieli!
Gotw byem p nocy snu im teraz moje relacje z tak dum, jakby
wszystkie zwycistwa i okrenia byy moim wasnym dzieem. Ale dyurny
stranik wnis wanie ko dla mnie i trzeba byo rozstawi je bez haasu.
Pomaga mi chopak w moim wieku, te wojskowy: jego lotniczy frencz
i pilotka wisiay na supku ka. Zagabn mnie on jeszcze wczeniej ni
staruszek, ale nie chodzio mu o wojn, tylko o tyto. Ale pomimo, e
dusza mi si rwaa do moich nowych przyjaci i mimo, e tak mao pado
sw w cigu paru minut czym obcym mi powiao od tego rwienika
i towarzysza bojw, wic zamknem si przed nim raz na zawsze.
(Jeszcze nie znaem sw kapu czyli kwoka, ani tego, e w kadej celi
powinna by chocia jedna, jeszcze w ogle nie zdyem zda sobie
sprawy, e ten czowiek G. Kramarenko jako mi si nie podoba, a ju
posza w ruch we mnie wewntrzna fotokomrka, magiczne oko, co sprawio,
131
e na zawsze zamknem si przed tym czowiekiem. Nie wspominabym
o tym wypadku, gdyby by odosobniony. Ale dziaanie tego wewntrznego
oka magicznego wkrtce ju ze zdziwieniem, radoci i lkiem odkryem
w sobie jako sta, naturaln waciwo. Mijay lata, .leaem na tych
samych narach, maszerowaem w tym samym szeregu, pracowaem w tych
samych brygadach z wieloma setkami ludzi i zawsze to tajemnicze oko
magiczne, ktrego istnienie nie byo adn moj zasug, wprawiao si samo
w ruch, zanim jeszcze pomylaem o nim, zaczynao dziaa na widok
ludzkiej twarzy, oczu, przy pierwszych dwikach gosu i albo kazao mi
otwiera si przed tym czowiekiem na ocie, albo tylko uchyla mu szparki,
albo zamyka si na gucho. Byo to zawsze przeczucie tak nieomylne, e
wszystkie gorczkowe zabiegi penomocnikw operacyjnych dookoa
werbunku konfidentw zaczy mi si wydawa mysi krztanin: przecie to,
e czowiek podj si roli zdrajcy, zawsze odbija si wyrazicie na twarzy,
w gosie; niektrzy osignli ju, zdawaoby si, wyjtkow zrczno
w kamuflau, a jednak co nieczystego wychodzi na jaw. I odwrotnie
moje oko magiczne pozwalao mi rozpoznawa tych, ktrym od pierwszej
chwili znajomoci mona da zajrze w najwiksz gb i zwierzy
tajemnice, za ktre cina si by. Mam za sob osiem lat wizienia, trzy lata
zesania, jeszcze sze lat nielegalnego pisarstwa (nie byy to wcale lata
bardziej bezpieczne) i w cigu tych caych siedemnastu lat zwierzaem si
nieostronie dziesitkom ludzi i ani razu si nie potknem! Nigdzie nie
czytaem o czym podobnym i to, co tu pisz, przeznaczone jest dla
amatorw psychologii. Wydaje mi si, e takie wewntrzne dyspozycje ma
wielu z nas, ale jako wychowankowie epoki racjonalizmu i techniki,
lekcewaymy t cudown waciwo i nie pozwalamy jej si w nas
rozwin).
ko zostao rozstawione i ju zabieraem si do opowieci (oczywicie
szeptem i na leco, eby od razu nie przenie si z tych wygd do
karceru), gdy trzeci nasz wsptowarzysz, redniego wieku, ale z biaymi
igiekami siwych wosw na ostrzyonej gowie, patrzcy na mnie niezupenie
przychylnie, powiedzia z surowoci, zdobic ludzi pnocy:
Jutro. Noc jest do spania.
I to byo najrozsdniejsze. Kadego z nas w kadej chwili mogli
wyrwa na przesuchanie i trzyma tam do szstej rano, kiedy ledczy
pjdzie spa, a tu ju spa nie bdzie wolno.
Jedna noc spokojnego snu waniejsza bya od losw planety!
Obecno jeszcze jednego szkopuu, nie od razu wyczuwaln,
stwierdziem ju po kilku pierwszych zdaniach mojej relacji: e nastpia tu (po
aresztowaniu kadego z nich) generalna zmiana znakw arytmetycznych,
czy te rotacja wszystkich poj o sto osiemdziesit stopni i e to, co
z takim upojeniem zaczem im opowiada by moe dla nas wcale nie
byo takie wesoe.
Obrcili si na bok, zasonili chusteczkami oczy przed blaskiem
132
dwustuwatowej arwki, okrcili rcznikami rk, lec na kodrze, drug
podkurczyli chytrze i zapadli w sen.
A ja leaem w witecznym nastroju: jestem wrd ludzi. Godzin temu nie
mogem przecie wcale liczy na spotkanie z kimkolwiek. Mogem zakoczy
ycie z kul w potylicy (ledczy cay czas mi to obiecywa) nie widzc
przedtem nikogo. Wisiao nade mn po dawnemu ledztwo, ale na jak daleki
plan odstpio! Jutro ja bd opowiada (nie o swojej sprawie, to jasne), jutro
oni te bd opowiada co za ciekawy dzie bdzie jutro, chyba jeden
z najciekawszych w yciu! Ta wiadomo zrodzia si we mnie bardzo
wczenie i bya bardzo jasna: e wizienie to nie jest przepa, tylko
najwaniejszy w moim yciu przeom.
Kada drobnostka w celi mnie interesowaa, gdzie te senno si podziaa!
i kiedy lipo na mnie nie zerka, ukradkiem si rozgldam. O, u gry jednej
ze cian jest niewielkie wgbienie, na trzy cegy i wisi na nim granatowa,
pcienna sztorka. Ju mi zdyli powiedzie, e to okno, owszem! w tej
celi jest okno! a sztorka suy do zaciemnienia przeciwlotniczego. Jutro
bynie wic sabiutkie wiato dzienne i w poudnie na kilka minut zgasz
olepiajc lamp. Jak to wiele znaczy spdza czas przy wietle
dziennym!
Jest jeszcze w celi st. Miejsce najbardziej widoczne zajmuj na nim
szachy, imbryk, stosik ksiek (jeszcze nie wiedziaem, dlaczego najbardziej
widoczne. Okazuje si, e tego te wymaga ubiaski regulamin: przy
cominutowej kontroli stranik powinien widzie, e nikt nie naduywa tych
darw administracji: e imbrykiem nie kuje cian, e nie yka figur
szachowych, aby zaatwi rachunki z yciem i pozbawi ZSSR obywatela; e
nie podpala ksiek w zamiarze obrcenia wizienia w popi. Wasne za
okulary aresztantw uznane s za narzdzie tak niebezpieczne, e nawet na
stole nie wolno im lee w nocy, administracja konfiskuje je do rana).
Jakie wygodne ycie! szachy, ksiki, sprynowe ka, solidne materace,
czysta bielizna. To nie pamitam, ebym tak sypia w cigu caej wojny.
Froterowana posadzka. Prawie cztery kroki dla spacerw od okna do drzwi.
Nie, czy to centralne wizienie polityczne czy jakie sanatorium?
I pociski nie lec ci na eb... Przypomniaem sobie ten ich wysoki opot nad
gow albo narastajcy wist i grzmot wybuchu. I jak tkliwie pogwizduj
miny. I jak wszystko dygoce, kiedy upn cztery cetnary krowy.
Przypomniaem sobie zgni pluch za Ostrd, gdzie mnie aresztowano
i gdzie nasi dotychczas mieszaj boto i mokry nieg, aby nie wypuci
Niemcw z kota.
Czort z wami nie chcecie, ebym wojowa, to si obejdzie.
Wrd wielu utraconych wzorcw utracilimy jeszcze i taki: przykad
nieugitego hartu zostawiony nam przez ludzi, ktrzy przed nami mwili
i pisali po rosyjsku. Dziwne, e nie zostali oni prawie opisani w naszej
literaturze przedrewolucyjnej. Widzieli oni zbyt wiele, aby upodoba sobie
tylko jedno. Dyli do wysokich celw zbyt arliwie, aby mocn stop trzyma
133
si ziemi. W organizmach spoecznych przed samym ich upadkiem pojawia
si czasem taka mdra warstwa ludzi mylcych nic wicej, tylko
mylcych. Jak te ich wymiewano! Innego te si przezwiska nie doczekali,
jak zgniki.
Ludzie ci byli jak kwiat przedwczenie rozkwity, o zbyt rzadkim zapachu
dlatego rzucono ich pod kosiark.
W yciu osobistym byli oni szczeglnie niezaradni: nie umieli ani zgina
karku, ani udawa, ani szuka zgody; co sowo to wasne zdanie, poryw,
protest. Takich wanie kosiarka najatwiej kosi. Takich wanie sieczkarnia
najchtniej siecze.
Przechodzili oni przez te same cele. Ale ciany cel tyle ju razy odzierane
z tapet, tynkowane, bielone i malowane ot ciany cel nie oddaway nam
niczego, co im przeszo powierzya (przeciwnie nawet, same one
nadstawiay swoje mikrofony, eby tylko nas podsucha). O dawnych
mieszkacach tych cel, o rozmowach, ktre tu prowadzono, o mylach,
z ktrymi szo si std pod mur, albo na Solwki nigdzie niczego nie
napisano, nie powiedziano i takiego tomu, ktry wart byby czterdziestu
wagonw naszej literatury, zapewne ju nikt nie napisze.
Ci za, ktrzy jeszcze s wrd ywych, opowiadaj nam rozmaite bahostki:
e dawniej byy tu drewniane prycze z siennikami, e zanim jeszcze na okna
zaoono blince, szyby ju byy zasmarowane wapnem z dou do samej gry
jeszcze w 1920 roku. A blince w 1923 roku ju byy na pewno (a mymy
zgodnie przypisywali je Berii). Do rozmw metod pukania w ciany podobno
jeszcze w latach 20. odnoszono si tolerancyjnie: jako jeszcze utrzymywaa
si ta niedorzeczna tradycja z carskich czasw, e wizie, jeli sobie nie
postuka, to co pocznie?... I jeszcze e przez cae lata dwudzieste wszyscy
stranicy tutejsi byli otyszami (widocznie z dawnego puku strzelcw
otewskich) i e jedzenie roznosiy rose otyszki.
Bahostki bahostkami, a jest nad czym poduma.
Co do mnie, to pobyt w tym gwnym wizieniu politycznym Zwizku bardzo
mi by potrzebny, dobrze w kocu, e mnie tu przywieziono: mylaem duo
o Bucharinie, chciaem mc sobie to wszystko wyobrazi. Wraenie jednak
mielimy takie, e kosa uszczkna nas jakby ju z ubocza i e nadawalimy
si do byle okrgowego wizienia wewntrznego. A tu za wysokie progi.
Ale z tymi, ktrych tu zastaem, nie mona byo si nudzi. Byo kogo
posucha, byo kogo porwna z innymi.
Tego starego z ruchliwymi brwiami (zreszt majc szedziesit trzy
lata trzyma si on wcale nie jak stary) zwano Anatol Iljicz Fastenko. By
wielk ozdob naszej ubiaskiej celi i jako stranik starych, rosyjskich
tradycji wiziennych, i jako ywa kronika rosyjskich rewolucji. To, co mia
w pamici, nadawao jakby wikszy wymiar temu, co si stao i co si teraz
dziao. Tacy ludzie nie tylko bardzo si licz w celi, ale w caym
spoeczestwie bardzo ich brak.
134
Nazwisko Fastenki wyczytalimy w teje celi, wertujc ksik o rewolucji
1905 roku. Fastenko by socjaldemokrat od tak dawna, e ju chyba
przestawa nim by.
Swj pierwszy wyrok dosta jako mody jeszcze czowiek, w 1904 roku, ale na
mocy manifestu z 17 padziernika 1905 roku by puszczony wolno.
(Interesujce byo jego opowiadanie o przebiegu tej amnestii. W tych
latach, rzecz jasna, nikt jeszcze nie mia pojcia o adnych blincach na
wiziennych oknach i z cel wizienia w Biaej Cerkwi, gdzie Fastenko
siedzia, aresztanci mogli sobie do woli patrze na podwrzec wizienny, na
wchodzcych i wychodzcych, na ulic, a wic te porozumiewa si
krzykiem z kim chcieli. I oto ju w dniu 17 padziernika, dowiedziawszy si
z depesz o amnestii, wolni zawiadomili o tym winiw. Polityczni rozpoczli
radosny raban, zabrali si do wybijania szyb i wyamywania drzwi, dajc od
naczelnika wizienia, by ich natychmiast wypuci na wolno. Moe kogo
z nich zaraz skopano po pysku? Wsadzono do karceru? Moe jak cel
pozbawiono za to ksiek albo prawa zakupw w kantynie? Bynajmniej.
Skoowany naczelnik wizienia biega od celi do celi i prosi: Panowie!
Bagam was! troch rozsdku! Ja przecie nie mam prawa wypuci was na
podstawie telegraficznej wiadomoci. Powinienem dosta rozporzdzenie
bezporednio od moich zwierzchnikw z Kijowa. Ja bardzo was prosz:
bdziecie jednak musieli spdzi tu jeszcze t noc. I rzeczywicie,
zatrzymano ich po barbarzysku na ca dob!...)
Po odzyskaniu wolnoci, Fastenko i jego towarzysze natychmiast wczyli si
do rewolucji. W 1908 roku Fastenko dosta 8 lat katorgi, co oznaczao 4
lata w kajdanach i 4 lata na zesaniu. Pierwsze cztery lata odsiedzia
w sewastopolskim centralniaku, gdzie, notabene, miaa wanie w tym
okresie miejsce masowa ucieczka winiw, zorganizowana z zewntrz
wsplnym staraniem rewolucyjnych partii eserw, anarchistw
i socjaldemokratw. Wybuch bomby zrobi w murze wiziennym wyom na
dobrego jedca i ze dwudziestu winiw (nie wszyscy, ktrzy mieli ch,
jedynie wyznaczeni do ucieczki przez wasne partie i jeszcze w wizieniu
zaopatrzeni przez stranikw! w pistolety!) rzucio si do wyrwy; wszyscy
uciekli, prcz jednego. Anatol Fastenko dosta za rozkaz od RSDPR by nie
ucieka, lecz stara si odwrci uwag nadzorcw robic zamt.
Za to na zesaniu nad Jenisejem nie strawi wiele czasu. Konfrontujc relacj
jego (a take innych ocalaych) ze znanym szeroko faktem, e nasi
rewolucjonici caymi setkami uciekali z zesania i przewanie za granic,
doj mona do wniosku, e z carskiego zesania nie uciekali tylko leniwi,
takie to byo proste. Fastenko uciek, to znaczy po prostu wyjecha bez
paszportu z miejsca osiedlenia. Pojecha do Wadywostoku, liczc, e jaki
znajomy pomoe mu tam dosta si na okrt. Z jakich powodw rzecz si
nie udaa. Wwczas, dalej bez paszportu,
Fastenko spokojnie przejecha pocigiem ca macierzRosj i zajecha a
135
na Ukrain. Tam dosta cudzy paszport i wyruszy w drog ku austriackiej
granicy chcc j przekroczy. Przedsiwzicie to byo tak mao ryzykowne
i tak saby by oddech pogoni, ktry mg czu na karku Fastenko, e
posun si on do zdumiewajcej lekkomylnoci: na granicy, ju po oddaniu
policjantowi paszportu, Fastenko nagle sobie uwiadomi, e NIE PAMITA
swego nowego nazwiska! Co tu robi? Pasaerw byo ze czterdziestu,
a policjant ju zacz wywoywa. Fastenko znalaz sposb: uda, e pi.
Sysza, jak rozdano wszystkie ju paszporty i jak kilka razy wywoano
nazwisko Makarow, ale jeszcze nie mia pewnoci, e to chodzi o niego.
Wreszcie pies acuchowy carskiego reymu pochyli si nad dziaaczem
podziemia i delikatnie trci go w rami: Panie Makarow! Panie Makarow!
Prosz tu jest paski paszport!.
Fastenko pojecha do Parya. Tam pozna Lenina, unaczarskiego i peni
przy partyjnej szkole w Longjumeau jakie gospodarcze obowizki.
Jednoczenie uczy si po francusku, rozglda si po wiecie i jako go
zaczo cign dalej w ten wiat. Przed wojn przenis si do Kanady, by
tam robotnikiem, znalaz si take w Stanach Zjednoczonych. Pene
swobody i dostatku ycie w tych krajach zdumiao Fastenk: doszed do
przekonania, e adnej rewolucji proletariackiej nigdy tam nie bdzie i nawet
myla ju, e chyba wcale jej tam nie trzeba.
A tymczasem w Rosji doszo wczeniej ni by si kto spodziewa do
wyczekiwanej rewolucji i wszyscy zaczli wraca i tu przysza jeszcze jedna
rewolucja. Fastenko ju nie czu w sobie dawnego zapau do tych
przewrotw. Ale wrci, posuszny temu prawu, ktre zmusza do przelotw
ptaki.
Jeszcze wtedy wielu rzeczy w tym Fastence nie potrafiem zrozumie. Omal
e najciekawszym i najwaniejszym jego rysem byo dla mnie, e zna on
osobicie Lenina, ale napomyka o tym zupenie bez zapau. (Moje nastroje
wyglday wtedy mniej wicej tak: kto w celi zwrci si do Fastenki,
uywajc samego tylko imienia odojcowskiego, to jest po prostu Iljicz, czy ty
dzi wynosisz kibel?. Uniosem si gniewem, jakbym by osobicie dotknity,
wydawao mi si to blunierstwem i nie tylko w tym kontekcie, ale
w ogle blunierstwem dla mnie byo nazywanie Iljiczem kogokolwiek, prcz
jednego czowieka na wiecie!). Przez to te Fastenko nie mg mi jeszcze
objani wielu rzeczy tak, jakby sobie yczy.
Mwi mi jasno, po rosyjsku: Nie czy sobie boyszcz! A ja nie rozumiaem!
Widzc moj skonno do entuzjazmu, powtarza mi uporczywie nie jeden
raz: Jeste matematykiem, grzeszysz, zapominajc sw Kartezjusza:
wszystko podawa w wtpliwo! Wszystko podawa w wtpliwo! Jak to
wszystko? No tak, wszystko! Wydawao mi si, e podaem ju dosy, e
tego starczy.
Albo tak mwi: Starych katornikw politycznych prawie ju nie ma, ja
jestem ju jednym z ostatnich. Starych katornikw wszystkich zlikwidowano,
a nasz zwizek rozpdzono jeszcze w trzydziestych latach. A dlaczego?
136
A ebymy nie zbierali si i nie debatowali. I chocia te proste sowa,
wypowiedziane spokojnym tonem powinny byy wzbi si do nieba, rozbijajc
po drodze szyby rozumiaem je tylko jako jeszcze jeden dowd przestpstw
Stalina. Smutny fakt ale bez korzeni.
Jest zupenie pewne, e nie wszystko, co wpada nam w ucho trafia a do
wiadomoci. To, co za mao odpowiada naszym nastrojom, ulatnia si
w uszach, czy gdzie dalej, ale si ulatnia. I chocia pamitam dobrze liczne
opowieci Fastenki ale jego argumenty rozumowe mog wspomnie tylko
mglicie. Wymienia mi rne ksiki, ktre bardzo radzi kiedy na wolnoci
zdoby i przeczyta. Nie majc ju, z uwagi na wiek i zdrowie, nadziei by
wyj std ywym, pociesza si nadziej, e ja kiedy te myli sobie
przyswoj. Zapisywa nie byo mona, zapamita i tak trzeba byo w yciu
wiziennym sporo, mimo to zachowaem w pamici nazwiska odpowiadajce
bardziej moim wczesnym gustom: Niewczesne rozmylania Gorkiego
(bardzo wysoko stawiaem wtedy Gorkiego! przecie nad wszystkimi
rosyjskimi klasykami growa tym, e by klasykiem proletariackim) i Rok
w ojczynie Plechanowa.
Gdy Fastenko wrci do Rosji to przez szacunek dla jego dawnych zasug
w pracy nielegalnej, bardzo pchano go w gr i mg by zaj wane
stanowisko, ale nie chcia, przyj skromn posad w wydawnictwie Prawdy,
potem jak jeszcze skromniejsz, wreszcie przenis si do trustu
moskiewskich przedsibiorstw gospodarki komunalnej i tam pracowa ju
cakiem w ktku.
Dziwiem si: czemu tak si uchyla? Odpowiedzia mi zdaniem, ktrego nie
zrozumiaem: Starego psa nie przyzwyczaisz do acucha.
Zrozumiawszy, e nie da si ju nic zaradzi, Fastenko chcia si po prostu
uchowa, rzecz ludzka. Ju przeszed na cich, skromn emeryturk (nie dla
zasuonych, bynajmniej, bo to mogo pocign za sob stwierdzenie, e
zna blisko wielu ju rozstrzelanych) i w ten sposb moe by docign do
1953 roku. Ale na nieszczcie aresztowano jego ssiada ze wsplnego
mieszkania wiecznie zalanego hulak, pisarza L. Soowiowa, ktry gdzie
po pijanemu przechwala si, e ma pistolet. Pistolet za to koniecznie musi
by terror, a Fastenko z jego socjaldemokratyczn przeszoci by
wykapanym terroryst. No i teraz ledczy wmawia mu dziaalno
terrorystyczn, a zarazem sub we francuskim i kanadyjskim wywiadzie,
a zatem rwnie w carskiej ochranie w charakterze konfidenta.
I w 1945 roku syty ledczy zarabia na sut swoj ga wertujc cakiem
serio akta z archiww prowincjonalnych komend andarmerii i piszc
cakiem na serio protokoy przesucha, dotyczce konspiracyjnych hase,
podpunktw i zebra z 1903 roku.
A ona staruszka (dzieci nie mieli) co dziesity dzie, wedug przepisu,
przekazywaa Anatolowi Iljiczowi takie paczki, na jakie j byo sta:
trzystagramowy kawaek czarnego chleba (przecie kupowano go na bazarze
i kosztowa sto rubli kilo!) i tuzin gotowanych, obranych (a przy rewizji
137
jeszcze przekutych szydem) ziemniakw. I na widok tych biednych
naprawd witych! przesyek serce si rwao!
To byo wszystko, co si naleao czowiekowi za szedziesit trzy lata
rzetelnoci i rozterek.
*
Cztery ka w naszej celi nie zajmoway caej przestrzeni; zostawao
miejsce na st. Ale kilka dni po moim przybyciu podrzucono nam jeszcze
pitego i postawiono ko w poprzek.
Nowicjusza sprowadzono godzin przed pobudk, w porze snu
najsodszego, przenikajcego a do szpiku i trzech z nas nie unioso
nawet gw, tylko Kramarenko zerwa si, eby zdoby troch tytoniu (a by
moe take materiau dla ledczego). Zaczli rozmow szeptem, staralimy
si nie sucha, ale nie sposb byo nie sysze szeptu przybysza: taki by
gony, wytony i nawet bliski paczu, e od razu si wyczuwao, i nie
zwyczajne nieszczcie znalazo si w naszej celi. Nowy dopytywa si, czy
czsto rozstrzeliwuj. Mimo to, nie odwracajc gowy, zwrciem im uwag,
eby zachowywali si ciszej.
Kiedy za po pobudce zerwalimy si wszyscy razem (za wylegiwanie si
grozi karcer), to zobaczylimy generaa! To znaczy, nie mia adnych
dystynkcji, nawet sprutych, czy odkrconych, nawet naszywek ale drogi
frencz, mikki paszcz, caa posta, no i oblicze! nie, to na pewno by
genera, typowy genera i nawet niechybnie genera ekstraklasy, nie jaki tam
generamajor. By niewysoki, krzepki, o bardzo masywnym korpusie,
szerokich barach, o twarzy opasej, ale ta naarta otyo nie dodawaa mu
wcale dobrodusznej przystpnoci tylko znaczenia, wiadczya
o przynalenoci do wyszej sfery. Twarz jego obciona bya buldo
uchw i tu by orodek jego energii, woli, wadczej siy, ktre pozwoliy mu
zaj tak wysoko w rednim jeszcze wieku.
Zaczo si zawieranie znajomoci i okazao si, e L. W. Zw jest jeszcze
modszy, ni na to wyglda, e w tym roku skoczy dopiero trzydzieci sze
lat (, jeeli mnie nie rozstrzelaj), a co jeszcze dziwniejsze wcale nie jest
generaem, nawet nie pukownikiem, i w ogle nie jest wojskowym, tylko
inynierem!
Inynierem?! Wychowaem si wanie w rodowisku inynierskim i dobrze
pamitam inynierw lat dwudziestych: te byskotliwe, otwarte umysy, ten
swobodny i nienatarczywy humor, ta lekko i rozmach myli, atwo
przerzucania si od jednej dziedziny pracy inynierskiej do drugiej i w
ogle, od techniki do ycia spoecznego, do sztuki. Nastpnie ta
grzeczno, dobry smak; bogaty jzyk, wymowa pynna i niezachwaszczona
tanimi swkami; jeden troch muzykuje, inny troch maluje, u kadego
z nich ycie duszy odbija si w rysach twarzy.
W pocztkach lat 30. straciem kontakt z tym rodowiskiem. A pniej
przysza wojna. I oto przede mn sta inynier. Jeden z tych, ktrzy zajli
138
miejsce unicestwionych.
Jednego nie mona mu byo odmwi: by znacznie silniejszy, peniejszy
krzepy od tamtych. Zachowa t krzep w barach i w rkach, chocia dawno
ju nie byy mu one potrzebne do pracy. Wolny od skrupuw uprzejmoci,
spoglda ostro, mwi tonem zdecydowanym, nie spodziewajc si nawet
adnych sprzeciww. Wychowany by inaczej, ni tamci i pracowa te
inaczej.
Ojciec jego ora ziemi w najzupeniej cisym i dosownym sensie. Lonia Z
w nalea do tych umorusanych, ciemnych wsiowych chopcw, o ktrych
pisali Biclinski i Tostoj, biadajc, e talenty gin w zarodku. omonosowem
nie by i sam by nie trafi do Akademii, ale talenty mia a musiaby take
ora ziemi, gdyby nie rewolucja. Doszedby do dostatku, bo by bystry,
zmylny, moe wybiby si nawet na kupczyka.
Jako e czasy byy sowieckie, poszed do Komsomou i wanie to jego
komsomolstwo, prdzej ni inne talenty, wyrwao go z anonimowoci,
z nizin, ze wsi, przenioso lotem rakiety przez rabfak i podnioso a na
wyyny Akademii Przemysowej. Trafi do niej w 1929 roku no, wanie
w chwili gdy stadami pdzono do GUagu tamtych inynierw. Trzeba byo
co prdzej ksztaci swoich ludzi uwiadomionych, oddanych,
stuprocentowych i nie tyle nawet znawcw samego przedmiotu, ile
managerw, sowieckich businessmanw. Chwila bya taka, e sawetne
punkty dowodzenia nieistniejcym jeszcze przemysem czekay na
obsadzenie. I przeznaczaniem powoanych razem z nim byo zawadn
nimi.
ycie Zwa stao, si acuchem sukcesw, girland pnc si wci w gr.
Te znojne lata od 1929 do 1933, kiedy wojna domowa w kraju
prowadzona bya nie za pomoc taczanek, tylko psw milicyjnych, kiedy
sznury umierajcych z godu wloky si w stron stacji kolejowych w nadziei,
e dojad do miasta, gdzie rodzi si chleb, ale biletw im nie dawano,
dojecha nie mogli i pokornym, sierminopostolnym pokotem konali pod
potami dworcowymi w tych latach Zw nie wiedzia, e chleb mieszkacom
miast wydaje si na kartki, ale mia studenckie stypendium wysokoci
dziewiciuset rubli (prosty robotnik zarabia wtedy szedziesit). O wie,
ktrej py otrzsn z ng, serce go nie bolao: jego nowe ycie ju tutaj si
toczyo, pord zwycizcw i rozkazodawcw.
Nie zdy przej praktyki w charakterze zwykego dziesitnika: od razu
podporzdkowano mu dziesitki inynierw, a robotnikw tysice, zosta
inynierem naczelnym wielkich podmoskiewskich zakadw budownictwa. Od
pierwszych dni wojny by, oczywicie, wyreklamowany od suby; zosta
ewakuowany ze swoim centralnym zarzdem do AmaAty i tu wodzi rej na
jeszcze wikszej budowie, nad rzek Iii, tylko e pracowali teraz u niego
winiowie. Ci szarzy ludkowie bardzo mao go wtedy interesowali swoim
wygldem: nie zmusza on do namysu, nie przykuwa nawet wzroku. Dla
utrzymania si na lnicej orbicie, na ktrej kry, wane byy tylko cyfry
139
planu, ktry oni wykonywali i Zwowi wystarczao naoy kar na obiekt,
punkt obozowy, nadzorc robt aby ju oni wasnymi rodkami postarali si
wykona norm; ale ile godzin tam pracowali, jakie racje ywnociowe
wtedy mieli w te detale nie wnika.
Lata wojny na gbokim zapleczu byy najlepszym okresem ycia Zwa! Takie
jest odwieczne i powszechne prawo wojny: im wicej powoduje nieszcz
na jednym biegunie, tym wicej radoci wyzwala na drugim. Zw mia nie
tylko szczk buldoga, ale te umia szybko i zrcznie chwyci zbami kad
okazj praktyczn. Z miejsca i z wpraw dostosowa si do nowego
wojennego rytmu gospodarki krajowej: wszystko dla zwycistwa, wyrwij spod
ziemi i daj, co trzeba, wojna wszystko usprawiedliwi! W zwizku z wojn
poszed na jedno tylko ustpstwo: wyrzek si garniturw i krawatw i
przybierajc barw ochronn kaza sobie uszy chromowe buty i wdzia
generalski frencz ten sam, w ktrym do nas przyby. To byo modne,
uniwersalne, nie dranio inwalidw, ani nie cigao potpiajcych spojrze
kobiecych.
Ale kobiety czciej rzucay na niego zupenie inne spojrzenia; garny si do
niego, eby zaspokoi gd, ogrza si, poweseli troch. Wielkie sumy cieky
mu przez palce, portfel z gotwk pcznia jak baryka, czerwoniec znaczy
dla niego tyle, co kopiejka, tysiczek tyle, co jeden rubel. Zw ich nie
aowa, nie szczdzi, nie rachowa. Rachowa tylko kobiety, ktre przepuci
przez ko a osobno te, ktre on pierwszy odkorkowa, te rachunki, to by
jego sport. Zapewnia nas w celi, e aresztowali go przy dwiecie
dziewidziesitej ktrej, jaka szkoda, e nie dali przekroczy trzeciej setki!
Bya wojna, kobiety byy samotne, prcz pienidzy i wadzy mia jeszcze
msk krzep godn Rasputina wic mona mu byo wierzy. Gotw by
opowiada nam jeden epizod po drugim, ale nasze uszy ju nie byy skonne
tego sucha Chocia adne niebezpieczestwo mu znikd nie grozio, ale
przez te ostatnie lata kurczowo chwyta te kobiety, mitosi i odrzuca tak, jak
bierze si z pmiska raka, uje, wysysa i siga po nastpnego.
Jak przyzwyczai si ju do ustpliwoci materii, do swojego tgiego,
kiernoziego truchtu, ktrym bieg przez wiat! (W chwilach szczeglnego
podniecenia biega po celi wanie jak tgi odyniec, co to mgby db
rozszczepi, jak si rozpdzi). Jak si przyzwyczai, e wrd kierownictwa s
sami swoi, e wszystko mona uzgodni, zaatwi, zaklajstrowa! Zapomnia,
e im wicej sukcesw, tym wicej zawici. Jak dowiedzia si dopiero teraz,
podczas ledztwa, ju od 1936 roku wloka si za nim historia anegdoty,
beztrosko opowiedzianej kolegom po pijanemu. Doczono potem do dossier
jeszcze jakie donosiki i meldunki agentw (przecie kobiety trzeba
zaprasza do restauracji, a tam ju czowiek komu w oko wpadnie!)
A jeszcze znalaz si donos e w 1941 roku nie spieszy si z wyjazdem
z Moskwy, czekajc na Niemcw (rzeczywicie, troch zwleka, zdaje si, e
przez jak bab). Zw baczy pilnie, eby jego finansowe kombinacje
zaatwiane byy czysto i gadko ale zapomnia na mier, e jest jeszcze
140
artyku 58. I jednak ta brya dugo by jeszcze moga wisie mu nad gow,
gdyby nie odmwi w swojej pysze pewnemu prokuratorowi dostawy
materiaw dla budowy daczy. Tu jego sprawa obudzia si z letargu, drgna
i runa w d. (Jeszcze jeden dowd, e Sprawy sdowe maj swoje rdo
w interesownoci Bkitnych...).
Zakres wiadomoci Za wyglda mniej wicej tak: by przekonany, e istnieje
jzyk amerykaski; w celi przez dwa miesice nie przeczyta ani jednej
ksiki, nawet jednej caej stronicy, a jeli doczyta do koca jakie zdanie, to
tylko po to, aby oderwa si od cikich myli o ledztwie. Z rozmw
wynikao jasno, e jeszcze mniej czyta na swobodzie. Puszkina zna tylko
jako bohatera nieprzyzwoitych anegdot, o Tostoju wiedzia chyba tylko tyle,
e to jaki deputat Najwyszego Sowietu.
Ale czy by za to stuprocentowy? czy by tym uwiadomionym, proletariackim
elementem, ksztaconym po to, by zastpi Palczynskiego i Von Mecka? To
zdumiewajce, ale nie! Pewnego razu omawialimy z nim przebieg wojny;
powiedziaem, e od pierwszego jej dnia ani przez chwil nie miaem
wtpliwoci co do naszego zwycistwa nad Niemcami. Spojrza na mnie
ostro, nie chcia uwierzy: Co ty powiesz? i zapa si za gow. Aj,
Sasza, Sasza, a ja byem pewien, e Niemcy zwyci! To wanie mnie
zgubio! Wic to tak! By jednym z organizatorw zwycistwa i przez ten
cay czas wierzy w Niemcw, bez przerwy oczekiwa ich przyjcia! nie
dlatego, e ich lubi, lecz po prostu zbyt dobrze zna stan naszej gospodarki
(ktrego ja, rzecz jasna, nie znaem, wic wierzyem).
Wszyscy w celi bylimy przygnbieni, ale nikt z nas nie upad na duchu tak,
jak Zw, nikt nie widzia w swoim aresztowaniu takiej tragedii, jak on. Ju si
przy nas oswoi z perspektyw, e czeka go nie wicej, ni DYCHA, e przez
te lata bdzie w obozie, rzecz oczywista, kierownikiem robt, e nie zazna
najgorszej biedy, jak nie zna jej dotd. Ale to nie byo dla niego adn
pociech. Zanadto by wstrznity ruin swego wspaniaego ycia; przecie
tylko ono, to jedyne w wiecie ycie, niczyje inne, interesowao go w cigu
caych trzydziestu szeciu lat! I nieraz, siedzc na ku przy stole
podparszy swoj nalan twarz krtk, grub rk, z wyrazem zagubienia
w zamglonych oczach, zawodzi cicho, przecigle:
Porzucony, zapomniaaany
Od najmloodszych swooich lat,
Na sieroocy loos skazaany...
I nigdy nie potrafi dokoczy! tu wybucha szlochem. Ca si, ktra
z niego para, ale nie moga przebi tych murw, obraca na al nad sob
samym.
I nad on. ona, od dawna niekochana, teraz co dziesi dni (czciej nie
byo wolno) przynosia mu sute, dostatnie paczki ywnociowe bielutki
chleb, maso mietankowe, czerwony kawior, cielcin, wdzonego jesiotra.
141
Dawa nam po kanapce, po szczypcie tytoniu, garbi si nad swoim
porozkadanym arciem (igrajcym zapachami i barwami obok sinawych
ziemniakw starego konspiratora) i znw la lozy podwjnym strumieniem.
Wspomina na gos zy swojej ony, cae lata ez, to przez miosne karteluszki,
znalezione w spodniach, to znw przez damskie majtki w kieszeni palta,
wetknite tam w popiechu podczas wycieczki samochodem i pniej
zapomniane. I kiedy tak go rozbieraa gorca ao nad sob, spadaa
z niego kolczuga zowrogiej energii i mielimy przed sob zbkanego
i jednak wyranie dobrego czowieka. Dziwio mnie, e potrafi on tak
szlocha. Estoczyk Arnold Suzi, rwnie mieszkaniec naszej celi, ten
z igiekami siwizny we wosach, tak mi to objania: Brutalno zawsze
podszyta jest sentymentalizmem. To prawo kompensacji. Na przykad
u Niemcw taka kombinacja jest nawet cech narodow.
I na odwrt Fastenko by z nas wszystkich czowiekiem najbardziej rzekim,
chocia z wielu by jedynym, ktry nie mg ju liczy na to, e przetrwa
i wrci na wolno. Obejmujc mnie powiedzia:
Przy prawdzie sta to jeszcze mao!
Siedzie za prawd sztuk ca!
albo uczy mnie swojej pieni, przywiezionej jeszcze z katorgi:
Cho w mokrym szybie, czy w turmie
Wypadnie nam zoy koci
Sprawa odyje powtrnie
Pord pokole przyszoci!
Ja w to wierz! I niech te stronice przyczyni si do ziszczenia jego
wiary.
*
Szesnastogodzinne dni naszej celi ubogie s w wydarzenia, ale tak
ciekawe, e na przykad dla mnie o wiele nudniejsze jest szesnastominutowe
czekanie na trolejbus. Nie ma wydarze godnych uwagi, ale wieczorem
czowiek wzdycha, e znw czasu nie starczyo, e znowu dzie min.
Wydarzenia s drobne, ale pierwszy raz w yciu zaczynam przyglda im si
jak przez powikszajce szko.
Najciekawsze godziny dnia to dwie, nastpujce zaraz po pobudce; na
zgrzyt klucza, obracanego w zamku (na ubiance nie ma karmnikw i dla
oznajmienia pobudki te trzeba otworzy drzwi) zrywamy si nie
mieszkajc, cielimy ka i z uczuciem czczoci i beznadziei siedzimy na
nich jeszcze przy wietle elektrycznym. To przymusowe ranne czuwanie od
szstej, kiedy mzg tak jest jeszcze rozleniwiony snem, cay wiat brzydnie,
ycie wydaje si ju skoczone, a powietrza w celi nie ma ani krzty jest
142
specjalnie niedorzeczne dla tych, ktrzy noc spdzili na badaniu i dopiero
niedawno mogli zasn. Ale nawet nie prbuj szachrowa. Jeli sprbujesz
jednak si zdrzemn, opierajc si troch o cian, albo z okciami na
stole, niby e nad szachami, albo schyliwszy si nad ksik, na pokaz
otwart na kolanach zaraz rozlegnie si ostrzegawczy stuk kluczem
w drzwi, albo jeszcze gorzej: zamknite na zgrzytliwy zamek drzwi nagle
otworz si bez szmeru (tak s wytresowani ubiascy stranicy) i modszy
sierant, zwinny i niemy jak cie, niby zjawa, co przechodzi przez ciany,
przemierzy cel trzema krokami, zaklepie ci na drzemce i zaraz pjdziesz
do karceru, a moe zabior ksiki caej celi, albo pozbawi spaceru okrutna,
niesprawiedliwa kara zbiorowa, a przewidziana jest przecie, jest o niej mowa
w czarnych rzdkach regulaminu wiziennego, czytaj! wisi w kadej celi.
Zreszt, jeli musisz czyta w okularach, to ani ksiek, ani nawet witego
regulaminu nie bdziesz mg przeczyta w trakcie tych dwch marudnych
godzin: przecie okulary zabieraj na noc i grozioby niebezpieczestwem,
gdyby je ju mia w cigu tych dwch godzin. W cigu tych dwch godzin
nikt niczego nie przynosi do celi, nikogo o nic nie pyta i nigdzie nikogo nie
wzywa bo jeszcze pi sodko oficerowie ledczy, jeszcze nie przetara oczu
wizienna zwierzchno i czuwa tylko klawisz, co minut podnoszcy
klapk lipka.
Jest jednak pewna procedura, ktra odbywa si w cigu tych dwch godzin:
poranna wyprawa do wychodka. Ju przy pobudce stranik nada wany
komunikat: oznajmi, kogo wyznacza dzi do wynoszenia kibla. (W
wizieniach prymitywnych, szarych, winiowie maj tyle swobody sowa
i praw samorzdowych, e wolno im t spraw rozstrzyga we wasnym
zakresie. Ale w Gwnym Wizieniu Politycznym taki problem nie moe by
puszczony na ywio). I oto ju po chwili ustawiacie si rzdkiem, rce
zaoywszy do tyu, odpowiedzialny za nosikibel idzie przodem, dzierc
przed sob omiolitrowy blaszany ceber z pokryw. Tam, u celu, znw
idziecie pod klucz, ale przedtem rozdaj wam tyle arkusikw papieru niewiele
wikszych ni powierzchnia pudeka zapaek ilu was jest. (Na ubiance to nic
ciekawego: arkusiki s biae. Ale s takie atrakcyjne wizienia, gdzie daj
skrawki ksiek to jest dopiero czytanie! trzeba odgadn, skd to,
przeczyta z obu stron, wnikn w tre, oceni zalety stylu a bo to atwo,
kiedy sowa obcite s w p?! i jeszcze zamieni si z ssiadami. Tu daj
cinki przodujcej niegdy encyklopedii Granata, wdzie a strach
powiedzie z klasykw, i to wcale nie beletrystyka... Wizyta w wychodku
staje si aktem poznania).
Ale mia si nie ma z czego. Jest to ta ordynarna potrzeba, o ktrej
w literaturze piknej nie wypada napomyka (chocia powiedziane zostao
z niemierteln puszkinowsk lekkoci: Szczliw, kto sobie wczesnym
rankiem...). Ten naturalny, zdawaoby si, pocztek dnia wiziennego kryje
w sobie puapk dla aresztanta na cay dzie przy tym puapk dla ducha,
to jest przykre. Przy wiziennym bezruchu i skpym wikcie, po
143
obezwadniajcym nie, nie jeste wcale jeszcze zdolny do zaatwiania
rachunkw z natur zaraz po przebudzeniu. A tu ka prdko wraca
i znw ci bior pod klucz do szstej wieczr (a w niektrych wizieniach
a do nastpnego ranka). Teraz czeka ci zdenerwowanie, bo zblia si
godzina dziennego przesuchania, bo dzie mija, a tu jeszcze pakujesz
w siebie chleb, wod, saamach ale nikt ju ci nie wypuci do tego
miego lokalu; wo1niacy nie s w stanie doceni, ile znaczy atwy dostp do
niego. Mczca, trywialna potrzeba potrafi zjawia si prawie zaraz po rannej
wyprawie, eby pniej drczy nas cay czas, gnbi, zatruwa przyjemno
rozmowy, lektury, rozmyla i nawet jedzenia skpej racji.
Czsto winiowie zastanawiaj si w celi, jak zrodzi si ubiaski a zreszt
wszelki wizienny regulamin: czy to planowe okruciestwo, czy to to samo tak
si uoyo. Myl, e to zaley od danego przepisu. Pobudka to rzecz
jasna, zoliwe wyrachowanie, inne za rzeczy naprzd weszy w ycie
cakiem mechanicznie (jak wiele wistw w naszym yciu spoecznym),
pniej za uznano je na grze za poyteczne i godne zatwierdzenia.
Dyurni stranicy zmieniaj si o smej rano i o smej wieczorem tak, e
najwygodniej jest wyprowadza winiw do wychodka przy kocu zmiany
(puszcza za pojedynczego w cigu dnia nie, za wiele kopotu i ryzyka,
za to nie pac). To samo z okularami: po co zajmowa si tym od biaego
rana? To przed pocztkiem nocnej zmiany i tak je oddadz.
Ju sycha, jak roznosz te okulary: zgrzytaj drzwi. Mona zorientowa si,
czy kto z ssiedniej celi je nosi (a czy twj wsposkarony nie jest czasem
okularnikiem? Ale na porozumienie przez stukanie nikt si i tak nie
zdecyduje, bardzo z tym surowo). Ju okulary przyniesiono naszym.
Fastenko nakada je tylko do czytania, Suzi nosi stale. Ju przesta
przymrua oczy, woy je. W jego rogowych okularach od razu rysuj si
wyraniej proste linie brwi, twarz nabiera wyrazu ostrzejszego, przenikliwego,
takiego, jaki nam si kojarzy z postaci wyksztaconego czowieka naszego
wieku. Jeszcze przed rewolucj Suzi uczy si w Piotrogrodzie na wydziale
historycznofilologicznym i przez dwadziecia lat niepodlegoci Estonii
zachowa nienagann znajomo najczystszej ruszczyzny. Nastpnie ju
w Dorpacie ukoczy studia prawnicze. Prcz macierzystego jzyka
estoskiego wada take angielskim i niemieckim, przez wszystkie te lata
czyta stale londyski Economist, regularnie studiowa niemieckie Berichty
z rnych dziedzin nauki, bada konstytucje i kodeksy rnych krajw i oto
teraz w naszej celi z godnoci i powcigliwoci reprezentowa Europ.
By w Estonii znanym adwokatem i nosi przydomek kuldsuu (zotousty).
W korytarzu jaki nowy ruch: darmozjad w szarym kitlu chopak, jak
wieca, a nie na froncie przynis nam na tacy nasze pi kromek
i dziesi kostek cukru. Nasza kwoka ju si koo nich krzta: chocia zaraz
bdziemy losowa, to nieuniknione (ma znaczenie i pitka, i ilo ksw,
dodanych dla rwnej wagi, i odlego skrki od mikiszu o wszystkim
niech decyduje los) ale kwoka chce to wszystko chocia przez chwil
144
potrzyma tak, eby na doniach zosta nalot drobin chleba i cukru.
Te czterysta pidziesit gramw niedopieczonego, wilgotnego chleba,
ktrego mikisz przypomina pecyn bota, a skada si w poowie
z ziemniakw bya to nasza podprka i gwd dnia. Zaczyna si ycie!
Zaczyna si dzie, teraz dopiero si zaczyna! Kady ma moc problemw: czy
dobrze gospodarowa wczoraj swoim chlebem? czy ma go dzi pokroi nitk?
czy moe ama chciwie? a moe odszczypywa ks po ksie? zaczeka na
herbat, czy od razu si zabra? zostawi troch do kolacji, czy tylko do
obiadu? i ile?
Ale oprcz tych przyziemnych waha jakie jeszcze szerokie dysputy (teraz
ju si nam jzyki rozwizay, jest chleb, znw jestemy ludmi!) wywouje ta
funtowa kromka w rku, zawierajca wicej wody ni mki. (Zreszt,
Fastenko wyjania, e taki sam chleb jedz teraz ludzie pracy w Moskwie).
Czy w ogle jest w tym chlebie mka ytnia albo pszenna? I jakie s
waciwie domieszki? (W kadej celi jest kto, kto si na domieszkach zna,
kto ich bowiem nie jada w cigu tych dziesicioleci?). Zaczyna si wymiana
spostrzee i wspomnie. Jaki biay chleb wypiekano jeszcze w latach 20.!
bochny spryste, porowate, skrka z gry rumianobrunatna, jakby
naoliwiona, od spodu za z odrobin popiou, tu i wdzie tkwi wgielek
z pieca. Bezpowrotnie przepad ten chleb! Ci, co urodzili si w latach 30.,
w ogle nigdy si nie dowiedz, co to takiego CHLEB! Przyjaciele do, to
ju temat zakazany! umwilimy si, e o jedzeniu ani sowa!
Znw ruch na korytarzu roznoszenie herbaty. Znw inny drab w szarym
fartuchu nosi wiadra. Wystawiamy mu nasz imbryk na korytarz, on za
z wiadra bez dzibka leje bokiem, na chodnik. A cay korytarz wywoskowany
jak w hotelu pierwszej kategorii.
No i tyle tego jedzenia. To za, co ma by ugotowane, rozdane bdzie jedno
zaraz po drugim o pierwszej i o czwartej po poudniu, a pniej przez
dwadziecia jeden godzin mona si pociesza tylko wspomnieniami. (To te
nie jest planowe okruciestwo: po prostu personel kuchni musi szybciej
wykona plan i wyj).
Dziewita. Poranna kontrola. Z daleka ju sycha szczeglnie gromkie
zgrzytanie kluczy, szczeglnie ostre trzaskanie drzwi i jeden
z dyurujcych na pitrze lejtnantw, wypity prawie na baczno, robi dwa
kroki w gb celi i surowo patrzy na nas. stojcych ju wedug przepisu. (Nie
mamy nawet odwagi przypomina, e polityczni nie s obowizani do
wstawania). Policzy nas nie jest mu trudno, starczy rzut oka, ale ta chwila
jest to prba naszych praw przecie jakie tam prawa mamy, ale nie znamy
ich, nie znamy i on jest tu po to, aby je przed nami ukry. Caa sia
ubiaskiej musztry polega na cakowitym zmechanizowaniu czynnoci:
adnego wyrazu, adnej intonacji, ani jednego zbytecznego sowa.
Znamy takie nasze uprawnienia: prosi o napraw obuwia; o pjcie do
lekarza. Ale gdy czowieka wezm do lekarza, to niewiele z tego bdzie mia
radoci, tam wanie szczeglnie ci uderzy to ubiaskie zmechanizowanie.
145
W spojrzeniu lekarza nie tylko nie znajdziesz troski, ale nawet zwykej uwagi.
Nie zapyta: Co wam dolega?, bo za duo tu sw, zreszt nie mona zada
tego pytania bez odpowiedniej intonacji, tylko wypali: Objawy?. Jeeli
zaczniesz zbyt obszernie opowiada o chorobie, przerwie ci. I tak jasne.
Zb? Wyrwa. Mona troch arszeniku. Leczy? U nas si nie leczy. (To
zwikszyoby liczb wizyt i daoby wraenie jakby bardziej ludzkich
warunkw).
Lekarz wizienny jest najlepszym pomocnikiem ledczego i oprawcy. Bity
wizie pada na ziemi i syszy gos lekarza: Mona jeszcze, ttno
w normie. Po piciu dobach zimnego karceru lekarz patrzy na skostniae
nagie ciao i mwi: Mona jeszcze. Zatukli na mier lekarz podpisuje akt
zgonu: mier z powodu marskoci wtroby, zawau serca. Wzywaj go
pilnie do kogo, kto umiera w celi wcale si nie spieszy. Kto za
zachowuje si inaczej ten nie zagrzeje miejsca przy naszym wizieniu.
Doktor F. P. Haas u nas niedugo by popracowa.
Ale nasza kwoka lepiej zna uprawnienia winia. (Jeli mu wierzy, jest ju
w ledztwie jedenacie miesicy; na przesuchania wzywaj go tylko we
dnie). Robi krok naprzd i prosi o pozwolenie zameldowania si
u naczelnika wizienia. Jak? Do naczelnika caej ubianki? Tak. I zostaje
zapisany. (A wieczorem, po dzwonku, kiedy ju oficerowie ledczy s przy
robocie, zostaje wezwany i wraca z machork. Niezgrabne to, istotnie, ale
nic lepszego nie zdoali dotd wymyle. Przej cakowicie na podsuch
mikrofonowy byoby operacj nieopacaln: nie mona przecie caymi
dniami podsuchiwa wszystkich stu jedenastu cel. Co by to byo? Kwoki to
taszy sposb i dugo jeszcze bdzie si korzysta z ich usug. Ale
Kramarence jest z nami nieatwo. Czasem a do sidmych potw wsuchuje
si w nasz rozmow ale po gbie wida, e ani w zb).
Oto jeszcze jedno uprawnienie wolno skadania poda (zamiast wolnoci
prasy, zebra i wyborw, ktre utracilimy wszak wchodzc do wizienia!).
Dwa razy miesicznie dyurny poranny pyta: Kto chce pisa podanie? I bez
sprzeciwu zapisuje wszystkich chtnych. W cigu dnia zostaniesz
wyprowadzony do specjalnego boksu i tam zamknity. Moesz tam pisa do
kogo tylko masz ch. Do Ojca Narodw, KC, Najwyszego Sowietu, ministra
Berii, ministra Abakumowa, Generalnej Prokuratury, Naczelnej Prokuratury
Wojskowej, Departamentu Wiziennictwa, Oddziau ledczego, moesz
skary si na areszt, ledczego, naczelnika wizienia! w adnym z tych
wypadkw podanie twoje nie bdzie mie adnego skutku, nie zostanie
wcignite do adnych akt i najznaczniejsz figur z tych, ktrzy je
przeczytaj, bdzie twj ledczy. Ale najczciej on te tego NIE
PRZECZYTA, poniewa nikt go w ogle przeczyta nie potrafi: na tym
wistku 7x 10 cm, tylko troch wikszym ni ten, co go ci rano daj do
wychodka pirem rozdwojonym albo zgitym w hak, nurzanym
w kaamarzu penym zalanych wod paprochw zdysz napisa zaledwie
POD... a tu litery ju si rozpywaj, rozpywaj po ndznym papierze,
146
a tu anie ju nie mieci si w wierszu, a tu z drugiej strony kartki ju
wszystko na wskro wida.
Moe masz jeszcze praw a praw, ale dyurny milczy. Chyba jednak niewiele
tracisz, nic o nich nie wiedzc.
Kontrola si skoczya zaczyna si dzie. Ju tam gdzie pojawia si
pierwszy ledczy. Klawisz wywouje ci, bardzo przestrzegajc tajemnicy:
wymawia tylko pierwsz liter (i to jeszcze tak: kto tu na SE?, kto tu na FE,
albo nawet kto tu na ME?), ty za powiniene przejawi szybk orientacj
i zaproponowa swoje usugi w charakterze ofiary. Wprowadzono to jako
zabezpieczenie przed omykami stranikw: wywoa taki nazwisko nie w tej
celi, co naley i od razu dowiemy si, kto jeszcze tu siedzi. Ale nawet bdc
tak izolowani, nie jestemy odcici od wieci z innych cel: poniewa staraj
si wepchn nas jak najwicej, musz nas tasowa, kady za przybysz
przynosi do naszej celi cae dowiadczenie, zgromadzone w starej. W ten
sposb, siedzc jedynie na trzecim pitrze, wiemy o celach piwnicznych i o
boksach parteru i o ciemnociach panujcych na pierwszym, eskim
pitrze, i o dwukondygnacyjnej konstrukcji czwartego pitra, i o ostatnim
z kolei numerze celi sto jedenastej. Przede mn siedzia w naszej celi pisarz
dla dzieci, Bondarin, przedtem siedzia on na eskim pitrze z jakim
polskim korespondentem, polski za korespondent siedzia jeszcze wczeniej
z feldmarszakiem Paulusem i oto wiemy take wszystko o Paulusie do
najmniejszego szczegu.
Nadchodzi pora wezwa na przesuchania i dla tych, ktrzy pozostaj w celi,
otwiera si perspektywa dugiego, miego dnia, rozjaniona przez wypadki,
zawsze moliwe i lekko zamiona przez obowizki. Z obowizkw dwa razy
na miesic moe nam przypa odpluskwianie ek z pomoc palnika
lutowniczego (zapaki na ubiance s kategorycznie zabronione, aby zapali
papierosa trzeba cierpliwie gosowa podniesionym palcem, pki stranik
przez lipo nie zauway i nie da przypali palniki lutownicze powierzaj za
nam cakiem spokojnie). Moe jeszcze zdarzy si co, co wydaje si
realizacj uprawnienia, ale bardziej przypomina obowizek: raz na tydzie
wyprowadzaj nas pojedynczo na korytarz i tam tp maszynk strzyg
zarost. Moe jeszcze wypa obowizek froterowania parkietu w celi (Zw
zawsze unika tej pracy, ponia go ona, jak zreszt kada inna). Mczymy si
szybko, bomy godni, chocia ten obowizek mona chyba zaliczy do
uprawnie taka to wesoa i zdrowa praca: bos nog posuwasz szczotk
do przodu, a korpus odchylasz do tyu, w przd w ty w przd w ty
i niech ci o nic gowa nie boli! Lustrzana posadzka! Potiomkinowskie
wizienie!
Poza tym ju nie toczymy si w naszej dawnej, 67 celi. W poowie marca
podrzucono nam szstego lokatora, a przecie tu nie ma ani wsplnych nar,
ani zwyczaju spania na pododze i oto przeniesiono nas w penym skadzie
do piknej celi 53. (Bardzo polecam kademu, kogo tu jeszcze nie byo!) To
nie jest cela! To komnata paacowa, rezerwowana na sypialni dla
147
honorowych goci! Towarzystwo ubezpiecze Rosja w tym skrzydle
gmachu, nie liczc si z kosztami konstrukcji, podnioso wysoko pitra do
piciu metrw. (Ach, jakie to cztery kondygnacje wtarabaniby tutaj naczelnik
kontrwywiadu frontu, gwarantowane, e upchaby tu ze stu ludzi!) A okno!
takie okno, e stajc na parapecie stranik ledwie siga lufcika, jedna
szybka takiego okna godna jest by caym oknem pokoju mieszkalnego.
I tylko spawane blachy blinca, zasaniajce cztery pite tego okna,
przypominaj nam, e nie jestemy w paacu.
A jednak w dzie soneczny, ponad krawdzi tej przybicy z gbi studni
ubiaskiego podwrca, odbity w jakiej szybie pitego czy szstego pitra,
wkrada si a do nas blady, wtrny soneczny zajczek. To dla nas
prawdziwy zajczek ywa i droga istota! Z rozrzewnieniem przygldamy
si, jak peznie po cianie. Kady jego ruch jest peen znaczenia, zwiastuje
chwil spaceru, odmierza kilka przedobiednich kwadransw, by opuci nas,
zanim rozdadz obiad.
Oto wic nasze moliwoci: wyj na spacer! poczyta ksik! opowiedzie
sobie nawzajem co z przeszoci! sucha i uczy si! dyskutowa
i ksztaci si! I w nagrod jeszcze obiad z dwch da! Niewiarygodne!
Pierwsze trzy kondygnacje ubianki maj marne spacery: wypuszcza si ich
na dolny, wilgotny podwrzec dno wskiej studni midzy wiziennymi
budynkami. Za to aresztantw z trzeciego i czwartego pitra wyprowadza si
na orle wyyny na dach czwartego. Beton pod nogami, betonowe ciany na
trzech chopw, obok nas stranik bez broni a jeszcze na wieyczce
wartownik z automatem ale powietrze prawdziwe i prawdziwe niebo! Rce
do tyu! Marsz parami! Nie rozmawia! Nie zatrzymywa si! ale
zapominaj o zakazie zadzierania gowy! I rzecz jasna, zaraz gow
zadzierasz. Widzisz tu nie odbite, nie z drugiej rki samo soce! Samo
wiecznie ywe Soce! albo jego zociste miganie poprzez wiosenne oboki.
Wiosna kademu przyrzeka szczcie, ale winiowi po dziesikro! O,
niebo kwietniowe! To nic, e jestem w wizieniu. Chyba mnie jednak nie
czeka rozstrzelanie. Za to tutaj nabior rozumu. Ja tu wiele rzeczy
zrozumiem, o niebo! Jeszcze zd naprawi swoje bdy nie wobec nich,
wobec ciebie, Niebo! Tu je pojem i ju je naprawi!
Jak z jamy, z odlegej gbi, dobiega do nas z placu Dzieryskiego,
nieprzerwane, ochrype, ziemskie pianie klaksonw. Tym, ktrzy mkn przy
ich ryku, wydaje si, e to rogi tryumfalne, std za tak jasna jest ich nico.
Specer trwa tylko dwadziecia minut, a ile z nim czy si trosk, ile czowiek
ma do zaatwienia!
Po pierwsze, miaby czowiek wielk ch zorientowa si w trakcie drogi
na spacer i z powrotem jaki jest rozkad caego wizienia i gdzie te s te
wiszce podwrce, eby mc kiedy, na wolnoci, przej si po placu i ju
wiedzie. Po drodze jest szereg zakrtw i wymylam taki system: po wyjciu
z celi kady skrt w prawo liczy jako plus jeden, kady w lewo minus
jeden. I jakkolwiek by szybko nas prowadzono nie spieszy si
148
z wyobraaniem sobie tej drogi, tylko stara si spokojnie liczy. I jeli po
drodze zobaczysz jeszcze przez jakie okienko na klatce schodowej plecy
ubiaskich najad, tulcych si do wieyczki z kolumnami nad samym placem
a przy tym nie dasz si zbi z rachunku, to w celi pniej atwo si
zorientujesz i bdziesz wiedzia, w ktr stron zwrcone jest wasze okno.
Dalej na spacerze trzeba po prostu oddycha w jak najwikszym skupieniu.
Ale te tam, pod jasnym niebem trzeba umie wyobrazi sobie swoje
przysze, jasne, bezgrzeszne i wyzbyte bdw ycie.
Ale tam te ma si najlepsze warunki do rozmowy na najbardziej palce
tematy. Chocia rozmowy w trakcie spaceru s zabronione, z tym si nie
liczymy, trzeba tylko umie to robi za to wanie tu moe nie podsucha ci
ani kapu, ani mikrofon.
Na spacerze Suzi i ja staramy si trafi do jednej pary toczymy z nim
rozmowy take w celi, ale najwaniejsze rzeczy lubimy sobie wanie tutaj
dopowiada. Nie wystarczyo jednego dnia, bymy si do siebie zbliyli, dzieje
si to powoli, ale ju mi zdy on wiele opowiedzie. Przy nim ucz si
cakiem nowej dla mnie rzeczy: cierpliwie, krok po kroku wchania to, czego
nigdy nie miaem w moim programie, co zdaje si nie mie nic wsplnego
z jasno wytyczon lini mojego ycia. Od dziecistwa mam pewno, nie
wiadomo skd, e mj cel to historia rosyjskiej rewolucji, caa za reszta
mnie nie dotyczy. Dla zrozumienia za rewolucji od dawna nic mi nie
potrzeba, prcz marksizmu; od caej reszty, od wszystkiego tego, co osobiste,
odcinaem si i odwracaem oczy. Ale oto los zetkn mnie z Suzi, ten za
cakiem czym innym dyszy, teraz wic z zapaem opowiada mi wci o tym,
co mu najblisze a najblisza mu jest Estonia i demokracja. I chocia
nigdy przedtem nie przychodzio mi do gowy, by interesowa si Estoni
a tym bardziej buruazyjn demokracj, to teraz sucham i sucham jego
entuzjastycznych opowieci o dwudziestu wolnych latach tego
niekrzykliwego, pracowitego, malekiego narodu, ktrego mczyni s
dorodni, a ruchy maj niespieszne, stateczne; mwi mi o zasadach
estoskiej konstytucji, ktre wydestylowa z najlepszych europejskich
dowiadcze jednoizbowy, stuosobowy parlament; i nie wiem czemu, ale
wszystko to zaczyna mi si podoba, wszystko to zaczyna skada si take
na moje dowiadczenie. Z ochot zgbiam ich nieszczsne dzieje: midzy
dwoma motami, teutoskim i sowiaskim tkwi od praczasw to malekie,
estoskie kowadeko. Spaday na nie raz po raz ciosy, to ze wschodu, to
z zachodu i nie wida byo koca, ani go teraz nie wida. Oto na przykad
znana (wcale nie znana...) historia, jak chcielimy ich stamsi jednym
skokiem w 1918 roku, ale nam si nie dali. Jak pniej Judenicz gardzi nimi,
e Czuchocy, mymy z kolei wyzywali ich od biaobandytw, tymczasem
za estoscy gimnazjalici wstpowali do armii ochotniczej. Walnli w to
kowadeko jeszcze w 40. roku i w 41., i w 44., jednych chopcw zabierao
matkom sowieckie wojsko, innych niemieckie, a jeszcze inni sami uciekali
do lasu. I talliscy inteligenci starszego pokolenia rozprawiali midzy sob,
149
e czas ju wyrwa si z tego zaczarowanego krgu, oddzieli si i zacz
y na wasn mod (no i e mgby w takim hipotetycznym wypadku
zosta premierem, powiedzmy Tiif, ministrem za owiaty, powiedzmy Suzi).
Ale ani Churchill ani Roosevelt nie mieli do nich adnego interesu, za to mia
swj interes uncle Joe (czyli Josif Wissarionowicz). I skoro tylko wkroczyy
nasze wojska, wszystkich tych marzycieli wyuskano w cigu pierwszych
nocy z ich talliskich mieszka. Teraz siedziao ich z pitnastu na
moskiewskiej ubiance, kady w innej celi, a oskareni byli z artykuu 582,
jako winni zbrodniczej chci samostanowienia.
Powrt ze spaceru do celi to za kadym razem malutkie aresztowanie.
Nawet w naszej okazaej celi po spacerze powietrze wydaje si duszne. Po
przechadzce chciaby te czowiek co przegry, ale o tym lepiej nie myle,
nie myle! Czasem kto z otrzymujcych paczki nietaktownie rozkada
swoje wiktuay w nieodpowiedniej chwili i zabiera si do jedzenia, to si nie
godzi. Ale nic to, wiczymy si w sztuce panowania nad sob! Niedobrze te,
jeli autor ksiki zastawia na ciebie puapki, jeli zaczyna szczegowo
opisywa jakie potrawy precz z tak ksik! Precz z Gogolem! Czechw
te na nic, za wiele arcia! Nie mia apetytu, ale nie baczc na to spoy
(sukinsyn!) porcj cielciny i popi j winem. Czyta tylko to, co dla ducha!
Dostojewski oto kogo powinien czyta wizie! Ale zaraz, czy to nie
u niego: dzieci godoway, ju od kilku dni nie widziay one nic, prcz chleba
i kiebasy?
Biblioteka ubianki jest jej ozdob. Co prawda, bibliotekarka jest obrzydliwa
powowose pannisko o koskiej raczej urodzie; zrobia wszystko, aby by
brzydk: twarz ma tak ubielon, e przypomina nieruchom mask kuky,
wargi ma fioletowe, a wyszczypane brwi umalowane na czarno. (W ogle
to jej sprawa, ale winiom byoby milej, gdyby bya licznotk a moe
naczelnik ubianki to wanie wzi pod uwag?). Ale oto, jaki cud si zdarza:
raz na dziesi dni, przychodzc po odbir ksiek, przyjmuje ona nasze
zamwienia! Wysuchuje ich z t sam co zawsze nieludzk, mechaniczn
obojtnoci ubiask; nie mona si zorientowa czy syszaa te
nazwiska? te tytuy? czy same nasze sowa do niej docieraj? Wychodzi. Mija
kilka godzin w radoci i trwodze. W cigu tych godzin odbywa si
wertowanie i sprawdzanie wszystkich ksiek, oddanych przez nas: patrz,
czy nie zostawilimy gdzie naku, albo znakw pod literami (istnieje taki typ
korespondencji wiziennej), albo ladw paznokcia obok urywkw, ktre nam
si podobay. Denerwujemy si, chocia nikt nie dopuci si tego. Bo mog
przyj i oznajmi: znalezione kropki. Jak zawsze, musz mie racj i jak
zawsze, dowodw nie potrzeba, a ju jestemy pozbawieni ksiek na trzy
miesice jeli w ogle caa cela nie zostanie ukarana karcerem. Te
najlepsze, jasne miesice wizienne, zanim czowieka wrzuc do jamy obozu
bardzo to przykro przesiedzie je bez ksiek! No wic nie tylko lk nas
zdejmuje, ale drymy, jak za modych lat, kiedy czowiek posya licik miosny
i czeka na odpowied: odpisze, czy nie odpisze? I jak da odpowied?
150
Wreszcie ksiki nadchodz i decyduj o charakterze najbliszych
dziesiciu dni: czy wicej uwagi powici si lekturze, czy te przynios nam
byle co i trzeba bdzie raczej skupi si na rozmowach? Ksiek przynosz
tyle, ilu nas jest w celi to sposb mylenia tego, co dzieli chleb, nie za
bibiotekarza: na jednego, jedna, na szeciu sze. Ludne cele wygrywaj.
Czasami pannica wykonuje nasze zamwienia nad podziw dobrze! Ale
nawet, kiedy je zbywa byle czym, te jest ciekawie. Dlatego, e biblioteka
Wielkiej ubianki jest czym unikalnym. Zapewne skompletowano j ze
skonfiskowanych ksigozbiorw prywatnych: bibliofile, ktrzy je zgromadzili,
ju dawno oddali dusze Bogu. Ale najwaniejsze, e przez cae
dziesiciolecia cenzurujc i kastrujc wszystkie bez wyjtku biblioteki kraju,
bezpieczestwo zapomniao zajrze sobie za pazuch i tu, w samej smoczej
jamie mona byo czyta Zamiatina, Pilniaka, Pantelejmona Romanowa
i wszystkie tomy pism zbiorowych Merekowskiego. (Niektrzy dowcipkowali:
ju nas maj za odfajkowanych, dlatego pozwalaj czyta to, co zabronione.
Ja za myl, e ubiascy bibliotekarze nie mieli pojcia co nam daj
lenistwo i ciemnota).
W czasie tych przedobiednich godzin czyta si ostro. Ale jedno zdanie
z ksiki potrafi czowieka poderwa na nogi i zmusi do chodzenia od okna
do drzwi, od drzwi do okna. I czowiek ma ch pokaza ssiadowi, co
przeczyta i jakie wnioski std pyn i oto ju zaczyna si spr.
Czsto cieram si w ten sposb z Jurijem Jewtuchowiczem.
*
Tego marcowego ranka, kiedy nasz pitk przeniesiono do paacowej
celi 53 doszlusowa do nas szsty wizie.
Wszed jak cie. zdawao si, e nie dotyka podogi podeszwami. Wszed
i niepewien czy si utrzyma na nogach plecami przywar do framugi drzwi.
W celi nie palia si ju lampa i wiato poranka byo mde, ale przybysz nie
mg go znie, mruy oczy. I milcza.
Sukno jego wojskowego frencza i spodni nie pozwalao zaliczy go ani do
sowieckiej, ani niemieckiej, ani polskiej, ani angielskiej armii. Twarz mia
pocig, nie bardzo rosyjsk. Ale by chudy! A ponadto bardzo wysoki.
Zwrcilimy si do niego po rosyjsku milcza. Suzi zada pytanie po
niemiecku te milcza. Fastenko powiedzia par sw po francusku, po
angielsku milcza. Tylko stopniowo na jego wyndzniaej, tej, ptrupiej
twarzy pojawi si umiech jakiego w yciu nie widziaem!
Luudzie... powiedzia sabym gosem, jakby dopiero co ockn si z omdlenia,
albo jakby ca t noc czeka na rozstrzelanie. I wycign osab, wychud rk.
Trzyma w niej szmaciany wzeek. Nasz kwoka ju zrozumia, co to takiego,
porwa wzeek, rozsupa go na stole byo tam koo dwustu gramw
jasnego tytoniu i ju skrca sobie papierosa poczwrnej gruboci.
Tak oto, po trzech tygodniach piwnicznego boksu zjawi si wrd nas Jurij
Nikoajewicz Jewtuchowicz.
151
Od czasw star zbrojnych na KWD w 1929 roku piewano w naszym
kraju piosenk:
Pier wystawiajc na atak wray
Dwudziesta sidma stoi na stray!
Dowdc artylerii tej 27 dywizji strzeleckiej sformowanej jeszcze
w czasach wojny domowej, by oficer carski Mikoaj Jewtuchowicz
(przypomniaem sobie jego nazwisko, widziaem je wrd imion autorw
naszego podrcznika artylerii). W mieszkalnym wagonie towarowym, zawsze
w towarzystwie ony, przecina on Wog i Ural, to w kierunku wschodnim,
to zachodnim. W tym wagonie spdzi swoje pierwsze lata take syn jego
Jurij, urodzony w 1917 roku, rwienik rewolucji.
Pniej ojciec osiedli si w Leningradzie, pracowa w Akademii, y
szczliwie i dostatnio, syn za ukoczy szkol oficersk. Podczas wojny
fiskiej Jurij rwa si na front, ale przyjaciele ojca skierowali go do sztabu
armii jako adiutanta. Jurij nie musia peza do ataku na fiskie bunkry, nie
znalaz si w okreniu podczas wyprawy zwiadowczej, nie marz na niegu
pod kulami strzelcw wyborowych ale order Czerwonego Sztandaru, nie
byle co! zosta starannie przykrcony do jego bluzy wojskowej. W ten
sposb zakoczy dla siebie fisk wojn z przewiadczeniem, e bya
sprawiedliwa i e jego udzia w niej by poyteczny.
Ale podczas nastpnej wojny ju mu nie poszo tak gadko. Jurij doskonale
zna niemiecki, przebrano wic go w mundur niemieckiego oficera i z jego
dokumentami posano na zwiady. Wykona swoje zadanie i wracajc przebra
si znw w sowiecki mundur, cignity z zabitego, ale tu trafi do
niemieckiej niewoli. Posano go do koncentracyjnego niemieckiego obozu pod
Wilnem.
W kadym yciu jest jakie wydarzenie decydujce dla losu czowieka, dla
jego losu, przekona, i namitnoci. Dwa lata pobytu w tym obozie zupenie
go wewntrznie przekabaciy. Czym by ten obz tego nie dao si ubra
w adne frazesy, ani obej syllogizmem. W tym obozie musiao si umrze,
kto za nie chcia umrze musia wycign wnioski.
Zachowa ycie mogli ordnerzy wewntrzna policja obozowa, sformowana
z jecw. Rozumie si, e Jurij nie zosta ordnerem. Przetrwa mogli te
kucharze. Mg jeszcze zachowa ycie tumacz by na nich popyt. Wadajc
wietnie niemieckim, Jurij nie zdradzi si z tym. Zdawa sobie spraw, e
tumacz bdzie musia sprzeniewierzy si rodakom. Jeszcze mona byo
przeduy sobie ycie kopaniem grobw, ale tu byo mnstwo silniejszych
i zrczniejszych od niego. Jurij zameldowa, e jest artystmalarzem.
Istotnie, w ramach wszechstronnej, domowej edukacji pobiera rwnie lekcje
rysunku. Jurij niele malowa i tylko ch naladowania ojca, z ktrego by
dumny, nie pozwolia mu wstpi do szkoy sztuk piknych.
Razem z jeszcze innym malarzem, starym ju czowiekiem (auj, e nie
152
pamitam jego nazwiska) przydzielono im osobn izdebk w baraku i tam
Jurij malowa Niemcom z komendy obozu rne obrazki uczt Nerona,
korowody elfw, otrzymujc za to co do jedzenia. Ta bryja, po ktr
oficerowie jecy wystawali w kolejce od szstej rano z menakami, bici
pakami przez ordnerw, a chochlami przez kucharzy ta bryja nie moga
przeduy ludzkiego ycia. Wieczorami przez okno swojej ciupki Jurij oglda
teraz ten jedyny widok, dla uwiecznienia ktrego dano mu byo wada
pdzlem: wieczorna mgieka nad bagnist k, caa ka opasana drutem
kolczastym, pon na niej mnogie ogniska, a wok ogniska niegdy
sowieccy oficerowie teraz za istoty podobniejsze do zwierzt obgryzajcy
koci padych koni, wypiekajcy placki z kartoflanych upin, palcy skrty
z nawozu i rojcy si od wszy. Jeszcze nie wszyscy ci dwunoni
powyzdychali. Jeszcze nie wszyscy utracili mow artykuowan i wida byo
w purpurowych blaskach ognia, jak pna wiadomo rzeczy obi ich
twarze, coraz bardziej przypominajce pyski neandertalczykw.
Smak piounu! ycie, ktre Jurij sobie przedua, ju nie jest mu wicej mie.
Nie naley do tych, ktrzy atwo wyrzekaj si pamici. Nie, zdoby szans
przetrwania i musi wycign wnioski.
Ju wiedz oni, e nie chodzi tu o Niemcw, przynajmniej nie tylko
o Niemcw, e z jecw rnych armii tylko sowieccy tak yj i tak umieraj
nikomu nie jest gorzej ni im. Nawet Polakw, nawet Jugosowian, trzymaj
w znacznie znoniejszych warunkach. Anglicy za czy Norwegowie zawaleni
s paczkami Midzynarodowego Czerwonego Krzya, czy przesykami
z domu, nie chc po prostu je tego, co im przydzielaj Niemcy. Tam, gdzie
obozy ssiaduj ze sob, sojusznicy z dobrego serca przerzucaj naszym
przez druty jamun i nasi rzucaj si na to, jak sfora psw na ko.
Rosjanie dwigaj cay ciar wojny i taki los wanie Rosjanom wypada.
Dlaczego?
Tdy i owdy stopniowo przesczaj si wiadomoci: ZSSR nie uznaje
dawnego, rosyjskiego podpisu pod hask konwencj o jecach wojennych
a to znaczy, e nie bierze adnej odpowiedzialnoci za traktowanie obcych
jecw i nie pretenduje do opieki nad wasnymi onierzami, wzitymi do
niewoli przez nieprzyjaciela. ZSSR nie uznaje Midzynarodowego
Czerwonego Krzya. ZSSR nie uznaje tych, ktrzy byli wczoraj jego
onierzami: nie jest zainteresowany, aby pomaga im w niewoli.
I serce entuzjasty rwienika Padziernika ciska chd. Tam, w barakowej
ciupce, ciera si on i sprzecza ze starym malarzem (Jurij nie od razu daje
si przekona, wykca si, stary za tylko stopniowo ujawnia swoje racje).
Co? e Stalin? Ale czy to nie za wiele zwala wszystko na Stalina i na jego
krtkie rce? Ten, kto wyciga tylko p wniosku ten w ogle nie dojdzie do
konkluzji. A tamci, pozostali? Tam, obok Stalina i niej, na caym obszarze
Ojczyzny oglnie mwic ci, ktrym Ojczyzna pozwolia mwi w swoim
imieniu?
I co wypada czyni, jeli matka sprzedaa nas Cyganom; nie, gorzej, rzucia
153
psom? Czy dalej jest nasz matk? Jeli ona ci si pucia to czy dalej
obowizuje ci wierno wobec niej? Ojczyzna, ktra zdradzia wasnych
onierzy czy to dalej Ojczyzna?
...Jak si wszystko odmienio! Jurij ubstwia ojca a teraz go przeklina! Po
raz pierwszy przyszo mu na myl, e jego ojciec waciwie zama przysig,
zoon tej armii, w ktrej wyrs, e dopuci si zdrady, bo pragn
ustanowi ten ad, ktry teraz z kolei oddawa swoich onierzy na zgub.
I dlaczego z tym zdradzieckim adem Jurij ma czu si zwizany przysig?
Gdy wiosn 1943 roku przyjechali do obozu werbownicy z pierwszych
rosyjskich, .legionw ten i w poszed, eby uratowa si od godowej
mierci. Jurij za poszed z mocnym i jasnym przekonaniem. Ale w legionie
nie zagrza miejsca; jak skr ju zdarli, to nie ma co runa aowa. Jurij
przesta teraz ukrywa swoj dobr znajomo niemieckiego i wkrtce
pewien szef, Niemiec spod Kassel, ktremu zlecono utworzenie skrconych
kursw szpiegowskich, zabra Jurija jako swoj praw rk. Tak oto zaczo
si spezanie, ktrego Jurij nie przewidzia, zaczo si podrzucanie cakiem
innych kart. Jurij gorco chcia wyzwoli kraj a pchali go do szkolenia
szpiegw. Niemcy mieli wasne plany. A gdzie bya nieprzekraczalna
granica? Od jakiej chwili ju nie wolno jej byo przekroczy? Jurij zosta
lejtnantem armii niemieckiej. W niemieckim mundurze jedzi teraz po
Niemczech, bywa w Berlinie, odwiedza rosyjskich emigrantw, czyta
dawniej niedostpnych Bunina, Nabokowa, Adanowa... Jurij spodziewa si,
e u kadego z nich, e u takiego Bunina kada stronica broczy krwi,
ywymi ranami Rosji. Ale c to? Na co roztrwonili oni swoj drogocenn
wolno? Znw o ciele kobiecym, o wybuchach namitnoci, o zachodach
soca, o wdzicznych gwkach dobrze urodzonych panien, o anegdotach
sprzed lat. Pisali tak, jakby adnej rewolucji w Rosji nie byo, albo jakby zbyt
trudno im j byo zrozumie. Pozostawili modym Rosjanom trosk
o odnalezienie kierunku w yciu. Tak szarpa si Jurij, niecierpliwie si
rozglda, niecierpliwie szuka informacji, a tymczasem odwiecznym
rosyjskim obyczajem coraz czciej i coraz gbiej topi swj niepokj
w wdce.
Czym bya ta ich szkoa szpiegowska? Nie bya na serio, rzecz jasna.
W cigu szeciu miesicy mogli ich nauczy zaledwie skokw ze
spadochronem, posugiwania si materiaami wybuchowymi i obsugi
nadajnika radiowego. Niewielkie te mieli do nich zaufanie. Przerzucono ich
przez front, aby obniy cen zaufania. Natomiast dla umierajcych,
beznadziejnie zapomnianych rosyjskich jecw te szkki, zdaniem Jurija,
byy dobrym wyjciem: ludzie tu podkarmiali si, dostawali ciep, now
odzie a nadto wszystkie kieszenie zapychano im sowieck walut.
Kursanci (a take nauczyciele) udawali, e tak wanie bdzie: e na
sowieckim zapleczu bd szpiegowa, wysadza w powietrze wyznaczone
obiekty, nawizywa szyfrem czno radiow i wraca do punktu wyjcia.
Oni tymczasem chcieli przez t szko po prostu wymkn si mierci
154
i niewoli, chcieli mc dalej y, ale nie za cen strzelania do swoich na
froncie.
Oczywicie, w naszym ledztwie nie brao si pod uwag takich pobudek.
Jakim prawem chcieli oni y, skoro rodziny dygnitarzy na sowieckim
zapleczu bez tego i tak dobrze sobie yy? Nie zaliczano tym ludziom adnej
odmowy wzicia do rk niemieckiego karabinu. Za ich zabaw w szpiegw
wlepiano im najciszy paragraf 586 i na dodatek zarzut zamiaru dywersji.
Znaczyo to: trzyma, pki nie zdechn.
A tu nagle przed samym nowym rokiem 1945, pewien sprytny chopak wrci
i zameldowa, e zadanie wykona (sprbuj sprawdzi!). To byo co
nadzwyczajnego. Szef nie mia wtpliwoci, e przysa go SMIERSZ
i postanowi go rozstrzela (oto los sumiennego szpiega!). Ale Jurij nalega,
aby wanie da mu nagrod i pochwali w obecnoci kursantw. Szpieg
repatriant zaprosi Jurija na literka i cay rozpalony, pochylony nad stoem
zwierzy si: Jurij Nikoajewicz! Sowieckie dowdztwo obiecuje panu darowa
win, jeeli pan zaraz sam przejdzie na nasz stron.
Jurij zadra cay. Serce, ju zatwardziae, ju cakiem rozczarowane, poczuo
przypyw ciepa. Ojczyzna?... Wyklta ju, niesprawiedliwa i taka jednak
droga! Przebaczenie?... I mona bdzie wrci do rodziny? I przej si
w Leningradzie po Kamiennoostrowskim? Co tam, to w kocu jestemy
Rosjanami! Przebaczcie nam, wrcimy do domu i bdziemy tacy grzeczni!...
Te ptora roku po wyjciu z obozu nie przyniosy Jewtuchowiczowi
szczcia. Nie biczowa si, ale nie widzia perspektyw. Rozmawiajc przy
kieliszku z innymi, takimi samymi wysadzonymi z sioda Rosjanami, czu to
samo, co oni: nie ma adnego oparcia, to nie jest ycie. Niemcy robi z nimi,
co chc. Teraz, gdy wojna wyranie ju sza ku klsce, przed Jurijem
niespodzianie otworzya si droga wyjcia: szef go lubi i zwierzy si, e
w Hiszpanii ma w rezerwie posiado i e tam bd razem mogli si
schroni po upadku imperium. Ale oto siedzi ci tu przy tym samym stole
pijany rodak i sam ryzykujc gow zachca czowieka: Jurij
Nikoajewicz! Sowieckie dowdztwo ceni paskie dowiadczenie i wiedz,
oni chc si od pana dowiedzie, jak jest zorganizowany niemiecki wywiad....
Dwa tygodnie drczyy Jurija wahania. Ale podczas sowieckiej ofensywy zza
Wisy, gdy przenosi swoj szko w gb na Zachd, Jurij kaza zboczy na
zaciszny polski folwark, tam ustawi swoich ludzi szeregiem i oznajmi:
Przechodz na sowieck stron! Macie wolny wybr! I ci szpiegowie od
siedmiu boleci, z mlekiem pod nosem, jeszcze przed godzin popisujcy si
swoim oddaniem dla niemieckiego rajchu teraz krzyknli z entuzjazmem:
Hurraaa! My te! (Wiwatowali na cze swojej przyszej katorniczej
pracy...).
Szpiegowska szkoa w penym skadzie schowaa si, czekajc nadejcia
sowieckich czogw, a pniej take SMIERSZ. Wicej ju nigdy nie zobaczy
Jurij swoich ludzi. Trzymano go oddzielnie, przez dziesi dni kazano
opisywa ca histori szkoy, programy, akcje dywersyjne i ju naprawd
155
myla, e Jego dowiadczenie i wiedza.... Ju nawet omawiana bya
sprawa jego wyjazdu do domu, do rodziny.
I dopiero na ubiance zrozumia, e nawet z Salamanki bliej by mu byo do
Newy... Mg spodziewa si rozstrzelania albo nie mniej ni dwudziestu lat.
Tak to nieodparcie ulega czowiek urokom dymku z rodzinnego komina...
Podobnie jak zb nie przestaje bole zanim si nie zatruje nerwu, tak samo
i my nie przestaniemy rwa si do kraju dopty, dopki nie ykniemy
arszeniku. Lotofagowie z Odyssei mieli wanie po to te jakie lotosy...
Wszystkiego trzy tygodnie spdzi Jurij w naszej celi. Przez cae te trzy
tygodnie toczyem z nim spory. Twierdziem, e nasza rewolucja bya
wspaniaa i sprawiedliwa, e straszne byo tylko jej wypaczenie w 1929. Jurij
patrzy na mnie z politowaniem i nerwowo zaciska wargi: zanim zaczo si
rewolucj, trzeba byo kraj odpuskwi! (Gdzie przecie byy jakie punkty
styczne midzy nim a Fastenko, mimo e tak odlege byy punkty wyjcia).
Mwiem, e przez dugi czas tylko ludzie szlachetnych de
i bezkompromisowo ofiarni zajmowali si wszystkimi powanymi sprawami
w naszym kraju. On powiada e wszyscy z tej samej gliny co Stalin, od
samego pocztku. (Co do tego, e Stalin jest bandyt rnic midzy nami nie
byo). Ja zachwycaem si Gorkim co za mdro! jaki suszny punkt
widzenia! jaki wielki artysta! On replikowa: marna, szara figura! Sam siebie
zmyli i bohaterw sobie powymyla, jego wszystkie powieci s
zablagowane. Lew Tostoj o, to jest car naszej literatury!
Z powodu tych codziennych sprzeczek, prowadzonych zapalczywie, jak to za
modu, nie potrafilimy z nim wzajemnie si zbliy i zobaczy w rozmwcy
co wicej ni to, czemu chcielimy zaprzeczy.
Zabrano go w kocu z celi i od tego czasu, cho pytaem, kogo mogem,
nikt nie siedzia z nim w Butyrkach, nikt nie spotka go na etapach. Nawet
szeregowi wasowcy poznikali gdzie bez ladu, najczciej gryz traw,
niektrzy dotd nie maj papierw na wyjazd z pnocnej guszy. Los za
Jurija Jewtuchowicza nawet wrd nich nie by zwyczajny.
Uywam tu i uywa bd dalej terminu wasowiec w tym niejasnym, ale
ustalonym ju sensie, w jakim wszed on i zdoby prawo obywatelstwa
w jzyku sowieckim, nie poddajc si jednak nigdy cisej definicji; szuka jej
dla osb prywatnych byo rzecz niebezpieczn, dla osobistoci oficjalnych
za zbyteczn: wasowiec by to w ogle kady czowiek sowiecki, ktry
z broni w rku stan podczas tej wojny po stronie przeciwnika. Trzeba
bdzie jeszcze caych lat i wielu ksiek, aby termin ten podda analizie,
wyodrbni rozmaite kategorie i wtedy zostan na sicie wasowcy
w cisym sensie sowa to znaczy otwarci zwolennicy albo podwadni
generaa Wasowa, ktrzy stanli po jego stronie od chwili, gdy genera ten,
ju w niemieckiej niewoli, da swoje imi ruchowi antybolszewickiemu. Takich
zwolennikw w pewnych okresach wojny bywao zaledwie kilkuset,
a wasowska armia w cisym sensie, z wasnym sztabem centralnym nigdy
waciwie nie zdya si sformowa. Ale w grudniu 1942 roku Niemcy
156
wykonali oszukaczy gest propagandowy: opublikowali komunikat
o majcym miejsce (a nigdy miejsca nie miao) zebraniu zaoycielskim
Komitetu Rosyjskiego w Smolesku, ktry mia (albo i nie mia) by czym
w rodzaju rosyjskiego rzdu; komunikat by w tym punkcie wyjtkowo
niejasny; podali te do wiadomoci nazwiska: generaalejtnanta Wasowa
i generaamajora Mayszkina. Niemcy mogli pozwoli sobie na tak zabaw:
wyda komunikat, pniej zdementowa go, nastpnie dziaa w zupenie
innym duchu, ale ulotki poszyboway z samolotw, spoczy na naszych
frontowych polach, zalegy w naszej pamici. Wiadomo o wasowskim
komitecie w naturalny sposb obrosa legendami o caym ruchu,
o zbrojnych oddziaach i kiedy w niemieckiej armii na niektrych odcinkach
frontu naprzeciw naszych linii zaczli zjawia si uzbrojeni nasi rodacy
z rosyjskich albo tzw. narodowych oddziaw, to przylgno do nich jedyne
znane sowo wasowcy i nasi politrucy wcale temu nie przeczyli. W ten
umowny, lecz solidny sposb zrs si cay ten ruch z imieniem Wasowa.
A ilu byo takich naszych wspobywateli, ktrzy podnieli or przeciw
swojej ojczynie? Nie mniej ni 800.000 sowieckich obywateli weszo
w skad organizacji zbrojnych, ktrych celem bya walka z pastwem
sowieckim pisze znawca problemu (Thorwald: Wen sie verderben
wollen..., Stuttgart, 1952). Podobne szacunki znajdujemy rwnie w innych
rdach (na przykad Sven Steenberg: Wlassow Verraeter oder Patriot?
Koln, 1968). Trudno o zupen ciso, gdy chodzi o cyfry, take dlatego, e
w niemieckiej administracji i w krgach dowdczych armii zwalczay si
wzajemnie rozmaite tendencje; nisze instancje, znajce podczas wojny
prawdziwy stan rzeczy, zainteresowane byy w pomniejszaniu takich cyfr, aby
nie straszy zwierzchnikw rozrostem si antybolszewickich, ale te nie
proniemieckich. I wszystko to miao miejsce jeszcze przed stworzeniem
osobnej Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej (ROA) w kocu 1944 roku.
*
Nadchodzia nareszcie pora ubiaskiego obiadu: z daleka ju
syszelimy radosny pobrzk na korytarzu, a potem wnoszono, jak
w restauracji, na tacy, dwa aluminiowe talerze (nie miski): chochl zupy
i chochl wodnistej kaszy bez omasty.
Wizie ledczy w trakcie pierwszych udrcze niczego nie chce bra do
ust, s tacy, co przez kilka dni nawet chleba nie tkn, nie wiedz, co z nim
pocz. Ale stopniowo wraca apetyt pniej przychodzi stan cigego godu,
prowadzcy a do arocznoci. Jeszcze pniej jeli czowiek zdoa si
pomiarkowa, odek si kurczy, przystosowuje do skpego wiktu i tutejsza
mizerna porcja wydaje si by w sam raz. eby doj do tego, trzeba si
wiczy, trzeba odzwyczai si od podgldania, czy kto inny nie je za duo,
zabroni wiziennych rozmw o jedzeniu, niebezpiecznych dla odka,
i stara si w ogle podciga ducha raczej wzwy. Na ubiance jest to
uatwione dziki dwm godzinom poobiedniego leenia te cudo
157
sanatoryjne. Kadziemy si tyem do judasza, przysuwamy sobie na pokaz
otwarte ksiki i zapadamy w drzemk. Spanie jest waciwie wzbronione
i stranicy widz, e stronic dugo nikt w ksikach nie przewraca, ale
w tych godzinach zwykle nie pukaj (ten humanitaryzm tumaczy si w ten
sposb, e kto nie powinien wcale spa, ten jest w tym czasie na dziennym
przesuchaniu). Dla uparciuchw, ktrzy nie chc podpisa protokou, kontrast
jest jeszcze ostrzejszy: wracaj do celi, a tu wanie koczy si godzina
ciszy!
Sen za jest najlepszym lekarstwem na gd i na strapienie: zasoby
organizmu si nie spalaj, a mzg nie roztrzsa wci na nowo omyek. ktre
czowiek sam sobie wypomina.
A teraz kolacja po chochelce rzadkiej kaszy. ycie roztacza przed nami na
wycigi wszystkie swoje uroki. Teraz przez pisze godzin do dzwonka
czowiek nie wemie ju niczego do ust, ale to ju nie straszne, atwo si
przyzwyczai do tego, by wieczorami nie chciao si ju je dawno to ju
znane medycynie wojskowej, w pukach rezerwowych te wieczorem je nie
daj.
Teraz nadchodzi chwila wieczornego wyjcia za potrzeb moment, na ktry
czowiek przez cay dzie czeka najczciej ze dreniem. Jak lekki staje si
wiat w jednej chwili! Jak uprociy si od razu wielkie problemy czujesz to?
Niewakie wieczory ubiaskie! (Zreszt tylko wtedy masz uczucie
niewakoci, gdy nie oczekujesz nocnego przesuchania). Niewakie ciao, na
tyle zaledwie zaspokojone porcj kaszy, by dusza nie czua jego ciaru.
Jakie lekkie, jakie swobodne myli! Czujemy si, jak na wyynach synajskich,
gdzie prawda objawia nam si wrd pomienia. Czy to nie o tym mwi
Puszkin:
Ja pragn y dla myli i cierpienia!
I oto cierpimy i mylimy, i nie ma w naszym yciu innej treci. Jak
atwe si okazao osignicie tego ideau...
Dysputujemy take wieczorami, to jasne, odrywajc si od szachw, w ktre
gramy z Suzim, i od ksiek. Najostrzejsze dyskusje toczymy z tym samym
Jewtuchowiczem, poniewa poruszamy kwestie groce wybuchem, na
przykad spraw wynikw wojny. Wanie wszed stranik i bez jednego
sowa, bez adnego wyrazu opuci na oknie granatow sztork
zaciemnienia. Teraz tam. za obiema zasonami, wieczorna Moskwa zaczyna
rba saluty. Nie widzimy ani jarzcego si fajerwerkami nieba, ani mapy
Europy, ale prbujemy wyobrazi j sobie szczegowo i zgadn, jakie to
miasta zostay zdobyte. Te saluty osobliwie Jurija drcz. Oczekuje od losu
naprawienia wasnych swoich bdw, zapewnia nas on, e wojna wcale si
nie koczy i e teraz Armia Czerwona i AngloAmerykanie zderz si ze
sob, e teraz dopiero zacznie si prawdziwa walka. Cela odnosi si do
takich przepowiedni z niezwykym zaciekawieniem. No i czym si to
158
skoczy? Jurij zapewnia, e Armia Czerwona rozbita bdzie bez trudu (a wic
doczekamy si uwolnienia? czy raczej rozstrzelania?). Tu ja oponuj
i zaczyna si szczeglnie zapamitay spr. J. dowodzi, e nasza armia jest
wyczerpana, wykrwawiona, le wyekwipowana i co najwaniejsze przeciw
aliantom nie bdzie ju walczy z tak zacitoci. Ja za czerpic dowody
ze znanych mi jednostek twierdz, e jest teraz silna i pena zawzitoci
i e w takim wypadku bdzie la aliantw jeszcze lepiej ni Niemcw.
Nigdy! krzyczy (pszeptem) Jurij. A Ardeny? krzycz (pszeptem) ja.
Wtrca si Fastenko i wymiewa nas obu, twierdzc, e nie rozumiemy
Zachodu, e teraz nikt ju nie zmusi w ogle alianckich wojsk do walki
z nami.
Jednak wieczorem czowiek chciaby nie tyle spiera si, ile posucha czego
ciekawego, a nawet uspokajajcego, chciaby, aby panowaa zgoda.
Jeden z takich ulubionych wiziennych tematw, to rozmowa o wiziennych
tradycjach, o tym jak siedziao si dawniej. Mamy w celi Fastenk i dlatego
suchamy wiadomoci z pierwszej rki. Najbardziej nas rozczula fakt, e kto
dawniej by winiem politycznym, ten mia powd do dumy, e nie tylko nie
wyrzekali si ich krewni, ale e nieznajome dziewczta przyjeday
w odwiedziny i podajc si za narzeczone utyskiway widzenia.
A dawna, rozpowszechniona tradycja paczek witecznych dla winiw?
Nikt w Rosji nie przystpowa do wielkanocnych rekolekcji, jeli przedtem nie
zanis bezimiennemu aresztantowi paczki ywnociowej do wsplnego,
wiziennego kota. Niesiono w darze szynki, placki, kulebiaki, koacze. Jaka
biedna starowinka te niosa dziesi pisanek i lej robio jej si na sercu.
Gdzie te podziaa si ta rosyjska dobro? Zastpio j uwiadomienie! Jak
bardzo, w jak nieodwracalny sposb nastraszono nasz lud, jak oduczono go
troski o tych, ktrzy cierpi! Dziw teraz bierze, kiedy si o tych sprawach
mwi. Gdyby teraz kto w jakiej instytucji zaproponowa zbirk
przedwiteczn na rzecz miejscowego aresztu, zwierzchno uznaaby to
niemal za prb antysowieckiego powstania! Do takiego zbydlcenia doszli.
A czym byy te witeczne dary dla winiw! Czy tylko spraw dobrego
jedzenia? Nie, daway uczucie ciepa: oto kto na wolnoci myli o tobie,
troszczy si o ciebie.
Opowiada nam Fastenko, e za sowieckich czasw istnia jeszcze polityczny
Czerwony Krzy, ale tu ju nie, ebymy mu nie wierzyli! nie bardzo to sobie
umiemy wyobrazi. Powiada, e J. P. Pieszkowa wykorzystujc swj osobisty
immunitet, jedzia za granic, zbieraa tam pienidze (u nas nie bardzo by
moga) a pniej kupowaa tu za nie wiktuay dla politycznych,
pozbawionych rodzin. Czy dla wszystkich? Tu wyjania si, e nie dla Ka
erw, to jest kontrrewolucjonistw (to znaczy nie dla artykuu 58), lecz tylko
dla czonkw dawnych partii socjalistycznych. Ach, to prosz tak mwi od
razu! A zreszt sam w Czerwony Krzy, ponad gow Pieszkowej, te zosta
w sumie wyaresztowany...
Jeszcze jedna sprawa, o ktrej mio jest pogada wieczorem, gdy nie
159
oczekuje czowieka przesuchanie to zwolnienie. Tak, podobno zdarzaj si
takie zadziwiajce wypadki, niektrych puszcza si wolno. O, zabrano z celi
Zwa z rzeczami. Moe go wypuszczono? ledztwo nie mogo przecie
tak szybko si skoczy. (Po dziesiciu dniach wrci: zawieli go do
Lefortowa. Tam zabra si chyba do podpisywania, wic pozwolono mu
wrci do nas). Jeli wic tylko ci zwolni suchaj, przecie twoja sprawa
jest baha, sam tak mwisz to obiecaj mi, e pjdziesz do mojej ony i na
znak tego niech w jakiej paczce przekae mi ona, no, powiedzmy, dwa
jabka... Nie ma teraz nigdzie jabek. No to trzy obwarzanki. Moe si
zdarzy, e obwarzankw w Moskwie nie dostanie. No dobrze, to cztery
kartofle! (Umwi si tak, pniej faktycznie N. zostaje zabrany
z rzeczami, M. za otrzymuje w paczce cztery kartofle. To zdumiewajce, to
wspaniae! pucili go, a mia spraw o wiele powaniejsz ni moja to
i mnie moe ju niedugo?... A tu po prostu onie M. jeden ziemniak rozsypa
si w torbie, N. za ju dawno jedzie na Koym w adowni parowca).
Tak sobie pleciemy trzy po trzy, wspominamy rne zabawne wypadki
i wesoo czowiekowi i mio wrd ciekawych ludzi z cakiem nieznanych ci
krgw, majcych cakiem inne, ni ty, dowiadczenia a tymczasem mina
milczca, wieczorna kontrola, ju zabrano okulary i ju trzykrotnie miga
lampa. To znaczy, za pi minut dzwonek!
Szybciej, szybciej, pod kodry! Podobnie, jak na froncie, nie wie czowiek, czy
nie spadnie mu na eb szkwa pociskw, juju, czy za minut, tu obok
tak te tu nie wiemy, czy to nie noc naszego fatalnego przesuchania. Ju
jestemy w kach, jedn rk na kodr, staramy si przepdzi wiatr
myli z gowy. Spa!
W takiej wanie chwili pewnego kwietniowego wieczoru, wkrtce potem jak
poegnalimy si z Jewtuchowiczem, zgrzytn rygiel w naszych drzwiach.
Nasze serca cisny si: czyja dzi kolej? Zaraz stranik syknie: Na se!, na
se! Ale nie sykn. Drzwi si zatrzasny. Unielimy gowy. W drzwiach sta
nowy przybysz: chuderlawy, mody, w tanim, granatowym ubraniu i w
granatowej czapce. Nie mia adnych rzeczy. Rozglda si z zakopotaniem.
Jaki ta cela ma numer? spyta trwonie.
Pidziesity trzeci.
Wzdrygn si.
Z wolnoci? zapytalimy.
Niee pokrci z udrk gow.
A kiedy ci aresztowali?
Wczoraj rano.
Wybuchnlimy miechem. Mia twarz o rysach pospolitych bardzo
mikkich, a brwi prawie biae.
A za co?
(To pytanie nieuczciwe, nie wolno spodziewa si odpowiedzi na nie).
A nie wiem... Jakie tam gupstwa.
Wszyscy tak mwi, wszyscy siedz za jakie gupstwa. Zwaszcza samemu
160
aresztantowi caa sprawa wydaje si bahostk.
No, ale jednak?
Ja... napisaem ordzie. Do narodu rosyjskiego.
Cooo? (Z takimi gupstwami jeszcze nie mielimy do czynienia).
Rozstrzelaj mnie? twarz mu si wyduya. Mi palcami daszek jeszcze nie
zdjtej czapki.
E, chyba nie uspokoilimy go. Teraz nikogo nie rozstrzeliwuj. Za to
DZIESITAK jak w zegarku.
Robotnik? Urzdnik? zapyta socjaldemokrata, wierny swoim klasowym
zasadom.
Robotnik.
Fastenko wycign rk i zawoa do mnie z triumfem:
Widzicie, Aleksandrze, jakie s nastroje klasy robotniczej!
I odwrci si do spania, pewien, e ju dalej nie ma co i e nic wicej nie
usyszymy.
Ale myli si.
Jak to ordzie? ni std, ni zowd? W czyim imieniu?
A we wasnym.
A co ty za jeden?
Przybysz umiechn si z wyrazem skruchy:
Imperator. Micha.
Dgno nas, jak iskr. Unielimy si jeszcze bardziej na posaniach,
przyjrzelimy si mu. Nie, ta niemiaa, pospolita twarz wcale nie wygldaa
na twarz Michaa Romanowa. Zreszt sam jego wiek...
Do jutra, do jutra, spa! odezwa si Suzi z surowoci.
Zasnlimy tedy, obiecujc sobie, e jutrzejsze dwie godziny przed
rozdziaem chleba nie bd nudne.
Imperatorowi te wniesiono ko z pociel i za chwil lea ju spokojnie
obok kibla.
*
W tysic dziewiset szesnastym roku do domu moskiewskiego
maszynisty kolejowego Bieowa wkroczy nieznajomy dorodny starzec
z jasn brod i powiedzia do pobonej ony maszynisty: Pelagio! Masz
rocznego syna. Strze go, potrzebny jest Panu. Nadejdzie czas a wrc.
I wyszed.
Kim by starzec Pelagia nie wiedziaa, ale tak dobitnie i gronie przemawia,
e jego sowa owadny sercem matki. I strzega tego dziecka jak oka
w gowie. Wiktor wyrasta na cichego, posusznego, pobonego chopca,
czsto mia widzenia, widywa aniow i Matk Bosk. Z czasem zdarzao si
to coraz rzadziej. Starzec wicej si nie pokaza. Nauczy si Wiktor szoferki,
w 1936 roku wzito go do wojska, zawieli do Birobidanu i suy tam
w kompanii samochodowej. Nie by wcale rozpuszczony, ale moe wanie ta
161
jego nieszoferska agodno i skromno podobaa si pewnej dziewczynie
ze suby cywilnej, przez co utraci na ni widoki dowdca jego plutonu,
smalcy do teje dziewczyny cholewki. W tym czasie przyjecha do nich na
manewry marszaek Bluecher i zdarzyo si tak, e jego kierowca si
rozchorowa. Bluccher rozkaza dowdcy kompanii samochodowej przysa
sobie najlepszego szofera, dowdca kompanii wezwa dowdc plutonu,
a ten od razu wykombinowa, eby podrzuci marszakowi swojego rywala
Bieowa. (W armii czsto tak bywa; awansuj nie tych, ktrzy sobie zasuyli,
tylko tych, ktrych trzeba si pozby).
Bieow spodoba si Bluecherowi i zosta ju przy nim. Wkrtce Bluechera
wezwano do Moskwy z zachowaniem wszelkich pozorw (w ten sposb
w przeddzie aresztowania odrywano marszaka od wiernych mu wojsk
Dalekiego Wschodu) i kierowca pojecha z nim razem.
Osierocony Bieow wzity zosta do suby w garaach Kremla i zacz wozi
to Michajowa (Komsomo), to ozowskiego, potem kogo tam jeszcze
i wreszcie Chruszczowa.
Napatrzy si tutaj Bieow (i sporo nam o tym naopowiada) na uczty, na
obyczaje, na rodki ostronoci. Jako szeregowy przedstawiciel
moskiewskiego proletariatu by take obecny na procesie Bucharina w Domu
Zwizkw. Ze wszystkich swoich gospodarzy tylko o Chruszczowie wyraa
si z sympati: tylko w jego domu kierowc sadzano przy wsplnym stole
rodzinnym, nie za oddzielnie, w kuchni; tylko tu w tych latach zachoway si
jeszcze robotnicze, proste obyczaje. Jowialny Chruszczow te przywiza si
do Wiktora Aleksiejewicza i jadc w 1938 roku na Ukrain chcia go ze
sob zabra...Nigdy bym nie zamieni tej roboty przy Chruszczowie mwi
Wiktor Aleksiejewicz. Ale co mu kazao trzyma si Moskwy.
W 41. roku, na pocztku wojny, mia jak przerw, nie pracowa w garaach
rzdowych i nie majc poparcia zosta zaraz zmobilizowany przez
komend uzupenie. Jednake, ze wzgldu na stan zdrowia, nie posano go
na front, tylko do batalionw robotniczych z pocztku na piecht do Inzy.
gdzie trzeba byo kopa rowy strzeleckie i bi drogi. Po kilku latach
beztroskiego, sytego ycia to byo, jak pyskiem prasn o ziemi, bolao.
Najad si wtedy biedy i niedoli do syta i zobaczy, e ludzie nie tylko nic
zaznali w okresie przedwojennym adnego dostatku, ale jeszcze bardziej
zbiednieli. Ledwo si sam wykaraska, dosta zwolnienie lekarskie, wrci do
Moskwy i tu znw zdoa si zaczepi: zosta kierowc Szczerbakowa,
pniej narkoma paliw pynnych Siedina. Ale Siedin si nakrad (wszystkiego
35 milionw) i po cichu poszed na grzybki, Bieow za, nie wiedzie czemu,
znw straci robot koo przywdcw. I naj si za kierowc do bazy
samochodowej, po fajrancie za jedzi do Czerwonej Pachry.
Ale nie to ju mu byo w gowie. W 1943 roku by raz u matki. Kobieta robia
pranie i wysza z wiadrami do ulicznej pompy. Wwczas otwary si drzwi
i wkroczy do domu nieznajomy starzec z siw brod. Przeegna si przed
ikon, spojrza surowo na Bieowa i powiedzia: Bd pozdrowiony, Michale!
162
Niech ci Bg bogosawi! Nazywam si Wiktor odpar Bieow. A
zwa si bdziesz Micha, imperator witej Rusi! powiedzia stanowczo
starzec. Wesza wanie matka i ze strachu kolana si pod ni ugiy, a
plusna wod z wiader: by to ten sam starzec, ktry odwiedzi j przed
dwudziestu siedmiu laty, posiwiay, ale ten sam. Nieche ci Bg nagrodzi
zbawieniem, Pelagio, e syna uchowaa powiedzia starzec. I zamkn si
z przyszym imperatorem, aby namaci go na cara, jako patriarcha.
Przepowiedzia wstrznitemu modziecowi, e w 1953 roku nastpi
zmiana wadzy i e zostanie on imperatorem wszechrosyjskim (dlatego to 53.
numer celi tak go zaskoczy!) i e w tym celu powinien gromadzi siy,
poczynajc od 1948 roku. Nie powiedzia tylko, jak te siy gromadzi
i poszed sobie. A Wiktor Aleksiejewicz jako nie domyli si, e trzeba
zapyta.
Utraci odtd spokj, ycie przestao by proste. By moe kto inny
odegnaby si od tak niepomiernej imprezy, ale nasz Wiktor otar si
przecie o najwysze krgi, otrzaska si z tymi wszystkimi Michajowami,
Szczerbakowami i Siedinami, nasucha si rozmaitoci od innych szoferw
i doszed do wniosku, e nie trzeba wcale by nikim nadzwyczajnym, nawet
wrcz przeciwnie.
Nowy pomazaniec, cichy, poczciwy, wraliwy jak Fiodor Joannowicz, ostatni
z Rurykowiczw poczu ciar toczcej gow czapy Monomacha. Ndza
i niedola ludu. jakie widzia dookoa i za ktre dotd nie czu si
odpowiedzialny teraz legy ciarem na jego barki i to on by winien, e to
wszystko jeszcze trwa. Pomyla, e to za dugo czeka a do 1948 roku
i jesieni 43. napisa swj pierwszy manifest do narodu rosyjskiego, po czym
odczyta go czterem robotnikom z garau Narkomatu paliw pynnych...
...Zebralimy si rano wok Wiktora Aleksiejewicza i suchalimy jego
niezawiej opowieci. Wci jeszcze nie zdawalimy sobie sprawy z jego
infantylnej ufnoci, ciekawia nas niecodzienno tej historii i to nasza wina!
nie zdylimy przestrzec go przed kwok. Zreszt nie miecio nam si
w gowie, e to, co nam tu ten czowiek tak prostodusznie opowiada, nie jest
jeszcze w caoci znane ledczemu!... Gdy opowie si skoczya,
Kamarenko zacz nalega, by go puszczono do naczelnika wizienia po
tyto, czy moe do lekarza, do, e go wkrtce wezwano. Tam te zapoda
on tych czterech z paliw pynnych, o ktrych nikt by si nigdy nie
dowiedzia... (Nastpnego dnia, po powrocie z przesuchania, Bieow dziwi
si, skd ledczy o nich wiedzia. Tu nas olnio...). Ci z paliw pynnych
przeczytali manifest, wszystko im si podobao i NIKT NIE DONIS na
imperatora! Ale sam on wyczu, e jeszcze za wczenie, za wczenie! I spali
manifest.
Min rok. Wiktor Aleksiejewicz pracowa jako mechanik w garau bazy
transportowej. Jesieni 1944 roku znw napisa manifest: da go do
przeczytania DZIESICIU ludziom kierowcom, lusarzom. Znw si
wszystkim podoba I NIKT NIE ZDRADZI! (Nikt z dziesitki to rzadkie
163
w tych czasach donosicielstwa zjawisko! Fastenko nie myli si, mwic o
nastrojach wrd klasy robotniczej!). Co prawda, imperator ucieka si do
niewinnych wybiegw: robi aluzje, e ma mocne plecy w rzdzie, obiecywa
swoim zwolennikom delegacje subowe dla skrzyknicia si
monarchistycznych w terenie.
Mijay miesice. Imperator zwierzy si jeszcze dwm dziewczynom z garau.
I tu ju nie byo zawodu dzieweczki ideowo byy na poziomie! Od razu
cisno si serce Wiktora Aleksiejewicza w przeczuciu katastrofy.
W niedziel po Zwiastowaniu szed przez rynek, majc przy sobie manifest.
Stary robotnik, jeden z jego zwolennikw, spotka go i tak mu powiedzia:
Wiktor! Moe by spali tymczasem ten papierek, , co? I Wiktor poczu to
dobrze: tak jest, za wczenie, lepiej spali! Zaraz spal, masz racj.
I poszed do domu, eby spali. Ale dwch sympatycznych modziecw
zawoao go, zanim jeszcze opuci rynek: Wiktor Aleksiejewicz?
Przejedziemy si, dobrze? I zawieli go osobow limuzyn na ubiank.
Powitano go z takim zdenerwowaniem i wrd takiego popiechu, e nawet
nie zosta zrewidowany wedug normalnego rytuau i bya taka chwila, e
imperator omal nie zniszczy swojego manifestu, gdy znalaz si w ubikacji.
Ale doszed do wniosku, e jeszcze gorzej go bd szarpa: gdzie go masz,
gdzie? I natychmiast zawieli go wind do generaa z pukownikiem
i genera wasn rk wyrwa mu manifest wystajcy z kieszeni.
Okazao si jednak, e wystarczyo jednego przesuchania, aby spokj
powrci na Wielk ubiank: wszystko okazao si nie takie znowu straszne.
Dziesi zatrzyma w garau bazy transportowej, cztery w garau
Narkomatu paliw pynnych. ledztwo przej jaki podpukownik. Zamiewa
si raz po raz, czytajc ordzie:
O tu, wasza cesarska mo pisze: mojemu ministrowi rolnictwa dam zlecenie,
aeby od razu pierwszej wiosny rozwiza kochozy ale jak tu rozdzieli inwentarz?
Jako to nie rozpracowane: pniej tak tu jest napisane: ...powiksz budownictwo
mieszkaniowe i kademu dam mieszka niedaleko od miejsca roboty... podwysz
zarobki robotnikw.... A za jakie ciaki, wasza cesarska wysoko? Przecie
pieniki trzeba bdzie na maszynce odbija? Przecie wasza wysoko raczya
skasowa pastwowe poyczki!... Albo to: Kreml zmiot z powierzchni ziemi, ale
gdzie te wasza cesarska mo ulokuje swj wasny rzd? A moe by, na przykad,
zadowoli wasz wysoko gmach ubianki? Czy nie aska zwiedzi go teraz?...
Pomia si troch z imperatora Wszechrosji przychodzili take modzi
funkcjonariusze ledczy. Widzieli tylko mieszn stron caej tej historii.
Nie moglimy si powstrzyma od umiechw nawet w naszej celi. Mam
nadziej, e nie zapomnicie o nas w 53. mwi Zw, robic do nas oko.
Wszyscy nad nim si mieli...
Wiktor Aleksiejewicz prostoduszny chopak o biaych brwiach
i zgrubiaych od pracy rkach, dostawszy gotowane kartofle od swojej
nieszczsnej matki, Pelagii, czstowa nas, bez dzielenia na twoje i moje:
164
Jedzcie, jedzcie, towarzysze...
Umiech mia wstydliwy. Rozumia znakomicie jakie to niewspczesne
i mieszne by imperatorem Wszechrosji. Ale co robi, jeli Bg ciebie
wanie wybra?!
Wkrtce zabrano go z naszej celi.
*
Gdzie przed pierwszym maja zdjto z okna zason przeciwlotnicz,
wojna widocznie miaa si ku kocowi.
Cicho byo tego wieczoru na ubiance jak nigdy. Bodaje by to drugi dzie
Wielkiej Nocy, wita zbiegy si tego roku. Oficerowie ledczy porozchodzili
si po Moskwie, na przesuchania nikogo nie wzywano. W ciszy sycha byo,
jak kto tam wszcz przeciw czemu gony protest. Wyprowadzono go
z celi do boksu (orientowalimy si suchem dokd jakie drzwi prowadz),
i w tym boksie, przy otwartych drzwiach, dugo go bito. W gstej ciszy
wyranie sycha byo kady cios w brzuch i zachystujce si krzykiem usta.
Drugiego maja trzydzieci salw zagrzmiao nad Moskw, co znaczyo, e
pada europejska stolica. Tylko dwie jeszcze zostay nie zdobyte Praga
i Berlin. Trzeba byo zgadn, ktra.
9 maja przyniesiono obiad razem z kolacj, jak to na ubiance zdarzao si
tylko 1 maja i 7 listopada. Tylko dziki temu dowiedzielimy si, e wojna si
skoczya:
Wieczorem rbnli jeszcze jeden salut, trzydzieci salw. Nie byo ju wicej
niezdobytych stolic. Tego wieczoru gruchn raz jeszcze salut zdaje si
z czterdziestu salw i to ju by koniec nad kocami.
Ponad skrajem blachy naszego okna i wszystkich innych cci ubianki,
a take wszystkich innych okien moskiewskich wizie take my, byli jecy
i byli onierze frontowi, wpatrywalimy si w malowane fajerwerkami,
porznite wietlnymi noami reflektorw niebo.
Borys Gammerow modziutki kanonier artylerii przeciwczogowej, ju
zdemobilizowany, jako inwalida (nieuleczalny postrza w puca) ju
aresztowany razem z grup studentw, siedzia tego wieczoru
w przepenionej celi w Butyrkach, gdzie poowa winiw byli to jecy
i frontowi onierze. Ten ostatni salut opisa on w oszczdnym omiowierszu,
najprostszymi sowami: jak to ju leeli na narach, przykryci wojskowymi
szynelami; jak obudzi ich haas, podnieli gowy, zerknli na skraj okiennej
blachy: a, tu salut; pooyli si
i znowu szynelami si przykryli.
Tymi samymi szynelami upapranymi glin z okopw, popioem
z ognisk, caymi w dziurach od niemieckich odamkw.
Nie dla nas byo to Zwycistwo. Nie dla nas ta wiosna.
165
VI. TA WIOSNA
W czerwcu 1945 roku co rano i co wieczr okna Butyrskiego wizienia
szturmowane byy przez spiowe gosy orkiestr, dochodzce skd z daleka,
z ulicy Lenej albo z Nowosobodzkiej. Grano wycznie marsze, powtarzano
je wci od nowa.
A mymy stali przy otwartych, ale nieprzenikalnych oknach wizienia za
mtnozielonawymi blincami ze szka zbrojonego i nadstawialimy uszu. Czy
to maszeroway oddziay wojskowe? czy moe masy pracujce z radoci
powicay swj wolny czas na wiczenia? nie wiedzielimy dokadnie, ale
ju nawet do nas dotar such o przygotowaniach do wielkiego Pochodu
Zwycistwa, ktry mia odby si na Placu Czerwonym 22 czerwca,
w czwart rocznic wybuchu wojny.
Nie mog ukoronowa budynku te kamienic, ktre zoyy si na fundament,
aby tam z postkiwaniem zapada si w ziemi. Ale nawet honorowego
spoczywania w fundamencie odmwiono tym, ktrzy, bezmylnie porzuceni,
nadstawili swoje nieszczsne by i nieszczsne ebra na pierwsze ciosy tej
wojny, przegradzajc drog cudzemu zwycistwu.
Czym s dla zdrajcy te bogie dwiki!...
Ta wiosna 45. roku w naszych wizieniach bya przede wszystkim
wiosn rosyjskich jecw. Pynli przez wizienia Zwizku nieogarnionymi,
gstymi szarymi awicami, na ksztat ledzi atlantyckich. Pierwszym
zwiastunem takiej awicy by dla mnie Jurij Jewtuchowicz. Teraz za ze
wszystkich stron otacza mnie ich ruch zwarty, zdecydowany, jakby
wiadomy swego przeznaczenia.
Nie tylko jecy przechodzili przez te cele pyn! strumie tych wszystkich,
ktrzy zdyli pomieszka w Europie: i emigranci z czasw wojny domowej;
i robotnicy OSTu z czasw tej wojny z Niemcami; i oficerowie Armii
Czerwonej formuujcy sdy zbyt ostre i przenikliwe, ktre mogy napdzi
Stalinowi strachu, czy aby nie chc oni zawlec przy powrocie z europejskiej
kampanii europejskich swobd, tak, jak to ju si raz stao przed stu
dwudziestu laty. Ale najwicej byo jecw. A wrd jecw rnego wieku
wikszo zoona bya z moich rwienikw, nawet nie moich, lecz
rwienikw Padziernika tych, ktrzy urodzili si razem z Padziernikiem,
ktrzy w 1937 roku, niestropieni wcale, walili hurm na manifestacje
z powodu dwudziestej rocznicy i ktrych rocznik, wanie na pocztku
wojny, tworzy trzon kadrowej armii, rozszastanej w cigu paru tygodni.
Tak oto wizienna wiosna, marudnie wlokca si przy dwikach marszowej
muzyki, staa si czasem porachunku dla mego pokolenia.
To nam piewano nad kolebk: Caa wadza w rce Rad!. To my, opalon
rczk dziecic sigalimy po trbk pioniersk i na haso Bdcie gotowi!
dawalimy odzew Zawsze gotowi!. To mymy przemycali bro do
166
Buchenwaldu i tam wstpowali do partii komunistycznej. I oto teraz
znalelimy si na straconej pozycji tylko za to, e jednak zostalimy przy
yciu.
Jeszcze w chwili, gdy przecinalimy Prusy Wschodnie, widziaem ponure
szeregi wracajcych do domu byych jecw jedynych, ktrzy byli markotni,
podczas gdy wszyscy wok si radowali i ju wwczas uderza mnie ich
smutek chocia jeszcze nie rozumiaem jego przyczyny. Zeskakiwaem na
ziemi, zbliaem si do tych dobrowolnie sformowanych oddziakw (czemu
szli szeregiem? Dlaczego ustawiali si karnie?, przecie nikt ich nie zmusza,
jecy wszystkich armii wracali samopas! Nasi za chcieli wrci moliwie
najpotulniej...). Miaem na mundurze kapitaskie naramienniki, a noszc je,
nadto w drodze, nie atwo byo dosta odpowied: czemu s tak markotni?
Ale oto los skojarzy mnie z tymi jecami, maszerowaem razem z nimi
z kontrwywiadu armii do kontrwywiadu frontu, tam posuchaem po raz
pierwszy ich opowieci jeszcze dla mnie niejasnych pniej nawietli mi to
szerzej Jurij Jewluchowicz. teraz za, pod sklepieniem ceglastoczerwonej
Butyrskiej warowni, poczuem, e t histori kilku milionw rosyjskich jecw
przebity jestem na wskro, jak karakon szpilk. Historia mojego wasnego
pjcia do wizienia wydala mi si baha, wybiem sobie z gowy al po
zerwanych naramiennikach. Tylko przypadkiem nie znalazem si tam, gdzie
znaleli si moi rwienicy. Zrozumiaem, e mam obowizek podstawi
rami pod skraj tego ciaru, ktry dwigaj oni i nie do ostatka, pki nas
nie przygniecie. Tak poczuem si teraz, jakbym razem z tymi chopakami
dosta si do niewoli na soowiowskiej przeprawie, w charkowskim worku,
w kierczeskich kamienioomach; jakbym z rkoma do tyu nis swoj
sowieck dum za druty obozu koncentracyjnego! jakbym godzinami czeka
na mrozie w kolejce po chochl wystygej erzackawy i pada trupem na
ziemi, nie dochodzc do kota; jakbym w Oflagu 68 (Suwaki) ry sobie
rkoma i wieczkiem menaki dzwonowat jam (wsz u gry), eby nie
zimowa pod odkrytym niebem; i jakby to do mnie, umierajcego, podpeza
inny, zdziczay ju jeniec, aby ogry moje niewystyge jeszcze rami; i jakby
to do mego konajcego mzgu przenikao przekonanie, janiejsze z kadym
dniem rosncego godu, nie odstpujce czowieka ani w baraku tyfusowym,
ani pod drutami ssiedniego obozu angielskiego e Rosja Sowiecka
wyrzeka si swoich zdychajcych dzieci. Synowie Rosji dumni tak,
potrzebni jej byli oni, pki rzucali si pod czogi, pki mona byo jeszcze
poderwa ich do ataku. Ale ywi ich w niewoli? Zbyteczne gby.
I niepotrzebni wiadkowie haniebnych poraek.
Czasem chciaby czowiek skama, ale jzyk nie pozwala. Ludzi tych uznano
za zdrajcw, ale jzyk sprawi, e zaistniaa tu mylca dwuznaczno, to jzyk
kaza pobdzi ledczym, prokuratorom i sdziom. I sami skazacy, i cae
spoeczestwo, i gazety powtrzyy i utrwaliy t dwuznaczno, niechccy
dajc wiadectwo prawdzie: tych ludzi oskarano o to, e zdradzili kogo?
Ojczyzn, ale nikt nie mwi o nich nawet w aktach sdowych inaczej, jak
167
skrtowo zdrajcy Ojczyzny. Czyi zdrajcy? Ojczyzny!
Ty rzek! To nie byli ci, co zdradzali j, to byli j ej zdrajcy, jej rodzeni zdrajcy.
To nie oni, nieszczni, zdradzili Ojczyzn, nie, to Ojczyzna ich zdradzia,
zdradzia z wyrachowania, a przy tym TRZYKROTNIE.
Pierwszy raz gdy przez swoj nieudolno wydaa ich wrogom na polu bitwy
gdy rzd, wybraniec Ojczyzny, uczyni wszystko, co byo w jego mocy, aby
wojn przegra: zniszczy linie umocnie, wystawi lotnictwo na miadce
ciosy, rozmontowa czogi i artyleri, pozbawi wojsko zdolnych generaw
i zabroni armii odpiera nacisk nieprzyjaciela. Jecy to byli wanie ci, na
ktrych ciaa spad ten cios, ktrzy swymi ciaami zatrzymali Wehrmacht.
Po raz wtry zdradzia ich Ojczyzna bezlitonie, gdy pozwolia im zdycha
w niewoli bez pomocy.
I po raz trzeci niegodziwie ich zdradzia, udzc macierzysk mioci
(Ojczyzna przebacza! Ojczyzna was wzywa!), by zarzuci im stryk ju na
granicy.
Zdaje si, e dosy podoci dokonano i widziano u nas w cigu tysica stu
lat istnienia naszej pastwowoci ale czy bya wrd nich podo tak
wielomilionowa: zdradzi wasnych onierzy i obwieci jednoczenie, e to
oni s zdrajcami?!
Jake atwo skrelilimy ich z naszego rachunku: zdradzi? haba!
skreli! Ale jeszcze przed nami skreli ich nasz Ojciec: kwiat moskiewskiej
inteligencji rzuci pod Wiam, odda na rze z berdankami z 1866 roku
w rku, przy tym jedna przypadaa na piciu (gdzie Lew Tostoj, ktry nam to
Borodino opisze?). A jednym tpym polizgiem grubego, krtkiego palca
Wielki Strateg przeprawi przez cienin kierczesk na Krym w grudniu
1941 roku bezmylnie, tylko po to, by mie na Nowy Rok efektowny
komunikat STO DWADZIECIA TYSICY NASZYCH CHOPCW tylu
niemal, ilu byo w caym wojsku rosyjskim pod Borodinem, i w rezultacie
wszystkich ich bez walki odda Niemcom.
A jednak, nie wiedzie czemu, nie on jest zdrajc, tylko oni.
(Jake atwo poddajemy si sugestii przezwisk, jak atwo przystalimy na to,
by uwaa tych zdradzonych za zdrajcw! W jednej z butyrskich cel
siedzia tamtej wiosny stary Lebiediew, metalurg, profesor, ale wygldajcy
na rosego robociarza manufaktur Demidowa z zeszego lub nawet
osiemnastego wieku. By barczysty, o szerokim czole, z brod godn
Pugaczowa, a apsko mia wprost stworzone do podnoszenia
czteropudowych cebrw. W celi nosi szary, wypowiay kitel roboczy wprost
na bielinie, by nieochdny i mogo si zdawa, e jest jakim wiziennym
robotnikiem pomocniczym pki nie siada do czytania.
Wyraz wadczego zamylenia pojawia si wtedy z nawyku na jego twarzy.
Otaczao go czsto kko suchaczy, o metalurgii mwi niewiele, natomiast
swoim litaurowym basem klarowa nam, e Stalin to taki sam pies, jak Iwan
Grony: Strzelaj! daw! nie zastanawiaj si!, e Grki to mazgaj, blagier
i adwokat oprawcw. Podziwiaem tego Lebiediewa: zdawao si, e cay
168
nard rosyjski stoi przede mn, wcielony w ten krzepki tuw, w ten mdry
eb, w te rce i nogi oracza. Ile on ju przemyla! Uczyem si od niego
rozumienia wiata i nagle on wanie, rbic ap jak toporem, zagrzmia,
e paragraf jeden be to zdrajcy kraju i e nie zasuguj na przebaczenie.
A Jeden be toczyli si wok na narach. Ach, jak im ciko to byo sysze!
Stary perorowa stanowczym tonem w imieniu Rusi pracujcej w polu i przy
warsztacie a im trudno byo i wstyd broni si jeszcze z tej nowej strony.
W ich obronie spr ze starym wszcz musiaem ja i jeszcze dwch
chopcw siedzcych z dziesitego paragrafu. Ale jaki to stopie osigno
zamienie, powodowane przez monotonne, upastwowione garstwo! Nawet
najbardziej pojtni z nas zdolni s do ogarnicia tylko tej czci prawdy,
o ktr rozkwasili sobie wasn gb.
Ile to wojen prowadzia Rosja (lepiej byoby nieco mniej), a czy wielu
zdrajcw miaa w cigu tych wszystkich wojen? Czy stwierdzi ktokolwiek, by
duch zdrady gniedzi si w sercu onierza rosyjskiego? Ale oto po
zbudowaniu najsprawiedliwszego w wiecie ustroju zacza si
najsprawiedliwsza z wojen i nagle te miliony zdrajcw, wywodzcych si
z najgbszych pokadw spoecznych, z prostego ludu. Jak to zrozumie?
Jak objani?
Obok nas walczya z Hitlerem kapitalistyczna Anglia, kraj, w ktrym ndza
i cierpienia klasy robotniczej opisane zostay tak wymownie przez Marksa
i dlaczeg to podczas tej wojny znalaz si wrd nich tylko jeden zdrajca,
kupczyk lord HauHau? U nas za miliony?
A strach otworzy usta. A moe wszystko zaley od ustroju pastwa?...
Ju pewne stare nasze przysowie usprawiedliwiao pjcie do niewoli:
Jeniec cho gos poda, a zabity milczy. Za cara Aleksego Michajowicza,
kto wycierpia jarzmo niewoli, ten mg dosta szlachectwo! Wymieni swoich
jecw, przygarn ich i otoczy ciepem byo spraw publicznej troski
podczas WSZYSTKICH wojen, ktre pniej nastpiy. Kada ucieczka
z niewoli sawiona bya jako akt najwyszej odwagi. Przez ca pierwsz
wojn wiatow trwaa w Rosji zbirka na pomoc dla naszych jecw, nasze
siostry miosierdzia przepuszczane byy przez front, do Niemiec, do naszych
jecw i gazety w kadym numerze przypominay czytelnikom, e ich rodacy
cierpi w okrutnej niewoli. Wszystkie narody Zachodu robiy to samo take
podczas tej wojny: paczki, listy, pomoc wszelkiego rodzaju swobodnie pyna
poprzez kraje neutralne. Jecy z armii zachodnich nie poniali si do
wylizywania niemieckich kotw, z niemieck stra rozmawiali wyniole.
Zachodnie rzdy zaliczay swoim znajdujcym si w niewoli onierzom i sta
subowy, i regularne awanse, i nawet zalegy od.
Jedynie onierz jedynej w wiecie Czerwonej Armii nigdy si nie poddaje!
tak napisane byo w regulaminie (Jewan plen nicht tak krzyczeli Niemcy
ze swoich okopw) ale kto mg sobie wyobrazi cay sens tego?! Jest
wojna, jest mier a niewoli nie ma! to dopiero odkrycie! To znaczy: id
na pewn mier, my za to jeszcze poyjemy. Ale jeli nawet stracisz nogi,
169
pjdziesz do niewoli i wrcisz z niej na szczudach (Iwanw z Leningradu,
dowdca plutonu karabinw maszynowych podczas wojny fiskiej, pniej
wizie Ustwymagu) to te ci oddamy pod sd.
Jedynie nasz onierz, odtrcany przez wasny kraj, najbardziej godny
pogardy w oczach wrogw i sojusznikw, marzy o wiskiej lurze,
dostarczanej ze ciekw Trzeciej Rzeszy. Jedynie przed nim zamknite byy
na gucho drzwi, gdy chcia wrci do domu, chocia mode dusze staray si
nie wierzy temu: jaki tam artyku 581b i podczas wojny nie ma na jego
mocy mniejszej kary ni rozstrzelanie! Za to, e onierz nie chcia zgin
z niemieckiej rki, ma teraz, po powrocie z niewoli, zgin z rki sowieckiej!
Innym obcy dogodz, nam swoi.
(Zreszt to naiwna motywacja: za to. W adnej epoce historii rzdy nie byy
grupami moralistw. Nigdy nie wiziy i nie skazyway na mier ludzi za co.
Wiziy i zabijay po to, eby si odechciao Wszystkich tych jecw
wsadzono, rzecz jasna, nie za zdrad kraju, bowiem nawet durnie zdawali
sobie spraw, e tylko wasowcw mona sdzi za zdrad. Wsadzono tych
wszystkich po to, eby im si odechciao wspomina Europ w rodzinnej
okolicy. Co z oczu, to i z serca...).
Tak wic, jakie to drogi wyjcia mieli rosyjscy jecy? Zgodn z prawem
tylko jedn: pa i pozwoli si rozdepta. Kada trawka kruchym swoim
dbem stara si wybi ku grze, aby y. A ty le i daj si stratowa.
Mniejsza, e po czasie umrzyj teraz, skoro nie mg zgin na polu walki,
to przynajmniej nie bd ci sdzi.
pi onierze. Swoje rzekli.
Ju na wieki maj racj.
Wszystkie za, wszystkie inne drogi, jakie mgby wytyczy
w zdesperowanej wyobrani wszystkie one prowadz do konfliktu
z Prawem.
Ucieczka do kraju przez druty obozowe, przez p Niemiec, potem przez
Polsk, albo przez Bakany prowadzia prosto do SMIERSZa i na aw
oskaronych: jak to, udao ci si uciec, gdy inni nie mogli? Co tu nie gra!
Gadaj, gadzie, z jakim zleceniem ci tu przysali? (Micha Burnacew,
Pawe Bondarenko i tylu, tylu innych).
Ucieczka do zachodnich partyzantw, do oddziaw Ruchu Oporu tylko
odsuwa chwil, gdy miae stan przed sdem i otrzyma godziw kar; ale
ona te czynia z ciebie element jeszcze bardziej niebezpieczny: yjc na
swobodzie wrd Europejczykw moge zarazi si od nich szkodliwymi
nastrojami. Jeeli ponadto nie ba si ucieka, a pniej walczy, to jeste
wida czowiekiem zdecydowanym, a wic podwjnie niebezpiecznym dla
kraju.
Stara si przetrwa w obozie kosztem swoich rodakw i towarzyszy? Sta
170
si obozowym policjantem, nadzorc, pomocnikiem Niemcw i mierci?
Stalinowskie prawo nie karao za to surowiej, ni za udzia w siach Ruchu
Oporu ten sam artyku, ten sam wymiar kary (i mona domyle si
przyczyny: taki czowiek jest mniej niebezpieczny!) Ale prawo moralne,
niewiadomym sposobem nam zaszczepione, zabraniao tej drogi wszystkim,
prcz nikczemnikw.
Odrzucajc te cztery skrajne wyjcia, nierealne, albo nie do przyjcia, miao
si jeszcze pite: czeka na werbownikw, czeka, czy ci gdzie nie wezm.
Czasami na szczcie, przyjedali penomocnicy z okrgw rolniczych
i werbowali parobkw do bauerw. albo z rnych firm i wyawiali sobie
inynierw i robotnikw. Stalinowski, najwyszy imperatyw nakazywa take
tutaj zaprze si swojego inynierskiego fachu, ukry, e jeste
wykwalifikowanym robotnikiem. Jako konstruktor czy elektryk moge
zachowa patriotyczn czysto tylko wtedy, gdy godzie si zosta
w agrze, eby kopa ziemi, gni ywcem i grzeba w mietnisku. W takim
wypadku, za normaln zdrad kraju z dumnie podniesion gow moge
dosta dziesi lat i pi kagaca. Natomiast za zdrad kraju, obcion
prac na rzecz wroga, przy tym jeszcze w swoim fachu spadaa na twoj
pochylon gow kara dziesiciu lat z dodatkiem piciu lat kagaca!
Bya to wanie ta jubilerska subtelno hipopotama, ktr Stalin tak si
odznacza!
Czasem przyjedali werbownicy zupenie innego rodzaju Rosjanie, zwykle
niedawni czerwoni politrucy; biaogwardzici do tej roboty si nie brali.
Werbownicy zwoywali w obozie wiec, obrzucali wymysami wadz sowieck
i wzywali do zapisywania si do szk szpiegowskich albo do oddziaw
wasowskich.
Kto nie godowa tak jak nasi jecy, nie ar nietoperzy przylatujcych do
obozu, nie warzy sobie polewki ze starych zelwek, ten chyba nie zrozumie,
jak niesychanej, materialnej mocy nabiera kady apel, kady argument, jeli
wspiera go dymica za bram obozu kuchnia polowa, i gdy kady
zgaszajcy si karmiony jest natychmiast do syta kasz choby raz!
choby jeszcze tylko ten jeden raz w yciu!
Ale prcz parujcej kaszy w apelach werbownika by jeszcze mira wolnoci
i prawdziwego ycia, i mniejsza o to, dokd ludzi werbowa! Do batalionw
Wasowa. Do kozackich pukw Krasnowa. Do batalionw pracy,
betonujcych przyszy Wa Atlantycki. Na fiordy Norwegii. Na pustynie Libii.
Do Hiwi Hilfswillige na dobrowolnych pomocnikw Wehrmachtu (12 Hiwi
byo w kadej niemieckiej kompanii). Wreszcie do oddziaw wiejskich
policajw, eby ciga i wyapywa partyzantw (wielu z tych ostatnich
rwnie Ojczyzna si wyrzeknie). Dokdkolwiek bd, gdziekolwiek zechc
byleby tylko nie zdycha tu jak poniechane bydl.
Czowieka, ktrego doprowadzilimy do tego, e musi re nietoperze
mymy sami zwolnili z wszelkich zobowiza, nie tylko wobec ojczyzny, lecz
take wobec Ludzkoci!
171
I ci nasi chopcy, ktrzy z obozw jenieckich szli na zew werbownika, eby
zosta tymczasowymi szpiegami, jeszcze nie wycigali skrajnych wnioskw
ze swego opuszczenia, jeszcze postpowali z maksymalnym patriotyzmem.
Widzieli w tym najprostszy sposb wyrwania si z obozu. Wszyscy prawie
bez wyjtku wyobraali sobie, e gdy tylko Niemcy przerzuc ich na
sowieck stron bd mogli natychmiast zameldowa si u swoich wadz,
przekaza swoje aparaty i instrukcje, razem z dobrodusznym dowdztwem
pomia si nad gupimi Niemcami, wdzia sowieckie mundury i wawo
wrci do bojowych szeregw. Powiedzcie CZY PO LUDZKU MONA
BYO SPODZIEWA SI CZEGO INNEGO?
To byli proci chopcy, wielu z nich widziaem o poczciwych, krgych
twarzach, mwicy mi wiack albo wodzimirsk gwar. Dziarsko szli na
szpiegowskie kursy, majc za sob po cztery pi klas wiejskiej szkoy
i adnego dowiadczenia z busol i mapami.
Tak oto i tylko tak wyobraali sobie oni swoj drog wyjcia. Jak zatem
gupie i kosztowne dla niemieckiego dowdztwa byo to cae przedsiwzicie.
A jednak nie! Hitler wiedzia w jak kart wyj znajc swego brata
samodzierc! Szpiegomania bya jednym z naczelnych rysw
stalinowskiego obdu. Stalinowi wydawao si, e jego kraj roi si od
szpiegw. Wszyscy Chiczycy, mieszkajcy na Dalekim Wschodzie dostali
szpiegowski paragraf 586 i wtrceni zostali do pnocnych obozw na
ryche wymarcie. Ten sam los czeka Chiczykw uczestnikw wojny
domowej, jeli nie zdoali zawczasu umkn. Kilkaset tysicy Koreaczykw
zesano do Kazachstanu, bo te byli o to samo podejrzani. Kady obywatel
sowiecki, ktry kiedykolwiek by za granic, ktry zwolni kroku przechodzc
obok hotelu Inturist, ktry uwieczniony zosta na fotografii obok
cudzoziemca, albo sam sfotografowa jaki budynek miejski (Zote Wrota
w miecie Wadimir) oskarany bywa o to samo. Kto za dugo si gapi na
tory kolejowe, na wiadukt, na komin fabryczny oskarany by o to samo.
Wszyscy, tak liczni, komunici zagraniczni, ktrzy zasiedzieli si w Zwizku
Sowieckim, wszyscy wybitniejsi i pomniejsi kominternowcy, bez wyjtku, bez
rnic indywidualnych oskarani byli przede wszystkim o szpiegostwo.
I strzelcom otewskim, najwierniejszym bagnetom pierwszych lat rewolucji
wsadzanym pod rzd w 1937 roku, te zarzucano szpiegostwo! Stalin jakby
odwrci i zwielokrotni synn dewiz kokietki Katarzyny: wola zgnoi
dziewiciuset dziewidziesiciu dziewiciu, ni przeoczy choby jednego
prawdziwego szpiega. Jak wic mona byo zaufa rosyjskim onierzom,
ktrzy naprawd byli w rkach niemieckiego wywiadu?! I co to za ulga dla
oprawcw z MGB, e ci, walcy tysicami z Europy onierze, wcale nie
ukrywaj, i s dobrowolnie zwerbowanymi szpiegami! Co za uderzajce
potwierdzenia diagnozy Mdrca nad Mdrcami! Tucie nam, tucie nam,
durnie! Paragraf i nagrod ju dawno dla was mamy!
Ale tu czas zapyta: czy byli tacy, ktrzy nie poszli jednak na aden lep;
i nigdzie u Niemcw nie pracowali w swoim fachu; i nie byli obozowymi
172
ordenerami; i ca wojn przesiedzieli w obozie jecw, nie wytykajc nosa
a jednak nie zmarli, cho to prawie nie do wiary?! Na przykad majstrujc
zapalniczki z odpadkw metalowych, jak inynierowieelektrycy, Mikoaj
Andriejewicz Siemionow i Fiodor Fiodorowicz Karpow, ktrzy w ten sposb
sobie dorabiali. Czyby nawet im Ojczyzna nie wybaczya pjcia do niewoli?
Ot nie, nie wybaczya! Zarwno z Siemionowem jak i z Karpowem
poznalimy si w Butyrkach, kiedy ju dostali oni swoje regularne... ile?
domylny czytelnik ju wie: dziesi plus pi kagaca. Bdc byskotliwymi
fachowcami ODRZUCILI oni jednak niemieckie propozycje, by pracowa
w swojej dziedzinie. A w 41. roku mody lejtnant Siemionow poszed na front
OCHOTNICZO. A w 42. roku mia jeszcze u pasa pust pochw zamiast
pistoletu (ledczy nie mg zrozumie, dlaczego Siemionow nie zastrzeli si
z tej kabury). A z niewoli ucieka on TRZYKROTNIE. A w 45. roku, po
wyzwoleniu z obozu koncentracyjnego, posano go do karnej kompanii,
wsadzono na skorup czogu (desant czogowy), wzi w ten sposb udzia
w SZTURMIE BERLINA, otrzyma order CZERWONEJ GWIAZDY i dopiero
wtedy zosta ostatecznie wzity pod klucz i dosta wyrok. Oto jest zwierciado
naszej Nemezis.
Mao ktry z naszych jecw przekroczy sowieck granic jako wolny
czowiek, a jeli w rozgardiaszu zdoa si przelizn, to wzity by pniej
choby w latach 194647. Jednych brano na punktach spdu w Niemczech.
Innych jakby nie zamykano od razu, ale od granicy byli oni ju wiezieni
w towarowych wagonach pod konwojem do jednego z licznych,
rozrzuconych po caym kraju Obozw KontrolnoFiltracyjnych. Obozy te
niczym nie rniy si od zwykych, chyba tym, e ich mieszkacy jeszcze nie
mieli wyrokw i powinni byli otrzymacie dopiero w obozie. Wszystkie te
obozy mieciy si te przy jakim zakadzie produkcyjnym przy fabryce,
kopalni, budowie i byli jecy, ogldajcy kraj przez takie same druty, przez
jakie ogldali Niemcy, od pierwszego dnia mogli wczy si w 10godzinny
dzie pracy. Po fajrancie wieczorami i nocami poddanych kontroli
onierzy przesuchiwano i po to w kadym obozie bya bardzo znaczna
liczba oficerw operacyjnych i ledczych. Jak zwykle ledztwo zaczynao si
od twierdzenia, e na pewno jeste winien. Ty za, nie wychodzc za druty,
powiniene by wykaza, e nie jeste winien. Moge w tym celu jedynie
powoywa si na wiadkw innych jecw, ci za mogli by wcale nie
w tym samym obozie, tylko za sidm gr i oto agenci operacyjni
z Kemerowa posyali kwestionariusze agentom z Solikamska, ci badali
wiadkw posyali odpowiedzi i nowe pytania, po czym bye znw
przesuchiwany z kolei jako wiadek. Wprawdzie na wyjanieniach mija
rok, czy dwa ale przecie kraj nie traci na tym nic: to co dzie
wydobywae swoj porcj wgla. I jeeli kto ze wiadkw zoy na twj
temat jakie niewyrane zeznanie albo jeli twoi wiadkowie ju umarli to
moge mie pretensje tylko do siebie samego tu ju trafie do rubryki
zdrajcw kraju i sesja wyjazdowa trybunau wrzepiaa ci twoj dych. Jeli
173
za w aden sposb nie udawao si zaprzeczy, e jednak Niemcom tak
jakby nie pomaga, a co najwaniejsze nie zdye zobaczy na oczy
Amerykan i Anglikw (jeli zostae wyzwolony nie przez nas, tylko przez
NICH bya to okoliczno bardzo obciajca) wwczas oficerowie
operacyjni decydowali, jaki stopie izolacji ci si naley. Niektrym
nakazywano zmian miejsca zamieszkania (to zawsze burzy kontakty danego
osobnika z jego otoczeniem, czyni go mniej odpornym). Innym
wspaniaomylnie proponowali prac w WOCHR, to znaczy
w zmilitaryzowanej ochronie obozw: zachowujc formalnie wolno,
czowiek traci jednak swobod ruchw i osiedla si w guszy. Trzecim za
ciskali prawic i chocia za samo pjcie do niewoli taki czowiek
waciwie zasugiwa na rozstrzelanie humanitarnie pozwalali mu jecha do
domu. Ale taki jeden cieszy si troch za wczenie! Wyprzedzajc jego
wasny przyjazd, tajnymi kanaami specoddziaw poleciao ju jego dossier
do ojczystego grodu. Tacy ludzie i tak na zawsze ju zaliczeni byli do n i
e naszych i przy okazji najbliszej fali masowych aresztowa, na przykad
w latach 4849, szli pod klucz, choby na mocy paragrafu o agitacji, albo
jakiego innego odpowiedniego; siedziaem rwnie z takimi.
Ech, gdybym to ja wiedzia!... to bya najpopularniejsza piosenka cel wiziennych
tej wiosny. Gdybym to ja wiedzia, e tak bd powitany! e tak mnie oszukaj! e
taki los mnie czeka! czy w ogle wracabym do kraju? Za nic! Przedarbym si do
Szwajcarii, do Francji! Uciekbym za morze! za trzy oceany!
Co roztropniejsi korygowali: omyka popeniona zostaa wczeniej! Nie trzeba
byo w 41. roku pcha si na pierwsz lini. Gdyby czowiek wiedzia, to by
w domu siedzia.
Trzeba byo urzdzi si na tyach od samego pocztku, byby spokj, teraz
oni s bohaterami. A ju najlepiej, powiadali, byo zosta dezerterem: i skra
caa, to ju gwarantowane, i dychy im nie daj, tylko osiem, siedem lat, a w
obozie adnej funkcji czowiekowi nie odmwi dezerter to przecie nie
wrg, nie zdrajca, nie polityczny, to swj czowiek, pospolita k. Odpowiadano
im zapalczywie, e za to dezerterzy bd musieli wszystkie te lata odsiedzie
i zgni w obozie, bo nikt im nie wybaczy. A dla nas amnestia niedugo
bdzie, wszystkich nas wypuszcz. (Nie znali wtedy jeszcze gwnego
dezerterskiego przywileju!...).
Ci za, ktrzy wpadli z tego samego 10 paragrafu, wzici z wasnego
mieszkania, albo z szeregw armii ci czstogsto nawet zazdrocili: diabli
wiedz! za te same pienidze (takie same dziesi lat) ile te chopaki
ciekawych rzeczy widziay, gdzie ich tylko nie byo! A my tak ju zdechniemy
w obozie, nie zobaczywszy nic, prcz swoich mierdzcych schodw.
(Zreszt, ci z artykuu 5810 ledwie ukrywali swoje radosne przeczucie, e
wanie oni zostan amnestionowani wczeniej ni wszyscy inni!).
Nie wzdychali ech, gdybym to ja wiedzia (bo wiedzieli, na co id), nie
czekali ani zmiowania, ani amnestii tylko wasowcy.
174
*
Dugo ju przed naszym nieoczekiwanym spotkaniem na wiziennych
narach wiedziaem co o nich, nie mogc ich zrozumie.
Na pocztku to byy zmoczone wiele razy sot i wiele razy wysuszone
socem ulotki, zawieruszone w wysokich, trzeci rok niekoszonych trawach
przyfrontowego pasa pod Orem. Na ulotkach byo zdjcie generaa Wasowa
i jego biografia. Nieostra fotografia przedstawiaa facjat na oko syt
i pewn siebie, jak u wszystkich naszych generaw nowej formacji (prawda
wygldaa inaczej: Wasow by wysoki i szczupy, a na lepszych fotografiach
mona byo dostrzec, e wyglda raczej na chopskiego syna, ktry bywa ju
w szkoach i kupi sobie rogowe okulary.) Z biografii mogo wynika, e ta
pewno siebie miaa jakie przyczyny: w latach, gdy szalaa epidemia
aresztw, Wasow suy jako doradca wojskowy u Czang Kajszeka. Ale czy
w ogle mona byo wierzy jakiemukolwiek zdaniu tej ulotki?
Andriej Andriejewicz Wasow urodzi si w 1900 roku w rodzinie chopa
z gubernii Niegorodzkiej. Dziki pomocy brata, wiejskiego nauczyciela,
zdoa skoczy nisze seminarium duchowne w Ninym Nowgorodzie, ale
wyszego ju nie skoczy, zacza si bowiem rewolucja. Wiosn 1919 roku
powoany zostaje do Czerwonej Armii, pod koniec tego roku by ju dowdc
plutonu na froncie denikinowskim, a gdy skoczya si wojna domowa, by
dowdc kompanii i zosta w szeregach. W 1928 roku ukoczy kursy
Wystrza i przeniesiony zosta do roboty w sztabie. W 1930 wstpi do
WKP(b), co otworzyo mu drog do dalszej kariery. W 1938, ju jako
dowdca puku, wysany zosta do Chin w charakterze doradcy wojskowego.
Nie zwizany, jak wida, z wyszymi krgami partyjnymi i sztabowymi, si
rzeczy znalaz si w tym stalinowskim drugim rzucie, ktry mia zastpi
wyrnitych komandarmw, komdyww i kombrygw. W 1939 roku dosta
dywizj, a w 1940, przy pierwszych nominacjach na nowe (stare) stopnie
wojskowe, dosta rang generaamajora. Z dalszego biegu wydarze zdaje
si wynika, e wrd generaw nowego rzutu, w znacznej czci tpych
i niedowiadczonych, Wasow okaza si jednym z najzdolniejszych. Jego 99
dywizja strzelecka, znana dawniej jako najgorzej wyszkolona w caej Armii
Czerwonej, wkrtce zostaa przykadnie odznaczona orderem Czerwonej
Gwiazdy, a na pocztku wojny nie zostaa zaskoczona znienacka przez
napad hitlerowski, przeciwnie: podczas gdy trwa nasz generalny odwrt na
wschd, dywizja ta posuna si na zachd, odbia Przemyl i sze dni go
bronia. Szybko przeskoczywszy stanowisko dowdcy korpusu, Wasow pod
Kijowem, w 1941 roku, dowodzi ju 37 Armi. Z ogromnego worka
kijowskiego wyrwa si na czele duego oddziau. W listopadzie dosta od
Stalina 20 Armi, wczy si z punktu do bitwy na zachd od
podmoskiewskiej miejscowoci Chimki, kontratakujc doszed do Rewa
i sta si jednym z tych, co uratowali Moskwy. (W komunikacie Sowinform
biura z 12 grudnia kolejno nazwisk generalskich jest nastpujca: ukw,
Leluszenko, Kuzniecow, Wasow, Rokossowski...). Z typow dla tych
175
miesicy szybkoci zdy zosta zastpc dowdcy frontu Wochowskiego
(Miereckowa) w marcu za, kiedy nasz sztab lekkomylnie dopuci do
odcicia 2 Armii Szturmowej, starajcej si przeama blokad oblonego
Leningradu, Wasow obj jej dowdztwo, gdy caa ta grupa bya ju w
worku. Ostatnie zimowe szlaki nie ustpiy jeszcze miejsca roztopom, ale
Stalin zabroni cofania si; przeciwnie, pcha do natarcia armi (ktra
zapdzia si niebezpiecznie w gb nieprzyjacielskich pozycji), do natarcia
po rozkisych moczarach, bez zaopatrzenia, bez dostaw broni, bez pomocy
lotniczej. Po dwumiesicznym godzie i morze (onierze tej armii opowiadali
mi potem w butyrskich celach, e zdechym, gnijcym ju koniom zestrugiwali
kopyta, gotowali te rogowe wiry i tym si ywili) 14 maja 1942 zaczo si
niemieckie natarcie koncentryczne przeciw otoczonej armii. A w powietrzu,
ma si rozumie, tylko niemieckie samoloty. I dopiero wtedy, jak na
urgowisko, nadszed rozkaz Stalina, pozwalajcy na cofnicie si za rzek
Wochow. I jeszcze trway do pocztkw lipca te beznadziejne prby
przedarcia si.
Tak (powtarzajc jakby losy rosyjskiej 2 Armii generaa Samsonowa,
z podobn bezmylnoci wrzuconej do kota) zgina 2 Szturmowa
Wasowa.
Pewno, e tu bya zdrada! Pewno, e byo tu okrutne zaprzastwo ale ze
strony Stalina. Zdrada to niekoniecznie zaprzedanie si za pienidze.
Ignorancja i niechlujstwo w trakcie przygotowa do wojny, niezdarno
i tchrzostwo na pocztku dziaa, bezmylne powicenie caych armii
i korpusw, byle tylko doda blasku swoim marszakowskim szlifom jakiej
jeszcze wikszej zdrady moe dopuci si naczelny dowdca?
W przeciwiestwie do Samsonowa, Wasow nie popeni samobjstwa, tua
si czas jaki po lasach i bagnach, aby wreszcie pj do niewoli 12 lipca,
w rejonie Siwerskiej. Wkrtce znalaz si w Winnicy, w specjalnym obozie
dla wyszych oficerw, zorganizowanym przez hrabiego von Stauffenberga
pniejszego spiskowca, tego, ktry dokona zamachu na Hitlera. Opieka
opozycyjnych, niemieckich k wojskowych (nazwiska wielu z tych ludzi
znajdujemy wrd uczestnikw spisku antyhitlerowskiego i na licie
skazanych) towarzyszya Wasowowi w cigu nastpnych dwch lat. Ju po
kilku pierwszych tygodniach pobytu w niewoli, Wasow razem
z pukownikiem Bojarskim, dowdc 41 dywizji gwardyjskiej, sporzdzi
memorandum; twierdzi w nim, e wikszo sowieckich obywateli
i sowieckich wojskowych przyjaby z radoci obalenie sowieckiej wadzy,
gdyby tylko Niemcy uznay now Rosj za penoprawnego partnera. (By
moe na tak szybk przemian wpyno rwnie osobiste dowiadczenie
Wasowa: rodzice jego ony podlegli rozkuaczeniu; crka formalnie ich si
wyrzeka, pomagajc im tylko ukradkiem.
Teraz za i ona, i syn tych dwojga zapaci musieli za nowy krok generaa
jeca: pewnego dnia zniknli oboje w czeluciach NKWD).
Trzymajc w rku t ulotk trudno byo od razu uwierzy, e to czowiek
176
wybitny, kto, kto stera ycie w subie wadzy sowieckiej, a przy tym dawno
i gboko bola nad losem Rosji. A nastpne ulotki, zawiadamiajce
o powstaniu ROA (Russkaja Oswoboditielnaja Armija) nie tylko napisane byy
fataln rusczyzn, lecz nadto trciy obcym zapaszkiem, wyranie
niemieckim; nie tyle bya w nich mowa o samej sprawie, ile o dobrej kaszy
i wesoym nastroju panujcym wrd onierzy. Nioso od tego ordynarn
chepliwoci i nie chciao si wierzy w istnienie tej armii. Jeeli
rzeczywicie istniaa to jakie mogy w niej by wesoe nastroje?... Tak ga
mg wanie tylko Niemiec.
W istocie adnej ROA nie byo prawie do samego koca wojny. Przez
wszystkie te lata kilkaset tysicy ochotniczych pomocnikw Hilfswillige
rozsianych byo po wszystkich niemieckich oddziaach, majc peny albo tylko
czciowy status kombatanta. Istniay take ochotnicze antysowieckie
formacje zoone z niedawnych obywateli sowieckich, ale dowodzone przez
Niemcw. Pierwsi poparli Niemcw Litwini (nielemy im dosolili w cigu
jednego roku!). Nastpnie Ukraicy zgromadzili ca ochotnicz dywizj SS,
a Estoczycy kilka kompanii SS. Na Biaej Rusi powstaa ludowa milicja dla
walki przeciw partyzantom (i osigna stan stu tysicy bagnetw)! Batalion
turkiestaski. Tatarski batalion na Krymie. (I to wszystko byo plonem
posianym przez wadz sowieck, na przykad na Krymie gdzie bezmylnie
niszczono meczety, podczas gdy zaborcza, ale dalekowzroczna Katarzyna
oya z pastwowej kasy na ich konstrukcj i rozbudow. Take hitlerowcy
po zdobyciu Krymu mieli do rozumu, aby broni Islamu.) Skoro tylko
Niemcy zagarnli nasze poudniowe prowincje, liczba ochotniczych
batalionw jeszcze si zwikszya: powsta gruziski, ormiaski,
pnocnokaukaski i 16 kamuckich. (A sowieckich partyzantw na tych
obszarach Poudnia prawie e nie byo). Podczas odwrotu Niemcw znad
Donu, wycofa si razem z nimi tabor kozacki liczcy koo 15 tysicy ludzi,
w tym poowa zdolnych do noszenia broni. Pod oktiem (w okrgu
Briaskim) w 1941 roku, jeszcze przed wkroczeniem Niemcw, ludno
miejscowa rozwizaa kochozy, zaopatrzya si w bro dla ochrony przed
sowieckimi partyzantami, stworzya istniejcy a do 1943 roku autonomiczny
obwd (kierowa nim inynier. K. P. Woskobojnikow) z wasn zbrojn
brygad liczc 20 tysicy czonkw, walczc pod sztandarem ze w.
Jerzym Zwycizc, ktra przybraa nazw RONA Russkaja
Oswoboditielnaja Narodnaja Armija. Jednake autentycznej, wszechrosyjskiej
armii wyzwoleczej nie zdoano utworzy, chocia nie brako fantazji ani prb
jej stworzenia przez samych Rosjan, wzywajcych do walki o wyzwolenie
swego kraju i przez grupy niemieckich wojskowych redniej rangi i bez
wielkich wpyww, ale dobrze widzcych, e nie da si wygra wojny ze
Zwizkiem Sowieckim, prowadzc jednoczenie szalecz, hitlerowsk
polityk zaciekej kolonizacji. Wrd tych wojskowych sporo byo Niemcw
z Inflant i Kurlandii; byli wrd nich rwnie dawni carscy oficerowie,
wyjtkowo dobrze znajcy rosyjsk sytuacj, jak kapitan StrickStrickfeldt.
177
Grupa ta prbowaa daremnie przekona hitlerowskie kierownictwo
o potrzebie zawarcia niemieckorosyjskiego aliansu. W ich fantazji armia
miaa ju swoj nazw i przyszy statut, i naszywk z rosyjskim krzyem w.
Andrzeja na rkawie niemieckiego munduru. W osadzie Osintorf pod Orem,
w 1942 roku zostaa stworzona z pomoc kilku rosyjskich emigrantw
(Iwanw, Krorhiadi, Igor Sacharow, Grigorij Lamsdorf) tak zwana Jednostka
eksperymentalna zoona z sowieckich jecw, uzbrojona w sowiecki sprzt
i noszca sowieckie mundury, ale z przedrewolucyjnymi epoletami
i dawnym bczkiem na czapkach. Formacja ta w kocu 1942 roku skadaa
si z siedmiu tysicy ludzi, podzielonych na cztery bataliony zdolne do
przeksztacenia si w puki; ludzie ci uwaali samych siebie za kadr
przyszej RNNA Rosyjskiej Narodowej, Ludowej Armii. Ochotnikw
zgaszao si wicej, ni jednostka ta moga wchon. Brak byo tylko
jednego: pewnoci jutra, bo nikt nie mia zaufania do Niemcw; i susznie.
W grudniu 1942 roku jednostka otrzymaa nagle rozkaz, ktry przewidywa,
aby kady batalion oddzielnie wszed w skad jakich niemieckich oddziaw,
przywdziewajc niemieckie mundury. Tej samej nocy trzystu ludzi ucieko do
partyzantw.
Jesieni 1942 roku Wasow podpisa proklamacj o zjednoczeniu wszystkich
antybolszewickich formacji i tej samej jesieni 1942 roku hitlerowski Sztab
Generalny odrzuci projekt grupy niszych rang niemieckich oficerw, wedle
ktrego, Niemcy miay wyrzec si planu kolonizacji Wschodu i zaj si
w zamian stworzeniem rosyjskich narodowych si. Ledwie tedy zdecydowa
si na feralny wybr, ledwie zrobi pierwszy krok na tej drodze a ju
Wasow okaza si potrzebny najwyej, dla propagandy i tak ju byo do
samego koca. Protegujce go krgi wojskowe, liczc na to, e fakt
dokonany podbuduje ich teori, postanowiy proklamacj Smoleskiego
Komitetu rozrzuci nad sowieckim frontem 13 stycznia 1943 roku a byy
w niej obietnice wprowadzenia wszelkich demokratycznych swobd,
zniesienia kochozw i pracy przymusowej. (I w tym samym miesicu,
styczniu 43. zabroniono formowania rosyjskich oddziaw wikszych ni
batalion...) Cho byo to zakazane, proklamacja trafia rwnie do okrgw
zajtych ju przez Niemcw, budzc niepokj i nadziej. Partyzanci
demaskowali niemieckie kamstwa; nie ma adnego Smoleskiego Komitetu
i nie ma w ogle adnej Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej. Ta inicjatywa
pocigna, za sob nastpn imprez: agitacyjne rozjazdy Wasowa wzdu
i wszerz okupowanych prowincji (znw na wasn rk, nie zawiadamiajc
Sztabu i Hitlera; nasza mentalno, ksztatowana przez totalny reym, nie
moe sobie po prostu wyobrazi takiej samowoli, u nas ani kroku nie mona
uczyni bez zezwolenia najwyszej wadzy, ale nasz system jest nierwnie
sztywniejszy, ni by nim nawet hitlerowski, bo krzep wtedy ju przez wier
wieku, a hitlerowcy usztywniali go dopiero dziesi lat). W paszczu
wasnego kroju, niepodobnym do sortw adnej armii wiata brunatnej
barwy, z czerwonymi generalskimi klapami, bez szamerunkw i gwiazd,
178
Wasow odby pierwsz tak podr w marcu 1943 roku (Smolesk
Mohylw Bobrjsk), drug za w kwietniu (Ryga Pieczory. Pskw
Gdw uga). Te rozjazdy doday ducha rosyjskiej ludnoci, stwarzay
wraenie, e rodzi si niezaleny rosyjski ruch, e niezalena Rosja moe
zmartwychwsta. Wasow wystpowa w Smolesku i w Pskowie
w teatrach penych po brzegi, mwi o celach ruchu wyzwoleczego
i cakiem otwarcie twierdzi, e dla Rosji narodowy socjalizm jest nie do
przyjcia, ale e bolszewizmu nie sposb pokona bez Niemcw. Z t sam
szczeroci paday pytania z sali: czy to prawda, e Niemcy maj zamiar
zrobi z Rosji swoj koloni, a z Rosjan swoje bydo robocze? dlaczego
nikt dotychczas nie powiedzia jasno, co bdzie z Rosj po wojnie? dlaczego
Niemcy nie pozwalaj na rosyjski samorzd w okupowanych okrgach?
dlaczego ochotnicy walcz ze Stalinem jedynie pod niemieckim
dowdztwem? Wasow formuowa odpowiedzi ogldnie i kad w nie wicej
optymizmu, ni mg sobie na to w tej chwili pozwoli. Natomiast niemiecki
sztab zareagowa rozkazem, podpisanym przez feldmarszaka Keitla: W
zwizku z bezczelnymi i bezpodstawnymi wypowiedziami rosyjskiego jeca,
generaa Wasowa, na jakie pozwoli sobie podczas wyjazdu na teren dziaa
Pnocnej grupy wojsk, przedsiwzitego bez zgody Fhrera i mojej,
przenie wyej wymienionego natychmiast do obozu jecw. Nazwiska
generaa wolno byo uywa jedynie dla celw propagandowych, gdyby za
jeszcze raz chcia osobicie zabra gos mia by oddany w rce Gestapo
i unieszkodliwiony.
Mijay ostatnie miesice, w trakcie ktrych miliony sowieckich ludzi
znajdoway si jeszcze poza zasigiem rki Stalina, wci jeszcze mogy
chwyci za or i walczy z bolszewick niewol, aby urzdzi po swojemu
wasne ycie ale niemieckie kierownictwo dziaao bez cienia waha:
wanie 8 czerwca 1943 roku, tu przed KurskoOrowsk, decydujc bitw,
Hitler oznajmi raz jeszcze, e rosyjska niezalena armia nigdy nie powstanie
i e Rosjanie potrzebni s Niemcom jedynie jako sia robocza. Hitlerowi nie
miecio si w gowie, e jedyna historyczna moliwo obalenia reymu
komunistycznego zaley od wysiku samej ludnoci imperium, od zrywu
zadrczonego narodu. Takiej Rosji i takiego zwycistwa Hitler ba si bardziej
ni najgorszej klski. Nawet po Stalingradzie, utraciwszy ju Kaukaz, Hitler
nie dostrzeg nowych elementw sytuacji. Wanie wtedy, gdy Stalin coraz
zrczniej wchodzi w rol pierwszego z obrocw Ojczyzny, przywraca stare
rosyjskie epolety, houbi prawosawn Cerkiew i likwidowa Komintern, Hitler,
pomagajc mu w miar swoich si, we wrzeniu 1943 roku kaza rozbroi
wszystkie ochotnicze oddziay i posa je do kopalni wgla; wkrtce potem
rozkaz uleg zmianie: przenie rosyjskich ochotnikw na Wa Atlantycki do
walki z aliantami.
To ju by waciwie koniec wszelkich projektw stworzenia rosyjskiej armii.
A co robi Wasow? Po czci nie zdawa sobie Sprawy z fatalnej sytuacji
(nie wiedzia, e po jego rozjazdach znw jest uwaany za jeca i e los jego
179
wisi na wosku), po czci za nie rozumia, e stacza si po rwni pochyej
wiodcej od nadziei do kompromisu z Besti, podczas gdy jedynym
ratunkiem przed bestiami Apokalipsy jest nieustpliwo od pierwszej do
ostatniej chwili. A zreszt czy ruch wyzwoleczy rosyjskich obywateli przey
kiedykolwiek tak, chwil? Od samego pocztku skazany on by na zagad,
jako jeszcze jedna ofiara rzucona na nieostygy stos 1917 roku. Pierwsza za
zima wojny 1941/42, gdy zgino kilka milionw sowieckich jecw, ju ukua
acuch z koci tych ofiar; pierwszymi jego ogniwami byy koci rezerwistw
posanych jeszcze latem bez adnej broni na front dla ratowania
bolszewizmu.
Warto tu porwna Wasowa z dowdc 19 Armii, generamajorem
Michaiem ukinem, ktry jeszcze w roku 194.1 godzi si na walk ze
stalinowskim reymem, dajc jednak gwarancji, e wyzwolona od
komunizmu Rosja zachowa niezaleno pastwow, a gdy takiej gwarancji
nie otrzyma, nie ruszy si krokiem z obozu jecw. Wasow za wola
nadziej od gwarancji i chtnie dawa ucha uspakajajcym wywodom swoich
doradcw. Nieraz chcia ju zatrzyma si na tej drodze, cofn si,
zrezygnowa, ale zawsze znajdoway si nowe argumenty: rozbroj
wszystkich ochotnikw, jecy znajd si w sytuacji bez wyjcia , ulegnie
pogorszeniu los rosyjskich robotnikw w Niemczech. I wzity w kleszcze
tych argumentw, Wasow w padzierniku 1943 roku podpisa list otwarty do
ochotnikw wysyanych na front Zachodni: e to manewr tymczasowy i e to
konieczne...
Tak oto rozproszy si ostatek sensu tego gorzkiego ochotnictwa: Rosjan
wysyano jako miso Armatnie przeciw aliantom i do walki z francuskim
ruchem oporu, a wic do walki z tymi jedynymi, do ktrych Rosjanie
w Niemczech czuli sympati, dowiadczywszy ju i niemieckiego
okruciestwa, i niemieckiej pychy. Tym samym podkopana zostaa skrywana
nadzieja na porozumienie z Anglikami i Amerykanami, ktr w gbi duszy
ywili wsppracownicy Wasowa: jeeli alianci pomagaj komunistom, to czy
nie bd woleli pomc demokratycznej i niekomunistycznej Rosji w walce
przeciw Hitlerowi?... W momencie krachu Trzeciej Rzeszy, kiedy jasne si
stanie sowieckie denie, aby narzuci swj ustrj caej Europie i caemu
wiatu czy Zachd bdzie wtedy dalej, popiera bolszewick dyktatur?
Tdy biega linia podziau midzy wiadomoci rosyjsk a zachodni
podziau do dzi dnia nie przezwycionego. Zachd prowadzi wojn jedynie
przeciw Hitlerowi, dlatego uwaa za godziwe wszystkie rodki i wszystkich
sojusznikw, a zwaszcza ju Sowiety. Zachd nie tylko nie mg, ba, Zachd
wcale nie chcia (bo to spraw komplikowao i mcio) zaoy, e ludy ZSSR
mog mie wasne cele, wcale nie zbiene z celami komunistycznego rzdu.
Brzmi to tragikomicznie, ale nad pozycjami ochotniczych antysowieckich
batalionw, przysanych przez Niemcw na zachodni front, alianci rozrzucali
proklamacje, w ktrych obiecywali tym, co przejd na ich stron, e
natychmiast wyl ich do Zwizku Sowieckiego!... Dowdcy wasowcw
180
w swoich rojeniach i nadziejach widzieli siebie jako trzeci si, to znaczy
element niezaleny od Stalina i Hitlera, ale zarwno Stalin i Hitler, jak
Zachd wybijali im spod ng te koturny: dla Zachodu byli oni jedynie dziwn
kategori pomocnikw Hitlera, nie lepszych od innych kolaborantw.
e Rosjanie naprawd s po drugiej stronie i e bij si zacieklej od
wszystkich esesowcw dowiedzielimy si rycho. W lipcu 1943 roku pluton
Rosjan w niemieckich mundurach broni na przykad przysika Sobakinskije
Wysieki. Walczyli z tak zacitoci, jakby te Wysieki sami zbudowali.
Jednego z nich zapdzono do piwnicy, wrzucono tam granaty rczne, zrobia
si cisza. Ale zaledwie kto chcia zej po niego znw zaczyna szy
z automatu. Dopiero kiedy cinito do piwnicy granat przeciwczogowy,
mona byo sprawdzi, co si tam waciwie dziao w piwnicy mia on jeszcze
jam i w niej si chowa przed wybuchami granatw rcznych. Trzeba
wyobrazi sobie stopie oguszenia, kontuzji i beznadziejnoci, z jakim
kontynuowa walk.
Bronili oni na przykad take niezdobytego przyczka mostowego nad
Dnieprem na poudnie od Turska, gdzie przez dwa tygodnie bito si bez
rozstrzygnicia o kilkaset metrw terenu; i walki i mrozy byy lute (grudzie
43. roku). W czasie tych nucych, wielodniowych, zimowych walk i my,
i oni nosilimy na szynelach i czapkach biae, maskujce drelichy i pod
Maymi Kozowiczami, jak mi opowiadano, zdarzy si taki wypadek.
Przebiegajc midzy sosnami, pogubio si i zapado obok siebie w nieg
dwch onierzy, strzelajc cigle, cho nie wiedzieli ju dobrze do kogo
i w jakim kierunku. Automaty mieli obaj sowieckie. Dziel si amunicj,
czasem jeden drugiego pochwali, czasem zaklnie, bo smar w automacie
zamarza. Nareszcie zacio si cakiem, doszli do wniosku, e warto popali,
zrzucili z gw biae kaptury i nagle zobaczyli wtedy orla i gwiazd na
swoich czapkach. Skoczyli na rwne nogi! Automaty nie chc strzela!
Chwycili za lufy i tukc nimi, jak konicami, zaczli ugania si za sob: to
ju nie polityka, nie ojczyzna macierz, to zwyczajny, jaskiniowy strach: ja go
oszczdz, a on mnie tymczasem zabije.
W Prusach Wschodnich, kilka krokw ode mnie prowadzono skrajem szosy
trzech wzitych do niewoli wasowcw, a szos dudnia sobie trzydziestka
czwrka. Nagle jeden z jecw wyrwa si, skoczy i jaskk rzuci si pod
czog. Czog usiowa go wymin, ale mimo to przygnit czowieka skrajem
gsienicy. Przejechany jeszcze si zwija w konwulsjach, czerwona piana
wystpia mu na wargi. Mona go byo zrozumie! Wola oniersk mier od
powieszenia w katowni.
Nie dano im wyboru. Nie mogli bi si inaczej. Nie mieli sposobu, aby tak
walczy, by jako bardziej si szczdzi. Jeeli ju czyste pjcie do niewoli
uznawane byo u nas za niewybaczalny akt zdrady kraju, to co mwi o tych,
ktrzy wzili bro wroga do rki? Zachowanie si tych ludzi nasza
propaganda ze zwykym prostactwem objaniaa: 1) zdradzieckim
charakterem (biologia? mieli to we krwi?) i 2) tchrzostwem. No, wszystko,
181
tylko nie tchrzostwo! Tchrz rozglda si za pobaliwoci, litoci. Do
wasowskich za oddziaw Wehrmachtu moga tych ludzi zaprowadzi tylko
bezgraniczna desperacja, tylko nieugaszona nienawi do sowieckiego
reymu, tylko pogarda dla wasnego bezpieczestwa. Wiedzieli bowiem, e tu
nie mignie nawet cie litoci! W naszej niewoli ich rozstrzeliwano, zaledwie
tylko z ust jeca pado pierwsze wy raniej sze sowo rosyjskie. Jedn tak
grup, ktra pod B^>brujskiem sza do naszej niewoli, zdyem jeszcze
zatrzyma i ostrzec, eby przebrali si w cywilne, chopskie szmaty
i rozbiegli po wsiach. W rosyjskiej niewoli, tak samo jak w niemieckiej,
najgorzej byo Rosjanom.
Ta wojna w ogle nam uwiadomia, e najgorzej na wiecie jest by
Rosjaninem.
Wspominam ze wstydem, jak przy penetracji (to znaczy grabieniu)
bobrujskiego kota, szedem szos wrd rozbitych i powywracanych
niemieckich samochodw i rozrzuconych dokoa zdobycznych przepychw
i nagle z zapadliny, gdzie ugrzzy zatopione wozy i auta, brodziy
zagubione niemieckie perszerony i dymiy w ogniskach te same zdobyczne
cuda usyszaem krzyk o pomoc: Panie kapitanie! Panie kapitanie! tak
woa po rosyjsku, wzywajc ratunku piechur w niemieckich spodniach,
powyej pasa obnaony, cay ju pokrwawiony na twarzy, piersiach,
barkach, plecach a sierant ze Specoddziau, jadc wierzchem, pogania
go przed sob razami knuta i napieraniem konia. Batoy go po goym ciele,
nie dajc mu obrci gowy, nie pozwalajc wzywa ratunku, pogania go
i siek, a wystpoway na skrze coraz nowe czerwone prgi.
To nie bya wojna punicka, ani greckoperska! Kady majcy wadz oficer
kadej armii na wiecie mia obowizek pooy kres bezprawnemu
drczeniu. Kadej, owszem, ale czy naszej?... Przy srogoci
i bezwzgldnoci naszych kryteriw podziau ludzi? (Jeeli nie z nami, jeeli
nie nasz, itd. to godzien jest tylko pogardy i unicestwienia). Tak wic
BAEM SI broni wasowca przed sierantem ze Specoddziau, NIC NIE
POWIEDZIAEM I NIE UCZYNIEM, PRZESZEDEM OBOK TAK, JAKBYM
NIE SYSZA eby tylko powszechnie znana zaraza nie przerzucia si na
mnie (a jeeli ten wasowiec to jaki wyjtkowy otr?... a jeeli ten andarm
co sobie o mnie pomyli?... a jeeli?...). Albo jeszcze prociej kto zna
wczesne stosunki w armii, niech powie, czy ten podoficer ze Specoddziau
posuchaby w ogle kapitanaliniowca?
I z dzikim wyrazem twarzy andarm dalej batoy i pogania bezbronnego
czowieka, jak bydl.
Ten obraz na zawsze zosta mi w pamici. To przecie prawie symbol
Archipelagu, mona by go da na okadk ksiki.
Wszystko to oni przeczuwali, wiedzieli z gry a jednak naszywali sobie na
lewy rkaw niemieckiego munduru tarczk z biaoniebieskoczerwon
wypustk, krzyem witego Andrzeja i literami ROA.
Brygada Kamiskiego z oktia Briariskiego liczya pi pukw piechoty,
182
dywizjon artyleryjski, batalion broni pancernej. Wysaa cz tych si na front
pod Dmitrowsk Orowski w lipcu 1943 roku. Jesieni jeden z jej pukw
uparcie broni! Siewska i zosta w czasie tej akcji wybity do nogi: sowieccy
onierze dobijali rannych, a dowdc puku przywizali do czogu, wlekc, a
przesta dawa oznaki ycia. Ze swojego powiatu brygada wycofaa si
z rodzinami i taborami; byo ich ponad 50 tysicy ludzi. (Mona sobie
wyobrazi, jak NKWD przeczesao ten autonomiczny, antysowiecki powiat,
gdy zdoao si tam dorwa!) Gdy ju porzucili swoje okolice, przyszo gorzkie
wdrowanie, poniajcy popas pod Lepelem, wykorzystywanie ich oddziaw
do walki z partyzantami, potem cofanie si a na Grny lsk, gdzie
Kamiski dosta rozkaz wzicia udziau w tumieniu powstania
warszawskiego. Nie potrafi odmwi wykonania rozkazu, wybra spord
swoich bojcw 1700 nieonatych w sowieckich uniformach z tymi
opaskami i ruszy z nimi na Warszaw. Tak rozumieli Niemcy te wszystkie
trjkolorowe odznaki, krzye w. Andrzeja i w. Jerzego Zwycizcy. Jzyki
rosyjski i niemiecki byy wzajemnie nieprzetumaczalne, nie miay wsplnych
poj, nie pasoway do siebie. Bataliony z rozbitej na drobne oddziay
jednostki z Osintorfu te zostay pchnite przeciw partyzantom albo
przerzucone na front zachodni. Pod Pskowem (w miejscowoci Striemutka)
staa na kwaterze w 1943 roku gwardyjska brygada ROA w sile kilkuset
bagnetw; miaa kontakt z okoliczn ludnoci rosyjsk, ale jej rozrost
wstrzymany zosta przez niemieckie dowdztwo.
aosne gazetki oddziaw ochotniczych kiereszowane byy tasakami
niemieckiej cenzury. Wasowcom nie zostawao nic, jak tylko mordercza
walka, a na popasach wdka i wdka. Poczucie bliskiej zagady oto co
byo treci istnienia przez wszystkie lata ich tuaczki, a adnego wyjcia nie
mieli.
Hitler i jego kompania, ju w czasie oglnego odwrotu, ju w przededniu
katastrofy, wci nie mogli przezwyciy swojej gruntownej nieufnoci do
koncepcji odrbnych rosyjskich formacji, ani zdecydowa si na cie
niezalenej, niepodporzdkowanej im Rosji. Dopiero wrd oskotu
ostatecznej klski, we wrzeniu 1944 roku, Himmler zgodzi si na stworzenie
ROA z penych rosyjskich dywizji, a nawet z wasnym nieduym lotnictwem,
w listopadzie za 1944 roku zezwolono na spnione widowisko: na zwoanie
Komitetu Wyzwolenia Narodw Rosji. Dopiero jesieni 1944 genera Wasow
otrzyma pierwsz szans dziaania, niby realn, ale zdecydowanie
spnion. Ogoszona wtedy zasada federacji pastwowej te nie
przycigna wielu: wypuszczony przez Niemcw z wizienia (rwnie
w 1944 roku) Ukrainiec Bandera odrzuci sojusz z Wasowem; oddziay
wojskowe innych narodowoci, wyznajce separatyzm, widziay we Wasowie
rosyjskiego imperialist i nie chciay podda si jego kontroli; ataman
Krasnow rwnie odmwi w imieniu Kozakw i dopiero dziesi dni
przed krachem Niemiec 28 kwietnia 1945 roku! Himmler zezwoli na
podporzdkowanie kozackiego korpusu Wasowowi. W hitlerowskim
183
dowdztwie trwa ju chaos: cz dowdcw pozwalaa kierowa rosyjskie
jednostki ochotnicze do ROA, inna cz przeszkadzaa temu. Patrzc
realnie, trudno byo zreszt kady taki walczcy oddzia ciga z frontu,
podobnie jak przymusowych robotnikw ze Wschodu, pragncych wstpi do
ROA, nieatwo byo wyciga z fabryk na zapleczu. Zreszt Niemcom wcale
si nie spieszyo z kierowaniem do armii Wasowa nawet jecw sowieckich,
ich maszyna nie bya nastawiona na zwalnianie ludzi. Mimo to, w lutym 1941
roku pierwsza dywizja ROA (poow stanowili uchodcy z oktia) bya ju
sformowana i zaczta formowa si druga. Trudno byo przypuci, aby te
dywizje zdyy jeszcze wej do walki w sojuszu z Niemcami; starannie
dawniej ukrywana, dzi kwita we wasowskim dowdztwie nadzieja na konflikt
midzy Sowietami a ich aliantami. Mowa o tym bya nawet w memorandum
niemieckiego ministerstwa propagandy (luty 1945 rok): Ruch Wasowa nie
jest we wasnym mniemaniu zwizany na mier i ycie z Niemcami,
wystpuj w nim silne anglofilskie sympatie i projekty zmiany kursu. Jest to
ruch wcale nie narodowosocjalistyczny i kwestia ydowska w ogle tam nie
jest brana pod uwag
Dwuznaczno tej sytuacji znalaza odbicie take w manifecie Komitetu
Wyzwolenia, ogoszonym w Pradze (e niby na sowiaskiej ziemi) 14
listopada 1944 roku. Nie obeszo si bez frazesw o siach imperializmu
z plutokratami Anglii i USA na czele, ktrych potga rodzi si z wyzysku
innych krajw i ludw i ktre maskuj swoje przestpcze cele sloganami
o obronie demokracji, kultury i cywilizacji ale nie byo za to ani jednego
sowa hodu wobec narodowego., socjalizmu, antysemityzmu, czy Wielkich
Niemiec. Nazywano jedynie miujcymi wolno narodami wszystkich
wrogw aliantw, wychwalaa si pomoc Niemiec na zasadach nie
przynoszcych uszczerbku godnoci i niezalenoci naszej ojczyzny
i wyraao si nadziej na honorowy pokj z Niemcami; honorowy czy nie,
ale na pewno nie gorszy od pokoju brzeskiego zreszt dziki sytuacji na
frontach mg by lepszy od brzeskiego, a ponadto wszelkie jego korektywy
zaleayby od oglnych warunkw pokoju w Europie. W manifecie
widoczne byo staranie, aby zaprezentowa si w charakterze demokratw,
federalistw (wcznie z prawem wystpienia z federacji) i ptaa si po nim
na chwiejnych nkach niezupenie jeszcze dojrzaa, niepewna siebie,
zalena od sowieckiego wychowania myl spoeczna: bya mowa i o
archaicznym ustroju carskim i o gospodarczym i kulturalnym zacofaniu
dawnej Rosji i o ludowej rewolucji 1917 roku... Tylko antybolszewizm by
konsekwentny.
Cay ten jubel zorganizowano w Pradze raczej skromnie z udziaem
przedstawicieli Protektoratu Czech i Moraw, to jest niemieckimi urzdnikami
trzeciego rzutu. Cay manifest i towarzyszce mu audycje syszaem wtedy
na froncie przez radio i wraenie byo tylko takie, e jest to spektakl
i niewczesny, i bez happyendu. W wiecie zachodnim manifest nie zwrci
na siebie uwagi i ani o jeden wosek nie przyczyni si do zrozumienia
184
sprawy, mia za to wielkie powodzenie wrd robotnikw z OSTu: podobno
posypao si mnstwo poda o przyjcie do ROA (Sven Steenberg pisze
o 300 tysicach) i to w cigu tych beznadziejnych miesicy, kiedy Niemcy
ju si waliy, a ci nieszczni, zapomniani przez wszystkich sowieccy ludzie
mogli przeciw elaznej lawinie Czerwonej Armii liczy tylko na si swojego
wstrtu do bolszewizmu. Jakie plany moga mie ta formujca si armia?
Moga przebi si do Jugosawii, poczy si tam z Kozakami, z korpusem
rosyjskich emigrantw i z czetnikami Michajowicza, aby broni Jugosawii
przed komunizmem. Ale czy mogo dowdztwo niemieckie w najciszych
dla siebie miesicach pozwoli, aby na jego zapleczu formowaa si bez
przeszkd osobna armia rosyjska? Niecierpliwie wysyali na wschodni front to
oddzia przeciwczogowy (I. SacharowaLamsdorfa) a na Pomorze, to ca
pierwsz dywizj nad Odr. A co Wasow na to? Pokornie oddawa; dziaao
prawo raz przyjtej taktyki ustpstw, chocia oddajc jedyn gotow dywizj,
pozbawia sensu plan stworzenia caej armii. Argumenty zawsze znajdoway
si pod rk: Niemcy nam nie ufaj. Pierwsza dywizja przekona ich swoimi
akcjami i wtedy formowanie ROA pjdzie szybciej. Tymczasem szo coraz
gorzej. Druga dywizja i brygada rezerwy, razem 20 tysicy ludzi, a do
samego maja 1945 bya jedynie bezbronn chmar nie tylko bez artylerii,
ale prawie bez karabinw i nawet bez porzdnych sortw mundurowych.
Pierwsz dywizj (16 tysicy bagnetw) Niemcy posali na stracone pozycje,
na zgub i tylko oglny ju rozkad Reichu pozwoli dowdcy dywizji
Buniaczenko wyprowadzi j na wasn rk z pierwszej linii i wbrew
oporowi dowdztwa niemieckiego przebi si do Czech. (Po drodze uwalniali
sowieckich jecw i ci przyczali si eby by razem z Rosjanami.)
Znaleli si pod Prag w pocztkach maja. Tu wezwali ich na pomoc Czesi,
ktrzy wszczli w stolicy powstanie 5 maja. Dywizja Buniaczenko 6 maja
wdara si do Pragi i w ostrych walkach 7 maja uratowaa powstanie i samo
miasto. I jakby na urgowisko, jakby dajc atest dalekowzrocznoci
najbardziej nawet krtkowzrocznym Niemcom, pierwsza dywizja wasowcw
swoj pierwsz i ostatni samodzieln bitw stoczya zwycisko
z Niemcami; cay swj gniew i gorycz, ktre narosy przeciw Niemcom
w cinitych przymusem sercach przez te trzy okrutne i bezmylne lata,
zniewoleni Rosjanie wyadowali teraz w ataku na niemieck zaog. (Czesi
witali Rosjan kwiatami, wtedy rozumieli o co chodzi, ale czy wszyscy aby
zapamitali jacy to Rosjanie uratowali ich miasto? U nas teraz uchodzi za
pewnik, e Prag wyzwoliy sowieckie wojska i rzeczywicie, na yczenie
Stalina Churchill w tamtych dniach wcale si nie spieszy z dostawami broni
dla praan, Amerykanie wstrzymali swj marsz, aby pozwoli Sowietom zaj
Prag, a Jzef Smrkowski, owego czasu przywdca praskich komunistw,
nie mogc przewidzie, co w przyszoci si stanie, wyklina zdrajcw
wasowcw i chcia by wyzwolony jedynie sowieckimi rkoma).
Przez wszystkie te tygodnie Wasow adnych dowdczych talentw nie
przejawia, czuje si zagubiony, tonie w bezwyjciowej desperacji. Nie on
185
kieruje pierwsz dywizj do Pragi, wystawia drug i drobniejsze oddziay na
pastw niejasnej sytuacji. Czas mija i nikt nie znajduje si do wprowadzenia
w ycie zamiaru poczenia si z Kozakami. Wasow odrzuca tylko
konsekwentnie moliwo samtonej ucieczki (czeka na niego samolot, mia
si schroni w Hiszpanii) i ogarnity paraliem woli gra ju tylko parti
finaow. Jedyna dziaalno, jakiej powica si w cigu tych ostatnich
tygodni to ekspediowanie tajnych delegacji dla szukania kontaktw
z angloamerykahami. Inni czonkowie sztabu, generaowie Druchin,
Meandrw, Bojarskij robi to samo.
Myleli o tym jedynie, aby teraz, na samym kocu, przyda si aliantom;
wtedy ich dugie trzymanie ba w niemieckiej ptli otrzyma janiejszy sens.
Wci tlia si nie, pona w nich taka nadzieja: to ju koniec wojny, oto
nadchodzi chwila, kiedy potni angloamerykanie mog zada od Stalina
zmiany polityki wewntrznej, oto pr na spotkanie dwie armie z Zachodu
i ze Wschodu, no i zetr si ze sob nad startym na proch Hitlerem! To
w takiej chwili Zachd tylko skorzysta, jeeli nas zachowa przy yciu i uyje
do walki? Przecie powinni rozumie, e bolszewizm to wrg caej ludzkoci?
Nie, wcale tego nie rozumieli! Oh, ta zachodnia, demokratyczna tpota: e
jak? powiadacie, e jestecie polityczn opozycj? a bo to u was jest
opozycja? a czemu to nigdy nie przejawiaa si publicznie? jeeli wam si
Stalin nie podoba wracajcie do domu i przy okazji pierwszych wyborw
wybierzcie kogo innego; o, to bdzie uczciwy sposb. A po co byo bra bro
do rki i to jeszcze niemieck? Nie, teraz mamy obowizek odda was
Stalinowi, inaczej si nie godzi, zreszt nie moemy psu sobie stosunkw
z tak dzielnym sojusznikiem.
W drugiej wojnie wiatowej Zachd broni wasnej wolnoci i obroni j dla
siebie, a nas i Europ Wschodni wepchn w niewol, gdzie dna nie
wida. Ostatni prb ratunku bya dla Wasowa deklaracja, e dowdztwo
ROA gotowe jest stan przed trybunaem midzynarodowym, i e wydanie
jego armii sowieckim wadzom na pewn mier sprzeciwia si prawu
midzynarodowemu, podobnie zreszt jak ekstradycja dziaaczy ruchu
opozycyjnego. Nikt tego pisku nawet nie usysza, a wikszo
amerykaskich dowdcw ze zdziwieniem dowiedziaa si o istnieniu jeszcze
jakich tam niesowieckich Rosjan. Zaszeregowa ich do sowieckiej gromady
byo rzecz naturaln.
ROA nie skapitulowaa przed Amerykanami zwyczajnie, lecz bagaa, aby
przyj kapitulacj w zamian za jedyn gwarancj: nie wydawania ich
Sowietom. I amerykascy oficerowie rednich rang, nie majcy stycznoci
z wielk polityk, czasami naiwnie to obiecywali. (Wszystkie podobne
obietnice zostay pniej zamane, jecw oszukano.) Ale caa pierwsza
dywizja (11 maja pod Pilznem) a take prawie caa druga natkna si na
amerykaski zbrojny mur: Amerykanie odmwili wzicia ich do niewoli, nie
pozwolili wej do swojej zony: w Jacie Churchill i Roosevelt podpisali
zobowizanie do obowizkowej repatriacji wszystkich sowieckich obywateli,
186
zwaszcza wojskowych, nigdzie przy tym nie bya omwiona kwestia zgody na
tak repatriacj czy niezgody i przymusu, gdzie bowiem jest jeszcze na
ziemi kraj, gdzie jest taka ojczyzna, do ktrej nie chc wraca dobrowolnie jej
synowie? Caa krtkowzroczno Zachodu przejawia si w tym jataskim
podpisie.
Amerykanie nie uznali wic kapitulacji, a sowieckie czogi byy ju
w odlegoci kilku kilometrw. Alternatywa: albo wda si w ostatni bitw,
albo... Buniaczenko i Zwieriew (druga dywizja) wydali zgodne
rozporzdzenia: adnej bitwy. (To te przejaw rosyjskiego charakteru:
a moe jednak?... w kocu to przecie NASI... Wiele byo potem
wiziennych opowieci o wypadkach takiego poddawania si
w zapamitaniu albo i po pijanemu naszym). 12 maja dobrze uzbrojona
pierwsza dywizja w penym komplecie, ukryta w lasach, dostaa rozkaz:
Rozej si! Przebierali si w cywilne ubrania, odpruwali dystynkcje, palili
dokumenty, strzelali sobie w eb. W nocy zacza si obawa. Sowieckie
wojska zabiy na miejscu i wziy do niewoli 10 tysicy ludzi, reszta przedara
si do ony amerykaskiej, ale wiksza ich cz zostaa wydana sowieckim
wadzom; to samo stao si z ludmi z drugiej dywizji, z lotnictwa,
z oddziaw wydzielonych Niektrzy spdzili w amerykaskich obozach
cae dugie miesice (grupa Meandrowa). Moe byo w tym amerykaskie
niedbalstwo, a moe zachta do ucieczek na wasn rk, ale trzymano ich
o godzie, jak przedtem, u Niemcw, i bito, i szturchano kolbami ale
pilnowano byle jak. Ten i w wic uciek, ale wiksza cz zostaa!
Zaufanie do Ameryki? przekonanie, e Amerykanie niezdolni s do zdrady?
do, e zostali i czekali na swj straszny los, a ju ich toczya i sowiecka
agitacja, i epidemia wzajemnych oskare, i depresja. Jedna grupa po
drugiej, generaowie, oficerowie, onierze w 1945 i 1946 roku wydani zostali
sowieckiej wadzy dla zakoczenia porachunku. (2 sierpnia 1946 roku
sowieckie gazety opublikoway komunikat o wyroku Kolegium Wojennego
Sdu Najwyszego w sprawie Wasowa i jedenastu jego najbliszych
wsppracownikw: kara mierci przez powieszenie).
W tym samym miesicu maju 1945 roku, w Austrii, podobnie lojaln operacj
sojusznicz (o ktrej ze zwyk skromnoci nic u nas nie pisano)
przeprowadzia rwnie Anglia: oddaa ona sowieckiemu dowdztwu korpus
kozacki (4045 tysicy szabel), ktry przedosta si z Jugosawii. Akt ten
nosi podstpny charakter i utrzymany by w najlepszych tradycjach
angielskiej dyplomacji. Chodzi o to, e Kozacy zdecydowani byli walczy do
upadego, albo jecha za ocean, choby do Paragwaju, choby do Indochin,
byle nie da si wzi ywcem. Anglicy zapewnili Kozakom najlepsze
wojskowe racje ywnociowe, wydali znakomite angielskie sorty mundurowe,
obiecali przyjcie ich we wasne szeregi, urzdzali ju nawet parady. Dlatego
adnego podejrzenia nie wywoaa propozycja, aby Kozacy oddali bro pod
pretekstem jej unifikacji. 28 maja wszystkich oficerw od esauw w gr
(ponad 2 tysice ludzi) zaproszono oddzielnie od onierzy do miasta
187
Judenburg, rzekomo na spotkanie z feldmarszakiem Alexanderem
w sprawie losw korpusu. W czasie drogi oficerowie podstpem zostali
otoczeni przez silny konwj (Anglicy bili ich do krwi), nastpnie kolumna aut,
Wiozca Kozakw przesza pod opiek sowieckich czogw, a gdy wjechaa
do Judenburga, czekay ju na ni zgromadzone pkolem wizienne suki,
obok ktrych stali ju konwojenci z gotowymi spisami. I nawet nie byo
z czego si zastrzeli czy zasztyletowa ca bro ju im skonfiskowano.
Kozacy rzucali si z wysokiego wiaduktu na bruk szosy i do rzeki.
Wikszo, wydanych w ten sposb generaw, byli to emigranci
porewolucyjni, sojusznicy tych samych Anglikw podczas pierwszej wojny
wiatowej. W trakcie wojny domowej w Rosji Anglicy nie zdyli im
podzikowa, spacali wic swj dug teraz. W cigu nastpnych dni Anglicy
tak samo podstpnie wydali rwnie szeregowych, odsyajc ich pocigami,
oplecionymi drutem kolczastym (17 stycznia 1947 roku sowieckie gazety
opublikoway komunikat o mierci na szubienicy kozackich atanjanw
Piotra Krasnowa, Szkuro i jeszcze kilku).
Tymczasem w dolinie Drawy, obok miasta Lienz stano obozem (zwa si
Kazaczyj Stan) 35 tysicy ludzi, przybyych z terenu Woch. Byli tam
rwnie Kozacy zdolni do walki, ale te wielu starcw, dzieci i bab i nikt nie
chcia wraca nad ojczyste, kozackie rzeki. To jednak nie wzruszyo
angielskich serc i nie przymio ich demokratycznego rozsdku. Angielski
komendant, major Davies, ktrego nazwisko z pewnoci wejdzie teraz do
rosyjskiej przynajmniej historii gdy trzeba, uprzedzajco grzeczny, a kiedy
trzeba, nie wiedzcy co to lito naprzd podstpem usun oficerw,
a potem otwarcie zawiadomi, e l czerwca nastpi przymusowy wyjazd do
sowieckiej ony. Tysice gosw odpowiedziao mu krzykiem: Nie
pjdziemy! Nad obozem uchodcw pojawiy si czarne flagi, w polowej
cerkwi trwao nieustanne naboestwo, ywi jeszcze ludzie odprawiali msz
aobn za wasne dusze!... Nadcigny angielskie czogi i wojska. Goniki
naday rozkaz, aby natychmiast adowa si na ciarwki. Tum zanis
pienia aobne, kapani podnieli krzye, modzi otoczyli kordonem starcw,
kobiety i dzieci. Anglicy pucili w ruch kolby i paki, wyrywali z tumu ludzi
i rzucali ich na ciarwki jak toboy, nie baczc czy kto ranny. Pod
naciskiem szukajcej ratunku rzeszy zaama si pomost, na ktrym stali popi,
potem poszo w drzazgi ogrodzenie obozu, tum rzuci si przez most na
drug stron Drawy, angielskie czogi przeciy mu drog; wielu Kozakw
caymi rodzinami skakao z mostu do rzeki na pewn zgub; po caej okolicy
angielska jednostka specjalna tropia zbiegw i strzelaa do nich. (Cmentarz
zabitych i rozdeptanych obejrze sobie mona w Lienzu).
W tym samym okresie, tak samo podstpnie i bezlitonie Anglicy wydali
jugosowiaskim komunistom tysice wrogw ich reymu (ktrzy byli ich
sojusznikami w 1941 roku!) zostali oni bez sdu wystrzelani, zlikwidowani.
W Wielkiej Brytanii, w kraju wolnoci i niezalenej prasy a dotd nikt nie
zechcia opowiedzie o tym akcie zdrady, nikt nie uderzy na alarm.
188
W swoich krajach ojczystych Roosevelt i Churchill czczeni s jako wcielenie
rozumu pastwowego. Nas za, w trakcie naszych wiziennych debat
uderzaa ich oczywista, systematyczna krtkowzroczno i nawet gupota.
Jak mogli oni, zelizgujc si od 41. do 45. roku nie zapewni sobie adnych
gwarancji niezawisoci Europy Wschodniej? Jak mogli oni za ndzne
wiecideko czwrdzielnego Berlina (ktry mia sta si pniej dla nich pit
achillesow) odda wielkie poacie Saksonii i Turyngii? I jaki sens
strategiczny i polityczny miao dla nich wydanie w rce Stalina na pewn
mier kilkuset tysicy uzbrojonych sowieckich obywateli, ktrzy zdecydowani
byli za nic si nie poddawa? Powiadaj, e tym kosztem chcieli zapewni
sobie udzia Stalina w wojnie z Japoni. Majc ju w rku bomb atomow,
pacili wic Stalinowi, by raczy tylko okupowa Manduri, wzmocni
w Chinach pozycj Mao Tsetunga, a w Korei Kim Ir Sena! Czy to nie
ubstwo myli politycznej? Gdy potem wypchnito Mikoajczyka, gdy
wykoczono Benesza i Massaryka, gdy Berlin by blokowany, gdy pon
i zasnuwa si milczeniem Budapeszt, gdy dymia si Korea,
a konserwatyci brali nogi za pas pod Suezem czy nawet wtedy ci z nich,
ktrzy odznaczali si pamici, nie przypomnieli sobie choby epizodu
z Kozakami?
Ale to te by zaledwie pocztek. Przez cay 1946 i 1947 rok wierni Stalinowi
zachodni sojusznicy wydawali mu cigle i bez ustanku sowieckich obywateli
na pewn zgub, wbrew ich woli zarwno byych wojskowych, jak zwykych
cywilw, byle tylko mie ju z gowy t ludzk gmatwanin. Wysyano ich
ciupasem z Austrii, Niemiec, Woch, Francji, Danii, Norwegii, Szwecji,
z amerykaskich on okupacyjnych. W angielskich onach w tych latach
istniay obozy koncentracyjne, moe i nie lepsze od hitlerowskich.
(Przykadem Wolfsberg w Austrii: kobietom kazano tam cina noyczkami
po jednej trawce, kade jedenacie dziebeek okrca dwunastym i wiza
takie snopki przez dugie godziny, przy czym wolno im byo jedynie schyla
si, ale nie kuca.) e takie rzeczy moliwie s w krgu brytyjskiej,
parlamentarnej tradycji, zmusza do powanej zadumy nad prawdziw
gruboci bonki naszej cywilizacji. Wielu Rosjan przez wiele lat powojennych
yo na Zachodzie na lipnych papierach w cigym strachu, e zostan
wysani do ZSSR i drc przed anglosask administracj tak, jak niegdy
dreli na myl o NKWD. Gdzie nie byo niebezpieczestwa deportacji tam
bez adnych przeszkd buszowali sowieccy agenci, caymi tumami, bez
skrupuw w biay dzie wykradajc i porywajc ywych ludzi z ulic
zachodnich metropolii.
Oprcz popiesznie kleconych dywizji Wasowa, wiele jeszcze innych
rosyjskich oddziaw dalej kiso w gbi niemieckiej armii, w niemieckich
uniformach, utrudniajcych ich identyfikacj. Koniec wojny zasta je na
rnych odcinkach i nie dla wszystkich by jednakowy.
Kilka dni przed moim aresztowaniem ja te znalazem si pod ogniem
wasowcw. W otoczonym przez nas wschodniopruskim kotle byli rwnie
189
Rosjanie. Jednej z nocy w kocu stycznia rosyjska jednostka, chcc wyrwa
si z kota na zachd, zaatakowaa nasze pozycje bez przygotowania
artyleryjskiego, w ciszy. Front nie by cigy, szybko wic wklinowali si
w gb i wzili w kleszcze moj wysunit bateri, tak, e ledwie zdyem
j wycofa ostatni, woln jeszcze drog. Ale pniej wrciem tam znw,
eby odcign w bezpieczne miejsce uszkodzon ciarwk i przed
witem zobaczyem, jak skupiwszy si na niegu w biaych drelichach
maskujcych, poderwali si nagle do ataku, runli z krzykiem hurra! na
pozycje ogniowe dywizjonu 152 milimetrwek pod Adlig Schwenkitten
i obrzucili dwanacie cikich dzia granatami, nie dajc im czasu na jedn
choby salw. cigana przez ich pociski wietlne ostatnia grupka naszych
chopcw uciekaa trzy kilometry po nieprzetartym niegu a do mostu na
rzeczce Passarge. Tam ich dopiero zatrzymano.
Wkrtce potem zostaem aresztowany i oto przed sam parad
Zwycistwa siedzielimy teraz wszyscy razem na butyrskich narach, ja
dopalaem szluga po nich, a oni po mnie, i do pary z ktrym z nich
wynosiem nieraz szeciowiadrowy kibel.
Wielu wasowcw podobnie jak tymczasowych szpiegw byli to ludzie
modzi, urodzeni mniej wicej midzy 1915 a 1922 rokiem, naleeli wic do
tego modego, niewiadomego plemienia, ktre w imieniu Puszkina
skwapliwie wita zabiegany unaczarski. Wikszo z nich trafiaa do formacji
wojskowych z woli takiego samego przypadku, jaki sprawi, e w ssiednim
obozie ich towarzysze stawali si szpiegami zaleao to od tego, jaki
werbownik przyjecha.
Werbownicy klarowali im z drwin byoby to drwin, gdyby nie byo
prawd! Stalin si was wyrzek!, Stalin gwide na was!.
Sowiecka sprawiedliwo postawia ich poza sowieckim prawem wczeniej,
ni sami oni poza tym prawem si postawili.
Wic zapisywali si... Jedni tylko po to, aby wyrwa si z obozu mierci.
Inni liczc na to, e bd mogli potem przej do partyzantw (i
przechodzili! i walczyli pniej jako partyzanci! ale wedle stalinowskiej
miarki, to wcale nie wpywao na zagodzenie wyroku). Jednake tego
i owego nie przestawa drczy haniebny czterdziesty pierwszy rok,
zapierajca dech poraka po tylu latach przechwaek; ten i w zacz jednak
uwaa Stalina za gwnego winowajc tych oto nieludzkich obozw. I tacy
te zapragnli powiedzie co w swoim imieniu, zda spraw ze swego
strasznego dowiadczenia: e s te czsteczkami Rosji i chc wpywa na
jej przyszo, a nie by jedynie igraszk, ofiar cudzych bdw.
Okrelenie wasowiec brzmi u nas podobnie do terminu gnj, wydaje si,
e kala on usta samym ju swoim dwikiem, dlatego te nikt nie omiela si
wymwi dwchtrzech zda, ktrych podmiotem byoby to sowo.
Ale historii w ten sposb pisa nie mona. Dzi gdy mino ju wier wieku,
gdy wikszo z nich zgina ju w obozach, a pozostali jeszcze przy yciu
dogorywaj na dalekiej pnocy, chciabym, aby te stronice uprzytomniy
190
czytelnikom, e jest to zjawisko w dziejach waciwie niebywae: kilkaset
tysicy modych ludzi, wielu od dwudziestu do trzydziestu lat, chwycio za
bro przeciw wasnej Ojczynie w sojuszu z najgorszym jej wrogiem. e
moe warto si zastanowi: kt tu jest bardziej winien ta modzie czy
siwowosa Ojczyzna? e nie sposb objani tego biologiczn skonnoci do
zdrady, e tu musz by jakie przyczyny o charakterze spoecznym.
Bowiem jak powiada stare przysowie: nie od obroku ko si narowi.
I tak to sobie wyobracie: bonia i uganiaj si po nich znarowione,
wygodzone, oszalae konie.
*
Siedziao jeszcze tej wiosny w celach wielu rosyjskich emigrantw.
Wygldao to nieomal jak we nie: powracaa zapada w otcha historia.
Dawno ju byy dopisane do koca i zatrzanite tomy wojny domowej,
wyczerpane jej problemy, uporzdkowane wedug podrcznikowej chronologii
wydarzenia.
Dziaacze biaogwardyjscy dawno ju zaliczali si nie tyle do naszych
wspczesnych, ile do zjaw bezpowrotnie minionej przeszoci. Wedug
naszych, sowieckich, poj, jeli rosyjska emigracja rozproszona w sposb
o wiele bardziej radykalny, ni pokolenia Izraela jeszcze w ogle
wegetowaa, to tylko jako gromada taperw w plugawych knajpach, lokajw,
praczek, ebrakw, morfinistw, kokainistw, schodzcych do grobu trupw.
A do wybuchu wojny 1941 roku aden lad w naszych gazetach, w grnej
beletrystyce i krytyce artystycznej nie pozwala domyla si (a nasi syci
mistrzowie nie pomogli nam w orientacji), e Rosyjska Zagranica jest
wielkim wiatem duchowym, e rozwija si tam filozofia rosyjska, e dziaa
tam Buhakow, Bierdiajew, osskij, e rosyjska sztuka zdobywa wiat, e s
jeszcze Rachmaninow, Szaliapin, Benoit, Diagilew, Pawiowa, chr kozacki
arowa, e prowadzi si gbokie badania nad Dostojewskim (w tym okresie
cakowicie u nas wykltym), e publikuje niezwyky pisarz NabokowSirin, e
yje jeszcze Bunin i e co przecie napisa w cigu tych lat dwudziestu, e
wydawane s pisma literackie, wystawia si sztuki, odbywaj si zjazdy
ziomkostw, dwiczy mowa rosyjska, e emigranci nie porzucili obyczaju
enienia si z Rosjankamiemigrantkami, te za rodzenia im dzieci to
znaczy naszych rwienikw.
Pojcie o emigrantach, jakie sobie w naszym kraju wyrobiono, byo tak
faszywe, e gdyby kto przeprowadzi masow ankiet: po czyjej stronie byli
emigranci w wojnie hiszpaskiej? wszyscy jednogonie by odpowiedzieli:
po stronie Franco! W naszym kraju po dzi dzie ludzie nie wiedz, e
znacznie wicej biaych emigrantw walczyo po stronie republikanw. We
Francji otoczonymi niechci, izolowanymi wyjtkami byli Dymitr Merekowski
i Zinajda Hippius, ktrzy opowiedzieli si za Hitlerem. W trybie anegdoty
a moe nie tylko: sam Denikin chcia wojowa z Hitlerem po stronie Zwizku
Sowieckiego i Stalin przez jaki czas omal czy nie zamierza cign go do
191
kraju (nie jako si bojow, zapewne, lecz jako symbol jednoci narodowej)
Podobnie jak caemu Zachodowi, tak te rosyjskiej emigracji po 25 latach nie
starczao dowiadczenia, kontaktu z sowieckim yciem, na tyle, by trzewo
mc patrze na wypadki. Std takie objawy emigranckiego zamieszania, jak
pytanie: czy mona poda rk wasowcowi? (jedni bo trzeba zawsze by
z Rosj, inni bo trzeba zawsze by po stronie demokracji). Midzy star
emigracj a now, posowieck, wyniko niemao zwad, nieporozumie
i podczas wojny, pod okupacj niemieck, i pniej, w obozach alianckich.
To prawda, e uformowa si ochotniczy, emigrancki korpus strzelecki, ktry
mia ruszy na front wschodni (15.000 ludzi) ale Niemcy posali go do walki
z Tito; do wojny tam nie doszo, ustalio si co w rodzaju neutralnej
nieinterwencji. Podczas okupacji Francji bardzo liczni emigranci, starzy
i modzi, wstpili do Ruchu Oporu, a po wyzwoleniu Parya walili hurm do
sowieckiego poselstwa z podaniami o powrt do ojczyzny. Ich hasem byo:
Rosja taka, czy inna byle Rosja! i tym dowiedli oni, e wczeniej te nie
udawali swojej mioci do swego kraju. (W wizieniach lat 4546 byli niemal
szczliwi, e te kraty i ci stranicy, to wszystko swoje, rosyjskie; ze
zdziwieniem patrzyli na sowieckich chopcw, skrobicych si w gow: na
diabamy tu wracali? Bo to nam ciasno byo w Europie?)
Zgodnie z t sam stalinowsk logik w myl ktrej musia i do obozu
kady czowiek sowiecki, ktry by kiedy za granic jake mogli unikn
tego losu emigranci? Na Bakanach, w Europie Centralnej, w Charbinie
zamykano ich zaraz po przyjciu wojsk sowieckich, brano jak swoich
z mieszka i prosto z ulicy. Zabierano chwilowo tylko mczyzn i to te
z pocztku nie wszystkich, lecz tych, ktrzy w jakikolwiek sposb zaznaczyli
swoj obecno na terenie polityki. (Ich rodziny byy pniej dosyane
etapem, tam, gdzie tradycyjnie, zsyano Rosjan; niektre zostay na wolnej
stopie w Bugarii i Czechosowacji). Tym z Francji dawano obywatelstwo
sowieckie z honorami i kwiatami, posyano z komfortem do starego kraju
i tam dopiero pakowano, gdzie naley. Dusza mitrga bya za to
z emigrantami z Szanghaju w 45. roku jeszcze tam nie mona byo ich
dosign. Ale przyjecha penomocnik rzdu Sowieckiego i opublikowa
Dekret Prezydium Najwyszego Sowietu: amnestia dla wszystkich
emigrantw! No, czy mona nie wierzy czemu takiemu? To rzd kama
nie moe! (Czy by rzeczywicie taki dekret, czy nie Organom w adnym
razie rk nie wiza). Szanghajscy Rosjanie dali wyraz swemu zachwytowi.
Powiedziano im, e mog bra tyle i takich rzeczy, ile tylko zechc (zabrali
rwnie samochody, ojczynie si przydadz), wybiera sobie miejsca
zamieszkania wedle chci, i pracowa, rzecz oczywista, w kadym fachu.
Z Szanghaju odpywali parowcami. Ju te statki miay rozmaite losy: na
niektrych z nich, z nieznanych powodw, w ogle nie dawano je. Rnie
te ukaday si dzieje tych ludzi, gdy zawinli ju do portu Nachodka
(jednego z gwnych punktw transportowych GUagu). Prawie wszystkich
pakowano do wagonw towarowych, jakby ju byli winiami, tyle, e nie byo
192
jeszcze prawdziwego konwoju z psami. Niektrych dowoono do jakich
okolic zamieszkanych, do miast i rzeczywicie pozwalano im na jakie 23
lata spokoju. Innych od razu zawoono tym samym pocigiem do obozu,
gdzie na Zawou; wyadunek odbywa si w lesie, zrzucano ich
z wysokiego nasypu razem z biaymi fortepianami i ardynierkami.
W latach 4849 dalekowschodnich reemigrantw, ktrzy si jeszcze
uchowali, wyskrobywano do czysta i wsadzano za kraty.
Gdy byem dziewicioletnim chopcem, chtniej ni powieci Juliusza Verne
a czytywaem granatowe broszurki W. W. Szulgina, sprzedawane wtedy
najspokojniej w wiecie w kadym kiosku. By to gos ze wiata tak
zdecydowanie ju skazanego na niebyt, e najdziksza nawet fantazja nie
moga czego takiego wymyle: upynie mniej ni dwadziecia lat, a kroki
autora i moje przetn si niewidzialnymi liniami w milczcych korytarzach
Wielkiej ubianki. Co prawda jego samego spotkaem nie wwczas,
a dopiero dwadziecia lat pniej, ale wielu emigrantom starszego
i modszego pokolenia miaem okazj si przyjrze wiosn 45. roku.
Z rotmistrzem Borszczem i pukownikiem Mariuszkinem znalazem si kiedy
na przegldzie lekarskim i aosny widok ich goego, pomarszczonego,
ciemnotego, ju nie ciaa nawet, ale trucha, wci mi jeszcze stoi przed
oczyma. Aresztowano ich, gdy byli o krok od grobu, wieziono kilka tysicy
kilometrw do Moskwy i tutaj, w 1945 roku najpowaniej w wiecie
przeprowadzano ledztwo w sprawie... ich walki z wadz Sowieck w 1919
roku!
Tak ju jestemy przyzwyczajeni do gromadzenia si aktw
niesprawiedliwoci w dziedzinie ledczosdowej, e przestalimy rozrnia
stopnie tego zjawiska. Ten rotmistrz i ten pukownik byli kadrowymi oficerami
carskiej armii rosyjskiej. Mieli ju obaj ponad czterdzieci lat, z ktrych
dwadziecia spdzili w szeregach, gdy telegraf przynis wiadomo, e
w Piotrogrodzie zdetronizowano imperatora. Dwadziecia lat wizaa ich
przysiga dana carowi, teraz za z blem serca (i moe nawet mruczc po
cichu: zgi, przepadnij!) zoyli jeszcze przysig na wierno Rzdowi
Tymczasowemu. Wicej nikomu ju nikt im nie kaza przysiga, bo wojsko
w ogle si rozpado. Nie podoba im si porzdek, przy ktrym zrywano
naramienniki i zabijano oficerw, byo wic naturalne, e poczyli si
z innymi oficerami, aby z tym porzdkiem walczy. Tak samo naturalne byo,
e Czerwona Armia bia si z. nimi i spychaa ich do morza. Ale czy byyby
jakiekolwiek podstawy do SDZENIA ich, a do tego po upywie wier wieku
w kraju, w ktrym istniej choby kieki myli prawniczej? (Przez cay ten
czas zajmowali si oni wycznie sprawami prywatnymi: Mariuszkin a do
samego aresztowania, Borszcz za, co prawda, znalaz si w taborach
kozackich w Austrii, ale wanie nie w szeregach, lecz w taborach, wrd
starcw i bab).
Jednake w 1945 roku, w samym ppku naszego systemu prawnego,
wysunito przeciw nim nastpujce oskarenia: o dziaania, majce na celu
193
obalenie wadzy rad robotniczochopskich; o wtargnicie z broni w rku
na terytorium sowieckie (to jest o to, e nie wyjechali natychmiast z Rosji,
o ktrej w Piotrogrodzie oznajmiono, e jest sowiecka); o okazywanie
pomocy midzynarodowej buruazji (ktrej nawet przez sen nie widzieli);
o penienie suby w formacjach kontrrewolucyjnych rzdw (to znaczy
pod rozkazami swoich wasnych generaw, ktrym cae ycie podlegali).
I wszystkie te paragrafy (12413) 58. artykuu wchodziy w skad kodeksu
karnego, ktry nabra mocy w...1926 roku, to znaczy 67 lat PO
ZAKOCZENIU wojny domowej! (Klasyczny i nieludzki przykad dziaania
prawa wstecz!). Ponadto artyku 2. kodeksu przewidywa, e ma on moc
tylko wobec obywateli zatrzymanych na terytorium RSFSR. Ale rka GB
dosiga take NIEobywateli i to we wszystkich krajach Europy i Azji! Nie
mwmy tu ju o przedawnieniu: co do przedawnienia, to bardzo zrcznie
przewidziano zawczasu, e do artykuu 58 nie ma ono zastosowania.
Przedawnienie ma moc tylko w stosunku do naszych oprawcw domowego
chowu (Po co jtrzy stare rany?...), ktrzy wyrnli wielokro wicej
rodakw, ni ich zgino podczas caej wojny domowej.
Mariuszkin przynajmniej odznacza si dobr pamici, opowiada ze
szczegami o ewakuacji Noworosyjska. Barszcz za wpad jakby
w zdziecinnienie i gaworzy naiwnie, jak ci to on sobie Wielkanoc urzdzi
na ubiance: przez cay czas po Niedzieli Palmowej i przez cay Wielki
Tydzie jad tylko po p porcji, reszt sobie odkada, stopniowo zamieniajc
czerstwy chleb wieym. W ten sposb zebrao mu si siedem porcji i trzy
dni Wielkiejnocy mg sobie ucztowa. e ich teraz oskarono i sdzono
wcale nie dowodzi, e mieli jakiekolwiek dawne winy na sumieniu. To tylko
dowd mciwoci sowieckiego pastwa za to, e przed wierwieczem
sprzeciwili si komunizmowi, wiodc za to pniej ycie bezdomnych,
wysadzonych z sioda wygnacw.
Od tych niedonych mumii emigranckich rni si bardzo pukownik
Konstanty Konstantynowicz Jasiewicz. Dla tego czowieka koniec wojny
domowej nie oznacza zapewne koca walki z bolszewizmem. Jak tam
walczy, gdzie, jakimi sposobami tego mi nie mwi. Ale poczucie, e jest
dalej w szeregach mia chyba nawet w celi. U wikszoci z nas kbi si
w gowach chaos pojciowy, amay si i rozpyway linie pogldw, on za
mia, jak si zdawao, jasne, wyrobione zdanie o tym, co go otaczao, przy
tym ta wyrana pozycja yciowa jako wpywaa na jego cielesn si,
tyzn, stay dynamizm. Mia lat nie mniej ni szedziesit, gow ys, bez
jednego woska, przeszed ju przez ledztwo (czeka na wyrok, jak my
wszyscy), pomocy, oczywicie, nie mia znikd ale zachowa mod, nawet
rowaw cer, jedyny w celi gimnastykowa si co rano i my zimn wod
pod kranem (my za staralimy si nie trwoni kalorii z naszej racji
wiziennej). Gdy tylko midzy narami zwalniao si przejcie nie
przepuszcza okazji i nawet tych pi sze metrw wykorzystywa dla
ruchu, wci wybijajc krok za krokiem, ze swoim profilem, jak wybitym na
194
monecie, ze skrzyowanymi na piersi rkoma i jasnym spojrzeniem modych
oczu, patrzcych tak, jakby cian nie byo.
Mymy wci si dziwili wszystkiemu, co z nami tu robi, dla niego za
wszystko, co si dziao, zgodne byo z oczekiwaniami dlatego by on w celi
zupenie osamotniony.
Jego zachowanie si w wizieniu mogem oceni, gdy min rok: znw
znalazem si w Butyrkach i w jednej z tych samych cel 70. spotkaem si
z modymi towarzyszami Jasiewicza z tej samej sprawy; byli ju po wyroku,
dostali po 10 i 15 lat. Wyrok dla caej grupy przepisany by na cienkiej
przebitce i nie wiadomo dlaczego dostali oni kopie do rki. Pierwszy
w spisie by Jasiewicz, skazano go na rozstrzelanie. Oto co wic
przewidywa, co widzia przez mury swoimi niestarzejcymi si oczyma,
podczas gdy chodzi od ciany do ciany, tam i z powrotem! Ale
wiadomo, e wierny by swojej drodze yciowej, wiadomo, ktrej sobie
nie wyrzuca, dawaa mu niezwyk si.
Wrd emigrantw by rwnie mj rwienik, Igor Troko. Zaprzyjanilimy
si. Obaj bylimy osabieni, wymidleni, toszara skra i koci (dlaczego,
w gruncie rzeczy, tak si zapucilimy? Myl, e przez poczucie duchowego
zagubienia). Obaj chudzi, tykowaci, e byle podmuch letniego wiatru zbija
nas prawie z ng na butyrskich spacerkach, chodzilimy zawsze w jednej
parze ostronym starczym krokiem i porwnywalimy rwnolege drogi
naszego ycia. Tego samego roku urodzilimy si obaj na poudniu Rosji.
Jeszczemy obaj byli przy piersi, kiedy los sign do swojej zaszarganej
torby, aby wycign z niej dwie somki: dla mnie krtsz, dla niego
dusz. I oto jego kbek potoczy si za morze, chocia z ojca jego dziwny
by biaogwardzista by zwykym, biednym telegrafist.
Nadzwyczaj mnie ciekawia moliwo wyrobienia sobie poprzez jego
zwierzenia pogldu na ycie moich rwienikw, ktrzy tam si znaleli.
Gdy podrastali, rodzice otaczali ich starann opiek mimo skromnych albo
nawet kusych moliwoci materialnych. Byli wszyscy doskonale wychowani,
otrzymali moliwie najlepsze wyksztacenie. Roli, nie wiedzc, co to znaczy
strach i ucisk, chocia pewien autorytatywny nacisk biaych organizacji
odczuwali, pki nie stanli na wasnych nogach. Roli tak, jakby grzechy
stulecia, co poraziy ca modzie europejsk (wysoki wskanik
przestpczoci, lekkomylno, brak koncepcji, marnotrawienie ycia) nie
imay si ich poniewa wyrastali jakby w cieniu nieszczcia, ktre spado
na ich rodziny. Gdziekolwiek mieszkali, w jakimkolwiek kraju zawsze tylko
Rosj uwaali za swoj ojczyzn. Ich rozwj duchowy wspiera si na
literaturze rosyjskiej, tym bardziej kochanej, e za jej zasigiem koczya si
te ojczyzna i e ojczyzna fizyczna za ni nie staa. Wspczesne
pimiennictwo byo dla nich dostpne w stopniu i rozmiarze o wiele
wikszym ni nam, ale wanie ksiki sowieckie rzadko do nich docieray
i ich brak odczuwali szczeglnie ostro, wydawao si im, e gwnie przez to
nie s w stanie poj tego co jest sam istot Zwizku Sowieckiego, jego
195
wietnoci i urokiem, to za, co do nich dociera, jest skaone, skamane,
niepene. Ich pojcia o naszym prawdziwym yciu byy bardzo zielone, ale
tak tsknili za krajem, e gdyby w 41. roku ich wezwano to wszyscy, by
tumnie ruszyli do Armii Czerwonej i sodziej by im byo ycie przy tym odda,
ni go broni. Ci modzi, dwudziestopicio i dwudziestoszecioletni ludzie
ju wysunli i obronili z duym przekonaniem kilka stanowisk mylowych.
Tak wic, grupa Igora naleaa do nieprzesdzajcych. Deklarowali oni, e
ci, ktrzy nie dwigali wraz z krajem rodzinnym caego skomplikowanego
ciaru minionych dziesicioleci, nie maj adnego prawa, by przesdza,
decydowa z gry o przyszoci Rosji, a nawet proponowa czegokolwiek,
winni tylko i tam i wszystkie siy powici dla realizacji tego, na co
zdecyduje si rosyjski lud.
Sporomy przegadali lec na jednych narach. O ile mogem, o tyle
wniknem w jego wiat i spotkanie to (inne spotkania to potwierdziy) dao
mi przekonanie, e odpyw znacznej czci duchowych si, jaki mia miejsce
podczas wojny domowej, zabra nam du i wan ga rosyjskiej kultury.
I kady, kto naprawd j kocha, bdzie dy do ponownego zjednoczenia
tych dwch gazi: krajowej i zagranicznej. Tylko wwczas kultura nasza
osignie peni, tylko wtedy przejawi zdolno do niezakconego rozwoju.
Marz, by doy tego dnia.
*
Saby jest czowiek, saby. Koniec kocw nawet najbardziej uparci
z nas pragnli tej wiosny zmiowania. Krya taka anegdota: Oskarony, co
macie do powiedzenia w ostatnim sowie?! Prosz posa mnie gdzie
tylko chcecie, byleby tam bya wadza sowiecka! I soce.... Nie to nam
grozio, e nas pozbawi sowieckiej wadzy, lecz e pozbawi nas soca...
Nikt nie mia ochoty na Koo Podbiegunowe, szkorbut i gd. Nie wiedzie
czemu, kwita w celach legenda Ataju. Ci nieliczni, ktrzy tam ju byli,
a jeszcze bardziej ci, ktrzy tam nigdy nie bywali, wmawiali towarzyszom
niedoli sny, pene muzyki: Ataj, to dopiero kraina! Syberyjskie przestrzenie,
ale klimat agodny. Rzeki miodem pynce wrd pszenicznych brzegw.
Step i gry. Stada owiec, dziczyzna, ryby. Ludne, bogate wsie...
Ach, zaszy by si w tej guszy! Posucha czystego, dwicznego piania
kogutw w przejrzystym powietrzu! Pogaska dobry, powany pysk koski!
I niech diabli porw wielkie problemy, niech si o nie troszczy kto inny, kto
gupszy od nas! Odpocz by tam od wyzwiska ledczego, od nudnego
gmerania w twoim yciu, od zgrzytu wiziennych rygli, od celi z jej stchym
zaduchem. Tylko jedno ycie mamy, takie nike, takie krtkie! a myje
w zbrodniczy sposb posyamy pod kule czyich karabinw maszynowych
albo tytamy je, Bogu ducha winne, w brudach politycznego mietniska.
Zdaje si czowiekowi, e tam, na Ataju, mgby y w najniszej nawet,
najciemniejszej chatynce na skraju wsi, pod samym lasem. Nie po chrust, nie
po grzyby tylko tak, po prostu poszedby do tego lasu i objby dwa pnie:
196
mie moje! nic mi nie trzeba wicej!...
Sama ju ta wiosna nawoywaa do miosierdzia: tej wiosny koczya si taka
ogromna wojna! Widzielimy, e nas, aresztantw, pyn miliony i e mnogie
jeszcze miliony spotkamy w obozach. To by nie moe, aby ludzi
zostawiono za kratami po najwikszym w wiecie zwycistwie! Trzymaj nas
tylko tak sobie, dla postrachu, ebymy czasem nie zapomnieli. To jasne, e
bdzie wielka amnestia i wszystkich nas szybko wypuszcz. Kto nawet
przysiga, e sam czyta w gazecie odpowied Stalina na pytania jakiego
amerykaskiego korespondenta (jak si nazywa? nie pamitam...), gdzie
byo powiedziane, e po wojnie bdzie u nas taka amnestia, jakiej jeszcze
wiat nie widzia. I innemu SAM ledczy z ca pewnoci mwi, e bdzie
u nas wkrtce powszechna amnestia. (Dla ledztwa takie pogoski byy
korzystne, osabiay one nasz wol: czort z nimi, podpiszemy, to i tak nie
na dugo).
Ale do miosierdzia trzeba rozumu.
Nie suchalimy tych niewielu trzewych wrd nas, ktrzy krakali, e
nigdy w cigu wierci stulecia nie zdarzya si amnestia dla politycznych,
i e nigdy jej nie bdzie. (A jeszcze jaki znawca wizienny, zwykle konfident,
rwa si do sprzeczki: Ale w 1927 roku, na dziesiciolecie Padziernika
wszystkie wizienia byy puste, wywieszono na nich biae flagi! Ten
wstrzsajcy mira biaych flag na wizieniach dlaczego wanie biaych?
szczeglnie wzrusza). Machalimy rk na tych rozwanych, ktrzy pord
nas byli i wyjaniali, e wanie dlatego siedzimy milionowymi masami, bo
wojna si skoczya: na froncie nic ju po nas, na zapleczu jestemy
niebezpieczni, na dalekich za budowach bez takich jak my, ani jedna cega
nie zostanie pooona. (Nie starczao nam samozaparcia, aby wnikn jeli
nie w okrutne zamiary, to przynajmniej w gospodarcze kalkulacje Stalina:
kt to teraz, po demobilizacji chciaby porzuci rodzin, dom i jecha na
Koym, na Workut, na Syberi, gdzie nie ma jeszcze ani drg, ani domw?
Bya to ju prawie tylko kwestia zlecenia dla Komisji Planowania: da MWD
cyfry kontrolne, eby wiedzieli ilu maj wsadzi). Amnestia! Wspaniaomylnej
i szerokiej amnestii oczekiwalimy i pragnlimy jej! A podobno w Anglii
nawet na rocznic koronacji, to znaczy co roku, jest amnestia!
Amnestia dla wielu politycznych ogoszona bya take na trzechsetlecie
panowania Romanoww. Wic czy mona uwierzy, e teraz, po zwycistwie
na miar stulecia i nawet wicej ni stulecia stalinowski rzd bdzie tak
maostkowy i tak mciwy, eby pamita o kadym potkniciu si, kadym
poliniciu kadego ze swoich ndznych poddanych?
Jest to prawda prosta, lecz dochodzi si do niej przez cierpienie:
bogosawione s nie wojny zwyciskie, lecz przegrane! Zwycistwa
potrzebne s rzdom, klski ludom. Po zwycistwie chce si dalszych
zwycistw, po klsce, chce si wolnoci i zwykle si j zdobywa. Klski
potrzebne s ludom tak, jak cierpienia i nieszczcia poszczeglnym
ludziom: zmuszaj do pogbienia ycia wewntrznego, do wzniesienia si
197
w yciu duchowym na wyszy poziom.
Potawska Wiktoria bya dla Rosji nieszczciem: pocigna za sob dwa
stulecia wielkich napi, spustosze, ogranicze wolnoci i coraz nowych
wojen. Klska potawska okazaa si dla Szwedw zbawienna: straciwszy
ochot do wojen, Szwedzi uczynili swj kraj najbardziej kwitncym i wolnym
w, Europie.
Tak bardzo przyzwyczailimy si do dumy z powodu naszego zwycistwa
nad Napoleonem, e uchodzi naszej uwagi, i wanie dziki temu chopi nasi
nie zostali wyzwoleni o p wieku wczeniej (Francuska okupacja nie grozia
za Rosji realnie). A wojna krymska przyniosa nam wolno.
Tej wiosny wierzylimy w amnesti ale wcale nie bylimy tu oryginalni. Gdy
pomwi czowiek ze starymi winiami, to stopniowo staje si dla niego jasne,
e tsknota za zmiowaniem i wiara w zmiowanie nigdy nie opuszcza
szarych murw wiziennych. Dziesiciolecie po dziesicioleciu rozmaite
potoki aresztanckie zawsze czekay i zawsze wierzyy to w amnesti, to
w nowy kodeks, to w ogln rewizj spraw (i pogoski te zawsze z pen
wprawy ostronoci podtrzymywane byy przez Organy). W zwizku
z kad rocznic Padziernika, mierci lub urodzin Lenina, dniem
Zwycistwa, dniem Armii Czerwonej, dniem Komuny Paryskiej, kad now
sesj WCIK, zakoczeniem kadej piciolatki, z kad sesj plenarn Sdu
Najwyszego zawsze wyobrania aresztancka oczekiwaa zesania na
ziemi anioa wolnoci! Im bardziej szalone byy aresztowania, im szersze,
homeryckie, nieogarnite umysem rzeki winiw tym wiksz wiar
w amnesti rodziy, zamiast trzewoci!
Wszystkie rda wiata mona w tym czy innym stopniu porwna ze
socem. Soce za nie da si porwna z niczym. Tak samo kada
nadzieja w wiecie da si porwna z nadziej na amnesti, tylko ta
nadzieja nie da si z niczym porwna.
Wiosn 1945 roku kadego przybysza caa cela pytaa przede wszystkim, co
sysza o amnestii? A jeli dwchtrzech brano z celi Z RZECZAMI
znawcy od razu zaczynali analizowa ich SPRAWY i konkludowali, e to
najlejsze wypadki, e ich zabrano, bo id na wolno, to jasne. Zaczo si!
W wychodku, w ani, w tych wiziennych urzdach pocztowych wszdzie
nasi aktywici szukali ladw i napisw, dotyczcych amnestii. I nagle
w sawetnym fioletowym przedsionku butyrskiej ani w pocztkach lipca
przeczytalimy wspaniale proroctwo wypisane mydem na fiokowej glazurze,
wysoko nad gow (a wic jeden stan drugiemu na barkach, eby tylko
napisu duej nie cierano):
Hurra!!! 17 lipca amnestia!
Ile byo radoci! (To gdyby nie wiedzieli dokadnie, to by nie napisali!).
Wszystko co w naszych ciaach bio, tsknio, kryo teraz zamierao
z raptownej radoci na myl, e zaraz otworz si drzwi...
Ale DO MIOSIERDZIA TRZEBA ROZUMU.
W poowie lipca dozorca korytarzowy posa pewnego starca z naszej
198
celi do sprztania klozetu i tam, w cztery oczy (nie zdobyby si na to przy
wiadkach) zapyta, patrzc ze wspczuciem na jego siw gow: Z jakiego,
artykuu, ojciec? Z pidziesitego smego ucieszy si stary, po ktrym
pakay w domu trzy pokolenia. Nie podpadasz... westchn stranik.
Bzdura! powiedziano w celi. Stranik po prostu si nie zna.
W tej celi siedzia mody kijowianin, Walenty (nie pomn nazwiska)
o wielkich, piknych, kobiecych oczach. By sterroryzowany ledztwem. By
to na pewno jasnowidz, moe tylko dziki wczesnemu swemu podnieceniu.
Nie jeden raz kry rankami po celi i mwi: dzi wezm ciebie i ciebie,
widziaem we nie. I brali! Wanie tych! Zreszt dusza winia tak skonna
jest do mistyki, e na jasno widzenie reaguje prawie be zdziwienia.
27 lipca Walenty podszed do mnie: Aleksandrze! Dzi kolej na nas.
I opowiedzia mi swj sen ze wszystkimi atrybutami snw wiziennych: most
nad ciemn strug, krzy. Zaczem si pakowa i dobrze zrobiem: po
rannej herbacie wywoano nas obu. Cela egnaa nas serdecznymi
yczeniami, wielu byo przekonanych, e idziemy na wolno (z analizy
naszych lekkich spraw to wanie wynikao).
Czowiek moe cakiem szczerze nie dawa temu wiary, nie pozwala sobie
na ni, broni si ironi, ale rozpalone kleszcze, a gortszych nie ma na
wiecie, nagle cisn, nagle cisn mu dusz: a jeeli to prawda?...
Zebrano nas ze dwudziestu z rnych cel i z pocztku zaprowadzono do
ani (na kadym zakrcie yciowej drogi wizie przede wszystkim powinien
przej przez ani). Mielimy tam do czasu, chyba z ptorej godziny, by
zaj si zgadywaniem i porozmyla troch. Pniej dopiero nas
wyparzonych, rozmikych poprowadzono przez szmaragdowy ogrdek
wewntrznego butyrskiego podwrca, gdzie oguszajco wierkay ptaki (byy
to chyba tylko wrble), za ziele drzew wydawaa si nieznonie ostra
oczom, co dawno ju si od niej odzwyczaiy. Nigdy oczy moje z tak moc
nie wchaniay zieleni listowia, jak tej wiosny! I niczego w moim yciu nie
widziaem, co podobniejsze byoby do boego raju, ni ten butyrski ogrdek,
a nie trzeba byo wicej ni trzydziestu sekund, aby przeci go asfaltow
ciek.
Doprowadzeni zostalimy na butyrski dworzec (czyli punkt przyj
i ekspedycji aresztantw nazwa bardzo trafna ponadto gwny westybul
rzeczywicie przypomina tam dworzec), gdzie nas wpakowano do
obszernego, szerokiego boksu. Panowa w nim pmrok, powietrze byo
czyste, wiee; jedyne, malekie okno umieszczone byo wysoko, ale nie
miao elaznego kagaca. Wychodzio za na ten sam soneczny ogrdek
i zza uchylonej ramy dochodzi! oguszajcy ptasi wiergot, a w szparze
koysaa si zielona gazka, obiecujca nam wszystkim wolno i powrt do
domu. (Widzicie! Take w takim dobrym boksie nigdymy nie siedzieli! To nie
przypadek!).
A wszyscymy podlega mieli tylko OSO! Znaczy by to mogo, e siedzimy
za jakie bagatele.
199
Przez trzy godziny nikt nami si nie interesowa, nikt nie otwiera drzwi.
Krylimy, krylimy, krylimy po boksie i, znueni, przysiadalimy na
klinkierowych awkach. A gazka cigle si chwiaa, wci chwiaa si za
uchylonym oknem i wrble przekrzykiway si jak oszalae.
Nagle zajazgotay drzwi i wywoano jednego z nas, cichego buchaltera, lat
trzydziestu piciu. Wyszed. Drzwi znw si zamkny. Jeszcze szybciej
jlimy kry po dnie naszego pudeka, wszystko nas pieko.
Znw ten oskot. Wywoano drugiego, tamtego znw wypuszczono.
Z twarzy jego uszo ycie. Jego rozwarte oczy byy lepe. Niepewnymi
ruchami, chwiejnym krokiem przesuwa si on po gadkiej pododze boksu.
Kontuzja? Dosta po gowie dech do prasowania?
No i co? No i co? pytalimy truchlejc (jeli nie wsta wanie
z elektrycznego krzesa, to w kadym razie dosta wyrok mierci). Gosem
obwieszczajcym koniec wiata, buchalter wykrztusi:
Pi!! Lat!!!
I znw zagrzmiay drzwi tak szybko wracali, jakby ich wyprowadzano
do wychodka za ma potrzeb. Ten wrci rozpromieniony. Na pewno dosta
zwolnienie.
No? No? skupilimy si przy nim, a nadzieja znw w nas Wstpia. Zamacha
rk, duszc si ze miechu:
Pitnacie lat!
To byo zbyt niedorzeczne, eby czowiek mg od razu uwierzy.
200
VII. W STACJI POMP
W ssiednim boksie butyrskiego dworca, w oglnie znanym boksie
kipiszowym (rewidowano tam przybywajcych aresztantw i due wymiary
sali pozwalay piciuszeciu stranikom obrabia do dwudziestu zekw
w jednej partii) teraz nie byo nikogo, grubo ciosane stoy rewizyjne byty
puste i tylko z boku, pod lamp siedzia przy maym, dostawionym stoliku
schludny, czarnowosy major NKWD. Wyraz cierpliwej nudy oto co byo
wypisane na jego twarzy. Traci czas na prno, zekw wprowadzano
i wyprowadzano pojedynczo. Zebra podpisy mona byo znacznie prdzej.
Wskaza mi taborecik po drugiej stronie stou, zapyta o nazwisko. Z prawej
i lewej strony kaamarza leay przed nim stosiki biaych papierkw
jednakowej wielkoci po p arkusika tego formatu wanie, jakiego uywaj
w administracji domu na zawiadczenia opaowe, a w urzdach na
upowanienia do zakupu materiaw biurowych. Major przewertowa prawy
stosik, znalaz papierek mnie dotyczcy. Wycign go, odczyta tekst
popiesznie i obojtnie (zrozumiaem e dostaem osiem lat) i natychmiast
zacz na odwrocie pisa wiecznym pirem, e decyzj zakomunikowano mi
takiego, a takiego dnia.
Serce mi nie zabio nawet na p taktu prdzej takie to wszystko byo
zwyczajne. To mia by mj wyrok decydujcy, przeomowy punkt mojego
ycia? Chciaem nawet si przej, odczu gbiej ten moment ale nie
dawaem rady. A major ju podsun mi arkusik odwrotn stron.
I uczniowska obsadka za siedem kopiejek z marn stalwk, z paprochem
wyowionym z kaamarza, ju leaa przede mn.
Nie, musz przeczyta sam.
Co, ja bym, was oszukiwa? leniwie odpar major. No dobrze, czytajcie.
I niechtnie wypuci kartk z palcw. Obrciem j i zaczem studiowa
specjalnie powoli, nawet nie sowo po sowie, tylko litera po literze. Napisane
to byo na maszynie, ale miaem w rku nie pierwszy egzemplarz, tylko kopi.
Wycig
Z werdyktu OSO NKWD ZSSR z 7 lipca 1945 roku,
Nr......
Nastpnie wszystko to byo podkrelone lini kropkowan i tak sam
kropkowan przedzielone pionowo:
Rozpatrzono: Akt oskarenia takiego a takiego (imi, nazwisko, rok
urodzenia, miejsce zamieszkania).
Postanowiono: Orzec wobec takiego a takiego (imi, nazwisko) za
agitacj antysowieck i prb utworzenia antysowieckiej organizacji kar 8
201
(omiu) lat obozu pracy poprawczej.
Za zgodno:
Sekretarz...
Wic miaem si pod tym po prostu podpisa i wyj w milczeniu?
Spojrzaem na majora czy mi czego nie powie, czy nie wyjani? Nie, nie
mia zamiaru. Ju nawet skin na stranika, stojcego w drzwiach, aby
wprowadzi nastpnego.
Chcc doda tej chwili chocia troch znaczenia, powiedziaem z akcentem
tragizmu:
Ale to przecie okropne! Osiem lat! Za co?
I sam usyszaem ton faszu w tych sowach: ani ja, ani on nie
znajdowalimy tu nic okropnego.
O, tu jeszcze raz wskaza mi major, gdzie mam si podpisa. Zoyem podpis.
Nie wiedziaem po prostu, co by tu jeszcze zrobi?
Pozwlcie wic, e napisz tu u was odwoanie. Przecie wyrok jest
niesprawiedliwy.
W ustawowym trybie mechanicznie skwitowa major moje sowa, kadc
papierek na lew kupk.
Wyj! rozkaza mi stranik.
I wyszedem.
(Okazao si, e nie byem bardzo pomysowy. Georgij Tenno,
ktremu, co prawda, dano papierek na dwadziecia pi lat, tak
odpowiedzia: Przecie to doywocie! Za dawnych lat, kiedy czowieka
skazywano na doywocie biy werble, zbiera si tum. A tu jak kwitek na
bydo dwadziecia pi i odmaszerowa!).
Arnold Rappoport wzi piro i. napisa na odwrocie: Protestuj
kategorycznie przeciw terrorystycznemu, bezprawnemu wyrokowi i dam
natychmiastowego zwolnienia. Enkawudzista z pocztku czeka cierpliwie,
po przeczytaniu za powyszego rozgniewa si i porwa cay papier razem
z protestem. Nie szkodzi, werdykt pozosta w mocy: przecie to bya tylko
kopia.
A Wiera Korniejewa oczekiwaa pitnastu lat i z radoci wyczytaa
z papierka, e dostaa tylko pi. Zamiaa si swoim promiennym miechem
i podcyfrowaa kartk szybciutko, eby jej kto nie zabra. Oficer zapyta
nieufnie: Czycie aby zrozumieli, co tu wam przeczytaem? Tak, tak, bardzo
dzikuj! Pi lat obozu pracy poprawczej!
Janos Rozhas by Wgrem, werdykt na 10 lat przeczytano mu w korytarzu,
po rosyjsku i nie zatroszczono si o przekad. Podpisa i nie zrozumia, e to
by wyrok, dugo pniej oczekiwa rozprawy sdowej, jeszcze pniej
w obozie przypomnia sobie z trudem ten moment i domyli si
wszystkiego.
Wrciem do boksu z umiechem. Dziwne, ale z kad chwil byo mi
202
weselej i lej. Wszyscy wracali z czerwocami, Walenty rwnie. Najbardziej
dziecinny termin dosta ten oszalay buchalter (wci jeszcze siedzia, jakby
straci rozum).
Caa w bryzgach sonecznych, poruszana lipcowym wietrzykiem, wci tak
samo wesoo chwiaa si gazka za oknem. Paplalimy z oywieniem. To tu,
to tam coraz czciej wybucha w boksie miech. mialimy si, e
wszystko poszo gadko; mialimy si ze wstrznitego buchaltera;
mialimy si z naszych porannych nadziei i z tego, e gdy nas
wyprowadzano z cel, winiowie zamawiali przez nas symboliczne paczki:
cztery kartofle! dwa obwarzanki!
Ale bdzie amnestia! twierdzili niektrzy. To tak tylko na pokaz nas
strasz, ebymy czasem nie zapomnieli. Stalin powiedzia do jednego
amerykaskiego korespondenta...
Jak si ten korespondent nazywa?
Nazwiska nie znam...
Tu nam kazano zabra rzeczy, ustawiono dwjkami i znw nas
poprowadzono przez ten cudowny ogrdek, peen lata. A dokd? A znw do
ani!
To nas doprowadzio ju do hucznego miechu ale fajtapy! Rozebralimy
si ze miechem, powiesilimy nasze szmatki na tych samych hakach
i wtoczyli je do tego samego piecznika, do ktrego wtaczalimy je dzi rano.
miejc si, pobralimy po tafelce wstrtnego myda i weszlimy do duej,
dudnicej echem sali aziebnej, zmywa lady naszych niewinnych uciech.
Pluskalimy si wic, lejc a lejc na siebie czyst, gorc wod. Ten
oczyszczajcy, przynoszcy ulg miech by, ja myl, nie tyle objawem
choroby ile samoobron organizmu, odruchem ratunkowym. Wycierajc si,
Walenty mwi mi uspokajajcym, kojcym tonem:
Co tam, jeszczemy modzi, jeszcze poyjemy. Najwaniejsze, to nie potkn si
teraz. Pojedziemy do obozu i ani sowa nikomu, eby nam drugiego wyroku nie
dosunli. Bdziemy uczciwie pracowa i milcze.
Jak ci wierzy w ten program, ile mia nadziei, niewinne ziarenko w arnach
Stalina! Mia czowiek ochot zgodzi si z nim, potulnie odsiedzie swoje,
a pniej wymaza z gowy to, co przey.
Ale ju we mnie narastao uczucie: jeeli po to, aby y, trzeba NIE Y, to
po co to wszystko?...
*
Nie mona powiedzie, e OSO to pomys porewolucyjny. Ju
Katarzyna II daa niemiemu jej sercu urnalicie Nowikowowi pitnacie lat,
rzec mona, na zasadzie OSO, bowiem nie oddaa go pod sd. I wszyscy
carowie patrze, a zsyali po ojcowsku niewygodnych im ludzi bez sdu.
W latach 60. XIX wieku miaa miejsce gruntowna reforma sdownictwa.
Zdawao si, e i wadcy i poddani zaczli dorabia si czego w rodzaju
zgodnego z prawem pogldu na ycie spoeczne. Nie mniej, rwnie w 70.
203
i 80. latach Koro lenko wykrywa wypadki administracyjnej samowoli,
zastpujcej postpowanie sdowe. Sam on zreszt w 1876 roku z jeszcze
dwoma studentami by deportowany bez sdu i dochodzenia na mocy
rozporzdzenia wiceministra dbr pastwowych (typowy wypadek OSO).
Rwnie bez sdu zesano go po raz wtry, razem z bratem do miasteczka
Gazw. Korolenko wymienia te Fiodora Bogdana chopskiego delegata,
ktry dotar do samego cara, a pniej zosta zesany; Pjankowa, ktrego sd
uniewinni, ale car kaza zesa z najwyszego rozkazu; jeszcze paru innych.
W ten sposb tradycja bya jakby niemrawa. I nastpnie ta niechlujna
dowolno: kto peni waciwie funkcje OSO? Raz car, raz gubernator, raz
wiceminister. A wreszcie, przepraszani, ale co to za rozmach, jeeli mona
wyliczy nazwiska i wypadki?
Era rozmachu zacza si w 20. latach, kiedy to dla systematycznego
omijania drogi sdowej powoano systematycznie te dziaajce trjki.
Z pocztku popisywano si tym, nawet nie bez dumy: Trjka GPU. Nazwisk
awnikw nie tylko nie ukrywano, ale je nawet reklamowano! Kt na
Wyspach Soowieckich nie zna synnej moskiewskiej trjki: Gleb Bokij, Wul
i Wasiliew? I to jest dopiero sowo TRJKA! Jest w nim brzk dzwonkw
pod kosk duh, karnawaowe rozhukanie, ale zarazem jaka zagadka:
dlaczego wanie trjka? Co to znaczy? w sdzie te przecie nie
czwrka zasiada! a trjka to nie sd! Najbardziej zagadkowe jest jednak to,
e zaocznie. Nas tam nie byo, nie widzielimy nic, dano nam tylko
papierek: prosz podpisa. Trjka bya wic czym jeszcze straszniejszym od
rewtrybunau. A pniej odseparowaa si, zamaskowaa, zamkna si
w izolowanym pokoju i otoczya tajemnic nazwiska. A gdy ju zacza
zasiada w ukryciu to raz na zawsze, tylko wyrok nam przysyaa przez
maszynistki. (I do zwrotu, bo takiego dokumentu nie wolno zostawia
w niczyim rku).
Te trjki (na wszelki wypadek uywamy liczby mnogiej, bo jak to bywa
z bstwami nie wiadomo nigdy gdzie i w jakim ksztacie wystpuj)
odpowiaday pewnej pilnej potrzebie, ktra si pojawia: eby ju nie
wypuszcza na wolno tych, ktrych kiedy aresztowano (no, co w rodzaju
oddziau kontroli technicznej przy GPU: eby nie byo braku). I jeli ju facet
okaza si niewinny, a sdzi go nie byo mona w aden sposb, to niech
za porednictwem trjki dostanie swoje minus trzydzieci dwa (miasta
gubernialne), albo zesanie na dwatrzy latka, a potem ju jak bez ucha,
ju na zawsze jest napitnowany, ju teraz zaliczy si do recydywistw.
(Niech nam czytelnik daruje: to znw stoczylimy si do tego prawicowego
oportunizmu znw jakie pojcie winy, e winien, czy niewinien. To nam
nieraz mwiono, e chodzi nie o win indywidualn tylko o zagroenie
spoeczne: wolno wsadzi take niewinnego, jeli jest obcy socjalnie, wolno
wypuci winnego, jeli to element specjalnie bliski. Ale moe to bdzie
wybaczone nam, ludziom bez wyksztacenia prawniczego, skoro sam Kodeks
z 1926 roku, pod ojcowsk opiek ktrego ylimy sobie dwadziecia pi lat
204
te by krytykowany za niedopuszczalne, buruazyjne podejcie, za
niewystarczajco klasowy stosunek, za jakie buruazyjne przestrzeganie
proporcji midzy ciarem winy a kar).
Niestety, nie nam jest pisane zbadanie nader zajmujcej historii tego Organu:
Czy w cigu caej swojej dugiej kadencji Trjka GPU, wyrokujc zaocznie,
miaa prawo skazywa take na rozstrzelanie (jak to byo ze znanym
konstytucyjnym demokrat, ksiciem Dogorukim w 1927 roku,
a z Palczyskim, von Makiem i Wieliczk w 1928)? Czy Trjk
zaprzgano do roboty tylko wtedy, gdy dowodw winy byo mao, ale
szkodliwo spoeczna danej osoby oczywista? czy wedle uznania?
I jako potem w 1934 roku, przy okazji poaowania godnej zmiany skrtu
OGPU na NKWD, Trjka w stolicy ja zwa si Kolegium Specjalnym, za
trjki w okrgach speckolegiami sdw okrgowych, co znaczyo, e sdzi
maj bez adnych tam awnikw ludowych, w cisym swoim skadzie
i zawsze tajnie. A latem 1937 powstay w okrgach i autonomicznych
republikach inne jeszcze trjki, zoone z sekretarza obkomu partii,
naczelnika okrgowego NKWD i okrgowego prokuratora. (A nad tymi
nowymi trjkami janiaa na wysokociach w Moskwie po prostu Dwjka,
w skadzie komisarza spraw wewntrznych i generalnego prokuratora ZSSR,
bo te zgdmy si, e nie wypadao ciga w charakterze trzeciej osoby
Genseka Jzefa Wissarionowicza). Ale pod koniec 1938 roku rozpyny si
jako bez ladu i te trjki, i ta Dwjka (bo te wyby bez ladu nawet Mikoaj
Jew) ale tym bardziej si umocnio nasze kochane OSO, biorc na swoje
barki prawo do zaocznego i pozasdowego skazywania ludzi najprzd na
10 lat, potem na jeszcze wicej, a w kocu rwnie na rozstrzelanie. I tak
wiodo zbony swj ywot kochane OSO a do samego 1953 roku, kiedy to
powina si nka Berii, naszemu dobroczycy.
Istniao wic 19 lat, a sprbuj dowiedzie si, czowieku, i kto z naszych
wybitnych, penych dostojestwa dziaaczy wchodzi w skad tego ciaa; jak
czsto i jak dugo ono obradowao; czy podawano przy tym herbat, czy nie
i co dawano do herbaty; i jak toczyy si te obrady czy prowadzono
jakie rozmowy, czy moe nawet obchodzono si bez nich? Nie my o tym
napiszemy, bo nie wiemy. Syszelimy tylko nieraz, e OSO byo zjawiskiem
trjjedynym i chocia teraz nie mona dotrze do nazwisk gorliwych jego
asesorw, to jednak znane s te trzy organy, ktre posyay tam swoich
staych delegatw: jeden z KC, jeden z MWD, jeden z prokuratury. Nie
bdzie jednak adnym cudem, jeeli ktrego dnia dowiemy si, e nie byo
nigdy adnych obrad, by za tylko sztab dowiadczalnych maszynistek,
robicych wycigi z nieistniejcych protokow i jeden szef kancelarii,
kierujcy maszynistkami. O, maszynistki te byy na pewno, za to rczymy!
Nie wymienione ani w konstytucji, ani w kodeksie, OSO okazao si jednak
najwygodniejsz z maszynek do misa posuszn, bezpretensjonaln i nie
wymagajc prawniczego smarowania. Kodeks istnia swoj drog, a OSO
swoj i krcio si gadko bez wszystkich jego dwustu piciu artykuw, nie
205
uciekajc si do nich i nawet ich nie wspominajc.
Jak powiadaj w obozie: jak kto ju nie moe, to sd te nie pomoe, ale
OSO zawsze.
Rozumie si, e dla wygody OSO take musiao mie jaki kod wstpny;
w tym celu samo ono stworzyo dla siebie zestaw artykuw literowych,
bardzo uatwiajcych czynnoci (nie trzeba ama sobie gowy
i dostosowywa wyroki do sformuowa kodeksu); byy tak nieliczne, e
dziecko by j e spamitao (cz z nich ju wymienilimy):
NPGG Nielegalne Przekroczenie Granicy;
ASA Antysowiecka Agitacja;
KRD Kontrrewolucyjna Dziaalno;
KRTD Kontrrewolucyjna Trockistowska Dziaalno (ta literka t bardzo ciko
odbijaa si na losie winia w obozie);
PSz Podejrzenie o Szpiegostwo (to, co w sprawie o szpiegostwo wykraczao za
ramy podejrzenia byo w gestii trybunau);
SWPz Stosunki Wywoujce (!) Podejrzenie o Szpiegostwo;
KRM Kontrrewolucyjny sposb Mylenia;
WAS Wywoywanie Antysowieckich nastrojw;
SWE Socjalnie Wrogi Element;
PD Przestpcza Dziaalno (chtnie to dawano byym agrowcom, jeeli
ju do niczego innego nie mona si byo przyczepi); i wreszcie bardzo pojemny
artyku
CzS czonek rodziny* (skazanego na podstawie jednej z wyej wymienionych
kombinacji literowych). Nie zapominajmy, e litery te nie przypaday rwnomiernie
na poszczeglne lata i poszczeglne grupy ludzkie, lecz podobnie, jak artykuy
Kodeksu i punkty dekretw spaday na kraj, niby nage epidemie.
I jeszcze jedno zastrzeenie: OSO wcale nie pretendowao do ferowania
wyrokw! nie dawao wyrokw! orzekao tylko kar administracyjn, to
wszystko. Jasne, e musiao dlatego by wolne od prawnych ogranicze.
Ale chocia ta kara administracyjna nie zamierzaa wcale pretendowa do
godnoci wyroku sdowego, moga jednak trwa 25 lat, przewidywa
rozstrzelanie i zawiera:
pozbawienie rang, tytuw i orderw;
konfiskat caego majtku;
odebranie prawa korespondencji
w rezultacie czego czowiek znika z powierzchni ziemi jeszcze skuteczniej,
ni na mocy prymitywnego wyroku sdowego.
Inn wan zalet OSO byo to, e od jego werdyktw nie byo apelacji nie
byo gdzie skada skarg: nie istniaa adna instytucja ani wysza ode, ani
nisza. Podlegao jedynie ministrowi spraw wewntrznych, Stalinowi
i szatanowi.
Wielkim przymiotem OSO bya szybko dziaania: ograniczaa j tylko
technika maszynopisania.
206
Wreszcie OSO nie tylko nie miao potrzeby ogldania oskaronego (przez
co odcia si bardzo transport wewntrzny w wizieniach), ale nawet nie
dao okazywania jego fotografii. W okresach toku w wizieniach miao to
jeszcze t dobr stron, e wizie po zakoczeniu ledztwa mg nie
zabiera innym miejsca na wiziennej pododze, nie je ludowego chleba,
tylko by od razu skierowany do obozu, by uczciwie tam si trudzi.
Przeczyta za kopi wycigu mg wszak nawet znacznie pniej.
W ulgowych wypadkach zdarzao si tak, e winiw wyadowywano
z wagonw na stacji docelowej; kazano im zaraz klka obok nasypu (to
rodek zapobiegawczy przeciwko prbom ucieczki, ale sprowadzao si to
w rezultacie do modlitwy na cze OSO) i bez adnej zwoki czytano im
werdykty. Zdarzao si te inaczej: przybywajce do Piereborw w 1938 roku
transporty nie znay ani swoich artykuw, ani wyrokw, ale witajcy ich tam
pisarz wszystko wiedzia i z miejsca znajdowa w spisie: SWE 5 lat.
Niektrzy za pracowali ju w obozie wiele miesicy, nie znajc swojego
wyroku. Wreszcie (jest to relacja I. Dobriaka) ustawiono ich uroczycie
w szeregu nie jakiego szarego dnia, tylko l maja 1938 roku, gdy wszdzie
wisiay czerwone flagi i odczytano im werdykty trjki okrgu stalinowskiego
w Zagbiu Donieckim: od dziesiciu do dwudziestu lat kademu. A mj
obozowy brygadier Siniebriuchow w tym samym 1938 roku wraz z caym
kolejowym skadem jeszcze niesdzonych, wysany zosta z Czelabiska do
Czerepowca. Mijay miesice, zeki ju tam pracowali. Nagle zim, w dzie
wolny od pracy (zauwaylicie jakie dni si wybiera? na czym OSO zaley?)
w trzaskajcy mrz wypdzono ich na dwr, ustawiono szeregami, wyszed
do nich przyjezdny lej tnant i oznajmi, e przyjecha, aby zapozna ich
z decyzjami OSO. Ale nie by to zy chopak, jak si okazao, bo zerkn na
ich dziurawe obuwie, na soce, na oszronione supy i tak powiedzia:
A zreszt, chopaki, po co macie tu marzn? Do, jak bdziecie wiedzieli, e
wszystkim wam dao OSO po dziesi lat, a mao, bardzo mao kto dosta osiem.
Zrozumiano? Rozej si!...
*
Skoro jednak Kolegia Specjalne miay charakter tak otwarcie
mechaniczny na co jeszcze zday si sdy? Komu potrzebny tramwaj
konny, skoro jest pod rk bezszelestny, nowoczesny, elektryczny, z ktrego
nikt nie wyskoczy? eby dawa sdziom papu?
Po prostu nie wypada, eby pastwo zupenie nie miao sdw. W 1919
roku VIII Zjazd zapisa w programie: naley stara si, aby cay lud pracujcy
bez wyjtku bra udzia wykonywaniu obowizkw sdowych, Wszystkich bez
wyjtku nie udao si wczy do tej akcji, jurysdykcja to rzecz
skomplikowana, no, ale wyrzec si sdw zupenie to te nie uchodzi!
Zreszt, nasze sdy polityczne izby specjalne sdw okrgowych, trybunay
wojskowe w okrgach, no i wszystkie tam Najwysze cign za OSO jak
za pani matk; one te nie grzzn w bagnie jawnoci i nie trac czasu na
207
debaty stron.
Pierwsza i naczelna ich cecha to niejawno. S przede wszystkim
niejawne i to dla wasnej wygody.
I tak ju si przyzwyczailimy, e miliony i miliony ludzi skazane zostay przy
drzwiach zamknitych, na tyle ju si z tym zylimy, e niejeden otumaniony
syn, brat albo synowie skazanego jeszcze ofuknie ci z caym
przekonaniem: A ce ty chcia? Wida sprawa ma zwizek z czym...
Jeszcze by si wrogowie dowiedzieli! Jak to mona....
Tak wic, bojc si, e si wrogowie dowiedz, sami sobie wpychamy eb
midzy kolana. Kto dzi w naszym kraju prcz moli bibliotecznych
pamita, e Karakozow po swoim zamachu na cara dosta obroc? e
elabow i wszyscy narodowolcy sdzeni byli jawnie, bez obawy, e Turcy
si dowiedz? e Wiera Zasulicz, ktra strzelaa do jeli przetumaczy na
jzyk wspczesny naczelnika stoecznej delegatury okrgowej MWD (a
rania go, tylko e nie miertelnie, cho kaliber kuli by wprost niedwiedzi)
nie tylko e nie zostaa zatuczona w jakiej katowni, nie tylko nie bya
sdzona przy drzwiach zamknitych ale e PUBLICZNY sd przysigych
(nie jaka trjka) UNIEWINNI j i e z tryumfem odjechaa z sdu
karet?
Przytaczajc te przykady dla porwnania nie chc wcale twierdzi, e
w Rosji istniao sdownictwo doskonae. Zapewne godne takiej nazwy
sdownictwo naley do najpniej dojrzewajcych owocw bardzo ju
dostaego spoeczestwa, chyba, e ma si do dyspozycji krla Salomona.
Wodzimierz Dal zauway, e w Rosji, w okresie poprzedzajcym reformy,
nie byo ani jednego przysowia pochlebnego dla sdw! To chyba co
znaczy! Zdaje si, e nie zdono te uku ani jednego przysowia,
chwalcego obieralnych naczelnikw ziemstw powiatowych. Ale reforma
sdownictwa z 1864 roku otwieraa przynajmniej przed mieszkacami
naszych miast drog, wiodc do angielskich wzorw.
Piszc to wszystko, nie zapominam o wypowiedzi Dostojewskiego,
skierowanej przeciw naszym sdom przysigych (Dziennik pisarza):
o ekscesach adwokackiego krasomwstwa (Panowie przysigli! ale c by
to bya za kobieta, gdyby nie zarna rywalki?... panowie przysigli! ale, kto
z nas nie wyrzuciby w tych warunkach dziecka przez okno?...), o tym, e
u przysigych jaki chwilowy odruch moe przesoni obywatelsk
odpowiedzialno. Ale Dostojewski obawia si NIE TEGO, czego wanie
naleao si obawia! By przekonany, e sd publiczny jest ju zdobycz raz
na zawsze osignit!... (Zreszt kto z jego wspczesnych mgby
uwierzy w OSO?...) W innym miejscu tak on pisze: mniejszy to bd
zmiowa si nad winnym, ni posa na szafot niewinnego. O tak, tak, tak!
Przerosty krasomwstwa s chorob nie tylko zbkujcych sdw, lecz take
oglniej ugruntowanej ju demokracji (ugruntowanej, ale ju
zdezorientowanej co do swoich celw moralnych). W takiej Anglii widzimy na
przykad, jak leader opozycji, chcc zapewni swojej partii przewag, nie
208
waha si przed obarczeniem rzdu odpowiedzialnoci za stan kraju,
przeczerniajc sytuacj bardziej, ni ona na to zasuguje.
Naduywanie krasomwstwa to niedobry zwyczaj. Ale jakiej nazwy uy
trzeba dla naduy w dziedzinie tajnoci? Dostojewski mar/\ o takim sdzie,
w ktrym oskaryciel powie wszystko niezbdne dla OBRONY oskaronego.
Ile to wiekw musielibymy na to czeka . Nasze dowiadczenie spoeczne
dostarczyo nam jak dotd niezmiernego mnstwa przykadw OSKARENIA
podsdnych przez adwokatw (, jako uczciwy czowiek sowiecki, jako
prawdziwy patriota nie mog nie czu wstrtu do tych zbrodni, ktre s tu
przedmiotem rozprawy...).
I jakie to wygodne te rozprawy przy drzwiach zamknitych! Toga tu
niepotrzebna, mona spokojnie zakasa rkawy. Co za uatwienie w pracy!
ani mikrofonw, ani korespondentw, ani publicznoci. (Nie, dlaczego,
publiczno tu bywa, ale to funkcjonariusze ledczy. Na przykad, do
leningradzkiego sdu okrgowego przychodzili oni we dnie, aby sprawdzi,
jak te sprawuj si ich wychowankowie a pniej, w nocy, odwiedzali
w wizieniu tych, ktrym trzeba byo przemwi do sumienia).
Druga z najwaniejszych cech naszych sdw politycznych to jasno
perspektyw w robocie. Chodzi o to, e sentencje s z gry okrelone.
Wspomniany ju tom zbiorowy Od wizie... sam daje nam do rk sporo
materiau, twierdzc, e nie nowa to sprawa, e ju w latach 192429 wyroki
byy z gry przesdzone i podporzdkowane oglnym wzgldom charakteru
administracyjnogospodarczego. e poczynajc od roku 1924 z uwagi na
bezrobocie, panujce w kraju, sdy zmniejszyy liczb wyrokw skazujcych
na prac poprawcz z pozostawieniem na wolnoci a zwikszyy liczb
krtkoterminowych kar wizienia (mowa, rzecz jasna, o przestpstwach
pospolitych!). W rezultacie nastpio przepenienie zakadw karnych
winiami krtkoterminowymi (poniej 6 miesicy), ktrzy nie mogli by
w efektywny sposb wykorzystani do pracy w koloniach karnych.
W pocztkach 1929 roku Ludowy Komisariat Sprawiedliwoci ZSSR
w oklniku Nr 5 POTPI ferowanie tak maych wyrokw, a 6. XI. 1929 (w
wigili 12. rocznicy Padziernika, w momencie przystpienia do budowy
socjalizmu) na mocy decyzji CIK i Sownarkomu po prostu ju ZABRONIONO
skazywania na termin krtszy ni jeden rok! Sdzia wie z gry, z biegu twojej
konkretnej sprawy, albo na podstawie oglnej instrukcji, jaki wyrok jest tu
wymagany (zreszt jest przecie telefon w jego gabinecie!). Wzorem OSO
bywaj nawet sentencje z gry wypisane na maszynie, wystarczy tylko
wpisa rcznie nazwisko. A jeeli dajmy na to Strachowicz krzyknie
podczas rozprawy: Ale jak mogem by zawerbowany przez Ignatowskiego,
skoro miaem wtedy raptem dziesi lat! to przewodniczcy kompletu
sdziowskiego (trybuna Leningradzkiego Okrgu Wojskowego, 1942 rok)
tylko huknie w odpowiedzi: Nie szkalowa sowieckiego wywiadu! Bo
wszystko ju dawno postanowione: caa grupa Ignatowskiego ma by
rozstrzelana, wszyscy pod rzd. Jest w tej grupie jeden tylko, niejaki Lipow,
209
ktrego nikt z grupy nie zna i ktry take nie zna nikogo. No to da mu tam
dziesi lat, ju dobrze.
Jak bardzo uatwia sdziom kroczenie po ciernistej drodze ycia fakt, e
wyroki s dane z gry! Nie tyle nawet chodzi o uatwienie dla intelektu bo
nie trzeba wysila mzgownicy ile o ulg moraln: czowiek nie drczy si
ju, e wyda myln sentencj i w rezultacie osieroci wasne dzieci. Nawet
tak zakamieniaego sdziego kata jak Ulrych kto z wybitniejszych
rozstrzelanych nie z jego ust usysza wyrok? skania do pewnej
dobrodusznoci fakt, e werdykt jest ustalony z gry. W 1945 roku Kolegium
Wojskowe rozpatruje spraw estoskich separatystw. Przewodniczy
niziutki, krpy, dobroduszny Ulrych. Nie traci okazji: artuje nie tylko
z kolegw, lecz rwnie z podsdnych (to jest wanie humanitaryzm! nowa
cecha, gdzie to kto widzia?). Dowiedziawszy si, e Suzi jest adwokatem,
mwi z umiechem: No i przyda si wam w kocu wasz zawd!. No bo
o co tu wszczyna spory? Po co szarpa nerwy? Rozprawa toczy si
zwykym trybem: nie odchodzc od stou sdziowskiego pal sobie,
a w sposobnej chwili zarzdzaj przyzwoit przerw obiadow. Gdy za
si wieczr zbliy sd oddala si na narad. Ale kto by tam naradza si
w nocy? Oskaronych zostawia si na ca noc na ich awie, sdziowie
natomiast rozjedaj si do swoich domw. Nastpnego rana, skoro
dziewita, przychodz wywieeni, wygoleni: Wsta, sd idzie! i daj
kademu czerwoca.
No i wreszcie trzecia cecha naszych sdw to dialektyka (dawniej mwio
si po prostacku dyszel niby na przedzie, a gdzie nim skrcisz, tam jedzie).
Kodeks nie powinien by bezwadnym kamieniem na drodze sdziego.
Artykuy kodeksu maj ju po dziesi, pitnacie, dwadziecia latek, a ycie
biegnie szparko i jak mawia Faust:
wiat cay zmienia si i cigle naprzd mknie,
A ja mam trwa przy raz mu danym sowie?
Wszystkie artykuy obrosy komentarzami, wskazaniami, instrukcjami.
Jeli czyn oskaronego w ogle nie jest przez kodeks przewidziany, to
mona jednak ukara go:
przez analogi (co za moliwoci!);
po prostu za pochodzenie (art.: 7 35, przynaleno do rodowiska
spoecznie niebezpiecznego);
za kontakty z niebezpiecznymi osobnikami (tu dopiero otwiera si szerokie
pole dziaania! Kto jest niebezpiecznym osobnikiem i na czym polega kontakt
ustala tylko sdzia).
Bro Boe czepia si precyzji wprowadzanych w ycie prawnych
formu. Na przykad 13 stycznia 1950 roku wydany zosta edykt
o przywrceniu kary mierci (wolno przypuszcza, e z lochw Berii nigdy
nie znikaa). Napisane tam byo, e wolno skazywa na mier dywersantw.
210
Co to znaczy? Napisano i cze. Josif Wissarionowicz tak wanie lubi: nie
dopowiedzie, da tylko wink. Czy tu mowa tylko o tych, ktrzy ze sztabk
trotylu przychodz wysadza w powietrze tory? Nie mwi si o tym wyranie.
Kto jest dywersdntem to niby wiemy od dawna. Kto dopuci do produkcji
brakw ten jest dywersantem. Ale czy tylko to? A jeli na przykad, jakimi
rozmwkami tramwajowymi podwaa autorytet pastwa? Albo jeli
dzieweczka wysza za cudzoziemca czy to nie dywersja wobec naszej
wielkiej ojczyzny?...
Ale przecie nie sdzia sdzi, sdzia tylko pensj pobiera, sdzi instrukcja!
Instrukcja z 37. roku: dziesidwadziecia rozstrzelanie! Instrukcja z 43.:
dwadziecia cikich robt powieszenie. Instrukcja z 45.: wszystkim pod
rzd po dziesi plus pozbawienie praw (sia robocza na trzy piciolatki).
Instrukcja z 49.: wszystkim pod rzd dwadziecia pi.
Maszyna sztancuje. Kto raz zosta aresztowany, ten traci wszystkie prawa
wraz z guzikami, ktre mu obcinaj na progu GB i ju nie moe unikn
WYROKU. I pracownicy aparatu sprawiedliwoci tak si do tego
przyzwyczaili, e w 1958 roku doprowadzili do skandalu: opublikowali
w gazetach projekt nowych Zasad procedury karnej ZSSR
i ZAPOMNIELI wczy punkt przewidujcy moliwo ferowania wyrokw
uniewinniajcych! Oficjalny organ zareagowa agodn wymwk: Moe
powsta wraenie, e nasze sdy wydaj jedynie wyroki skazujce.
Ale spjrzmy na rzecz okiem naszych jurystw: dlaczego waciwie sd ma
mie podwjny wybr, jeeli przy wszystkich innych wyborach gosuje si
u nas na jednego kandydata? To wyrok uniewinniajcy to bezmylno,
take z ekonomicznego punktu widzenia! Przecie to znaczy, e i konfidenci,
i agenci, i funkcjonariusze ledczy, i prokuratura, i klucznicy, i konwojenci
wszyscy trudzili si na darmo!
Oto przykad prostej i typowej sprawy sdowej. W 1941 roku, w naszej armii
bezczynnej, tj. stacjonowanej w Mongolii, wydziay operacyjne miay
obowizek wykazania si aktywnoci i czujnoci. Felczer wojskowy
ozowski wyczu pismo nosem, a mia wanie pretensj do lejtnanta Pawa
Czulpieniewa; rozeszo si o jak dziewczyn. Zada mu wic w cztery oczy
trzy pytania: 1) Jak ci si zdaje dlaczego cofamy si przed Niemcami?
(Czulpieniew: techniki maj wicej i zdyli si wczeniej zmobilizowa.
ozowski: nie, to tylko manewr, my ich wcigamy w gb). 2) Czy wierzysz
w pomoc aliantw? (Czulpieniew: wierz, e nam pomog, ale nie
bezinteresownie. ozowski: oszukuj nas, wcale nie pomog). 3) Dlaczego
Woroszyowa zrobili dowdc frontu PnocnoZachodniego?
Czulpieniew zapomnia o caej rozmowie. ozowski za napisa donos.
Czulpieniewa wezwano do politoddziau dywizji, po czym wyrzucono go
z komsomou: za defetyzm, za bawochwalstwo wobec niemieckiego
wyposaenia technicznego, za niedocenianie strategii naszego dowdztwa.
Najgorcej perorowa organizator komsomolski Kaliagin (w czasie walk nad
jeziorem ChachynGo zachowa si on tchrzliwie, Czulpieniew to widzia
211
i teraz tamten ma powd, aby raz na zawsze pozby si wiadka).
Aresztowanie. Jedyna konfrontacja z ozowskim. Ich fatalna rozmowa
w ogle NIE JEST ROZPATRYWANA w ledztwie. Tylko jedno pytanie: czy
znacie tego czowieka? Tak. wiadek moe odej. (ledczy boi si, e
oskarenie moe si rozwia).
Zamany miesicznym siedzeniem w jamie, Czulpieniew staje przed
trybunaem 36 dywizji zmotoryzowanej. Obecni s komisarz dywizji
Lebiediew, naczelnik wydziau politycznego Sliesariew; wiadek ozowski
nawet nie zosta wezwany na rozpraw. (Jednake dla nadania faszywym
zeznaniom wagi urzdowej, ju po rozprawie i ozowski i komisarz Sieriogin
bd musieli podpisa odpowiednie papiery). Sd pyta: czy rozmawialicie
z ozowskim? O co was pyta? Jak mu odpowiedzielicie? Czulpieniew
z ca prostot mwi jak byo, wci jeszcze nie wie, czym zawini. Przecie
wielu mwi to samo! woa naiwnie. Sd chtnie daje ucha takim
owiadczeniom: Kto mianowicie? Prosz wymieni. Ale Czulpieniew jest
czowiekiem innego pokroju! Kolej na jego ostatnie sowo. Prosz, aby sd
jeszcze raz podda prbie mj patriotyzm, da mi zlecenie zwizane
z niebezpieczestwem mierci! I jak przystao na rycerskiego prostaczka:
a razem ze mn take temu, ktry mnie oczerni, wsplne zadanie!.
Co to, to nie, te rycerskie zapdy wanie kazano nam karczowa wrd
naszych ludzi. ozowski powinien wydawa/proszki, Sierogin powinien
wychowywa onierzy. I czy to wane umrzesz albo nie? Wane, e
mymy byli czujni. Wyszli wic, popalili, wrcili na sale: dziesi lat i trzy
pozbawienia praw.
Takich procesw w kadej dywizji byo podczas wojny na pewno wicej ni
dziesi (inaczej nie opacaoby si tworzenie trybunaw). A ile dywizji byo
niech czytelnik sam policzy..
...Jedna sesja trybunau podobna jest do drugiej w drczcy sposb.
Drczco nieczuli s te ci anonimowi sdziowie gumowe rkawiczki.
Sentencje wszystkie jak z konwejera.
Kady tu zachowuje powag, ale kady rozumie, e to szopka; najlepiej to
rozumiej konwojenci, proste chopaki. W nowosybirskim wizieniu
tranzytowym w 1945 roku konwj robi apel aresztantw wedug spraw. Taki
a taki! 581a, dwadziecia pi lat!. Naczelnik konwoju jest
zaciekawiony: Za co tyle dali? A za nic. esz. Za nic daje si
dziesi.
Kiedy trybuna si spieszy narada trwa tylko minut byle wyj, i wrci.
Jeli dzie roboczy trybunau ma trwa 16 godzin to, gdy uchyl si drzwi
do sali narad, wida biay obrus, zastawiony st, wazy z owocami. Jeli nic
ich nie pili lubi czyta sentencje z psychologi: ...skaza na kar
mierci!... Pauza. Sdzia patrzy skazanemu w oczy, bo to przecie ciekawe
jak to zniesie. Co te teraz czuje? ...Ale biorc pod uwag skruch....
Cae ciany sdowej poczekalni pokryte s napisami, wydrapanymi
212
gwodziem i owkiem: skazali na rozstrzelanie, dali mi wiartk,
dostaem dych. Napisw nie usuwaj: to dziaa wychowawczo. Drzyj ze
strachu, pochyl gow i nawet nie myl, e mona co zmieni, choby nie
wiem co zrobi. Moesz wygosi mow, godn Demostenesa w pustej sali,
w obecnoci garci agentw ledczych (Olga Sliozberg, na rozprawie przed
Sdem Najwyszym, 1936) nic ci to nie pomoe. O, zamieni dych na
rozstrzelanie to moesz, owszem; wystarczy krzykn im: Faszyci! Wstyd
mi, e kilka lat byem w waszej partii! (Mikoaj Siemionowicz Daskal
kolegium specjalne regionu AzowskoCzarnomorskiego, przewodniczcy
Cholik, miasto Majkop, J937 rok) a zaraz wrobi ci w now spraw i ju
wtedy jeste zgubiony.
Czawdarow opowiada, jak pewnego razu oskareni na rozprawie odwoali
nagle wszystkie swoje faszywe, wymuszone zeznania, zoone w czasie
ledztwa. No i c? Nie duej ni par sekund trwaa niespokojna wymiana
spojrze. Prokurator zada przerwy w rozprawie bez podania powodu.
Z wizienia ledczego kusem przybiegli oficerowie ledczy i ich pomocnicy,
specjalici od bicia. Wszystkich podsdnych naprzd zaprowadzili do
boksw, a pniej znw zbili, jak naley i zapowiedzieli, e dobij ich
w trakcie nastpnej przerwy. Przerwa si skoczya. Sdzia ponowi swoje
pytania i wszyscy spoem wawo si przyznali.
Wyjtkowy spryt przejawi Aleksander Grigoriewicz Karetnikow, dyrektor
instytutu badawczego przemysu wkienniczego. Tu przed pocztkiem sesji
Kolegium Wojskowego Sdu Najwyszego (a dlaczeg to cywil, wcale nie
wojskowy, ma odpowiada przed, kolegium wojskowym i temu ju si nikt nie
dziwi, nikt o powd nie pyta) donis przez konwojenta, e chce zoy
uzupeniajce zeznania. Wywoa tym, rzecz jasna, nalene zainteresowanie.
Zosta przyjty przez prokuratora. Karetnikow pokaza mu swj gnijcy
obojczyk i oznajmi e wszystko podpisa, bo go torturowano. Prokurator ju
przeklina swoj apczywo po co te asi si na jakie uzupeniajce
zeznania! ale byo za pno. Kady z nich jest odwany tylko dopty,
dopki wystpuje jako anonimowa czstka wielkiego mechanizmu. Ale gdy
tylko na nim si skupi osobista odpowiedzialno, gdy tylko promie wiata
wydobdzie go z ciemnoci jegomo blednie, bo rozumie, e on take jest
niczym, e moe polizn si na byle upinie. W ten sposb Karetnikow
schwyta w potrzask prokuratora, a ten ju nie omieli si zatuszowa
sprawy. Zacza si sesja Kolegium Wojskowego. Karetnikow tam rwnie
wszystko powtrzy... Tym razem Kolegium Wojskowe udao si na
prawdziw narad! Ale mogo w tym wypadku wyda jedynie werdykt
uniewinniajcy, a co za tym idzie zaraz uwolni Karetnikowa. I dlatego...
NIE PODJO ADNEJ DECYZJI!
Jak gdyby nigdy nic, znw nic, znw odwieziono Karetnikowa do wizienia,
podleczono go, potrzymano trzy miesice. Przyszed nowy oficer ledczy,
nadzwyczaj uprzejmy, wypisa nowy nakaz aresztowania (gdyby nie wykrty
Kolegium, to przynajmniej te trzy miesice mg Karetnikow spdzi na
213
wolnoci!) i powtrzy te same pytania, ktre zada jego poprzednik.
Karetnikow, majc nadziej na zwolnienie, trzyma si mocno i nie
przyznawa si do winy. I c?... OSO wlepio mu 8 lat.
Przykad ten do wymownie ilustruje rnic midzy moliwociami winia,
a moliwociami OSO. A Dzierawin tak pisa:
Gorszy ni rozbj jest sd stronny
Gdzie prawo pi tam kty sdzi.
Obywatela kark bezbronny
Na pastw miecza wyda bdzie.
Ale rzadko zdarzay si takie kopoty Kolegium Wojskowemu Sdu
Najwyszego. Zreszt nieczsto przecierao ono swoje zamglone. oczy, aby
uczci spojrzeniem szeregowego, cynowego aresztancika. A.D. Romanw,
inynierelektryk, w 1937 roku wcignity zosta na gr przez dwch
konwojentw, wlokcych go pod rce, biegiem po schodach, a na czwarte
pitro (winda bya chyba czynna, ale aresztanci napywali tak gsto, e
inaczej pracownicy sdowi nigdy by si nie dopchali). W drzwiach rozmin
si z innym, ju skazanymi i wpad z konwojentami do sali. Romanw
z trudem zapa oddech (to si mu w czasie dugiego ledztwa nie przybyo)
i powiedzia, jak si nazywa, jak ma na imi i jak zwa byo ojca. Co tam
bknli, wymienili spojrzenia i Ulrych wci ten sam! oznajmi:
Dwadziecia lat!. I znw kusem wywleczono Romanowa z sali, do ktrej
ju biegiem cignito nastpnego.
To byo, jak we nie: w lutym 1963 roku zdarzyo mi si kroczy
w gr po tych samych schodach (zrzekem si wygd windy, eby rozejrze
si troch), ale w towarzystwie ugrzecznionego pukownikaszefa organizacji
partyjnej. Ze wszystkich wyspiarzy Archipelagu tylko mnie przypad ten
przywilej! I w kolumnowej, kolistej sali, gdzie chyba obraduje plenum Sdu
Najwyszego Zwizku, z ogromnym podkowiastym stoem, w zatoce ktrego
stoi jeszcze inny st, okrgy, otoczony siedemdziesicioma starowieckimi
krzesami, suchao moich sw siedemdziesiciu czonkw Kolegium
Wojskowego tego samego wanie, ktre sdzio niegdy Karetnikowa
i Romanowa, i innych, itp., itd... Powiedziaem im wtedy: Bardzo znamienny
to dzie! Byem skazany z pocztku na obz, pniej na doywotnie zesanie
a nigdy nie widziaem na oczy ani jednego sdziego. I oto teraz widz was
wszystkich zebranych tu razem! (Oni te wiedzieli pierwszy raz ywego zeka,
przejrzawszy nagle na oczy).
Ale okazao si, e to nie byli wcale oni! Tak. Teraz mwili, e to nie byli
oni. Zapewniali mnie, e TAMTYCH ju tu nie ma. Niektrzy przeszli na
emerytur dla zasuonych, tego i owego usunito (Ulrych, jeden
z najwybitniejszych katw, jak si okazuje usunity zosta jeszcze za Stalina,
w 1950 roku za... miczakowato!) Niektrych (na palcach policzy)
214
sdzono nawet za czasw Chruszczowa, a ci z awy oskaronych odgraali
si: Dzi ty nas sdzisz, a jutro my ciebie bdziemy, uwaaj!. Ale jak
wszystkie inicjatywy Chruszczowa, akcja ta, z pocztku bardzo energiczna,
zostaa przeze wkrtce zapomniana, puszczona samopas i nie osigna
stopnia nieodwracalnoci, co znaczy, e wszystko pozostao tym, czym byo.
Po kilku naraz weterani prawodawstwa snuli teraz swoje wspomnienia,
podrzucajc mi bezwiednie materia do tego rozdziau (a gdyby zabrali si do
publikacji, do wspominania? Ale id lata, mino ich jeszcze pi, a nie robi
si janiej. A potem jeszcze dziesi mino i znw zamio si na amen
(1978 rok!). Wspominali, jak na sdowych sesjach sdziowie publiczni chepili
si e udao si im nie zastosowa artykuu 51. KK o okolicznociach
agodzcych i w ten sposb udao im si z kolei da dwadziecia pi
zamiast dziesitaka! Albo w jak poniajcy sposb byy sdy
podporzdkowane Organom! Pewien sdzia otrzyma do rozpatrzenia tak
spraw: oto pewien obywatel po powrocie ze Stanw Zjednoczonych
utrzymywa oszczerczo, e tam s dobre drogi. I nic wicej. I w aktach
sprawy te nic wicej! Sdzia odway si, odesa akta dla uzupenienia
ledztwa w celu otrzymania powaniejszych antysowieckich materiaw to
znaczy po to, aby tego winia mocniej przycinito i pobito. Ale tych
zbawiennych intencji sdziego nie wzito pod uwag i odpowiedziano mu
z gniewem: Co to ma by, nie macie zaufania do naszych Organw?
i sdziego zesano w randze sekretarza trybunau na Sachalin! (Za
Chruszczowa postpowanie byo agodniejsze: skompromitowanych
sdziw przenoszono... no, jak mylicie, dokd?. do adwokatury!). Rwnie
ustpliwa wobec Organw bya prokuratura. Gdy w 1942 roku gone si
stao krzyczce naduycie wadzy przez Riumina w kontrwywiadzie Floty
Pomocnej, prokuratura nie omielia si ingerowa na mocy wasnych
uprawnie, lecz tylko unienie powiadomia Abakumowa, e jego dziatki
swawol. Mia powody Abakumow, aby uwaa Organy za sl ziemi! (Tote
wezwa Riumina tylko po to, aby go awansowa sobie samemu na zgub).
Nie starczao po prostu czasu, bo opowiedzieliby mi dziesi razy wicej. Ale
i to dawao do mylenia. Jeeli i sd, i prokuratura byy tylko pionkami dla
ministra Bezpieczestwa, to moe nie warto powica im oddzielnego
rozdziau?
Snuli swoje opowieci jeden przez drugiego, a ja rozgldaem si i nie
mogem si nadziwi: ale to ludzie! normalni LUDZIE! Jak umiechaj si!
Jak szczerze mi klaruj, e mieli tylko dobro na wzgldzie. No, a jeeli
jeszcze tak si zoy, e znowu bd mnie musieli sdzi, o, choby w tej
sali (pokazuj mi wanie gwn sal)?
No i c, zasdz.
Co byo na pocztku, kura czy jajko? Ludzie czy system? Przez kilka wiekw
pokutowao u nas przysowie: nie prawa si bj tylko sdzi.
Ale zdaje mi si, e Prawo przecigno ju ludzi, ludzie nie dorwnuj mu
w okruciestwie. I czas ju odwrci to przysowie: nie sdzi si bj tylko
215
prawa.
Prawa Abakumowa, rzecz jasna.
Oto wstpuj po kolei na trybun, dyskutujc o Iwanie Denisowiczu. Oto
mwi z radoci, e ta ksika ulya ich sumieniu (tak wanie mwi...).
Stwierdzaj, e obraz, jaki narysowaem, jest jeszcze bardzo zagodzony, e
kady z nich zna cisze obozy. (A wic zdawali sobie spraw?...). Z tej
siedemdziesitki, siedzcej przy podkowiastym stole, kilku wykazuje dobr
znajomo literatury, s to nawet czytelnicy miesicznika Nowyj Mir, pragn
reform, z przejciem mwi o naszych bolczkach spoecznych,
o zaniedbaniu, w jakim tonie wie...
Siedz tu i myl: jeeli pierwsza, maleka kropla prawdy ma efekt bomby
psychologicznej to c si stanie w naszym kraju, gdy Prawda runie
wodospadem? A runie, to nieuniknione.
216
VIII. DZIECISTWO PRAWA
Wszystko potrafimy zapomnie. Pamitamy nie to, co byo naprawd,
nie fakty historyczne, lecz tylko ten sztancowany szablon, ktry chcieli
utrwali w naszej pamici, wbijajc go nam w gowy nieustannie.
Nie wiem, czy to cecha oglnoludzka, ale e rosyjska to ju pewne. Niemia
to cecha. Moe bierze si z poczciwoci, ale niemia. Ona to wydaje nas na
up kamcom.
Dlatego te jeli trzeba, abymy nie pamitali nawet publicznych procesw
sdowych to ich nie zachowujemy w pamici. Sdzono ludzi publicznie,
pisano o tym w gazetach, ale nie wbito nam tego motkiem do ba wic nie
pamitamy. (Dziury w gowie dry tylko codzienne powtarzanie przez radio).
Nie mwi o modziey, ta nie moe tego pamita, to jasne ale
o ludziach, ktrzy byli ju doroli w trakcie tych procesw. Poprocie
przecitnego obywatela, by wyliczy znane procesy publiczne przypomni
sobie spraw Bucharina, Zinowiewa. Moe jeszcze proces Prompartii, to ju
z wysikiem. I to wszystko, wicej publicznych procesw nie byo.
Co tam gada o tajnych procesach!... Ju w 1918 roku ile to trybunaw
grzmiao i huczao, gdy nie byo jeszcze ani praw, ani kodeksw, sdziowie
mogli uwaa za punkt odniesienia tylko potrzeby wadzy robotniczo
chopskiej. Mylano wtedy, e te procesy toruj drog nowej, miaej
praworzdnoci. Szczegowe ich dzieje bd jeszcze kiedy napisane, my
nie zamierzamy porywa si na zreferowanie caej tej historii w tej ksice.
Jednake nie sposb obej si bez pobienego choby przegldu. Mamy
obowizek jakie zwglone resztki odszuka po omacku, nawet w tej
rowej, zwiewnej mgle dziejowego poranku.
W cigu tych dynamicznych lat nie rdzewiay na rapciach szable wojny, ale
te nie przysychay do pochew rewolwery kary. To dopiero pniej tak to
urzdzono, eby rozstrzeliwa w sekrecie, nocami, eby w piwnicach
strzela w karki. A w 1918 roku znany riazaski czekista Stelmach
rozstrzeliwa we dnie, na podwrcu i to tak, eby kolejni kandydaci mogli
wszystko widzie z okien wizienia.
Istnia wtedy oficjalny termin: wniesudiebnaja rasprawa. Nie dlatego, i nie
byo jeszcze sdw, lecz dlatego e bya ju Czeka. Tego ptaszka,
o twardniejcym z wiekiem dziobie, houbi Trocki: Zastraszanie jest
potn broni polityczn i trzeba by hipokryt, aby tego nie rozumie.
Take Zinowiew delektowa si, nie przeczuwajc wasnego koca: Litery
GPU, podobnje jak WCzK nale do najpopularniejszych w wiecie.
Pozasdow, bo tak byo efektywniej. Sdy istniay, sdziy i skazyway na
mier, ale trzeba pamita, e rwnolegle i niezalenie od nich istniay
i biegy swoim torem owe represje pozasdowe. Jakie rozmiary przybray? M.
acis w swoim popularnym przegldzie dziaalnoci Czeki przytacza wykaz,
dotyczcy tylko ptorarocznego okresu (1918 rok i pierwsza poowa 1919)
i dwudziestu tylko guberni centralnej Rosji (cyfry tu cytowane bynajmniej
217
nie s kompletne , co jest moe po czci wynikiem skromnoci):
rozstrzelanych przez Czek (tzn. bez rozprawy, w trybie pozasdowym)
8.389 ludzi (sownie: osiem tysicy trzystu osiemdziesiciu dziewiciu),
wykryto organizacji kontrrewolucyjnych 412 (cyfra to fantastyczna, biorc
pod uwag nasz brak talentu organizacyjnego, widoczny w cigu caych
dziejw, a nadto oglny rozgardiasz i wczesny upadek ducha)
aresztowano ogem 87.000 s. (Ta cyfra wydaje si znw pomniejszona).
Jak wielko porwnawcz znale by mona dla tych cyfr? W 1907 roku
grupa lewicowych dziaaczy wydaa zbir artykuw zatytuowany Przeciw
karze mierci gdzie przytacza si imienny spis wszystkich skazanych od
1826 do 1906 roku. Autorzy ksiki zastrzegaj si, e spis to jeszcze
niekompletny (chyba jednak nie bardziej uomny, ni dane acisa,
kompletowane w okresie wojny domowej). Wylicza si tam 1397 nazwisk. Od
tej cyfry odliczy naley 233 skazanych, ktrym kar mierci zamieniono na
inn, oraz 270 ludzi, ktrzy uszli kary (przewanie chodzi o polskich
powstacw, ktrzy schronili si na Zachodzie). Pozostaje 894 ludzi. Ta cyfra
dotyczca 80 lat okazuje si 255 razy nikej sza od czekistowskiej!
A czekistowska dotyczy mniej ni poowy guberni (liczne egzekucje
wykonane na pnocnym Kaukazie i Dolnym Powou w ogle nie zostay tu
uwzgldnione). Co prawda, autorzy zbioru przytaczaj take inn, przyblion
statystyk, wedle ktrej w cigu jednego tylko 1906 roku skazano na mier
(by moe nie wszystkie wyroki zostay wykonane) 1.310 ludzi; ogem za
w okresie 18261906 3.419 ludzi. Wszystko to w okresie sawetnej
stoypiskiej reakcji (bdcej odpowiedzi na fal rewolucyjnego terroru)
i mamy na podordziu jeszcze inn cyfr, dotyczc tego okresu 950
egzekucji w cigu 6 miesicy. (Stoypinowskie sdy polowe dziaay, owszem
ale zaledwie przez 6 miesicy). Ta cyfra budzi zgroz, ale nawet ona nie da
rady naszym zahartowanym nerwom: jeli wemiemy pod lup nasz cyferk,
to tak czy owak przekonamy si, e jest ona TRZYKROTNIE wysza przy
tym pochodzi jedynie z 20 guberni i nie obejmuje ponadto dziaalnoci
sdw ani trybunaw.
A co z sdami?
A jake! Miesic po rewolucji Padziernikowej ustanowione zostay sdy po
pierwsze sdy ludowe, swobodnie wybierane przez robotnikw i chopw,
ale tak, eby sdziowie koniecznie mieli polityczne dowiadczenie pracy
w proletariackich organach partii i eby wybrani byli po uprzedniej
starannej weryfikacji kandydatw na to stanowisko przez komitety
wykonawcze rad powiatowych, ktre maj prawo odwoania ich w kadej
chwili. (Dekret o Sdach Nr l z 24 listopada 1917 roku, art. 12 i 13).
A skoro tak, to ludowych sdziw ju nie wybierano, tylko po prostu bywali
wyznaczani przez komitety wykonawcze sowietw, co na jedno wychodzi,
jako e sowiety o czym kady wie s wyrazicielami interesw mas
pracujcych.
Po drugie, a nawet znw po pierwsze, ten sam Mekret z 24 listopada 1917
218
roku ustanawia robotnicze i chopskie Rewolucyjne Trybunaty, od gminnych
i powiatowych poczynajc. Pomylane byy od razu jako organy dyktatury
proletariatu i jako tak bezwiednie si zoyo, e Rewolucyjne Trybunay
powstay w mgnieniu oka i w caym kraju, a sdy ludowe nie mogy si
wyklu jeszcze przez dugie miesice, szczeglnie w guchych zaktkach.
I dlatego rewolucyjne trybunay wziy na swoje barki wszystkie sprawy,
w tym rwnie kryminalne.
Ale nie ma obawy, nie tak wielka bya rnica midzy ludowymi sdami
a trybunaami: kiedy pniej, w 1919 roku wyoni si podstawy prawa
karnego RSFSR, charakterystyka i tych, i tamtych organw sdowych jest
w nich prawie identyczna: i jedne, i drugie nie s ograniczone adnym
puapem dopuszczalnych kar; i te, i tamte musz mie rce niczym nie
skrpowane: prawo nie przewiduje adnych sankcji za przekroczenie
kompetencji, sdy maj zupen swobod wyboru rodkw represji,
nieograniczone prawo ich stosowania (jeli orzekaj pozbawienie wolnoci, to
mog to robi bez okrelania terminu, to znaczy a do odwoania). Sd
ludowy, podobnie jak rewtrybuna, kieruje si jedynie rewolucyjnym
wiatopogldem prawnym i rewolucyjnym sumieniem. Sentencje zarwno
jednych, jak drugich tych organw s ostateczne i nie podlegaj adnej
apelacji w adnej instancji. Sdy ludowe, tak samo jak Trybunay
Rewolucyjne nie skrpowane s w swojej dziaalnoci adnymi
obwarowaniami formalnymi, jedynym miernikiem ich ocen jest wymiar szkody,
jak podsdny zada swoimi uczynkami interesom walki rewolucyjnej;
kryterium wyroku jest przydatno dla dziea obrony i ludowej gospodarki. (Z
pocztku rewtrybunay miay, w swoim skadzie awnikw wyznaczanych
przez miejscowe sowiety, ale z czasem przybray bardziej skadny ksztat
staej trjki, z tym, e jeden z jej czonkw delegowany by przez miejscowe
kolegium gubernialnej Czeki aby w ten sposb utrwalaa si na wszystkich
poziomach ywa wi midzy rewtrybunaami a Czerezwy czajk).
4 maja 1918 roku wydano dekret o utworzeniu Najwyszego Rewolucyjnego
Trybunau przy WCIK (Wszechzwizkowy Centralny Komitet Wykonawczy)
i wszyscy byli przekonani, e tym samym zakoczone zostao dzieo
rozbudowy systemu sdowego. Ale jak daleko jeszcze byo do tego!
Okazao si jeszcze konieczne dla zapewnienia rozwoju kolejnictwa
stworzenie oglnokrajowego systemu Rewolucyjnych Trybunaw
Kolejowych.
Stworzono te jednolity system Rewolucyjnych Trybunaw Wojsk i Ochrony
Wewntrznej. W 1918 roku wszystkie te systemy zgodnie ju dziaay nie
zostawiajc na terytorium RSFSR adnego luzu dla przestpsw i wykrocze
przeciw rewolucyjnej walce mas jednake bystre spojrzenie towarzysza
Trockiego wykryo braki w tej pozornie kompletnej konstrukcji i 14
padziernika 1918 roku podpisa on rozkaz o sformowaniu jeszcze jednego
systemu Rewolucyjnych Trybunatw Wojennych.
Kierujc bez chwili wytchnienia Rewwojensowietem Republiki i tak zajty
219
ratowaniem Republiki od wrogw zewntrznych, ten nasz wdz i inspirator
nie rozwin detalicznie swojego pomysu, ale za to nadzwyczaj trafnie wybra
przewodniczcego Centralnego Rewolucyjnego Trybunau Wojennego
w osobie towarzysza DaniszewskiegO, ktry nie tylko w byskotliwy sposb
zorganizowa i rozbudowa cay system tych nowych jeszcze organw lecz
rwnie napisa teoretyczne uzasadnienie tej instytucji (K. Ch. Daniszewski:
Rewolucyjne Wojenne Trybunay, Wyd. Rew. Wojen. Trybunau Republiki,
Moskwa 1920 rok). Jeden egzemplarz tej jego broszury cudem si uchowa
i trafi do naszych rk. Co prawda, broszura opatrzona jest stemplem tajne
ale z powodu przedawnienia zostanie mi moe darowane ujawnienie jej
fragmentw (to, co pisaem wyej o sdach, te z tej broszury pochodzi).
Zaraz po Padzierniku, w zgodzie z jego hasami i tymi zwyczajami, ktre
panoway w armii ju od czasw Lutego 1917 roku, istniao przewiadczenie,
e w Czerwonej Armii sdy pukowe i dywizyjne pochodzi bd z wyborw.
Ale ich demokratyczn dziaalnoci niedugo si rozkoszowano i wkrtce
w ogle ju ich nie byo. Spontanicznie pojawiay si wszdzie sdy polowe,
trjki, a swj drog dziaay (to znaczy rozstrzeliway) frontowe organy
Czeka i swoj drog organy kontrwywiadu, forpoczty pniejszych
Wydziaw Specjalnych. W czasie tych surowych dla Republiki miesicy,
kiedy towarzysz Trocki oznajmi na posiedzeniu WCIK: My, synowie klasy
robotniczej, zawarlimy tu pakt ze mierci, a to znaczy, e zwycistwo
bdzie nasze trzeba byo zmusi wszystkich naraz i kadego z osobna
aby wyty si i wykona swj obowizek.
Rewolucyjne Wojenne Trybunay to przede wszystkim organy suce do niszczenia,
izolacji, unieszkodliwiania i terroryzowania wrogw robotniczochopskiej ojczyzny
i dopiero w drugiej kolejnoci s to sdy, ustalajce stopie winy danego osobnika
(str. 5). Rewolucyjne Wojenne Trybunay maj kompetencje jeszcze bardziej
wyjtkowe, ni zwyke trybunay rewolucyjne, ktre wdryy si w oglny system
sdownictwa ludowego (str. 6).
Jake to Jeszcze bardziej wyjtkowe? Tu ju brak tchu, a trudno da
wiar: co moe by bardziej wyjtkowe od Rewtrybunaw? Zasuony
dziaacz tych organw, autor wielu wyrokw z tamtych lat, wyjania to nam:
Obok organw sdowych powinny istnie organy, jeli mona tak rzec, sdowej
represji (str. 8).
Czy pojmie t rnic nasz czytelnik? Z jednej strony Czerezwyczajka, czyli
represja pozasdowa. Z drugiej strony Rewtrybuna bardzo uproszczony,
bardzo nielitociwy, ale mimo wszystko jaki rodzaj sdu. A midzy nimi?
Rozumiecie? Midzy nimi brak wanie organw zagady w majestacie prawa
oto czym jest Rewolucyjny Wojenny Trybuna!
Rewolucyjne Wojenne Trybunay od pierwszej chwili byy bojowymi organami
rewolucyjnej wadzy... Od razu dano im okrelony ton i kurs, nie pozwalajcy na
adne wahania... Udao nam si umiejtnie wykorzysta dowiadczenie,
nagromadzone przez Rewtrybunay i jeszcze je rozwin (str. 13) a napisane to
220
jest jeszcze przed wydaniem pierwszej instrukcji, przysanej w styczniu 1919 roku.
Dla lepszej wsppracy z Czerezwyczajk wykorzystano rwnie zwyczaj, aby jeden
z czonkw Rewwojentrybunau by delegatem Oddziau Specjalnego Dowdztwa
Frontu, ale fronty nie byy formacjami trwaymi. Po ich znikniciu
Rewwojentrybunay wcale nie rozpaday si, tylko zapuszczay korzenie w okrgach
i obwodach dla walki i bezporedniej likwidacji uczestnikw powsta (str. 19).
Rewwojentrybunay sdziy ludzi za dezercj z miejsca pracy, poniewa w
danych okolicznociach jest to taki sam akt kontrrewolucji, jak zbrojne
powstanie przeciw robotnikom i chopom (str. 21). Nawet za grubiaski
stosunek do podwadnych, niechlujne penienie obowizkw subowych,
niedostwo w pracy, ignorowanie wasnych praw... (str. 23), itd, itd..
Rewwojentrybunay istniay nie tylko dla wojskowych, lecz rwnie dla
wszystkich cywilw w rejonie frontu. S one organem walki klasowej ludu
pracujcego. Aby nie wyniky spory z trybunaami, dziaajcymi
w ssiedztwie, przyjto zasad: kto pierwszy rozpocznie dochodzenie, ten
ma sdzi i adnego odwoania by nie moe. Wyroki zaleay od sytuacji
na frontach: po zwycistwie na odcinku poudniowym wiosn 1920 roku,
nadesza dyrektywa, by zmniejszy ilo egzekucji i rzeczywicie w cigu
pierwszego procza rozstrzelano tylko 1426 osb (nie liczc Rewwrytunaw!
ani Trybunaw Kolejowych! ani Trybunaw Wojsk Ochrony! ani
Czerezwyczajki! ani Kontrwywiadu! i tu przypomnijmy stoypinowsk cyfr
950 skazanych na mier, co pooyo tam anarchicznej fali morderstw
w caej Rosji. Przypomnijmy te tych 894 powieszonych w cigu 80 lat
poprzedniej historii Rosji). A latem 1920 roku rozgorzaa wojna z Polakami
i w cigu samego tylko lipca i sierpnia Rewwojentrybunay (nie liczc patrz
wyej...) orzeky 1976 wyrokw mierci (str. 43); danych z innych miesicy
brak.
Rewwojentrybunay miay prawo bezporednio i doranie skazywa na
mier dezerterw i agitatorw, wzywajcych do zakoczenia wojny domowej
(to znaczy pacyfistw, str. 37). Powinny byy odrnia morderstwo
kryminalne (nie podlegajce rozstrzelaniu) od mordu politycznego
(rozstrzelanie str. 38); okradzenie osoby prywatnej (trybunay powinny tu
przejawia trosk i agodno, albowiem dostatki, w jakie buruazja opywa,
popychaj ludzi do kradziey) od kradziey dobra spoecznego (cay ciar
rewolucyjnej kary). adnego wykazu, kar formuowa nie sposb, nie
miaoby to tutaj sensu, jednake nie moemy obej si bez dyrektyw
i instrukcji (str. 39). Nader czsto rewolucyjne wojenne trybunay
funkcjonowa musz w warunkach, w jakich trudno okreli, czy dziaaj
jako organy sdowe, czy te po prostu jako oddziay bojowe. Nierzadko...
sprawa toczy si jednoczenie w sali sdowej i na ulicy. Rozstrzelania nie
mona uwaa za rodzaj kary, jest to po prostu sposb fizycznej likwidacji
wroga klasy robotniczej i moe by stosowane w celu zastraszania
(terroryzowania) innych przestpcw (str. 40). Kara nie jest aktem zemsty
za win, nie jest te tej winy odkupieniem.... Trybuna wyrabia sobie zdanie
221
o osobowoci przestpcy o tyle, o ile mona wysnu takie ustalenia z jego
zachowania si i z jego przeszoci.
W praktyce Rewwojentrybunaw traci wszelki sens prawo apelacji,
wprowadzone przez buruazj.;. w ustroju sowieckim nikomu nie jest
potrzebna ta mitrga (str. 46). Wprowadzanie praktyki odwoa jest rzecz
absolutnie niedopuszczaln. Odmawia si prawa do wnoszenia skarg
kasacyjnych . Wyroki naley wykonywa prawie bez zwoki, aby efekt
represji by jak najsilniejszy. Trzeba koniecznie odbiera przestpcom
wszelk nadziej na odwoanie, albo zmian wyroku Rewolucyjnego
Trybunau Wojennego. Rewolucyjny Trybuna Wojenny jest niezbdnym
i wiernym organem Dyktatury Proletariatu i zadaniem jego jest
przeprowadzenie klasy robotniczej przez niebywae zway ruin, przez oceany
krwi i ez... a do krainy wyzwolonej pracy, szczcia mas pracujcych
i wszelkiego pikna.
Mona by cytowa dalej i dalej, ale chyba do tego! Rzumy tylko okiem
w gb tej przeszoci, ogarnijmy wzrokiem buchajc wwczas ogniem
map naszego kraju, sprbujmy wyobrazi sobie te ywe osady ludzkie,
o ktrych nie ma nawet wzmianki w broszurze. W kadym zdobytym
miecie nie tylko wykwitay zaraz dymki wystrzaw na podwrcach Czeki,
lecz rwnie dugo jeszcze zasiaday nie znajce snu rewtrybunay. I po to by
dosta kule, nie trzeba byo by koniecznie biaym oficerem, senatorem,
ziemianinem, zakonnikiem, kadetem, eserem, czy anarchist. Wystarczyo
mie w tych latach biae, mikkie rce bez odciskw, aby pj pod mur. Ale
atwo odgadn e za bunty w Iewsku, albo Wotkisku, Jarosawiu albo
Muromie, Kozowie albo Tambowie drogo zapaciy rwnie spracowane
rce... W tych fascykuach wyrokw pozasdowych i trybunalskich jeli
w ogle kiedy zostan nam udostpnione najwiksze zdziwienie wzbudzi
ilo nazwisk prostych chopw. Bo niezliczone byy chopskie ruchawki
i powstania midzy 18. a 21. rokiem, chocia nie roztaczaj one swoich
barw na kolorowych stronicach Historii wojny domowej, a nikt nie
fotografowa i nie uwiecznia aparatem filmowym tych ludzi zbrojnych
w konice, widy i topory, gdy tumem szli przeciw karabinom maszynowym,
ani pniej, gdy ze zwizanymi rkoma dziesiciu za jednego! w dugich
szeregach czekali na rozstrzelanie. Sapokowskie powstanie pamita si do
dzi tylko w Sapoku, piteliskie tylko w Pitelinie. Z teje pracy acisa
wiadomo, e w cigu tych ptora roku na terenie tyche 20 guberni
stumiono 344 powstania. Chopskie ruchawki ju w 1918 roku zaczto
nazywa kuackimi, jak mogli bowiem zwykli chopi buntowa si przeciwko
wadzy robotniczochopskiej! Ale czym wytumaczy wobec tego, e za
kadym razem chwytay za bro nie trzy chaty we wsi, tylko caa wie?
Czemu to masa biedoty wiejskiej nie braa si do takich samych wide
i toporw, aby pozabija zbuntowanych kuakw, tylko razem z nimi sza na
cekaemy? acis: innych chopw (kuak) zmusza obietnicami, szczuciem
i grobami do brania udziau w tych powstaniach. Ale jakie obietnice mogy
222
mierzy si ze sloganami komitetw biedoty! jakie groby mogy by
straszniejsze od cekaemw CZON!
A ilu jeszcze przypadkowych, np, zupenie przypadkowych ludzi wpadao
midzy te kamienie myskie; z takich wanie skada si nieuchronnie
poowa ofiar kadej strzelajcej, rewolucji.
Oto sprawa tostojowca F. Jewa z 1919 roku, opowiedziana przez niego
samego dopiero dzi. Nawet teraz, w 1968 roku nie odwa si przytoczy
jego penego nazwiska.
Zaraz po proklamowaniu powszechnej, obowizkowej mobilizacji do Armii
Czerwonej (rok po hasach: Precz z wojn! Bagnet w ziemie! Wszyscy do
domw!) w samej tylko guberni riazaskiej w okresie poprzedzajcym
wrzesie 1919 roku wyapano i odesano na front 54.697 dezerterw (a ilu
to zastrzelono na postrach na miejscu!) Je-w za wcale nie by dezerterem,
tylko otwarcie odmwi penienia suby wojskowej z uwagi na swoje
przekonania religijne. Zostaje przemoc wzity do wojska, ale w koszarach
wzbrania si przed wziciem broni do rki, nie chodzi na wiczenia. Oburzony
komisarz jednostki przekazuje go do dyspozycji Czeki z meldunkiem, e nie
uznaje wadzy sowieckiej. Przesuchanie. Przy stole siedzi trzech czekistw,
przed kadym ley nagan. Znamy takich bohaterw, zaraz tu bdziesz klka
przed nami! Zgd si natychmiast, masz walczy w szeregach, inaczej tu
ci zastrzelimy! Ale Jew nie ustpuje, nie moe walczy bo jest wolnym
chrzecijaninem. Jego spraw przekazuj do rewtrybunau miasta Riazania.
Proces pokazowy, ze stu ludzi na sali. Stary obroca o miych manierach.
Wyksztacony oskaryciel (sowo prokurator zabronione jest a do 1922
roku) Nikolski, rwnie stary prawnik. Jeden z awnikw stara si
dowiedzie od oskaronego, jakie s jego przekonania (, jak to si dzieje, e
wy, przedstawiciel mas pracujcych, uznajecie pogldy arystokraty, hrabiego
Tostoja?) przewodniczcy trybunau przerywa i nie pozwala oskaronemu
na odpowied. Powstaje spr.
awnik: Nie chcecie wic zabija ludzi i namawiacie innych, eby tego nie
robili. Ale biali zaczli t wojn, wy za przeszkadzacie nam si broni przed
nimi. No to polemy was do Koczaka, tam moecie gosi swoje hasa
niesprzeciwiania si zu!
Jew: Gdzie mnie polecie, tam pojad.
Oskaryciel: Trybuna powinien zajmowa si rozpatrzeniem nie wszystkich
dziaa przestpczych, lecz tylko skierowanych przeciw rewolucji. Ze wzgldu
na znamiona wystpku, ktry tu rozpatrujemy, dam przekazania tej sprawy
pod obrady sdu ludowego.
Przewodniczcy: H! Znamiona! Ale prawnik widzia go kto! My kierujemy
si nie paragrafami, tylko naszym rewolucyjnym sumieniem!
Oskaryciel: Domagam si, aby danie moje zostao
zaprotokoowane.
Obroca: Przyczam si do opinii oskaryciela. Sprawa powinna by
rozpatrywana przez sd powszechny.
223
Przewodniczcy: A to stary dure! Gdziecie takiego wytrzasnli?
Obroca: Przez czterdzieci lat czynny jestem jako adwokat, ale takie
obelgi sysz po raz pierwszy. Prosz o wpisanie do protokou.
Przewodniczcy (ryczy ze miechu): A wpiszemy! Wpiszemy!
miech na sali. Sd oddala si na narad. Z sali narad dochodz odgosy
ktni. Wschodz, wyrok gotw: rozstrzela!
Na sali haas, ludzie s oburzeni.
Oskaryciel: Zakadam protest przeciw sentencji i odwoam si do
komisariatu sprawiedliwoci!
Obroca: Podpisuj si pod sowami oskaryciela!
Przewodniczcy: Usun wszystkich z sali!
Konwojenci prowadz Jewa do wizienia i pogaduj: Gdyby to wszyscy byli
tacy, jak ty, bratku, dopiero by dobrze byo! Nie byoby adnych wojen, nie
byoby ani biaych, ani czerwonych! Wrcili do swoich koszar, zwoali wiec
onierski. Wiecujcy potpili wyrok. Napisali protest, posali go do Moskwy.
Oczekujc z dnia na dzie mierci i widzc przez okno, jak rozstrzeliwuje si
innych, Jew przesiedzia tak 37 dni. Nadesza w kocu rezolucja: 15 lat
surowej izolacji.
Przykad to pouczajcy. Cho rewolucyjna praworzdno czciowo
zwyciya, ale ile to wymagao stara ze strony przewodniczcego
trybunau! Ile jeszcze na wiecie baaganiarstwa, jak mao dyscypliny
i uwiadomienia! Oskaryciel fraternizuje si z obroc, konwojenci wtykaj
palec midzy cudze drzwi, wysyaj jakie rezolucje. Och, nie atwo zdobywa
sobie teren dyktatura proletariatu i nowe sdownictwo! Ma si rozumie nie
wszystkie rozprawy maj tak niechlujny przebieg, ale ta przecie te nie bya
jedyna! Ile to lat jeszcze minie zanim uksztatuje si, wyjani i umocni
suszna linia, zanim obrona stanie na tej samej pozycji, co prokurator
i komplet sdziowski, zanim sam podsdny do nich si przyczy, zanim
masy popr to jednolicie swoimi rezolucjami!
Przebadanie tego dugiego szlaku to szczytne zadanie przyszych
historykw. Co za do nas to nie bardzo wiemy jak si porusza w tej
rowej mgle. Kogo pyta o dane? Rozstrzelani nie opowiedz, rozproszeni
nie zacytuj. Ani podsdnych, ani adwokatw, ani konwojentw, ani
obecnych na rozprawie gdyby nawet kto z nich y jeszcze nie pozwol
nam przecie odszuka.
C, jak wida, pomc nam tu moe tylko rzecznik oskarenia.
Kto yczliwy udostpni nam oto jeden z ocalaych egzemplarzy
ksigi przemwie oskarycielskich pomiennego rewolucjonisty, pierwszego
robotniczochopskiego narkoma spraw wojskowych i dowdcy naczelnego,
pniej twrcy oddziau Sdw Specjalnych Ludowego Komisariatu
Sprawiedliwoci (projektowano ju osobicie dla niego specjalny tytu
Trybuna, ale Lenin to udaremni), synnego rzecznika oskarenia
w najwaniejszych procesach, w kocu zdemaskowanego, jako zacieky
wrg ludu, sowem M. W. Krylenki. Jeli wic chcemy mimo wszystko
224
przyjrze si choby pokrtce najwaniejszym procesom publicznym, jeli
bierze nas ch, by podysze powietrzem sali sdowej pierwszych lat
porewolucyjnych musimy wczyta si w t ksik. Nie ma innych rde.
Trzeba te nadrobi wasnym domysem wszystko, czego brak i wszystko, co
partykularne.
Oczywicie, wolelibymy mie przed oczyma stenogramy tych procesw,
usysze zamogilne, dramatyczne gosy tych pierwszych podsdnych i tych
pierwszych adwokatw, rozlegajce si w dniach, gdy nikt jeszcze nie mg
przewidzie, jak nieubagana lawina zacznie si toczy, porywajc take tych
z rewtrybunau.
Jednake, jak wyjania Krylenko, wydanie stenogramw byo rzecz
niedogodn z uwagi na szereg przeszkd technicznych, dogodn za
rzecz byo wydanie tylko jego oracji oraz sentencji trybunaw, ktre ju
wtedy cakowicie byy zgodne z postulatami oskaryciela.
Pono w archiwach rewtrybunaw moskiewskiego i najwyszego
panowa wtedy (1923 rok) bynajmniej nie idealny porzdek... W przypadku
wielu spraw stenogram... okaza si tak bardzo pogmatwany, e trzeba byo
albo wykrela cae stronice, albo rekonstruowa tekst z pamici!. Szereg
za najpowaniejszych procesw (w ich liczbie sprawa buntu lewicowych
eserw, sprawa admiraa Szczastnego, sprawa angielskiego dyplomaty
Lockharta) prowadzony by w ogle bez adnego stenogramu.
Dziwne. Sd nad lewicowymi eserami to nie bya fraszka po Lutym
i Padzierniku to by trzeci z najistotniejszych punktw wzowych naszej
historii, oznacza przejcie do systemu jednopartyjnego w naszym kraju.
Rozstrzelano te niejednego. A stenogramu nikt nie pisa.
A znw spisek wojskowy z 1919 roku zlikwidowany zosta przez WCzK
w trybie represji pozasdowej, czym w jeszcze wikszym stopniu
potwierdzao si jego istnienie. (Aresztowano tam za jednym zamachem
okoo 1.000 osb a co, moe dla kadego z nich robi osobne sdy?).
No i sprbuj w tych warunkach doj adu z procesami sdowymi onych
lat...
Ale pewnych wanych zasad, mona si przecie doszuka. Na przykad
superoskaryciel powiadamia nas, e WCIK ma prawo ingerencji w kad
spraw sdow. WCIK uaskawia i skazuje na mier wedle swego
rozeznania i to bez adnych ogranicze (podkrelenia moje A. S.). Na
przykad, wyrok skazujcy na 6 miesicy zamieniony zostaje na 10 lat (i jak
to czytelnik chyba rozumie nie zwoano w tym celu plenum WCIK, tylko
wyrok zosta skorygowany, powiedzmy, przez Swierdowa w jego gabinecie).
Dziki temu wszystkiemu klaruje nam Krylenko nasz system korzystnie
si odrnia od faszywej teorii podziau wadz, teorii o niezalenoci wadzy
sdowej. (Susznie, bo sam Swierdow ju powiedzia: To dobrze, e u nas
wadze ustawodawcza i wykonawcza nie s od siebie oddzielone, jak na
Zachodzie, guchym murem. Wszystkie problemy mona wic szybko
rozwizywa. Zwaszcza przez telefon).
225
Jeszcze bardziej otwarcie i jednoznacznie formuuje Krylenko w swoich
przemwieniach sdowych oglne zadania sowieckiego sdownictwa,
w okresie, gdy sam sd by zarwno prawodawc (podkrelenie Krylenki)...
jak narzdziem polityki (podkrelenie: moje A. S.).
Prawodawc bo przez 4 lata nie byo adnego kodeksu: carskie odrzucono,
swoich nie sporzdzono. I niech nikt mi nie mwi, e nasze sdy karne
powinny opiera si wycznie na istniejcych normach pisanych.
Przeywamy proces Rewolucji.... Trybuna nie jest sdem, w ktrym
mogyby si odrodzi prawnicze wybiegi i kruczki... Jestemy twrcami,
nowego prawa i nowych norm, etycznych. Choby nie wiem ile tu si gadao
o wiecznotrwaych normach prawnych, sprawiedliwoci i tak dalej my ju
dobrze wiemy... jak drogo nas to wszystko kosztowao.
(Ale jeli WASZE wymiary kary porwna z NASZYMI, to moe si okae, e
nie tak drogo? Moe z t wiecznotrwa sprawiedliwoci byo jako
przytulniej?...).
Wanie dlatego nie s potrzebne prawnicze subtelnoci, e nie trzeba wcale
wyjanie czy podsdny jest winien, czy nie: pojcie winy, to stare,
buruazyjne pojcie, jest teraz potpione.
Tak wic, usyszelimy od tow. Krylenki, e trybuna nie jest sdem,
w ktrym.... Innym razem dowiadujemy si od niego, e trybuna to
w ogle nie jest sd. Trybuna jest organem walki klasowej robotnikw,
z ktrego czyni si uytek dla pokonania ich wrogw, winien wic dziaa w
interesach rewolucji... dc do osignicia najbardziej podanych dla
robotniczych i chopskich mas rezultatw (podkrelenia wszdzie tu
pochodz ode mnie A. S.).
Ludzie nie s po prostu ludmi, lecz indywidualnymi wyrazicielami
okrelonych idei. Niezalenie od cech osobistych (podsdnego), naley
wobec niego stosowa tylko jedno kryterium: ocenia go z punktu widzenia
poytku klasowego.
To znaczy, e wolno ci istnie, czowieku, tylko jeeli to poyteczne dla klasy
robotniczej. Skoro za sprawa tego poytku wymaga bdzie, by karzcy
miecz spad na karki podsdnych, to adne... argumenty sowne nie
pomog. (No, wszelkie tam adwokackie wywody itd.). W naszym
rewolucyjnym sdownictwie nie kierujemy si paragrafami, nie dbamy
o stopie okolicznoci agodzcych; w trybunale musimy wychodzi
z zaoe celowoci.
W tych latach czsto tak bywao: yli sobie ludzie, yli, a tu naraz okazywao
si, e ich istnienie jest NIECELOWE.
Naley rozumie to tak: nie to obcia podsdnego, co ju on uczyni, ale to,
co MOE zrobi, jeli go si zaraz nie rozstrzela. Musimy broni si nie tylko
przed przeszoci lecz take przed przyszoci.
Deklaracje towarzysza Krylenki s jasne i wyczerpujce. Cay ten okres
dziejw sdownictwa staje przed nami dziki nim w penym wietle.
Wiosenne opary ustpuj nagle miejsca jesiennej przejrzystoci. Moe wic
226
nie trzeba dry dalej? nie trzeba kartkowa jednego procesu po drugim? Te
deklaracje bd wcielone w ycie w sposb nieustpliwy.
Wystarczy zmruy oczy i wyobrazi sobie salk sdow, jeszcze
pozbawion zoce. Dociekliwych sdziw trybunalskich w skromnych
frenczach, chuderlawych, z nienaartymi jeszcze gbami. Przedstawiciel za
wadzy oskarajcej (tak sam siebie tytuuje z luboci Krylenko) nosi
cywiln, rozpit surducin, spod ktrej wyglda marynarska, pasiasta
koszulka.
Jzyk, ktrym operuje gwny oskaryciel ma taki ksztat: interesuje mnie
kwestia faktu!; prosz skonkretyzowa moment tendencji!; operujemy na
paszczynie analizy prawdy obiektywnej. Czasami strzeli znienacka
aciskim przysowiem (co prawda, powtarza je przez kilka procesw z rzdu,
dopiero po kilku latach dopracuje si drugiego). Ale te trzeba przyzna, e
w trakcie tej rewolucyjnej bieganiny zdy skoczy dwa fakultety. Co w nim
ujmuje, to fakt, e o podsdnych wyraa si z ca bezporednioci:
zawodowi nikczemnicy!. I nie bawi si w adn hipokryzj. Nie podoba mu
si na przykad umiech oskaronej, wic jeszcze przed sentencj sdu,
mwi zowrogo, kawa na aw: A co do was, obywatelko Iwanowa z tym
waszym umiechem, to znajdziemy sposb, eby ju nigdy wicej si nie
pojawi!.
Wic jak, ruszamy?
a) Sprawa gazety Russkije Wiedomosti
By to jeden z pierwszych i najwczeniejszych wypadkw sdu nad
sowem. 24 marca 1918 roku ta znana profesorska gazeta wydrukowaa
artyku Sawinkowa Z podry. Najmilej byoby im schwyta samego
Sawinkowa, ale gdzie go tu szuka, kiedy t podr diabli nadali? Zamknli
wic gazet i posadzili na awie oskaronych sdziwego redaktora P. W.
Jegorowa, proponujc, by wyjani, jak w ogle si omieli? To Nowa Era
trwa ju 4 miesice, czas byby si przyzwyczai!
Jegorow naiwnie si sumituje, e artyku wyszed spod pira wybitnego
dziaacza politycznego, ktrego opinie maj oglniejsze znaczenie,
niezalenie od tego, czy redakcja si z nimi zgadza. Dalej: nie wydaje si
mu oszczerstwem twierdzenie Sawinkowa nie zapominajmy, e Lenin,
Natanson i spka przyjechali do Rosji via Berlin, to znaczy, e wadze
niemieckie okazay im pomoc przy organizacji powrotu do kraju poniewa
tak byo w rzeczywistoci: kajzerowskie Niemcy, znajdujce si w stanie
wojny z Rosj, pomogy tow. Leninowi wrci do kraju.
Krylenko woa, e wcale nie myli wysuwa oskare o oszczerstwo
(dlaczeg to?...) gazeta jest sdzona za prb wpywania na stan umysw!
(Bo to moe gazeta mie takie cele?!).
Nie zarzuca si te gazecie wydrukowania zdania Sawinkowa: trzeba by
szalecem i zbrodniarzem, aby powanie twierdzi, e midzynarodowy
proletariat nas poprze poniewa poprze nas jeszcze na pewno...
227
Za prb za wpywania na stan umysw wyrok brzmi jak nastpuje: gazet
wychodzc od 1864 roku, ktra przetrzymaa wszystkie niesychane nawroty
reakcji za Uwarowa, Pobiedonoscewa, Stoypina, Kasso i jeszcze tylu innych
teraz zamkn raz na zawsze (za jeden artyku i raz na zawsze! Tak
wanie trzeba, to chodzi o wadz). Redaktora za Jegorowa... a wstyd
powiedzie prawie, jak w jakiej Grecji... na trzy miesice do izolatki. (Nie
taki ju wstyd, jeli pomylimy, e to dopiero 18. rok! e jeli stary przetrzyma
to znw go wsadz i to ile razy jeszcze!).
Dziwne to, ale w cigu tych lat sztormowych apwki brane byy i dawane
z t sam serdecznoci, jak bywao od dawien dawna w Rosji i jak po dzi
dzie jest w Zwizku. Osobliwie za czsto obsypywano darami organy
sprawiedliwoci. I a strach powiedzie Czek. Oprawne w safian ze
zoceniami tomy historii milcz, ale starzy ludzie, naoczni wiadkowie,
przypominaj sobie, e inaczej ni za czasw stali nowskich losy winiw
politycznych w pierwszych latach rewolucji bardzo byy zalene od apwek:
brano je bez krpacji i wypuszczano za nie uczciwie. I oto Krylenko, ktry
z dorobku piciolecia wybra tylko tuzin procesw, mwi nam o dwch takich
sprawach. Niestety, i moskiewski, i Najwyszy trybuna dyy do
doskonaoci nie prost drog, grzzy w rozmaitym paskudztwie.
b) Proces trzech funkcjonariuszy ledczych trybunatu moskiewskiego
(kwiecie 1918 roku)
W marcu 18. roku aresztowany zosta niejaki Beridze za spekulacj
zotymi pytkami. ona jego, jak to zwykle, zacza szuka sposobw, by
ma wykupi. Udao jej si uchwyci ogniwko acucha znajomoci,
prowadzcych do jednego ze ledczych, ten wcign jeszcze dwch
kolegw, podczas tajnego spotkania zadali oni od kobiety 250.000, po
duszych targach zgodzili si na 60.000, z. czego poowa tytuem zadatku.
Ustalili te, e komunikowa si bd przez adwokata Grina. Wszystko
poszoby gadko, jak setki innych takich interesw i sprawa nie trafiaby do
kroniki Krylenki, ani na te stronice (tym bardziej na posiedzenie
Sownarkomu!) gdyby ona aresztanta nie zacza aowa pienidzy, gdyby
nie przyniosa Grinowi tylko 15.000 zaliczki, zamiast trzydziestu,
a najwaniejsze gdyby jak to pocha niewiasta w cigu nocy nie dosza
do wniosku, e adwokat jest za mao solidny, co sprawio, e rano popdzia
do kogo innego do rzecznika przysigego Jakuowa. Nie wiadomo
dokadnie kto, ale zdaje si, e to Jakuow postanowi zapa za rk
ledczych.
Interesujc stron tego procesu jest, e wszyscy wiadkowie, poczynajc od
pechowej ony, staraj si skada zeznania na korzy podsdnych
i bagatelizowa dowody obciajce (na procesie politycznym nie jest to
moliwe!). Krylenko tumaczy, e to z uwagi na ich filisterski wiatopogld, e
czuj si oni obcy naszemu Trybunaowi Rewolucyjnemu. (My za omielimy
228
si zauway tu po filistersku: a moe wiadkowie nauczyli si strachu
w cigu procza dyktatury proletariatu? Przecie to trzeba duej odwagi
eby oskara ledczych rewtrybunau. A co pniej z czowiekiem
bdzie?...).
Interesujca jest te argumentacja oskaryciela. Przecie jeszcze przed
miesicem podsdni byli jego wsppracownikami, wspbojownikami,
pomocnikami, byli ludmi bez reszty oddanymi interesom Rewolucji, jeden
za z nich, Leist, by nawet surowym oskarycielem, gotowym, ciska
pioruny i byskawice na kadego, kto si omieli podnie rk na nasze
zasady i co teraz o nich powiedzie? Skd wzi materia do oskarenia?
(bowiem apwka sama przez si nie jest wystarczajcym obcieniem).
A wiadomo skd: przeszo! ankieta!
Jeli si przyjrzymy temu Leistowi, to znajdziemy nadzwyczaj ciekawe dane.
Jestemy zaintrygowani: czy to jaki awanturnik z przeszoci? Nie, to syn profesora
Uniwersytetu Moskiewskiego! A sam profesor te nie zupenie zwyky, lecz taki,
ktry ocala w trakcie dwudziestoletnich nawrotw reakcji z tego powodu, e
odnosi si zupenie obojtnie do wszelkiej polityki. (Ale nie baczc na reakcj,
Krylenko te zda niele, jako ekstern). Co tu si dziwi, e syn jego zosta
dwulicowcem?
A Podhajski ten jest synem jakiego urzdnika sdowego, na pewna
czarnosecica, bo jakby mg inaczej przez 20 lat wysugiwa si carowi?
A synalek te szykowa si do sdzenia innych. Przysza rewolucja wic
zaszy si z rewtrybunale. Jeszcze wczoraj wygldao to szlachetnie, dzi
to ohydne!
Najpodlejszy z caej trjki to, rzecz jasna, Gugel. By wydawc i c to
proponowa robotnikom i chopom w charakterze strawy duchowej? karmi
szerokie masy literack zgnilizn nie dzieami Marksa, tylko ksikami
buruazyjnych profesorw, osawionych w caym wiecie (tych profesorw
te jeszcze zobaczymy na lawie oskaronych).
Siedzi si i nie moe si nadziwi Krylenko: co za typki zdoay wlizn si
do kadry rewtrybunau! (My te nie moemy wyj z podziwu: z kog to
skadaj si robotniczochopskie rewtrybunay? dlaczego proletariat kaza
niszczy swoich wrogw wanie ludziom tego rodzaju?).
A dopiero ten adwokat Grin, swj czowiek w komisji ledczej, ktry moe
uzyska zwolnienie dla nie wiedzie kogo to typowy przedstawiciel tego
podgatunku rodzaju ludzkiego, ktry Marks nazwa pijawkami ustroju
kapitalistycznego, w skad ktrego wchodz prcz wszystkich adwokatw,
take wszyscy andarmi, duchowni, a nadto... rejenci...
Jak si zdaje Krylenko si nie aowa, dajc bezlitonie ostrego ukarania
podsdnych bez wdawania si w spraw indywidualnych odcieni i stopnia
winy ale jaki niedowad, jakie odrtwienie pado na rzeki zwykle
trybuna, tak, e ledwie zdoa wymamrota: ledczym po sze miesicy
wizienia, adwokatowi grzywn. (Jedynie korzystajc z prawa WCIK do
nieograniczonych kar, Krylenko osign tam, w dawnym hotelu Metropol
229
tyle, e ledczym wrzepiono 10 lat, a krwiopijcy adwokatowi 5 z konfiskat
caego majtku. Krylenko znw kaza mwi o swojej czujnoci i o may
wos, a dostaby tego swojego Trybuna).
Zdajemy sobie spraw, e zarwno wrd wczesnych rewolucyjnych mas,
jak wrd naszych dzisiejszych czytelnikw, ten niefortunny proces moe
podkopa wiar w nieziemsk czysto trybunau. Z tym wikszym
oniemieleniem przechodzimy wic do nastpnego procesu, ktry dotyczy
instytucji jeszcze janiejsz aureol witoci otoczonej.
c) Sprawa Kosyriewa (15 luty 1919)
F. M. Kosyriew i jego kamraci, Libert, Rottenberg i Soowiew suyli
z pocztku w komisji zaopatrzenia Wschodniego Frontu (jeszcze w czasie
walk z wojskami Konstytuanty, przed kampani przeciw Koczakowi).
Stwierdzono, e na tych stanowiskach potrafili oni zagarnia od 70 tysicy do
miliona rubli jednorazowo, e rozjedali kusakami, e hulali z siostrami
miosierdzia. Ich komisja zdobya dla siebie will, automobil, ich magazynier
urzdza libacj w restauracji Jar. (Nie tak sobie zwykle wyobraalimy rok
1918, ale rewtrybuna takie daje nam wiadectwo).
Zreszt, nie o to chodzi w tej sprawie: nikogo z nich za sprawki na
Wschodnim Froncie nie sdzono, ba, wszystko im zostao wybaczone. Ale
dziw nad dziwy! Ledwie tylko zlikwidowano ich komisj zaopatrzenia a ju
wszystkich czterech na dodatek jeszcze jakiego Nazarenk, byego
wczg z Syberii, kolek Kosyriewa z kryminalnej katorgi powoano do
utworzenia... Kolegium KontrolnoRewizyjnego WCzK!
Oto czym byo to kolegium: miao ono pene prawo do kontrolowania
prawomocnoci dziaa wszystkich pozostaych organw Czeki, prawo
odwoania i rewizji kadej sprawy w dowolnym stadium postpowania, oraz
prawo anulowania decyzji wszystkich innych organw WCzK z wyjtkiem
tylko samego Prezydium tej instytucji!!! Nie jest to mao! Druga z kolei
instancja w WCzK, ustpujca tylko Prezydium! Pierwszy szereg to
Dzieryski Uricki Peters aci Mienynski i Jagoda a zaraz potem
oni!
Tryb ycia naszych przyjaci nie uleg przy tym zmianie, bynajmniej nie dali
si opanowa pysze i zarozumialstwu: z jakim Maksymiczem, z jakim
Lok, Rafailskim i Mariupolskim nie majcym nic wsplnego
z organizacjami komunistycznymi, w mieszkaniach prywatnych i w hotelu
Savoy urzdzaj sobie wystawne przyjcia... krluj tam karty (w puli jest
po tysic rubli), wdka i kobiety. Kosyriew mebluje luksusowo dom (70.000)
i nie gardzi wynoszeniem z WCzK srebrnych yek stoowych, srebrnych
kubkw (a skd to si wzio w WCzK?), a nawet zwyczajnych szklanek.
Oto gdzie kieruje on sw uwag... bynajmniej nie w stron spraw ideowych,
oto czego mu potrzeba od ruchu rewolucyjnego. (Zarzekajc si teraz
pobranych apwek, ten czoowy czekista nawet okiem nie mrugnie, c, e
230
ma... 200.000 rubli spadkowych w Chicago, w banku! Wyobraa sobie wida
realnie tak moliwo rwnolegle z rewolucj wiatow!).
Jak tu zrobi prawidowy uytek ze swojego nadludzkiego prawa do
aresztowania i do zwalniania kadego, kogo dusza zamarzy? Najlepiej chyba
upatrzy sobie t rybk, ktra zot ikr niesie, a takich rybek w 1918 roku
niemao byo w sieci. (Przecie rewolucj robiono zbyt popiesznie, nie
dopilnowano tego i owego, ile te klejnotw, naszyjnikw, bransolet,
obrczek, kolczykw zdyy pochowa te burujskie damulki). A pniej
nawiza kontakty z rodzinami aresztowanych przez jakiego porednika.
Takie figury te widniej na tym procesie. Jest wrd nich 22letnia
Uspienskaja; ukoczya petersburskie gimnazjum, na wysze studia si nie
dostaa, nagle wybuchy Sowiety, wic wiosn 1918 roku Uspienskaja zjawia
si w WCzK, proponujc swoje usugi w charakterze informatorki. Wygld
miaa odpowiedni, wic j wzito.
O donosicielstwie Krylenko pisze, e samo przez si nie jest ono w naszych
oczach niczym godnym potpienia, uwaamy to za nasz obowizek... nie
habi sam fakt zajmowania si t czynnoci; jeeli tylko czowiek dochodzi
do wniosku, e jest to czynno niezbdna dla interesw rewolucji to
powinien si jej podj
33
. Ale, niestety, Uspienskaja jak si okazuje, nie ma
politycznego credo! to jest najgorsze. Mwi sama: zgodziam si, by mi
pacono okrelone procenty od kadej sprawy i jeszcze miaa dzieli si po
poowie z kim, kogo trybuna chroni, nie pozwalajc wymieni z nazwiska.
Krylenko takiego oto uywa jzyka: Uspienskaja nie figurowaa w spisach
pracownikw WCzK i pracowaa od sztuk i
34
. Zreszt oskaryciel ma
ludzkie podejcie i tak wyjania: przyzwyczaia si dziewczyna do nieliczenia
si z pienidzmi, co znaczy dla niej ndzne 500 rubli miesicznej pensji
w Komitecie Gospodarki, kiedy jedno poparcie (popchn spraw kupca,
ktry chce eby mu zdjto plomby ze skadu) daje jej 5 tysicy rubli, a inne
chodzi o MieszczerskGrews, on aresztowanego 17 tysicy. Nadto
Uspienskaja niedugo bya szeregow konfidentk, z pomoc wybitnych
czekistowju po kilku miesicach zostaa czonkini partii i funkcjonariuszk
ledcz.
Ale wci jako nie moemy doj do sedna sprawy. A. P. Mieszczerski,
waciciel duych zakadw, zosta aresztowany za niech do ustpstw
w trakcie gospodarczych pertraktacji z rzdem sowieckim (reprezentowanym
przez J. arina). Jego on, J. I., podejrzan o ukrywanie kosztownoci
i walut, czekici zaczli szantaowa. Przychodzili sam do niej, rysujc
sytuacj ma coraz to czarniejszymi barwami i dajc coraz wikszych
sum za wykup z wizienia. MieszczerskaDrews, doprowadzona do
rozpaczy, sama doniosa o tym szantau. Jej powiernikiem by rzecznik
przysigy, Jakuow ten sam, ktry ju wsypa ledczychapownikw i jak
wida ywi klasow nienawi do caego systemu proletariackiej procedury
sdowej i pozasdowej, te popeni klasyczny bd: zamiast po prostu
231
uprzedzi towarzysza Dzieryskiego i wszystko zaatwi w rodzinie kaza
wyda Mieszczerskiej numerowane asygnaty (jakimi miaa zapaci apwk)
i posadzi za kotar w jej pokoju stenotypistk. I tu zjawi si niejaki
Goleniuk, serdeczny druh Kosyriewa, eby ustali cen wykupu (zada 600
tysicy rubli!). W ten sposb zastenografowane zostay wszystkie aluzje
Godeluka do poparcia, jakie mu okazuj Kosyriew, Soowiew, inni komisarze,
wszystkie jego opowieci o tym, kto w WCzK bierze i po ile tysicy, a take
uwiecznione zostao w stenogramie, jak Godeluk wzi 12.000 zaliczki i jak
wyda Mieszczerskiej przepustki do WCzK, ju wypisane przez Kolegium
KontrolnoRewizyjne, przez Liberta i Rottenberga (bo tam, w WCzK miano
si dalej targowa). I wtedy zosta nakryty! I tak si stropi, e zoy
zeznania! (A Mieszczerskaja zdya ju odwiedzi, Kolegium Kontrolno
Rewizyjne i ju zadano stamtd akt jej ma dla kontroli).
Ale chwileczk! To takie rewelacje plami anielskie szaty Czeki! Czy aby
przy zdrowych zmysach jest ten przewodniczcy moskiewskiego
rewtrybunau? Czy to jego sprawa?
Ot bya taka chwila, chwila, ktr ukryto przed nami w zakamarkach naszej
majestatycznej Historii! Okazuje si, e pierwszy rok dziaalnoci Czeki
wywar raczej odstrczajce wraenie nawet na partii proletariatu, ktra
jeszcze nie do wszystkiego si przyzwyczaia. Zaledwie jeden rok, tylko
pierwszy krok by zrobiony przez WCzK a ju jak to niezupenie jasno pisze
Krylenko powsta konflikt midzy sdem i jego funkcjami
a pozasdowymi funkcjami Czeki... konflikt, ktry podzieli w tym okresie
parti i robotnicze rodowiska na dwa obozy. Dlatego te sprawa Kosyriewa
moga w ogle by wszczta (dotychczas wszystko uchodzio pazem)
i moga by rozdmuchana a do rozmiarw oglnopastwowych.
Trzeba byo ratowa WCzK! Ratowa WCzK! Soowiow prosi trybuna
o pozwolenie na wizyt u siedzcego w tagaskim wizieniu (niestety, nie
na ubiance!) Godeluka, aby z nim porozmawia. Trybuna odmawia.
Wwczas Soowiow znajduje drog do celi Godeluka take bez trybunau. Tu
dziwnym trafem Godeluk od razu ciko zapada na zdrowiu, a tak. (Trudno
tu mwi o zej woli Soowiowa skada grzeczny ukon Krylenko). I
czujc, e mier nadchodzi, Godeluk gorzko auje, i mg tak oszuka
Czek, prosi o papier i odwouje na pimie wszystko: nieprawd jest to co
kamliwie mwi Kosyriewowi i innym komisarzom w WCzK, a take to, co
zostao zastenografowane za kotark wszystko jest nieprawd!
Ale kto te przepustki wypisa? nalega Krylenko, to przepustki dla Mieszczerskiej
nie wziy si z powietrza? Nie, oskaryciel nie chce twierdzi, e Soowiow jest
zamieszany, bo tu... nie ma wystarczajcych danych, ale wyraa przypuszczenie, e
pozostali na wolnoci obywatele z masem na gowie mogli posa Soowiowa
naTagank.
Byby tu moment najwaciwszy, by podda przesuchaniu Liberta
i Rottenberga, nawet ich wezwano ale si nie stawili! Po prostu nie przyszli,
uchylili si. No to przepraszam, dawajcie tu Mieszczersk! Ale wyobracie
232
sobie, e ta zahukana arystokratka te miaa do czelnoci, by nie zjawi si
na wezwanie Rewtrybunau! Po historii z apwk, Mieszczerski zosta
wypuszczony na odpowiedzialno Jakuowa i uciek z on do Finlandii.
Za to Jakuowa w chwili, gdy Kosyriew stan przed sdem, te ju zdoano
zamkn, znaleziono dla niego paragraf. Skada zeznania ju pod konwojem,
prowadzony z wizienia i wkrtce, mamy nadziej, doczeka si
rozstrzelania. (A teraz wci si dziwimy: jak mogo tak rozpleni si
bezprawie? Dlaczego nikt z tym nie walczy? A Godeluk odwoa i jest
konajcy. A Kosyriew do niczego si nie przyznaje! A Soowiow jest w ogle
niewinny! I nie ma komu zadawa pyta...
Za to jacy wiadkowie odwodowi z wasnej woli zjawili si w Trybunale!
zastpca przewodniczcego WCzK, towarzysz Peters i nawet sam Feliks
Edmundowicz przyby, zaniepokojony. Pocig, tchnc arem twarz ascety
obrci ku zastygym sdziom i z przejciem wystpuje w obronie
niewinnego Kosyriewa, w obronie jego najwyszych moralnych,
rewolucyjnych i zawodowych zalet. Zeznania te, niestety, nie zostay
w ksice przytoczone, lecz Krylenko pisze: Soowiow i Dzieryski wynosili
tu pod niebiosa wspaniae zalety Kosyriewa. (Ach, nieostrony panie
chory! po 20 latach przypomn ci na ubiance ten proces!). atwo si
domyle, co mg mwi Dzieryski, e Kosyriew to elazny czekista,
bezlitosny wobec wrogw; e jest dobrym towarzyszem. Gorce serce,
chodna gowa, czyste rce.
Tak oto staje przed nami spiowa, rycerska posta Kosyriewa, oczyszczona
ze miecia oszczerstw. Prcz tego biografia wiadczy o jego nietuzinkowej
sile woli: przed rewolucj by kilkakrotnie sdownie karany i tak jakby
przewanie za morderstwa: za to, e w miecie Kostromie podstpem,
w celu ograbienia przedosta si do mieszkania staruszki Smirnowej
i zadusi j goymi rkoma. Nastpnie za prob ojcobjstwa i za zabicie
kolegi, majce na celu wykorzystanie jego paszportu. W reszcie wypadkw
Kosyriew odpowiada za oszustwo, a w ogle wiele lat spdzi na katordze
(zrozumiay jest jego pd do wystawnego ycia!) i tylko carskie amnestie go
ratoway.
W tym miejscu surowe, suszne gosy najwybitniejszych czekistw przerway
tok mowy oskarycielskiej, przypominajc, e te wszystkie poprzednie wyroki
byy dzieem buruazyjnoziemiaskich sdw i e nie mog by brane pod
uwag przez nasze nowe spoeczestwo. Ale co to? Pan chory
zagalopowa si, z oskarycielskiej trybuny Rewtrybunau wyrba
w odpowiedzi tyrad tak dalece podejrzan ideowo, e a nie wypada nam
jej przytacza, w tym regularnym szyku trybunalskich procesw:
Jeeli w dawnym, carskim sdownictwie byo w ogle co dobrego i godnego
naszego zaufania, to by to jedynie sd przysigych... Do sentencji sdu przysigych
mona byo zawsze mie zaufanie, odsetek omyek sdowych by tak minimalny.
Tym boleniej jest sysze podobne twierdzenia z ust towarzysza Krylenki, e
trzy miesice wczeniej, na procesie prowokatora Romana Malinowskiego
233
ktrego Lenin faworyzowa nie baczc na to, e stawa ju cztery razy przed
sdem za kryminalne przestpstwa, czowieka, ktry mimo to, dokooptowany
by do KG i zosta posem do Dumy rzecznik Wadzy Oskarajcej zaj
pozycj klasowo wywaon:
W naszych oczach kade przestpstwo jest produktem danego systemu spoecznego
i w tym sensie fakt, e kto by karany na podstawie praw spoeczestwa
kapitalistycznego za carskich czasw nie jest dla nas czym, co plami czowieka raz
na zawsze... Znamy wiele przykadw, gdy w naszych szeregach znaleli si ludzie,
majcy w przeszoci podobne fakty, ale nigdy nie wycigalimy z tego wniosku,
e trzeba wyrzuci takiego czowieka z naszego rodowiska. Czowiek, znajcy nasze
zasady nie powinien obawia si, e jaka kara odbyta w przeszoci postawi go poza
naszymi szeregami....
Widzicie jak partyjnie potrafi si wyraa towarzysz Krylenko! A w tym
wypadku z winy jego bdnych wywodw pad cie na rycersk posta
Kosyriewa. I powstaa taka sytuacja, e towarzysz Dzieryski zmuszony by
na rozprawie oznajmi: Migna mi na sekund (no, tylko na sekund! A.
S.) myl, czy aby obywatel Kosyriew nie jest tu ofiar politycznych
namitnoci, ktre ostatnimi czasy rozgorzay wok Komisji Nadzwyczajnej?
Krylenko poapa si w lot:Nie chc i nigdy nie chciaem, by ta sprawa
przestaa by pfocesern przeciw Kosyriewowi i Uspienskiej, stajc si
procesem przeciw WCzK. Nie tylko tego nie mog pragn, lecz winienem ze
wszystkich si z tym walczy! Na czele Komisji Nadzwyczajnej zostali
postawieni najbardziej odpowiedzialni, uczciwi i wyprbowani towarzysze,
ktrzy wzili na swoje barki ciki obowizek zadawania ciosw, wraz
z ryzykiem, e mog si omyli... Za to Rewolucja powinna im wyrazi
wdziczno... Podkrelam t stronsprawy, aby mi... nikt pniej nie mg
powiedzie, e staem si narzdziem politycznej zdrady. (Powiedz mu to!).
Gwny oskaryciel stpa po ostrzu noa! Ale mia, jak wida, jakie kontakty,
jeszcze z czasw konspiracji, dziki ktrym dowiadywa si, jaki obrt
przyjm sprawy jutro. Wida to z przebiegu paru procesw i tgo rwnie.
Byy jakie powiewy w pocztkach 1919 roku e ju dosy!, e czas ju
okiezna WCzK! Tak, bya taka chwila i znakomicie jest to wyraone,
w artykule Bucharina, tam, gdzie mwi on, e miejsce prawa rewolucji
powinna zaj rewolucyjna praworzdno41.
Wszdzie ta dialektyka! I z ust Krylenki wyrywa si nawet: Rewtrybuna
powinien zaj miejsce nadzwyczajnych komisji. (ZAJ MIEJSCE?!...).
Powinien on zreszt budzi nie mniej strachu w sensie realizacji systemu
odstraszania, terroru i gotowoci do ciosu, ni budzia Komisja
Nadzwyczajna.
Budzia?... Wic ju j pochowa? Chwileczk chcecie zaj jej miejsce,
a czekici gdzie si podziej? Grone chwile! Tu ju warto nawet skada
zeznania w dugim do pit szynelu.
Ale moe rda waszekami, towarzyszu Krylenko?
Tak, niebo nad ubiank zamio si w tych dniach. I caa ta ksika moga
234
bya mie inn tre. Ale myl, e pokwapi si elazny Feliks do
Wodzimierza Iljicza, porozmawia, wyjani to i owo. I mgy si rozproszyy.
Chocia po dwch dniach, 17 lutego 1919 roku, WCzK pozbawiona zostaa
swoich sdowych (ale pozasdowe zostay w mocy, prawa?) uprawnie
ale nie na dugo!.
A nasza jednodniowa rozprawa jeszcze przez to si skomplikowaa, e poda
Uspienskaja zachowaa si obrzydliwie. Nawet siedzc ju na awie
oskaronych obrzucia botem jeszcze innych wybitnych czekistw, wcale
nie wpltanych w ten proces, nawet samego towarzysza Petersa! (Okazao
si, e wykorzystaa jego czyste nazwisko do swoich operacji szantaowych;
cakiem bez ceregieli siadywaa ju w gabinecie Petersa przy jego
rozmowach z innymi pracownikami wywiadu). Teraz robi ona aluzje do
jakich ciemnych spraw z przedrewolucyjnej przeszoci tow. Petersa
w Rydze. Widzicie jaka mija wyrosa z niej w cigu 8 miesicy, nie baczc
na to, e przez cay ten czas przebywaa pord czekistw! Co tu z tak
pocz? Ale tu Krylenko cakowicie jest zgodny; z opini czekistw: pki nie
umocni si nasz ustrj, a jeszcze do tego daleko (?czyby?)... w interesie
obrony Rewolucji... nie ma i nie moe by adnej innej kary dla obywatelki
Uspienskiej, jak likwidacja jej. Nie rozstrzelanie, .powiedzia wyranie:
likwidacja! a to moda jeszcze dziewczyna, obywatelu Krylenko! No, dajcie jej
dziesitaka, no, nawet wiartk, przecie do tego czasu ustrj si chyba
umocni? Niestety: Innej odpowiedzi nie mona oczekiwa w interesie
spoeczestwa i Rewolucji i nie mona inaczej stawia kwestii. adna
izolacja w danym wypadku nie da skutku!.
Ale im dogodzia... Wida duo wie...
A Kosyriewa te trzeba byo spisa na straty. Rozstrzelany. Za to inni
lepiej si uchowaj.
I czy kiedykolwiek uda nam si przestudiowa stare, ubiaskie
archiwa? Nie, spal je. Ju je spalili.
Jak czytelnik widzi, by to proces niezbyt wany, mona byoby nie
powica mu duszej uwagi. Ale oto:
d) Sprawa Klerykalw (1116 stycze 1920 roku)
Zajmie ona zdaniem Krylenki nalene jej miejsce w kronikach
rosyjskiej rewolucji. Nie gdzie indziej, tylko w kronikach. Dlatego to
Kosyriewa zaatwiono w cigu jednego dnia, a tych tutaj maglowano pi
dni.
Oto gwni podsdni: A. D. Samarin (znana w Rosji osobisto, byy ober
prokurator Synodu, czynny zwolennik usamodzielnienia si cerkwi od wadzy
carskiej, wrg Rasputina, wygryziony przez niego ze stanowiska); Kuzniecow,
profesor prawa kanonicznego Uniwersytetu Moskiewskiego; moskiewscy
protojereje Uspienski i Cwietkow. (O Cwietkowie mwi sam oskaryciel:
wybitny dziaacz spoeczny, przedstawiciel najlepszego z moliwych typw
235
duchownych, filantrop).
A oto ich winy: utworzyli Moskiewsk Rad Zjednoczonych Parafii, ta za
zorganizowaa (spord wiernych w wieku od 40 do 80 lat) dobrowoln
obron patriarchy (oczywicie, nieuzbrojon), ustanawiajc w jego domu
dzienne i nocne dyury, ktrych zadanie polegao na tym, by w razie
niebezpieczestwa, grocemu patriarsze ze strony wadz zwoywa ludzi
biciem w dzwony czy telefonicznie, a pniej caym tumem i w lad za
patriarch, dokdkolwiek by go uprowadzono i prosi (to wanie jest
kontrrewolucja) Sownarkom o uwolnienie go!
Co za staroruski, witoruski zamys! zbiera si na dwik dzwonw
i prosi czoobitnie, a tumnie!...
Oskaryciel nie moe si nadziwi: jakie to niebezpieczestwo grozi
patriarsze? Skd ten pomys, by go broni?
No i rzeczywicie; tyle, e ju od dwch lat Czeka stosuje pozasdowe
represj wobec tych, co jej zawadzaj; tyle, e dopiero co, w Kijowie,
czterech czerwonoarmistw zabio metropolit; tyle, e akta sprawy patriarchy
Ju s skompletowane, wystarczy tylko posa je do Rewtrybunau, a jedynie
z uwagi na ogldny stosunek do szerokich robotniczochopskich mas, ktre
znajduj si jeszcze pod wpywem klerykalnej propagandy, zostawiamy tych
naszych wrogw klasowych chwilowo w spokoju wic skd ten cay lk
wiernych o los patriarchy? Przez te dwa lata patriarcha Tichon nie milcza
rozsya ordzia do komisarzy ludowych, do duchowiestwa i do swojej
trzdki; te ordzia (oto pierwszy Samizdat!) nie przyjmowane przez drukarnie,
przepisywane byy na maszynach; pitnowa w nich zgadzenie tylu
niewinnych, rujnowanie kraju po c wic teraz lka si o los patriarchy?
A oto inna zbrodnia podsdnych. W caym kraju maj miejsce rejestracje
i konfiskaty sprztu cerkiewnego (to ju po zamkniciu klasztorw, zabraniu
gruntw i majtkw, to ju mowa o paterach, kielichach i kadzielnicach)
Rada za parafii rozesaa odezw do wiernych: nie pozwala na te
rekwizycje, bi w dzwony. (To chyba naturalne. Przecie przed Tatarami te
tak broniono wityni!).
Trzecia zbrodnia: bezczelne, cige skadanie petycji do Sownarkomu
W sprawie naigrawania si wadz terenowych z cerkwi, wypadkw otwartego
blunierstwa i amania prawa swobody sumienia., Petycje te nie miay skutku
(powiadcza to BonczBrujewicz, szef kancelarii Sownarkomu), ale
doprowadzay do dyskredytacji dziaaczy terenowych.
Gdy ju znane s winy podsdnych, jakiego odwetu tu da za te okropne
zbrodnie? Czy nie podpowie czytelnikowi odpowiedzi rewolucyjne sumienie?
Ale wycznie ROZSTRZELANIA! Tego te da Krylenko (dla Samarina
i Kuzniecowa).
Ale podczas gdy borykano si z t przeklt praworzdnoci i suchano
zbyt dugich przemwie licznych buruazyjnych adwokatw (ktrych nam nie
zacytowano ze wzgldw technicznych) stao si wiadome, e... skasowano
kar mierci! Masz ci los! Nie moe by, jak to? Okazuje si Dzieryski
236
wyda taki rozkaz WCzK. (Czeka ma si obej bez rozstrzeliwania?...) A czy
Sownarkom rozcign to na trybunay? Jeszcze nie. Wic Krylenko podnis
si na duchu. I dalej da rozstrzelania, tak to uzasadniajc:
Jeli nawet zaoy, e coraz pewniejsza sytuacja Republiki wyklucza bezporednie
niebezpieczestwo ze strony takich osb, jednak wydaje mi si bezprzeczne, e
w tym okresie pracy od podstaw... uwolnienie si od dawnych dziaaczy
kameleonw jest postulatem rewolucyjnej koniecznoci. Decyzja WCzK
o rezygnacji z kary rozstrzelania jest przedmiotem dumy wadzy sowieckiej. Ale
to Jeszcze nie zobowizuje nas do przekonania, e kwestia skasowania tej kary jest
rozwizana raz na zawsze... e to dotyczy take przyszych dziejw wadzy
sowieckiej.
Trafne proroctwo! Przywrc rozstrzelanie, przywrc i to nawet bardzo
prdko! To jeszcze tylu czeka w kolejce na swoj kul! (Take sam
Krylenko i wielu jego klasowych braci...).
C, trybuna by posuszny, skaza Samarina i Kuzniecowa na rozstrzelanie,
ale dopasowa sentencj do amnestii: obz koncentracyjny a do
ostatecznego zwycistwa nad wiatowym imperializmem! (Do dzi dnia
powinni by siedzie...). Przedstawiciel za najlepszego z moliwych typw
duchownych dosta 15 lat z zamian na pitala.
Byli jeszcze inni podsdni, przyczepieni do procesu, aby mie cho troch
namacalnych danych na podordziu: zakonnicy i nauczyciele ze
Zwienigorodu, oskareni w sprawie datujcej si z lata 1918 roku, ale
z nieznanych powodw nie sdzeni dotd (a moe ju raz sdzeni, a teraz
jeszcze raz, jako e to mogo by celowe). Tego lata u ihumena Jony
w zwienigorodskim klasztorze stawili si przedstawiciele wadzy sowieckiej
dajc (duchem, prdzej!) wydania relikwii bogosawionego Sawwy.
Przedstawiciele urzdu nie tylko palili przy tym w cerkwi (przypuszczalnie
rwnie przed otarzem) i rzecz jasna nie zdjli czapek, ale ten, ktry mia
w rce czaszk Sawwy mia j oplu chcc pokaza, e wito to tylko
pozr. Byy te inne blunierstwa. W rezultacie bicie w dzwony, bunt
ludowy, kto z przedstawicieli wadzy zosta zabity. Pozostali twierdzili
pniej, e nie blunili i nie pluli, a Krylenko zadowoli si ich
owiadczeniem. Mylicie zatem, e teraz sdzono take... tych
przedstawicieli? Bynajmniej, sdzono zakonnikw.
Prosimy, aby czytelnik nie traci przez cay czas, z oczu faktu, e ju od 1918
roku ustalio si w naszym sdownictwie, i kada moskiewska rozprawa
(oczywicie prcz niesprawiedliwego procesu pracownikw Czeki) nie bya
uwaana za oderwany wypadek sdu nad przypadkowym zbiorem
przestpczych dziaa, lecz rozumiana bya jako kierunkowskaz dla
polityki.sdowniczej; za przykad orzecznictwa, obowizujcy dla prowincji, za
wzr, podobnie jak w podrczniku arytmetyki na pocztku kadego rozdziau
przytacza si typowe rozwizanie, na ktrym uczniowie maj si opiera przy
samodzielnych wypracowaniach.
Jeli wic powiedziane zostao proces klerykaw, to powinnimy tu
237
zakada istnienie liczby mnogiej. Zreszt, sam gwny oskaryciel chtnie
nam wyjania: prawie przez wszystkie trybunay Republiki przewaliy si (co
za swko!) podobne procesy. Cakiem niedawno toczyy si przed
trybunaami w Pnocnym Dwisku, Twerze, Riazaniu, w Saratowie za,
Kazaniu, Ufie, Solwyczegodsku, Carewokoksztajsku przed sdem stano
samo duchowiestwo i psalmici, aktywici i sudzy niewdzicznej cerkwi,
ktrej Padziernikowa rewolucja daa wolno.
Czytelnik zauway tu sprzeczno: dlaczego wiele z tych procesw
poprzedzio moskiewsk rozpraw? Wynika to tylko z luk w naszej narracji.
Sdowe i pozasdowe przeladowania wyzwolonej cerkwizaczy si
jeszcze w 1918 roku i sdzc ze sprawy zwienigorodskiej ju wtedy
osigny duy stopie ostroci. W padzierniku 1918 roku patriarcha Tichon
pisa w ordziu do Sownarkomu, e nie ma wolnoci goszenia sowa
boego, e ju krew mczesk przelali za ni liczni odwani kaznodzieje
cerkiewni... Pooylicie rk na majtku Cerkwi, zgromadzonym staraniami
pokole wiernych i nie powstrzymalicie si przed pogwaceniem ich ostatniej
woli. (Narkomowie, jasna rzecz, ordzi nie czytali, a kierownicy dziaw
gospodarczych zrywali chyba boki: te wyrzut wymyli ostatnia wola!
A gwizda nam na przodkw! pracujemy dla potomnoci). Ka spotyka
praatw, duchownych, zakonnikw i zakonnice, ktrzy nic nie zawinili,
Wycznie na mocy oglnikowego zarzutu kontrrewolucyjnoci. To prawda,
e na wie o zblianiu si wojsk Denikina i Koczaka wstrzymano te
przeladowania, po to, by prawosawnym uatwi obron rewolucji. Ale
zaledwie wojna domowa zacza przygasa, znw zabrano si do cerkwi
i oto ju zaczo si toto przewala przez trybunay, a w 1920 roku cios
spad nawet na awr TrojceSergijewsk: dobrano si do relikwii tego
szowinisty Sergieja Radonieskiego, i przerzucono je do muzeum
moskiewskiego49.
Wydany te by oklnik Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci (z 25 sierpnia 1920
roku) o likwidacji w ogle wszystkich relikwii, wanie bowiem one utrudniay nasz
wietlany marsz ku nowemu, sprawiedliwemu spoeczestwu.
t!> Patriarcha cytuje historyka Kluczewskiego: Wrota awry Bogosawionego
zamkn si i lampy nad jego grobowcem pogasn dopiero wtedy, gdy
roztrwonimy bez reszty cay zapas dachowy naszych moralnych si, ktry
przypad nam w schedzie po wielkich budowniczych Rosji, takich, jak
bogosawiony Sergiej. Kluzewski nie mg przypuszcza, e to
marnotrawstwo bdzie mie miejsce niemal jeszcze za jego ycia.
Patriarcha prosi o audiencj u Przewodniczcego Rady Komisarzy
Ludowych, aby przekona go, e nie trzeba ka rki na awrze i relikwiach,
bo przecie nastpio oddzielenie pastwa od cerkwi! Otrzyma odpowiedz, e
przewodniczcy zajty jest wanymi sprawami i e audiencja nie moe mie
miejsca w cigu najbliszych dni.
Ani w cigu najpniejszych.
309
238
Wertujc dalej wybr Krylenki przyjrzyjmy si z kolei rozpatrzonej
przez N a j tryb (taki to miy skrt by wrd nich w uyciu, tylko na nas,
biednych robaczkw, uroczycie pohukiwali: wsta! sd idzie!).
e) Sprawie Centrum taktycznego (1620. VIII. 1920 rok) przeciwko 28
podsdnym i pewnej iloci osb sdzonych zaocznie, bo niedosiglych.
Gosem jeszcze nie schrypnitym, na pocztku pomiennego przemwienia,
cay w blasku klasowych analiz, powiada nam oskaryciel naczelny, e prcz
ziemian i kapitalistw, istniaa i kontynuuje swoje istnienie jeszcze jedna
warstwa spoeczna, nad ktrej spoeczn egzystencj od dawna j u z si
zastanawiaj przedstawiciele rewolucyjnego socjalizmu. To warstwa tak
zwa ej inteligencj i... Niniejszy proces to sd historii nad dziaalnoci
rosyjskiej inteligencji50 i sd rewolucji nad ni sam.
Bardzo ograniczone ramy naszej analizy nie daj nam moliwoci wyjanienia
w j a k, i ni to sensie ZASTANAWIALI SI PRZEDSTAWICIELE
rewolucyjnego socjalizmu nad losami tak zwanej inteligencji i co waciwie
dla niej wymylili? Pociesza nas jednak fakt, e materiay te s opublikowane,
oglnie dostpne i mog by zgromadzone w sposb moliwie peny. Tylko
wic po to, by oglna sytuacja w Republice staa si janiejsza, przypomnimy
opini wczesnego Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, wyraon
w latach, gdy wszystkie te rozprawy miay miejsce przed Rewtrybunaem.
W licie do Gorkiego z 15 wrzenia 1919 roku (ju go cytowalimy)
Wodzimierz Iljicz odpowiada na interwencje Gorkiego w sprawie aresztowa
inteligentw. O nich i o gwnej masie wczesnej rosyjskiej inteligencji
(kadetopodobnej) powiada, e w istocie to n i e m z g narodu, lecz
jego aj n o51. Innym razem mwi Gorkiemu: to jej (inteligencji) win
bdzie, jeli rozbijemy zbyt wiele garnkw. Jeli szuka ona sprawiedliwoci
to dlaczego nie idzie do nas?... Kul dostaem wanie od inteligencji52 (ma
na myli zamach Fanny Kapan).
Przy takim nastawieniu, jego wypowiedzi o inteligencji nacechowane s
nieufnoci, wrogoci: zgnio liberalna; bogobojna; lamazarno, tak
typowa dla wyksztaconych osb 53; uwaa, e inteligencja niczego nie
potrafi przemyle do koca, e zdradzia spraw
Krylenko, str. 34.
Lenin, wyd. V, t. 51, str. 48.
W. I. Lenin i A. M. Grki wyd. Akademii Nauk, Moskwa, 1961 rok,
str. 263.
Lenin, wyd. IV, tom 26, str. 373.
310
robotnicz . (Ale kiedy to przysiga ona na wierno s p r aw
i e r o b ot n i c z e j?)
To wyszydzanie inteligencji, t pogard dla niej przejli pniej pewn rk
publicyci lat 20. i gazety lat 20., i ludzie z ulicy i wreszcie sami
inteligenci, przeklinajc swoj wieczn niekonsekwencj, wieczn dwoisto,
wieczny brak krgosupa i beznadziejne nienadanie za epok .
239
I susznie! Oto grzmi pod sklepieniem Naj trybu gos Rzecznika Wadzy
Oskarajcej i kae nam wrci na ziemi:
Ta warstwa spoeczna... poddana zostaa w cigu tych lat prbie oglnego
przewartociowania. Przewartociowania, to wyraenie czsto wtedy powtarzano.
I jake wypado to przewartociowanie? Ot, jak: Rosyjska inteligencja, ktra
w ognisty krg rewolucji wkroczya pod hasem Judowadztwa (a jednak co tam
byo!) wysza z niego jako sojuszniczka czarnych (nawet nie biaych!) generaw,
jako najemniczka i sojuszniczka europejskiego imperializmu. Inteligencja zdeptaa
wasne sztandary i zbryzgaa je botem 54.
I tylko dlatego nie ma powodu dobija poszczeglnych jej przedstawicieli, e
ta grupa spoeczna ju si przeya.
Mwi to na progu XX wieku! Co za sia przewidywania! O, naukowi
rewolucjonici! (Dobija jednak trzeba byo. Przez cae lata dwudzieste nic,
tylko dobijali).
Z uczuciem niechci przygldamy si fizjognomiom 20 sojusznikw czarnych
generaw, pachokw europejskiego imperializmu. Szczeglnie bije w nos
odr tego Centrum bo to byo i Centrum Taktyczne, i Centrum Narodowe,
i Prawicowe Centrum (a zarazem przypominaj si z procesw tego
dwudziestolecia inne Centra i same tylko Centra: inynierskie,
mienszewickie, trockistowskozinowiewowskie, prawicowobucharinowskie,
a wszystkie rozgromione, wszystkie starte na proch i tylko dziki temu
jeszcze wszyscy jestemy wrd ywych). A ju gdzie Centrum, tam na
pewno dziaa rka imperializmu.
Co prawda, troch lej robi si na sercu, gdy syszymy dalej, e Centrum
Taktyczne, nad ktrym odbywa si wanie sd, nie byo organizacj, eni
miao: 1) statutu, 2) programu, 3) skadek czonkowskich. A co miao?
A miao spotkania (mrowie przechodzi). Przy spotkaniach czonkowie jego
zapoznawali si z pogldami rozmwcy (mrz po kociach).
54 Krylenko, str. 54.
311
Bardzo cikie oskarenie, a nadto poparte dowodami rzeczowymi: na
28 oskaronych 2 (sownie dwa) dowody rzeczowe5S. S.to dwa listy
nieobecnych (znajduj si za granic) dziaaczy: Miakotina i Fiodorowa. S
nieobecni, ale przed Padziernikiem naleeli do tyche rozmaitych
Komitetw, do ktrych naleeli obecni, co daje nam prawo utosamia
nieobecnych z obecnymi. A czego dotycz.te listy? A rnicy zdaz
Denikinem, co do takich drobnostek, jak kwestia chopska (nie mwi nam si
tego, Ale jasnejest, e radz oni Denikinowi, by odda ziemi chopom),
kwestia ydowska (zapewne eby nie wraca do przedrewolucyjnych
ogranicze), problem federacyjnonarodowy (to ju jasne), sprawa systemu
administracyjnego (demokracja, nie za dyktatura) i inne. I jakie wnioski
z tych dowodw? Bardzo proste: zostao dziki nim wykazane, e
korespondowali i byli cakowicie zgodni z Denikinem! (Wrr... hau, hau!).
Ale s te bezporednie zarzuty wobec oskaronych: wymiana informacji ze
240
znajomymi, mieszkajcymi na peryferiach (na przykad w Kijowie), nie
znajdujcymi si w zasigu centralnej wadzy sowieckiej! To znaczy,
powiedzmy, dawniej to bya Rosja, ale pniej dla dobra rewolucji wiatowej
odstpilimy ten kawaek Niemcom, a tu ludzie dalej posyaj sobie liciki: jak
tam si panu yje, .panie Iwanie?... Co do nas, to tak, a tak... I N. M. Kiszkin
(czonek KC partii konstytucyjnych demokratw) nawet na awie oskaronych
bezczelnie prbuje si usprawiedliwia: czowiek nie chce by lepy i usiuje
dowiedzie si wszystkiego, co si wszdzie dzieje.
Dowiedzie si WSZYSTKIEGO, co dzieje si WSZDZIE?... Nie chce by
lepym?... A wic susznie kwalifikuje oskaryciel ich czyny jako
z d r a d ! w stosunku do Wadzy Sowiecki ej!!
Ale oto najokropniejsze ich wystpki: w samym wirze wojny domowej ci
ludzie... pisali jakie dziea, ukadali memoranda, projekty. Tak, ci znawcy
prawa administracyjnego, nauk finansowych, stosunkw gospodarczych,
sdownictwa i systemu owiatowego p i s li, d z i e a! (I, jak atwo
zgadn, wcale nie opierajc si o znane prace Lenina, Trockiego
i Bucharina...). Profesor S. A. Kotlarewski o federacyjnym ustroju Rosji, W.
J. Stpkowski o kwestii rolnej (i zapewne nie zakada kolektywizacji), W.
S. Muralewicz o owiacie ludowej w przyszej Rosji, prof. Kartaszew
projekt ustawy o wyznaniach A (wielki) biolog N. K. Kolcw (ktremu kraj
ojczysty nie da dotd nic, poza przeladowaniami i cikimi karami) pozwala
tym buruazyj
5! Krylenko, str. 38.
312
nym ubrom zbiera si na rozmowy w swoim instytucie. (Znalaz si
w tym towarzystwie take N. K. Kondratiew, ktry w 1931 roku ostatecznie
bdzie skazany przy okazji sprawy T.K:P. rzekomo istniejcej Chopskiej
Partii Pracy).
Oskarycielskie instynkty graj nam ju w piersi w przeczuciu wyroku. No,
jaka spadnie kara na tych generalskich pachokw? Zasuyli tylko na
rozstrzelanie! To ju nie danie oskaryciela, to ju s e ntencja trybunau!
(Niestety, zagodzono j pniej: obz koncentracyjny do koca wojny
domowej).
Na tym wanie polega wina podsdnych, e nie siedzieli w swoim ktku,
gryzc swoj wiartk chleba, tylko zmawiali si i porozumiewali midzy
sob co do tego, jaki ma by ustrj pastwa, po upadku ustroju sowieckiego.
W jzyku wspczesnej nauki nazywa si to badaniem rozwizania
alternatywnego.
Gos oskaryciela jest grzmicy, ale jakie syszymy w nim pknicie, tak
jakby chwilami szpera okiem po blacie swojej trybuny, jakby szuka papierka?
Cytaty? Chwileczk! Trzeba podrzuci! Moe to, Mikoaju Wasiliewiczu,
prosz bardzo:
dla nas zncaniem si jest ju sam fakt trzymania winiw politycznych za
krat.....
241
Oho! Trzymanie politycznych w wizieniu to zncanie si! I to mwi
oskaryciel! co za szerokie pogldy! Wstaje soce nowego prawodawstwa!
Dalej:
...Walka z carskim rzdem bya ich (politycznych) drug natur i nie walczy
z caratem oni nie potrafi56!!, Podobnie, jak nie potrafili nie bada rozwiza
alternatywnych?... A moe mylenie to po prostu druga natura inteligenta?
Ach, nie ten cytat podsun mu kto z innego procesu, co za niezrczno!
A wstyd! Ale Mikoaj Wasiliewicz ju tokuje:
I n a w e t gdyby oskareni tu, w Moskwie nie kiwnli palcem (wyglda na to,
e tak wanie byo) to wszystko jedno:...w takiej chwili nawet rozmwki przy
szklance herbaty o tym, jaki ustrj powinien zastpi ginc rzekomo wadz
sowieck s aktem kontrrewolucyjnym. Podczas wojny domowej przestpstwem
jest nie tylko dziaanie, (przeciw wadzy sowieckiej)... przestpstwem jest le
bezczynno57.
36 Krylenko, str. 17. 57 Str. 39.
313
No, teraz rozumiemy. Ska ich na rozstrzelanie za bezczynno.
I picie herbaty.
Albo na przykad piotrogrodzcy inteligenci postanowili w wypadku
wkroczenia wojsk Judenicza przede wszystkim zatroszczy si o zwoanie
demokratycznej rady miejskiej (to znaczy broni si przed generalsk
dyktatur).
Krylenko: Chce mi si krzykn: Powinnicie byli myle przede wszystkim
o tym, eby pa trupem, ale przegrodzi drog Judeniczowi!!.
A ci nie padli.
(Zreszt Mikoaj Wasiliewicz take nie pad).
A by jeszcze taki podsdny, ktry by wiadom wszystkiego! a milcza.
(Po naszemu wiedzia, a nie powiedzia).
A oto ju nie bezczynno, tylko czynny wystpek: za porednictwem L. N.
Chruszczowej, czonkini politycznego Czerwonego Krzya (te tutaj siedzi, na
awie oskaronych) niektrzy podsdni wspomagali winiw z Butyrek
pienidzmi (mona wyobrazi sobie ten potok kapitaw na rachunek
kantyny wiziennej!) i rzeczami (moe nawet z czystej weny?!).
Te zbrodnie nie maj kresu! Niech wic take proletariacki odwet nie
zna granic!
Jak z padajcej na ziemi kamery filmowej, skonym, zmconym
acuszkiem miga przed nami dwadziecia osiem mskich i kobiecych twarzy
przedrewolucyjnego typu. Nie zdylimy zobaczy ich wyrazu! czy s
nastraszone? pogardliwe? dumne?
To nie ma ich wypowiedzi! Ani ostatniego sowa! ze wzgldw
technicznych... Starajc si nadrobi ten brak, oskaryciel wywodzi nam
swoje trele: Byo to bezustanne samobiczowanie i kajanie si za popenione
bdy. Polityczna niedojrzao i midzywarstwowy charakter (a tak, to te na
dodatek, midzywarstwowy charakter!) inteligencji... W tym wypadku
242
cakowicie potwierdzia si marksistowska ocena inteligencji, jak zawsze
dawali jej bolszewicy58.
A c to za moda kobieta tam migna?
To crka Lwa Tostoja, Aleksandra. Pyta Krylenko jaki by! jej udzia w tych
spotkaniach? Odpara: Nastawiaam samowar! Trzy lata obozu
koncentracyjnego!
Krylenko, str. 8.
314
Z wydawanego za granic czasopisma Na czuoj storonie* moemy
dowiedzie si, co si tam naprawd zdarzyo
Jeszcze latem 1917 roku przy Rzdzie Tymczasowym uformowa si Zwizek
Dziaaczy Spoecznych pragncy dopomc w doprowadzeniu wojny do
zwyciskiego koca i starajcy si przeciwdziaa socjalistycznym
tendencjom, szczeglnie eserowskim. Po przewrocie padziernikowym wielu
wybitniejszych dziaaczy tego zwizku wyjechao, inni zostali w kraju, gdzie
nie mona ju byo zwoywa zjazdw i zajmowa si dziaalnoci
organizacyjn, ale inteligenci mieli ju we krwi zwyczaj refleksji, chcieli
ocenia biece wypadki, wymienia pogldy i trudno im byo od razu
odzwyczai si od tych odruchw. Stojc blisko krgw akademickich, atwo
mogli nadawa swoim spotkaniom charakter konferencji naukowych. Mieli za
wtedy sporo tematw do dyskusji: pokj w Brzeciu Litewskim, zakoczenie
dziaa wojennych w zamian za utrat olbrzymich poaci kraju, nowe stosunki
z niedawnymi sojusznikami i niedawnymi wrogami, a wszystko to w czasie,
gdy wojna w Europie trwaa dalej. Jedni z nich w imi wolnoci
i demokracji, a rwnie z sojuszniczego obowizku uwaali, e naley
dalej pomaga aliantom i e pokj brzeski zawarty zosta przez ludzi, ktrym
kraj nie da penomocnictw. Niektrzy mieli skdind nadziej, e gdy tylko
Armia Czerwona nabierze si rzd sowiecki zerwie z Niemcami. Inni z kolei
liczyli wanie na Niemcw: bdc teraz z tytuu umowy brzeskiej
gospodarzami poowy Rosji, zechc chyba usun bolszewikw. (A Niemcy
tymczasem susznie uwaali, e dziaa na korzy konstytucyjnych
demokratw, to znaczy pomaga Anglikom i e kady inny rzd rosyjski,
prcz sowieckiego, znw rozpocznie wojn z Niemcami).
Na tle tej rnicy zda, latem 1918 roku ze Zwizku Dziaaczy Spoecznych
wyodrbnio si Narodowe Centrum (Nacjonalnyj Centr). W gruncie rzeczy,
byo to po prostu kko ludzi o zdecydowanie proalianckiej orientacji,
przewanie konstytucyjnych demokratw, bojcych si jednak jak ognia
wszelkich partyjnych form dziaania, surowo zabronionych przez bolszewikw.
Niczym to kko si nie zajmowao, prcz organizacji uasinaukowych
spotka w instytucie profesora Kolcowa. Czasami posyali oni kogo
z czonkw na Kuba, eby mie
* Na czuoj storonie zeszyty historycznoliterackle pod redakcj S. P.
Mlelgunowa, Berlin Praga.
243
S. P. Mielgunow: Sd historii nad inteligencj, III, 1923 rok.
S. A. Kotlarowski: Narodowe centrum w Moskwie w 1918, VIII, 1924
rok.
315
E!
ii
i: i ii:
jakie informacje ale wysacy, zapadali si tam jak kamienie w wod
i zapominali o moskiewskich kolegach. (Zreszt alianci wykazywali nader
sabe zainteresowanie Armi Ochotnicz, tworzc si w Kubaniu.)
Narodowe Centrum skupio si przede wszystkim na spokojnym
opracowywaniu projektw praw dla przyszej Rosji.
Rwnoczenie z Narodowym Centrum i na lewo od niego powsta Zwizek
Odrodzenia (w zasadzie eserowski nie wypadao przecie czy si.z
konstytucyjnymi demokratami; znowu wychodziy na jaw stare partyjne
rnice i podziay) dla walki zarwno z Niemcami, jak z bolszewikami. Ale
take ta walka wydaa im si niemoliwa do prowadzenia na terytorium
bolszewickim i akcja ich sprowadzia si do wysyania swoich ludzi na
poudnie. Jednake rodowisko Armii Ochotniczej razio ich swoj
reakcyjnoci.
Duszc si w prni komunizmu wojennego, wiosn 1919 roku, caa ta trjca
Zwizek Dziaaczy Spoecznych. Narodowe Centrum i Zwizek Odrodzenia
postanowiy uzgadnia systematycznie swoje dziaania. Kada organizacja
wydelegowaa w tym celu dwch ludzi. Ta szstka zbieraa si czasem
w cigu 1919 roku, potem jakolim przeszo, nie dawali znaku ycia.
Aresztowa ich zaczto dopiero w 1920 roku, i wwczas to, podczas
ledztwa, nasza szstka otrzymaa szumn nazw Centrum Taktycznego.
Aresztowania przeprowadzono na skutek donosu jednego z mniej znacznych
uczestnikw Narodoiwego Centrum N. N. Winogradzkiego. By pniej
bardzo wydajnym kapusiem w celi Wydziau Specjalnego, przez ktr
przeszo wielu uczestnikw, jacy z naiwnoci rodem z bani Kryowa,
typow dla tych lat nieostronie wypiewywali w celi to, czego nie chcieli
powiedzie ledczym.
Znany rosyjski historyk, S. P. Mielgunow, bdc jednym z oskaronych i to
jeszcze najwaniejszych (bo by czonkiem szstki), ju na emigracji napisa
wspomnienia o tym procesie. Pisa bez entuzjazmu, moe wolaby nie
wspomina o tej sprawie, gdyby nie opublikowano w Moskwie znanej nam
ju ksiki Krylenki z oskarycielskim przemwieniem penym gromw
i byskawic. Mielgunow, nie ukrywajc pretensji do siebie i do
wsposkaronych, rysuje nam obraz nader typowy dla sowieckiego ledztwa:
funkcjonariusze ledczy nie mieli w rku adnych dowodw: w czasie
sprawy nie wypyn ani jeden dokument. Cay przewd oskarycielski opiera
si na zeznaniach samych oskaronych... Nikt z pniejszych uczestnikw
procesu nie przestrzega taktyki milczenia podczas ledztwa wstpnego...
244
Wydawao mi si, e odmowa zezna nie ma sensu bo wpywa ujemnie na
mj los i moe
316
rwnie pogorszy los kolegw... Gdy przed czowiekiem zamajaczy
perspektywa rozstrzelania, nie zawsze potrafi on wtedy myle o historii...
W Czerwonej ksidze WCzK (tom II, Moskwa 1922 rok) spora liczba zezna
naszych oskaronych przytoczona jest dosownie; niestety, nie sprawiaj one
najlepszego wraenia, i
Mielgunow z ca powag zarzuca ledczemu nazwiskiem Agranow (ktry ich
wszystkich zapdzi w kozi rg), e uywa wobec niego i innych
oskaronych podstpnych chwytw, e sprytnie ich oszukiwa i pisze, e w
tym by najgorszy rodzaj udrki, uwaajc widocznie, e te banalne chwyty,
to co gorszego od cielesnych mk. I Mielgunow, lury tak przenikliwie
potrafi pniej scharakteryzowa wiele historycznych postaci,
uczestniczcych w rosyjskiej rewolucji, sam staje si ofiar najprostszego
podstpu: potwierdza udzia w Zwizku Odrodzenia tych osb, ktre
rzekomo przyznay si ju do tego w protokach zezna, jakie mu ledczy
pokaza. I w ogle zaczem zeznawa w sposb raczej zborny co
znaczy, e snu opowie, nie czekajc na pytania ledczego. (Te jego
zeznania zdumiay i przygnbiy wsposkaronych, ktrym z kolei
pokazywano je: wygldao na to, e opowiedzia wszystko z nieprzymuszonej
woli).
Agranow nabra ich utrzymujc, e chodzi o sprawy dawno minione, e
wszystkie te centra ju dawno si nie zbieraj a wic aresztowani niczym
bezporednio ju nie ryzykuj. Czerezwyczajka wyjania t spraw jedynie
dla zaspokojenia swoich zainteresowa histori. Agranow oczarowa wielu
swoj uprzejmoci. Innym znowu dowodzi, e wadza sowiecka i Rosja to
teraz jedno i e jest przestpstwem walczy przeciw pierwszej, jeli
naprawd kochasz drug. W ten sposb niejeden zoy mu owiadczenia
w samej rzeczy pene pokory i ulegoci. (W szczeglnoci artyku
Kotlarowskiego, przytoczony w przypisach, by cis analiz sytuacji,
napisan przez aresztanta na zlecenie Agranowa).
A na rozprawie? Mielgunow: Rewolucyjna tradycja (scil. inteligencji)
wymagaa znacznej dozy heroizmu, a w naszych duszach nie byo ju
patosu, koniecznego dla takiego heroizmu. Przeksztaci rozpraw
w demonstracj protestu rwnao si wiadomemu pogorszeniu sytuacji
nie tylko wasnej, lecz rwnie wsposkaronych.
Oto jak atwo dawaa si apa ha czekistowski haczyk, oto jak kapitulowaa
i gina rosyjska inteligencja, tak miujca wolno, taka niepokorna, taka
niezomna za czasw caratu kiedy nikt si do niej powaniej nie dobiera.
317
M &
Ale jeszcze wietniejszy i straszniejszy sukces odnis Agranow przy
okazji sprawy Tagancewa w 1921 roku (rzecz co prawda nie naley do tego
245
rozdziau, poniewa sdu w istocie nie byo). Profesor Tagancew przez 45
dni ledztwa milcza icie po bohatersku. A potem Arganpw przekona go,
aby podpisa z nim taki protok ugody:
Ja, Tagancew z ca wiadomoci zaczynam zeznawa w sprawie naszej
organizacji, nie ukrywajc przy tym niczego; nie pomin tu ani jednej osoby,
nalecej do naszej grupy... Wszystko to czyni dla zagodzenia losu, ktry oczekuje
uczestnikw naszej sprawy.
Ja, penomocnik Czerezwyczajki, J. S. Agranow, dziki pomocy obywatela
Tagancewa, zobowizuj si niniejszym szybko zakoczy ledztwo
i natychmiast po jego zanikniciu przekaza je dla rozpatrzenia sdowi
publicznem u... zobowizuj si niniejszym, i wobec adnego z oskaronych
nie bdzie zastosowana kara gwna.
W rezultacie sprawy Tagancewa Czerezwyczajka rozstrzelaa 87 ludzi.
Taki by wschd soca naszej wolnoci.
Tak to nabierao ciaa swawolne dzieci, nasze modziutkie padziernikowe
prawo.
Ju teraz zupenie tego nie pamitamy.
IX
PRAWO DORASTA
Nasz przegld przedua si. A przecie jeszczemy go na dobr
spraw nie zaczli. Do najwaniejszych, najsynniejszych procesw jesz
czemy nie doszli. Ale zasadnicze linie ju si zarysowuj.
Poasystujmy naszemu prawu take w jego wieku harcerskim.
Przypomnijmy tu dawno zapomniany i nawet nie polityczny:
f) proces Gawtopu* (maj 1921 rok) poniewa dotyczy inynierw, albo
s p e c w, jak si wtedy mwio.
Wanie mina najsurowsza z czterech zim wojny domowej, gdy ju w ogle
nie zostao adnego.opau, pocigi nie dojeday do stacji przeznaczenia,
w stolicach za panoway chd, gd i fala strajkw po fabrykach (teraz
wykrelonych z historii). Kto by temu winien? Znw to sawetne pytanie:
KTO WINIEN?
Na, to pewne, e nie Najwysze Kierownictwo. Ale nawet nie terenowe!
a to najwaniejsze. Jeeli towarzysze, niekiedy nie zwizani poprzednio z t
dziedzin (komuniciszefowie) nie byli wystarczajco kompetentni, to
okreli waciwe podejcie do sprawy powinni byli za nich spece M Znaczy
to wic, e nie kierownicy s winni... winni s ci, ktrzy robili obliczenia,
sprawdzali rachunki i ukadali plany (jak nakarmi i ogrza ludzi). Winni s
nie ci od porachunkw, tylko ci od rachunkw! Plany okazay si lipne winni
s wic spece, e cyfry nie zgadzay si z rzeczywistoci to wina nie
Rady Pracy
Naczelny Zarzd Materiaw Opaowych. Krylenko, str. 381.
319
i Obrony a nawet nie odpowiedzialnych kierownikw Gawtopu2. Nie
byo ani wgla, ani drzewa, ani ropy wic to wina specw, e wytworzya
246
si sytuacja zawikana i chaotyczna. Oni te s winni, e nie sprzeciwiali si
pilnym telefonicznym daniom Rykowa i na jego zlecetiie wydawali
i wysyali rnym instytucjom opa poza planem.
Wszystkiemu winni spece! Ale sd proletariacki nie jest wobec nich
bezlitosny, wyroki s agodne. Rzecz jasna, w proletariackiej piersi drzemie
wewntrzna nieufno, ci przeklci spece to element obcy, ale bez nich nie
mona si wygrzeba z oglnej ruiny. I Trybuna ich nie zaszczuwa,
powiada nawet Krylenko, e poczynajc od 1920 roku nie moe by mowy
o sabotau. Spece s winni, ale nie ze zej woli, po prostu to niedorajdy, nie
potrafi lepiej, nie nauczyli si pracowa przy kapitalizmie, albo zwyczajnie s
egoistami i apownikami.
Tak oto w pocztkach okresu rekonstrukcji wytyczona zostaa szkicowo
dziwna linia pobaliwoci wobec specw.
1922 rok, pierwszy rok pokoju. Obfitowa w procesy publiczne, tak bardzo, e
cay ten nasz rozdzia powicony bdzie temu jednemu rokowi. (Dziwne:
wojna mina, a tu tak wzmoga si ilo spraw sdowych? Ale przecie
w 1945 i 1948 roku Smok te nadzwyczaj si oywi. Czy to nie ta sama
prosta prawidowo?)
Chocia w grudniu 1921 roku IX zjazd Sowietw postanowi zwzi zasig
kompetencji WCzK i skutkiem tego doznaa ona pewnego uszczuplenia
i zmienia nazw na GPU ale ju w padzierniku 1922 roku prawa GPU
znw zostay poszerzone, a w grudniu Dzieryski oznajmi
korespondentowi Prawdy (17. XII. 1922 rok): teraz musimy szczeglnie
wnikliwie przyglda si antysowieckim ruchom i grupom. GPU skupio
cianiej swoje kadry, ale tym samym udoskonalio swj aparat. Nie
zapomnijmy o majcej miejsce w pocztkach tego roku
g) sprawie samobjstwa inyniera Oldenborgera (Trybuna Najwyszy,
luty 1922 rok).
Procesu tego nikt ju nie pamita, wydaje si on mao wany
i zupenie nietypowy. Nietypowy, bo jego przedmiotem jest jedno tylko
ludzkie ycie, ktre przy tym dobiego koca. Gdyby za nie dobiego, to
wspomniany inynier, a z nim razem jakich dziesiciu ludzi skadajc si
na nowe centrum, stanliby przed Trybunaem Najwyszym i wtedy proces
byby zupenie typowy. Tymczasem na awie oskaro
2 Str. 382383
320
nych zasiad wybitny dziaacz partyjny, towarzysz Siedelnikow, obok
niego za dwch z izby kontroli i dwch dziaaczy zwizkowych.
Ale jak ta daleka, pknita struna u Czechowa, dwiczy co
przejmujcego w tej sprawie, bdcej wczesn zapowiedzi procesw
inynierw z Szaht i Prompartii.
W. W. Oldenborger pracowa trzydzieci lat w moskiewskich wodocigach
i zosta ich naczelnym inynierem chyba jeszcze w pocztkach stulecia.
Przemin Srebrny Wiek sztuki, miny cztery Dumy Pastwowe, trzy wojny,
247
trzy rewolucje a caa Moskwa wci pia wod Oldenbprgera. Akmeici
i futuryci, reakcjonici i rewolucjonici, j unkrzy i czerwonogwardzici,
Sownarkom, Czeka i Inspekcja RobotniczoChopska wszyscy pili czyst,
wie wod Oldenborgera. Nie by onaty, nie mia dzieci w caym swoim
yciu mia tylko ten wodocig. W 1905 roku nie wpud do stacji pomp
onierzy, ktrzy mieli go ochrania bo onierze mog niechccy uszkodzi
przewody, .albo maszyny (A nikt wtedy nie tumi strajkw w wodocigach;
w 1905 roku nieraz w Moskwie brakowao wody moe Oldenborger kogo
osania?). Drugiego dnia rewolucji lutowej powiedzia swoim robotnikom, e
rewolucja si skoczya, e dosy, wszyscy na miejsca, woda powinna pyn
nieprzerwanie. W trakcie walk padziernikowych w Moskwie troszczy si
tylko o jedno: eby uchroni wodocig od szkd. Jego pracownicy
zastrajkowali w odpowiedzi na przewrt bolszewicki, zaprosili go do udziau.
Odpowiedzia: W technicznym aspekcie, bardzo przepraszam, ale nie
strajkuj. A w pozostaych... w pozostaych, no owszem, mog strajkowa.
Przyj od komitetu strajkowego pienidze dla strajkujcych, wystawi kwit
i zaraz pobieg, eby znale jakie czci wymienne do zepsutej rury.
Wszystko jedno, to wrg! Oto co powiedzia jakiemu robotnikowi: Wadza
sowiecka nawet dwch tygodni si nie utrzyma. (Wiej nowe,
przednepowskie wiatry i Krylenko pozwala sobie na szczere tony wobec
trybunau: Tak myleli wtedy nie tylko spece, tak mylelimy nierazmysami3.
Wszystko jedno, to wrg! Powiedzia nam przecie towarzysz Lenin: do
pilnowania buruazyjnych specjalistw pptrzebny nam jest iczujny pies RKI
(RobotniczoChopska Inspekcja).
Dwa takie czujne psy zostay posane do pilnowania Oldenborgera. (Jeden
z nich to oszust, biuralista z Wodocigw, MakarowZiem
Krylenko, str. 439, podkrelenie moje.
321
laski, wydalony za nielicujce z przyzwoitoci postpki, zgosi si
do RKI bo tam lepiej pac, dosta si do Centralnego Komisariatu
Ludowego, bo tam, zarobki jeszcze wysze i stamtd przyjecha, aby
kontrolowa swojego byego zwierzchnika i zemci si na nim z caego
serca). No, a komitet miejscowy te nie spa oczywicie, to bdzie
najlepszy obroca robotniczych interesw. No i komunici stanli na czele
wodocigw. Tylko komunici powinni kierowa, tylko komunici powinni
mie ca peni decyzji suszno tej zasady potwierdzi take ten
proces4.
No, a miejska organizacja partyjna Moskwy te oka nie spuszczaa
z wodocigw. (A zza jej plecw, jeszcze Czeka). N a zdrowym uczuciu
wrogoci klasowej oparlimy swego czasu organizacj naszej armii; w imi
tej samej zasady nie powierzamy adnego odpowiedzialnego stanowiska
ludziom nie nalecym do naszego obozu nie stawiajc obok nich...
komisarza5. Od razu wic zaczli wszyscy korygowa, poszturchiwa,
poucza naczelnego inyniera tasujc bez jego wiadomoci personel
248
techniczny (rozpdzilimy cae gniazdo geszefciarzy).
I nawet to nie uratowao wodocigw! Robota posza odtd nie lepiej, tylko
gorzej! Szajka inynierw umiaa po cichu zrealizowa swoje zowrogie
zamiary. Doszo do tego, e wbrew swojej niezdecydowanej inteligenckiej
naturze, ktra nie pozwalaa mu nigdy w yciu uy ostrego sowa
Oldenborger omieli si nazwa pocignicia nowego naczelnika
wodocigw Zeniuka (postaci dogbnie sympatycznej dla Krylenki dziki
caej swojej wewntrznej strukturze) sobiepastwem!
Wtedy to wanie stao si jasne, e inynier Oldenborger wiadomie
zdradza interesy robotnikw oraz jest zdecydowanym i otwartym wrogiem
dyktatury klasy robotniczej. Zaczto wic wzywa na miejsk stacj pomp
komisje kontrolne jednake stwierdzay one, e wszystko jest w porzdku
i e woda pynie normalnie. Ci z inspekcji robotniczochopskiej nie pogodzili
si z losem i posyali meldunek za meldunkiem do swojej RKI. Oldenborger
chcia pono zrujnowa, zepsu, zniszczy wodocigi w politycznych
celach. No wic gdzie tylko mogli przeszkadzali mu, sprzeciwiali si
rozrzutnemu remontowi kotw, albo zastpieniu drewnianych pojemnikw
betonowymi. Przywdcy robotnikw zaczli gono mwi na zebraniach
o wodocigach,
4 Krylenko, str. 433.
5 Str. 434.
322
e ich naczelny inynier jest dusz zorganizowanego sabotau
technicznego, e nie wolno mu wierzy i we wszystkim trzeba mu si
sprzeciwia.
I mimo to robota wcale si nie usprawnia, tylko posza jeszcze gorzej!...
Co za szczeglnie byo dotkliwe dla dziedzicznej proletariackiej psychologii
tych z RKI i zwizkw zawodowych, to fakt, e wikszo robotnikw ze
stacji pomp, zaraonych drobnomieszczask psychologi, opowiedziaa si
po stronie Oldenborgera i nie dostrzegaa jego sabotau. Na domiar zego
nadeszy wybory do moskiewskiego sowietu miejskiego i robotnicy
wodocigw wysunli w imieniu swojego przedsibiorstwa kandydatur
Oldenborgera, ktrej, rzecz jasna, przeciwstawiona zostaa ze strony komrki
partyjnej kandydatura czonka partii. Ta ostatnia jednak, jak si okazao, nie
miaa adnych szans, a to z winy faszywego autorytetu, jakim cieszy si
inynier naczelny Wrd robotnikw. Niemniej, komrka partyjna posaa do
rejkomu, do wszystkich instancji, a take kazaa odczyta publicznie na
zebraniu oglnym rezolucj, goszc, e Oldenborger jest centraln
postaci i dusz sabotaowych knowa i w sowiecie moskiewskim bdzie
on tylko naszym politycznym wrogiem!. Robotnicy odpowiedzieli wrzaw
i krzykami nieprawda!, ecie! i wwczas to sekretarz komitetu partyjnego,
towarzysz Siedelnikow powiedzia prosto w oczy tysicgowemu
proletariatowi: z takimi czarnosiecicami ja tu wcale nie bd gada!, czyli e
pogadamy, owszem, ale w innym miejscu.
249
Podjto nastpujce partyjne rodki zaradcze: usunito naczelnego inyniera
z... kolegialnego zarzdu wodocigw, postawiono go w sytuacji
permanentnego ledztwa, zaczto wzywa go bezustannie na posiedzenia
najrozmaitszych komisji i podkomisji, poddano przesuchaniom dajc
jednoczenie rne zlecenia do wykonania w trybie nagym. Kady wypadek
jego niestawiennictwa wprowadzano do protokow w zwizku
z ewentualnoci przyszego procesu sdowego. Poprzez Rad Pracy
i Obrony (przewodniczcy tow. Lenin) osignito wyznaczenie
w przedsibiorstwie wodocigw Trjki Nadzwyczajnej (RKI, rada zwizkw
zawodowych oraz tow. Kujbyszew).
Woda za czwarty ju rok pyna sobie rurami, mieszkacy Moskwy j pili
i furt niczego nie mogli dostrzec...
Nawczas tow. Siedelnikow napisa artyku do pisma ycie ekonomiczne: w
zwizku z niepokojcymi opini publiczn pogoskami o katastrofalnym
stanie wodocigw zreferowa on szereg nowych niepokojcych pogosek,
wrd nich za take t, e wodocigi pompuj
323
p
ft
fet
wod pod powierzchni ziemi i wiadomie rozmywaj fundamenty caej
Moskwy (zaoone jeszcze przez ksicia Iwana Kalit). Wezwano komisj
Sowietu moskiewskiego. Stwierdzia ona, e: stan wodocigw jest
zadowalajcy, a technicznie ich kierownictwo pracuje racjonalnie.
Oldenborger obali wszystkie oskarenia. Wwczas Siedelnikow oznajmi
beztrosko: uwaaem za swoje zadanie narobiejiie szumu dookoa tej
sprawy, a ju spraw specw jest zorientowanie si, co tam jest naprawd
na rzeczy.
C jeszcze mogli zrobi przywdcy mas? Mieli w rku ostatni ju, ale jake
skuteczny sposb! Donos do WCzK! Siedelnikow tak wanie
postpi! Widzc wiadome rujnowanie wodocigw przez Oldenborgera nie ma
wtpliwoci, e w przedsibiorstwie wodocigw, w samym sercu Czerwonej
Moskwy, dziaa konttrewolucyjna organizacja. Zwraca w zwizku z tym uwag
rwnie na katastrofalny stan Rublowskiej wiey miejskiej!
Ale tu Oldenborger pozwala sobie na krok faszywy i skrajnie nietaktowny, na
wypad bdcy dowodem inteligenckiej niekonsekwencji i braku krgosupa:
otrzymuje negatywn odpowied na swj wniosek o zamwienie za granic
nowych kotw (starych za nie sposb jeszcze naprawi w Rosji)
i popenia samobjstwo. (Za wiele wida tego wszystkiego na jednego
czowieka, brak byo jeszcze wtedy odziom treningu).
Sprawa wiele na tym nie ucierpiaa, organizacj kontrrewolucyjn mona
wykry nawet gdy jej nie ma, panowie z RKI podejmuj si jej
zdemaskowania bez reszty. Dwa miesice trwaj jakie guche manewry. Ale
duch rozpoczynajcego si NEPu wymaga aby nauczy rozumu i jednych
250
i drugich i std proces przed Trybunaem Najwyszym. Krylenko
powcigliwie si sroy; Krylenko wykazuje powcigliw nieustpliwo.
Rozumie wszak, e rosyjski robotnik, rzecz jasna, mia racj gdy w kadym
obcym widzia raczej wroga, ni przyjaciela6, ale
przy dalszych zmianach w naszej praktycznej i oglnej polityce bdziemy
musieli, by moe, i na jeszcze wiksze ustpstwa, cofa si i lawirowa; partia,
by moe, bdzie zmuszona do wybrania linii taktycznej, ktra wywoa sprzeciwy ze
strony prymitywnej logiki uczciw y c h, o f i a r n y c h bojownikw7.
No, to prawda, e robotnikw i ludzi RKI, skadajcych zeznania obciajce
towarzysza Siedelnikowa i ludzi RKI, trybuna. musia
Krylenko, str. 435. Krylenko, str. 438.
324
z lekka wzi w karby. A podsdny Siedelnikow mnie odpowiada na
groby oskaryciela: Towarzyszu Krylenko! Znam te paragrafy; ale przecie tutaj
sdzi si nie klasowych wrogw, a te paragrafy odnosz si do wrogw naszej klasy.
Jednake Krylenko te cakiem dzielnie mnoy zarzuty. wiadomie kamliwe
donosy do instytucji pastwowych... i to w okolicznociach zwikszajcych
win (zemsta prywatna, porachunki osobiste)... naduycie stanowiska... brak
poczucia odpowiedzialnoci politycznej... naduycie wadzy i autorytetu
pracownikw aparatu, sowieckiego, czonkw partii... dezorganizacja pracy
w przedsibiorstwie wodocigw... przyprawienie o strat Sowietu
moskiewskiego i caej Sowieckiej Rosji, bo przecie mao mielimy takich
specjalistw... zastpi takiego czowieka nie sposb... Nie bdziemy tu
mwi os tracie indywidualnej, o utracie czowieka... w naszej epoce, kiedy
gwn treci naszego ycia jest walka, przyzwyczailimy si ju jako do
tego, aby nie liczy si z rozmaitymi niepowetowanymi stratami 8 najwyszy
trybuna rewolucyjny powinien tu wypowiedzie si dobitnie... skazujcy wyrok
powinien by wydany z ca surowoci!... nie dla artw tumy si zebrali!...
Rety, co te im teraz za to dadz? Czy aby nie...? Czytelnik ju si
przyzwyczai i gotw podpowiedzie: WSZYSTKICH R..
Bardzo susznie. Wszystkich roz mieszy: z uwagi na szczer skruch
podsdnych, wymierzy im kar... nagany publicznej!
Dwie prawdy...
A Siedelnikowa podobno na jeden rok wizienia.
Pozwlcie, e to midzy bajki wo.
O, bardowie lat dwudziestych, ktrzy opiewacie je jako jasn kipiel
radoci! nawet jeli czowiek ledwie o nie si otar, jeli tylko w dziecistwie
swoim je musn to te nigdy ich nie zapomni. Te rya, te mordy, szczujce
na inynierw w dwudziestych latach wanie pczniay.
Ale widzimy teraz, e zaczynay ju w 18...
W trakcie dwch nastpnych procesw odpoczniemy troch od towarzystwa
naszego ulubieca, oskaryciela naczelnego: zajty jest on wanie
przygotowaniami do wielkiego procesu eserw9. Ogromny ten
Str. 458.
251
..
9 Procesy eserw na prowincji, na przykad w Saratowie w 1919 roku,
zdarzay si take wczeniej.
325
proces ju zawczasu budzi niepokj w Europie i Ludowy Komisariat
Sprawiedliwoci spostrzeg si w por: ju cztery lata sdzi si ludzi, a wci
nie ma kodeksu karnego, ani starego, ani nowego. Zapewne zabiegi dookoa
kodeksu te nie zostay oszczdzone Krylence: trzeba byo w por wszystko
koordynowa.
Cerkiewne za procesy, ktre miay si zacz, naleay do spraw
wewntrznych, nie interesoway postpowej Europy i mona byo nawet bez
kodeksu przepuci je przez magiel.
Widzielimy ju, e rozdzia cerkwi z pastwem rozumiany by przez pastwo
w ten sposb, e i same witynie i wszystko co w nich zostao niegdy
powieszone, postawione i narysowane przechodzi na wasno pastwa,
we wadaniu cerkwi za pozostaje tylko ta cerkiew, ktr si nosi w sercach,
zgodnie z Pismem witym. I w 1918 roku, gdy wydawao si, e
zwycistwo polityczne zostao ju osignite, zabrano si do konfiskowania
cerkiewnego majtku. Jednake ten atak spowodowa zbyt wielkie oburzenie
mas. W czasie wojny domowej, ktra wkrtce rozgorzaa, byo rzecz
nierozsdn tworzenie jeszcze jednego, wewntrznego frontu walki
z wierzcymi. Trzeba byo dialog komunistw z chrzecijanami chwilowo
odroczy.
Pod koniec za wojny domowej, jako naturalny jej skutek, wybuch niebyway
gd na Powolu. Jako e nie bardzo zdobi on wieniec, ktry przypad
zwycizcom w tej wojnie to przebkuje si o nim tu i wdzie nie wicej ni
po dwa wiersze. Tymczasem gd ten dochodzi do ludoerstwa, do
poerania wasnych dzieci przez rodzicw. By to gd, jakiego Ru nie znaa
nawet za czasw Wielkiej Smuty (bowiem wtedy, jak wiadcz kronikarze, po
kilka lat stay pod niegiem i lodem niezte zboa). Jeden film o tym
godzie mgby moe rzuci nowe wiato na to wszystko, comy widzieli,
i wszystko co wiemy p rewolucji i wojnie domowej. Ale nie ma ani filmw,
ani powieci, ani studiw statystycznych staraj si o tym zapomnie, bo to
nie zdobi. Prcz tego przyczyn kadego godu widzimy z przyzwyczajenia
w obecnoci kuakw a gdzie tu kuacy pord tego powszechnego
moru? W. G. Korolenko w Listach do unaczarskiego10 (wbrew obietnicom
tego ostatniego, nigdy u nas nie wydanych) tak nam tumaczy oglne
zagodzenie i pauperyzacj kraju: to rezultat spadku wszelkiej wydajnoci
pracy (bo robotne rce dzieryy bro) oraz zaniku wrd chopw zaufania
i nadziei, e drobn choby cz zbiorw bdzie
10 Pary, 1922 rok i Samizdat 1967 rok.
326
mona zatrzyma dla siebie samych. Kiedy zreszt kto tam policzy
take te wielomiesiczne, wielowagonowe dostawy ywnoci, wysyanej po
252
pokoju Brzeskim z Rosji, ktra sama sobie odja mono protestu ba,
nawet z jej regionw, gdzie jutro mia wybuchn gd do kajzerowskich
Niemiec, koczcych swoj wojn z Zachodem.
Prosty i krtki jest acuszek przyczyn i skutkw: dlatego ludzie z Powoa
jedli wasne dzieci, e bolszewicy si zagarnli wadz i wywoali wojn
dpnrbw.
Ale geniusz polityka na tym polega, aby z ludowego nieszczcia uczyni
przesank sukcesu. To bysno jak objawienie: niech wic teraz popy
nakarmi Powoe! przecie s chrzecijanami, serduszko ich boli!
1) Jeeli odmwi to obciymy ich win za gd, a zarazem bdziemy
mie powd, aby da upnia cerkwi;
2) jeeli si zgodz to wymieciemy witynie do czysta;
3) w kadym za wypadku uzupenimy nasz zapas waluty.
Zreszt, ten pomys chyba podpowiedziaa sama cerkiew swoimi akcjami. Jak
wiadczy patriarcha Tichon, jeszcze w sierpniu 1921 roku, w pocztkach
godu, cerkiew stworzya diecezjalne i oglnokrajowe komitety pomocy
godujcym i rozpocza zbirk pienidzy. Ale pozwoli na pomoc
bezporedni, pozwoli aby cerkiew podsuwaa j godujcym pod nos,
rwnao si podkopywaniu dyktatury proletariatu. Komitety wic skasowano,
a pienidze odebrano na rzecz skarbu pastwa. Patriarcha zwraca si
o pomoc do papiea i do arcybiskupa Canterbury ale temu te pooono
kres, wyjaniajc, e jedynie wadza sowiecka ma prawo prowadzenia
rozmw z obcymi. Zreszt nie ma powodw do takiego alarmu: pisay
przecie gazety, e rzd ma wszystkie rodki, aby we wasnym zakresie
upora si z godem.
A na Powou ludzie arli ju traw, zelwki i gryli framugi. I nareszcie
w grudniu 1921 roku Pomgo (pastwowy komitet pomocy godujcym)
zaproponowa cerkwi, aby ofiarowaa na rzecz godujcych cz majtku
cerkiewnego t tylko, ktra nie suya dla celw liturgicznych. Patriarcha
zgodzi si, Pomgo wyda instrukcj: wszelkie ofiary mog mie tylko
dobrowolny charakter! 19 lutego 1922 roku patriarcha rozesa ordzie:
zezwala si komitetom parafialnym na skadanie w ofierze sprztu
cerkiewnego nie majcego charakteru liturgicznego.
I tak oto wszystko mogo rozmydli si w kompromisach osnuwajcych
pajczyn proletariack wol.
Myl piorun! Myl dekret! Dekret WCIK z 26 lutego: zarekwirowa
wszystkie kosztownoci cerkiewne na rzecz godujcych!
327
Patriarcha napisa do Kalinina ten nawet nie odpowiedzia.
Wwczas, 28 lutego, patriarcha ogosi noWe feralne ordzie: z punktu
widzenia cerkwi podobny akt jest witokradztwem i dlatego nie moemy
rekwizycji zaaprobowa.
Z dystansu p wieku atwo teraz mie pretensje do patriarchy. To jasne, e
kierownicy chrzecijaskiej cerkwi nie powinni byli bawi si w rozwaania
253
czy aby wadza sowiecka nie ma ju innych rezerw, albo kto doprowadzi
Powoe do godu; nie powinni byli tak trz si nad tymi kosztownociami,
wcale nie z, nich miaa si wzi (jeeli w ogle wzi si miaa) nowa moc
wiary. Ale trzeba te wyobrazi sobie sytuacj tego nieszczsnego patriarchy
wybranego ju po Padzierniku, od paru dopiero lat stojcego na czele cerkwi
ju tylko uciskanej, szczutej, rozstrzeliwanej, a przecie powierzonej mu,
aby jej broni.>
I tu natychmiast zacza si w gazetach nagonka bez puda przeciw
patriarsze i wyszym dostojnikom cerkwi, duszcym Powoe kocist ap
godu! Im bardziej patriarcha si upiera, tym sabsza stawaa si jego
pozycja. W marcu rozpocz si ruch wrd duchowiestwa, postulujcy
oddanie cennego sprztu i znalezienie kompromisu z wadz., Obawom,
jakie take w tej sytuacji pozostaway w mocy, da wyraz wobec Kalinina
biskup Antonin Granowski, dokooptowany do Centralnego Komitetu Pomgoa:
wierni obawiaj si, e majtek cerkwi moe by uyty dla innych, obcych ich
sercu celw. (Znajc oglne zaoenia Przodujcej Doktryny, dowiadczony
czytelnik zgodzi si, e byo to bardzo prawdopodobne* Wszak Komintern
i walczcy o wyzwolenie Wschd maj potrzeby nie mniej pilne, ni ci
z Powoa).
Take metropolita Piotrogrodu Beniamin da si z caym przekonaniem
porwa uniesieniu: to wszystko boskie i sami to wszystko oddamy. Nie
trzeba rekwizycji, niechaj to bdzie dobrowolna ofiara. Take chodzio mu
o kontrol ze strony duchowiestwa i wiernych; towarzyszy tym sprztom
cerkiewnym a do chwili, w ktrej przeksztac si one w chleb dla
godujcych. Nkaa go przy tym myl, aby jednoczenie nie sprzeciwi si
tutaj patriarszemu potpieniu.
Wygldao na to, e w Piotrogrodzie wszystko da si jako uoy. Na
posiedzeniu piotrogrodzkiego Pomgoru, 5 marca 1922 roku, zapanowa
nawet, zdaniem pewnego wiadka, rowy nastrj. Beniamin oznajmi:
Prawosawna cerkiew gotowa jest wszystko odda, byle pomc godujcym
i upatruje witokradztwo tylko w rekwizycji przymusowej. Ale wobec tego
rekwizycja, nie bdzie potrzebna! Przewodniczcy piotrogrodzkiego Pomgou,
Kanatczykow owiadczy, e takie
328
stanowisko zapewni cerkwi przychylno rzdu sowieckiego. (A
wanie!) W porywie gorcych uczu wszyscy wstali. Metropolita oznajmi:
najciszym naszym brzemieniem jest wa i wrogo. Ale nadejdzie czas
i pojednaj si Rosjanie. Sam na czele modlcych si wiernych zdejm
okadzin z obrazu Matki Boskiej Kazaskiej, sodkimi zami j zrosz
i oddam. Pobogosawi bolszewikw czonkw Pomgou, a ci z goymi
gowami odprowadzili go a do bramy. Piotrogrodzka Prawda z 8, 9 i 10
marca11 potwierdza, e pertraktacje toczyy si spokojnie i doprowadziy do
zgody. Gazeta pisze o metropolicie z uznaniem: Uzgodniono w Smolnym,
e cerkiewne kielichy i okadziny w obecnoci wiernych bd przetopione na
254
sztabki.
No i znw jaki kompromis, jakie klajstrowanie! Trujce opary
chrzecijastwa maj skazi rewolucyjn wol. Taka jedno i takie
oddawanie dobytku nie s p o t r ze b n e godujcym na Powou
ludziom! Cay skad Pomgou zostaje zmieniony za brak charakteru, gazety
podnosz krzyk przeciwko zym pasterzom i ksitom cerkwi,
przedstawicielom duchowiestwa wyjania si: niepotrzebne nam adne
wasze ofiary! Nie moe by adnych pertraktacji! Wszystko naley do wadzy
i wadza wemie to, co uwaa za potrzebne.
I tak samo jak wszdzie, rwnie w Piotrogrodzie zaczy si przymusowe
rekwizycje, ktrym towarzyszyy starcia.
Byy ju teraz podstawy prawne do rozpoczcia procesw przeciw cerkwi12.
h) Moskiewski proces przeciw cerkwi (26 kwietnia 7 maja 1922 roku).
Mia miejsce w Muzeum Politechnicznym przed Moskiewskim
Trybunaem Rewolucyjnym; przewodniczcym by Bek, prokuratorami unin
i onginw. Podsdnymi byo 17 protojerejw i wieckich, znaleli si przed
sdem za rozpowszechnianie apelu patriarchy. Oskarenie to dotyczyo,
punktu waniejszego ni samo oddanie, albo nieoddanie sprztu
cerkiewnego. Protojerej A. N. Zaozierki ODDA WSZYSTKO, CO BYO
CENNEGO W JEGO WITYNI, ale dla samej zasady broni apelu
patriarszego uwaajc przymusow konfiskat za
11 Artykuy: Cerkiew i gd, k bdzie przeprowadzona konfiskata majtku
cerkwi.
11 Materiay wziem ze Szkicw z historii zamieszek cerkiewnych A.
Lewitina. Cz. I, Samizdat, 1962 rok, oraz stenogram przesucha patriarchy
Tichona, T. V akt jego sprawy sdowej.
329
witokradztwo, sta si wic centraln postaci procesu i czeka go
teraz ROZSTRZELANIE (co wykazao: nie chodzi o to, aby nakarmi
godujcych, lecz o to, aby zama cerkiew w tak dogodnej chwili).
5 maja trybuna wzywa w charakterze wiadka patriarch Tichona. Chocia
publiczno na sali jest ju specjalnie dobrana, przysana (rok 1922 nie
bardzo si pod tym wzgldem rni od 1937 i 196& roku), ale tak gboko
jeszcze wartyjest stary zaczyn Rusi, a tak powierzchowna jest bonka
nowego zaczynu Sowietw e przy wejciu patriarchy wicej ni poowa sali
podnosi si z krzese, aby przyj jego bogosawiestwo.
Tichon bierze na siebie ca win, polegajc na sporzdzeniu i rozesaniu
apelu. Przewodniczcy usiuje dogrzeba si: ale czy to moliwe?! Jake to,
wasn rk, od pocztku do koca? Ale wycie to na pewno tylko podpisali,
kto jednak pisali za czyj rad? I nastpnie: czemu to wspominacie W tym
apelu o jakiej nagonce prowadzonej przez gazety przeciw wam? (Przecie
to na was szczuj, dlaczego wic my mamy tego sucha...) Co chcielicie
przez to powiedzie? Patriarcha: Raczej naleaoby zapyta tych, ktrzy
wszczli nagonk w jakim celu do tego si brali?
255
Przewodniczcy: Ale przecie to. nie ma nic wsplnego z religi!
Patriarcha: To ma swj historyczny charakter.
Przewodniczcy: Uylicie takiego wyraenia, e podczas gdy prowadzone
byy pertraktacje z Pomgoem za plecami, chykiem wydany zosta dekret?
Tichon: Owszem.
Przewodniczcy: Wobec tego jestecie zdania, e rzd sowiecki
postpi niesusznie?
Jest to druzgoczcy argument! Miliony razy powtrz go nam oficerowie
ledczy w swoich nocnych gabinetach! I nikt z nas nigdy nie omieli si
odpowiedzie na to z tak prostot jak: Patriarcha: Owszem.
Przewodniczcy: Czy istniejce w pastwie prawa uwaacie za
obowizujce rwnie was, czy nie?
Patriarcha: Tak, uwaam, o ile nie sprzeciwiaj si one zasadom prawdy
boej.
(Gdyby tak kady odpowiedzia! Inaczej by wyglday nasze dzieje!).
Pytaj teraz o kwestie kanoniczne. Patriarcha wyjania, e jeli
cerkiew sama oddaje swj majtek, to nie ma w tym witokradztwa, ma za
ono miejsce, jeli dobytek cerkwi zabiera si wbrew jej woli. W ordziu nie
jest powiedziane, eby w ogle nie oddawa, potpione za jest tylko
zabieranie wbrew woli cerkwi.
330
(Ale przecie wanie o to nam chodzi eby wbrew woli!).
Przewodniczcy, towarzysz Bek nie moe poj: L co jest w kocu dla was
waniejsze kanony cerkiewne, czy punkt widzenia sowieckiego rzdu?
(Oczekiwana odpowied brzmi: ...sowieckiego rzdu).
Dobrze, niech ju wedle kanonw to bdzie witokradztwo wola
oskaryciel ale przecie z punktu widzenia miosierdzia?!...
(Po raz pierwszy i ostatni W cigu 50. lat wspomina si w trybunale to
biedne miosierdzi e...).
Przeprowadza si rwnie analiz filologiczn. witokradztwo to znaczy
wite kra.
Oskaryciel: To znaczy, e my, przedstawiciele wadzy sowieckiej, jestemy
zodziejami przedmiotw kultu?
(Dugotrwaa wrzawa na sali. Przerwa. Pracownicy dziau gospodarczego
zabieraj si do sprztania).
Oskaryciel: Tak wic, przedstawicieli wadzy sowieckiej, WCIKu, wy
nazywacie zodziejami?
Patriarcha: Ja tylko kanony przytaczam.
Nastpnie rozpatrzeniu podlega termin blunierstwo. Przy rekwizycji,
przeprowadzonej w cerkwi Wsy lego z Cezarei, okadzina ikony nie chciaa
si zmieci w skrzynce, wobec tego przydeptali j nogami. Ale przecie
samego patriarchy przy tym nie byo?
Oskaryciel: Skd wiecie o tym? Wymiecie nazwisko tego duchownego,
ktry wam to opowiedzia (= a my ju go zaraz zamkniemy!).
256
Patriarcha nie wymienia nikogo.
A wic kamie!
Oskaryciel dry ze zwycisk min: Nie, mwicie kto
rozpowszechnia te ohydne oszczerstwa?
Przewodniczcy: Podajcie nazwiska tych, co deptali okadzin nogami! (Bo
przecie zostawiali przy tym swoje wizytwki). Inaczej trybuna nie moe wam
da wiary!
Patriarchacie potrafi poda nazwisk. ~
Przewodniczcy: A wic to goosowne twierdzenia!
Trzeba jeszcze tylko dowie, e patriarcha chcia obali wadze sowieck.
Oto jak si dowd przeprowadza: Agitacja jest prb doprowadzenia do
zmiany nastrojw, po to aby w przyszoci doprowadzi do
o b a l e n i a).
Trybuna podejmuje decyzj wytoczenia sprawy karnej patriarsze.
331
7 maja zapada wyrok: na 17 podsdnych 11 skazano na rozstrzelanie.
(Rozstrzelanych zostaje piciu).
Jak mawia Krylenko nie dla artw tumy si zebrali.
Mija jeszcze tydzie, a patriarcha zostaje zoony z urzdu
i aresztowany. (Ale to jeszcze nie koniec. Chwilowo odwo go do
Doskiego monasteru, gdzie bdzie poddany surowej izolacji, ktra ma trwa
dopty, dopki wierni nie przyzwyczaj si do jego nieobecnoci. Pamitacie,
jak niedawno jeszcze dziwowa si Krylenko: jakie to niebezpieczestwo
grozi patriarsze?... I rzeczywicie, gdy teraz zagrozi, to ju nie pomoe ani
bicie w dzwony, ani telefon).
Po upywie nastpnych dwch tygodni zostaje aresztowany w.Piotrogrodzie
metropolita Beniamin. Nie by on adnym wysokim purpuratem, nie by nawet
nominowany, jak wszyscy metropolici. Wiosn 1917 roku po raz pierwszy
od zmierzchu starodawnego Nowgorodu nastpi wybr metropolitw
i w Moskwie, i w Piotrogrodzie. Przystpny, agodnych obyczajw, czsto
gsto bywajcy w fabrykach, popularny wrd ludnoci i niszego
duchowiestwa ich wanie gosami zosta Beniamin wybrany. Nie
rozumiejc ducha czasw uwaa za, swoje zadanie oczyszczenie cerkwi od
polityki, bowiem w cigu minionych lat bardzo cerkwi ten ciar doskwiera.
Tego wanie metropolit posadzono na awie oskaronych z okazji:
i) piotrogrodzkiego procesu przeciw cerkwi (9 czerwca 5 lipca 1922
roku).
Oskaronych (o opr stawiany przy zaborze majtku cerkiewnego)
byo kilkudziesiciu. Byli wrd nich profesorowie teologii i prawa
cerkiewnego, archimandryci, duchowni i wieccy parafianie. Przewodniczcy
trybunau Siemionow mia 25 lat (by podobno piekarzem). Gwnym
oskarycielem by czonek kolegium komisariatu sprawiedliwoci P. A.
Krasikow rwienik i przyjaciel Lenina z czasw zesania krasnojarskiego,
a pniej z pobytu na emigracji, ten sam, ktrego gry na skrzypcach lak
257
lubi sucha Wodzimierz Iljicz.
Ju na Newskim Prospekcie i na skrcie z Newskiego codziennie sta tum,
a gdy metropolit wieziono do sdu, wielu ludzi padao na kolana i piewao
Spasi Gspodi Liudi Twoja! (Rozumie si, e i na ulicy, i w gmachu sdw
brano do aresztu zbyt gorliwych wiernych). Na sali wiksz cz
publicznoci stanowili krasnoarmiejcy, ale nawet ci wstawali z miejsc za
kadym razem, gdy wchodzi metropolita w swoim biaym kopaku.
Oskaryciel za i trybuna uywa wobec niego zwrotu wrg ludu (zauwamy,
e swko to byo ju wtedy stosowane).
332
Pogarszajc si z procesu na proces, sytuacja adwokatw bardzo ju
wtedy by}a trudna. Krylenko nic nam o tym nie mwi, ale mamy tu przekaz
pochodzcy od naocznego wiadka. Leadera grona obrocw
BobriszczewaPuszkina, spiorunowa trybuna grob, e go samego kae
wsadzi i tak to ju byo zgodne z wczesnymi obyczajami, tak byo realne,
e BobriszczewPuszkin czym prdzej zoy na rce adwokata Growicza
swj zoty zegarek i portfel... a jednego ze wiadkw, profesora Jegorowa,
trybuna postanowi stanie pede aresztowa za wypowiedzi wiadczce na
korzy metropolity. Okazao si zaraz, e Jegorow jest na to przygotowany:
mia w rku wypchan tek, a w niej jedzenie, zmian bielizny i nawet
kocyk.
Czytelnik zwrci zapewne uwag, jak sd stopniowo przybiera formy dobrze
nam znane.
Metropolita Beniamin oskarony zosta 6 to, e umylnie zawar porozumienie
z... wadz sowieck i e w ten sposb niecnie osign zagodzenie dekretu
o rekwizycji cerkiewnego majtku. Swoje ordzie do Pomgou w przestpczy
sposb rozpowszechnia wrd ludnoci (samizdat!) i e dziaa
w porozumieniu ze wiatow buruazj.
Pop Krasnicki, jeden z naczelnych przedstawicieli ruchu ywej Cerkwi
i wsppracownik GPU, zezna, e duchowni uknuli zmow, aby wywoa na
tle godu powstanie przeciw wadzy sowieckiej.
Udzielono gosu tylko wiadkom oskarenia, wiadkw za odwodowych
w ogle nie wysuchano (no, jakie tu podobiestwa!... coraz ich wicej
i wicej...).
Oskaryciel Smirnow da, 16 gw. Oskaryciel Krasikow zawoa: Caa
cerkiew prawosawna jest organizacj kontrrewolucyjn. Waciwie
naleaoby wsadzi do wizienia ca cerkiew!.
(Program bardzo realny, wkrtce mia by prawie bez reszty wprowadzony
w ycie. I jaka to dobra podstawa do dialogu komunistw z chrzecijanami).
Korzystamy z rzadkiej okazji, mogc przytoczy kilka zachowanych zda
z przemwienia adwokata S. J. Growicza, obrocy metropolity:
Dowodw winy brak, brak faktw, brak wic podstaw do oskarenia... co na to
powie historia? (Ale nas postraszy! A zapomni i nic nie powie!). Konfiskata
majtku cerkiewnego w Piotrogrodzk przeprowadzona bya w zupenym spokoju, ale
258
piotrogrodzkie duchowiestwo siedzi na awie oskaronych i czyje rce popychaj
tych ludzi ku mierci. Naczelna zasady, na ktr tu si powoujecie to dobro wadzy
sowieckiej. Ale nie zapominajcie, e krew mczennikw dodaje cer
333
kwi nowych si do rozrostu, (A u nas si nie rozronie!)... Wicej nie
ma co mwi, ale trudno czowiekowi przerwa t mow: pki trwaj te debaty
podsdni s jeszcze ywi. Gdy zakoczy si rozprawa dobiegnie te
koca ich ycie....
Trybuna skaza na mier 10. Na t mier czekali oni przeszo miesic, a
do koca procesu eserw (tak, jakby musiano ich rozstrzela razem
z eserowcami). Nastpnie WCIK uaskawi szeciu z nich, czterech za
(metropolit Beniamina, archimandryt Sergija byego czonka Dumy
Pastwowej, profesora prawa J. P. Nowickiego i rzecznika przysigego
Kowszarowa) rozstrzelano w nocy z 12 na 13 sierpnia.
Bardzo prosimy, aby czytelnik nie zapomina o zasadzie terenowego
uwielokrotnienia. Gdzie doszo do dwch procesw przeciw cerkwi tam
w istocie byo ich dwadziecia dwa.
Bardzo starano si eby kodeks karny zdy przed procesem eserowcw:
czas ju wyku granitowe zrby Prawa! 12 maja wedug wczeniejszych
ustale zainaugurowano sesj WCIK, ale projekt kodeksu wci nie by
gotw posano go dopiero do Grek, na rce Wodzimierza Iljicza, do
przejrzenia. Doda 6 artykuw kodeksu przewidujcych rozstrzelanie jako
najwyszy wymiar kary (na przykad take z artykuu 69: propaganda
i agitacja... midzy innymi wzywanie do biernego oporu przeciw wadzy, do
masowej odmowy wykonania obowizku suby wojskowej, albo do
niepacenia podatkw13). I jeszcze jedna okazja do rozstrzelania: za powrt
bez pozwolenia zza granicy (bo to niegdy wszyscy socjalici szwendali si to
tu, to tam). Wprowadzono jeszcze jedn kar, rwn rozstrzelaniu:
wyrzucenie za granic. (Wodzimierz Iljicz przewidywa, e ju niedugo
nadejdzie czas, gdy nie bdzie mona si opdzi od tych, co zechc
przenie si do nas z Europy, natomiast nikt nie bdzie chcia dobrowolnie
wyjecha od nas na Zachd). Najwaniejszy wniosek Iljicz tak sformuowa
w notatce do narkoma sprawiedliwoci:
Towarzyszu Kurski! Wydaje mi si, e trzeba poszerzy stosowanie rozstrzelania...
(zamieniajc je na wyrzucenie za granic) w stosunku do rnych rodzajw
dziaalnoci mienszewickiej, eserowskiej itp.; znale
13 To znaczy co w rodzaju apelu Wyborgskiego, za ktry carski rzd
wlepi trzy miesice wizienia.
334
formu, wic t dziaalno z midzynarodow burua zj
(kursywa i rozstrzelony druk pochodz od Lenina **).
Poszerzy stosowanie rozstrzelania! Chyba jasne? (Bo to wielu wysano za
granic?) Terror to rodek przekonywajcy 15 te chyba jasne!
Ale Kurski jako nie zrozumia wszystkiego. Zapewne nie zupenie zdawa
259
sobie sprawy jak to wszystko sformuowa, jak unaoczni to powizanie.
Nastpnego wic dnia przyjecha do przewodniczcego Sownarkomu po
wyjanienia. Nie znamy nam jest przebieg tej rozmowy. Ale 17 maja Lenin
posa w lad za gociem nastpny list:
Tow. Kurski! W charakterze uzupenienia do naszej rozmowy posyam wam szkic
dodatkowego paragrafu kodeksu karnego... mam nadziej, e zasadnicza myl jest
jasna, nie baczc na wszystkie usterki brulionu: wystawi na widok publiczny
zasadnicze i politycznie suszne (a nie tylko wskoprawnicze) zaoenia,
uzasadniajce sens i usprawiedliwiajce terror, jego niezbdno, jego granice.
Zadaniem sdu nie jest skasowanie terroru; podobne obiecanki byyby
oszukiwaniem samych siebie, albo udzeniem innych. Sd powinien terror
uzasadni i uprawomocni w sposb pryncypialny, jasny, bez faszu
i upiksze. Formua powinna by jak najluniejsza, bowiem tylko
rewolucyjna wiadomo prawna i rewolucyjne sumienie decydowa bd
o praktycznych warunkach stosowania tego w sensie mniej lub bardziej
szerokim.
Z komunistycznym pozdrowieniem
Lenin16;
Nie podejmujemy si komentowania tego wanego dokumentu. Daje on
okazj do namysu w skupieniu i w ciszy.
Dokument ten dlatego jest szczeglnie wany, e naley do ostatnich
wydanych za ycia rozporzdze Lenina, jeszcze nie powalonego przez
chorob, jest wan czci jego politycznego testamentu. Dziewi dni po
wysaniu tego listu Lenin przeywa pierwszy udar mzgowy, z ktrego
skutkw zdoa si otrzsn tylko czciowo i nie na dugo w cigu miesicy
jesiennych 1922 roku. Oba listy do Kurskiego zostay by moe napisane
w tym samym jasnym, wykadanym biaym mar
14 Lenin, Dziel zebrane, wyd. V. tom 45, str. 189.
15 Lenin, Dziea zebrane, wyd. V, tom 39, str. 404405. 10 Lenin,
Dziel zebrane, wyd. V, tom 45, str. 190.
335
murem gabineciebuduarze, w tym naronym pokoju drugiego pitra,
gdzie stao ju i czekao na przywdc jego oe mierci.
Zacznikiem do listu jest ten wanie brulion, dwa warianty dodatkowego
paragrafu, z ktrego za lat kilka wykluje si i artyku 59/4 icay nasz
rodzony Pidziesity smy. Czowiek czyta i musi podziwia: oto co znaczy
formua jak n aj luniej s z a! oto co znaczy sens mniej lub bardziej szeroki!
Czyta czowiek i przypomina sobie, jak szeroko rozpociera si nasz
najmilszy artyku...
...propaganda albo agitacja, albo udzia w organizacji, albo poparcie (bdce
poparciem obiektywnym, albo mogce okaza si t ak i m)... dla organizacji albo
osb, dziaalno, ktra nosi charakter....
Ale dajcie mi tu witego Augustyna, a te mu ten artyku przypn!
Wszystko zostao uwzgldnione jak naley, przepisane na maszynie,
260
moliwoci stosowania rozstrzelania poszerzono i sesja WCIK
w dwudziestych dniach maja zaaprobowaa i postanowia wprowadzi
w ycie Kodeks Karny z dniem l czerwca 1922 roku.
Teraz wic, w cakowitej zgodzie z prawem, mg zacz si
dwumiesiczny:
j) proces eserowcw (% czerwca 7 sierpnia 1922 roku).
Trybuna Najwyszy. Stay przewodniczcy, towarzysz Karklin (nieze
nazwisko dla sdziego! * (zastpionyzosta ze wzgldu na odpowiedzialny
charakter tej sprawy, przez obrotnego Gieorgija Piatakowa. Los nierychliwy
lubi si pomia! ale przecie zostawia ludziom sporo czasu do refleksji!
Piatakowowi zostawi 15 lat**...) Adwokatw nie byo podsdni, wybitni
eserowcy, sami podjli si wasnej obrony. Piatakow zachowywa si
opryskliwie, nie pozwala wypowiedzie si podsdnym./
Gdybymy wraz z naszymi czytelnikami nie byli jeszcze wystarczajco
obkuci, gdybymy nie wiedzieli, e najwaniejsz rzecz w kadym procesie
sdowym jest nie tak zwana wina, nie zasadno zarzutw lecz zasada
celowoci to by moe nie od razu pozbylibymy si wewntrznych oporw
w stosunku do tego procesu. Ale zasada celowoci gra tu bez puda:
w przeciwiestwie do mienszewikw, eserowcy byli uwaani za jeszcze
niebezpiecznych, jeszcze
* Karkaf kraka.
** Piatakow by Jednym z oskaronych w procesie moskiewskim 1937
roku. Rozstrzelany.
336
nie rozproszonych, jeszcze nie calkiem dobitych i dla umocnienia
nowo powstaej dyktatury (proletariatu) ich dobicie byo celowe.
Nie znajc za tej zasady, mona by mylnie uzna cay ten proces za akt
partyjnej zemsty.
Oskarenia wysunite na tej rozprawie musz skoni czowieka do zadumy,
jeli przymierzy sieje do dugiej, rozlegej i wci dcej tym samym torem
historii pastwa. Z wyjtkiem nielicznych demokracji parlamentarnych,
ktrych dzieje ograniczaj si do niewielu dziesicioleci caa historia
organizmw pastwowych jest histori przewrotw i zagarniania wadzy
przemoc. I ten, komu si uda dokona przewrotu w sposb zrczniejszy
i sprawniejszy w teje chwili przywdziewa niepokalan tog Obrocy
Prawa i kady krok jego, zarwno dawny, jak skierowany ku przyszoci,
uznany, jest za penoprawny i godny eposu, kady za dawny i przyszy krok
jego niefortunnych przeciwnikw uznany jest za przestpczy, podlegajcy
sdowi i surowej karze.
Zaledwie przed tygodniem wprowadzony zosta kodeks karny ale ju cae 5
lat ycia J porewolucyjnej historii upycha si w nim na si. Przed
dwudziestu, przed dziesiciu, przed piciu jeszcze laty, eserowcy byli parti
ssiedzk, z ktr wsplnie obalio si carat. T parti, na ktrej barki pad
(dziki osobliwociom jej terrorystycznej taktyki) gwny ciar1 katorgi,
261
ktrego bolszewicy prawie nie zaznali.
A oto teraz przeciw nim kieruje si pierwszy oskarycielski zarzut: eserowcy,
to inicjatorzy wojny domowej! Tak, zaczli j oni, to o n i j rozpoczli!
Oskara si ich o to, e ju w trakcie przewrotu padziernikowego wystpili
przeciw niemu z broni w rku. Kiedy Rzd Tymczasowy, cieszcy $i ich
poparciem i skadajcy si czciowo z ich przedstawicieli, zosta w caym
majestacie prawa zmieciony ogniem marynarskich cekaemw eserowcy
zupenie bezprawnie prbowali go broni17, a nawet odpowiadali wystrzaem
na wystrza i doszo do tego, e skonili do walki kadetw, co suyli w wojsku
tego wanie rzdu, ktry mia by obalony.
Rozbici na polu walki, nie okazali jednak politycznej skruchy. Nie padli na
kolana przed Sownarkomem, ktry uzna si za rzd. Upierali si nadal, e
jedynym legalnym rzdem by rzd poprzedni. Nie przyznali si z miejsca do
bankructwa swojej politycznej linii, od dwudziestu
17 Inna rzecz e prbowali tego w sposb bardzo niemrawy, wahajc si
przy tym i zarzekajc raz po raz. Ale w. i n a ich nie jest przez to mniejsza.
14 Archipelag Guag
337
lat kontynuowanej 18, tylko prosili, aby ich oszczdzono, puszczono na
cztery.wiatry i przestano uwaa za parti 19.
A oto drugi zarzut: pogbili oni otcha wojny domowej przez to, e 5 i 6
stycznia 1918 roku urzdzili demonstracj, co rwna si buntowi przeciw
legalnej wadzy rzdu robotniczochopskiego: urzdzili j dla poparcia swojej
nielegalnej (cho wybranej drog powszechnego, wolnego, rwnego, tajnego
i bezporedniego gosowania) Konstytuanty, wystpujc przeciw
marynarzom i czerwonogwardzistom, ktrzy w majestacie prawa rozpdzili
i Konstytuant, i demonstrantw. Dlatego przecie zacza si wojna
domowa, e nie paa ludno z miejsca i posusznie podporzdkowaa si
legalnym dekretom Sownarkomu).
Trzeci punkt oskarenia: eserowcy nie uznali pokoju Brzeskiego tego
legalnego i zbawiennego pokoju Brzeskiego, ktry nie odrbywa Rosji gowy,
lecz tylko cz tuowia. Mamy w ten sposb powiada akt oskarenia
wszystkie znamiona zdrady stanui dziaa przestpczych, ktrych celem byo
narzucenie krajowi wojny.
Zdrada stanu! to te zaley, kto i z ktrej strony na to patrzy...
Std wypywa te czwarty, nader ciki zarzut: latem i jesieni, kiedy
w ostatnich miesicach wojny kjzerowskie Niemcy ledwie ju dotrzymyway
placu aliantom, za rzd sowiecki przestrzegajc klauzul pokoju Brzeskiego
wspiera Niemcy w tych cikich zapasach transportami ywnoci
i comiesiczn wypat kontrybucji w zocie eserowcy zdradziecko
szykowali si (nawet si nie szykowali, tylko swoim zwyczajem debatowali
a co, gdyby tak...) do wysadzenia w powietrze torw, by przegrodzi drog
jednemu z takich pocigw i nie pozwoli wywie zota z kraju a to
znaczy, e czynili przygotowania do zbrodniczego niszczenia naszego
262
ludowego majtku kolei elaznych.
(Wtedy jeszcze nie ukrywano wstydliwie, e owszem, e wywoono rosyjskie
zoto do przyszego imperium Hitlera i jako nie przyszo na myl Krylence
absolwentowi dwch fakultetw, historii i prawa ani te nikt z pomocnikw
mu nie podszepn, e jeli stalowe szyny s czci narodowego bogactwa,
to moe rwnie sztaby zota?...).
Z czwartego punktu oskarenia nieubaganie wypywa pity: materiay
techniczne, potrzebne do tego zamachu, eserowcy zamierzali naby
18 A bankructwo, oczywicie, miao miejsce, chocia nie od razu to si
wyjanio.
15 Na tej samej zasadzie nielegalne s wszystkie terenowe i peryferyjne
rzdy Archangielski, Samarski, Uflmski, Omski, Ukraiski, Kubaski,
Uralski, czy Zakaukaski, poniewa uznay si one za samodzielne organy
wadzy ju po proklamowaniu Sownarkomu.
338
za pienidze, otrzymane od przedstawicieli Ententy (aby nie oddawa
zota Wilhelmowi chcieli wzi pienidze od aliantw) a toju zdrada
najwyszego rzdu! (Na wszelki wypadek Krylenko co tam wymamrota, e
eserowcy byli zwizani take ze sztabem Ludendorffa, ale kamie wpad nie
do waciwego ogrdka, wic dali spokj).
Std ju rk byo poda do szstego zarzutu: e eserowcy w 1918 roku byli
szpiegami Ententy! Wczorajsi rewolucjonici dzisiaj s szpiegami!
wwczas to chyba jeszcze dawao efekt eksplozji. Od tamtych czasw i po
tylu procesach ten zarzut obrzyd tak, e gb skrca.
No, a po sidme, po dziesite wsppraca z Sawinkowem albo
z Fionienko, albo z Kadetami, albo ze Zwizkiem Odrodzenia albo nawet
z carskimi dygniatarzami, czy wreszcie z biaogwardzistami.
Ten powrz oskare dobrze zosta skrcony przez prokuratora20. Czy przy
medytacjach w gabinecie, czy dziki nagemu byskowi natchnienia ju na
mwnicy, ale znalaz on ten oskarycielkopoufay ton, w jaki w kolejnych
procesach uderzy ze wzrastajc pewnoci i moc, a ktry w 1937 roku
da efekty oszaamiajce. Jest to ton apelu o jedno sdzcych
i sdzonych, jedno przeciw caej reszcie wiata. Melodi t wygrywa si
na najczulszej strunie duszy podsdnego. Z mwnicy
oskarycielskiej.powiada si eserowcom: to my tu wszyscy jestemy
rewolucjonistami! (Wy i my to razem my!) Jake moglicie wic upa tak
nisko, by dziaa w porozumieniu z parti kadetw? (To wiemy, e serce
wam przez to pka!) z oficerami? eby uczy biaych waszej, tyle lat
doskonalonej, znakomitej techniki konspiracji?, .
Oto macie szczegln cech przewrotu padziernikowego: wypowiedziano
wojn wszystkim partiom naraz i jednoczenie zabroniono im czy si
w koalicj (to nie twj pogrzeb czego si rypiesz?). Bezwarunkowo
niektrzy podsdni jako spucili nos na kwint, bo rzeczywicie ten i w
poczu ukucie w sercu: no, jak moglimy upa tak nisko? Przecie takie
263
wyrazy wspczucia z ust prokuratora, w tej jasnej sali to bardzo wstrzsa
winiem, zwaszcza, gdy przywiozo si go z ciemnicy.
A tu jeszcze jeden, taki logiczny trop znajduje Krylenko (wykorzysta to
w peni Wyszyski przeciw Bucharinowi i Kamieniewowi): zawierajc
porozumienie z buruazj, akceptowalicie rwnie jej pomoc pienin.
Z pocztku bralicie pienidze na konkretne akcje, tylko na a kcj e, ^w
adnym razie nie dla potrzeb partii dobrze, ale gdzie granica? Kto to
rozrni? Przecie akcja, to te sprawa partyj
Przywrcono mu ten tytu.
339
na? W ten sposb doigralicie si: wy, partia socjalisto wrewolucjo
nistw, jestecie na utrzymaniu buruazji?! Gdzie wasza rewolucyjna
godno?
Nagromadzio si tych oskare do licha i troch trybuna mgby ju
oddali si na narad i przysobaczy kademu zasuon kar ale wci tu
co nie grao:
wszystko, p co oskarano parti socjalrewolucyjonistw odnosio si do okresu
sprzed 1919 roku;
w lutym 1919 roku rada naczelna partii SR postanowia zaprzesta walki
z wadz bolszewikw (ju to znuona t walk, ju to czujc wyrzuty rewolucyjnego
sumienia). I 27 lutego 1919 roku rzd bolszewicki dekretem o amnestii odpuci
eserowcom wszystkie dawne grzechy. Partia zostaa zalegalizowana, wysza
z podziemia i po 2 tygodniach zaczy si masowe aresztowania, cae
kierownictwo poszo pod klucz (o, to jest po naszemu!). Od tej chwili nie walczyli
wic ju na wolnoci i tym bardziej, nie toczyli walki za kratami.) Ich KC siedzia
w Butyrkach i jako nie prbowa ucieczki, jak za cara bywao) tak, e od aktu
amnestii, a do biecego, 1922 roku niczego ju si nie dopucili.
Co zrobi z tym fantem?
Nie do, e nie tocz ju walki, ale uznali wadz Sowietw (to znaczy,
odcili si od swojego Tymczasowego, a zreszt od Konstytuanty take). >
I tylko prosz przeprowadzenie.nowych wyborw do tych Sowietw ze
swobod agitacji na rzecz rnych partii. A nawet tu, na procesie podsdny
Gendelman, czonek KC SR powiedzia: Dajcie nam mono korzystania
z penej gamy tak zwanych swobd obywatelskich, a nie bdziemy ama
adnych praw! (Dajcie no im, a jeszcze pen gam!).
Syszycie? Syszycie? Tu ich macie! Oto skd wysuwa si wrogi, bur
uazyjny, zwierzcy pysk! Jak to mona? A powana sytifacja? A wrogie
otoczenie? (I za dwadziecia, i za pidziesit, i za sto lat bdzie tak samo).
A wy bycie chcieli swobodnej agitacji na rzecz rnych partii, sukine dzieci?!
Ludzie trzewi politycznie, powiada Krylenko, mogli w odpowiedzi tylko
rozemia si i wzruszy ramionami. Zapado przecie suszne
postanowienie: natychmiast i z pomoc wszystkich represji bdcych
w dyspozycji aparatu pastwowego, uniemoliwi tym grupom prowadzenie
264
agitacji przeciwrzdowej 21. W rezultacie: w odpowiedzi na wy
21 Krylenko, str. 183.
340
rzeczenie si przez eserowcow walki zbrojnej i na pokojowe ich
propozycje CAY KC PARTII SR (kogo tylko udao si zapa)
WSADZONO DO WIZIENIA!
O, to jest po naszemu!
Ale trzymajc ich (czy nie od trzech ju lat?) w wizieniu trzeba byo
kiedy ich sdzi. A o co ich oskary? Ten okres nie jest w naleytej
mierze spenetrowany przez ledztwo utyskuje prokurator.
Zreszt, jeden z punktw oskarenia mia podstaw: wtedy wanie, w lutym
1919 roku eserowcy uchwalili rezolucj (nie wprowadzili jej w ycie, ale
z punktu widzenia nowego kodeksu karnego, to wszystko jedno): prowadzi
w Armii Czerwonej tajn agitacj aby skoni onierzy do odmawiania
udziau w ekspedycjach karnych przeciw chopom.
Bya to poda, podstpna zdrada rewolucji! odradza ludziom udzia
w karnych ekspedycjach.
Mona byo jeszcze zwali na nich win za to, co mwia, pisaa i robia
(przewanie mwia i pisaa) tak zwana Zagraniczna delegatura KC SR
czyli ci najwaniejsi z eserowcow, ktrzy zdoali unie gowy na Zachd.
Ale wszystkiego tego byo za mao. Oto wic, co wymylono: wielu
z siedzcych tu podsdnych nie trafioby na aw oskaronych, gdyby nie
fakt, e. zarzuca si im organizacj aktw terrorystycznych! Gdy
proklamowano w 1919 roku amnesti, pono nikomu z pracownikw
sowieckiego aparatu sprawiedliwoci nie przychodzio do gowy, e eserowcy
byli rwnie organizatorami terroru przeciw dziaaczom pastwa
sowieckiego. (No i rzeczywicie, komu te mogo przyj do gowy co
takiego? Eserowcy. i terror? Ale gdyby co takiego przyszo na myl to
trzeba by to te obejmowa amnesti! To szczcie po prostu, e wwczas
nic takiego do gowy nie przyszo. A przyszo dopiero wtedy, kiedy* mogo si
przyda). A teraz ten punkt oskarenia amnestii nie podlega i Krylenjco
zaraz go wysuwa!
Przede wszystkim: co powiedzieli wodzowie eserw w trakcie pierwszych dni
po przewrocie Padziernikowym? (A czeg te gaduy nie zdyy w yciu
powiedzie?!).. wczesny leader podsdnych i przywdca partii, Abram Goc,
owiadczy: Jeli samodziercy ze Smolnego Instytutu podnios rk take
(na Konstytuant)... to partia SR przypomni sobie swoj dawn,
wyprbowan taktyk....
Oczywicie, tylko tego mona byo oczekiwa od nieposkromionych
eserowcow. Istotnie, trudno uwierzy, aby wanie oni wyrzekli si terroru.
341
W tej fazie dochodze skary si Krylenko konspiracja spra
a; e zezna wiadkw... bdzie mao. To wanie czyni moje zadanie
nadzwyczaj trudnym... W tej dziedzinie (chodzi tu o terror) musimy
265
w niektrych wypadkach porusza si po omacku22.
Zadanie Kry lenki jest tym trudniejsze, e terror przeciw wadzy sowieckiej by
trzy razy przedmiotem debat K C SR w 1918 roku, ale zosta trzykrotnk
odrzucony. Teraz za, po latach, trzeba wykaza, e eserowcy mwili wtedy:
nie wczeniej, nim bolszewicy zabior si do skazywania na mier
socjalistw. Albo w 1920 roku: jeeli bolszewicy targn si na ycie
zakadnikweserowcw, to partia chwyci za bro23:
Ot: dlaczego tyle zastrzee? Dlaczego nie odrzucili tych metod bez
reszty? Dlaczego nie byo wypowiedzi absolutnie potpiaj c y c h?
e terroru ta partia nie stosowaa, to jasno wynika nawet z mowy Krylenki.
Ale naciga si nastpujce okolicznoci: jeden z podsdnych nosi
w gowie projekt wysadzenia w powietrze parowozu pocigu Sownarkomu
przy okazji przenosin rzdu do Moskwy a wic ich KC winien jest zbrodni
terroru. A Iwanowa z oddziau bojowego dyurowaa jednej nocy z JEDN
sztabk piroksyliny niedaleko dworca co oznacza prb zamachu na pocig
Trockiego i w rezultacie ich KC winien jest zbrodni terroru. Albo: czonek
KC Donskoj uprzedzi F. Kapan, e zostanie wyrzucona z partii, jeli bdzie
strzela do Lenina. Ale to za mao! Dlaczego nie zabroni kategorycznie?
(Albo moe dlaczego nie donis na ni do Czeki?). A ta Kapan jednak
pasuje: bya niewtpliwie e s e r k .
Tyle tylko naskroba Krylenko z wyjedzonej miski, e eserowcy nie
wprowadzili sankcji, majcych przeszkodzi indywidualnym aktom
terrorystycznym, przedsibranym przez ich bezrobotnych, drczcych si
bezczynnoci bojowcw. Do tego sprowadza si cay terror. (Ale ci bojowcy
niczego nie zrobili). Zreszt, nawet ci bojowcy niewiele zdziaali. Siemionow
ukada i prowadzi rk Siergiejewa, ktry zabi Woodarskiego ale KC S
R nie splami si przy tej okazji, ba, odci si publicznie od zamachowca.
Pniej za tene Siemionow i jego przyjacika, Konoplewa, z podejrzan
skwapliwoci wzbogacili swoimi ochoczymi zeznaniami zapas informacji
GPU i oto teraz Trybuna tych
22 Str. 236 (a ten jzyk!).
23 A innych zakadnikw mog sobie nawet dorzyna..
342
wanie strasznych bojowcw trzyma na rozprawie bez konwoju
i pozwala im w przerwach wraca na noc do wasnych mieszka.
Wszystkie zeznania zreszt s takie, e wymagaj podprek. O jednym ze
wiadkw Krylenko tak powiada: Gdyby kto chcia w ogle zmyla, to
niewiary godne jest, aby zmyli tak, eby przypadkiem trafi akurat w sedno
24. (Mocna rzecz! Tak mona mwi o kadym spreparowanym zeznaniu).
O Konoplowej na odwrt: wiarygodno jej zezna polega wanie na tym,
e ona mwi nie wszystko, na czym oskareniu zaley. (Ale wystarczajco
wiele, by rozstrzela podsdnych). Jeeli postawimy spraw w ten sposb,
e ta Konoplowa wszystko zmyla... no to jasne: jak zmyla, to, ju zmyla
(on to dobrze wie!) a ona, uwaacie, nie na cay regulator. Bywa te tak:
266
Czy spotkanie mogo mie miejsce? Taka moliwo nie jest wykluczona.
Nie wykluczona? a wic to fakt! Ple, pleciugo!
Nastpnie grupa dywersyjna. Dugo o niej si prawi i nagle:
zlikwidowana bya za bezczynno. Wic po co byo tyle w uszy ka? Byo
istotnie kilka ekspropriacji pieninych w sowieckich instytucjach (eserzy nie
mieli rodkw na opdzenie potrzeb, na wynajem mieszka, na przejazdy).
Ale dawniej uwaano to za wytworne i szlachetne e k s y, tak zwali je
wszyscy rewolucjonici. A teraz, przed sowieckim sdem? rabunek
i ukrywanie upu.
Materia dowodowy tego procesu rzuca mtne, te wiato niegasncej
lampy prawa na ca niepewn, chwiejn, powikan histori porewolucyjn
tej patetycznie rozgadanej, a w istocie zbkanej, bezradnej, nawet
bezczynnej partii, ktra nie potrafia przeciwstawi si bolszewikom. I kada
jej decyzja, czy brak decyzji, kade wahanie, kady poryw, kady odwrt
teraz zmieniaj sens i poczytywane s tylko za win, za win, za win.
We wrzeniu 1921 roku, 10 miesicy przed procesem, osadzony ju
w Butyrkach, wyaresztowany Komitet Centralny eserowcw zawiadomi
tajnym listem nowo obrany KC, e nie godzi si na kady sposb obalenia
dyktatury bolszewickiej, a tylko poprzez zespolenie mas pracujcych
i robot agitacyjn (to znaczy, _e nawet siedzc w wizieniu, nie godzi si
na przywrcenie sobie wolnoci ani przez powstanie zbrojne, ani przez terror,
ani przez spisek!) ale nawet to obrcone zostao przeciw nim, uznane za
win: aha, to znaczy, e na obalenie dajecie zgod!
Krylenko, str. 251.
343
No, a jeli nawet nie s winni prb obalenia, nie s winni terroru, tych
ekspropriacji prawie nie byo, a wszystko pozostae zostao im wczeniej
darowane? Nasz ulubieniecprokurator wydobywa z zanadrza. co, co
chowa na te.chwil: Ostatecznie za fakt niezoenia doniesienia ma
znamiona przestpstwa, ktre moe by inkryminowane wszystkim bez
wyjtku podsdnym i.powinno by uznane za dowiedzione25.
Partia eserowcw ju przez to zawinia, e NIE ZOYA NA SIEBIE
DONOSU! To ju cios bez puda! To rwna si odkryciu doktryny prawnej,
obecnej w nowym kodeksie, to przetarcie drogi, ktr pdzi a pdzi
bd na Sybir tylu wdzicznych potomkw.
Rozsierdzony Krylenko rbie zreszt cakiem po prostu, e podsdni to
zaciekli, odwieczni wrogowie. A skoro tak, to bez adnych tam procesw
wiadomo, co z nimi zrobi.
Kodeks tak jeszcze jest wiey, e Krylenko nie zdy zapamita numerw
najwaniejszych artykuw, mwicych o kontrrewolucji, ale jak ci to sypie
tymi numerami! Jak przemylnie je przytacza i komentuje! Jakby przez cae
ju dziesiciolecia na tych numerach wisiao ostrze gilotyny. I oto, na czym
polega wane novum: rozrnienia m etod od rodkw, istniejcego
w carskim kodeksie u nas ju nie ma! Ani na ocen winy, ani na sankcj
267
karn to nie wpywa! Zamiar czy te czyn to dla nas wszystko jedno!
Uchwalono rezolucj? Za to wanie sdzimy was. A czy tam wprowadzono
j w ycie, czy moe nie, to adnego istotnego znaczenia nie ma26. Czy
facet szepta o^ie do ucha w maeskiej pocieli, e dobrze byoby obali
rzd sowiecki, czy agitowa przed wyborami, czy wreszcie rzuca bomby to
wszystko jedno! I kara ta sam !!!
Podobnie, jak pod rk wnikliwego artysty kilka kresek wglowych starczy za
zarys wizerunku tak te przed nami w tych szkicach z 1922 roku coraz
wyraniej rysuje si caa panorama 37., 45., 49. roku.
Pierwszy to raz pozwolono sobie na proces publiczny, ba, prowadzono przed
oczyma Europy i jest to pierwsza prba pokazu gniewu mas. Ten gniew
mas uda si wyjtkowo.
Oto co zaszo. Dwie socjalistyczne Midzynarodwki 2 i 2 i p (Grupa
Wiedeska) przyglday si, bez zachwytu moe, ale cakiem spokojnie przez
4 lata, jak to bolszewicy wyrzynaj, puszczaj z dymem, topi, rozstrzeliwuj
i dusz swj kraj; we wszystkim tym widziano jednak
25 Krylenko, str. 305.
26 Str. 185.
344
ogromny eksperyment spoeczny. A tu wiosn 1922 roku Moskwa
oznajmia, e 47 eserowcw stan ma przed Sdem Najwyszym tu
czoowi socjalici Europy poczuli niepokj i uderzyli na alarm.
W pierwszych dniach kwietnia 1922 roku odbya si w Berlinie narada trzech
midzynarodwek w celu stworzenia wsplnego frontu przeciw buruazji.
W imieniu Kominternu przybyli Bucharin i Radek; socjalici za zadali od
bolszewikw tej sprawy z wokandy. Wsplny front bardzo by potrzebny
w interesie wiatowej rewolucji, a wic delegacja Kominternu na wasn rk
podja zobowizanie, e proces bdzie publiczny; e przedstawiciele
wszystkich midzynarodwek mog by na nim obecni i stenografowa
przebieg sprawy; e oskareni bd mieli prawo wyboru obrocw; i co
najwaniejsze (a nadto niezgodne z zasad niezalenoci sdownictwa, co
dla komunistw byo fraszk, ale na co socjalici te si zgodzili) w tej
sprawie nie bdzie orzeczona adna kara mierci.
Przywdcy socjalistw wpadli w eufori; postanowili sami zosta obrocami
podsdnych, Lenin za (za kilka tygodni mia go tkn pierwszy.parali, ale
przecie tego nie wiedzia) surowo skomentowa t ugod w Prawdzie:
Zapacilimy zbyt wysok cen. Bo te jak mona byo obiecywa, e
wyrokw mierci nie bdzie i pozwoli socjalzdrajcom przysuchiwa si
obradom naszego sdu?
Zobaczymy pniej, e rwnie Trocki zupenie z nim si zgadza i e
Bucharin wkrtce wyrzek si swoich wtpliwoci. Gazeta niemieckich
komunistw Rot Fahne pisaa, e bolszewicy byliby idiotami, gdyby
dopenili tych zobowiza: chodzi o to, e wsplny front w Niemczech ju
si rozpad, wic sama ugoda stracia racj bytu. Ale komunici ju wwczas
268
zaczli zdawa sobie spraw z ogromnego wpywu, jaki mie mog na
wypadki dziejowe ich ulubione chwyty. Gdy proces ju si zblia, w maju
Prawda napisaa: Bdziemy cile trzyma si uzgodnie. Ale za progiem
sali sdowej ci panowie powinni znale si w takich warunkach, ktre
zapewniayby naszemu krajowi nalen ochron przed taktyk tych otrw
i podegaczy. Taki akompaniament towarzyszy mia wizycie trzech
sawnydfe socjalistw: Vandervelde, Rosenfelda i Theodora Liebknechta
(brata zabitego Karla), gdy w kocu maja wyjechali do Moskwy.
Poczynajc ju od stacji granicznej, na wszystkich przystankach wagon
socjalistw szturmoway pene gniewu demonstracje mas pracujcych,
dajc rozliczenia ich ze wszystkich kontrewolucyjnych zamiarw; od
Vandervelde domagano si ponadto odpowiedzi, dlaczego podpisa on
grabieczy Traktat Wersalski? Powybijano szyby w wago
345
nie i groono socjalistom obiciem pyskw. Ale najwystawniej przyjto
ich na dworcu Widawskim w Moskwie: plac peen by demonstrantw,
grzmiay orkiestry, rozlegay si pienia. Na ogromnych transparentach
widniay napisy: Panie Vandervelde, ministrze krla jegomoci! Kiedy pan
stanie przed Trybunaem Rewolucyjnym? Kainie, Kainie, gdzie twj brak
Karl? Wyjciu naszych cudzoziemcw z wagonu towarzyszya kocia
muzyka, kolekcja grb i chralna pie:
Chocia nikt go nie zaprasza Jedzie Vandervelde zdrajca Gdyby nie
gocinno nasza To by wisia ju za jaj ca.
(I tu doszo do nieduej gafy: Rosenfeld zobaczy w tumie samego
Bucharina, gwidcego ranie na palcach.) W cigu nastpnych dni
rozjeday po Moskwie kolorowe ciarwki z kukami goci. Na estradzie
obok pomnika Puszkina szo bez przerwy widowisko, .demaskujce
eserowskich zdrajcw oraz ich obrocw. A Trocki i wielu innych mwcw
na zebraniach fabrycznych w pomiennych przemwieniach dali kary
mierci dla eserowcw, wzywajc partyjnych i niepartyjnych suchaczy do
gosowania w tej sprawie. (Ju w tym okresie istniaa caa gama moliwoci:
kto si nie zgadza, pierwszy podlega redukcji, traci kartk do robotniczej
spdzielni, itd. nie mwic ju o CzeKa. Gosowano wic. Nastpnie
puszczono oklnikiem do wszystkich fabryk blankiet petycji z daniem kary
mierci i gazety wypeniy si tekstami tych petycji oraz cyframi podpisw.
(Co prawda zdarzyli si oporni, wic ten i w musia zosta aresztowany.)
8 czerwca zacz si przewd sdowy. Na awie oskaronych zasiado 32
ludzi, w tym 22 podsdnych z Butyrek i 10 skruszonych winowajcw,
odpowiadajcych ju z wolnej stopy, ktrych broni sam Buharin
w towarzystwie kilku funkcjonariuszy Kominternu. (W tej samej sdowej
komedii bawi publiczno i Buharin i Piatakow, nie wiedzc jak zadrwi
z nich nierychliwy los. Bo los da! im rwnie czas do namysu kademu
jeszcze po pitnacie*lat, podobnie jak Krylence. (Piatakow zachowywa si
szorstko, odbiera gos oskaronym. wiadkami oskarenia byli unaczarski,
269
Pokrowski, Klara Zetkin). (Akt oskarenia podpisaa rwnie ona Krylenki,
ktra prowadzia w tej sprawie ledztwo; grunt to.zgoda w rodzinie.)v
Na sali siedziao 1200 widzw, ale z nich tylko 22 byo krewnymi 22
podsdnych; wszyscy pozostali byli to komunici, poprzebierani czekici,
specjalnie dobrana publiczno. Ta publiczno czsto przerywaa
346
wrzaskami przemwienia oskaronych i obrocw. Tumacze
faszowali sens rozprawy w notatkach, przeznaczonych dla obrocw,
przekrcajc z kolei sowa adwokatw, przeznaczone dla sdziw. Wnioski
obrocw trybuna zoliwie odrzuca, wiadkw obrony nie dopuszczono do
gosu, stenogramy prowadzone byy tak, e oskareni nie mogli rozpozna
wasnych sw.
Od razu na pierwszej sesji Piatakow oznajmi, e sd nie zamierza bynajmniej
rozpatrywa sprawy bezstronnie, e zdecydowany jest kierowa si wycznie
interesem sowieckiej wadzy.
Po tygodniu zagraniczni obrocy pozwolili sobie na nietakt: zoyli na rce
sdu skarg, i tu wykracza si rzekomo przeciw ugodzie berliskiej.
Trybuna z dum odpowiedzia, e to przecie sd, a sdu nie mog wiza
adne postronne umowy.
Obrocy socjalici stracili cakiem rezon: ich obecno na tej rozprawie
stwarzaa tylko pozr normalnego postpowania. Zrzekli si obrony i chcieli
ju tylko jednego: wrci do swojej Europy, ale ich nie wypuszczano. Dostojni
gocie musieli ogosi godwk] dopiero wtedy, 19 czerwca, pozwolono im
wyjecha. A szkoda, bo omin ich przez to udzia w najgodniejszym uwagi
widowisku 20 czerwca, w rocznic zamachu na Woodarskiego.
Zgromadzone zostay fabryczne kolumny marszowe (w jednych fabrykach
zamykano wrota, eby nikt si przed czasem nie wymkn, w innych
odbierano robotnikom karty kontroli, w innych jeszcze karmiono ludzi
obiadem), na sztandarach i transparentach mier oskaronym!, kolumny
wojska maszeroway swoj drog. Na Czerwonym Placu zacz si wiec.
Przemawia Piatakow, obiecujc surowe kary, Krylenko, Kamieniew,
Bucharin, Radek, mietanka komunistycznych mwcw. Nastpnie
demonstranci ruszyli pod gmach sdu, gdzie Piatakow kaza podprowadzi
podsdnych do otwartych okien, pod ktrymi szalay tumy. Oskareni stali tak
pod gradem.obelg i drwin, Abram Goc dosta po gowie desk z napisem
mier socjalistom rewolucjonistom. Wszystko to razem zajo pi
godzin po fajrancie i ju si ciemnio (pbiae noce bywaj rwnie
w Moskwie), gdy Piatakow oznajmi sdowi, e delegacja wiecu prosi
o wpuszczenie jej na sal. Krylenko wyjani, e chocia kodeks tego nie
przewiduje, ale duch wadzy sowieckiej na to zezwala. I delegacja wdara si
na sal. Przez dwie godziny perorowaa, zorzeczc i groc. daa, kary
mierci. Sdziowie za suchali, ciskali mwcom rce, dzikowali i zaklinali
si, e nie dadz si zwie litoci. Napicie byo tak znaczne, e podsdni
i ich krewni spodziewali si zlinczowania. (Goc, wnuk bogatego kupca her
270
347
bacianego, zreszt rwnie sympatyka rewolucji, synny za carskich
czasw terrorysta, uczestnik zamachw, ktrych ofiar padli Durnowo, Min,
Rieman, Akimow, Szuwaow, Raczkowski na pewno w cigu caej swojej
bojowej kariery nie by w takim niebezpieczestwie!). Ale kampania gniewu
ludowego zaraz si skoczya, chocia sprawa trwaa jeszcze ptora
miesica; nastpnego dnia rwnie sowieccy adwokaci zrezygnowali
z obrony (czeka ich areszt i deportacja).
W tej sprawie wystpuje ju wiele cech, ktre poznamy w przyszoci, ale
podsdni nie wygldaj jeszcze na ludzi zamanych i nie s jeszcze
zmuszeni, by wiadczy przeciw sobie samym. Podtrzymuje ich na duchu
rwnie tradycyjna dla lewicowych partii iluzja, e to oni s obrocami
interesw ludzi pracy. Po kilku latach, straconych na ustpstwa i prby
dojcia do porozumienia wida w nich teraz znowu dawn niezlmno.
Podsdny Berg oskara bolszewikw o strzelanie do tumw,
demonstrujcych w obronie Konstytuanty; oskarony Liberw powiada:
Przyznaj si do winy, mianowicie do tego, e w 1918 roku pracowaem nie
do wydajnie dla obalenia wadzy bolszewikw. (Str. 103). JeWgenia
Ratner mwi to samo, i znw syszymy Berga: uwaam si za winnego
wobec pracujcej Rosji, poniewa nie potrafiem z nalen moc walczy
z tak zwan wadz robotniczochopsk, ale mam nadziej, e znajd
jeszcze na to czas. (Ju nie znajdziesz, kochaneki, nie znajdziesz).
Jest w tym dawne zamiowanie do dwicznych frazesw, ale jest take hart
ducha!
Prokurator argumentuje: oskareni s niebezpieczni dla wadzy sowieckiej,
poniewa wszystko, co robili, u waaj za dobre. By moe niektrzy
z podsdnych znajduj pociech w myli, e kiedy jaki kronikarz bdzie
o nich o ich zachowaniu si na rozprawie mwi z aprobat..
I uchwaa WCIK zapada ju po rozprawie: ci ludzfe nawet na procesie
przyznali samym sobie prawo kontynuacji dawnej dziaalnoci.
A podsdny GendelmanGrabowski odczyta deklaracj: Nie uznajemy
waszego sdu!... I, bdc prawnikiem wyrni si na rozprawie dziki swoim
sporom z Krylenk na temat prepafowania zezna i szczeglnych metod
stosowanych wobec wiadkw czytaj niezamaskowanego nacisku na
nich ze strony GPU. (Ju to jest! Wszystko ju jest! niewiele brak do ideau).
Okazao si, e dochodzenia wstpne prowadzone byy pod okiem
prokuratora (tego Krylenki) i przy tej okazji wiadomie ulegay
zaklajstrowaniu poszczeglne sprzecznoci w zeznaniach.
348
Na c, zdarzaj si chropowatoci. No, jakie drobiazgi nie zostay
dopracowane. Ale koniec kocw to musimy sobie z ca jasnoci i zimn
krwi powiedzie... e nie absorbuje nas tu wcale kwestia jak sd historii
oceni to, co czynimy27.
A tymczasem wijc si jak piskorz, Krylenko chyba pierwszy i ostatni raz
271
w sowieckiej jurysprudencji wspomina o dochodzeniu! o wstpnym
dochodzeniu poprzedzajcym ledztwo! Oto jak zgrabnie to si u niego
ukada: to, co prowadzono bez kontroli prokuratora i co uwaalicie za
ledztwo, to byo tylko dochodzenie. A to, co uwaacie za superledztwo,
prowadzone pod okiem prokuratora majce na celu zadzierzgnicie
wszystkich wzw i dokrcenie rubek to wanie jest ledztwem!
Chaotyczne materiay, zebrane przez organa dochodzenia, nie sprawdzone
podczas ledztwa, maj o wiele mn.iejsz warto dowodow dla sdu, ni
materiay ledztwa28, gdy jest kto, kto sprawnie nim kieruje.
Sprytny, nie da si zje w kaszy.
Mwic praktycznie, przykro byo Krylence szykowa si do tego procesu p
roku, ze dwa miesice uera si na nim, przez jakie pitnacie godzin
z rzdu wygasza swoje przemwienie oskarycielskie, podczas gdy
wszyscy ci podsdni nie raz i nie dwa byli ju w rkach organw
nadzwyczajnych w okresie, gdy organy te miay wyjtkowe uprawnienia; ale
dziki takim, czy owym okolicznociom udao im si u j cao29 i oto
teraz Krylenko sam ma odwali ca robot i zaprowadzi ich pod mur
w majestacie prawa.
Bo oczywicie wyrok moe by tylko jeden wszyscy co do jednego maj
by rozstrzelani30! Ale wspaniaomylnie zastrzega si Krylenko jako e
wiat jednak zwraca na proces uwag to, co prokurator powiedzia nie jest
dla sdu dyrektyw, ktr trybuna zobowizany jest bezporednio przyj
do wiadomoci albo i do wykonania31.
Niezy sd, ktremu takie rzeczy trzeba objania!... Po tym apelu
prokuratora podsdnym zaproponowano, by zoyli deklaracj skruchy
i odcili si od swojej partii. Nikt z nich nie zgodzi si na to.
I trybuna w sentencji posuwa si a do zuchwalstwa: orzeka rozstrzelanie
nie wszystkich co do jednego, lecz tylko czternastu podsd
27Krylenko, str. 325.
28Str. 238.
29Str. 322.
30Str. 326.
31Str. 319.
349
nych. Pozostaych skazuje na wizienie, obozy, a co do jeszcze jakiej
setki pocignitych do odpowiedzialnoci, postanawia odesanie sprawy do
osobnego rozpoznania. I prosz pamita czytelniku prosz pamita:
na Trybuna Najwyszy patrz uwanie wszystkie pozostae sdy Republiki,
bo on udziela im wskazwek32, bo wyrok Najtrybu wykorzystywany jest w
charakterze dyrektywy kierunkowej33. Ilu jeszcze na prowincji zagarn to
ju sami sobie moecie wyobrazi.
Ale caego tego procesu warte jest chyba samo orzeczenie kasacyjne
prezydium WCIK. Z pocztku wyrok trybunau przesano uczestnikom
konferencji partii bolszewickiej. Pada tam propozycja, by rozstrzelania
272
zamieni na wysiedlenie za granic. Ale Trocki, Stalin i Bucharin (wanie ta
trjka!) zadali: da 24 godziny ha odcicie si od swoich przekona
i wtedy zesa ich na 5 lat, : jeli nie zechc to niezwocznie rozstrzela.
W kocu przyjto wniosek Kamieniewa, nadajc mu form decyzji
Wszechzwizkowego Komitetu Wykonawczego (WCIK): zatwierdzi wyrok
mierci, ale wstrzyma jego wykonanie. Dalszy los skazanych bdzie zatem
zalee od zachowania si eserowcw, pozostaych na wolnoci (w domyle
rwnie zagranicznych). Jeeli kontynuowane bd podziemne dziaania
spiskowe, a tym bardziej akcja zbrojna eserowcw to tych 12 pjdzie pod
mur.
Poddano ich w ten sposb torturze czekania na mier: kady dzie mg
by dniem egzekucji. Z Butyrek przeniesiono ich do niedostpnej ubianki,
pozbawiono widze, korespondencji i paczek, zreszt ony niektrych
zostay te aresztowane i wysane z Moskwy.
Na polach Rosji drugi ju raz zbierano niwa pokoju. Nigdzie ju wyjwszy
podwrce Czeki nie strzelano (w Jarosawiu Piechurowa,
w Piotrogrodzie metropolit Beniamina. I na wieki wiekw amen). Pod
lazurowym nieboskonem, po bkitnych falach pynli za granic nasi pierwsi
dyplomaci i urnalici. CENTRALNY KOMITET WYKONAWCZY
DEPUTATW ROBOTNICZYCH I CHOPSKICH trzyma za sobie za
pazuch wiecznych zakadnikw.
Czonkowie partii rzdzcej przeczytali wszystkie szedziesit numerw
Prawdy ze sprawozdaniami o procesie (byli pilnymi czytelnikami gazet)
i wszyscy powiedzieli tylko TAK, TAK, TAK. Nikt z nich nie zdoby si na
NIE.
I co ich pniej tak dziwio w 37.? Na co waciwie si skaryli? Czy
wszystkie fundamenty tego bezprawia nie byy ju zaoone czy nie
32 Str. 407.
33 Str. 409.
350
zoyy si na nie naprzd pozasdowe represje Czeki, i sdowe re
wwojentrybunaw, a nastpnie te oto pierwsze procesy i ten wanie kodeks
osesek? Czy 1937 rok nie by take czym CELOWYM (zgodnym z celami
Stalina, a moe nawet samej Historii?).
Wyrwaa si Krylence prorocza uwaga, e to nie przeszo stoi tu przed
sdem, ale przyszo.
Przy kobie tylko pierwszy pokos trudny.
Okoo 20 sierpnia 1924 roku przekroczy granic sowieck Borys Wi
ktorpwicz Sawinkow. Zosta natychmiast aresztowany i odwieziony na
ubiank. Ten powrt by przedmiotem wielu plotek i domysw. Sowiecki
miesicznik Newa (1967, nr II) potwierdzi wersj, ogoszon przez Burcewa
w 1933 roku (Byoje, Pary, nowa seria, II, Biblioteka Illustrowannaja
Rossija, tom 47).
Namwiwszy do zdrady cz ludzi Sawinkowa, innych za wprowadziwszy
273
w bd, GPU z ich pomoc zarzucio haczyk z dobr przynt: tu, w Rosji,
istnieje dua organizacja podziemna, cierpica na brak wybitnego przywdcy!
Nie sposb byo wymyle przynty bardziej akomej. Jak mogo zreszt
burzliwe ycie Sawinkowa zakoczy si w Nicei. Nie mg sobie odmwi
okazji do jeszcze jednej potyczki i dobrowolnie wrci do Rosji, na wasn
zgub.
ledztwo sprowadzio si do jednegp tylko przesuchania skaday si na nie
dobrowolne zeznania i ocena dziaalnoci. 23 sierpnia gotowe ju byo
oskarenie. (Szybko zawrotna, ale to wanie dao spodziewany efekt. Kto
to dobrze wykalkulowa: wyciska mkami faszywe i aosne zeznania
z takiego Sawinkowa to mogoby tylko podway wraenie wiarygodnoci).
O co tylko nie oskarano Sawinkowa we wniosku, sformuowanym w zwyky,
szablonowy i przewrotny sposb: i e jest konsekwentnym wrogiem
chopskiej biedoty; i e pomaga rosyjskiej buruazji w urzeczywistnieniu jej
imperialistycznych zamiarw (to znaczy e by zwolennikiem
kontynuowania wojny z Niemcami); i e mia kontakty z przedstawicielami
alianckiego dowdztwa (kiedy by! kierownikiem ministerstwa wojny!); i e
prowokacyjnie bra udzia w dziaalnoci onierskich komitetw (to znaczy,
e onierze wybierali go jako swojego deputata); i tu ju ko by si umia
e mia sympatie monarchistyczne.
351
Ale to wszystko starzyzna. Byy za rwnie nowe rzeczy
oskarenia, ktre regularnie bd powtarza si we wszystkich procesach
w przyszoci: pienidze brane od imperialistw; szpiegostwo na rzecz Polski
(zapomnieli o Japonii!...) i e cyjankiem potasu chcia wytru ca armi
czerwon (jako nie otru ani jednego krasnoarmiejca).
Ju 26 sierpnia zacz si proces. Przewodniczcym by Ulrych (tu spotykamy
go po raz pierwszy), nie byo za wcale ani oskaryciela, ani obrocw.
Sawinkow nie wysila si na obron, mwi od niechcenia, nie stara si
prawie podway poszlak. (I pono wpadaa mu w ucho, bardzo zbijaa
podsdnego z tropu, ta melodia: przecie i ty i my jestemy Rosjanam i!...
Ty i my to po prostu my! Kochasz Rosj, nie podajemy tego w wtpliwo,
szanujemy t twoj mio a czy my jej nie kochamy? Czy to nie my teraz
jestemy si i chwa Rosji? A ty chciae walczy z nami? auj za
grzechy!...)
Ale najbardziej zadziwiajcy by sam wyrok: zastosowania najwyszego
wymiaru kary nie wymagaj tu koniecznie interesy obrony porzdku
rewolucyjnego, a ponadto, wychodzc z zaoenia, e wiadomo prawna
mas proletariackich nie moe kierowa si motywami zemsty zamieni
rozstrzelanie na kar 10 lat pozbawienia wolnoci.
To bya sensacja, to wielu ludzi wwczas zbio z pantayku: zagodzenie
reymu? Metamorfoza? Ulrych... w Prawdzie nawet si sumitowa
i usprawiedliwia, tumaczc, dlaczego Sawinkowa uaskawiono. No, bo
przecie jaka silna staa si teraz wadza sowiecka po siedmiu latach czy
274
powinna si ba jakiego tam Sawinkowa! (A po dwudziestu latach jako
wida osabnie ta wadza i wtedy, wybaczcie pastwo, ale rozstrzeliwa
bdziemy setkami tysicy).
W ten sposb po pierwszej zagadce powrotu, nastpn byby ten agodny
wyrok. (Burcew widzi w tym dowd, e Sawinkowa udzono obecnoci
w GPU jakiej frakcji, gotowej zawrze sojusz z socjalistami, w rezultacie
czego on sam mgby jeszcze odzyska wolno i wypyn na fali ruchu
oto dlaczego przysta mia na ugod z organami ledczymi). Po wyroku
Sawinkowowi pozwolono... wysa za granic listy otwarte, m. in. do Burcewa,
w ktrych stara si przekona socjalrewolucjonistw, e wadza bolszewikw
cieszy si poparciem mas i dlatego walka z ni jest niedopuszczalna.
A w maju dwie te zagadki cakiem przesonia trzecia: Sawinkow w chwili
depresji wyskoczy z pozbawionego krat okna na wewntrzny podwrzec
ubianki, za anioy stre z GPU jako nie potrafiy go uratowa,
przytrzyma za po. Jednake, na wszelki wypadek, zostawi im Sawinkow
pismo usprawiedliwiajce wszysko (aby nie byo pniej przykroci
subowych) rozsdnie i logicznie wyjaniajc, dlaczego waciwie decyduje
si na samobjstwo, przy tym list by sporzdzony tak przekonywajco, tak
jasny by w nim styl i duch Sawinkowa, e wszyscy byli cakiem pewni, i nikt
prcz Sawinkowa nie mg napisa tego listu i e zabi si on w poczuciu
bankructwa politycznego. Nawet wszystkowiedzcy Burcew sprowadzi ca
t spraw do wersji o Sawinkowierenegacie, nie podajc w wtpliwo ani
autentyczno jego listu, ani samobjstwa. Ma swoje granice najwiksza
nawet przenikliwo.)
A my, durnie, wiele pniejsi mieszkacy ubianki, powtarzalimy z papuzim
przekonaniem, e metalowe siatki nad lukami ubiaskich klatek schodowych
zaoone zostay wanie po skoku Sawinkowa. Do tego stopnia poddajemy
si urokom legendy, e zapominamy i naley to do midzynarodowego
repertuaru wiziennego! Przecie takie siatki w amerykaskich wizieniach
istniay ju w pocztkach naszego stulecia a jake mogaby sowiecka
technika pozostawa tu w tyle?
W 1937 roku, konajc w koymskim agrze, byy czekista Artur Sehruebel
opowiada komu ze swego otoczenia, e by jednym z tych czterech, ktrzy
wyrzucili Sawinkowa z okna 5. pitra na, ubiariski podwrzec! (I wcale to nie
przeczy wersji pisma Newy ten niski parapet, prawie jak przy drzwiach
balkonowych, nie jak w normalnym oknie pokj by odpowiednio dobrany!
Tylko wedug Newy aniokowie si zagapili, a wedug Sehruebela rzucili
si kup).
W ten sposb druga zagadka w niezwykle agodny wyrok znajduje
chamskie rozstrzygnicie w zagadce trzeciej.
Gucha to pogoska, ale dosza do moich uszu, i powtrzyem j w 1967 roku
M. P. Jakubowiczowi, ten za z caym swoim, a do staroci zachowanym,
modzieczym ferworem, z byskiem w oku zawoa: Chtnie wierz! Zgadza
si! A ja nic wierzyem Bumkinowi, mylaem, e si przechwala. Oto co si
275
wyjanio: w kocu lat dwudziestych w najgbszym sekrecie Blumkin
opowiedzia Jakubowiczowi, e to on napisa tzw. ostatni list Sawinkowa i to
na zlecenie GPU. W czasie pobytu Sawinkowa w wizieniu Blumkin jak to
teraz jest jasne mia stae prawo wstpu do jego celi bawi go wieczorem
rozmowami. (Czy Sawinkow wyczu aby, e to mier skada mu te czste
wizyty przemilna, pena braterskich uczu mier, od ktrej nie sposb
dowiedzie si, jaki rodzaj zguby czowieka oczekuje?). To wanie dao
Bumkinowi mono dokadnego zapoznania si ze stylem i sposobem
mylenie Sawinkowa, spenetrowania krgu jego ostatnich myli.
Kto zapyta: a po co to okno? Czy nie prociej byo go otru?
Przypuszczalnie musiano komu pokaza zwoki albo liczono si z tak
moliwoci.
Gdzie, jeli nie tu, dopowiedzie do koca histori Blumkina, tego samego,
z ktrym bez cienia strachu star si Mandelsztam? Erenburg zacz
o nim mwi, ale nagle zacuka si i przerwa opowie. A jest o czym
pogada. Po zdawieniu buntu lewicowych eserowcw w 1918 roku, Blumkin
zabjca posa niemieckiego, Mirbacha nie tylko nie zosta ukarany, nie
tylko nie podzieli losu wszystkich swoich towarzyszy z partii SR, ale zosta
wzity pod opiek przez Dzieryskiego (podobnie, jak to miao by
z Kosyriewem) i nawrci si, przynajmniej z pozorw, na bolszewizm.
Chciano go wida wykorzysta do mokrej roboty tam, gdzie potrzebny by
odpowiedzialny wykonawca. Na przeomie lat trzydziestych posano go za
granic; dokona tam egzekucji, mordu politycznego. Jednake awanturnicze
usposobienie albo i podziw dla wygnaca Trockiego zawiody Blumkina
na Wyspy Ksice. Zapyta tam swego mistrza, czy nie da mu jakich
zlece? Trocki da mu pakiet dla Radka. Blumkin przywiz pakiet, przekaza
adresatowi i caa jego wizyta ii Trockiego pozostaaby tajemnic, gdyby
byskotliwy Radek ju wtedy nie by delatorem. Radek sypn Blumkina i ten
znalaz si w paszczy potwora, ktrego sam karmi w niemowlctwie
pierwsz krwaw siark.
A wszystkie inne, sawne procesy wci jeszcze s spraw przyszoci...
X
PRAWA WIEK M SKI
Gdzie jednak s te tumy pchajce si, jak oszalae z Zachodu na druty
kolczaste naszej granicy, aby narazi si na rozstrzelanie zgodnie
z artykuem 71. kodeksu karnego za samowolny powrt do RSFSR?
Wbrew wszelkim naukowym przewidywaniom, nie wida jako byo tych
tumw i artyku podyktowany Kurskiemu pozosta martw liter. Jedynym
takim w caej Rosji dziwakiem by Sawjnkow, ale nawet w stosunku do niego
nie potrafiono uy zrcznie tego artykuu. Za to kara przeciwstawna
ekspulsja za granic zamiast rozstrzelania zastosowana zostaa szeroko
i bez zwoki.
Jeszcze w trakcie tych dni, kiedy kodeks ukadano, Wodzimierz Iljicz
pomny na pomys, ktry mu by zawita napisa na gorco, 19 maja:
276
Towarzyszu Dzieryski! W sprawie ekspulsji za granic pisarzy i profesorw,
okazujcych pomoc kontrrewolucji. Rzecz trzeba jednak staranniej przygotowa. Bez
przygotowania narobimy gupstw... Spraw trzeba postawi tak, eby tych szpiegw
czasu wojny wyapa i wyapywa stale i systematycznie, po czym wysya za
granic. Prosz pokaza to w zupenym sekrecie, nie przepisujc, czonkom Biura
Politycznego1.
Naturalna w tym wypadku dyskrecja tumaczya si wag i przykadowoci
stosowanego rodka. Olniewajco jasny podzia si klasowych Sowieckiej
Rosji mcia tylko ta galeretowata, rozlana plama starej buruazyjnej
inteligencji, ktra w dziedzinie ideologii odgry
Lenin, Dziel, wyd. 5., str. 265266. waa istotnie rol szpiegw czasu wojny
i niczego lepszego nie mona byo wymyle, ni jak najszybsze
zeskrobanie i wyrzucenie za granic caej tej zastoiny mylowej.
Sam towarzysz Lenin by ju obonie chory, ale czonkowie Biura
Politycznego wyrazili zapewne aprobat i tow. Dzieryski przeprowadzi
pomienione wyapywanie w kocu 1922 roku. Okoo 300 najwybitniejszych
rosyjskich przedstawicieli kultury i nauk humanistycznych wsadzono na...
galary?... nie, na statek parowy i posano na europejskie mietnisko. (Oto
kilka nazwisk ludzi, ktrzy tam zapucili korzenie i zyskali saw: filozofowie
N. O. osski, S. N. Buhakow, N. A. Bierdiajew, F. A. Stepun, B. P.
Wyszesawcew, L. P. Karsawin, S. L. Miakotin, A. A. Kiesewetter, I. I.
apszyn, i inni; literaci i publicyci: J. I. Eichenwald, A. S. Izgojew, M. A.
Osorgin, A. W. Pieszechonow. Mae grupy wysyane byy w lad za
wymienionymi jeszcze w pocztkach 1923 roku na przykad sekretarz Lwa
Tostoja W. F. Buhakow. Niefortunne znajomoci doprowadziy do tego, e
trafiali tam rwnie matematycy jak D. F. Seliwanow).
Jednake stale i systematycznie stosowa si tego nie udao. Radosne
krzyki emigracji, zadowolonej z tego podarunku day do zrozumienia, e
nawet ten sposb nie jest najlepszy, e niepotrzebnie wypuszcza si z rk
dobry materia dla ewentualnych egzekucji, ktry na rzeczonym mietniku
mg rozkwitn trujcymi kwiatami. Wic t metod odrzucono. I caa
dalsza akcja wyczesywania miaa inny adres: albo do sztabu Duchonina*,
albo na Archipelag.
Zatwierdzony w 1926 roku (i aktualny a do czasw Chruszczowa) ulepszony
kodeks karny splt ze wszyst361kich starych strykw swoich politycznych
artykuw jeden mocny niewd artykuu 58.; przeznaczonego do tych wanie
pooww. Poowy szybko rozszerzone zostay na inteligencj inynieryjno
techniczn, ktra bya tym niebezpieczniejsza, e zajmowaa mocn pozycj
w gospodarce narodowej i e trudno byo kontrolowa j z pomoc samej
tylko Przodujcej Doktryny. Wyjanio si teraz, e omyk byo wytoczenie
procesu sdowego w obronie Oldenborgera (a jakie tam liczne centrum ju
si zarysowao!) i e zbyt pochopnie, ze zbytni pobaliwoci oznajmi
Krylenko: o sabotau inynierw nie byo ju mowy w latach 192019212.
Nie sabota, tylko co gorszego, bo szkodnictwo {ten termin wreditiel
277
* Zwyka formula posyania na rozstrzelanie w okresie wojny domowej.
7 Krylenko, str. 437. stwo odkryty zosta, jak si zdaje, przez szeregowego
funkcjonariusza ledczego przy okazji procesu inynierw z Szacht).
Ledwie si poapano, czego trzeba szuka: szkodnictwa a natychmiast, nie
baczc na bezprzykadny w caej historii ludzkoci charakter tego pojcia
bez adnego trudu zaczto znajdowa jego dowody we wszystkich gaziach
przemysu i w kadym poszczeglnym przedsibiorstwie. Jednake te
drobne odkrycia nie daway jeszcze pojcia o spjnej caoci sprawy, nie byo
w nich jeszcze perfekcji, a do niej waciwje mia z natury skonno Stalin,
o ni te chodzio oczywicie wnikliwej czci naszego aparatu
sprawiedliwoci. A wreszcie, nasze prawo ju zmniao i mogo wiatu
zademonstrowa co naprawd bezbdnego! jaki spjny, wielki,
doskonale skoordynowany proces, tym razem inynierw. W ten sposb
doszo do:
k) Sprawy Szachtyskiej (18 maja 15 lipca 1928 roku).
Izba Specjalna Najwyszego ZSSR, przewodniczcy A. J. Wyszyski
(jeszcze jako rektor pierwszego Moskiewskiego Uniwersytetu Pastwowego),
gwny oskaryciel M. W. Krylenko (znamienne spotkanie! jest to jakby
przekazanie paeczki w sdowej sztafecie3), 53 podsdnych, 56 wiadkw.
Monumentalne!!!
Niestety, monumentalno bya jednoczenie pit achillesow tego procesu:
jeli od kadego podsdnego do aktu oskarenia przecign tylko trzy nitki,
to bdzie ich razem 159, Krylenko za ma tylko 10 palcw i Wyszyski
rwnie 10. Oczywicie podsdni czynili wysiki, aby da spoeczestwu
wgld w swoje cikie zbrodnie, ale nie wszyscy, tylko 16 z nich. Bo 13
usiowao si wykrca. A 24 w ogle nie Chciao si przyzna do winy4.
Byo to powodem niedopuszczalnego baaganu, masy w ogle nie mogy
tego zrozumie. Obok pozytywnych stron (osignitych ju zreszt
w poprzednich procesach) mowa o bezbronnoci podsdnych
i adwokatw, o ich niezdolnoci do odwalenia, albo przynajmniej odsunicia
gazu oskarenia biy w oczy ujemne cechy nowego procesu, a komu, jak
komu, ale dowiadczonemu Krylcnce nie wolno tego byo wybaczy.
Na progu spoeczestwa bezklasowego moglimy nareszcie pozwoli sobie
na wytoczenie bezkonfliktowego procesu sdowego (od
1 awnikami za byli starzy rewolucjonici WasiliewJuyn i Antonow
Saratowski. Budzio sympati ju ludowe brzmienie ich nazwisk. atwo je byo
zapamita. I nagle w 1962 roku czytamy w Izwiestiach nekrologi
zrehabilitowanych ofiar represji a ktj: firmuje? Dugowieczny Antonow
Saratowski!
4 Prawda, 24 maja 1928, str. 3. zwierciedlajcego wewntrzn
bezkonfliktowo naszego systemu, w ktrym dyliby zgodnie do
wsplnego celu zarwno sd i prokurator, jak obrona i podsdni).
Zreszt zasig Sprawy Szachtynskiej samo tylko kopalnictwo wgla, przy
tym tylko w Zagbiu Donieckim nie odpowiada jednak wielkoci epoki.
278
Chyba wic ju od dnia zakoczenia Sprawy Szachtynskiej Krylenko zabra
si do kopania nowego, pojemniejszego dou (wpadli do niego nawet jego
dwaj koledzy z tej sprawy, oskaryciele publiczni Osadczy i Szejn). Nie
trzeba nawet podkrela, z jak chci i z jak wpraw pomaga mu w tym
cay aparat OGPU, ktrego cugle bra ju Jagoda w swoje twarde rce.
Zadanie polegao na tym, aby stworzy i zdemaskowa organizacj
inynierw, ogarniajc cay kraj. Potrzeba byo do tego>kilku wybitnych
szkodnikw o kwalifikacjach przywdczych. Kto w rodowisku inynierskim
nie zna takiej wanie silnej, penej dranicej dumy postaci Piotra
Akimowicza Palczyskiego? Inyniergrnik, uznany za wybitnego specjalist
jeszcze na pocztku stulecia, podczas wojny wiatowej by ju
wiceprzewodniczcym Komitetu Przemysu Wojennego, co znaczy, e
kierowa wysikiem wojennym caego prywatnego rosyjskiego przemysu, ktry
potrafi ju w trakcie dziaa wojennych nadrobi zaniedbania. Po rewolucji
lutowej zosta wiceministrem Handlu i Przemysu. Za swoj dziaalno
rewolucyjn przeladowany by przez carat; trzykrotnie za szed za kraty po
Padzierniku (1917, 1918, 1922); od 1920 roku by profesorem Instytutu
Grnictwa oraz konsultantem Gosplanu. (Szczegowo o nim si mwi
w czci trzeciej, rozdzia X).
Tego wanie Palczyskiego wytypowano na gwnego oskaronego
w nowym, monumentalnym procesie. Jednake lekkomylny Krylenko,
stawiajc pierwsze kroki w nieznanym sobie kraju inynierii, nie tylko nie
wiedzia nic o wytrzymaoci materiaw, ale take pojcia nie mia
o granicach wytrzymaoci ludzkich dusz, nie baczc na dziesicioletni ju,
gromk swoj dziaalno w roli prokuratora. Wybr, dokonany przez
Krylenk, okaza si mylny. Palczyski wytrzyma nacisk wszystkich rodkw,
znanych OGPU i nie podda si. Umar, nie podpisujc przedtem adnych
idiotyzmw. Razem z nim wytrzymali t prb i te si najwidoczniej nie
poddali N. K. von Meck i A. F. Wieliczko. Czy skonali oni w trakcie tortur, czy
te ich rozstrzelano tego tymczasem jeszcze nie wiemy, ale przecie
dowiedli, e MONA okaza opr i MONA wytrwa i tak oto zosta po
nich pomienny odblask wyrzutu pod adresem wszystkich synnych
oskaronych w nastpnych procesach.
Maskujc swoj porak, Jagoda opublikowa 24 maja 1929 roku krtki
komunikat OGPU donoszcy o rozstrzelaniu tych trojga za nadzwyczaj
niebezpieczne szkodnictwo i o skazaniu jeszcze wielu innych, nie
wymienionych z nazwiska5.
A ile tu czasu stracono nadaremnie! prawie cay rok! Ile nocnych
przesucha! ile fantazji ledczych! i wszystko psu na bud. Krylenko
musia zaczyna wszystko od pocztku, szuka postaci i penej blasku,
i silnej a zarazem bardzo sabej, jak najbardziej podatnej na wpywy. Ale
tak mao zna tych przekltych inynierw, e jeszcze cay rok zbieg mu na
nieudanych prbach. Od lata 1929 roku guzdra si z Chrennikowem, ale
rwnie Chrennikow umar, nie zgadzajc si na odegranie podej roli. Skrcili
279
w pak starego Fedotowa, ale by zbyt sdziwy, zreszt by to wkniarz,
a to dziedzina mao atrakcyjna. Wic jeszcze jeden rok poszed na marne!
Cay kraj czeka na ogromny proces szkodnikw, czeka sam towarzysz
Stalin, a Krylence ani rusz nie chciaa wyj karta6. I dopiero latem 1930
roku kto zrobi odkrycie i zaproponowa: dyrektor Instytutu Techniki Cieplnej,
Ramzin! aresztowano go i w cigu trzech miesicy zosta przygotowany
i zagrany wspaniay spektakl, prawdziwy majstersztyk naszej sprawiedliwoci
i niedocigy wzr dla wiatowej jurysdykcji:
1) Proces Prompartii (25 listopada 7 grudnia), Izba Specjalna Sdu
Najwyszego, tene Wyszyski, tene AntonowSaratowski, znw ten sam
nasz ulubieniec Krylenko.
Nie ma ju teraz przyczyn technicznych, ktre by przeszkadzay
w zaprezentowaniu czytelnikom penego stenogramu procesu oto on7; nie
byo te powodu, aby zabroni wstpu zagranicznym korespondentom.,
Ogrom samej koncepcji: na awie oskaronych zasi mia cay przemys
krajowy, wszystkie jego gazie i dziay planowania. (Tylko oko samego
organizatora dostrzec mogo szczeliny, w ktrych znikn przemys grniczy
i transport kolejowy). Jednoczenie uderza oszczd
5 Izwieslia, 24 maja 1929.
6 Bardzo by moe, zakarbowa) to sobie w swojej mciwej pamici
Wdz i to zadecydowao o symbolicznej mierci byego prokuratora pod
ostrzem tej samej gilotyny.
7 Proces Protnpartii wyd. Sowietskoje zakonodatielstwo, Moskwa, 1931
rok. no materiau: oskaronych jest tylko omiu (wzito pod uwag bdy
popenione w sprawie Szachtyskiej).
Ju sysz okrzyk zdziwienia: i tych omiu ludzi miao reprezentowa cay
przemys? Ale nawet tych omiu to dla nas za duo! Troje z nich to
wkniarze, jako przedstawiciele dziedziny nadzwyczaj wanej dla obrony
kraju. Wobec tego chyba cae tumy wiadkw? Wszystkiego siedmiu,
takich samych szkodnikw i te ju aresztowanych. Zatem gry
obciajcych dokumentw? wykresy? projekty? dyrektywy? sprawozdania?
opinie? donosy? prywatne notatki? Ani jednej! To jest ANI JEDNEGO
PAPIERKA! No i jake to GPU mogo tak si zagapi tylu aresztowao i ani
jednego papierka nie zdoao znale? Byo tego duo ale wszystko
zniszczylimy. Dlatego, e gdzie mielimy chowa archiwa? Na procesie
podlega odczytaniu tylko kilka wcale nie tajnych, artykulikw gazetowych
z prasy emigracyjnej i z naszej. Wic jak tu oskara?!... Jake, jest
przecie Mikoaj Wasiliewicz Krylenko. To nie pierwszy raz. W kadym
wypadku najwymowniejszym dowodem jest przecie przyznanie si
oskaronych do winy8.
Ale przyznanie nie byle jakie nie wymuszone, lecz pynce z duszy, kiedy
skrucha wyrywa z piersi cae monologi, gdy czowiek chciaby mwi
a mwi, demaskowa a biczowa! Staremu Fedotowowi (66 lat) proponuj,
eby ju usiad, e wystarczy nie, Fedotow naprasza si, eby jeszcze
280
wyjania, jeszcze co nawietli! Przez pi dni rozprawy pod rzd nie
trzeba wcale zadawa pyta: podsdni sami mwi i mwi, wyjaniaj,
a potem jeszcze raz prosz o gos, aby doda uzupenienia. Metod
dedukcji serwuj wszystko to, co niezbdne jest dla celw oskarenia, nie
czekajc na adne pytania. Ramzin po dugich wyjanieniach daje jeszcze dla
wszelkiej pewnoci krtkie resume, jak dla studentwotodziobw.
Podsdni najbardziej si boj, e co jeszcze zostanie nie dopowiedziane, e
kto tam nie zostanie zdemaskowany, e czyje nazwisko nie zostanie
ujawnione, e jaki szkodniczy zamiar nie zostanie wyklarowany. A jak sami
sobie wymylaj! .jestem wrogiem klasowym!, zostaem przekupiony,
nasza buruazyjna ideologia. Prokurator: czy to byo omyk z waszego
punktu widzenia? Czarnowski: byo take zbrodni! Krylenko nie ma po
prostu nic do roboty!, przez pi dni rozprawy popija herbat z biszkoptami,
jeli mu to wanie podawano.
Proces Prompartli, str. 453.
Ale jak podsdni wytrzymuj to napicie emocji? Nagrania magnetofonowego
nie ma, obroca za, adwokat Ocep, tak relacjonuje: Zeznania oskaronych
skadane byy w sposb rzeczowy, chodny, z zawodowym spokojem. Masz
ci los! Taka namitno cechuje t spowied a tu rzeczowo? chodno?
Gorzej nawet, wydaje si, e swj peen alu i bardzo gadki tekst mamrotali
oni tak ospale, e Wyszyski czsto musi ich prosi aby mwili goniej,
wyraniej, e niczego nie sycha.
Przejrzystej konstrukcji procesu bynajmniej nie psuje obrona: zgadza si ona
ze wszystkimi, zgaszanymi na bieco, wnioskami prokuratora;
przemwienie oskarycielskie nazywa ona historycznym, swoje za
argumenty wskimi i cytowanymi wbrew wewntrznemu przekonaniu,
bowiem sowiecki obroca jest przede wszystkim obywatelem sowieckim
i wraz ze wszystkimi ludmi pracy doznawa moe jeno oburzenia
w obliczu zbrodni swoich klientw9. W fazie dochodzeniowej procesu
obrona zadaje niemiae i skromne pytania, tylko po to, aby natychmiast je
wycofa, gdy tylko Wyszyski si wtrci. Adwokaci broni waciwie tylko
dwch nieszkodliwych wkniarzy i nie wdaj si w spory co do znamion
przestpstwa, ani co do kwalifikacji czynu, troszcz si jedynie o to, czy ich
podopieczny mgby ewentualnie unikn rozstrzelania? Czy, prosz
towarzyszy sdziw, wicej korzyci da nam jego praca, czyjego mier?
A jakie to ohydne zbrodnie popenili ci buruazyjni inynierowie? Oto one.
Planowali zmniejszenie tempa rozwoju (na przykad zakadali, e roczny
wzrost produkcji ma wynosi zaledwie 2022%, podczas gdy masy pracujce
gotowe s zapewni 40 i 50% wzrostu). Planowali zwolnienie tempa
wydobycia torfu i wgla brunatnego. Niedostatecznie szybko rozbudowywali
Zagbie Kunieckie. Wykorzystywali spory technicznoekonomiczne (czy
zaopatrywa Zagbie Donieckie w elektryczno z Zapory Dnieprowskiej?
Czy budowa supermagistral MoskwaZagbie Donieckie?) dla opniania
decyzji dotyczcych wanych problemw. (Inynierowie sobie dyskutuj,
281
a tymczasem robota stoi!) Hamowali rozpatrzenie technicznych projektw
(nie zatwierdzali ich bez namysu). W swoich wykadach o wytrzymaoci
materiaw dawali wyraz antysowieckim tendencjom. Wprowadzali
przestarzae maszyny. Zamraali kapitay (adowali je w kosztowne
i wymagajce czasu konstrukcje). Przeprowadzali zbdne (!) remonty. le
wykorzystywaji metal (asortyment gatunkw elaza by niezupeny).
Wytwarzali dysproporcje midzy oddziaami fabrycznymi, midzy zapasami
Proces Prompartii, str. 488. surowca i moliwociami jego przerobu
(przejawiao to si zwaszcza w przemyle wkienniczym, gdzie wybudowali
o jedndwie fabryki wicej, ni wymaga tego aktualny zbir baweny). Dalej
przeskakiwali od planw minimalistycznych do planw maksymalistycznych.
Zaczo si te wyranie szkodnicze przypieszone rozbudowanie
pechowego przemysu wkienniczego. I najwaniejsze: planowali (ale ani
razu i nigdzie nie doszo do realizacji) akty dywersji w energetyce. W ten
sposb szkodnictwo nie sprowadzao si do amania, czy psucia
mechanizmw tylko wkraczao w dziedzin planowania i organizacji, co
powinno byo doprowadzi do oglnego kryzysu i nawet paraliu
ekonomicznego w 1930 roku! Nie doszo za do tego jedynie dziki
kontrzobowizaniom mas w dziedzinie produkcji i jej wynikw finansowych
(podwojenie cyfr!).
Eje, eje... ju sysz.sceptyczny gos czytelnika.
Jak to? Jeszcze wam tego mao? Ale jeeli na rozprawie kady z tych
punktw powtrzymy i przemidlimy po piciokro, po omiokro to moe
ju nie bdzie za mao?
Eje, eje krci wci gow czytelnik lat 60. a czy przyczyn tego wszystkiego
nie mogy by wanie te kontrzobowizania produkcyjne i finansowe? Zawsze
wyniknie dysproporcja, jeeli na jakim zeT braniu zwizkowym, bez uzgodnienia
z Gosplanem, mona bdzie dowolnie przekabaci wszystkie proporcje.
O, jaki gorzki jest chleb prokuratorski! Przecie postanowiono tym razem
publikowa kade sowo! To znaczy, e inynierowie te to bd czyta.
Sowo si rzeko kobyka u potu! I Krylenko nieustraszenie zabiera si do
roztrzsari i pyta dotyczcych technicznych szczegw! I cae kolumny,
i dodatkowe stronice ogromnych gazet wypeniaj si petitem
specjalistycznych detali. Liczy si na to, e czytelnik od tego zgupieje, e nie
starczy na to ani wolnych wieczorw, ani dnia wychodnego, e nie zechce
czyta wszystkiego, lecz zadowoli si tylko refrenami, powtarzajcymi si co
kilka akapitw: szkodnicy! szkodnicy! szkodnicy!
A jeeli jednakzacznie czyta? I jeszcze wszystko po kolei?
Przekona si wtedy, przebijajc si przez nudne samooskarenia, wymylone
bardzo niemdrze i niezrcznie, e ubiaski dusiciel nie d swojej roboty si
zabra, e nie daje rady, e wymyka si z grubej ptli skrzydlata i silna myl
XX wieku. Aresztanci s tu, w kajdanach, pokorni, pognbieni, ale lotna
myl zdoaa si wymkn. Nawet skoczae ze strachu, znuone jzyki
podsdnych potrafi powiedzie nam i nazwa po imieniu wszystko.
282
Oto w jakich warunkach musieli oni pracowa. Kalinnikow: U nas przecie
zrodzia si nieufno do techniki. ariczew: Czymy tego chcieli, czy nie,
ale musielimy wydoby te 42 miliony ton ropy naftowej (to znaczy, e
otrzymali taki rozkaz z gry)... Ale wszystko jedno, 42 milionw ton ropy nie
mona wydoby pod adnym pozorem10.
W cgach dwch takich niemonoci tuka si caa praca nieszczsnego
pokolenia naszych inynierw. Instytut Techniki Cieplnej chlubi si efektami
najwaniejszej z jego prac badawczych uleg bardzo znacznemu
zwikszeniu wspczynnik wykorzystania paliwa; dziki temu do planu
perspektywicznego mona byo wstawi mniejsze cyfry dotyczce przyszego
zapotrzebowania i wydobycia ropy i wgla TO ZNACZY E SZKODZILI,
zaniajc cyfry bilansu paliwowego! W planie rozwoju transportu
przewidziano zaopatrzenie wszystkich wagonw w urzdzenia do sprzgania
automatycznego A WIC SZKODNICTWO! zamroenie kapitau! (Bo
przecie sprzganie automatyczne dopiero po duszym czasie upowszechni
si i opaci, a my chcemy mie efekty ju jutro!) eby lepiej wykorzysta
jednotorowe szlaki kolejowe, postanowiono powikszy wymiary parowozw
i wagonw. A wic modernizacja? Nie, SZKODNICTWO! bo przecie
trzeba bdzie wyda jakie sumy na wzmocnienie mostw i torowisk!
Fedotow wyprowadzi taki wniosek z powanej ekonomicznej analizy faktu,
e w Ameryce tani jest kapita, droga za robocizna: nic nam teraz nie da
zakup drogich amerykaskich urzdze konwejerowych, w cigu najbliszych
dziesiciu lat lepiej nam si opaci kupowa tanio mniej doskonae maszyny
angielskie, zatrudniajc przy nich wiksz ilo robotnikw, bo po dziesiciu
latach tak czy owak maszyn trzeba bdzie zmieni, choby bya nie wiem
jaka, a wtedy bdziemy ju mogli kupi te drosze. To SZKODNICTWO to
udajc oszczdnego, ten facet nie chce eby sowiecki przemys rozporzdza
najnowoczeniejszymi maszynami? Zaczto budowa nowe fabryki
z elazobetonu, stosujc go zamiast taszegos zwyczajnego betonu
i wyjaniajc, e za sto lat bd one jeszcze jak znalaz no to przecie
SZKODNICTWO! zamroenie kapitaw! zamroenie deficytowej armatury!
(Chciano j moe zachowa do wyrobu sztucznych zbw?).
Siedzc na awie oskaronych Fedotow chtnie idzie na ustpstwa:
oczywicie, jeeli dzisiaj liczy si kada kopiejka, to moecie to uzna za
szkodnictwo. Anglicy powiadaj: nie jestem tak bogaty, eby kupowa tanie
rzeczy...
10 Proces Prompartii, str. 325.
Prbuje agodnie wyjani twardogowemu oskarycielowi:
Kade teoretyczne podejcie prowadzi do ustalenia norm, ktre w kocu okazuj
si (bd uznane za takie!) szkodliwymi11...
No jak tu jeszcze janiej moe wypowiedzie si zastraszony podsdny?...
To, co dla nas jest teori to dla was jest szkodnictwem! Przecie wy
chcecie wszystko mie ju dzisiaj, zupenie nie mylc o dniu jutrzejszym...
Stary Fedotow prbuje wyjani, gdzie przepadaj setki tysicy i miliony
283
rubli, ktrymi si okupuje dziki popiech piciolatki: bawena nie jest ju
sortowana tam, gdzie si j zbiera, tak eby kada fabryka dostawaa ten
gatunek, ktry odpowiada jej profilowi, tylko wysyaj surowiec bezadnie, jak
leci. Ale prokurator nie sucha! Z kamiennym, tpym uporem dziesi razy
w cigu procesu wci wraca, wraca i wraca do innej, bardziej
spektakularnej, z dziecinnych klockw uoonej kwestii: dlaczego zaczli
budowa fabrykipaace o wysokich kondygnacjach, szerokich
korytarzach, ze zbyt wydajn wentylacj? Czy to nie wyrane szkodnictwo?
Przecie to bezpowrotne zamroenie kapitau?! Wyjaniaj mu buruazyjni
szkodnicy, e Ludowy Komisariat Pracy chcia w kraju proletariatu budowa
pomieszczenia dla robotnikw przestronne, ze wieym powietrzem (to
znaczy, e w Komisariacie Pracy te s szkodnicy, zaprotokoowa!). e
lekarze dali kondygnacji wysokich na dziewi metrw, Fedotow obniy do
6 metrw a dlaczego nie do 5? Prosz, macie szkodnictwo! (A gdyby
obniy do 4,5 to byby ju przykad szkodnictwa bezczelnego: chciaby
moe, eby wolni, sowieccy robotnicy pracowali w koszmarnych warunkach
kapitalistycznej fabryki). Tumacz Krylence, e w stosunku do oglnych
kosztw fabryki wraz z wyposaeniem chodzi tu w ogle tylko o 3% caej
sumy ot nie, on znowu, znowu i znowu wraca do tej wysokoci
kondygnacji! I jeszczejak mieli instalowa takie potne wentylatory? Bo
brali pod uwag najgortsze dni lata... A dlaczego najgortsze? W te
najgortsze dni niechby nawet robotnik troch si spoci!
A tymczasem: dysproporcje byy w tych warunkach naturalne... Niedostwo
organizacyjne spowodowao je jeszcze przed pojawieniem si na widowni
inynierskiego centrum (Czarnowski)12. adne akty szkodnictwa nie s
potrzebne... wystarczy postpowa wedug przepisu a wszystko stanie si
samo przez si13. (Ten sam Czarnow
Proces Prompartii, sir. 365.
la Str. 204.
11 Str. 202. ski). Nie sposb wyrazi si janiej! I to po tylu
miesicach ubianki i z awy oskaronych. Wystarczy wedug przepisu (to
znaczy wedug wskaza niedonych zwierzchnikw) a niedorzeczny plan
sam si podkopie. Oto ich cae szkodnictwo: mielimy moliwo
wyprodukowa, powiedzmy, 1000 ton, a powinnimy byli (to znaczy
zgodnie z gupim planem) da 3000 i nie postaralimy si, aby ta ilo
zostaa wyprodukowana.
Jak na oficjalny, przejrzany i wypucowany stenogram tych lat to nie jest
mao, przyznajcie.
Po wielokro doprowadza Krylenko swoich aktorw do akcentw znuenia
bo musz mle ozorem bzdur za bzdur, bo musz wstydzi si za swojego
dramaturga, ale trzeba dalej gra dla kawaka ycia.
Krylenko: Wic zgadzacie si?
Fedotow: Zgadzam si... chocia waciwie nie sdz14...
Krylenko: Wic potwierdzacie?
284
Fedotow: Waciwie... W pewnej mierze... W oglnych zarysach...
owszem15.
Inynierowie (mowa o tych, ktrzy s jeszcze na wolnoci, jeszcze nie
aresztowani, o tych, ktrzy powinni teraz rzeko pracowa po osmarowaniu
przez sd caej ich warstwy) nie maj wyjcia. Kade wyjcie jest ze. le
jest mwi tak, le jest mwi n i e. I naprzd jest le i cofa si le.
Gdy si spieszyli to popiech by szkodnictwem, gdy pracowali bez
popiechu to szkodzili przez opnianie to opniali umylnie rozwj, to
by sabota; gdy poddawali si kaprysom czyjej fantazji to szkodzili przez
tworzenie dysproporcji. Remont, modernizacja, kapitalne prace
przygotowawcze to byo zamraanie kapitaw; gorczkowa praca a do
zuycia urzdze to bya dywersja! (Przy tym funkcjonariusze ledczy
wszystkiego tego dowiedz si od nich samych w znany sposb: bezsenno
karcer a teraz sami przytoczcie tu nam przekonywajce przykady waszej
szkodliwej dziaalnoci).
Jaki wymowny przykad! Dajcie wymowny przykad waszego szkodnictwa!
poszturchuje podsdnych niecierpliwy Krylenko.
(Dadz, oj dadz warn wymowne przykady! Kto przecie niedugo ju
napisze histori techniki tych lat! Przytoczy warn wszystkie przykady
i kontrprzykady. Da nalen ocen wszystkich konwulsji waszej
epileptycznej piciolatki w cztery lata. Dowiemy si wtedy ile
14 Str. 425.
15 Str. 356. dobra narodowego i si poszo na marne. Dowiemy si,
jak wszystkie najlepsze projekty postay utrcone, wykonano za najgorsze
i w najgorszy z moliwych sposobw. No, ale skoro hunwejbini dyryguj
diamentowymi inynierami to co moe z tego wyj dobrego?
Dyletancientuzjaci narobili jeszcze wicej nieszcz ni tpe naczastwo.
Wdawa si w szczegy? to moe si okaza niezbyt wygodne. Im
bardziej czowiek si wgbia, tym jako trudniej znale zbrodnie godne
rozstrzelania.
Ale chwileczk, to to jeszcze nie wszystko! Jeszcze nie byo mowy
o najwaniejszych przestpstwach! Tu je macie, tu s, wyoone przystpnie,
zrozumiae nawet dla analfabetw!! Prompartia: 1) przygotowywaa
interwencj; 2) bya na odzie imperialistw; 3) prowadzia dziaalno
szpiegowsk; 4) rozdzielaa teki przyszego gabinetu ministrw.
No iju! I wszystkie usta jak zasznurowane. I wszyscy co chcieli
protestowa opucili gowy. I sycha tylko szurgot przecigajcych
demonstracji i ryk za oknami: MIER! MIER! MIER!.
Moe jakie szczegy? A na co komu szczegy?... No, wszystkim
kierowa francuski sztab generalny. Bo wszak Francja nie ma swoich
kopotw, ani trudnoci, ani walki midzypartyjnej, wystarczy gwizdn i ju
krocz dywizje, eby rozpocz interwencj! Z pocztku wyznaczyli j na rok
1928. Ale jako nie potrafili si dogada, brak byo koordynacji. W porzdku,
odroczyli j do 1930 roku. Znw czego tam nie uzgodnili. Dobra, niech
285
bdzie 1931. Mwic cilej Francja sama nie bdzie walczy, tylko ma
zabra sobie (tytuem zapaty za ogln organizacj) cz Ukrainy na
zachd od Dniepru.
Anglia tym bardziej nie bdzie walczy sama, ale obiecuje posa na postrach
swoj flot na morza Czarne i Batyckie (ma za to dosta kaukask naft).
Wojowa za miao przede wszystkim 100.000 emigrantw (dawno ju si
rozproszyli, rozjechali, ale te wystarczy gwizdn, a w te pdy si
zgromadz). Nastpnie Polska (te ma dosta p Ukrainy). Rumunia
(znane s jej olniewajce przewagi w I wojnie wiatowej). otwa! I Estonia!
(te dwa maje kraje chtnie zapomn o koptach swoich modych systemw
pastwowych, eby hurm rzuci si w wir wojny). Ale jeszcze straszniejszy
jest wybr kierunku gwnego natarcia. Jak to, ju jest znany? A tak! Atak
wyjdzie z Besarabii i dalej, w oparciu o prawy brzeg Dniepru prociutko
na Moskw16!
16 Kto te narysowa t strzak Kryence na pudeku papierosw? Czy aby
nie ten, co obmyli ca nasz koncepcj obrony przed 1941 rokiem? I w tej
fatalnej chwili wszystkie trasy kolejowe... zostan wysadzone w powietrze??
nie, zostan zatkane przez korki! I we wszystkich elektrowniach Prompartia
te wykrci korki i cay Zwizek Sowiecki pogry si w ciemnociach,
i wszystkie maszyny stan, w tym rwnie tkackie! rozszaleje si dywersja.
(Uwaga, podsdni. Metody dywersji opisa dopiero na rozprawie przy
drzwiach zamknitych! Nie wymienia fabryk! Nie wymienia miejscowoci!
Nie wymienia nazwisk ani cudzoziemcw, ani naszych rodakw!). Dodajcie
do tego miertelny cios, ktry w tym czasie zostanie zadany przemysowi
wkienniczemu! Wecie nadto pod uwag, e dwietrzy fabryki wkiennicze
budowane s w dywersyjny sposb na Biaorusi po to, aby suyy za punkty
oparcia dla i n t e r w e n t w17! Majc ju te zakady wkiennicze,
interwenci bez adnej litoci uderz na Moskw! Ale najbardziej zdradziecka
intryga na tym polega, e ci szkodnicy chcieli (tylko nie zdyli) osuszy
kubaskie moczary, poleskie bagna i trzsawiska koo jeziora Ilme
(Wyszyski zabrania wymieniania cisych nazw geograficznych, ale jeden ze
wiadkw si wygada) i wwczas przed interwentami stan otworem
najkrtsze szlaki, dziki czemu, nie przemoczywszy ng, ani koskich kopyt,
zdoaj dotrze do Moskwy. (Bo i dlaczego Tatarzy mieli takie trudnoci?
Dlaczego Napoleon ani rusz nie mg Moskwy znale? Wszystko przez te
poleskie oraz ilmeskie moczary. A gdy zostan osuszone zaraz
biaokamienna stolica zostanie bez osony!). A jeszcze, jeszcze trzeba
doda, e pod pozorem budowy tartakw zostay skonstruowane (nie
wskazywa miejscowoci to tajemnica!) hangary, eby samoloty
interwentw nie moky na deszczu, tylko miay gdzie si schroni. Zostay te
pobudowane (nie wymienia miejscowoci!) pomieszcz ni a dla
interwentw! (Gdzie te kwaterowali bezdomni okupanci w trakcie wszystkich
wojen przeszoci?). Wszystkie instrukcje na ten temat otrzymywali podsdni
od zagadkowych cudzoziemcw K. i R. (nie wymienia nazwisk w adnym
286
wypadku! Nie mwi nawet o jakie pastwa cho dzi18!). A ostatnio
przystpili wrcz do przygotowania aktw zdrady w poszczeglnych
jednostkach Armii Czerwonej (nie wymienia rodzaju wojsk! Nie wymienia
jednostek! Nie podawa nazwisk!). adnego z tych planw nie zdoali, co
prawda, wykona, ale za to mieli zamiai (te tego nie wykonali) w jakiej
centralnej instytucji wojskowej zorganizowa komrk specjalistw od
zagadnie finansowych, zoon
17 Proces Prompartii, str. 356, ani myleli o artach.
18 Str. 409. z byych oficerw biaej armii. (Ach, biaej armii? Zaprotokoujcie,
przeprowadzi areszty!). Komrki antysowiecko nastawionch studentw...
(Studentw? zaprotokoowa, wyaresztowa).
(A zreszt, uwaa na zakrtach. eby tylko masy pracujce nie wpady
w rozpacz, e teraz wszystko stracone, e sowieckie wadze zdyy
wszystko przegapi. Nawietla si wic take t stron kwestii: chci mieli
due ale zrobili niewiele! Ani jedna ga przemysu nie poniosa
powaniejszych strat!).
Dlaczego jednak w kocu nie doszo do interwencji? Z rnych
skomplikowanych przyczyn. To Poincare przegra we Francji wybory, to znw
nasi emigranciprzemysowcy doszli do wniosku, e ich dawne
przedsibiorstwa jeszcze niewystarczajco dobrze zostay zrekonstruowane
przez bolszewikw i e bolszewicy powinni jeszcze troch nad nimi
popracowa! No i z t Polsk, czy z Rumuni nijak nie mogli si dogada.
W porzdku, interwencji nie byo, ale Prompartia przecie bya! Czy syszycie
ten szurgot? Syszycie krzyki ludzi pracy: MIER! MIER! MIER!. To
krocz ci, ktrzy w przypadku wojny bd musieli swoim yciem, swoimi
wyrzeczeniami i cierpieniami paci za knowania tych osobnikw19.
(I rzeczywicie, jakby zgad: wanie swoim yciem, swoimi wyrzeczeniami
i cierpieniami zapac w 1941 roku ci atwowierni demonstranci za knowania
TYCH OSOBNIKW! Ale twj palec, prokuratorze? Kogo wskazuje twj
palec?).
A teraz dlaczego nazywa si to Prompartia, Promyszliennaja partia, partia
przemysu? Dlaczego partia, nie za Centrum InynieryjnoTechniczne?
Przecie przyzwyczailimy si, e ma by Centrum!
Byo rwnie Centrum, owszem. Ale postanowili przeksztaci si w Parti.
To solidniejsze. W ten sposb atwiej bdzie walczy o teki w przyszym
rzdzie. To mobilizuje masy inynierw i technikw, do walki o wadz.
A z kim tu walczy? A z innymi partiami! W pierwszym rzdzie z TKP,
z Chopsk Parti Pracy, przecie maj 200.000 czonkw! Po drugie
z parti mienszewick! A Centrum? Wanie te trzy partie powinny byy
razem tworzy Zjednoczone Centrum. Ale GPU je rozbio. No i dobrze, e
rozbito nas do szcztu! (Podsdni s bardzo radzi).
(Stalinowi pochlebia myl, e rozbi jeszcze trzy partie! A trzy centra
niewiele by mu sawy przysporzyy!).
Proces Prompartii, z przemwienia Krylenki, str. 437.
287
A skoro ju jest partia to musi by KC, tak jest, wasny KC! Co prawda,
adnych konferencji, adnych wyborw nie byo ani razu. Kto chcia, tego
przyjmowano, razem byo ich piciu. Jeden drugiemu ustpowa miejsca.
I stanowisko prezesa te jeden drugiemu chcia odstpi. Nie odbyway si
rwnie posiedzenia ani KC (nikt sobie nie przypomina, prcz Ramzina, on
pamita wszystko i wymieni po kolei!), ani grup specjalistycznych. Dziwna
jaka pustka... Czarnowski: To formalne utworzenie Prompartii nie miao
miejsca, a ilu byo czonkw? ariczew: Ewidencja czonkw bya trudna,
nie znalimy dokadnej iloci. A w jaki sposb prowadzilicie szkodnicz
dziaalno? Jak przekazywalicie dyrektywy? Tak jako, jak czowiek kogo
spotka w biurze to przekazywa mu to i owo ustnie. A dalej to ju kady
szkodzi, zalenie od stopnia uwiadomienia. (No, Ramzin z ca
stanowczoci wymienia liczb dwch tysicy czonkw. Gdzie s dwa
tysice, tam aresztuje si pi. W ogle za w Zwizku Sowieckim wedug
danych sdu jest 3040 tys. inynierw. To znaczy, e co sidmy pjdzie za
kraty, a szeciu si nastraszy). A kontakty z Chopsk Parti Pracy? A no
tak, spotka si kogo czasem w Gosplanie, albo w Komitecie Gospodarki
Narodowej i tam si planuje systematyczne akty wymierzone przeciw
komunistom wiejskim...
Gdziemy to ju widzieli? Ba w Aidzie. Radames wyrusza na wojn, grzmi
orkiestra, stoi omiu wojownikw w szyszakach i z wczniami, a dwa
tysice dorysowano na tylnym horyzoncie.
Tak samo jest z Promparti.
Ale nie szkodzi, akcja si toczy, tak te da si zagra! (Teraz nie chce si
nawet wierzy, jak gronie i serio wszystko to wtedy wygldao, jak nas
dawio).
A jeszcze wykuwa si na blach przez cige powtarzanie, kady epizod
wakuje si kilkakrotnie. Std wraenie narastajcego koszmaru. Wreszcie,
eby mniej to byo jaowe, podsdni nagle zapomn czego na kopiejk,
prbuj udzieli wymijajcej odpowiedzi a wtedy od razu bior ich
w krzyowy ogie pyta i spektakl w sumie jest ywy, jak w MCHATcie.
Ale w kocu Krylenko przesoli. Chcia Promparti wychosta z jeszcze
jednej strony pokazujc jej baz spoeczn. A e tu powinien przemwi
ywio klasowy, e analiza gwarantuje wynik wic pozwoli sobie Krylenko
na odstpstwo od systemu Stanisawskiego, nie rozda rl i zda si na
improwizacj: niech tam ju kady opowie o swoim yciu, o tym, jak odnosi
si do rewolucji i jak si stoczy a do szkodnictwa.
I to niebacznie zaprojektowane intermedium, ta jedna ludzka scena zepsua
nagle cae 5 aktw.
Pierwsza rzecz, o ktrej dowiadujemy si ze zdumieniem to fakt, e te
buruazyjne rekiny, tych omiu inteligentw wszyscy pochodz z biednych
rodzin. Syn chopa, syn obarczonego mnstwem dzieci biuralisty, syn
rzemielnika, syn wioskowego nauczyciela, syn domokrcy... Wszystkich
omiu uczyo si za wysupany grosz, sami zarabiali na swoje wyksztacenie
288
i to od ktrego roku ycia? Od 12., 13., 14.! Jeden dawa korepetycje, drugi
pracowa na kolei. Wychodzi na jaw rzecz monstrualna: za caratu nikt nie
przeszkadza im si ksztaci! Wszyscy oni normalnie ukoczyli gimnazja
realne, nastpnie wysze uczelnie techniczne i zostali wybitnymi, znanymi
profesorami. (Wic jak to? A nam powtarzano, e za caratu... tylko dzieci
ziemian i kapitalistw...? Bo to mog kama nasze wyrocznie?...).
A tymczasem teraz w sowieckiej epoce, inynierowie byli w wielkim kopocie:
prawie niemoliwoci byo dla nich zapewnienie wyszego wyksztacenia
wasnym dzieciom (przecie dzieci inteligentw to ostatni gatunek ludzi,
przypomnijmy sobie te czasy!). Sd nie polemizuje. Krylenko rwnie nie
dyskutuje. (Podsdni sami dodaj skwapliwie, e gdy wzi pod uwag
oglne sukcesy oczywicie nie ma to znaczenia).
Zaczynamy po mau odrnia poszczeglnych podsdnych (do tej chwili
przemawiali oni w sposb prawie jednakowy). Granica wieku, dzielca ich na
dwie grupy jest zarazem miedz osobistej przyzwoitoci. Wyjanienia tych,
ktrzy maj koo szedziesitki, albo i wicej budz wspczucie.
Natomiast 43letni Ramzin oraz ariczew i 39letni Oczkin (to ten, ktry
w 1921 roku by autorem donosu na Gawtop) s czelni i bezwstydni
i wszystkie najwaniejsze zeznania dotyczce Prompartii a take interwencji
pochodz wanie od nich. Ramzin by czowiekiem tego typu (biorc pod
uwag jego nadzwyczajne i bardzo wczenie osignite sukcesy), e caa
bra inynierska nie podawaa mu rki ale znis to jako! Na rozprawie za
w p sowa pojmuje kad aluzj Krylenki i odpowiedzi formuuje
precyzyjnie. Cae oskarenie wspiera si na jego pamici. Odznacza si tak
przytomnoci umysu i dynamizmem, e mgby bodaj (na zlecenie GPU,
rzecz jasna) prowadzi w Paryu samodzielne pertraktacje w sprawie
interwencji. Czowiekiem sukcesu by rwnie Oczkin: w wieku 29. lat ju
cieszy si bezgranicznym zaufaniem Rady Pracy i Obrony oraz
Sownarkomu.
Nie mona tego powiedzie o 62letnim profesorze Czarnowskim:
anonimowi studenci prowadzili na niego nagonk w gazetce ciennej; po 23
latach wykadw zosta wezwany na oglne zebranie studenckie, aby tam
zda spraw ze swojej dziaalnoci (nie stawi si).
A znw profesor Kalinnikow w 1921 roku kierowa ruchem otwarcie
zwalczajcym wadz sowieck! chodzio mianowicie o strajk profesorw!
W 1921 roku profesorowie tej wyszej uczelni znw wybrali rektora
Kalinnikowa na now kadencj, a tymczasem Komisariat Ludowy nie
zatwierdzi go, nominujc wasnego kandydata. Ale studenci proklamowali
strajk, a profesorowie ich poparli (jeszcze przecie nie byo wtedy
prawdziwych proletariackich studentw) i przez cay rok Kalinnikow by
rektorem wbrew woli sowieckiej wadzy. (Dopiero w 1922 roku ukrcono eb
tej autonomii po fali aresztowa).
Fedotow ma 66 lat i fabrycznym inynierem zosta 11 lat przed powstaniem
Rosyjskiej Partii SocjalDemokratycznej. Pracowa we wszystkich
289
przdzalniach i tkalniach Rosji (jak nienawi budz tacy ludzie, jak bardzo
chciaoby si najprdzej ich pozby!). W 1905 roku zrezygnowa ze
stanowiska dyrektora zakadw Morozowa, wzgardzi wysokim uposaeniem
bo wola wzi udzia w czerwonym pogrzebie, wola odprowadzi na
cmentarz trumny robotnikw, ktrych zastrzelili Kozacy. Teraz jest
schorowany, niedowidzi, wieczorami nie mg ju wychodzi z domu, nawet
do teatru.
I to ci ludzi chcieli sprowadzi na kraj interwencj? chaos gospodarczy?
Czarnowski przez wiele lat z rzdu nie mia ani jednego wolnego wieczoru,
tak zajty by wykadaniem i studiami nad nowymi dyscyplinami naukowymi
(organizacja produkcji, naukowe zasady racjonalizacji). wczesnych
inynierwprofesorw zapamitaem z dziecistwa, tacy wanie byli:
wieczorami nachodzili ich doktoranci, projektanci, aspiranci, wracali do
swoich domw rodzinnych dopiero o 11 wieczr. Przecie w caym kraju jest
ich tylko 30.000, a tu zaczyna si piciolatka, to s rozrywani!
I ci ludzie chcieli sprowadzi kryzys? i szpiegowali dla miego grosza?
Jedn rzecz uczciw powiedzia Ramzin na rozprawie: szkodnictwo jest
czym z gruntu obcym najgbszej istocie fachu inynierskiego.
W cigu caego procesu Krylenko kae podsdnym ponia si i sumitowa,
e s ignorantami, analfabetami w polityce. Bo wszak polityka to co
znacznie trudniejszego i waniejszego ni jaka tam metalurgia albo
konstrukcja turbin! Tu nic pomoe ci ani gowa, ani wyksztacenie. Nie, prosz
lepiej powiedzie jak odnielicie si do zwycistwa Padziernikowej
rewolucji? Sceptycznie. To znaczy z wrogoci? Dlaczego? Dlaczego?
Dlaczego?
Dopieka im Krylenko swoimi teoretycznymi pytaniami i zwyke ludzkie
lapsusy, momenty, w ktrych aktor wypada z roli pozwalaj nam nagle
zobaczy prawd, zorientowa si O CO WACIWIE CHODZIO, z jakiej
kropli wydmuchano t bani.
Pierwsz rzecz, ktra inynierw uderzya po przewrocie padziernikowym
bya ruina. (I rzeczywicie wiele lat nie byo nic, prcz ruiny). Nastpnie
rzecz, ktr zobaczyli, bya likwidacja swobd obywatelskich. (I swobd tych
nigdy ju nie przywrcono). Jak mogli inynierowie aprobowa bez zastrzee
dyktatur robotnikw podporzdkowanych im, mniej wykwalifikowanych
wykonawcw, nie mogcych ogarn myl ani fizycznych, ani
ekonomicznych praw produkcji ale ktrzy zajli oto najwaniejsze
stanowiska, aby kierowa inynierami? Dlaczego nie powinni byli inynierowie
uwaa za bardziej naturaln takiej konstrukcji spoeczestwa, przy jakiej na
jego czele staliby ci, ktrzy potrafiliby rozsdnie pokierowa jego
czynnociami? (I czy dzisiaj pomijajc tylko spraw moralnego kierownictwa
czy nie do tego zmierza caa cybernetyka spoeczna? Czy zawodowi
politycy nie s tylko wrzodami na karku spoeczestwa, przeszkadzajcymi
mu swobodnie krci gow i porusza; rkoma?). I czemu to inynierowie
nie powinni mie politycznych pogldw? Przecie polityka to nawet nie
290
jaka szczeglna dyscyplina naukowa, tylko dziedzina empirii, nie dajca si
spenetrowa z pomoc adnej aparatury matematycznej, a nadto jeszcze
podporzdkowana egoizmowi ludzkiemu i lepym namitnociom. (Nawet na
rozprawie tak powie Czarnowski: Polityka powinna jednak w pewnym
stopniu korzysta ze wskaza techniki).
Dziki impet komunizmu wojennegomg tylko odstrcza inynie, rw,
inynier nie moe bra udziau w operacjach bezmylnych i oto a do roku
1920 wikszo z nich oddaje si bezczynnoci, chocia bieduje na mod
jaskiniow. Zaczyna si NEP i inynierowie z chci przystpuj do pracy:
NEP uznali oni za objaw wiadczcy, e wadza posza po rozum do gowy.
Ale niestety, to ju nie dawne czasy i warunki: stan inynierski uznany jest
nie tylko za warstw socjalnie podejrzan, nie majc nawet prawa do
ksztacenia wasnych dzieci, ten stan nie tylko wynagradzany jest w sposb
zupenie nieproporcjonalny w stosunku do jego roli w produkcji, ale
wymagajc od inynierw sukcesw produkcyjnych i utrzymania dyscypliny
produkcji pozbawiono ich prawa egzekwowania tej dyscypliny. Teraz kady
robotnik moe nie tylko nic wykona rozporzdzenia inyniera, ale moe
bezkarnie go obraa, a nawet uderzy, przy tym jako przedstawiciel klasy
rzdzcej robotnik w takich razach zawsze MA RACJ.
Krylenko oponuje: A pamitacie proces Oldenborgera? (to znaczy
jakemy to go bronili).
Fedotow: Owszem. Aby zwrci uwag na sytuacj inynierw, trzeba byo
dopiero straci ycie.
Krylenko (z rozczarowaniem): Problem nie tak si przedstawia.
Fedotow: On umar i nie on jeden zgin. Oldenborger zgin z wasnej
rki, a wielu innych zabito20.
Krylenko milczy. Wic to prawda. (Zajrzyjcie jeszcze raz do sprawy
Oldenborgera, wyobracie sobie t nagonk i ten kocowy akcent: wielu
innych zabito).
Tak wic, inynier winien jest wszystkiemu ju wtedy, gdy nie ponosi jeszcze
adnej winy! A jeeli zdarzy mu si gdzie omyka, przecie jest tylko
czowiekiem to go rozszarpi, jeeli koledzy nie zatuszuj sprawy. Bo
o n i potrafi doceni szczero?... Czy w ten sposb inynierowie czasem
nie czuj si zmuszeni do okamywania partyjnej zwierzchnoci?
Aby odzyska autorytet i presti stan inynierski rzeczywicie musi robi
uytek z solidarnoci. Ci ludzie musz sobie wzajemnie pomaga bo
wszystkim grozi to samo. Ale dla takiego zjednoczenia nie potrzebne s
adne konferencje, ani adne legitymacje czonkowskie. Jak to zawsze bywa
wrd rozumnych i przyzwyczajonych do cisego mylenia ludzi,
porozumienie wzajemne da si osign z pomoc niewielu cichych,
a nawet przelotnie rzuconych sw, gosowania tu zupenie nie s potrzebne.
Tylko ograniczone umysy czuj potrzeb rezolucji i partyjnej paki. (Tego
wanie w aden sposb nie zrozumie ani Stalin, ani oficerowie ledczy, ani
nikt z tej kompanii! Nie znaj stosunkw midzyludzkich tego typu, czego
291
podobnego nie widzieli nigdy w dziejach partii!). Ta jedno zreszt dawno
ju istnieje wrd rosyjskich inynierw, yjcych w ogromnym, ciemnym
kraju zarozumiaych sobiepanw, wytrzymaa ju prb kilku dziesicioleci
ale podpada naszej wadzy, ktra si jej zlka.
A tu nadchodzi rok 1927 gdzie podzia si rozsdny pragmatyzm NEPu!
okazao si wrcz, e cay NEP by cynicznym oszustwem. Wysuwane s
baamutne, nierealne plany superskoku industrialnego, ogaszane s
niedorzeczne plany i zadania. Co w tych warunkach moe przedsiwzi
kolektywny mzg inynierska elita Gosplanu
Prompartia, str. 228. i Wszechzwizkowego Komitetu Gospodarki Narodowej?!
Ma skapitulowa przed obdem? Moe usun si na bok? Dla nich osobicie to nie
jest grone, na papierze mona napisa dowolne cyfry ale nasi towarzysze,
wykonawcy praktyczni, nie bd mogli pniej podoa tym zadaniom. To znaczy,
e trzeba postara si te plany utemperowa, podda je rozsdnej regulacji,
a najbardziej przesadne projekty w ogle wyeliminowa. Stworzy co w rodzaju
wasnego, fachowego Gosplanu dla korygowania gupstw narzuconych przez szefw
a najmieszniejsze, e to w ich interesie! W interesie caego przemysu i caego
ludu: zawsze kto bdzie prbowa zwekslowa w bok rujnujce decyzje i podnie
z ziemi rozbryzgane i rozsypane miliony. Wrd powszechnych krzykw o ilo,
nawoywa do wykonania i przekroczenia planw trzeba bi si o j a k o , bo
to dusza techniki. I tak trzeba wychowywa studentw.
Oto macie cienk, zwiewn tkanin prawdy. Tak, jak to byo.
Ale powiedzie to na gos w 1930 roku? To ju rwnao si
rozstrzelaniu!
A dla rozwcieczonego tumu to zbyt blade, nie bije w oczy!
I dlatego milcz i zbawienn dla kraju zmow inynierw trzeba mle na
grub kasz interwencji i szkodnictwa.
Tak w formie wtrtu ukazaa nam si nagle bezcielesna i bezowocna!
wiadomo prawdy. Reyserska robota rozazia si w palcach. Ju wyrwao
si Fedotowowi zdanie o bezsennych nocach(!) w czasie
omiomiesicznego siedzenia; o jakim wybitnym eksponencie GPU, ktry
ucisn mu rk (?) niedawno (a wic istniaa jaka umowa? zagrajcie tylko
swoje role, a GPU dotrzyma swojej obietnicy?). Ale ju nawet wiadkowie,
chocia role maj o wiele mniejsze, te zaczynaj si sypa.
Krylenko: Wic bralicie udzia w zebraniach tej grupy?
wiadek Kirpotenko: Dwa, trzy razy, kiedy mowa bya o problemie
interwencji.
Wanie tego potrzeba! Krylenko (tonem zachty): Mwcie dalej!
Kirpotenko (pauza): Prcz tego nic mi nie jest wiadome.
Krylenko zachca, upomina.
Kirpotenko (cakiem otpiay): Prcz tej interwencji, to nic mi wicej
nie wiadomo21.
Prompartia, str. 354.
292
A przy konfrontacji z Kuprijanowem myli nawet fakty. Krylenko sierdzi si
i krzyczy na niepojtnych aresztantw:
To trzeba si postara, eby odpowiedzi byy zgodn e22!
Ale w czasie przerwy, za kulisami, wszystko znw zostao podcignite do
nalenego standardu. Wszyscy podsdni znw jak na sznurkach i kady
czeka tylko na pocignicie. I Krylenko szarpie od razu sznurki wszystich
omiu: przemysowcyemigranci opublikowali, wyobracie sobie, artyku, e
adnych pertraktacji z Ramzinem i ariczewem nie prowadzili i adnej
Prompartii nie znaj, zeznania za podsdnych uwaaj za
najprawdopodobniej wymuszone przy pomocy tortur. No i co wy na to
powiecie?...
Boe! Jak oburzeni s podsdni! Na wyprzdki prosz o gos! Gdzie si
podzia ten znuony spokj, z ktrym przed kilkoma dniami upokarzali oni
samych siebie i swoich towarzyszy. Nie mog wprost pohamowa wrzcego
gniewu, ktry budz w nich emigranci! Pon chci napisania owiadczenia
do gazet kolektywnego listu podsdnych w obronie metod GPU! (No, czy to
nie klejnot, nie brylant?). Ramzin: e nie bylimy poddawani adnym
torturom i mkom tego wystarczajcym dowodem jest nasza obecno
tutaj! (a c s warte tortury, ktrych skutki wida potem na rozprawie!).
Fedotow: Aresztowanie przynioso poytek nie mnie jednemu... Ja nawet
lepiej czuj si w wizieniu, ni na wolnoci. Oczkin: Ja te, ja te!.
To po prostu wspaniaomylno kae Krylence i Wyszyskiemu
zrezygnowa z tego dziea zbiorowego. A przecie tamci by podpisali!
Podpisaliby!
Ale moe jeszcze zosta jaki cie podejrzenia? Towarzysz Krylenko
rozproszy go blaskiem swojej logiki: Gdyby przypuci choby na sekund,
e ci ludzie, mwi nieprawd to czym wytumaczy, e wanie oni
zostali aresztowanii dlaczego nagle ci ludzie zoyli takie zeznania23?
Co za potga myli! W cigu tysicy lat oskaryciele nie omielali si
twierdzi, e sam fakt aresztowania jest ju dowodem winy! Jeeli podsdni
s niewinni to dlaczego ich miano aresztowa? Skoro za j s ju
aresztowani to znaczy, e s winni!
No i rzeczywicie: DLACZEGO BY MIELI SKADA TAKIE ZEZNANIA?
Str. 358.
Str. 452.
Kwesti tortur moemy odrzuci!... ale postawmy pytanie psychologiczne:
dlaczego wic przyznaj si do winy? A ja na to odpowiem pytaniem: a co im
innego zostao24?.
No, jakie to suszne! Jak psychologicznie trafne! Kto by gociem tej instytucji,
niech wspomni: c innego czowiekowi zostao?...
(IwanowRazumnik pisze25, e w 1938 roku siedzia z Krylenk w jednej
celi, w Butyrkach, i e Krylenko musia lee na ziemi, pod narami. Bardzo
dobrze to sobie wyobraam (sam tam wpezaem): nary s tam tak niskie, e
tylko po indiasku mona wpezn pod nie po brudnej, asfaltowej pododze,
293
ale nowicjusz z pocztku w aden sposb nie moe tej sztuki opanowa
i gramoli si na czworakach. Gow udaje mu si tam wsun, ale wypity
zad przeszkadza i zostaje na zewntrz. Myl, e prokuratorowi naczelnemu
byo szczeglnie trudno si przyzwyczai i e jego niewychudy jeszcze
tyek dugo tak stercza ku chwale sowieckiego sdownictwa. Czowiek ze
mnie grzeszny, nie bez zoliwej satysfakcji wyobraam sobie ten zaklinowany
tyek i przy caym dugim opisywaniu tych wszystkich procesw ten obraz
jako przywraca mi spokj).
Nie do na tym cignie prokurator jeliby to wszystko bya prawda
(mowa o torturach), to c waciwie zmusio wszystkich podsdnych, aby
z tak jednomylnoci, bez adnych odstpstw i rnic przyznawa si do
winy chrem?... Bo przecie gdzie mogoby doj do tak gigantycznej
zmowy? przecie oni nie komunikowali si ze sob w czasie ledztwa?!
(Na jednej z nastpnych stronic ocalay wiadek opowie nam gdzie...).
A teraz nie ja czytelnikowi, ale nieche czytelnik mnie wyjani, na czym
polega sawetna zagadka procesw moskiewskich lat 30.. (Z pocztku
ludzie nie mogli si nadziwi sprawie Prompartii, pniej najwiksz
zagadk zaczy si wydawa procesy partyjnych przywdcw).
Przecie na awie oskaronych posadzono nie dwa tysice wmieszanych
w spraw, nawet nie 200300, lecz tylko omiu ludzi. Dyrygowa
omioosobowym chrem nie jest tak ju znowu beznadziejnie trudno.
Wybiera za Krylenko mg spord tysica i wybiera przez dwa lata.
Palczynski si nie zaama wic zosta rozstrzelany (a pomiertnie
awansowany na szefa Prompartii), tak wanie nazywany
24 Str. 454.
15 IwanowRazumnik, Wizienia i zesania, Wyd. Im. Czechowa. jest
w zeznaniach, chocia ani swka po nim nie zostao. Pniej spodziewano
si, e da si wydusi, co potrzeba, z Chrennikowa, ale rwnie Chrennikow
nie ustpi. Wic raz tylko mwi si petitem w odnoniku: Chrennikow zmar
podczas ledztwa. Petitu moecie uywa dla durniw, ale my ju wiemy, my
napiszemy najwikszymi literami: ZADRCZONY NA MIER PODCZAS
LEDZTWA! (On rwnie pomiertnie uznany zosta za szefa Prompartii.
Ale gdzie choby jeden fakcik, pochodzcy od niego, chociaby jedno
zeznanie w tym wsplnym chrze? Ani jednego. Dlatego, e ANI JEDNEGO
NIE ZOY!) I nagle odkryty zostaje Ramzin! To dopiero energia, ten ma
dopiero wzicie! I wszystko zrobi, eby y! a co za talent! Aresztowany
zosta w kocu lata, tu przed procesem a nie tylko wy si w rol, ale tak
si zachowuje, jakby sam ca sztuk napisa, bo i opanowa pamiciowo
ca gr dodatkowego materiau, i wszystko, jak z igy, kade nazwisko,
kady fakt. Czasem leniwy prominent mwi z pokrtn gadkoci:
Dziaalno Prompartii tak bardzo bya rozgaziona, e nawet na
jedenastodniowej rozprawie nie ma monoci wnikn w jej szczegy. (To
znaczy: szukajcie! Szukajcie dalej!). Jestem gboko przekonany, e cienka
warstwa antysowieckich elementw wci jeszcze zachowaa si
294
w rodowisku inynierskim. (Ciepo, ciepo, apcie dalej!). I jaki to zdolny
czowiek: wie, e dookoa zagadki, a zagadk trzeba umie rozwiza
z artystycznym wdzikiem. I zazwyczaj nieczuy, jak paka nagle potrafi
odkry w sobie cechy typowo rosyjskiego zbrodniarza, ktry zna tylko jeden
rodzaj oczyszczenia publiczn pokut26.
Tak wic jedyn trudnoci, jak pokona musia Krylenko i GPU by
waciwy wybr osb dramatu. Ale ryzyko nie byo due: odpady ledztwa
zawsze mona byo posa prosto na cmentarz. Kto za przeszed przez
wszystkie sita i rzeszota tego wystarczy podleczy, dokarmi i miao
pokaza na rozprawie!
Na czym wic polega zagadka? Jakiej obrbce trzeba byo ich podda?
A takiej: czy chce pan y? (Kto nie myli ju o sobie, ten chciaby y dla
dzieci, dla wnukw). Czy rozumie pan, e nic nas nie kosztuje posanie pana
pod mur i to nie wychodzc nawet za bram GPU? (Tak jest na pewno.
A kto tego jeszcze nie zrozumia tego
26 Rosyjska pami niezasluenie lekceway Ramzina. Sdz, e zasuy
on w zupenoci na to, aby sta si postaci przysowiow, typem
cynicznego, niezrwnanego zdrajcy. Bengalski ogie zdrady. Nie on jeden
w tej epoce ale by figur najbardziej rzucajc si w oczy. wystarczy
przepuci przez ubiask mockarni). Ale i dla pana i dla nas bdzie
wygodniej, jeeli zagra pan co w rodzaju spektaklu, tekst ktry napiszecie
wy sami, jako specjalici, my za, oskaryciele, wykujemy i postaramy si
zapamita techniczne terminy. (Na rozprawie Krylenko czasami popenia
bdy, o parowozu myli mu si z osi wagonu). Wystpowa w tym
przedstawieniu to nie bdzie dla pana przyjemne, bdzie wstyd, ale to
trzeba znie! Przecie najwaniejsze to y! A jak mam gwarancj, e
mnie potem nie rozstrzelacie? A za co mamy si na was mci? Przecie
jestecie znakomitymi specjalistami, nie popenilicie adnej zbrodni i my
was cenimy. Zreszt, prosz spojrze, ju tyle byo spraw szkodnikw
a wszyscy, ktrzy dobrze si sprawowali, zostali przez nas oszczdzeni, yj.
(Zachowa przy yciu posusznych podsdnych z poprzedniego procesu to
wany warunek powodzenia nastpnej sprawy. Ten acuszek cignie si i ta
nadzieja przekazywana jest sztafet a do samego Zinowiewa
z Kamieniewem). Ale musi pan wypeni wszystkie nasze warunki od A do Z!
Proces powinien odda wan przysug spoeczestwu socjalistycznemu.
I podsdni honoruj wszystkie postawione im warunki...
Ca przemyln ulotno intelektualnej opozycji inynierskiej
przedstawiaj oni jako brudne szkodnictwo, tak eby zrozumia to ostatni
z wczorajszych analfabetw. (Ale jeszcze nie ma mowy o tuczonym szkle,
sypanym do talerzy ludzi pracy! Na ten pomys jeszcze prokuratura nie
wpada).
Nastpnie motyw ideowoci. Dlaczego zabrali si do szkodzenia?
Z pobudek wraych, ale ideowych; teraz za dlaczego tak zgodnie
przyznaj si do winy? Rwnie z pobudek ideowych, poniewa olni ich
295
(za kratami) pomienny, hutniczy blask 3. roku Piciolatki! W ostatnim sowie
prosz o darowanie ycia, ale nie to jest dla nich najwaniejsze. (Fedotow:
To, co zrobilimy jest niewybaczalne! Oskaryciel ma racj!). Najwaniejsz
rzecz dla tych dziwnych podsdnych, stojcych na progu mierci jest
przekonanie caego narodu i caego wiata o nieomylnoci
i dalekowzrocznoci sowieckiego rzdu. Ramzin sawi pod niebiosa
rewolucyjn wiadomo proletariackich mas oraz ich przywdcw, ktrzy
potrafili wytyczy nieporwnanie suszniej sze szlaki polityki ekonomicznej,
ni uczeni i w znacznie lepszy sposb wyznaczyli tempo rozwoju gospodarki
narodowej. Teraz zrozumiaem, e koniecznie trzeba rzuci si naprzd, e
trzeba wykona skok27,
Prompartia, str. 504. Oto, jak U NAS mwio si o tych sprawach w 1930 roku,
kiedy Mao uchodzi jeszcze za todziba. e trzeba wzi szturmem... itd.
ariczew: Zwizku Sowieckiego nie moe pokona umierajcy wiat
kapitalistyczny. Kalinnikow: Dyktatura proletariatu jest nieuniknion
koniecznoci. Interesy ludu oraz interesy wadzy sowieckiej s jednoci, majc
wsplny cel. Zreszt rwnie na wsi okazaa si suszna generalna linia partii,
zmierzajca do likwidacji klasy kuakw. W oczekiwaniu kani maj czas wygada
si na kady temat... I nawet takie proroctwo przechodzi przez gardo tym
skruszonym inteligentom: W miar rozwoju spoeczestwa zakres ycia
indywidualnego ulegnie zaweniu... kolektywna wola jest form o wiele wysz28.
Tak oto osignite zostay wszyskie cele procesu dziki wysikom tego
omiogowego zaprzgu:
1) Wszystkie nieszczcia krajowe, i gd, i chd, i brak przyodziewku,
i baagan, i oczywiste nonsensy wszystko to przypisane zostao
szkodnikominynierom;
2) Spoeczestwo zastraszone zostao grob interwencji i gotowe jest do
nowych ofiar;
3) Koa lewicowe na Zachodzie uczulone zostay na intrygi tamtejszych
rzdw;
4) Solidarno inynierska doznaa uszczerbku, caa inteligencja jest
nastraszona i zdezintegrowana. I eby nie byo co do tego adnych
wtpliwoci, ten cel procesu zostanie jeszcze raz wyranie wyakcentowany
przez Ramzina:
Chciabym, aby w rezultacie niniejszego procesu Prompartii n a ciemnej
i haniebnej przeszoci caej inteligencji mona byo raz na zawsze postawi
krzyyk20.
Podobnie aryczew: Ta kasta powinna by rozbita... nie ma i nie moe by
lojalnoci wrd inynier w30!. I Oczkin: Inteligencja to jakie boto, nie ma
ona jak powiedzia oskaryciel publiczny krgosupa, to jest zupeny brak
charakteru... O ile wyej siga wyczucie proletariackie31.... I za co tu
rozstrzeliwa takich gorliwcw?... Z pocztku dano im po wyroku mierci, ale
z miejsca zamieniono kar na dziesitaka. Ramzin pojecha organizowa
296
termotechniczn szaraszk, zakad pracy przymusowej dla winiw
fachowcw i uczonych.
2* Prompartia, str. 510.
M Str. 49.
J0 Str. 508.
Str. 509.1 zawsze to, co proletariat ma najwaniejszego, to wyczuci e...
wszystko tylko na nos.
W ten oto sposb pisana bya przez cae dziesiciolecia historia naszej
inteligencji od anatemy w roku 20. (czytelnik przypomina sobie zapewne:
To nie mzg narodu, tylko jego ajno, sojusznik czarnych generaw,
najemny agent imperializmu) poprzez anatem roku 30.
I jak tu si dziwi, e termin inteligencja przybra u nas charakter wyzwiska?
W ten oto sposb prowadzone s u nas publiczne procesy sdowe. Wnikliwa
myl stalinowska dosiga wreszcie ideau. Dopiero zazdroci bd te
niedojdy Hitler i Goebbels, wstydu sobie tylko narobi tym podpaleniem
Reichstagu...
Standard zosta osignity i teraz mona go si trzyma przez wiele lat
i powtarza spektakl choby w kadym sezonie jeli Gwny Reyser
rozkae. yczy za sobie w Gwny, aby nastpna premiera odbya si ju
po trzech miesicach. Mao czasu na prby, ale to nic. Patrzcie i suchajcie.
Tylko w naszym teatrze! Jest to premiera:
1) Procesu Zwizkowego Biura Mienszewikw (od 1 do 9 marca 1931
roku).
Izba Specjalna Sdu Najwyszego, przewodniczcy ni std, ni
zowd Szwernik, poza tym wszyscy ci sami AntonowSaratowski,
Krylenko, jego pomocnikiem jest Rogiski. Reyser pewien jest swoich si
(zreszt material rwnie nie je.st techniczny, tylko partyjny, wfc dobrze
znany) r i wprowadza na scen 14 podsdnych.
Sprawa ma przebieg nie tylko gadki lecz osupiajco gadki.
Miaem wwczas 12 lat, ju trzeci rok uwanie wyczy ty waem
wszystkie wiadomoci polityczne z wielkich stronic Izwiestii. Stenogramy tych
dwch procesw przeczytaem te od deski do deski. Ju w sprawie
Prompartii uderzaa serce chopca przesada, fasz, klimat insenizacji, ale
tam przynajmniej dekoracje byy imponujce potna interwencja! parali
caego przemysu! rozdzia tek ministerialnych! W procesie za
mienszewikw dekoracje zastosowano niby te same, ale ju wyblake, aktorzy
wypowiadali swoje kwestie bez ognia i przedstawienie nudne byo e a
ziewa si chciao, ot, aosna powtrka, robiona bez talentu. (Czyby Stalin
wyczu to przez skr mimo, e bya grubsza ni u nosoroca? Jak
wytumaczy inaczej, e odwoa spraw TKP i e przez kilka lat nie byo
procesw?).
Nieciekawe byoby tutaj trzymanie si stenogramu. Mam jednak pod rk
niedawne zwierzenia jednego z gwnych podsdnych na tym procesie
Michaa Piotrowicza Jakubowicza. Ostatnio jego podanie w sprawie
297
rehabilitacji, wraz z wyliczeniem wszystkich umylnych faszerstw,
przesczyo si do Samizdatu, ktry jest nasz desk ratunku i ju ludzie
czytaj sobie, jak to byo32. Opowiadanie jego jest rzeczowym komentarzem
do caego acucha moskiewskich procesw lat 30.
Jak powstao nieistniejce Zwizkowe Biuro? GPU miao zadanie planowe:
wykaza, e mienszewicy zdoali si wszdzie wcisn i opanowa
w kontrrewolucyjnych celach wiele wanych stanowisk pastwowych.
Prawdziwy stan rzeczy nie pasowa do tego schematu: autentyczni
mienszewicy adnych stanowisk nie zajmowali. Ale ci autentyczni wcale
w tym procesie nie brali udziau. (W. K. Ikow podobno rzucTywicie nalea
do nielegalnego, siedzcego jak mysz pod miot i nie uprawiajcego adnej
dziaalno moskiewskiego biura mienszewikw ale na procesie wcale to
nie wyszo na jaw, Ikow nalea tam do postaci drugoplanowych i dosta tylko
8 lat). GPU zaoyo sobie z gry taki schemat: eby dwch byo z Komitetu
Gospodarki Narodowej, dwch z Komisariatu Handlu Zagranicznego,
dwch z Banku Pastwa, jeden ze spdzielczoci, jeden z Komitetu
Planowania. (Jakie to nudne i niewynalazcze! Dlatego to cignito na aw
oskaronych tych, ktrzy nadawali si ze wzgldu na swoje stanowisko.
A czy byli oni rzeczywicie mienszewikami tu polegano raczej na
pogoskach. Niektrzy w ogle nic wsplnego z mienszewikami nie mieli, ale
kazano im podawa si za takich. Prawdziwe polityczne pogldy oskaronych
w ogle GPU nie interesoway. Nawet nie wszyscy skazani znali si
wzajemnie. wiadkami byli rwnie ludzie przypadkiem jako mienszewicy
wyskrobani z rnych ktw33. (Wszyscy bez wyjtku wiadkowie te dostali
pniej swoje wyroki). Jako wiadek usuny i gadatliwy wystpi rwnie
Ramzin. Ale GPU liczyo przede wszystkim
12 Rehabilitacji mu odmwiono: przecie ten proces wszed do skarbca
naszej historii, przecie z jej sklepie nie mona wyciga ani kamyka, bo
jeszcze wszystko runie. W ten sposb Jakubowicz naley dalej do susznie
ukaranych, ale na pociech otrzyma! personaln emerytur za dziaalno
rewolucyjn. Duo u nas takich pokracznych sytuacji.
Jednym z nich by Kuma A. Gwozdiew, czowiek, ktrego los nie by lekki
_ ten sam Gwozdiew, przewodniczcy grupy robotniczej przy Komitecie
przemysu wojennego, ktrego pniej rewolucja lutowa uczynia ministrem
pracy. Gwozdiew sta si jednym z mczennikw, wiecznych winiw
GUagu. Pierwszy raz czekici zapolowali na niego w 1919 roku, ale zdoa
im si wymkn (jego rodzin dugo trzymano pod nadzorem, niemal
wiziennym i nawet dzieci nie puszczano do szkoy). Pniej rozkaz aresztu
anulowano, ale w 1928 roku zacharapczono go ju raz na zawsze; od tej
chwili siedzia bez przerwy a do 1957 roku. Wrci z wizienia ciko chory
i wkrtce zmar. na gwnego oskaronego W. G. Gromana (osawionego
dziaacza Dumy Pastwowej), tudzie na prowokatora Pietunina.
Przedstawmy teraz M. P. Jakubowicza. Zabra si do robienia rewolucji tak
wczenie, e nawet nie ukoczy gimnazjum. W marcu 1917 roku by ju
298
przewodniczcym smoleskiego Sowietu Deputatw. Poniewa przemawia
z przekonaniem (ono to wci go gdzie popychao) zosta dobrym,
wpywowym oratorem. Na zjedzie onierskich deputatw Zachodniego
Frontu nieopatrznie nazwa wrogami ludu, tych dziennikarzy ktrzy nawouj
do kontynuacji wojny a by to dopiero kwiecie 17. roku! Omal te nie
zosta cignity z trybuny, przeprosi obraonych, ale w dalszym cigu
przemwienia zastosowa takie chwyty i tak porwa suchaczy, e pod koniec
znw nazwa tamtych wrogami ludu, ale ju tym razem otrzyma za to
grzmice oklaski i wybrany zosta czonkiem delegacji, ktr posano do
Piotrogradzkiego Sowietu. Ledwie przyjecha do stolicy, z atwoci, tak
typow dla tych czasw, zosta dokooptowany do komisji wojskowej Sowietu
Piotrogradzkiego, mia wpyw na nominacje komisarzy wojskowych34,
a w kocu sam wyjecha jako komisarz armii na front PoudniowoZachodni
i w Berdyczowie osobicie aresztowa Denikina (po buncie generaa
Korniowa); wyraa pniej wielki al (rwnie na swoim procesie), e Denikin
nie zosta wtedy rozstrzelany.
Jasnooki, zawsze bardzo otwarty i zawsze oddany jakiej swojej idei,
mniejsza, susznej czy niesusznej, w partii mienszewikw uchodzi za
przedstawiciela modziey i zreszt by nim. Mimo to z ca miaoci
i zapaem podsuwa wci kierownictwu jakie swoje projekty, na przykad
takie: eby wiosn 1917 roku sformowa rzd wycznie mienszewicki, albo
w 1919 roku eby mienszewicy weszli do Midzynarodwki
Komunistycznej. (Dan oraz inni przywdcy niezmiennie odrzucali wszystkie
jego projekty). W lipcu 1917 roku przey ciko i uzna za fataln omyk,
e socjalistyczny Sowiet Piotrogradzki uchwali poparcie dla decyzji Rzdu
Tymczasowego o wezwaniu wojska do walki z bolszewikami, choby nawet
ci chwytali za bro. Natychmiast po przewrocie padziernikowym, Jakubowicz
zaproponowa swojej partii, aby udzielia cakowitego poparcia bolszewikom,
po to, aby przez swj wpyw i udzia mc pozytywnie oddziaywa na
tworzony przez nich ustrj pastwowy. W kocu zosta te wyklty przez
Martowa, w 1920
Nie myli z pukownikiem sztabu Generalnego, Jakubowiczem, ktry w tym samym
okresie i na tych samych posiedzeniach reprezentowa Ministerstwo Spraw
Wojskowych. roku ju ostatecznie odseparowa si od mienszewikw, przekonawszy
si, e nie jest w jego mocy przecignicie ich na stron bolszewikw.
Ja dlatego tak szczegowo o tym wszystkim pisz, eby stao si jasne, e
Jakubowicz nie mienszewikiem, lecz bolszewikiem by w cigu caej rewolucji
i to z pobudek cakowicie bezinteresownych. w 1920 roku by jeszcze
na dodatek smoleskim gubernialnym komisarzem aprowizacji (jedyny to
wypadek, e takim komisarzem zosta niebolszewik) i nawet ludowy
komisariat aprowizacji wyrni go jako n ajlepszego (zapewnia, potrafi si
obej bez wojskowych ekspedycji karnych; nie wiem; na rozprawie
napomkn, e wystawia oddziay zaporowe). W latach 20. redagowa
Gazet Handlow, zajmowa rwnie inne do znaczne stanowiska. Gdy za
299
w 1930 roku takich wanie mienszewikw, ktrzy potrafili si wtryni,
trzeba byo w myl planu GPU dobra do kolekcji Jakubowicz zosta
aresztowany.
I wtedy wezwa go na przesuchanie Krylenko, ktry, co czytelnikowi jest ju
wiadome, zawsze umia zorganizowa skadny materia ledczy z chaosu
zezna. Okazao si, e s starymi, dobrymi znajomymi, bowiem w tamtych
wanie latach (w przerwach midzy pierwszymi procesami) Krylenko
przyjeda do okrgu smoleskiego, dla aktywizacji roboty aprowizacyjnej.
I oto, co mu teraz Krylenko powiedzia:
Michale Piotrowiczu, otwarcie warn mwi: uwaam was za komunist! (Bardzo to
podnioso na duchu Jakubowicza i dodao mu otuchy). Nie wtpi, e jestecie
niewinni. Ale przeprowadzenie tego procesu, to nasz wsplny obowizek partyjny.
(Krylence wyda rozkaz Stalin, Jakubowicz za odnosi si do idei z takim arem, jak
robotny ko, ktry nie moe doczeka si chwili, gdy bdzie mg wsadzi eb
w chomto). Prosz was zatem o wszechstronn pomoc, prosz was, abycie szli
ledztwu na rk. Za na rozprawie, w wypadku jakich niespodziewanych trudnoci,
w chwili najbardziej odpowiedzialnej bd prosi przewodniczcego, aby warn
wanie udzieli gosu.
!!!
I Jakubowicz mu to obieca. Obieca z poczucia obowizku. Tak
odpowiedzialnego zadania chyba mu dotd wadza sowiecka nie powierzaa!
Podobnie jak wszyscy, Jakubowicz trafi w rce ledczychrzenikw, ktrzy
zastosowali wobec niego ca gam i lodowaty karcer, i gorc izolatk,
i bicie po genitaliach. Nkali go tak, e Jakubowicz i jego towarzysz z tej
samej sprawy, Abram Ginzburg, z desperacji przecili sobie yy. Gdy troch
wrcili do zdrowia ju ich nie torturowano i nie bito, zaaplikowano tylko
bezsenno przez dwa tygodnie. (Jakubowicz mwi: eby tylko mc zasn!
Ju nie zostao czowiekowi ani czci, ani sumienia...) A tu jeszcze
konfrontacje z innymi, co ju skapitulowali, te skaniaj czowieka do
uznania wasnych win, do powtarzania wszelkich gupstw. W kocu sam
ledczy (Aleksy Aleksiejewicz Nasiedkin) powiada: Ja wiem, ja wiem, e nic
z tych rzeczy. nie byo! Ale przecie od nas tego wymagaj!.
Pewnego razu Jakubowicz wzity jest na przesuchanie i zastaje
w gabinecie ledczego jakiego zadrczonego aresztanta. ledczy mwi
z umiechem: Tu jest Mojesz Isajewicz Teitelbaum, ktry prosi was,
abycie przyjli go do waszej organizacji antysowieckiej. Pogadajcie sobie tu
sami swobodnie, ja wyjd na chwil. I wyszed. Teitelbaum rzeczywicie
prosi: Towarzyszu Jakubowicz, bagam was, ebycie mnie przyjli do
waszego Zwizkowego Biura mienszewickiego! Oskaraj mnie o
przyjmowanie apwek od firm zagranicznych, grozi mi rozstrzelanie. Ale
wol umrze jako kontra, ni jako kryminalista! (A moe mu obiecali, e jako
kontrrewolucjonist potraktuj go agodniej? Nie omyli si: dosta dziecinny
wyrok, pitala). Jak trudno byo GPU o tych mienszcwikw, jeeli musiano
przyjmowa na ochotnika!... (A przecie Teitelbaum mia do zagrania
300
powan rol! kontakty z za granicznymi mienszewikami i z II
Midzynarodwk! Ale umowa zostaa wykonana uczciwie, dosta tego
pitala). Z bogosawiestwa ledczego Jakubowicz przyj Teitelbauma do
Krajowego Biura. Innych rwnie kooptowa, nawet tych, ktrzy wcale o tym
nie marzyli, jak I. I. Rubin, ktry zaprzeczy zeznaniom Jakubowicza podczas
konfrontacji. Pniej, w suzdalskim izolatorze, gdzie si znpw spotkali,
zapyta: Jak mogo warn przyj do gowy, e jestem czonkiem Biura
Krajowego?! Jakubowicz za odpar (a to odpowied znamienna, jest w niej
plon caego stulecia dziejw rosyjskiej inteligencji): Cay nard cierpi, wic
i my, inteligenci, musimy cierpie.
Kilka dni przed procesem w gabinecie starszego ledczego Dymitra
Matwiejewicza Dmitriewa zwoane zostao pierwsze zebranie organizacyjne
Zwizkowego Biura Mienszewikw: aby wszystko uzgodni i aby kady lepiej
zrozumia swoj rol. (O, w ten sam sposb zasiada te KC Prompartii!
Oto gdzie podsdni mogli spotka si, nad czym tak wydziwia Krylenko).
Ale tak wiele zdono namota garstw, zupenie nie mieszczcych si
w gowie, e uczestnicy wci si mylili, nie potrafili opanowa materiau
w czasie jednej prby, wic musieli si spotka jeszcze po raz wtry.
Co czu Jakubowicz, na procesie? Czy nie korcio go, aby za wszystkie
przeyte udrki, za wszystkie kamstwa, ktrymi go nafaszerowano urzdzi
na rozprawie gromki skandal? Ale przecie:
1) byby to cios w plecy dla wadzy sowieckiej! Byoby to zaprzeczeniem
susznoci tego celu, dla ktrego Jakubowicz yje, caego tego szlaku, ktry
przeby od bdw, mienszewizmu do niezbitych prawd bolszewizmu;
2) po takim skandalu nie pozwol czowiekowi umrze, nie rozstrzelaj
czowieka po ludzku, tylko zaczn znowu torturowa, ju przez zemst,
doprowadz do obdu, bo ciao ju i tak udrczone jest torturami. Gdzie tu
znale podpor moraln, aby znie te nowe mki? I skd wzi mstwo?
(Po gorcym tropie sw szedem zapisujc te jego argumenty niezwykle
rzadko zdarza si otrzyma jakby pomiertnie wyjanienia od ywego
uczestnika takiego procesu. I moim zdaniem cakiem tak samo wyjaniby
nam przyczyny swojej zagadkowej potulnoci na rozprawie Bucharin, albo
Rykw: ta sama szczero, ta sama wierno partii, ta sama sabo ludzka,
ten sam brak odskoczni moralnej dla wszczcia walki, czego przyczyn jest
fakt, i podsdny nie zajmuje pozycji o drbnej ideowo).
I na rozprawie Jakubowicz nie tylko potulnie przeuwa szary zakalec
kamstwa, takiego, na jakie sta byo ubog fantazj Stalina, jego
czeladnikw i zadrczonych podsdnych, ale odpiewa te swoj
natchnion ari, tak jak to obieca Krylence.
Tak zwana Delegacja Zagraniczna Mienszewikw (w istocie cae
kierownictwo ich KC) opublikowaa w gazecie Vorwiirts deklaracj, w ktrej
odcinaa si od podsdnych. Deklaracja utrzymywaa, e rozprawa jest
haniebn komedi sdow, opart na zeznaniach prowokatorw
i nieszcznikw oskaronych, zmuszonych do zezna metodami terroru.
301
e przygniatajca wikszo podsdnych opucia parti ju przeszo 10 lat
temu i nigdy potem nie wracaa w jej szeregi. I e sumy, o ktrych mowa na
procesie, s miesznie wysokie bo takimi funduszami caa partia nie
dysponowaa nigdy w cigu swoich dziejw.
Krylenko przeczyta na gos artyku i poprosi Szwernika o udzielenie
podsdnym gosu dla ustosunkowania si (to samo pociganie za wszystkie
sznurki na raz, jak na procesie Prompartii) i wszyscy zabrali gos. I wszyscy
bronili metod GPU przed insynuacjami mienszewickiego KC...
Ale co dzisiaj mwi Jakubowicz o tej swojej replice i o swoim ostatnim
sowie? e przemawia wtedy nie tylko dlatego, i obieca to by Krylence; nie
wsta wtedy po prostu z miejsca, tylko porwa go jak wirek potok wymowy
i rozdranienia. Skd ta irytacja, przeciw komu? Dowiadczywszy ju tortur,
prbujc ju przeci sobie yy, niejeden raz ju bliski mierci, on teraz
pon szczerym gniewem nie na prokuratora! nie na GPU! nie! tylko na
Delegacj Zagraniczn!!! Oto macie przykad psychologicznej zmiany znakw
arytmetycznych! yjc sobie bezpiecznie i opywajc w przepychy (nawet
ubstwo emigranckie jest, rzecz jasna, przepychem w porwnaniu
z ubiank), jak mogli ci zarozumialcy bez sumienia nie ulitowa si nad
tymi tu, co znieli tyle mk i cierpie? jak mogli tak bezczelnie odci si
i zo, stawi tych nieszcznikw na asce losu? (Odpowied bya mocna
i reyserowie procesu tryumfowali).
Nawet w 1967 roku, mwic mi o tym, Jakubowicz trzs si z gniewu na
Delegacj Zagraniczn, na ich zdrad, na zaprzastwo, na sprzeniewierzenie
si rewolucji socjalistycznej co im zarzuca jeszcze w roku 1917.
Co za do stenogramu tego procesu, to nie mielimy go wtedy w rku.
Pniej dostaem go i przeczytaem: powiedzia by przecie na tym samym
procesie, e Delegacja Zagraniczna na zlecenie II Midzynarodwki kazaa
mu prowadzi dziaalno szkodnicz! i na ni to tak gromko wyrzeka.
Zagraniczni za mienszewicy nie byli zarozumialcami bez sumienia w tym, co
pisali, LITOWALI SI wanie nad nieszczsnymi ofiarami procesu, lecz
zarazem dowodzili, e ci ludzie dawno ju nie s mienszewikami co byo
prawd.
Na c wic tak szczerze i tak dugo oburza si Jakubowicz? A jak w ogle
mogliby zagraniczni mienszewicy NIE zostawi tych nieszcznikw na asce
losu?
Bardzo lubimy wyadowywa nasz gniew na sabych, na bezradnych. Ma
czowiek t skonno. I dowody naszej susznoci jako bardzo zrcznie
same potrafi trafi nam do rk.
K.rylenko za w swojej mowie oskarycielskiej owiadczy, e Jakubowicz
jest fanatykiem idei kontrrewolucyjnej i e wanie dlatego trzeba da dla
niego rozstrzelania!
Jakubowicz nie tylko tego dnia poczu w oku z wdzicznoci, ale po dzi
dzie, po wdrwce przez tyle izolatorw i obozw, jeszcze dzisiaj wdziczny
jest Krylence, e go nie upokorzy, e nie ublia mu, e nie wymiewa go,
302
siedzcego na awie oskaronych, tylko susznie nazwafanatykiem (chocia
idei zupenie przeciwstawnej) i zada zwykego, wspaniaomylnego
rozstrzelania, kadcego kres wszystkim cierpieniom! Jakubowicz sam
zreszt w ostatnim sowie udzieli zgody: przestpstwa do ktrych si
przyznaem (przypisuje on wielkie znaczenie tej udatnej formule do ktrych
si przyznae m. Czowiek znajcy si na rzeczy powinien przecie
zrozumie: nie te, ktre popenie m!), zasuyy na najwyszy wymiar kary
i nie prosz o lito! Nie prosz o darowanie mi ycia! (Siedzcy obok na
awie oskaronych Groman a si przelk: Chybacie oszaleli! Ze wzgldu
na towarzyszy nie macie prawa tak mwi!).
No, czy to nie prawdziwe odkrycie dla prokuratury?
Fatalny los, ktry kaza Jakubowiczowi mimowolnie i spontanicznie pomaga
naszym mczennikom, raz jeszcze upomnia si o niego w 1974 roku, gdy J.
byju starcem. Do domu inwalidw pod Karaganda przyjechao do niego paru
czekistwdziennikarzy. Wydbili oni od niego wywiad, rodzaj artykuu
przeciw Archipelagowi; nakrcili nawet film, w ktrym Jakubowicz wyrzeka
na autora tych stronic. Skrpowani wasnymi przepisami subowymi, czekici
nie od razu pucili rzecz na szerokie wody. Dopiero w 1978 roku wmieszali
Jakubowicza do kampanii oszczerstw, jako jedyn figur z nazwiskiem,
pozosta przy yciu po rzezi.
I czy to nie tumaczy procesw lat 193638?
I czy nie w zwizku z tym wanie procesem Stalin zrozumia wreszcie
i uwierzy, e rwnie i swoich gwnych tak wygadanych przeciwnikw,
doskonale uda mu si zaatwi, e wietnie mu si uda przygotowanie z nimi
podobnego spektaklu?
Prosz askawego czytelnika o wyrozumiao! Dotychczas pirem
machaem bez lku, serce mi nie truchlao i posuwalimy si.naprzd
beztrosko, bowiem przez cae 15 lat bronia nas skutecznieju to
praworzdna rewolucyjno, ju to rewolucyjna praworzdno. Ale teraz
zacznie si bolesna operacja: bo jak czytelnik pamita i jak to nam
dziesitki razy poczynajc od Chruszczowa wyjaniano: mniej wicej od
1934 roku zaczo si amanie leninowskich norm praworzdnoci.
Wic mamy teraz rzuci si w te odmty bezprawia? Mamy jeszcze dugo
wlec si wzdu tych gorzkich brzegw?
Zreszt ze wzgldu na gromkie imiona podsdnych te, kolejne rozprawy
znajdoway si w polu widzenia caego wiata. Nie uszy niczyjej uwagi,
pisano o nich, komentowano je. Komentowa je bd rwnie nadal. My
chcemy tu tylko dotkn sprawy ich zagadki.
Tu zastrzeenie, co prawda niewielkie: wydane drukiem sprawozdania
stenograficzne niezupenie s zgodne z tym, co byo naprawd powiedziane
na tych procesach. Pewien pisarz, jeden z wybracw dopuszczonych na
sal rozpraw, prowadzi pobiene notatki i przekona si potem, e nie
wszystko si zgadza. Obecni tam korespondenci zauwayli potknicie, do
ktrego doszo w czasie zezna Krestiskiego, gdy trzeba byo a ogosi
303
przerw, aby wprowadzi go znw na utart drog ustalonych zezna.
(Wyobraam to sobie tak: przed procesem ukadano poradnik pierwszej
pomocy przy ewentualnych awariach: pierwsza rubryka nazwisko
podsdnego, druga rubryka chwyt, jaki ma by zastosowany w przerwie,
jeli na rozprawie odchyli si od ustalonego tekstu, rubryka trzecia nazwisko
czekisty odpowiedzialnego za przeprowadzenie operacji. I jeeli jaki
Krestiski nagle si wychyli, to ju wiadomo, kto jest na podordziu i co ma
robi). Ale dowolnoci w stenogramie nie zmieniaj i nie tumacz oglnego
obrazu. Ze zdumieniem przyglda si wiat trzem spektaklom pod rzd,
trzem dugim i kosztownym przedstawieniom, w ktrych najwybitniejsi
przywdcy nieustraszonej komunistycznej partii, co caym wiatem
wstrzsna i caemu wiatu napdzia strachu teraz pojawiali si na scenie
jako pokorne kozy, beczc wszystko to, co im kazano, rzygajc na siebie
wzajem, unienie depczc samych siebie i swoje przekonania oraz
przyznajc si do przestpstw, ktrych adn miar popeni nie mogli.
Jak dugo pami ludzka siga nikt nie widzia niczego podobnego. Uderzao
to szczeglnie przez kontrast z niedawnym procesem Dymitrowa w Lipsku:
lwim rykiem odpowiada Dymitrow hitlerowskim sdziom, tu za jego
towarzysze z nieugitej kohorty, przed ktr dra cay wiat, przy tym
najwybitniejsi z nich, ci, ktrych nazywano gwardi Lenina teraz stawali
przed sdem z penymi portkami.
I chocia od tamtych czasw wiele rzeczy tak, jakby ju zdoano wyjani
(szczeglnie udatnie zrobi to Arthur Kstler), zagadka wci tak samo
wymyka si z rk.
Pisano o tybetaskim korzeniu, niszczcym si woli, o stosowaniu hipnozy.
adnego z tych przypuszcze nie naley odrzuca przy rozpatrzeniu sprawy:
jeli NKWD miao w rku takie rodki, to nie rozumiem, JAKIE NORMY
MORALNE mogy sta na przeszkodzie ich stosowaniu? Dlaczego by nie
osabi woli tych ludzi, nie zami jej? Wiadomo za e w 20. latach znani
hipnotyzerzy zaprzestawali nagle swoich popisw na estradach i przechodzili
do pracy w GPU. Wiadomo na pewno, e w latach 30. istniaa przy NKWD
szkoa hipnotyzerw. onie Kamieniewa zezwolono na widzenie si z mem
tu przed procesem; zobaczya czowieka jakby zdrewniaego, o zmienionej
osobowoci. (Zdya jeszcze o tym opowiedzie, zanim j sam
aresztowali).
Dlaczego w takim razie Palczyriskiemu i Chrennikowowi nie da rady ani
tybetaski korze, ani hipnoza?
Nie, bez wyjanienia gbszego, sigajcego w dziedzin psychologii, tu si
nie obejdziemy.
Zdumiewa ludzi szczeglnie ta okoliczno, e to wszystko byli starzy
rewolucjonici, ktrzy nie skapitulowali ani razu w carskich lochach, e to
zahartowani, osmaleni, otrzaskani itd., bojownicy. Ale to zwyka omyka. To
nie byli tamci starzy rewolucjonici; t saw wzili oni sobie w spadku, albo
od ssiadw od narodnikw, eserowcw, anarchistw. Tamci miotacze
304
bomb i konspiratorzy, znali katorg, wiedzieli, co to wyrok cho
prawdziwego, nieubaganego 1 ed z t w a take tamci nigdy nie widzieli
(poniewa w ogle w Rosji go przedtem nie znano). Ci za, o ktrych
mowa, nie mieli pojcia ani o ledztwie, ani o wyrokach. adne szczeglne
lochy, aden Sachalin, adna, specjalnie cika, jakucka katorga nigdy nie
byy udziaem bolszewikw. Mwi si_o_Dzieryskim, e przypad mu
najciszy los, e cae ycie spdzi w wizieniach. Wedug naszych za
proporcji odsiedzia on normaln dych, dosta w sumie zwykego czerwone
a, jak prosty kochonik za naszych czasw; co prawda byy w tym trzy lata
katorniczego centralniaka, ale i to nie takie ju nadzwyczajne.
Przywdcy zas partii, ci, ktrych zobaczylimy na procesach lat 3638
w swoim rewolucyjnym yciorysie doliczy si mogli tylko krtkich i nie
najsurowszych odsiadek po wizieniach, niezbyt dugich zesa, katorgi za
nawet nie wchali. Bucharin bywa wielokrotnie aresztowany, ale wszystko to
byy gupstwa; chyba nawet jednego roku ciurkiem nie odsiedzia, by
krciutko na zesaniu nad jeziorem Oniega35. Kamieniew, nie baczc na
dugi sta propagandysty i na rozjazdy po caej Rosji, z miasta do miasta
przesiedzia 2 lata w wizieniu, oraz 2 i p na zesaniu. U nas za nawet
szesnastoletni ptak dostawa od razu PI. Zinowiew, a miech zbiera,
NIE PRZESIEDZIA NAWET1 TRZECH MIESICY! i nie mia ANI
JEDNEGO WYROKU! W porwnaniu z szarymi tubylcami naszego
Archipelagu to niemowlta, ci ludzie nie zaznali wizienia. Rykw i J. P.
Smirnow aresztowani byli kilkakrotnie, przesiedzieli po pi lat, ale jako te
wizienia
Wszystkie te dane pochodz z 41. tomu Sownika Encyklopedycznego Granat,
gdzie zebrane s dane biograficzne i yciorysy wasne dziaaczy RKP(b). znosili
lekko, ze wszystkich zesa uciekali bez kopotu, albo korzystali z amnestii. Nim
poznali ubiank w ogle nie wyobraali sobie ani co to jest prawdziwe wizienie,
ani co to znaczy by w kleszczach niesprawiedliwego ledztwa. (Nie ma powodu
sdzi, e gdyby Trocki znalaz si w tych kleszczach, to zachowywaby si mniej
pokornie, e kark miaby twardszy; nie mia danych po temu. Znane mu byy te tylko
lekkie wizienia, nie mia adnego powanego dochodzenia ledczego, dwa lata by
na zesaniu w UstKut. Groza, ktra otaczaa nazwisko Trockiego, gdy by
przewodniczcym Rewwojensowietu i twrcy Rewwojentrybunaw zdobyta bya
tanim kosztem i nie jest dowodem prawdziwego hartu:_k_to_wielu ludzi kaza
rozstrzela ten jake czsto zaamuje si w obliczu wasnej mierci! To dwa
rodzaje hartu nie s wcale ze sob zwizane. (A Radek by prowokatorem, ale chyba
nie jedynym w tych wszystkich trzech sprawach!). Jagoda za to zdeklarowany
kryminalista.
(Ten morderca milioner nie mg zrozumie, e jeszcze wyej nad nim
stojcy Morderca nie bdzie wcale poczuwa si do solidarnoci, gdy
przyjdzie czarna godzina. Dlatego Jagoda z takim uporem i naciskiem
zwraca si wprost do niego, proszc o lito, jakby Stalin siedzia osobicie
305
na sali sdowej: Do Was kieruj t prob! Przecie dla Was
skonstruowaem dwa wielkie, kanay!.... I opowiada kto, w czyjej
przytomnoci to si dziao, e w tej wanie chwili, za wewntrznym oknem
pierwszego pitra sali, jakby za firank, w ciemnociach zapona zapaka
i zamajaczy na chwil cie fajki. Kto by w Bakczysaraju, ten pamita
chyba to wschodnie, tajne urzdzenie? W pitrowej sali posiedze Rady
Pastwa, na poziomie grnej kondygnacji, jest rzd okien zasonitych
elaznymi aluzjami, drobno podziurkowanymi, za ktrymi biegnie z kolei
nieowietlona galeria. Kto siedzi w sali, ten nigdy nie potrafi odgadn, czy
jest tam kto, czy nie ma nikogo. Chan jest niewidzialny, ale rada zawsze
zasiada tak, jakby obecny by wasn osob. Biorc pod uwag
zdecydowanie wschodni charakter Stalina, chtnie zakadam, e by on
widzem komedii, rozgrywajcej si w Padziernikowej sali Domu Zwizkw.
Nie chce mi si wierzy, by odmwi on sobie tego widowiska, tej uciechy).
A przecie caa nasza niezdolno zrozumienia tej zagadki zwizana jest
z wiar w nieprzecitno tych ludzi. Przecie majc do czynienia z szarymi
protokoami, dotyczcymi szeregowych obywateli, jako wcale nie
zadrczamy si wtpliwociami: dlaczego waciwie tyle facet naplt na
siebie i na innych? uwaamy, e to zrozumiae: saby czeczyna, wola si
podda. Tymczasem Bucharina, Zinowiewa, Kamienie
wa, Piatakowa, I. N. Smirnowa z gry uznajemy za nadludzi i tylko
tym si objania nasza rozterka.
Co prawda, wydaje si, e reyserowie spektaklu mieli tu wiksze
trudnoci z doborem wykonawcw, ni w poprzednich procesach in
ynierw: tam wybiera mogli z 40 sakw, a tutaj trupa maa, gwnych
aktorw wszyscy znaj i publiczno yczy sobie, eby tylko oni grali.
Ale jednak jaka selekcja miaa miejsce! Najbardziej dalekowzroczni
i obdarzeni stanowczoci z grupy upatrzonych do udziau wcale nie
dali si wzi ywcem, zdoali odebra sobie ycie przed
aresztowaniem
(Skrypnik, Tomski, Gamarnik). Pozwolili si za aresztowa ci, ktrzy
chcieli y. A takiego, co chce y, mona owin dookoa pal
ca!... Ale z tych take niektrzy jako inaczej zachowywali si podczas
ledztwa, opanowali si, wzili na kie, zginli bez rozgosu, ale take
bez haby. Bya przecie jaka przyczyna, dla ktrej nie pokazano na
procesach publicznych Rudzutaka, Postyszewa, Jenukidze, Czubara,
Kosiora, a take naszego Krylenki, chocia ich nazwiska mogy by
wietn ozdob tych procesw.
Wystawiono na widok publiczny najbardziej ulegych! Jaka selekcja
jednak bya.
Wybierano z mniejszego saka, za to wsaty reyser dobrze zna ka
dego. Wiedzia take, e na og to sabeusze i zna na wylot saboci
kadego z nich. Na tym polegaa jego mroczna wyjtkowo, najwa
niejsze napicie kierunkowe jego psychologii i najwiksze osignicie jego
306
ycia: umie dostrzec denne saboci ludzkie.
Take tego, ktry z perspektywy lat wydaje si by postaci najbar
dziej wiat i wietlan wrd wszystkich zmieszanych z botem i roz
strzelanych przywdcw (jemu to, jak si zdaje, powici Koestler swoj
znakomit analiz) N. I. Bucharina, jego take na tym dennym
poziomie, gdzie czowiek najbliszy jest ziemi, Stalin widzia na wskro,
potrafi skrci w pak i nawet bawi si z nim, jak kot z mysz, wy
puszczajc go na chwil z pazurw. Bucharin napisa wasnorcznie
litera po literze nasz obowizujc (wcale nie obowizujc) konstytu
cj, tak pikn na oko i tam, na podobocznych wyynach swobodnie
sobie szybowa, mylc, e wyprowadzi w pole towarzysza Kob: e
podrzuci mu konstytucj, ktra zmusi go do zagodzenia dyktatury.
A tymczasem sam ju by w jego apach.
Bucharin nie lubi Kamieniewa i Zinowiewa. Gdy postawiono ich
przed sdem po raz pierwszy, po zabiciu Kirowa, powiedzia bliskim:
A co mylicie? Wiadomo, co to za ludzie. Moe co jest na rzeczy...
(Klasyczna formua, powtarzana w tych latach przez mieszczuchw: Co
w tym chyba jest... Bez powodu u nas czowieka nie wsadz. W 1935 roku
tak si wyraa naczelny teoretyk partii!...). Podczas drugiego za procesu
Kamieniewa i Zinowiewa, latem 1936 roku, Bucharin by w grach Tien
Szan, polowa i o niczym nie wiedzia. Zszed z gr, znalaz si w miecie
Frunze dowiedzia si o skazaniu tamtych obu na rozstrzelanie i przeczyta
w gazetach artykuy, z ktrych jasno wynikao, e Zinowiew i Kamieniew
zoyli druzgoczce zeznania przeciw niemu. Moe rzuci si z punktu eby
zapobiec kani? Moe zaapelowa do partii, woajc, e dzieje si co
monstrualnego? Nie, wysa tylko telegram do Koby: Wstrzyma egzekucj
Kamieniewa i Zinowiewa, eby... Bucharin mg przyjecha na konfrontacj
i wykaza swoj niewinno. Za pno! Kobie do byo samych protokow,
po diaba tam jakie konfrontacje?
Mimo to, dugo jeszcze Bucharin chodzi na wolnoci. Straci stanowisko
redaktora Izwiestii, wszelk moliwo dziaania i wszelkie znaczenie w partii
i w swoim mieszkaniu w obrbie Kremla w Paacu Potiesznym Piotra
I przey p roku, jak w wizieniu. (Zreszt jesieni wyjeda na swoj
dacz i kremlowscy wartownicy, jak gdyby nigdy nic, dalej mu salutowali).
Nikt ju ich nie odwiedza, nikt nie telefonowa. I w cigu wszystkich tych
miesicy Bucharin nieustannie pisa listy: Drogi Koba!... Drogi Koba!... Drogi
Koba!... z ktrych aden nie doczeka si odpowiedzi.
Wci jeszcze szuka kontaktu uczuciowego ze Stalinem!
A drogi Koba przymrua tylko oczy i prowadzi prby... Prby te Koba
rozpocz ju przed wielu laty i wiedzia, e B u c h a rc z y k swoj rol
zagra doskonale. Ju si przecie odegna od swoich skazanych
i zesanych wychowankw i zwolennikw (nielicznych zreszt), gadko
przekn ich zagad36. Znis te gadko rozgromienie i wyklcie swoich
propozycji teoretycznych, jeszcze zreszt niedonoszonych,
307
nieuksztatowanych. Teraz za bdc jeszcze naczelnym redaktorem Izwiestii
i kandydatem do Biura Politycznego, tak samo pogodzi si z rozstrzelaniem
Kamieniewa i Zinowiewa, uznajc to za akt prawomocny. Nie wyrazi
oburzenia ani krzykiem, ani nawet szeptem. To to wanie byy prby jego
wasnego spektaklu!
A jeszcze wczeniej, dawno temu, kiedy Stalin grozi, e wyrzuci go (tak, jak
kadego z nich w rnych okresach!) z partii Bucharin (podobnie jak
wszyscy!) deklarowa wyrzeczenie si wasnych pogldw byleby tylko
w partii pozosta! To i to bya prba tej samej roli! Jeeli
Udao mu si wybroni tylko Jefima Cejtlina, zreszt te nie na dugo. tak
potrafi si oni zachowa jeszcze na wolnoci, jeszcze na szczytach chway
i wadzy to kiedy ich ciao, ich gd i sen bd w rkach ubiaskich
suflerw z pewnoci zechc podporzdkowa si logice dramatu.
Czego najbardziej obawia si Bucharin w cigu tych miesicy
poprzedzajcych aresztowanie? Powiedziano mi, e najbardziej ba si, i
zostanie usunity z Partii! e odetn go od Partii! e pozwol mu y, ale
z dala od Partii! Na tej wanie jego (kadego z nich!) strunie po mistrzowsku
gra drogi Koba od chwili gdy sam zacz uosabia Parti. Bucharin
a take wszyscy oni! nie mieli swojego ODRBNEGO PUNKTU
WIDZENIA, nie mieli wcale swojej rzeczywicie opozycyjnej ideologii, dookoa
ktrej mogliby si skupi i ktra daaby im siy. Stalin obwoa ich
opozycjonistami zanim jeszcze zdyli sta si nimi i tym samym pozbawi
ich wszelkiej siy. I odtd wszystkie ich wysiki zmierzay do jednego celu, aby
utrzyma si w Partii. I eby przy tym jej przypadkiem nie zaszkodzi.
Zbyt wiele tu koniecznych uwarunkowa, aby zachowa niezawiso!
Dla Bucharina zarezerwowana bya w istocie gwna rola i nic nie
mogo byo by spartaczone ani pominite w pracy Reysera z aktorem,
a take w tym, co zaleao od czynnika czasu i od wycia si samego
wykonawcy w gran posta. Nawet wyjazd na Zachd poprzedniej zimy
w celu odkupienia rkopisw Marksa, potrzebny by nie tylko
z elementarnych powodw dla zadzierzgnicia sieci oskare, dotyczcych
niedozwolonych kontaktw. Czcza swoboda ruchw podczas zagranicznych
rozjazdw jeszcze bardziej nieubaganie uwiadamiaa mu potrzeb powrotu
na gwn scen. I oto teraz, w czarnym cieniu oskare to dugie, nie
majce koca oczekiwanie na areszt, ta nuca, domowa udrka wszystko
to skuteczniej niweczyo wol ofiary, ni bezporednie naciski z ubianki
rodem. (A to go te nie minie, tego te zazna przez cay rok).
Pewnego dnia wezwa Bucharina Kaganowicz i w obecnoci wyszych szar
Czeki urzdzi mu konfrontacj z Sokolnikowem. Sokolnikow zoy zeznania
o paralelnym Centrum Prawicowym (to znaczy rwnolegym do
trockistowskiego), o konspiracyjnej dziaalnoci Bucharina. Kaganowicz
przeprowadzi przesuchanie z impetem, pniej kaza wyprowadzi
Sokolnikowa i powiedzia do Bucharina przyjaznym tonem: e, kurwa, jak
pies!.
308
Jednake gazety wci publikoway wyrazy oburzenia mas. Bucharin dzwoni
do KC. Bucharin sa listy: Drogi Koba!... proszc, aby zdementowano te
oskarenia publicznie. Wwczas opublikowane zostao mtne owiadczenie
prokuratury: Oskarenia wysunite przeciw Bucharinowi nie znalazy
potwierdzenia w obiektywnych dowodach.
Radek zatelefonowa do niego jesieni, proponujc spotkanie. Bucharin wola
si wymwi: obaj jestemy obcieni, po co dawa pretekst do nowych
oskare? Ale ich redaktorskie dacze ssiadoway ze sob i pewnego
wieczoru Radek przyszed w odwiedziny: Niezalenie od tego co
w przyszoci bd musia powiedzie wiedz, e jestem niewinny. Zreszt
tobie nic si nie stanie: przecie nie bye zwizany z trockistami.
I Bucharin wierzy, e ocaleje, e z partii go nie wyrzuc to przecie byoby
monstrualne! Do trockistw rzeczywicie odnosi si zawsze z wrogoci:
sami postawili si poza parti i widzicie, czym to si skoczyo! A trzeba
zawsze by razem; jeli popenia omyki to te razem z parti. Gdy
nadesza rocznica rewolucji padziernikowej, Bucharin z on uda si na
demonstracj i wszed na trybun dla goci, korzystajc ze swojej
redakcyjnej przepustki (miao to by jego poegnanie z Placem Czerwonym).
Nagle podchodzi do nich uzbrojony czerwonoarmista. Bucharin poczu chd!
Tutaj? W takiej chwili?... Nie, onierz salutuje: towarzysz Stalin jest
zdziwiony, ecie sobie takie miejsce wybrali. Prosi, abycie zechcieli zaj
swoje miejsce na trybunie mauzoleum.
I tak przez p roku oblewano go to zimn, to gorc wod. 5 grudnia zostaa
tryumfalnie uchwalona bucharinowska konstytucja, otrzymujc na wiek
wiekw nazw stalinowskiej. Na grudniowe plenum CK sprowadzony zosta
Piatakow; mia wybite zby i zmieniony by nie do poznania. Zajego plecami
stali niemi czekici (ludzie Jagody, bo Jagoda te przecie przechodzi
egzamin i przygotowywa si do odgrania swojej roli). Piatakow
w najokropniejszy sposb oskara Bucharina i Rykowa, ktrzy siedzieli tu
obok, w gronie przywdcw. Ordonikidze przyoy do do ucha (mia such
przytpiony): Powiedzcie no, czy aby wszystko to mwicie dobrowolni e? (to
sobie zapamitamy! Ordonikidze te dosta kul). Zupenie dobrowolnie
powiedzia saniajc si Piatakow. A w przerwie Rykw mrukn do
Bucharina: O, Tomski, ten mia si woli, jeszcze w sierpniu zrozumia
wszystko i postawi kropk. A my, durnie, wolimy y.
Zorzeczc i ponc oburzeniem zabra wtedy gos Kaganowicz (tak bardzo
chcia wierzy w niewinno Bucharczyka! Ale si zawid...) oraz Mootow.
Stalin natomiast! co za serce! Jak pamita czowiekowi jego dawne dobre
uczynki! Mimo wszystko sdz, e nie do wiedziono nam tu winy
Bucharina. Rykw moe jest winien, ale Bucharin nie. (Jakby kto wbrew
woli Stalina gromadzi zarzuty przeciw Bucharinowi!).
To zimny prysznic, to gorcy. Tak zanika w czowieku wola. Tak si wchodzi
w rol straceca.
Zaczto mu wtedy przynosi do domu jeden protok przesucha po drugim:
309
dawnych wychowankw z Instytutu Czerwonej Profesury, Radka, potem
wszystkich nastpnych i wszyscy oni wiadczyli dowodnie, e Bucharin jest
najohydniejszym zdrajc. Przynosili mu to do domu nie jako oskaronemu,
bynajmniej, lecz jako czonkowi KC, do wiadomoci!...
Najczciej, po nadejciu takiej nowej poczty Bucharin mwi do swojej 22
letniej ony, ktra dopiero co, wiosn, urodzia mu syna: Czytaj ty, ja nie
mog! a sam wciska gow pod poduszk. Mia w domu dwa rewolwery (i
Stalin da mu do czasu!) a nie odebra sobie ycia.
Czy nie wczu si dobrze w wyznaczon mu rol?...
Odby si jeszcze jeden proces pokazowy jeszcze jedna paczka posza pod
mur... a Bucharina oszczdzono, a Bucharina nie tykano...
W pocztkach lutego 37. roku Bucharin postanowi proklamowa domow
godwk aby skoni KC do zbadania jego sprawy i do uwolnienia go od
zarzutw. Zakomunikowa o tym w licie Drogiemu Kobie i dotrzyma
uczciwie. Wwczas zwoano plenum KC z nastpujcym porzdkiem dnia: 1)
o zbrodniach Prawicowego Centrum. 2) o antypartyjnym zachowaniu si
towarzysza Bucharina, znajdujcym wyraz w godwce.
I Bucharin zawaha si: a moe istotnie ubliy czym Partii?... Niegolony,
wyndzniay, ju cakiem przypominajc aresztanta, przy wlk si on take
na Plenum. Co ty wyprawiasz? spyta go Drogi Koba z niekaman
serdecznoci. No bo jake, skoro takie oskarenia? Przecie chc mnie
z partii wyrzuci... Stalin skrzywi si na te nonsensy: Ale nikt ci z partii
nie wyrzuci!.
I Bucharin uwierzy, oywi si, pokaja si na plenum z ca ochot,
natychmiast te przerwa godwk. (W domu ano, ukroj mi kawaek
kiebasy! Koba powiedzia e mnie nie wyrzuc). Ale w trakcie plenum
Kaganowicz i Mootow (bezczelni! popatrz, wcale nie licz si ze Stalinem!
37) wyzywali Bucharina od faszystowskich najemnikw i dali, aby go
rozstrzelano.
17 Jakich wspaniaych zezna sami si wyrzekamy w trosce o spokojn
staro Mootowal
I znw Bucharin upad na duchu i w trakcie ostatnich swoich dni zabra si
do ukadania pisma do przyszego KC. Znalaz si kto, kto nauczy si go
na pami i tym sposobem zachowane, stao si ono niedawno znane
caemu wiatu. Jednake nie wstrzsno nim38. C takiego bowiem
postanowi ten byskotliwy, bystry teoretyk przekaza przyszym pokoleniom
w swoim ostatnim sowie? Jeszcze jedn jkliw prob o pozostawienie go
w partyjnych szeregach (za t wierno zapaci drogo, zapaci hab!).
Jeszcze raz zapewni, e w peni akceptuje wszystko to, co zaszo a do
1937 roku wcznie. A wic nie tylko poprzednie procesy, bdce kpin ze
sprawiedliwoci, lecz rwnie wszystkie cuchnce potoki naszej wspaniaej
kanalizacji wiziennej!
W ten sposb stwierdzi wasnym podpisem, e wart jest, aby sam w nich
uton...
310
I oto nareszcie dojrza zupenie do przejcia w rce suflerw i reyserskich
asystentw ten muskularny mczyzna, myliwy i zapanik! (Ile to razy
kad Kob na opatki gdy dochodzio do artobliwych zapasw w obecnoci
innych czonkw KC! zapewne tego te nie mg mu Koba wybaczy)..
Przeszed takie przygotowanie i by w stanie takiego wewntrznego
rozprzenia, e adne tortury ju mu nie byy potrzebne. Czy w tej sytuacji
pozycja jego bya silniejsza, ni to byo z Jakubowiczem w 1931 roku? Co
jeszcze mg przeciwstawi tym samym dwom argumentom? Chyba by
jeszcze sabszy, bo Jakubowicz pragn mierci, Bucharin za jej si ba.
Pozostawa jeszcze tylko jeden nietrudny dialog z Wyszyskim wedug
takiego oto schematu:
Czy wszelka opozycja przeciw Partii nie jest w istocie walk z Parti?
W zasadzie tak jest. Tak jest faktycznie. Czy zatem walka z Parti nie przeradza
si nieuchronnie w wojn przeciw Partii? Z logiki faktw wynika e tak.
A wic, ywic opozycyjne przekonania, mona byo koniec kocw doj d.o
popenienia najpodlej szych zbrodni przeciw Partii (morderstwa, szpiegostwo,
kupczenie ojczyzn)? Ale przepraszam, te zbrodnie nie zostay popenione. Ale
mogy by? No, mwic teoretycznie... (Przecie obaj s teoretykami!...). Ale
interesy Partii uwaacie przecie za nadrzdne? Tak, oczywicie, oczywicie!
Wobec tego dzieli nas ju tylko cakiem maa
18 Podobnie jak przyszym KC. (Sam ten adres ile jest wart! Nie byo dla
niego wyszego autorytetu moralnego ni KC!) rnica zda: trzeba nada
ksztat realny ewentualnoci, naley w celu profilaktycznej dyskwalifikacji
wszelkich przyszych idei opozycyjnych uzna za dokonane to, co
teoretycznie byo tylko moliwe. Bo przecie byo moliwe? Byo...
A wic, to co moliwe naley uzna za istniejce realnie, to wszystko.
Niewielki przeskok filozoficzny. Zgoda?... Aha, jeszcze jedno! no, warn tego
nie musz nawet tumaczy: jeeli na rozprawie wycofacie si i powiecie co,
czegomy tutaj nie ustalili to rozumiecie chyba, e oddacie tym przysug
jedynie midzynarodowej buruazji, zaszkodzicie natomiast Partii. No i, rzecz
jasna nie czeka was wtedy lekka mier. Jeli za wszystko pjdzie, jak
naley, to my, rzecz jasna, zostawimy was przy yciu: polemy was
potajemnie na wysp hrabiego Monte Christo gdzie bdziecie mogli pracowa
nad teori gospodarki socjalistycznej. Ale ci z poprzednich procesw, zdaje
si, zostali rozstrzelani? No, jak moecie robi takie porwnania oni
i w y! A poza tym, nie jednemumy ycie darowali, to tylko tak, dla gazet.
Wic moe zagadka nie jest a taka nieprzenikniona?
I wci ta sama zwyciska melodia, w tylu ju procesach, czasem tylko
tonacja si zmienia: my wszyscy z wami razem jestemy komunistami! Jake
wic moglicie przysta na to aby wystpowa przeciw nam? Okacie
skruch! Przecie wy i my razem to tylko m y!
Powoli dojrzewa w spoeczestwie rozumienie historii. Ale kiedy ju dojrzeje
wydaje si takie proste. Ani w 1922, ani w 1924, ani w 1937 roku nie
mogli jeszcze podsdni z takim przekonaniem trzyma si swoich pogldw,
311
aby w odpowiedzi na dwiki tej hipnotyzujcej, mrocej krew melodii
krzykn z podniesion gow:
Nie, Z WAMI do kupy nie bdziemy rewolucjonistami!... Nie, Z WAMI do kupy
nie bdziemy Rosjanami!... Nie, Z WAMI do kupy nie bdziemy komunistami!
I zdaje si e wystarczy tylko krzykn! a ju rozpady si dekoracje, ju
skruszya si skorupa szminki, ju uciek tylnymi schodami reyser, a suflerzy
ju czmychnli do szczurzych nor. I niechby na dworze by rok 1967!
Ale nawet nadzwyczaj udane spektakle byy drogie i pochaniay wiele
wysiku. Postanowi wic Stalin nie urzdza ju wicej pokazowych
procesw.
Waciwie to ju si sposobi w 37. roku do przeprowadzenia szerokiej akcji
publicznych procesw w terenie, tak, aby masy goym okiem zobaczyy jak
czarna jest dusza opozycji. Ale zabrako dobrych reyserw, nie sposb byo
tak starannie wszystkiego przygotowa, take sami oskareni nie byli tak
bogatymi duchowo osobistociami i skoczyo si to dla Stalina wstydliwym
niewypaem, tylko e niewielu o tym wie. Doszo do niepowodze przy paru
procesach i zaprzestano tej akcji.
O jednym z tych procesw warto tu jednak opowiedzie o sprawie
kaclyjskiej; szczegowe sprawozdania o niej zaczto ju nawet drukowa
w iwanowskiej gazecie okrgowej.
W kocu 1934 roku, na guchych peryferiach okrgu iwanowskiego, tam,
gdzie styka si on z kostromskim i niegorodzkim, utworzono nowy rejon,
ktrego orodkiem stao si stare, spokojne sioo Kadyj. Nowi administratorzy
poprzyjedali z rnych innych miejscowoci i poznali si ju w Kadyju.
Oczom ich ukazaa si gucha, smutna i biedna okolica, wyniszczona przez
wywzki ziarna, podczas gdy potrzebna tu bya raczej pomoc w postaci
kredytw, maszyn i dobrej organizacji miejscowej gospodarki. Tak si
zoyo, e pierwszy sekretarz komitetu rejonowego, Fiodor Iwanowicz
Smirnow, by czowiekiem o mocnym poczuciu sprawiedliwoci, za
kierownik rejonowego wydziau rolnictwa, Stawrow chopem z dziada
pradziada, jednym z tych chopw intensywnikw jak ich wtedy zwano, to
znaczy gospodarnych i wiatych rolnikw, ktrzy w latach 20. prowadzili
swoje gospodarstwa w zgodzie z zasadami agronomii (za co te sowiecka
wadza okazywaa im poparcie! jeszcze nie byo wtedy decyzji, by wszystkich
tych intensywnikw powyawia). Slawrow wstpi do partii i dlatego nie
spotkaa go zguba przy likwidacji kuakw (a moe sam bra udzia w tej
operacji?).
Na swoich nowych stanowiskach prbowali oni zrobi co dla chopw, ale
z gry spaday, jak lawina, wci nowe dyrektywy i kada z nich
przeciwstawna bya ich inicjatywom; cakiem, jakby tam, na grze wymylano
je wanie w tym celu, aby chopom byo coraz gorzej i trudniej. Pewnego
razu kadyjcy posali do okrgu raport, e trzeba koniecznie zmniejszy plan
dostaw ziarna z rejonu, e nie mona go wykona, bo inaczej stopa yciowa
w rejonie obniy si do niebezpiecznego poziomu. Trzeba sobie
312
przypomnie warunki panujce w latach 30. (czy aby tylko w 30.?), aby
zrozumie, jakie to byo witokradztwo w stosunku do Planu i jaki to by
bunt przeciw wadzy! Ale w tych czasach nie wszystko jeszcze przewidziane
i nakazane byo z gry, organy miejscowe mogy reagowa wedug wasnego
widzimisi. Korzystajc z nieobecnoci Smirnowa, ktry wyjecha na urlop,
jego zastpca, 2. sekretarz, Wasyli Fiodorowicz Romanw doprowadzi na
plenum rejkomu do przegosowania takiej rezolucji: osignicia rejonu byyby
jeszcze wspanialsze (?) gdyby nie trockista Stawrow. Taki pocztek miaa
sprawa personalna Stawrowa (Interesujcy chwyt: izolowa! Smirnowa
chwilowo nastraszy, zneutralizowa, zmusi do odcicia si od
atakowanych, do niego zabierzemy si pniej; bya to w mniejszych
wymiarach ta sama taktyka, ktr Stalin stosowa w KC). Na burzliwych
zebraniach partyjnych rycho sijednak okazao, e Stawrow jest nie bardziej
trockist, ni, powiedzmy, biskupem. Kierownik rejonowego zwizku
Spdzielni Spoywcw, Wasyli Grigoriewicz Wasow, czowiek
o wyksztaceniu raczej przypadkowym, wyrywkowym, ale obdarzony tymi
swoistymi zdolnociami, ktre tak zadziwiaj u Rosjan urodzony
spdzielca, elokwentny, zrczny dyspu tant, zapalny, entuzjastyczny
stronnik tego, co mu si wydaje suszne wygosi na partyjnym zebraniu
przemwienie, w ktym domaga si, by usun z partii Romanowa,
sekretarza rejkomu za potwarz! I zebranie udzielio Romanowowi nagany!
Ostatnie sowo Romanowa bardzojest charakterystyczne dla tego gatunku
ludzi i dla ich znajomoci sytuacji oglnej: Chocia tu zostao wykazane, e
Stawrow nie jest trockist, a 1 e jestem osobicie przekonany, e jest on
nim. Partia ju si zmiarkuje, take co do tej nagany. I Partia si
zmiarkowaa: prawie natychmiast rejonowe NKWD aresztowao Stawrowa,
a po miesicu take przewodniczcego RIK rejonowego komitetu
wykonawczego, Estoczyka Uniwera. Romanw obj jego stanowisko.
Stawrowa przewieziono do okrgowego NKWD, gdzie przyzna si, e jest
trockist, e cae ycie dziaa w porozumieniu z eserowcami, e w swoim
rejonie naley do nielegalnej prawicowej organizacji (bukiet godny tej epoki,
brak tylko bezporednich kontaktw z Entent). By moe zreszt wcale
si nie przyzna, ale nikt si tego nigdy nie dowie, bo w iwanowskim
wizieniu wewntrznym skona w czasie tortur. A protok zosta. Wkrtce
aresztowano take sekretarza rejkomu Smirnowa, przywdc domniemanej
organizacji prawicowej, kierownika rejonowego wydziau finansowego
SabUrowa i jeszcze kilku.
Ciekawy jest dalszy los Wasowa. Nowego przewodniczcego RIKa
Romanowa chcia on niedawno usun z partii. Jak za ciko obrazi
prokuratora rejonowego, Rusowa ju pisalimy, rozdzia IV). Naczelnikowi
rejonowej delegatury NKWD, N. I. Kryowowi, narazi si w ten sposb, e
obroni przed aresztowaniem za rzekome szkodnictwo dwch swoich
obrotnych i roztropnych dziaaczy spdzielczych, z haczykami w ankiecie:
obaj byli niewyranego pochodzenia spoecznego (Wasow zawsze
313
przyjmowa do pracy rozmaitych byych ludzi zwykle dobrze znali si ha
rzeczy, a ponadto byli gorliwsi w robocie; ci za z awansu spoecznego
nic nie umieli i co waniejsze nic nie chcieli robi). Mimo to NKWD
jeszcze gotowe byo pj na ugod ze spdzielczoci! Zastpca Kryowa,
Sorokin sam przyszed do zarzdu spdzielni rejonowych i zaproponowa
Wasowowi, eby wyda NKWD bezpatnie (,ju tam pniej jako spiszesz
na straty) tekstyliw na sum siedmiuset rubli (szmaciarze! a dla Wasowa
to byy dwie pensje miesiczne, Wasow nawet kruszyny nie bra dla siebie na
lewo). Jak nie dasz to sam poaujesz. Wasow go przepdzi: Jak
miecie mnie, czonkowi partii, proponowa takie interesy! Nastpnego
dnia w zarzdzie spdzielni pojawi si Kryo w, ju jako przedstawiciel
rejkomu partii (w tej maskaradzie i we wszystkich tych sposobikach jest
dusza 37. roku!) i kaza zwoa zebranie partyjne. Porzdek dnia: O
szkodniczej dziaalnoci grupy SmirnowaUniwera w spdzielczoci
referent towarzysz Wasow. Co chwyt, to pereka! Nikt chwilowo nie wysuwa
przecie oskare przeciw Wasowowi! Ale wystarczy, e Wasow powie dwa
sowa o szkodnictwie, ktrym zajmowa si byy sekretarz rejkomu, w strefie,
w ktrej sam Wasow jest czynny aby zaraz przerwa mu kto
z pracownikw NKWD: a w y gdziecie wtedy byli? Dlaczego nie
przyszlicie do nas zawczasu?. W takiej sytuacji niejeden dawa si zbi
z tropu i ju nigdy nie mg si wygrzeba. Ale nie Wasow! Odpowiedzia
z miejsca: Nie bd referowa. Niech referuje Kryow przecie to on
aresztowa Smirnowa i Uniwera i ma w rku ich spraw!. Kryow odmwi,
twierdzc, e nie jest zorientowany. A na to Wasow: Jeeli nawet w y nie
jestecie zorientowani to znaczy, e tamtych aresztowano bezpodstawnie!.
I zebranie po prostu nie zostao zwoane. Ale czy czsto ludzie mieli si tak
broni? (Brak bdzie w tej opowieci charakterystycznych cech 37. roku,
stracimy z oczu wielu jeszcze silnych ludzi zdolnych do stanowczych decyzji,
jeli nie wspomnimy, e pnym wieczorem tego dnia do gabinetu Wasowa
przyszed starszy ksigowy Zwizku Spdzielczego T. i jego zastpca N.
przynoszc dziesi tysicy rubli: Wasyli Grigoriewicz! Uciekajcie zaraz,
jeszcze dzi w nocy! Dzi w nocy, inaczej zginiecie!. Ale Wasow by
zdania, e nie przystoi komunicie ucieka). Nastpnego dnia rano ju
pojawia si w rejonowej gazecie napastliwa korespondencja o pracy
spdzielni spoywcw (trzeba podkreli, e w 37. roku prasa zawsze
dziaaa rka w rk z NKWD), a wieczorem ju zaproponowano
Wasowowi, aby zda! w rejkomie spraw ze swojej dziaalnoci (co krok to
wzr do naladowania!).
By to rok 1937, drugi rok Mikojanprosperity w Moskwie i w innych wielkich
miastach; czytuje si teraz we wspomnieniach rozmaitych pisarzy
i dziennikarzy, e ju wtedy zaczynay si tuste lata. Weszo to do historii
i ryzykujemy, e ju tam zostanie. A tymczasem w listopadzie 1936 roku,
dwa lata po zniesieniu kartek na chleb, w iwanowskim okr^ gu (a rwnie
w innych) wydane byo tajne rozporzdzenie zakazujce hndlu mk.
314
W tych latach wiele jeszcze gospody w miasteczkach, a zwaszcza
w osadach i po wsiach wypiekao chleb w domu. Zakaz sprzeday mki
oznacza: nie wolno je chleba! W rejonowym orodku, w Kadyju,
potworzyy si ogromne, nigdy nie widziane ogonki za chlebem; zreszt im
te dano nalen odpraw: w lutym 1937 roku zakazano w orodkach
rejonowych wypieku razowego chleba, odtd wolno byo piec tylko drogi,
biay. W rejonie kadyjskim nie byo za innych piekarni prcz centralnej,
rejonowej, wic ze wszystkich wsi walili ludzie po razowiec do Kadyja. I mki
w skadach spdzielni spoywcw byo do tylko teraz dwa wspomniane
zakazy nie pozwalay da jej ludziom w aden sposb!! Wasow jednak
znalaz sposb, eby wbrew przemylnym pastwowym wytycznym nakarmi
swj rejon tego roku: objecha okoliczne kochozy i z omioma z nich
dogada si, e w stojcych pustk pokuackich chatach otwarte zostan
uspoecznione piekarnie (to znaczy, e po prostu zwiezione bd drwa
i zwoane baby do roboty przy gotowych, ruskich piecach, tyle, e teraz nie
prywatnych, tylko ju wsplnych), rejonowa za spdzielnia spoywcw
zobowizuje si do zaopatrzenia ich w mk. Rozwizanie zawsze wydaje
si proste, gdy ju kto na nie wpad! Nie budujc nowych zakadw
piekarskich (nie mia na to rodkw), Wasow pobudowa je w cigu jednego
dnia. Nie prowadzc formalnie handlu mk, bez przerwy dostarcza j ze
skadw i da z okrgu nowych dostaw. Nie sprzedajc w orodku
rejonowym razowego chleba da razowy chleb ludnoci rejonu. Tak, litery
rozporzdzenia nie naruszy, ale wystpi przeciw jego duchowi szczdzi
mk, a ludzi morzy godem. Byo wic za co krytykowa go na zebraniu
rejkomu.
Po tej krytyce Wasow jeszcze jedn noc spdzi na wolnoci, nastpnego
za dnia zosta aresztowany. Zadzierysty, may kogucik (jako e by niziutki,
zachowywa si czsto z pewn arogancj, zadzierajc przy tym gow) nie
chcia odda legitymacji partyjnej (to poprzedniego dnia, na posiedzeniu
rejkomu, nie podjto decyzji o usuniciu go z partii!), ani deputackiej (to
wybrany zosta przez lud i nie ma decyzji RIKu o pozbawieniu go
nietykalnoci deputackiej!). Ale milicjanci nie znali si na formalnociach,
rzucili si na niego i odebrali dowody si. Ze spdzielni spoywcw
prowadzono go do NKWD rodkiem miasteczkowej ulicy i pewien mody
towaroznawca, jego podwadny, komsomolec, zobaczy to z okna rejkomu.
Jeszcze nie wszyscy (zwaszcza po wsiach, bo ludzie tam prostoduszni)
nauczyli si wtedy mwi nie to, co myl. Chopak krzykn: Ale dranie!
Mojego szefa te wzili!. Natychmiast, nie dajc mu nawet wyj z pokoju,
wyrzucono go i z rejkomu i komsomou, po czym znanym szlakiem stoczy
si chopak do wsplnego dou.
Wlasow aresztowany by pno w porwnaniu z innymi wsposkaronymi,
dochodzenie byo prawie ju zakoczone i teraz tylko dawao mu si szlif
przed procesem publicznym. Wasowa przywieziono do iwanowskiego
wizienia wewntrznego, ale jako e by ostatni w kolejce, wic nie
315
urzdzono mu caej karuzeli z torturami, przeprowadzono tylko dwa krtkie
przesuchania, nie wzywano adnych wiadkw, a skoroszyt jego akt
ledczych zapeniono sprawozdaniami spdzielni spoywcw i wycinkami
z rejonowej gazety. Wasowa oskarano: 1) o sprowokowanie kolejek po
chleb; 2) o niezabezpieczenie wystarczajcego asortymentu towarw (jak
gdyby towary te byy gdziekolwiek w nalenym wyborze i jakby kto gwatem
je wmawia kadyjskiej spdzielni); 3) o sprowadzenie zbyt wielkiej iloci soli
(chodzio tu o obowizkowy mobilizacyjny zapas bo przecie z dawnych
lat w Rosji wszyscy si boj, e w razie wojny soli zabraknie).
W ostatnich dniach wrzenia zawieziono oskaronych na proces publiczny do
Kadyja. Nie bliska to bya droga (porwna tylko niskie koszty OSO i tajnych
sdw!): od Iwanowa do Kineszmy stoypiskim wagonem, od Kineszmy do
Kadyja 110 km samochodem. Samochodw byo ponad dziesi i ten
niesychany wtedy, dugi ich sznur, cigncy pustynnym, starym traktem, sia
we wsiach zdumienie, popoch i przeczucie bliskiej wojny. Za bezbdn
i budzc naleny strach organizacj caego procesu odpowiedzialny by
Klugin (naczelnik supertajnego oddziau okrgowego NKWD, zajmujcego si
kontrrewolucyjnymi organizacjami). Ochrona skadaa si z 40 ludzi, wzitych
z konnej rezerwy milicji. Oskaronych, codziennie od 24 do 27 wrzenia,
prowadzono przez Kadyj pod konwojem, kroczcym z szablami i naganami
w rku od rejonowej delegatury NKWD, a do niewykoczonego budynku
klubu i z powrotem. Prowadzono ich tak przez t samo sioo, w ktrym
niedawno jeszcze oni byli rzdem. Okna w klubie ju byy oszklone,
natomiast scena nie bya jeszcze wykoczona, brak byo elektrycznoci (w
ogle nie byo jej w Kadyju) i wieczorami sd zasiada przy naftowych
lampach. Publiczno przywoono z kochozw wedug rozdzielnika. Take
cay Kadyj pcha si na sal. Nie tylko siedziano na awach i na oknach, lecz
rwnie gsty tum sta w przejciu, tak, e miecio si w sali za kadym
razem do 700 ludzi (lubi jednak na Rusi te widowiska). Przednie awy byy
stale zarezerwowane dla czonkw partii, tak aby sd zawsze mg liczy na
yczliwe poparcie. Komplet sdziowski izby specjalnej sdu okrgowego
skada si z wiceprezesa tego sdu Szubina, awnikami byli za obywatele
Bicze i Zaozierowa. Absolwent uniwersytetu w Dorpacie, prokurator
okrgowy Karasik by rzecznikiem oskarenia (mimo, e oskareni jak jeden
m zrzekli si obrony, ale dano im celowo adwokata z urzdu, poniewa
tylko w ten sposb mg by obecny rwnie prokurator). Akt oskarenia,
solenny, grony i dugi sprowadza si do tego, e w kadyjskim rejonie
dziaaa nielegalna prawicowobucharinowska grupa, zawleczona tam
z Iwanowa (to znaczy take tam nastpi teraz aresztowania), stawiajca
sobie za cel obalenie za porednictwem aktw szkodnictwa ustroju
sowieckiego we wsi Kadyj (kta bardziej zapadego prawicowcy ju nie mogli
znale, jako odskoczni dla swoich planw!).
Prokurator skada wniosek, aby nie baczc na zgon Stawrowa w wizieniu
ledczym, jego zeznania przedmiertne mogy by teraz odczytane i uznane
316
za zoone na rozprawie. (A na zeznaniach Stawrowa trzymay si przecie
wszystkie oskarenia przeciwko caej grupie!). Sd wyraa zgod:
zaprotokoowa zeznania zmarego tak, jakby wci jeszcze by wrd ywych
(co ma t zalet, e ju nikt z podsdnych nie potrafi wiadkowi
zaprzeczy).
Ale nieuczeni kadyjscy chopkowie nie wyznaj si na takich subtelnociach
i czekaj co te bdzie dalej. Zostaj wic przeczytane i na nowo
zaprotokoowane zeznania czowieka zabitego podczas ledztwa. Zaczyna
si przesuchanie podsdnych i konsternacja! WSZYSCY ONI
ODWOUJ zeznania zoone na ledztwie.
Nie wiadomo, jak taktyk obrano by w Sali Padziernikowej Domu
Zwizkw tu za postanowiono kontynuowa dalej, wcale si nie
przejmujc! Sdzia upomina oskaronych: jakecie w ogle mogli skada na
ledztwie inne zeznania? Uniwer wycieczony, ledwie dosyszalnie: Jako
komunista nie mog na publicznej rozprawie rozwodzi si nad metodami
ledztwa stosowanymi przez NKWD (no i macie model procesu Bucharina!
Oto co najbardziej wie im rce: troszcz si przede wszystkim o to, eby
ludzie nie pomyleli czego zego o partii. Ci, co ich sdz, dawno ju si
o to nie kopocz).
W przerwie Klugin odwiedza cele podsdnych. Mwi do Wasowa: Syszae,
jak si skurwili Smirnow i Uniwer, te dranie?! Ty za to powiniene przyzna
si do winy i powiedzie ca prawd! Wycznie prawd! chtnie godzi
si Wasow, jeszcze peen si. Wycznie prawd, a mianowicie, e niczym
nie rnicie si od niemieckich faszystw!. Klugin wpada w pasj: Uwaaj,
kurwo, krwi za to zapacisz39!. I od tej chwili Wasow przestaje by na
rozprawie postaci drugorzdn dostaje rol piewszoplanow jako ideowy
inspirator grupy.
Tum, toczcy si w przejciach, zaczyna rozumie o co chodzi dopiero
w pewnej chwili. Sd ma odwag podj kwesti ogonkw chlebnych, a to
kademu tu dojado do ywego (chocia, co chyba jasne, przed procesem
chleb sprzedawany by bez adnych ogranicze i dzisiaj kolejek nie ma). Sd
zadaje pytanie podsdnemu Smirnowowi: Czy wiedzielicie o istnieniu
ogonkw za chlebem w rejonie? Tak, ma si rozumie, to cigny si
od sklepu a do samego budynku rej komu. No i cocie za rad
znaleli?. Nie baczc na zadane mu mki, Smirnow zachowa dwiczny
gos i spokojn pewno swojej racji. Ten grubokocisty blondyn o prostych
rysach twarzy wcale si nie spieszy i sala syszy kade sowo: Poniewa
wszystkie nasze wnioski do okrgowych organizacji nie day adpego skutku,
poleciem Wasowowi, aby napisa memoria do towarzysza Stalina No*i
dlaczegocie go nie napisali? (Wic jeszcze nie wiedz!... Wic przegapili!).
Napisalimy go i zaraz go wysaem umylnym prosto do KC, nad gow
okrgu. Kopia zostaa w aktach rejkomu.
Sala wstrzymuje oddech. Komplet sdziowski jest w strachu i lepiej byoby
nie zadawa chyba dalszych pyta, ale jednak kto to pytanie stawia:
317
No i co?
Bo te to pytanie zawiso na wszystkich ustach: no i co dalej si stao?
Smirnow nie ka, nie leje ez nad utraconym ideaem (wanie tego elementu
brak moskiewskim procesom!) odpowiada gosem dononym i spokojnym:
A nic. Nie byo odpowiedzi.
Sycha w jego znuonym tonie: tego wanie si spodziewaem.
Wkrtce ju, wkrtce poleje si twoja wasna! Klugin znajdzie si w sieci razem
z cal awic ludzi Jeowa i w obozie zostanie zarbany przez konfidenta
Gubajdulina.
NIE BYO ODPOWIEDZI! Ojciec i Nauczyciel nie da odpowiedzi! Ten
proces publiczny osign ju swoje apogeum! ju dziki niemu ten tum na
sali zobaczy czarne serce Ludojada! Ju by si na tym moga ta rozprawa
skoczy. Nie, na to im nie starcza ani taktu, ani rozumu i jeszcze cae trzy
dni trwa bdzie dreptanie po podmokej ju ce.
Prokurator wychodzi ze skry: to dwulicowcy! Patrzcie, jak to byo: jedn rk
szkodzili, a drug rk mieli pisa listy do towarzysza Stalina! I jeszcze
czeka na odpowied!? Niech lepiej podsdny Wasow odpowie jak mg
doj do tak potwornego szkodnictwa eby zaprzesta sprzeday mki?
eby przerwa wypiek ytniego chleba w orodku rejonowym?
Kogucik Wasow nie czeka, a mu ka wsta, sam si podrywa i krzyczy
przeszywajco, na cay gos:
Gotw jestem ponie za to pen odpowiedzialno przed sdem, jeeli prokurator
Karasik zejdzie z oskarycielskiej trybuny i sidzie tu obok mnie, na awie
oskaronych!
Nikt nic nie rozumie. Haas. Krzyki. Przywoa do porzdku! Co to
takiego!?
Zdobywszy w ten sposb prawo gosu, Wasow skada teraz chtnie
wyjanienia:
W sprawie zakazu sprzeday mki i zakazu wypieku chleba otrzymalimy
rozporzdzenia z prezydium okrgowego komitetu wykonawczego. Staym
czonkiem tego prezydium jest prokurator okrgowy Karasik. Jeeli to szkodnictwo
to dlaczego prokurator nie sprzciwi si temu z urzdu? A jak tak, to bylicie
szkodnikiem naprzd wy, a dopiero potem ja!
Prokuratorowi a dech zaparo, cios by, nagy i celny. Sd te nie potrafi si
znale. Sdzia mamrocze:
Jeli zajdzie potrzeba (?) oddamy pod sd take prokuratora. A dzisiaj tylko was
sdzimy.
(Dwie prawdy zalenie od rangi!).
No to ja dam, eby mu kto kaza zej z tej prokuratorskiej trybuny!
Dalej ga w sabizn niezmordowany, nie dajcy si uciszy Wasow.
Przerwa...
No, jakie te znaczenie wychowawcze dla mas ma podobny proces?
A tamci dalej za swoje. Po indagacji oskaronych zaczynaj si zeznania
318
wiadkw. Ksigowy N.
Co warn wiadomo o szkodniczej dziaalnoci Wasowa?
Nic.
Jak to by moe?
A siedziaem dotychczas w pokoju dla wiadkw i nie syszaem co tu
byo mwione.
Nie trzeba byo nic sysze! Przez wasze rce przechodzio mnstwo dokumentw,
nie moglicie nie wiedzie.
Dokumenty wszystkie byy w porzdku.
Ale patrzcie tu jest paczka gazet rejonowych, nawet tu mwi si o szkodnictwie
Wasowa. A wy nic nie widzielicie?
To przesuchujcie tych, co pisali w tych gazetach!
Kierowniczka sklepu z pieczywem.
Niech wiadek powie, czy sowiecka wadza ma duo chleba?
(A nieche ich! Co tu odpowiedzie?... Kto by si omieli powiedzie:
ja tam nie liczyem?).
Duo...
A wic dlaczego s u nas ogonki?
Ja tam nie wiem...
A od kogo to zaley?
Ja tam nie wiem...
No jake nie wiecie? Kto by waszym szefem?
Wasyli Grigoriewicz.
Jaki tam Wasyli Grigoriewicz, do wszystkich diabw! Podsdny Wasow!
Wic zaleao to od niego.
wiadek milczy.
Przewodniczcy dyktuje sekretarzowi sdu: Odpowied. Na skutek
szkodnictwa Wasowa wytworzyy si ogonki za chlebem, nie baczc na
ogromne zapasy chleba bdce w dyspozycji sowieckiej wadzy.
Skrywajc lk o wasn skr, prokurator wygosi! dug mow, pen
oburzenia. Obroca w zasadzie broni samego siebie podkrelajc, e
interesy ojczyzny s mu tak samo drogie, jak kademu uczciwemu
obywatelowi.
W ostatnim sowie Smirnow o nic nie prosi i niczego nie aowa. Trudno
z dzisiejszej perspektywy przypuci, aby czowiek tak nieustpliwy
i prostolinijny mg by ocale i przetrwa burze 37. roku.
Kiedy Saburow poprosi o darowanie mu ycia nie da mnie, tylko dla
moich maych dzieci Wasow szarpn go z gniewem za po: Dure
z ciebie!.
Sam Wasow nie przepuci ostatniej okazji do zuchwaej wypowiedzi:
Nie uwaam was za sd, tylko za aktorw, grajcych napisane z gry role
w tym.wodewilu. Jestecie narzdziem wstrtnej prowokacji zaplanowanej przez
NKWD. Cokolwiek tu powiem i tak skaecie mnie na rozstrzelanie. Ale wierz, e
319
nadejdzie czas i wy wanie zajmiecie nasze miejsca40!...
Od sidmej wieczr a do pierwszej po pnocy sd pora si z pisaniem
sentencji, w klubowej sali paliy si naftowe lampy, podsdni siedzieli pod
stra goych szabel a na sali nie ustawa gwar, bo ludzie nie chcieli si
rozchodzi.
Wyrok czytano tak samo dugo, jak by pisany. Peen by fantazji na temat
dziaa, kontaktw i planw, przypisanych naszym szkodnikom. Smirnowa,
Uniwera, Saburowa i Wasowa skazano na rozstrzelanie, dwom innym dano
po 10 lat, jednemu 8. Ponadto wnioski sdu wskazyway drog do
zdemaskowania w Kadyju rwnie komsomolskiej organizacji szkodnikw
(nie zwlekano z ich aresztowaniem; pamitacie modego towaroznawc?),
w Iwanowie za centrum podziemnych organizacji, podporzdkowanemu
z kolei Moskwie, co rozumie si samo przez si (kopanie dou pod
Bucharinem).
Po wygoszeniu uroczystym tonem sw Na rozstrzelanie! sdzia zrobi
pauz na oklaski, ale w sali panowao tak ponure napicie, tak dobrze
sycha byo westchnienia i pacz zupenie obcych ludzi i krzyki mdlejcych
czonkw rodzin, e nawet na dwch przednich awach, gdzie siedzieli
czonkowie partii, nikt nie zaklaska, a to ju bya zupena nieprzyzwoito.
Rany boskie, co wy robicie, ludzie?! krzyczano z sali do sdziw.
Rozpaczliwie zakaa ona Uniwera. W pmroku sali tum zafalowa. Wasow
krzykn w stron pierwszych awek:
No i dlaczego nie klaszczecie, wywoki! Te komunici!
Politruk plutonu stray podbieg i zacz wymachiwa mu rewolwerem przed
oczyma. Wasow omal mu nie wyrwa rewolweru, ale skoczy na czas milicjant
i odepchn swojego nieostronego politruka. Dowdca konwoju krzykn Do
broni! i 13 karabinw stray oraz pistolety miejscowych enkawudzistw ju
wyceloway si w podsdnych i w tum na sali (bo te zdawao si, e lada
chwila dojdzie do odbicia podsdnych).
Sala owietlona bya kilkoma tylko lampami naftowymi, pmrok potgowa
jeszcze chaos i popoch. Tum, ktry ju wszystko zrozumia, jeli nie dziki
procesowi, to dziki wycelowanym teraz w ludzi karabinom, w popochu
rzuci si nie tylko do drzwi, lecz take do okien. Trzasny deski, rozleg si
brzk bitych szyb. Omal nie stratowana na mier, bez zmysw przeleaa
pod krzesami do biaego rana ona skazanego Uniwera.
40 Na ogl biorc tylko w tym jednym punkcie si pomyli.
adnych oklaskw nie byo41...
Skazanych za nie tylko nie mona byo natychmiast rozstrzela, ale
teraz tym staranniej trzeba ich byo pilnowa, nie mfeli bowiem ju nic do
stracenia, a dla wykonania wyroku musieli jeszcze by przewiezieni do
miasta okrgowego.
Z pierwsz czci tego zadania przeprowadzeniem ich noc po ulicy do
NKWD tak sobie dano rad: kadego skazaca konwojowao 5 ludzi. Jeden
nis latarni. Drugi szed przodem z pistoletem gotowym do strzau. Dwch
320
prowadzio skazanego pod re, ciskajc pistolety w wolnej doni. Jeszcze
jeden szed w ariergardzie z broni wycelowan w plecy winia.
Reszta milicjantw rozstawiona bya wzdu drogi, aby zapobiec atakom
tumu.
Teraz kady rozsdny czowiek pewno si zgodzi, e gdyby dalej trwaa ta
mitrga z sdami publicznymi to NKWDnigdy nie zdoaoby wypeni swoich
wielkich zada.
Oto dlaczego publiczne procesy polityczne jako si w naszym kraju nie
przyjy.
41 Niech mi wolno bdzie powici drobn notk omioletniej dziewczynce,
Zoi Wlasowej. Zoja kochaa ojca a do zapamitania. Nie moga potem ju
chodzi do szkoy (wci jej dokuczano: Twj ojciec to szkodnik! A ona
krzyczaa: Mj tatu jest dobry!). Przeya po tej rozprawie tylko jeden rok
(przedtem nigdy nie chorowaa), w cigu tego czasu ANI RAZU SI NIE
ZAMIAA, chodzia zawsze z opuszczon gow i stare baby
przepowiaday: Patrzy w ziemi, dugo nie poyje. Umara na zapalenie
opon mzgowych i umierajc wci wzywaa ojca.
Kiedy bierzemy si do rachowania tych milionw, ktre zginy w obozach,
nie zapominajmy o pomnoeniu tej liczby przez dwa, przez trzy...
XI
KARA GWNA
Dzieje kary mierci w Rosji biegy zygzakiem. W Statutach Aleksego
Michajowicza* kara mierci przewidziana bya w 50 wypadkach,
w regulaminie wojskowym Piotra I byo ju 200 takich paragrafw. Elbieta
Piotrwna za, nie kasujc artykuw przewidujcych kar gwn, nie
zastosowaa jej jednak ani razu: powiadaj, e po wstpieniu na tron
lubowaa ona, e nikogo nie pole na szafot i przez cae 20 lat swojego
panowania nikogo te nie posaa. Prowadzia przy tym wojn Siedmioletni
i jako potrafia si obej. Jak na poow XVIII stulecia, p wieku przed
jakobisk siekanin jest to przykad zadziwiajcy. Co prawda jestemy ju
bardzo biegli w sztuce wymiewania caej naszej przeszoci; nigdy w niej
nie chcemy dostrzec adnych dobrych uczynkw ani zamiarw. Tak samo
Elbiet mona z powodzeniem odsdzi od zasugi: zastpia bowiem kar
mierci batoeniem, wyrywaniem nozdrzy, wypalaniem pitna zodziej
i wiecznym zesaniem na Syberi. Ale powiedzmy te co na obron carycy:
jake moga jeszcze gwatowniej obrci hooble wbrew wszystkim
panujcym pogldom? a moe nawet jaki czowiek dzisiaj skazany na
mier, chcc tylko jednego: aby soce dla niego nie zgaso, gotw byby
podda si dobrowolnie caemu temu zespoowi kar, tylko e mu ich nie
proponujemy, bomy tacy humanitarni? i moe w trakcie lektury (ej ksiki
dojdziejeszcze czytelnik do wniosku, e 20 a nawet 10 lat naszych obozw,
to kara cisza od tamtych, elbietaskich?
* Polowa XVII wieku.
Uywajc naszej terminologii, Elbieta miaa do tych spraw podejcie
321
oglnoludzkie, Katarzyna II natomiast klasowe (a zatem suszniejsze). eby
nikogo, ale to zupenie nikogo nie poddawa karze mierci to wydawao si
jej czym potwornym i niebezpiecznym. I dla obrony wasnej osoby, tronu
i ustroju, a wic w wypadkach przestpstw politycznych (Mirowicz,
moskiewski bunt podczas dumy, Pugaczow), uznaa ona kar mierci za
chwyt cakiem stosowny. Co za do kryminalistw, dla pospolitakw
dlaczego by nie uzna tej kary za nieobowizujc?
Za panowania cara Pawa kasacja kary mierci zostaa jeszcze raz
potwierdzona. (Wojen za byo wiele, mimo to przy regimentach nie istniay
trybunay). Take podczas caego dugiego panowania Aleksandra I kara
mierci grozia tylko wojskowym za przestpstwa popenione w trakcie
dziaa wojennych (rok 1812). (Ju sysz gos protestu: a nie smagano
wyciorami na mier, nie kazano biec przez praszezta? Owszem, ani sowa,
zamaskowane morderstwa zdarzay si, w ten sposb doprowadzi mona
czowieka do mierci nawet na zebraniu zwizku zawodowego! Ale jednak
odda darowane ci przez Boga ycie poniewa tak wypado gosowanie
kompletu sdziowskiego taki los nie nalea si w naszym kraju nawet
zdrajcom stanu w cigu caego pwiecza, od Pugaczowa do Dekabrystw).
Krew 5 dekabrystw podrania nozdrza naszego pastwa. Od tej chwili ju
obowizywaa kara mierci za przestpstwa o charakterze pastwowym i nie
zapominano o tej zasadzie a do samej rewolucji lutowej. Znalaza
potwierdzenie w Statutach 1845 i 1904 roku, rozbudowana te bya
w ustawodawstwie karnym wojsk ldowych i floty wojennej, ale nie bya
stosowana wobec tych przestpstw, ktre podlegay orzeczeniom sdw
powszechnych.
Ilu te ludzi stracono w tym okresie w Rosji? Ju przytaczalimy (rozdzia
VIII) cyfry zgromadzone przez dziaaczy liberalnych w latach 19051907:
w.cigu 80 lat 894 stracenia, tj. przecitnie po 11 egzekucji rocznie.
Posumy si tu dodatkowo danymi, sprawdzonymi przez znawc rosyjskiego
prawa karnego N. S. Tagancewa1.
A do roku 1905 kar mierci stosowano w Rosji tylko w nadzwyczajnych
wypadkach. W cigu trzydziestolecia midzy 1876 a 1905 rokiem (epoka
narodowolcw i aktw terrorystycznych, nie za zamiarw roztrzsanych we
wsplnej kuchni; epoka strajkw masowych i buntw
1 N.S. Tagancew, Kara mierci. Sanktpetersburg, 1913 r. Znamy ju spraw
Tagancewa z Vllf rozdziau. chopskich; epoka, podczas ktrej zostay
stworzone i rozrosy si wszystkie partie przyszej rewolucji) posano na
szafot 486 ludzi, to znaczy okoo 17 ludzi rocznie biorc pod uwag cae
terytorium kraju. (Ta cyfra obejmuje rwnie wszystkich skazanych na mier
kryminalistw2!). W latach pierwszej rewolucji (1905 rok) i jej tumienia,
liczba wyrokw mierci gwatownie skoczya w gr, siejc zgroz
i oszoomienie wrd obywateli Rosji, zmuszajc Tostoja do ez,
a Korolenk i wielu, wielu innych do oburzenia: midzy rokiem 1905
a 1908 wykonano 2.200 egzekucji (45 miesicznie!). Bya to prawdziwa
322
epidemia strace, jak pisze Tagancew. (Zaraz te przyszed jej kres).
Z dziwnym uczuciem czyta si dzisiaj, e gdy w 1906 roku wprowadzono
sdy polowe, to jedn z najtrudniejszych do rozwizania kwestii by problem
znalezienia wykonawcw egzekucji. (A prawo wymagao wykonania jej
w cigu doby po wyroku). Powierzanie egzekucji plutonom egzekucyjnym
wojska budzio w armii niepodane nastroje. Ochotnikw na role oprawcw
czsto w ogle brakowao. Tym gowaczom sprzed epoki komunizmu jako
nie przychodzio na myl, e jeden kat i po jednej kuli w kark to zupenie
wystarczy, aby rozstrzela ilu trzeba.
Rzd Tymczasowy skasowa w ogle kar mierci zaraz po objciu wadzy.
W lipcu 1917 roku przywrci j tylko w stosunku do armii czynnej i tylko na
terenach przyfrontowych za przestpstwa wojskowe, morderstwa, gwat,
rozbj i rabunki (ktrych wiele byo na tych terenach). By to jeden z tych
najbardziej niepopularnych krokw, ktre doprowadziy w kocu do upadku
Rzdu Tymczasowego. Hasem bolszewikw w przeddzie powstania byo:
Precz z kar mierci, przywrcon przez Kiereskiego!.
Zachowaa si relacja, wedle ktrej w Smolnym w nocy z 25 na 26
padziernika rozgorzaa dyskusja: czy jednym z pierwszych dekretw nie
powinno by rozporzdzenie, kasujce raz na zawsze kar mierci? I Lenin
wwczas wymia utopijne zamiary swoich towarzyszy. Dobrze wiedzia, e
bez kary mierci nie bd mogli zrobi ani kroku w stron nowego
spoeczestwa. Jednake formujc rzd koalicyjny z lewymi eserowcami
i liczc si z ich bdnymi pogldami poszed na ustpstwa i w ten
sposb 28 padziernika 1917 roku kara mierci zostaa jednak skasowana.
Niczego dobrego ta dobrotliwo, rzecz jasna, da
2 W Szlisselburgu midzy 18841906 stracono trzynastu ludzi. Straszna
cyfra... jak na warunki szwajcarskie. nie moga. Zreszt, co to bya za
kasacja? W pocztkach 1918 roku Trocki kaza odda pod sd Aleksego
Szczastnoja, nowego admiraa, za to, e odmwi zatopienia Floty Batyckiej.
Przewodniczcy Trybunau Najwyszego Karklin, kaleczc jzyk rosyjski
odczyta szybciutko sentencj: Rozstrzela w cigu 24 godzin. Na sali
rozpocz si tumult: przecieskasowano! Prokurator Krylenko wyjani: Nie
ma powodu do niepokoju. Kara mierci jest skasowana, owszem. Ale
Szczastnoj nie bdzie poddany haniebnej karze tylko rozstrzelany. (No
i zosta rozstrzelany).
Jak wynika z oficjalnych dokumentw, kara mierci zostaa przywrcona
w caej rozcigoci w czerwcu 1918 roku. To znaczy nie przywrcona,
ale wprowadzona od nowa, jako symbol zupenie nowego etapu. Jeli
zaoy, e acis3 nie zania danych, lecz tylko nie roz porzdza peni
informacji i e rewtrybunay odwaliy w trybie jawnym tak sam robot, jak
Czeka wykonaa w trybie pozasdowym, to okae si, e w 20 guberniach
centralnej Rosji w cigu 16 miesicy (czerwiec 1918 padziernik 1919 rok)
rozstrzelano ponad 16.000 osb, to znaczy PRZESZO TYSIC OSB
MIESICZNIE4 (dodajmy, e wrd rozstrzelanych by take przewodniczcy
323
pierwszego rosyjskiego (mianowicie petersburskiego, 1905) sowietu
deputatw, ChrustalewNosar, jak rwnie ten grafik, ktry naszkicowa
projekt legendarnego munduru czerwonoarmisty, noszonego w cigu caej
wojny domowej). A byy jeszcze Rewwojentrybunay z ich tysicami
egzekucji co miesic. I Rewtrybunay kolejowe.
By moe era egzekucji, ktra nastpia po 1918 roku, zmrozia i upoia do
drtwoty Rosj nie tymi jawnie czy niejawnie orzekanymi pojedynczymi
rozstrzelaniami, ktre pniej day w sumie tysice.
Jeszcze straszniejsza nam si wydaje moda, ktra przyja si po obu
stronach frontu wojny domowej, a potem wrd zwycizcw, polegajca na
zatapianiu barek penych nie policzonych nigdy, nie spisanych, nawet nie
spytanych o nazwisko setek ludzi. (Potopiono tak oficerw marynarki oraz
innych zakadnikw w Zatoce Fiskiej, w morzach Biaym, w Kaspijskim
i Czarnym, w jeziorze Bajka). Nie naley to do naszej opowieci
trzymajcej si wskich ram wymiaru sprawiedliwoci, ale naley do historii
obyczajw, od ktrych przecie wszystko zaley. Czy w caych naszych
dziejach od samego
Ju cytowany tom Dwa lala walki... 1920 r., str. 75.
4 Jeli ju porwnania, to macie jeszcze jedno: w cigu 80.
szczytowych lat Inkwizycji (14201498) w caej Hiszpanii skazano na stos
10.000 ludzi, to jest okoo 10 osb miesicznie.
Ruryka bya jaka faza takich okruciestw i tylu mordw, ktra
daaby si porwna z popadziernikow wojn domow?
Pominlibymy charakterystyczny zygzak, gdybymy nie zaznaczyli,
e kara mierci zniesiona zostaa... w styczniu 1920 roku, a tak! Nieje
den badacz moe znale si w kropce, widzc, jak ufno i pacyfizm
przejawia dyktatura odrzucajc karzcy miecz, w chwili gdy na Kuba
niu stoi jeszcze Denikin, na Krymie Wrangel, polska za kawaleria
sioda ju konie. Ale po pierwsze ten dekret by bardzo rozwanie
zredagowany: jego moc nie rozcigaa si na tryi bunay wojskowe (dotyczya
akcji Czeki i trybunaw na ty
ach). Po drugie dekret by poprzedzony profilaktyczn czyst
k wizie (szczodrze posyano pod mur winiw, ktrzy mogli
pniej podpa pod dekret) i po trzecie, jest to fakt najbardziej
pocieszajcy, obowizywa on krtko tylko przez 4 miesice (pki
wizienia znw si nie wypeniy). Dekretem z 28 maja 1920 roku
WCzK znw otrzymaa prawo do rozstrzeliwania.
Rewolucja stara si kadej rzeczy nada czym prdzej now nazw,
aby wszystko wydao si nowym. Tak samo kara mierci zostaa
przechrzczona na najwyszy stopie i nie kary, bynajmniej,
lecz rodkw obrony spoecz n ej. Zasady prawodawstwa kar
nego z 1924 roku wyjaniaj, e rodek ten wprowadzony zosta czaso
wo, a do odwoania go przez WCIK raz na zawsze.
I w 1927 roku zaczto go rzeczywicie odwoywa: zachowano
324
go wycznie do karania przestpstw przeciw pastwu i armii (ar
tyku 58 oraz dotyczce przestpstw przeciw obronnoci) jak
rwnie, dodajmy dla cisoci, bandytyzmu (ale wiadomo jak szeroko
w sensie politycznym interpretowano pojcie bandytyzmu w tych la
tach, a zreszt rwnie dzisiaj: od basmacza do litewskiego partyzan
ta lenego, kady uzbrojony nacjonalista, nie zgadzajcy si z wadz
centraln jest bandyt, jak tu wic wyrzec si takiego artykuu?
I powstaniec agrowy, i uczestnik jakich tumultw miejskich te jest
bandyt). Skasowano natomiast w X rocznic Padziernika kar
mierci za przestpstwa z artykuw bronicych mienia i ycia osb
prywatnych przed morderstwem, rabunkiem i gwatem.
Na XV za rocznic Padziernika dodano kar mierci za wykrocze
nia, omwione w ustawie z sidmegosmego: mowa o tej
najwaniejszej ustawie wschodzcego ju socjalizmu, ktra obiecywaa
poddanemu kul za kady okruch pastwowej wasnoci.
Jak to zawsze na pocztku, rzucono si zewszd do stosowania tej
ustawy i w latach 1932/33 rozstrzeliwano na jej zasadzie z osobliw
gorliwoci. W tych spokojnych latach (jeszcze za kadencji Kirowa...)
w samych tylko leningradzkich Krestach w grudniu 1932 roku oczekiwao na
swoj kolej JEDNOCZENIE DWUSTU SZEDZIESICIU PICIU
SKAZANYCH NA MIER5 a czy w cigu caego roku ta cyfra nie
przekroczya w Krestach tysica?
I c to byli waciwie za zoczycy? Skd wzio si tylu spiskowcw
i wywrotowcw? A na przykad: siedziao tam szeciu kochonikw spod
Carskiego Sioa, ktrzy tym zawinili, e po kochozowych (ich wasnymi
rkoma robionych!) niwach, przeszli si po polach i na nierwnociach
gruntu, ominitych przy kobie, wycili resztk kosw dla swoich krw. ANI
JEDNEGO Z TYCH SZECIU CHOPW WCIK NIE UASKAWI
I WYROK ZOSTA WYKONANY!
Jaka tam Satyczycha? Jaki najpodlejszy nawet, najohydniejszy feudal
potrafiby ZABI szeciu chopw paszczynianych za par nieszczsnych
kosw?... To i niechby im tylko da par rzeg dotd bymy o tym czytali
i przeklinali jego imi na lekcjach w szkole6. A dzi kamie w wod i nie
ma ladu. I tylko wolno ywi nadziej, e kiedy jeszcze dokumenty
potwierdz wyznanie mojego ywego wiadka. Gdy Stalin nigdy i nikogo
poza tym nie zamordowa to za tych tylko szeciu carskosielskich muzykw
te byby wart wiartowania, tak uwaam! A jeszcze maj czelno na nas
pokrzykiwa Jak mielicie go demaskowa?, Zakca wieczny spokj
wielkiego zmarego?... Po Stalinie tskni cay wiatowy ruch
komunistyczny! a ja myl, e tylko kodeks karny. Zreszt Lenin
z Trockim wcale nie lepsi. To oni przecie zaczli.
Postarajmy si jednak wrci do relacji bezstronnej i beznamitnej. Rzecz
jasna, WCIK na pewno by znis raz na zawsze kar gwn, skoro tak to
byo obiecane, ale sk w tym, e w 1936 roku Ojciec i Nauczyciel znis raz
325
na zawsze sam WCIK. Rada Najwysza za, ktra zaja jego miejsce, ju
z samej nazwy trcia raczej epok carycy Anny Joannowny. Wtedy wanie
najwyszy stopie sta si najwyszym wymiarem kary, nie za jakiej tam
niewyranej obrony. Egzekucje lat 193738 nawet dla stalinowskiego ucha
nie kojarzyy si ju z obron.
1 Jak wiadczy B., kalefaktor, noszcy jedzenie skazanym na mier.
6 Nie mwi si tylko uczniom, e Satyczycha na mocy wyroku (klasowego
sdu) odsiedziaa za swoje bestialstwa 11 lat w lochu iwanowskiego
klasztoru w Moskwie. (Prugawin, Monastyrskije Hurmy, wyd. Porednik, str.
39).
Jaki znawca, jaki historyk prawa przytoczy nam dokadn statystyk tych
egzekucji? Gdzie to archiwum specjalne, do ktrego mona si zakra, aby
pozna te cyfry? Nie ma ich. Nigdy ich te nie bdzie. Omielimy si dlatego
powtrzy tu jedynie cyfry z pogosek, co po wieym tropie, w latach 1939
40 snuy si pod powaami Butyrek, a ktre ronili czasem przed mierci
pomocnicy Jeowa, ktrzy przeszli niedawno przez te cele (ju ci na pewno
wiedzieli!). Mwili wic ludzie Jeowa, e w cigu tych dwch lat rozstrzelano
na terenie Zwizku P MILIONA politycznych i 480.000 szemranych (z
artykuu 593, rozwalano ich jako podpory Jagody; ta operacja podcia
istnienie starej, zodziejskiej arystokracji).
Czy s to cyfry w jakim stopniu niegodne wiary? Zakadajc, e egzekucje
byy wykonywane nie w cigu dwch lat, lecz tylko przez ptora roku,
powinnimy przyj jako redni miesiczn (dla artykuu 58) 28.000
rozstrzelanych. To dotyczy caoci ZSSR. Ale ile byo miejsc egzekucji?
Liczc bardzo skromnie ptorej setki. (Byo ich na pewno wicej.
W samym tylko Pskdwie w podziemiach.wielu cerkwi, w dawnych celach
pustelnikw, NKWD urzdzi izby tortur i punkty egzekucji. Jeszcze w 1953
roku do tych cerkwi nie wpuszczano zwiedzajcych: bo archiwa;
a tymczasem pajczyny tam nie zmiatano od dziesiciu lat, takie to
archiwa. Przed pocztkiem prac restauracyjnych koci stamtd wywoono
ciarwkami). Skoro tak, to w kadym z tych miejsc, kadego dnia
wyprowadzano na rozstrzelanie po 6 ludzi. Czy to takie fantastyczne? To
chyba nawet mniej ni w rzeczywistoci! Donosz mi z Krasnodaru, e
w tamtejszej centrali GPU na ulicy Proletarskiej w 3738 roku co noc
rozstrzeliwano 2Q0 ludzi! (Inne rda mwi, e przed 1 stycznia 1939 roku
rozstrzelano 1 milion 700 tysicy ludzi).
W latach Wojny Narodowej z rozmaitych powodw kar mierci to
stosowano szerzej (na przykad w zwizku z militaryzacj kolei), to
wzbogacano nowymi formami (kwiecie 1943 ustawa o wprowadzeniu kary
mierci przez powieszenie).
Wszystkie te wydarzenia opniy nieco obiecane zniesienie raz na zawsze
i na wieczne czasy kary mierci, jednake nasz nard zasuy sobie
w kocu swoj cierpliwoci i wiernoci na to dobrodziejstwo: w maju 1947
roku Jzef Wissarionowicz przymierzy krochmalony abot przed
326
zwierciadem, uzna e mu do twarzy i podyktowa prezydium Rady
Najwyszej dekret o zniesieniu kary mierci w okresie pokoju zjej zamian,
co byo nowoci, na 25 lat wizienia.
Ale nasz nard jest niewdziczny, ma skonnoci przestpcze i nie potrafi
doceni prawdziwej wspaniaomylnoci. Dlatego mczyli si nasi wadcy,
mczyli bez kary mierci przez dwa i p roku i 12 stycznia 1950 roku
wydana zostaa ustawa zupenie odmienna: Biorc pod uwag wnioski
napywajce ze strony republik narodowych (Ukraina?...), zwizkw
zawodowych (uday si nam te zwizki, zawsze wiedz, czego ludziom
trzeba), organizacji chopskich (to chyba przez sen podyktowa, bo wszystkie
organizacje chopskie zostay przez Miociwie Nam Panujcego rozdeptane
jeszcze w latach Wielkiego Przeomu), a take w imieniu dziaaczy kultury
(o, to nawet prawdopodobne)... przywraca si kar mierci w stosunku do
zdrajcw ojczyzny, szpiegw i dywersantw a zebrao ich ju si
w zakadach karnych sporo. (Ale eby skasowa jednoczenie w i ar
to zapomnieli, ju zostaa). I tak ju zaczto od nowa stosowa nasz star,
poczciw kosiark do gw, to atwo byo da jej szersze pole do dziaania:
1954 rok * za morderstwo z premedytacj; maj 1961 za zabr mienia
pastwowego; i za faszowanie pienidzy; a take za terror w miejscach
odosobnienia (to dla tych, co ukatrupi szpicla, albo postrasz administracj
obozu); lipiec 1961 za wykroczenie przeciw przepisom p operacjach
walutowych; luty 1962 za targnicie si (podniesienie rki) na ycie
milicjantw i druynnikw * a take za dopuszczenie si gwatu; i raptem
take za apownictwo.
Ale to wszystko przecie czasowo, a do odwoania raz i na zawsze. Dzi
rwnie tak si pisze7.
I okazuje si, e najduej udao nam si bez kary mierci wytrzyma za,
Elbiety Piotrowny.
Wegetujc pogodnie i na olep, wyobraamy sobie skazanych na mierjako
jednostki naznaczone fatalnym pitnem i nieliczne. Jestemy instynktownie
przekonani, e nam si to nigdy zdarzy nie moe, e dla znalezienia si
w celi mierci trzeba jeli nie cikiej zbrodni, to w kadym razie jakich
wyjtkowych okolicznoci yciowych. Trzeba by porzdnie przemeblowa
nasze gowy, ebymy mogli sobie to wyobrazi: w celach mierci siedziay
tumy najzupeniej szarych ludzi za zupenie przyziemne uczynki i zalenie
od zej lub dobrej doli bardzo czsto doczekiwali si oni nie uaskawienia,
tylko czapy (tak nazywaj winiowie kar gwn, nie znosz oni
porpatycznych
* Ich odpowiednikiem s w Polsce Ludowej Ormowcy.
7 Wiedomosti Wierch. Sowieta SSSR, 1959, nr 1 Podstawy prawa karnego
ZSSR, str. XX. terminw i staraj si wszystkiemu da miano jak
najordynarniejsze i jak najkrtsze).
Agronom rejonowego Wydziau Rolnego dosta wyrok mierci za omyki
popenione przy analizie kochozowych nasion (a moe ta analiza nie
327
dogadzaa zwierzchnoci) rok 1937.
Przewodniczcy spdzielni rzemielniczej (wyrabiajcej szpulki do nici!)
Mielnikow, skazany zosta na mier za to, e w warsztacie wybuch poar od
iskry z lokomobili! rok 1937 (co prawda, uaskawiono go i dano 10 lat).
We wspomnianych ju Krestach w 1932 roku czekali na mier: Feldman
za to, e znaleziono u niego walut; Fajtelewicz z konserwatorium za to,
e sprzeda kawaek tamy metalowej do wyrobu stalwek. Handel, od
wiekw chleb i pociecha caych ydowskich pokole te sta si czym
zasugujcym na kar mierci!
Czy trzeba si wic dziwi, e dosta kar mierci wiejski chopak spod
Iwanowa, Gieraka: na wiosennego witego Mikoaja poszed na zabaw do
ssiedniej wsi, wypi sobie tgo i trzepn kijaszkiem po kbach nie
milicjanta, nie! ale milicyjnego konia! (To prawda, e chcc zrobi teje
milicji na zo, wyrwa desk z parkanu rady gromadzkiej, pniej zerwa
druty telefonu rady i wrzeszcza: Chopaki, bi.to diabelskie nasienie!...).
Czy nam pisana jest cela mierci nie od tego zaley, comy zrobili, albo
czegomy nie zrobili. Zaley od obrotw znacznie wikszego koa, od biegu
zewntrznych okolicznoci ogromnej wagi. Na przykad Leningrad jest
oblony, trwa blokada. Co pomyli sobie najwyszy przedstawiciel wadzy
w miecie, towarzysz danow, jeeli wrd spraw leningradzkiej suby
bezpieczestwa, w cigu tych surowych miesicy nie bdzie adnej,
wymagajcej kary mierci? e Organy leniuchuj, wszak prawda? Powinny
przecie by wykryte jakie wielkie spiski, kierowane z zewntrz przez
Niemcw? Dlaczego za bytnoci Stalina, w 1919 roku, takie spiski zostay
wykryte, a za danowa w 1943 roku nie ma ich? Skoro tak, to ju si
robi: Natychmiast wykrywa si kilka spiskw o szerokim zasigu! Czowiek
pi w swoim lodowatym, leningradzkim pokoju, a ju pazurzasta, czarna
rka siga po niego. I nic tu od czowieka nie zaley. Wytypowany zostaje,
powiedzmy, generalejtnant Ignatowski okna jego mieszkania wychodz
na New, wyj kiedy z kieszeni bia chusteczk, wysika nos to to
sygna! Na domiar zego Ignatowski, jako inynier, lubi rozmawia
z marynarzami o sprawach technicznych. Zakarbujmy to sobie! Ignatowski
zostaje aresztowany. No, teraz si porachujemy! Prosz wymieni czonkw
waszej organizacji. Ignatowski wymienia ich. Ot jeeli jeste bileterem
Teatru Aleksandrowskiego, to istnieje bardzo niedue prawdopodobiestwo,
e znajdziesz si w tym spisie, jeli jednak jeste profesorem Instytutu
Technologii to znajdziesz si w spisie na pewno (znw ta przeklta
inteligencja!) i czy co tu od ciebie zaleao? A wszyscy, ktrzy w takim
spisie si znajd musz by rozstrzelani.
Istotnie, wszyscy zostaj rqzstrzelani. Zostaje przy yciu tylko Konstanty
Iwanowicz Strachowicz, jeden z najznakomitszych rosyjskich specjalistw
w dziedzinie hydrodynamiki i oto dlaczego: jakie wysze szare
bezpieczestwa pastwowego s niezadowolone, e spis by zbyt szczupy
i e tak niewielu rozstrzelano. I Strachowicz zostaje wytypowany jako
328
czowiek najlepiej nadajcy si na centraln figur nowej organizacji, ktra
ma by wykryta. Wzywa go kapitan Altszuler: No i co? Celowo tak prdko
przyznalicie si do wszystkiego i ju mielicie nadziej, e przeniesiecie si
na tamten wiat, nie mwic przedtem ani sowa o waszym podziemnym
rzdzie? Jakie stanowisko mielicie w nim?. Tak oto, dalej siedzc w celi
mierci, Strachowicz wkracza w nowy krg ledztwa. Sam proponuje, aby
uzna go za ministra owiaty (chciaby skoczy z tym wszystkim co
prdzej!), ale dla Altszulera tego jeszcze za mao. ledztwo trwa, grupa
Ignatowskiego tymczasem idzie pod mur. Na jednym z przesucha
Strachowicza nagle ogarnia gniew: nie, eby chcia y, ale ju go znuyo
umieranie, a najbardziej uprzykrzyo mu si to cae garstwo. I podczas gdy
przesuchuj go krzyowym sposobem w obecnoci jakiego dygnitarza,
Strachowicz wali pici w st: To was w kocu wszystkich rozstrzelaj!
Nie chc wicej kama! Ja w ogle odwouj wszystkie moje zeznania!.
I ten wybuch pomaga! Nie tylko e przestaj go poddawa dalszym
przesuchaniom, ale na dugo zapominaj o nim, siedzcym w celi mierci.
Wolno sdzi, e na tle powszechnej potulnoci wybuch desperacji
zawsze pomaga.
Rozstrzelano wic takie mnstwo z pocztku tysice, pniej setki tysicy.
Dzielimy, mnoymy, wzdychamy, przeklinamy. Ale to w kocu cyfry. Naprzd
czowiek supieje, pniej zapomina. Gdyby za kiedy krewni rozstrzelanych
zoyli w jednym jakim wydawnictwie fotografie swoich pozabijanych
bliskich, i gdyby pniej wydany zosta album tych zdj, kilka tomw takiego
albumu to wertujc go i darzc ostatnim spojrzeniem te zgase oczy,
moglibymy nie bylejak wzbogaci reszt naszego ycia. Taka lektura, prawie
bez sw, osnuaby serce now otoczk ju na zawsze.
W pewnym znanym mi domu byych zekw odprawiano taki ceremonia: 5
marca, w rocznic mierci Naczelnego Mordercy, stawia si na stoach
fotografie rozstrzelanych i zmarych w obozie pardziesit zdj, jakie
udao si zebra. I cay dzie trwa w mieszkaniu ten obrzd na poy
cerkiewny, na poy muzealny. aobna muzyka. Przychodz przyjaciele,
patrz na fotografie, milcz, suchaj, prowadz ciche rozmowy, wychodz
bez poegnania.
A gdyby tak wszdzie... Zostaaby nam wtedy chocia maa szrama na
sercu po tych zgonach.
eby to chocia NIE BYO NA DARMO!...
Jak si teraz to wszystko odbywa? Jak ludzie na to czekaj? O czym
myl? Do jakich wnioskw dochodz i jak ich stamtd w yprowadzaj? I co
czuj oni w ostatnich swoich chwilach? I jak waciwie... ich... no... jak ich...?
Naturalna i bolesna jest ch ludzka, aby zobaczy, co jest za t zason
(chocia nikogo z NAS, oczywicie to nigdy nie spotka). Naturalne jest take
to, e ci, ktrzy ocaleli, nie opowiadaj o tym, co si dzieje na kocu, bo
przecie darowano im ycie.
Co dalej to wiedz tylko oprawcy. Ale oprawcy nic nie powiedz. (Ten
329
synny wujek Loszaz Krestw, ktry wykrca skazacom rce do tyu,
nakada kajdany, a jeeli prowadzony na mier krzykn w nocnym
korytarzu egnajcie, bracia!, to nawet usta mu kneblowa po c miaby
si warn spowiada? On pewno i teraz spaceruje sobie po Leningradzie.
Ubrany jest przyzwoicie. Jeli zdarzy si warn go spotka w piwiarni na
wyspach, alba na meczu to jednak go zapytajcie!).
Ale nawet kat nie wie wszystkiego a do koca. Pakujc w karki nieme kule
przy wtrze specjalnie zapuszczonego silnika, nie moe jednak zrozumie
tego, co sam czyni; to sprawa jego przeznaczenia i jego tpego znieczulenia.
Do samego koca on te nie siga myl! Do koca wiedz wszystko tylko
zabici czyli nie wie nikt.
Prawda, jeszcze artysta cho w sposb niejasny i nieoczywisty moe
sign wyobrani a do samej kuli, do samego stryczka. To uaskawieni
oraz pisarz dostarczyli nam elementw do naszych poj o celi mierci.
Wiemy, na przykad, e skazacy w nocy nie pi, tylko czekaj. I e
uspokojenie przychodzi dopiero nad ranem.
Narokow (Marczenko) w powieci Wielkoci pozorne* mocno zepsutej przez
z gry zaoon tez eby wszystko byo, jak u Do
8 Wydawnictwo im. Czechowa. stojewskiego, a nawet bardziej wzruszajco
i rozdzierajco sam jednak scen rozstrzelania opisa, moim zdaniem,
bardzo dobrze. Sprawdzi nie sposb, ale jako czowiek temu wierzy.
Domysy pisarzy wczeniejszej epoki, na przykad Leonida Andriejewa, teraz
ju mimowiednie trc baniami Kryowa. Bo i kto, jaki fantasta mg wtedy
wyobrazi sobie cele mierci z 37. roku? Zaczby, oczywicie, dzierga
swoj psychologiczn wczk: jak oni czekaj? jak przysuchuj si?... Kto
za mg przewidzie i opisa nam takie oto nieoczekiwane doznania
skazacw:
1. Skazani na mier marzn. Spa musz na cementowej pododze, pod
oknem rwna si to trzem stopniom poniej zera (Strachowicz). Mona
zmarzn na ko, zanim si czowiek doczeka rozstrzelania.
2. Skazani na mier cierpi z powodu ciasnoty i zaduch u. W pojedynczej
celi upycha si siedmiu (to ju CO NAJMNIEJ), dziesiciu, pitnastu, albo
i DWUDZIESTU OMIU skazacw (Strachowicz, Leningrad, 1942). I tak
siedz w cisku tygodniami i MIESICAMI! Co im tam koszmarne przeycia
siedmiu powieszonych*! Ludzie ju si nie boj egzekucji, ju nie dr przed
rozstrzelaniem, tylko myl: jakby tu nog wycign, jak obrci si na drugi
bok? jakby zapa troch powietrza?
W 1937 roku, kiedy w iwanowskich wizieniach Wewntrznym, Nr 1, Nr 2
i ledczym siedziao jednoczenie prawie 40.000 ludzi, chocia obliczone
one byy na nie wicej ni 34 tysice w wizieniu nr 2 zmieszano razem:
winiw ledczych, skazanych na obz, skazanych na kar mierci,
uaskawionych, i jeszcze na dodatek drobnych zodziejaszkw. Wszyscy
oni przez KILKA DNI w duej celi STALI w takim cisku, e nie sposb byo
podnie albo opuci rki, a czowiek przycinity do nar ryzykowa
330
zamaniem kolana. Byo to zim i winiowie wytukli szyby w oknach, aby
si nie udusi (w tej celi czeka na mier skazany ju na rozstrzelanie, siwy
jak gob Aaykin, od 1898 roku czonek RSDRP; z partii bolszewickiej
wystpi w 1917 roku, po opublikowaniu tez kwietniowych).
3. Skazani na mier cierpi gd. Po wyroku mierci czekaj na jego
wykonanie tak dugo, e najwaniejszym uczuciem, ktre nimi miota, nie jest
strach przed rozstrzelaniem, lecz mka godu: jakby tu co zje? Aleksander
Babicz w 1941 roku spdzi w celi mierci krasnojarskiego wizienia 75 dni! |
Chodzi o Opowie o siedmiu wisielcach Leonida Andrijewa.
Ju zupenie pogodzi si z losem i czeka na rozstrzelanie jako na jedyne
i logiczne zakoczenie swojego nieskadnego ycia. Ale tymczasem spuch
z godu i tu zamieniono mu wyrok mierci na 10 lat, a potem zacza si
jego tuaczka po obozach.
A kto w ogle najduej przebywa w celi mierci? Czy kto zna ten rekord?...
Wsjewood Pietrowicz Golicyn, starosta (!) celi mierci przesiedzia w niej 140
dni (1938) ale czy to cyfra rekordowa? Chluba naszej nauki, profesor N.I.
Wawiow czeka na rozstrzelanie przez kilka miesicy, omal czy nie CAY
ROK. W charakterze skazanego na mier zosta ewakuowany do Saratowa,
w miejscowym wizieniu siedzia w podziemnej celi bez okna, i kiedy latem
1942 roku doczeka si uaskawienia i przeniesienia do celi oglnej, nie mg
ju chodzi i na spacery wynosili go wspwiniowie na rkach.
4. Skazani na mier pozbawieni s pomocy lekarskiej. Przebywajc dugo
w celi mierci (1938 rok) Ochrymenko ciko si rozchorowa. Nie do, e
nie przeniesiono go do szpitala, ale nawet lekarka nie zjawiaa si przez
duszy czas. Gdy za przysza nareszcie to wcale nie wesza do celi, lecz
przez krat w drzwiach, nie badajc chorego, ani o nic go nie pytajc, daa
mu jakie proszki. U Strachowicza zacza si wodna puchlina ng,
zameldowa o tym klucznikowi i w kocu przysano do niego... dentyst.
Kiedy za lekarz w kocu si zjawi, to powstaje dylemat, czy powinien
w ogle leczy skazanego, to znaczy przedua jego oczekiwanie na
mier? Czy humanitaryzm lekarski nie powinien go skoni do dania
szybszego wykonania wyroku? Oto jeszcze jedna scenka, zapamitana przez
Strachowicza: wchodzi lekarz i w trakcie rozmowy z dyurnym wytyka
palcem skazacw: to ju trup!... trup!... trup!.... (W ten sposb wskazuje
dyurnemu cierpicych na dystrofi, nalegajc, e nie wolno przecie tak
ludzi drczy, e czas ich nareszcie rozstrzela!).
A dlaczego waciwie tak dugo ich trzymano? Czy brak byo oprawcw?
Trzeba wzi pod uwag, e bardzo licznym skazanym proponowano
a nawet proszono ich aby podpisali prob o uaskawienie, a gdy ci
bardzo ju si wzdragali, nie chcc wicej adnych kompromisw to
podpisywano w ich imieniu. No, a urzdowy bieg papierkw przez wszystkie
tryby maszyny nie mg by krtszy, trwa cae miesice.
Chodzio zapewne o to, e zbiegay si tu kompetencje dwch rnych
resortw. Resort ledczosdowy (jak to syszelimy z ust czonkw
331
Kolegium Wojskowego bya to jedna cao) dy do wykrycia jak
najwikszej iloci koszmarnie niebezpiecznych zbrodni i nie mg nie
wymierza zbrodniarzowi nalenej kary to znaczy rozstrzelania. Ale skoro
ju kara mierci zostaa orzeczona, zaprotokoowana i uznana za osignicie
zarwno aparatu ledczego, jak sdu wszystkie te somiane chochoy,
zwane skazanymi, panw sdziw wicej nie interesoway: to w istocie
adnych rebelii nie byo i nic w yciu pastwa nie mogo zalee od tego czy
skazani umr, czy te dalej bd y. W ten sposb los skazanych zaleaju
tylko od widzimisi resortu wiziennictwa. Ten za resort, ssiadujcy
z GUagiem patrzy! na winiw ju z innego, gospodarczego punktu
widzenia. Jego zadania ilociowe polegay nie na tym, aby jak najwicej ludzi
rozstrzela, lecz na tym, aby jak najwicej siy roboczej dostarczy na
Archipelag.
Naczelnik wewntrznego wizienia Wielkiego Domu Sokow, z tego
punktu widzenia spojrza te raz na Strachowicza, ktry w kocu zacz si
nudzi w celi mierci, wic poprosi o papier i owek, aby mc pracowa
naukowo. Z pocztku napisa rozprawki: O zalenociach midzy pynami
i ciaami staymi poruszajcymi si w nich, Mechanika kusz, resorw
i amortyzatorw, nastpnie Zarys teorii statycznoci, przenieli go ju do
oddzielnej naukowej celi, otrzymywa lepszy wikt, a tu ju zaczy
przychodzi zamwienia z Frontu Leningradzkiego; opracowa dla nich
problem przestrzennego wstrzeliwania si w cele latajce i skoczyo si
na tym, e danow zamieni mu kar mierci na 15 lat (ale poczta z Wielkiej
Ziemi sza po prostu bardzo powoli: wkrtce nadeszo zwyke uaskawienie
z Moskwy, przy tym byo lepsze ni to od danowa: dano mu tylko dych9.
A.N.P., docenta matematyki, siedzcego w celi mierci, postanowi!
wykorzysta dla swoich prywatnych celw ledczy Krukow (a tak, tak, ten
zodziejaszek): szo o to, e studiowa na wydziale zaocznym! I oto
WZYWA P. z celi mierci i dawa mu do rozwizania zadania z teorii
funkcji zmiennych w swoich (a najpewniej nie tylko w swoich) zadaniach
domowych.
Co wiedziaa wic literatura wiatowa o przedmiertnych mkach?...
Wreszcie (relacja Czawdarowa) cela mierci moe by wykorzystana jako
element ledztwa, jako rodek nacisku. Dwch winiw, uporczywie nie
przyznajcych si do winy (Krasnojarsk), nagle wezwano na rozpraw,
skazano na kar mierci i przeniesiono do celi mierci. (Czawdarow uywa
mylcej formuy: zainscenizowano dla
Wszystkie te wizienne rozprawki Strachowicz zachowa do dzi dnia. Jego kariera
naukowa za kratami od tego sie dopiero zacza: mia w przyszoci stan na czele
jednego z pierwszych w ZSSR zespow projektujcych silniki turboodrzutowe. nich
komedi sdow. Ale kiedy kady sd jest inscenizacj komedii, jaki termin
znale dla tej imitacji sdu? Teatr w teatrze, przedstawienie w trakcie
przedstawienia). Kazano im zakosztowa do syta tego przedmiertnego bytowania.
Wpuszczono do ich celi par kwok, rzekomo rwnie skazanych na mier. Ci za
332
nagle oznajmili, e zdja ich skrucha i al, i tak uparci byli w czasie ledztwa,
proszc klucznikw, aby zawiadomili ledczego, e gotowi ju s wszystko podpisa.
Dano im do podpisu odpowiednie deklaracje i wyprowadzono z celi w d z i e ,
a wic nie na rozstrzelanie.
A ci naprawd skazani na mier, siedzcy w tej samej celi, ktrzy byli tylko
tem tej ledczej maskarady te chyba co czuli, gdy inni okazywali
skruch i dostawali za to uaskawienie. No, ale to tylko koszta wasne
reyserskiej pomysowoci.
Podobno Konstanty Rokossowski, przyszy marszaek, w 1939 roku
dwukrotnie wywoony by do lasu na rozstrzelnie. Widzia ju wycelowane
lufy, ale komenda pal! nie padaa i odwoono go do wizienia. To te rodzaj
kary gwnej, stosowanej jako zabieg ledczy. No i nic takiego, jako si
obeszo, marszaek y sobie piewajco i do nikogo nie mia pretensji.
A zabi si pozwala czowiek prawie zawsze bez sprzeciwu, potulnie.
Dlaczego kara mierci tak czowieka hipnotyzuje? Uaskawieni prawie nigdy
nie wspominaj o wypadkach oporu w ich celi mierci. Ale to si take
zdarza. W leningradzkich Krestach w 1932 roku skazani na mier wyrwali
stranikom rewolwery i zaczli si ostrzeliwa. Po tym wypadku
wprowadzono now metod: naprzd zagldano przez lipko, eby dobrze
rozpozna upatrzonego, pniej wdzierao si do celi od razu piciu
nieuzbrojonych stranikw i rzucao si na niego. Skazacw w celi byo
osiemdziesiciu, ale przecie kady z nich poda odwoanie do Kalinina,
kady czeka na uaskawienie i dlatego mwili sobie:,ja umr jutro, ale ty ju
dzisiaj. Rozchodzili si wic na boki i obojtnie si przygldali, jak zakuwaj
w kajdany czowieka, jak woa on o pomoc i jak mu wpycha si do ust
dziecinn pieczk. (Czy kto pomyla kiedy, widzc tak pieczk, jak rne
moe mie zastosowania?... C to za wietny przykad dla lektorw,
ilustrujcych zasady dialektyki!).
Nadziejo! Czy wicej si dodajesz, czy ich odbierasz? Gdyby w kadej celi
skazani na mier rzucali si hurm na wchodzcych oprawcw to czy nie
bardziej by to si przyczynio do przerwania acucha egzekucji, ni wszystkie
odwoania WCIK razem wzite? Nie lepiej to broni si, gdy stoisz ju na
skraju mogiy?
Ale czy przy aresztowaniu nie byo ju wszystko tak samo przesdzone?
Jednake wszyscy aresztowani na kolanach, jakby im nogi odcio pezli
chwalebnym szlakiem nadziei.
Wasyli Grigoriewicz Wasow wspomina, e tej nocy po wyroku, kiedy
prowadzono go przez ciemny Kadyj i czterema pistoletami groono mu
z czterech stron myla tylko o jednym: eby tylko nie zastrzelono mnie
tutaj, po prowokatorsku, przy rzekomej prbie ucieczki. To znaczy, e jeszcze
nie uwierzy w swj wyrok! Wci mia nadziej, e zachowa ycie...
Zamknito go teraz w biurze milicji. Kazano mu si pooy na stole
kancelaryjnym, a dwchtrzech milicjantw dyurowao bez przerwy, nie
gaszc naftowej lampy. Jeden mwi drugiemu: Cztery dni suchaem
333
i suchaem, a jako nie bardzo wiem, za co ich skazano? E, to nie na
nasz rozum!
W tym biurze przesiedzia Wasow pi dni i nocy: czekano na zatwierdzenie
wyroku, aby mc przeprowadzi egzekucj w samym Kadyju, jako e bardzo
trudno byo konwojowa skazacw gdzie dalej. Kto wysa w jego imieniu
telegram z prob o uaskawienie. Nie uwaam si za winnego, prosz
o darowanie ycia. Odpowied nie nadchodzia. W cigu wszystkich tych
dni Wasowowi tak si trzsy rce, e nie mg posugiwa si yk i siorba
prosto z talerza. Wpada czasem Klugin, eby ponaigrawa si nad nimi.
(Wkrtce po tej sprawie mia by przeniesiony z Iwanowa do Moskwy. By to
rok gwatownych wschodw i zachodw dla GUagowskich gwiazd. Zblia
si jednak czas ich otrzsin do tego samego wsplnego dou, tylko e tego
oni nie wiedzieli).
Ani zatwierdzenie wyroku, ani uaskawienie jako nie nadchodziy i trzeba
byo jednak odwie do Kineszmy skazacw. Odwieziono ich czterema
ptoratonwkami, kada z nich wioza jednego skazanego i siedmiu
milicjantw.
W Kineszmie znaleli si w klasztornych piwnicach (klasztorna
architektura, oczyszczona z klasztornej ideologii, bardzo nam si
przydawaa!). Tam przyczono do nich jeszcze innych skazanych na mier
i odwieziono aresztanckim wagonem do Iwanowa.
Na dworcu towarowym w Iwanowie odprowadzono na bok trzech z nich:
Saburowa, Wasowa i jednego z tej nowej grupy, pozostaych za od razu
zabrano bez wtpienia na rozstrzelanie, eby nie przecia wizienia. Tu
nastpio poegnanie Wasowa ze Smirnowem.
Trzech pierwszych odstawiono na podwrzec wizienia nr 1 i kazano
mokn na lodowatej, padziernikowej plusze przez cztery godziny; przez ten
czas wyprowadzano, przyprowadzano i rewidowano inne transporty.
Waciwie nie byo adnego dowodu, e nie zostan jeszcze dzisiaj
rozstrzelani. Jeszcze te cztery godziny trzeba przesiedzie na ziemi, bijc si
z mylami. Bya taka chwila, gdy Saburowowi zdawao si, e go bior, aby
zaprowadzi pod mur (tymczasem mia i do celi). Nawet nie krzykn, ale
tak si wpi w rami ssiada, e to ssiad wrzasn z blu. Eskorta powloka
Saburowa, jak wr, popdzajc go dgniciami bagnetw.
W tym wizieniu byy cztery cele mierci na tym samym korytarzu, gdzie
izolatki dla chorych i cele dla dzieci! Cele mierci miay podwjne drzwi:
zwyke, drewniane z judaszem i elazne, z krat; kade drzwi miay dwa
zamki (klucz od jednego mia stranik, od drugiego dyurny oddziau, aby
nie mona byo otwiera inaczej, ni we dwjk). 43. cela ssiadowaa
z gabinetem ledczym i nocami, kiedy skazacy czekali na rozstrzelanie,
rozdzieray im uszy krzyki torturowanych.
Wasow znalaz si w 61. celi. Bya to pojedynka: pi metrw wzdu, nieco
wicej ni metr wszerz. Dwie elazne kojki przykute byy raz na zawsze
grubymi sztangami do podogi. Na kadej z nich leao na waleta po dwch
334
skazacw. A jeszcze czternastu leao poprzecznie na cementowej
pododze.
Na kadego wic oczekujcego mierci przypada niespena okie
kwadratowy powierzchni! Chocia dawno wiadomo, e nawet umary ma
prawo do trzech okci ziemi a Czechw powiada, e to jeszcze przymao...
Wasow zapyta, czy rozstrzeli wuj e si tutaj od razu. My ju dawno
siedzimy, a jako wci yjemy....
I zaczo si oczekiwanie wanie takie, jak w opisach: nikt nie pi przez ca
noc, w zupenym przygnbieniu ludzie czekaj, a ich si wyprowadzi na
stracenie, przysuchuj si kademu szmerowi, dochodzcemu z korytarza
(to dugie oczekiwanie rwnie obnia zdolno czowieka do wszelkiego
oporu!). Szczeglnie niespokojne s noce, nastpujce po dniu, gdy kto
z celi dosta wiadomo o uaskawieniu: wyszed z rykiem radoci, w celi
za strach si zagci przecie razem z uaskawieniem nadeszy dzisiaj
skd, z wysoka, rwnie odpowiedzi odmowne i tej nocy na pewno po
kogo przyjd...
Czasem w noty zgrzytnie zamek i cisn si wszystkie serca po mnie? Nie
po mnie?! A to tylko klawisz odemkn drewniane drzwi, eby powiedzie
byle co, na przykad: Zdj te rzeczy z parapetu! Przez to jedno otwarcie
drzwi wszystkich czternastu zbliyo si o rok do wasnej mierci; wystarczy
tak drzwi otworzy pidziesit razy i ju nie trzeba bdzie marnowa kul!
A jednak wszyscy wdziczni s klawiszowi, e tylko o to chodzio: Zaraz si
zdejmie, obywatelu naczelniku!.
Po rannym wyjciu do wychodka, wolni ju od strachu, zapadali w sen.
Pniej stranik wnosi kube z saamach i mwi: Dzie dobry!.
Regulamin nakazywa, aby drugie, elazne drzwi otwierane byy tylko
w obecnoci dyurnego starszego nadzorcy. Ale wiadomo, e ludzie lepsi s
i bardziej leniwi od wasnych instrukcji i rozporzdze wic te klucznik
wchodzi rano do celi bez dyurnego i zupenie po ludzku nie, to byo co
wicej! mwi: Dzie dobry!.
Dla kog jeszcze na wiecie by to dzie lepszy, ni dla nich! Peni
wdzicznoci za ciepo tego gosu i ciepo tej bryj i, zasypiali teraz a do
poudnia. (Tylko rankami przechodzio im jedzenie przez gardo! Po
przebudzeniu, jeszcze za dnia, przewanie nie mogli ju je. Kto dostawa
nawet paczki krewni mogli wiedzie, cho mogli te nie wiedzie o wyroku
mierci wic paczki te staway si wspln wasnoci celi, ale leay i gniy
w zatchej wilgoci).
Zdarzaa si take we dnie chwila lekkiego oywienia. Przychodzi naczelnik
oddziau ponury Tarakanow albo bardziej yczliwy Makarow i proponowa
papier do pisania poda, pytajc, czy ci, ktrzy maj pienidze, nie chc
wypisa sobie z kantyny czego do palenia. Takie pytania brzmiay dla nich
albo zbyt cudacznie, albo nazbyt humanitarnie: co to, udaj, e nie jestemy
skazani na mier?
Skazacy wyamywali denka z pudeek do zapaek, robili na nich znaczki, jak
335
na kostkach i grali w domino. Wasow szuka ulgi w snuciu opowieci ze
wiata spdzielczego, ktre zawsze przybieray u niego odcie komiczny10.
Jakub Pietrowicz Kopakw, przewodniczcy sudogskiego rejonowego
komitetu wykonawczego, bolszewik od wiosny 1917 roku, jeszcze
z frontowych czasw, dziesitki dni pod rzd siedzia, bez ruchu, ciskajc
gow domi, a okcie kolanami i wci patrza w ten sam punkt na cianie.
(Jak wesoa i atwa musiaa si wydawa mu we wspomnieniach wiosna 17.
roku!. Ale tego i owego (oficerw) wtedy te zabito.). Gadatliwo Wasowa
drania go: Jak ty moesz? A ty szykujesz si do rajskiego ywota?
odgryza si Wasow, zachowujc swj woaski akcent nawet gdy mwi
szybko. Jedno tylko chc zrobi powiem temu katu: pamitaj tyl
Jego opowiadania o spdzielczoci s znakomite i godne osobnego opisu.
ko ty! nie sdziowie, nie prokuratorzy ty jeden jeste winien mojej mierci
i yj sobie teraz z t myl! Gdyby nie byo was, dobrowolnych katw, to nie
byoby adnych wyrokw mierci! I niech mnie sobie zabija, gad!.
Kopakowa rozstrzelano. Rozstrzelano te Konstantego Siergiejewicza
Arkadiewa, byego kierownika wydziau rolnego w Aleksandrowsku,
w okrgu Wladimirskim. Poegnanie z nim byo szczeglnie cikie.
W rodku nocy przyszo po niego szeciu stranikw, tupic buciorami.
Zaczli go pogania, on za, agodny, grzeczny, dugo obraca i mi czapk
w rku, starajc si odwlec chwil odejcia odejcia od ostatnich ywych
ludzi. I kiedy ostatni raz powiedzia: egnajcie by ju prawie bez gosu.
W pierwszej chwili, gdy okazuje si, kto ma by ofiar, pozostali czuj ulg
(to nie ja!) ale zaraz po wyprowadzeniu czowieka, tym co zostali nie jest
chyba wiele lej ni temu, kogo zabrano. Przez cay nastpny dzie nie mog
mieszkacy celi ani rozmawia, ani je.
Zreszt, Gieraka, ten co to chcia rozwali rad gromadzk, jad duo
i dobrze spa, umiejc si po chopsku urzdzi nawet tutaj. Zdawao si, e
wcale nie moe uwierzy, i zostanie rozstrzelany. (Nie rozstrzelano go te,
zamieniono mu kar na dych).
Niektrzy siwieli w oczach wsptowarzyszy w cigu trzech, czterech dni.
Kiedy tak dugo czeka si na mier zd czowiekowi odrosn wosy,
wic prowadzono ca cel do strzyenia, do kpieli. Wizienny dzie
powszedni ma swoje prawa i nie dba o adne wyroki. Niejeden traci dar
mowy, traci rozum ale nie baczc na to musia dalej czeka w celi na
swoj kolej. Kto oszala w celi mierci, tego w tym stanie rozstrzeliwano.
Do czsto nadchodziy zawiadomienia o uaskawieniu. Akurat tej jesieni
1937 roku po raz pierwszy po rewolucji wprowadzono kary 15i 20letnie, one
te zastpiy spor cz wydanych ju wyrokw mierci. Zamieniali take na
10 lat. Zdarzaa si te czasem zamiana na 5 lat, w krainie cudw moliwe
s rwnie takie wypadki: wczoraj jeszcze czowiek by godzien tylko mierci,
a dzisiaj dosta dziecinny wyrok, jest lekkim przestpc i w obozie moe
nawet liczy na poruszanie si bez eskorty.
Siedzia w ich celi W.N. Chomenko, 60letni kubaski Kozak, byy esau,
336
dusza celi jeeli cela mierci moe mie dusz: dowcipkowa, umiecha si
pod wsem, nie pokazywa, jak mu ciko. Jeszcze pod koniec japoskiej
wojny przesta by zdolny do suby liniowej i wyspecjalizowa si w hodowli
koni. Pracowa w gubernialnym zarzdzie rolnictwa, a w latach 30. by ju
w iwanowskim okrgowym wydziale rolnym inspektorem Czerwonej Armii,
to znaczy, e dawa baczenie, aby najlepsze konie przypaday wanie
wojsku. Aresztowany zosta i skazany na rozstrzelanie za to, e jak to
szkodnik poleci miszkowa ogierki nie pniej ni w trzecim roku ycia,
czym poderwa si bojow Czerwonej Armii. Chomenko zoy prob
o kasacj wyroku. Po upywie 55 dni zjawi si w celi odddziaowy
i zawiadomi go, e skarga skierowana bya do niewaciwej instancji. Zaraz
wic na cianie celi, owkiem oddziaowego Chomenko wykreli
w adresie jedn nazw i wpisa zamiast niej inn, jakby podanie dotyczyo
paczki papierosw. Z t kulfoniast poprawk w adresie skarga wdrowaa
jeszcze 60 dni, tak, e Chomenko czeka na mier ju w sumie 4 miesice.
(A czekaj sobie i rok, i dwa, to my wszyscy na ni, na kostuch, latami
czekamy! Czy cay nasz wiat nie jest w kocu cel mierci?...). I w kocu
nadesza cakowita rehabilitacja! (Bo tymczasem Woroszyow zaleci, aby
kastrowa przed upywem trzeciego roku). To grb se kop to wdk op!
Uaskawie byo wic do sporo, ten i w liczy na to coraz bardziej. Ale
Wasow, porwnujc swoj spraw z innymi i co najwaniejsze pomny
na swoje zachowanie si na rozprawie, by przekonany, e jego wypadek jest
ciszy. Bo i kogo tu w takim razie posya pod mur? Przynajmniej poowy
skazanych to tak czy owak nie minie? By wic pewien, e go rozstrzelaj.
Jednego tylko chcia i na mier z podniesion gow. Waciwe mu
zawadiactwo ulego w nim przez ten czas jakby steniu i postanowi by
zuchway a do samego koca.
Zdarzya si te odpowiednia okazja. Robic obchd wizienia, Czynguli
naczelnik oddziau ledczego iwaowskiego bezpieczestwa nie wiedzie
czemu (chyba po to, by poczu ekscytujcy dreszczyk) kaza otworzy drzwi
celi mierci i stan na jej progu. Zacz co mwi i w kocu zapyta:
A jest tu kto z kadyjskiej sprawy?
Mia na sobie jedwabn koszulk z krtkimi rkawami. Pojawiy si one
u nas dopiero co i wci jeszcze wydaway si babskim strojem. Czy ta
koszula, czy te on sam skropiony by sodkawymi perfumami, ktrymi
zapachniao nawet w celi.
Wasow wawo wskoczy na kojk i krzykn na cay gos:
A co to znw za kolonialny oficer?! Won std, morderco! I z wysokoci nar, co
mia ducha w piersi i gstej liny w ustach, plun naczelnikowi w twarz.
I trafi!
Ten otar gb i wycofa si. Wej bowiem do tej celi mia prawo tylko
w towarzystwie szeciu stranikw, zreszt nie wiadomo nawet, czy mu to
prawo przysugiwao.
Prawomylny krlik nie powinien robi takich rzeczy. A co, jeeli wanie
337
u tego Czynguli le twoje akta i wanie od niego zaley wiza na twoim
podaniu o uaskawienie? Przecie chyba nie bez powodu pyta: A jest tu kto
z kadyjskiej sprawy?. Pewno wanie dlatego si zjawi.
Ale jest pewna granica, poza ktr ju si nie chce, ju przykrzy si by
prawomylnym krlikiem. Jest to chwila, w ktrej krlik doznaje olnienia:
wszystkie krliki s tylko dostarczycielami misa i futra, a dlatego jedyne co
mog zyska, to tylko zwoka, nie za prawo do ycia. Jest to chwila, gdy
chce si woa: A nieche was diabli, strzelajcie ju prdzej!.
W cigu 41 dni oczekiwania na rozstrzelanie wanie to uczucie rozjtrzenia
narastao we Wasowie. W iwanowskim wizieniu dwa razy podsuwano mu
do podpisu podanie o ask lecz wci odmawia.
Ale 42 dnia wezwano go do boksu i oznajmiono, e Prezydium Rady
Najwyszej zamienio mu kar mierci na 20 lat pozbawienia wolnoci
z zesaniem do obozw pracy poprawczej i z pozbawieniem praw
obywatelskich na przecig nastpnych lat 5.
Poblady Wasow umiechn si krzywo i nawet w takiej chwili zdoby si na
koncept:
Dziwne. Skazano mnie za niewiar w zwycistwo socjalizmu w jednym kraju. Ale
czy sam Kalinin w to wierzy, jeeli sdzi, e jeszcze za dwadziecia lat potrzebne
bd u nas obozy?...
Wydawao si to wtedy nie do pojcia jeszcze za 20 lat!
C, uznano je za potrzebne nawet po 40 latach...
XII
KARA WIZIENIA
Ach, to poczciwe rosyjskie sowo ostrg, oznaczajce wizienie!
Jakie ono. jdrne, jakie krzepkie! Ma si wraenie, e jest w nim caa
krzepa i moc tych cian, spoza ktrych nie sposb si wyrwa, a wszystko
skupione jest w tych szeciu literach i srogo, i ostro (ta ostro, co si
wpija jeowymi igami w mord, co smaga niegiem oczy i skuwa mrozem
gb, ostro ciosanych kow zewntrznej ony obozu i ostro zasiekw
z kolczastego drutu), i ostrono winiarska te bokiem si o to sowo
ociera no, a r o g, ten rg w zakoczeniu? To rg sterczy tu widomie,
grozi! wprost w nas jest wymierzony! A jeli obj spojrzeniem cae rosyjskie
ycie wizienne i obyczaje, no, ca t instytucj w trakcie ostatnich,
powiedzmy, 90 lat, to wida ju niejeden rg, lecz cae dwa: narodowolcy
nadziali si na samo ostrze tego rogu, na ten czubek, ktry bodzie
najdotkliwiej, tak, e nie sposb go odbi go piersi ale przecie
stopniowo przytpi si on, zaokrgli przytar, a opyn cakiem i sta si
jakby ju nawet nie rogiem, ale guzkiem wrd sierci (w pierwszych latach
XX wieku). Lecz oto pniej (po 1917 roku) rycho zaczy si przebija
pierwsze szpice nowej tyki, i dalej, i dalej, ju si formuj groty, ju sycha
wara!, ju si toto znw pnie w gr, zaostrza, twardnieje, rogowacieje
i gdzie koo 38. roku wbija si czowiekowi ot, choby w t pulsujc jamk
nad obojczykiem, pod szyj. Powstaje oficjalny termin: t i u r z a k,
338
tiuriemnoje zakluczenije, izolacja wizienna. I jak dzwon na trwog, bijcy
daleko, w nocy, raz do roku wtruje mu skrt: TON! Tiurma Osobogo
Naznaczenija, wizienie specjalne.
Jeli t parabol przymierzy do losu ktrego z winiw carskiego
Szlisserburga1 to z pocztku a straszno: wizie ma tylko numer, nigdy si
jego nazwiska nie wymienia; andarmi jakby musztrowani na ubiance: ani
sowa wasnego nie powiedz. Sprbuj zajkn si my... zaraz:
mwcie tylko w swoim imieniu!. Grobowa cisza. Cela wiecznie pogrona
w pmroku, szyby nieprzejrzyste, podoga asfaltowa, lufcik otwiera si tylko
na 40 minut dziennie. Do jedzenia tylko postny kapuniak i kasza. Nie
wydaj z biblioteki dzie naukowych. Widzenie tylko raz na dwa lata.
Dopiero po trzech latach wizie otrzymuje ponumerowane arkusiki papieru
do pisania2.
Ale pniej pomalutku robi si luniej, kanty si cieraj: jest ju biay
chleb, wydaj take winiowi herbat i cukier; jak masz pienidze to
moesz sobie to i owo dokupi; palenia te si ju nie zabrania; wstawiono
ju przejrzyste szyby, lufcik moe by stale otwarty; ciany pomalowano
janiejsz farb; patrze a s te ju ksieczki, abonowane w miejskiej
bibliotece; poszczeglne dziaki wiziennego warzywnika przegrodzone s
siatk, mona rozmawia i nawet prowadzi przez nie wykady. I ju si
wycigaj aresztanckie rce: dajcie nam jeszcze troch ziemi! I ju dwa due
wizienne dziedzice zostaj pocite na dziaki uprawne. I wkrtce mamy ju
czterysta pidziesit gatunkw kwiatw i warzyw! S ju kolekcje
eksponatw naukowych, stolarnia, kunia, ju zarabiamy troch, kupujemy
ksiki, nawet rosyjskie publikacje polityczne i zagraniczne czasopisma.
Wolno korespondowa z bliskimi. Spacer? choby nawet przez cay dzie.
I po jakim czasie pisze Wiera Figner ,ju nie nadzorca krzycza na nas,
tylko my na niego. A gdy w 1902 roku odmwi przekazania wyej jej skargi
Figner zerwaa za to nadzorcy epolety! A oto skutki: przyjecha wojskowy
sdzia ledczy i na wszelkie sposoby przeprasza Wier Figner za
grubiastwo nadzorcy!
Jak doszo do tego przesunicia, do tgo zelenia Wiera Figner wyjania,
e czciowo byo to wynikiem ludzkich zalet poszczeglnych komendantw,
czciowo za, andarmii zyli si z tymi, ktrych pilnowali, przyzwyczaili
si. Niemao zapewne zawdziczali winiowie wasnej nieustpliwoci,
poczuciu godnoci i samoopanowaniu. Ale ja sdz, e zadecydowa klimat
tych lat, wiee, wilgotne podmuchy wyprzedzajce nawanic, ten wietrzyk
wolnoci, ktry ju snu si nad
1 Pami pracy (Zapieczatlionnyj trud) Wiery Figner.
2 P.A. Krasikow, ten sam, ktry skae pniej na mier metropolit
Beniamina, czyta w twierdzy Piotra i Pawia Kapita (ale tylko przez rok, bo
go wypucili). spoeczestwem! Gdyby nie on, to mona by najwyej wkuwa
co poniedziaek z andarmami krtki kurs (ale go jeszcze nie byo),
musztrowa i dba o dyscyplin. I zamiast Pamici pracy doczekaaby si
339
Wiera Nikoajewna za zerwanie epoletw dziewiciu gramw w lochu.
Do rozchwierutania i osabienia carskiego systemu wiziennego doszo,
rzecz jasna, nie samo przez si tylko dlatego, e cae spoeczestwo razem
z rewolucjonistami starao si go podway i wymia. Carat przegra
wasn gow nie w Lutym, w czasie ulicznej strzelaniny, tylko o kilka
dziesicioleci wczeniej: w momencie, gdy modzie z zamonych rodzin
zacza uwaa pobyt w wizieniu za zaszczyt, liniowi za oficerowie (a
nawet gwardzici) podanie rki andarmowi za dyshonor. Im bardziej te
wiotcza system wizienny, tym ostrzej rysoway si kontury zwyciskiej etyki
winiw politycznych i tym wyraniej czonkowie partii rewolucyjnych
zdawali sobie spraw z siy wasnej i swoich wasnych nie za
pastwowych praw.
I wtedy to nadszed rok Siedemnasty, a na jego karku wjecha Osiemnasty.
Przejdmy od razu do 18. Przedmiot naszej analizy nie pozwala nam
zajmowa si duej 17.: po marcu wszystkie wizienia polityczne (kryminalne
rwnie) karne i ledcze, a take wszystkie miejsca cikich robt
opustoszay i jak waciwie przeyli ten rok wizienni klucznicy i nadzorcy
z katorgi to zagadka; zapewne psim swdem uchowali si na ogrdkach
dziakowych, pomagajc sobie upraw ziemniaczkw. (Po 1918 ju im byo
znacznie lej, a w wizieniu na Szpalernej jeszcze w 1928 roku dosugiwali
si emerytury przy nowym reymie; jako to leciao).
Ju w ostatnim miesicu 1917 roku zaczo stawa si jasne, e bez wizie
jednak nie mona si obej, e niektrych ludzi nie mona trzyma gdzie
indziej, jak za krat (patrz rozdzia II) po prostu dlatego, e nie ma dla nich
miejsca w nowym spoeczestwie. W ten sposb rozog midzy rogami
przebyto jednym skokiem, na olep i zaczto domacywa si drugiego
rogu.
Oczywicie, powiedziane zostao z punktu, e okropnoci carskich wizie
nigdy wicej ju si nie powtrz: e nie ma mowy o stosowaniu dolegliwoci
w charakterze rodkw wychowawczych, e nie bdzie w wizieniach ani
milczenia, ani cel pojedynczych, ani izolowanych spacerw z jakim tam
obowizkiem chodzenia gsiego, e nie bdzie nawet zamykania cel3!
drodzy gocie, kontaktujcie si ze sob, roz
Tom zbiorowy Od wizie... mawiajcie, ile dusza zamarzy, skarcie si jeden
drugiemu na bolszewikw. Nowe wadze wizienne skupiy za uwag na
przygotowaniu bojowym stray zewntrznej i zajte byy przejmowaniem masy
spadkowej po caracie w postaci wiziennych budynkw i zasobw (nie bya to ta
cz machiny pastwowej, ktr naleao rozwali, a pniej zbudowa od nowa).
Okazao si na szczcie, e wojna domowa nie doprowadzia do zburzenia adnego
z gwnych wizie centralnych. Konieczne byo tylko odcicie si od tych starych,
zaszarganych terminw. Teraz nazywano je politizolatorami; wykazujc t
dwudzieln nazw, e czonkowie byych rewolucyjnych partii uznani s za
politycznych przeciwnikw i e kraty maj ju nie charakter represyjny, lecz i ich
340
zadaniem jest tylko izolacja (i to zapewne tymczasowa) tych staromodnych
rewolucjonistw od nowego spoeczestwa w fazie niepowstrzymanego rozwoju.
W tej wanie intencji pod sklepieniami starych centralniakw (w Suzdalu zdaje si
ju od czasw wojny domowej) znaleli si eserowcy, esdecy i anarchici.
Wszyscy oni wrcili do wizie wiadomi swoich aresztanckich praw
i pamitajc o dawnej tradycji ich obrony. Uwaali, e maj pene prawo
(wywalczone za czasw caratu i potwierdzone przez rewolucj) do specjalnej
politycznej racji ywnociowej (wliczajc w to rwnie p paczki papierosw
dziennie); do zakupw na rynku (twarg, mleko); do nieskrpowanych
spacerw po wiele godzin dziennie; do uywania przez wizienn
administracj formy wy w rozmowach z nimi (sami za w obecnoci kogo
z administracji nie wstawali); dalej wsplne celki dla ma i ony; gazety,
czasopisma, ksiki, przybory pimienne i przedmioty osobistego uytku
z brzytwami i noycami wcznie wszystko to w celi; trzy razy miesicznie
wysyanie i otrzymywanie korespondencji; raz na miesic widzenie;
oczywicie okna musz by przejrzyste (nie byo jeszcze wtedy poj
kaganiec, blinc); adnych przeszkd przy odwiedzaniu innych cel:
spacerniki z trawnikiem i krzakami bzu; wolny wybr towarzystwa
w czasie spacerw i prawo do przerzucania woreczka z poczt z jednego
spacernika na drugi; ekspediowanie kobiet w ciy z wizienia na zesanie
dwa miesice przed porodem4.
Ale to wszystko wchodzi dopiero w zakres politreymu. Polityczni winiowie
lat dwudziestych dobrze jeszcze pamitali co idcego znacznie dalej:
samorzd winiw politycznych i pynce std po
4 Od 1918 roku ju si wcale nie krpowano i zamykano w wizieniach
rwnie eserki w odmiennym stanie. czucie, e jest si w wizieniu czstk
caoci, ogniwkiem gromady. Samorzd (wolne wybory starostw, dbajcych
wobec administracji o wszystkie interesy wszystkich winiw) osabia presj
wizienia na poszczeglnych skazanych bo bra j na wsplne barki
i potgowa kady protest bo dawa mu si chru.
Tego to wszystkiego zaczli oni broni! Wadze za wizienne wszystko
postanowiy im odebra! Zacza si tedy gucha walka, bez salw
artyleryjskich; tylko czasem rozlegay si wystrzay karabinowe, a brzk
wybijanych szyb sycha przecie nie dalej ni o p wiorsty. Toczya si
gucha walka o resztki wolnoci, o resztki prawa do wasnych opinii, trwaa ta
gucha walka prawie 20 lat, ale nie powicono jej piknie ilustrowanych
foliaw. I wszystkie jej przypywy i odpywy, rejestry zwycistw i klsk, s
dla nas dzisiaj niedostpne, poniewa Archipelag nie ma wasnego
pimiennictwa, a tradycja ustna koczy si wraz z ludzkim yciem. I czasem
tylko przypadkowo odamki tej bitwy dolatuj do nas, owietlone
ksiycowym, wtrnym i niewyranym blaskiem.
Ale mymy te niele przez ten czas zhardzieli! znamy ju bitwy oddziaw
pancernych, znamy ju eksplozje atomowe wic co to dla nas w ogle za
bitwa, przy ktrej caej parady zamyka si ludzi na klucz, a winiowie,
341
pragnc wprowadzi w ycie swoje prawo do wzajemnych kontaktw, pukaj
gono w mury, przerzucaj si okrzykami z okna do okna, spuszczaj
grypsy na nitkach z pitra na pitro i domagaj si, eby przynajmniej
starostowie frakcji partyjnych mogli swobodnie chodzi z celi do celi? Czy to
dla nas prawdziwa walka, jeeli naczelnik wizienia ubiaskiego wchodzi do
celi, za anarchistka Anna Gwa (1926 rok) lub eserka Katia Olicka (1931
rok) odmawiaj wstawania przy jego wejciu? (A ten dzikus za kar pozbawia
je prawa... wychodzenia z celi za potrzeb). To ma by walka, jeeli dwie
dziewczyny, Szura i Wiera (1925 rok) protestujc przeciw poniajcemu,
ubiaskiemu zakazowi prowadzenia rozmw inaczej ni szeptem zaczynaj
gono piewa w celi (nic szczeglnego, tylko o wionie i bzach)
a wwczas naczelnik wizienia, otysz Dukes wlecze je za wosy korytarzem
do wychodka? Albo jeeli (1924 rok) w aresztanckim wagonie leningradzcy
studenci piewaj rewolucyjne pieni, a eskorta pozbawia ich za to wody do
picia? Studenci krzycz: Nawet carscy konwojenci nie zrobiliby tego! wic
eskorta bierze si do bicia? Albo gdy eserowiec Kozw w trakcie wysyki
etapem do Korni gono wyzywa stra od oprawcw i gdy za to wczony
jest po ziemi i bity?
Przecie przyzwyczailimy si uwaa za odwag tylko ten jej rodzaj, ktry
przejawia si na wojnie (no i jeszcze ten od lotw kosmicznych), co to
dzwoni orderami. Zapomnielimy o innej odwadze cywilnej a tylko ona!
tylko ona! tylko ona potrzebna jest naszemu spoeczestwu! tylko jej u nas
nie wida...
W 1923 roku w wiatskim wizieniu eser Stryski i towarzysze (ilu ich byo?
jak si nazywali? przeciw czemu protestowali?) zabarykadowali si w celi,
oblali materace naft i sami si spalili w zupenej zgodzie z tradycjami
Szlisselburga, eby ju nie siga gbiej. Ale ile podobny gest robi haasu
niegdy, jakie to poruszenie wywoao w caym rosyjskim spoeczestwie!
teraz za nie dowiedziaa si o tym ani Wiatka, ani Moskwa, ani historia.
A tymczasem miso ludzkie skwierczao na ogniu zupenie tak samo!
Pomys zamiany wysp Soowieckich na miejsce zesania wzi si ze
spostrzeenia, e to bardzo odpowiedni punkt, poniewa przez p roku nie
ma on cznoci ze wiatem zewntrznym. aden krzyk stamtd nie dojdzie,
moesz tam spokojnie bawi si w caopalenie. W 1923 roku przywieziono
tam przeto z Pertominska (pwysep Onieski) grup aresztowanych
socjalistw i rozmieszczono w trzech odlegych pustelniach klasztornych.
Oto pustelnia Sawwatiewska dwa oddziay byego hospicjum dla ptnikw,
cz jeziora naley do ony obozowej. Przez pierwsze miesice wydaje si,
e wszystko jest w porzdku: przestrzegany jest politreym, niektrym
krewnym udaje si dotrze a tu na widzenia, a wszystkie pertraktacje
z administracj wizienn prowadzone s przez starostw trzech partyjnych
grup. Caa ona pustelni jest on woln, wewntrz niej wizie moe
i rozmawia, i robi wszystko bez przeszkd. /
Ale ju wtedy, o wicie epoki Archipelagu, rozpezy si uporczywe pogoski:
342
politreym bdzie zlikwidowany... likwiduj politreym...
I rzeczywicie, doczekawszy si poowy grudnia gdy koczy si nawigacja
i wszelka czno ze wiatem naczelnik soowieckiego obozu Eichmans5
obwieci: owszem, wydana zostaa nowa instrukcja w sprawie reymu
wiziennego. Nie wszystko zostaje skasowane, bynajmniej! ograniczone
bdzie prawo korespondencji i co tam jeszcze, a najwaniejsze, e
z dniem 20 grudnia 1923 roku zabrania si wychodzenia z mieszkalnych
budynkw po 6 wieczorem.
Frakcje partyjne decyduj si na protest, escrowcy i anarchici wyaniaj
grup ochotnikw, ktrzy wanie 20 grudnia maj wyj na spa
Jak przypomina Eichmanna, co?... cer demonstracyjnie, po szstej wieczr.
Ale naczelnik Sawwiatiewskiej pustelni Nogtiew tak ma ch postrzela
sobie, e jeszcze przed fataln 6 godzin (a moe nie nastawi dobrze
zegarka? jeszcze wtedy nie sprawdzao si wedug radia), uzbrojeni
konwojenci weszli w obrb ony i otworzyli ogie do winiw,
spacerujcych spokojnie i w zgodzie z regulaminem. Trzy salwy. Szeciu
zabitych, trzech ciko rannych.
Nastpnego dnia przyjecha Eichmans: to godne poaowania
nieporozumienie. Nogtiew zostanie usunity (dosta! przeniesienie i awans).
Pogrzeb zabitych. Chr piewa w soowieckim pustkowiu stary, rewolucyjny
marsz aobny. (Czy aby nie po raz ostatni zezwala si na to zawodzenie po
dopiero co zabitych?). Przywalili ich mogi wielkim gazem morenowym
i wyryli na nim nazwiska6.
Nie sposb powiedzie, aby prasa ten wypadek przemilczaa. W Prawdzie
pojawia si wzmianka petitem: winiowie napadli na stranikw i szeciu
ludzi zgino. Uczciwa gazeta Rote Fahne pisaa za o buncie na
Solwkach7.
Ale politreym zosta uratowany! I przez cay rok nikt nie zajkn si
o nowych zmianach.
Przez cay 1924 rok, owszem. Ale pod jego koniec rozpezy si uporczywe
pogoski, e w grudniu znw zacznie si wprowadzanie nowego regulaminu.
Smok ju poczu gd, potrzebne mu byy nowe ofiary.
I oto trzy pustelnie socjalistyczne Sawwiatiewska, Troicka i Muksamska,
lece na trzech rozmaitych wyspach, potrafiy jednak nawiza
konspiracyjn czno i tego samego dnia wszystkie partyjne frakcje ze
wszystkich trzech pustelni zoyy owiadczenia z ultymatywnymi daniami
wobec Moskwy i administracji wysp Soowieckich: albo przed kocem
nawigacji wszyscy winiowie bd std wywiezieni, albo te dotychczasowy
regulamin ma pozosta w mocy. Tern in ultimatum oznaczono na dwa
tygodnie, groc, e inaczej we wszystkich pustelniach rozpocznie si
godwka. Taka jedno zasugiwaa na uwag. Takiego ultimatum nie mona
puci mimo uszu. Dzie przed upywem terminu przyjecha Eichmans
kolejno do kadej pustelni i owiad
6 W 1925 roku gaz zosta odwrcony, przez co napisy zniknely z oczu. Kto
343
bywa na Solwkach jako turysta niech poszuka i sam popatrzy!
7 Wrd eserowcw siedzcych w Sawwatiewskiej pustelni by rwnie Jurij
Podbielski. Zgromadzi on wiadectwa lekarskie dotyczce soowieckiej
masakry, pragnc je w przyszoci gdzie opublikowa. Ale po upywie roku,
podczas rewizji w Swierdowskim wizieniu tranzytowym, wykryto dokumenty
w podwjnym dnie jego kuferka. Tak oto potyka si rosyjska Historia... czy,
e Moskwa odpowiedziaa odmownie. Nastpnego wic dnia we wszystkich
trzech pustelniach (czno midzy nimi te miaa ulec przerwaniu)
rozpoczto godwk z tym, e wolno byo pi wod. W Sawwatiewskiej
godowao okoo 200 ludzi. Sami podjli postanowienie, aby chorych od tego
obowizku uwolni. Lekarzaresztant codzienne bada godujcych.
Godwka kolektywna zawsze trudniejsza jest do przeprowadzenia ni
indywidualna; decyduje przecie wytrzymao nie najsilniejszych, lecz
najsabszych uczestnikw. Godwka ma sens tylko wtedy, gdy wszyscy
decyduj si na ni stanowczo, gdy kady zna innych osobicie i jest ich
zupenie pewien. Kiedy udzia bierze kilka rnych frakcji partyjnych, gdy
uczestnikw jest kilkuset nieuniknione s rozbienoci i rozterka moralna
podsycana jeszcze przez innych. Po pitnastu dobach godu
w Sawwatiewskiej pustelni trzeba byo przeprowadzi tajne (urny
przenoszono z izby do izby) gosowanie: trzyma si dalej, czy przerwa
godwk?
A Moskwa i Eichmas czekali sobie: sami przecie godu nie czuli, stoeczne
gazety nie rozwodziy si nad godwk, nie byo te studenckich wiecw pod
soborem Kazaskim. Gucha taj no nadawaa ju miao dany ksztat
naszej historii.
Pustelnie postanowiy zakoczy godwk. Nie wygray jej. Ale, jak si
okazao, nie przegray jej rwnie: regulamin w czasie tej zimy nie uleg
zmianie, dodano tylko obowizek wyrbu i dowozu drzewa z lasu; to ju byo
logiczne. Wiosn za 1925 roku okazao si, e godwka przyniosa
w rezultacie wygran: aresztantw ze wszystkich trzech pustelni
ewakuowano z wysp Soowieckich! Na stay ld! Dosy ju polarnych nocy
i procznej izolacji! Tylko e eskorta i warunki wyywienia w drodze byy
(jak na owe czasy) jakie bardzo surowe. Wkrtce za okazao si, e
winiowie padli ofiar podstpu: pod pretekstem, e starszyzna powinna
korzysta z pewnych wygd, ulokowano starostw w sztabowym wagonie,
razem ze sprztem gospodarczym. W ten sposb grupa zostaa jakby bez
gowy. Wagon ze starostami odczepiono w Wiatce i posano do Tobolskiego
izolatora. Dopiero wtedy wyjanio si, e zeszoroczna godwka zakoczya
si klsk: siln i wpywow starszyzn odcito do reszty po to, aby
przykrci rub. Jagoda i Katanian osobicie kierowali operacj
rozmieszczenia byych wyspiarzy w dawno ju gotowym, lecz a do tej chwili
stojcym pustk budynku wiziennym Grnouralskiego izolatora, ktry w ten
sposb zosta przez nich zainaugurowany wiosn 1925 roku (naczelnikiem
zosta niejaki Dupper) aby zasyn w przyszoci i budzi potem przez
344
cae dziesiciolecia zasuony strach.
W izolatorze przybyszom z Sowek od razu odebrano swobod ruchw:
cele zamknite zostay na klucz. Udao si mimo wszystko wybra nowych
starostw, nie mieli oni jednak ju prawa do odwiedzania cel. Wzbronione
zostao przekazywanie bez ogranicze pienidzy, rzeczy i ksiek z jednej
celi do drugiej, jak to bywao dawniej. Gdy pewnego razu ktry z winiw
zacz woa drugiego stojcy na wiey wartownik strzeli w okno ccii.
W odpowiedzi urzdzono raban powybijano szyby, poniszczono wizienne
sprzty. (A W naszych wizieniach warto dobrze si namyle nad
podobnym gestem jak wybijesz w celi szyb, to mog jej wcale na zim nie
wstawi, nic nadzwyczajnego. To za caratu szklarz musiaby przybiec
duchem). Walka trwaa dalej, aleju z desperacj i w warunkach
niekorzystnych dla skazacw.
W 1928 roku (wedug relacji Piotra Piotrowicza Rubina) zjakiej tam
przyczyny nowa powszechna godwka ogarna cay Grnouralski izolator.
Ale teraz ju nie byo dawnej solennej atmosfery ani wasnego lekarza
i przyjacielskiej zachty. Ktrego dnia godwki stranicy zaczli wdziera
si do cel w przewaajcej liczbie i po prostu bi wyndzniaych ludzi
pakami i buciorami. Pobili ich wic i godwka si skoczya.
Naiwn wiar w skuteczno godwek zawdziczamy dawnym
dowiadczeniom i starym ksikom. Godwka za jest broni wycznie
moraln, kto po ni siga, ten zakada, e jego stranik nie wyzby si jeszcze
resztek sumienia. Albo e boi si on gosu opinii. I tylko wtedy godwka ma
znaczenie.
Carscy stranicy wizienni byli jeszcze zieloni: jeli wizie zaczyna
godwk przejmowali si, wzdychali, troszczyli si o niego, przenosili do
szpitala. Przykadw jest mnstwo, ale nie im jest powicona ta praca. To
wrcz mieszne, ale wystarczyo, e Walentynow godowa przez 12 dni
i uzyska nie jak tam ulg, lecz BEZWARUNKOWE WYPUSZCZENIE NA
WOLNO w okresie ledztwa (i wyjecha do Szwajcarii, do Lenina).
Nawet w orowskim centralniaku katorniczym kada godwka koczya si
niezmiennie sukcesem. Winiowie z pomoc godwki uzyskali zagodzenie
reymu w 1912 roku, a w 1913 dalsze ustpstwa, w ich liczbie prawo do
wsplnych spacerw wszystkich katornikw politycznych. Spacery te tak
mao byy widocznie zakcane przez nadzorcw, e winiom udao si
dziki temu skompilowa i przesa za mury swj apel Do ludu rosyjskiego
(podkrelam chodzi o apel wystosowany przez winiw skazanych na
cikie roboty!), ktry zosta! OPUBLIKOWANY! (tu ju czowiek rozdziawia
gb! kto tu zwariowa?). W 1914 roku w numerze 1. czasopisma Wiestnik
katorgi i ssyki8 (a sam ten Wiestnik to mao? moe by te u nas sprbowa
podobnej publikacji?). W 1914 roku kosztem piciu dni godwki co prawda
bez wody, Dzieryriski i czterech jego towarzyszy uzyskali zaspokojenie
wszystkich swoich licznych da, dotyczcych warunkw pobytu
w wizieniu9.
345
Prcz cierpie sprawianych przez sam gd, godwka nie grozia
aresztantowi adnymi innymi kopotami. Nie mona go byo za godwk
pobi, postawi drugi raz przed sdem, powikszy mu wyrok, rozstrzela,
ani wysa etapem. (Wszystko to poznali winiowie w pniejszym okresie).
Podczas rewolucji 1905 roku i w latach nastpnych aresztanci poczuli si
w takim stopniu gospodarzami wizie, e nie fatygowali si nawet, aby
proklamowa godwk, lecz albo niszczyli wizienne sprzty (tzw.
obstrukcja), albo posuwali si do tego, by ogasza strajk, chocia
wydawaoby si, e nie ma to w ich wypadku sensu. Tak na przykad
w miecie Nikoajew w 1906 roku 197 aresztantw z miejscowego wizienia
proklamowao strajk uzgodniony, oczywicie, z towarzyszami z zewntrz.
Z okazji tego strajku ci towarzysze wydrukowali ulotki i zaczli zwoywa
codziennie wiece pod bramami wizienia. Wiece te (aresztanci za rozumie
si samo przez si asystowali przy nich, bo okna niczym nie byy
zasonite) miay zmusi administracj do przyjcia da strajkujcych.
Nastpnie ci z ulicy, i ci stojcy przy okiennych kratach piewali chrem
rewolucyjne pieni. Cigno si to (bez adnych przeszkd! a by to rok
porewolucyjnej reakcji) przez osiem dni pod rzd! Dziewitego dnia wszystkie
dania aresztantw zostay przyjte! Podobne akcje miay wwczas miejsce
rwnie w Odessie, Chersoniu i Jelizawietgradzie. Zwycistwa byy wtedy
atwe!
Dobrze byoby sprawdzi przy okazji, jak przebiegay godwki za czasw
Rzdu Tymczasowego, ale c, tych kilku bolszewikw, ktrzy midzy
wypadkami lipcowymi a rebeli Korniowa siedzieli w wizieniu (Kamieniew,
Trocki, troch duej Raskolnikow), nie miao wida powodu do
proklamowania godwek.
* Gernet, Historia carskich wizie, Moskwa 1963 rok, tom V, rozdz. 8.
Ibidem.
W latach 20. na budujc histori godwek pada cie (oczywicie
zaley z czyjego punktu widzenia...) Ten szeroko znany i, zdawaoby si,
tak skuteczny sposb walki zaczyna by stosowany, co byoby zrozumiae,
nie tylko przez oficjalnie uznanych politycznych, lecz rwnie przez nie
uznanych za takich kaerw (artyku 58) i przez rozmaite przypadkowe
elementy. Jednake jako stpiy si te strzay, tak niegdy gboko drce,
albo moe przechwytywaa je zaraz w locie jaka elazna rka. Co prawda,
przyjmowane s jeszcze pisemne deklaracje o rozpoczciu godwki
i niczego wywrotowego w nich si tymczasem nie widzi. Ale wprowadzane
s w ycie nieprzyjemne nowe zasady: godujcy powinien by odizolowany
w specjalnej pojedynce (w Butyrkach w baszcie Pugaczowa); o godwce
nie powinien wiedzie nie tylko, skory do wiecowania, wiat zewntrzny, nie
tylko ssiednie cele, ale nawet ta cela, w ktrej protestujcy siedzia a do tej
chwili wszak to rwnie jaka spoeczno i od niej te powinien by
odcity. Przepis znajduje uzasadnienie w tym, e administracja powinna
mie pewno, i godwka przeprowadzana jest w sposb rzetelny e
346
towarzysze z celi nie dokarmiaj cichcem godujcego. (A jak to byo
sprawdzane dawniej? Wierzono na sowo honoru?...).
Mimo to, mona byo jeszcze w tych latach osign drog godwki uznanie
jakich osobistych da.
W pocztkach lat 30. zaznacza si nowy zwrot myli pastwowej w stosunku
do problemu godwek. Bo i na co zday si pastwu nawet takie osabione,
izolowane, na poy zduszone godwki? Czy nie blisi bdziemy ideau jeli
zaoymy, e aresztanci w ogle nie maj wasnej woli ani monoci
podejmowania wasnej decyzji, bo wszak myli za nich i decyduje
administracja? Tak, chyba tylko tacy winiowie mo^ mie prawo do
istnienia w nowym spoeczestwie. W pocztkach lat 30. przestano zatem
przyjmowa uzasadnione nawet deklaracje o rozpoczciu godwki.
Godwka jako sposb walki wicej nie istniej e! oznajmiono w 1932 roku
Katarzynie Olickiej i wielu jeszcze innym. Wadze skasoway godwki!
I basta. Ale Olicka nie podporzdkowaa si i godwk rozpocza.
Pozwolono jej godowa w pojedynczej celi pitnacie dni i nocy. Nastpnie
zabrano j do szpitala, gdzie celowo stawiano przed ni mleko i suchary.
Jednake nie poddaa si pokusie i dziewitnastego dnia odniosa
zwycistwo: otrzymaa prawo do duszych spacerw, czytania gazet
i paczek politycznego Czerwonego Krzya. (Niele trzeba si byo wysiH,
eby dosta te, dozwolone przez prawo, paczki!). A w ogle by to sukces
drobniutki i zbyt wielkim kosztem osignity. Olicka wspomina rwnie
bezmylne godwki, przeprowadzane przez innych winiw: niektrzy
godowali po 20 dni, aby dosta zatrzyman w administracji paczk, albo po
to, aby mc sobie dobra innego towarzysza spacerw. Czy to warto?
Przecie wwiezieniu nowego typu nie moe czowiek odzyska raz utraconych
si. Prawosawny sekciarz Kooskow zabra si do godwki i 25. dnia umar.
Czy w ogle mona pozwoli sobie na godwk w Wizieniu Nowego
Typu? Przecie Stranicy Nowego Typu korzystajc z przywilejw sekretu
i tajnoci prowadzili takie oto potne rodki przeciw godwkom:
1. Bezgraniczn cierpliwo administracji. (Poznalimy j ju przy omawianiu
poprzednich przykadw).
2. Wprowadzanie w bd. To take konsekwencja tajnoci. Kiedy kady krok
staje si wiadomy korespondentom gazet, wprowadzanie w bd wcale nie
jest atwe. W naszych za warunkach dlaczego waciwie nie ucieka si
do oszustwa? W 1933 roku, w chabarowskim wizieniu. S.A. Czebotariow
godowa przez 18 dni dajc, aby zawiadomiono rodzin o miejscu jego
pobytu (przyjechali z KWD, on nagle zagin i niepokoi si o on, ktra
o niczym nie wiedziaa). 17. dnia odwiedzi go zastpca naczelnika OGPU
Kraju Chabarowskiego Zapadnyj oraz chabarowski prokurator naczelny (ju
ze samych rang wida, e dugie godwki nie byy zjawiskiem tak znowu
czstym). Pokazali mu oni kwit telegraficzny: widzicie, ona zawiadomiona!
przez co skonili go do zjedzenia bulionu. Kwit za by faszywy! (Dlaczego
jednak zajy si spraw a tak wysokie szare? Nie o ycie Czebotariowa im
347
chodzio. Najwidoczniej w pierwszej poowie lat 30. istniaa jeszcze jaka
osobista odpowiedzialno wadz za przecigajce si godwki).
3. Sztuczne odywianie przemoc. Chwyt ten z pewnoci zapoyczono ze
zwierzyca. Stosowany by moe te tylko tam, gdzie wszystko jest tajne.
W 1937 roku sztuczne odywianie byo ju, jak si zdaje, szeroko
stosowane. Na przykad w czasie grupowej godwki socjalistw
w jarosawskim wizieniu centralnym, 15. jej dnia zastosowano sztuczne
odywianie wobec wszystkich uczestnikw.
Zabieg ten pod wieloma wzgldami przypomina zgwacenie zreszt nie jest
niczym innym: czterech mocnych chopw rzuca si na sab ludzk istot po
to, aby pokona jej opr, pokona tylko raz i nie jest wane, co dalej bdzie
z tym czowiekiem. Wystpuje tu tak samo, jak przy gwacie element
amania woli: nie tak bdzie, jak ty chcesz, tylko tak, jak ja chc, le i nie
sprzeciwiaj si. Usta otwiera si specjaln szpatuk, rozszerza si otwr
midzy zbami, wprowadza si szlauch: ykajcie!. Jeli za czowiek nie
chce yka, szlauch wsuwa si gbiej i pynny roztwr pompuje si wprost do
przeyku. Nastpnie robi si masa brzucha, aby wizie nie mg
zwymiotowa. czne wraenie zbrukania moralnego, ckliwej sodyczy
w ustach i bogiej peni w odku jest rozkosznie mie.
Nauka nie zasypiaa gruszek w popiele i opracowane byy wkrtce take
inne metody karmienia: przez odbytnic, kroplwk przez nos.
4. Nowy pogld na godwki. Godwka jest kontynuacj dziaalnoci
kontrrewolucyjnej w murach wizienia, stanowi przeto podstaw do
wymierzenia nowej kary. To nowe nastawienie stwarzao moliwo narodzin
zupenie nowej dziaalnoci praktycznej Wizienia Nowego Typu, ale
pozostao raczej w dziedzinie pogrek. I, rzecz jasna, nie poczucie humoru
przeszkodzio ich realizacji, lecz chyba lenistwo: po co to wszystko, skoro
wystarczy cierpliwie odczeka? Cierpliwo i jeszcze raz cierpliwo sytego
wobec godnego. Gdzie w rodku 1937 roku nadesza dyrektywa:
administracja wizienia ju wicej zupenie nie odpowiada za wypadki mierci
podczas godwki! Znikn ostatni lad osobistej odpowiedzialnoci! (Teraz by
ju nie przyszed aden naczelny prokurator do Czebotariowa!...). Co wicej:
aby rwnie funkcjonariusze ledczy nie doznawali adnych cierpie
dusznych, zalecono, aby dni godwki wszcztej przez winia ledczego nie
byy zaliczane do przewidzianych terminw ledztwa, to znaczy: naley nie
tylko uwaa, i adna godwka nie miaa miejsca, ale nawet traktowa te
dni jako spdzone na wolnoci! Niech jedynym uchwytnym skutkiem godwki
bdzie wycieczenie aresztanta!
Innymi sowy: chcesz zdycha? To zdychaj!!
Arnold Rappoport mia nieszczcie podj godwk
w archangielskim wizieniu wewntrznym akurat w momencie nadejcia tej
dyrektywy. Bya to godwka szczeglnie cika, wic zdawaoby si tym
wiksze powinna bya zrobi wraenie mianowiciesucha, bez wody, trwaa
13 dni (porwna tylko te 5 dni przez ktre w ten sam sposb godowa
348
Dzieryski, zreszt nie w samotnej celi i zakoczone zwycistwem).
I w cigu tych trzynastu dni do pojedynki, gdzie go przeniesiono, wpada
tylko czasem felczer, nie przyszed za ani lekarz, ani te nikt z administracji,
choby po to, aby zapyta: o co chodzi, co chce on osign t godwk?
A do koca nikt go o to nie spyta... Jedynym przejawem zainteresowania
ze strony stray byo przeprowadzenie starannej rewizji w pojedynce, przy
ktrej zabrano mu schowan szczypt machorki i kilka zapaek. Tymczasem
Rappoport protestowa w ten sposb przeciw pastwieniu si nad nim
ledczego. Do swojej godwki przygotowa si naukowym sposobem:
otrzymawszy wczeniej paczk, jad tylko maso i obwarzanki, czarnego za
chleba nie bra do ust ju od tygodnia. Doprowadzi si godwk do takiego
stanu, e donie mia niemal przejrzyste. Przypomina sobie, e mia poczucie
lekkoci i jasnoci myli. Poczciwa,zawsze umiechnita straniczka Marusia
wesza ktrego dnia do jego pojedynki i szepna: Przerwijcie godwk,
i tak nie pomoe, dadz warn umrze! Trzeba byo tydzie wczeniej
zacz.... Posucha rady i przerwa godwk nic nie osignwszy.
Dano mu przynajmniej grzanego czerwonego wina z buk, po czym
stranicy przenieli go na rkach do celi oglnej. Po kilku dniach znw
zaczy si przesuchania. (Jednake, godwka nie bya zupenie daremna:
ledczy zrozumia, e Rappoport ma do siy woli i e nie boi si mierci,
wic te ledztwo zelao. Patrzajcie, to z ciebie taki wilk! powiedzia mu
ledczy. A wilk przytakn Rappoport. I waszym psem nigdy nie bd).
Rappoport jeszcze raz pniej rozpocz godwk, tym razem w kotasskim
wizieniu tranzytowym, lecz miaa ona odcie raczej komiczny. Oznajmi, e
da wznowienia ledztwa, i e nie pjdzie dalej z transportem. Na trzeci
dzie przyszli po niego: Zbieraj si, etap rusza! Nie macie prawa! Ja
goduj. Wwczas czterech zuchw podnioso go z ziemi, zacigno do
ani i wrzucio tam jak wr. Po ani, tym samym sposobem odnieli go na
wacht. Trudna rada, Rapoport dwign si jako i powlk si za
maszerujcym etapem przecie za plecami mia ju psy i bagnety.
W ten sposb Wizienie Nowego Typu odnioso zwycistwo nad
buruazyjnymi godwkami.
Silny nawet czowiek nie mia ju adnej innej monoci przeciwstawienia si
machinie wiziennej prcz samobjstwa. Ale czy samobjstwo to sposb
walki? Czy to nic kapitulacja?
Eserka Katia Olicka uwaa, e znaczenie godwek, jako metody walki,
poderwane zostao powanie przez trockistw i komunistw, idcych ich
ladem do wizie: Ze zbytni atwoci proklamowali je i ze zbytni
atwoci je przerywali. Nawet I.N. Smirnow, ich przywdca jak twierdzi
Olicka przed moskiewskim procesem 4 dni godowa, ale szybko si podda
i przerwa godwk. Podobno przed rokiem 1936 trockici z zasady
odrzucali wszelki rodzaj godwek przeciw wadzy sowieckiej i nigdy nie
udzielali poparcia godujcym eserom i esdekom10.
Niechaj historia oceni, czy suszny to zarzut, czy te niesuszny. Skdind
349
nikt ciej nie zapaci za godwki ni trockici (do ich godwek i strajkw
w obozach przejdziemy jeszcze w czci III).
atwe proklamowanie i przerywanie godwek jest zapewne w ogle
charakterystyczne dla natur zapalnych, emocyjnych. Ale takie natury zdarzay
si rwnie wrd starych rosyjskich rewolucjonistw, czste s i we
Woszech, i we Francji ale przecie nigdzie ani w Rosji, ani we
Woszech, ani we Francji nie potrafiono ludzi tak godwek oduczy, jak to
zrobiono z nami w Zwizku Sowieckim. Zapewne wcale nie mniej ludzi pado
ofiar i nie mniej hartu duchowego przejawiono w zwizku z godwkami
w drugiej poowie naszego wieku ni w pierwszej. Jednake zabrako
w kraju opinii publicznej! i dlatego wanie mogo zapuci korzenie
Wizienie Nowego Typu, a zamiast atwych zwycistw, udziaem winiw
stay si ponoszone w pocie czoa klski.
Mijay dzisiciolecia i czas robi swoje. Godwka pierwsze i najbardziej
naturalne prawo aresztanta stawaa si ju dla samych winiw rzecz
obc i niezrozumia, coraz mniej byo jej amatorw. Stranikom wiziennym
za zaczo si wydawa, e godwka to albo idiotyzm, albo zoliwe
wykroczenia.
Kiedy w 1960 roku Gennady Smieow, pospolitak, rozpocz
w leningradzkim wizieniu swoj dug godwk, wszedjednak pewnego
dnia do jego celi prokurator (a moe robi tylko obchd oglny) i zapyta: No
i po co si tak mczycie?. Smieow odpar:
Prawda milsza mi jest ni ycie!
Sowa te uderzyy prokuratora i wydaway mu si tak bezmylne, e
nastpnego dnia Smieow zosta odwieziony do leningradzkiego specszpitala
(domu wariatw) dla aresztantw. Lekarka powiedziaa mu wprost:
Istnieje przypuszczenie, e cierpicie na schizofreni.
Blisko grotw rogu, tam gdzie si tyka ju zwa, sterczay bye centralniaki,
zwane od 1937 roku specizolatorami. Tamszono tam wte ludzkie resztki,
odbierano ostatni szczt powietrza i wiata. I godwka zdziesitkowanych,
znuonych socjalistw w obostrzonym jarosaws
10 Na odwrt za zawsze dali dla siebie poparcia od eserowcw
i esdekw. W 1936 roku, w transporcie karagaskokolymskim nazywali
zdrajcami i prowokatorami tych, ktrzy odmawiali podpisu pod ich
telegramem do Kalinina z protestem przeciw wysianiu awangardy rewolucji
(to znaczy ich) na Kolyme. (Relacja Makotiskiego). kim izolatorze
w pocztkach 1937 roku, by to ju jeden z ostatnich rozpaczliwych
poryww.
Wci jeszcze dali oni wszystkiego tego co dawniej i prawa wyboru
starostw, i swobodnego kontaktu midzy celami, dali ale chyba ju nie
wierzyli, e to osign. Pitnastodniowa godwka, chocia zakoczona
przymusowym karmieniem przez odbytnic doprowadzia jednak do
odwojowania jakiej czstki ich praw: godzinnego spaceru, okrgowej gazety,
zeszytw do notatek. Zdoali to sobie wywalczy, ale jednoczenie zabrano
350
im ich wasne rzeczy i wrzucono do cel jednakowe, aresztanckie drelichy,
uniform specizolatora. A po niedugim czasie obcito p godziny spaceru,
pniej odebrano dalszych 15 minut.
Byli to wci ci sami ludzie, wczeni po wszystkich wizieniach i zesaniach
w myl regu Wielkiego Pasjansa. Niektrzy ju od 10, niektrzy od 15 lat nie
wiedzieli co to zwyczajne ludzkie ycie, znali tylko ndzne wizienne arcie
albo godwki. Nie wymarli jeszcze wszyscy z tych, ktrzy przed rewolucj
potrafili odnosi zwycistwa nad wizienn stra. Jednake wwczas ich
sojusznikiem by Czas, przeciwnik za z kadym dniem by sabszy. Teraz
natomiast mieli przeciw sobie i Czas i sprzymierzonego z nim, coraz
mocniejszego przeciwnika. Byli wrd nich rwnie ydzie modzi ci, ktrzy
zaczli uwaa si za eserw, esdekw, albo anarchistw ju po
unicestwieniu tych partii i jedynym przeznaczeniem tych neofitw byo tylko
siedzenie po wizieniach.
Caa wizienna walka socjalistw, z kadym rokiem coraz bardziej
beznadziejna, toczya si w samotnej prni, prawie ju bezpowietrznej. To
byo co innego ni za carskich czasw, gdy wydawao si, e wystarczy tylko
odemkn wizienne wrota, a spoeczestwo obrzuci winiw kwiatami.
Rozkadali stronice gazet i widzieli, jak si ich obrzuca wyzwiskami, jak ich
si nawet pomyjami oblewa (przecie wanie socjalici wydawali si
Stalinowi elementem najbardziej niebezpiecznym dla jego socjalizmu) a lud
milcza i co waciwie pozwalao przypuszcza, e wspczuje tym, za ktrych
nie tak dawno gosowa przy wyborach do Konstytuanty? Ale ju nawet gazety
przestay ich wyklina bo tak nikym wydawao si niebezpieczestwo,
groce ze strony rosyjskich socjalistw, tak mao wan, tak iluzoryczn
sama ich obecno. Na wolnoci wspominano o nich ju tylko w czasie
przeszym i zaprzeszym, a modziey nawet na myl nie przychodzio, e s
jeszcze gdzie ywi eserzy i ywi mienszewicy. I na czymkentskim albo
czerdyskim zesaniu w izolatorze Grnouralskim czy Wadimirskim, jak
mogli ci ludzie nie wpa w rozterk w ciemnej pojedynce, ju opatrzonej
w kaganie, jak mogli nie pomyle, e i program ich i przywdcy mylili si
tylko, e bdna bya caa ich taktyka i praktyka? I zaczo im si wydawa,
e wszystkie ich akcje niczym si od bezsennoci nie rniy. I ycie,
strawione na samych tylko cierpieniach zaczo im si rysowa jako fatalny
bd.
Cie samotnoci rozpostar si nad nimi czciowo take dlatego, e
w trakcie pierwszych lat porewolucyjnych w naturalny sposb przyjwszy
z rk GPU zasuony tytu winiw politycznych, tak samo w naturalny
sposb zgodzili si oni z GPU, e wszyscy, stojcy na prawo od nich11,
poczynajc od konstytucyjnych demokratw nie s to winiowie
politycznie, lecz tylko kaerzy, kontra, nawz dziejw. I ci, co brali na siebie
krzy za wiar Chrystusow take zaliczani byli do k a e r w. Ten kto
nie chce zna ani prawicy ani lewicy (a to w przyszoci my, my wszyscy!)
te jest uznany za k a e r a. W ten sposb czciowo dobrowolnie,
351
czci za bezwiednie, odcinajc si od innych, boczc si, dokonali oni
konsekracji przyszego artykuu 58, w ktrego jam take i oni mieli jeszcze
wpa.
Przedmioty i ludzkie dziaania wygldaj zdecydowanie inaczej, zalenie od
punktu, z ktrego sieje rozpatruje. W tym rozdziale opisujemy wizienn
kalwari socjalistw z ich punktu widzenia i oto staje ona przed nami
w czystym blasku tragedii. Ale ci kaerzy, ktrych polityczni traktowali na
Sowkach z lekcewaeniem, ci kaerzy tak o tej sprawie mwi: Polityczni?
Byli jacy niesympatyczni: do wszystkich odnosili si z pogard trzymali si
osobno, zawsze tylko ze swoimi, wci si domagali tych swoich ulg
i przydziaw. A midzy sob wci si kcili. Trudno, ale w tych
sowach te syszy si akcent prawdy. I te bezpodne, nieskoczone,
mieszne wrcz dyskusje. A te dania dodatkowych przydziaw
w obecnoci tumu godnych i biednych wspwiniw? W epoce
sowieckiej honorowy tytu winia politycznego okaza si darem zatrutym.
I nagle pojawia sijeszcze taki zarzut: a czemu to socjalici, tak beztrosko
uciekajcy z katorgi za cara zmikli nagle w sowieckim wizieniu? Gdzie
ich ucieczki? Ucieczki w ogle zdarzay si czsto ale kto przypomina
sobie ucieczk socjalisty?
Ci za winiowie, ktrzy uwaali si za stojcych jeszcze bardziej na lewo od
socjalistw trockici i komunici ci z kolei patrzyli wil
Nie lubi tych poj lewica, prawica; s umowne, wymienne i pozbawione
treci. kiem na socjalistw, jako na k a e r w, nie lepszych ni inni i w ten
sposb krg samotnoci si zamyka.
Trockici i komunici uwaajcy swoje pogldy za najczystsze
i najdoskonalsze, darzyli pogard, a nawet nienawici socjalistw (a take
siebie wzajem), siedzcych za tymi samymi kratami, spacerujcych po tych
samych wiziennych podwrcach. Olicka pisze w swoich wspomnieniach, e
w tranzytowym wizieniu w zatoce Wanino (1937 rok), kiedy socjalici
z mskiej ony usiowali krzykami porozumie si i podzieli si nowociami
z towarzyszkami z eskiej ony, odgrodzonej parkanem komunistki Liza
Kotik i Maria Krutikowa nie posiaday si z oburzenia, e to
nieodpowiedzialne zachowanie si socjalistw moe wszystkich narazi na
administracyjne kary. Powtarzay: Wszystkie nasze nieszczcia przez tych
socjalistycznych gadw. (Wyjanienie gbokie i jake zgodne z dialektyk!)
Wszystkich ich warto by wydusi! A tamte dwie dziewczyny z ubianki
pieway w 1935 roku tylko o bzach, bo jedna z nich bya eserk, a druga
komunistk z opozycji i dlatego nie miay wsplnego politycznego
repertuaru, a zreszt w ogle opozycjonistka nie powinna bya wsplnie
z eserk bawi si w protesty.
I podczas gdy w carskim wizieniu rozmaite partie czsto czyy si dla
wsplnych akcji (przypomnijmy tylko ucieczk z centralnika w Sewastopolu),
to w sowieckim wizieniu kada frakcja uwaaa, e czysto jej sztandaru
wymaga, by nie czy si nigdy z innymi. Trockici walczyli osobno, izolujc
352
si od socjalistw i komunistw, komunici za w ogle nie walczyli, jak
bowiem mona pozwoli sobie na walk przeciw wasnej wadzy i wasnemu
wizieniu?
I wanie dlatego komunici w izolatorach i wizieniach karnych zostali
cakowicie ujarzmieni wczeniej i w surowszy sposb ni inni. Komunistka
Nadieda Surowcewa w 1928 roku w jarosawskim centralniaku musiaa
chodzi na spacery tylko gsiego, szeregiem, bez prawa rozmowy, podczas
kiedy socjalici gadali sobie swobodnie, chodzc ca gromad. Nie wolno jej
byo ju pielgnowa kwiatw na dziedziriczyku a kwiaty zostay po
dawnych aresztantach, tych, co o swoje walczyli.
Gazet tejujej wtedy pozbawiono. (Za to Tajny Oddzia Polityczny GPU
pozwoli jej na trzymanie w celi dzie zebranych Marksa, Engelsa, Lenina
i Hegla). Widzenia z matk jej udzielono w zupenych prawie ciemnociach
i zgnbiona matka wkrtce umara (co moga pomyle sobie o warunkach,
w ktrych siedzi crka?).
Utrzymujce si wiele lat rnice zachowa miay swoje jeszcze dalsze
i gbsze konsekwencje w wiziennym yciu: w latach 3738 socjalici
przecie rwnie siedzieli i te dostawali swoje dychy. Ale regu byo, e nie
zmuszano ich do oczerniania samych siebie: przecie nie ukrywali oni swoich
odmiennych pogldw, zupenie wystarczajcych dla wyroku skazujcego!
Komunista za z zasady nie ma pogldw odmiennych wic za co tu go
sdzi, jeeli si przedtem go nie zmusi, aby sam siebie oczerni?
Chocia ogromny Archipelag szeroko ju si rozprzestrzeni to wcale nie
zanikay zwyczajne miejsca odsiadek. Stara wizienna tradycja
kontynuowana bya gorliwie. Wszystko to, co wnis Archipelag do sprawy
wychowania mas cho byy to zdobycze nowe i nie majce wprost ceny
jednak nie dawao jeszcze wraenia peni. Koniecznym uzupenieniem byy
dopiero TONy i w ogle system wizie karnych.
Nie kady wessany przez wielk Machin mia ulec zmieszaniu z mas
tubylcw Archipelagu. Znakomici przybysze z zagranicy, osobistoci zbyt
znane, winiowie, ktrych aresztowanie powinno byo pozosta tajemnic,
a take zdegradowani bezpieczniacy adn miar nie powinni byli
wypywa na obozow powierzchni: ich robota przy taczkach nie
wynagrodziaby ani niepotrzebnego rozgosu, ani uszczerbku moralno
politycznego12. Podobnie te socjalici stale walczcy o swoje prawa
w aden sposb nie powinni byli miesza si z tumem tote trzymano ich
osobno, pod pozorem zapewnienia im w ten sposb przywilejw i praw.
Znacznie pniej, w latach 50., jak jeszcze si przekonamy, TONy,
Wizienia Specjalne przydadz si rwnie dla izolowania obozowych
buntownikw. W ostatnich latach swego ycia, rozczarowawszy si co do
moliwoci reedukacji zodziei, Stalin rozkae rwnie rozmaitych pachanw
skazywa nie na obz, tylko na wizienie. I wreszcie trzeba byo zapewni
darmowy pastwowy wikt rwnie takim winiom, ktrzy mogliby od razu na
skutek sabego zdrowia umrze w obozie, nie odcierpiwszy kary, albo
353
takich jeszcze, ktrych w aden sposb nie mona byo zaprzc do zwykych
robt jak lepy Kopiejkin, 70letni starzec, ktry siadywa stale na rynku
w miasteczku Juriewiec nad Wog. Jego pieni i powie
Istnieje taki termin!... Kolorek bkitnobotnisty. dzonka przyniosy mu w nagrod
10 lat za KRD, ale trzeba mu byo zamieni obz na wizienie.
Stosownie do nowych zada, podlega konserwacji, renowacji, konsolidacji
i doskonaleniu stary majtek nieruchomy wizie, otrzymany w spadku po
dynastii Romanoww i sieci klasztorw. Niektre wizienia centralne, na
przykad Jarosawskie, urzdzone byy tak solidnie i wygodnie (drzwi obite
elazem, w kadej celi przymocowany do podogi st, taboret oraz prycza),
e konieczne okazao si tylko zaoenie kagacw na oknach i podzielenie
spacernikw na dziaki wielkoci celi (mniej wicej w 1937 roku zrbane
zostay w wizieniach wszystkie drzewa oraz przekopane warzywniki
i trawniki, ktre pniej zalano asfaltem). Inne, jak dawny klasztor
w Suzdalu, wymagay adaptacji, ale wszak zamknicie cielesnej istoty
czowieka w murach klasztornych i zamknicie istoty ludzkiej na mocy
obowizujcego prawa w wizieniu, maj w kocu cele materialnie zblione
i dlatego te budynki podobne daj si atwo adaptowa. Tak samo
przerobiony by rva wizienie karne jeden z oddziaw klasztoru
Suchanowskiego bo przecie trzeba byo nadrobi straty: forteca Piotra
i Pawa oraz Szlisselburg stay si obiektami muzealnoturystycznymi.
Wadimirski centralniak zosta rozszerzony i rozbudowany (wielki nowy
oddzia powsta za kadencji Jeowa), chtnie by wykorzystywany i cieszy si
znaczn frekwencj w cigu tego dziesiciolecia. Wspominalimy ju, e
czynny by centralniak w Tobolsku, a od 1925 roku otwarty zosta do staego
i bardzo intensywnego uytku centralniak Grnouralski. (Wszystkie te
izolatory wci,niestety, istniej i czynne s w chwili, gdy piszemy te sowa).
Z poematu Aleksandra Twardowskiego Za dal dal mona wnie, e za
Stalina nie zia pustk rwnie centralniak Aleksandrowski. Niewiele mamy
danych natomiast o wizieniu w Orle: istnieje obawa, e bardzo ucierpiao
podczas Wojny Narodowej. Ale przecie zawsze uzupeniao je w potrzebie
doskonale wyposaone wizienie karne w Dmitrowsku Orowskim.
W latach 20. w politizolatorach wikt by bardzo przyzwoity, na obiad zawsze
byo miso, do gotowania uywano wieych jarzyn, a w kantynie mona
byo dokupywa mleko. Znacznie pogorszy si wikt w latach 3133, ale
przecie nie lepiej jadao si wtedy na wolnoci. W tym okresie szkorbut
i omdlenia z godu nic byy wcale rzadkoci w politizolatorach. Pniej
jedzenie znw si polepszyo, ale to ju byo zupenie co innego. W 1947
roku, siedzcy we Wadimirskim TONnie I. Korniejew stale czu gd: 450
gramw chleba, 2 kostki cukru, dwie miseczki gorcej, ale nie treciwej zupy
i tylko wrztku byo ile chcc (znw kto moe powiedzie, e by to rok
nietypowy, e rwnie ludziom wolnym dawa si wtedy we znaki gd. Za to
pozwolono wspaniaomylnie w tamtym roku dokarmia winiw
z zewntrz: paczki mona byo przysya bez ogranicze).
354
wiato byo w celach zawsze racjonowane i w latach 30. i 40. kagace
i blince ze zbrojonego, mtnego szka sprawiay, e w celach panowa
wieczny pmrok (ciemno walnie si przyczynia do pognbienia czowieka!).
Grna szpara kagaca bya jeszcze czsto zacignita drobn siatk, zim
osiada na niej nieg i odcina ostatnie rdo wiata. Prby czytania
prowadziy tylko do psucia sobie wzroku i blu oczu. We Wadimirskim TON
ie, w zamian za to, przez ca noc pony w celach jaskrawe lampy, nie
dajc spa. W Dmitrowskim za wizieniu (N.A. Kozyriew) w 1938 roku
wieczorami i nocami jedynym rdem wiata by kaganek na peczce pod
sufitem, wypalajcy ostatki tlenu; w 30. roku wprowadzono obnienie
natenia w sieci, tak e lampy ledwie si arzyy.
Powietrze te podlegao normowaniu: lufciki zamykane byy na klucz
i otwierano je tylko w czasie, gdy cela sza do wychodka, jak o tym pisz
byli mieszkacy wizienia w Dmitrowie i Jarosawiu. (Eugenia Ginzburg:
midzy rankiem a por obiadu chleb zdy ju zar pleni, bielizna
pocielowa bya wilgotna, ciany pokryte zielonym nalotem). We
Wadimirze za w 48. roku powietrza ju nie normowano, okno stale byo
uchylone.
Spacery w rozmaitych wizieniach i w rnych okresach trway od 15 do 45
minut. Nie byo ju adnego Szlisselburskiego albo Soowieckiego kontaktu
z ziemi, wszystko co roso, zostao wyrwane, zadeptane, zalane betonem
i asfaltem. Zabraniano nawet podnoszenia gowy ku niebu podczas
spacerw patrze tylko pod nogi! jak wspominaj Kozyriew i Adamowa
(wizienie w Kazaniu).
Widzenia z krewnymi skasowane zostay w 1937 roku i ju ich nie
przywrcono. Listy do bliskich krewnych wolno byo pisa i otrzymywa od
nich dwa razy na miesic w cigu caego prawie tego okresu (ale
w Kazaniu po przeczytaniu trzeba byo nastpnego dnia zwrci list
administracji); to samo dotyczy kantyny, z ktrej mona byo korzysta
w miar otrzymywania z zewntrz ograniczonych sum.
Wan rol graa sprawa urzdzenia celi. Adamowa sugestywnie pisze
o radoci, jak odczua, gdy, zamiast podnoszonych prycz
i przyrubowanych do podogi stokw, zobaczya w suzdalskiej celi
zwyczajne drewniane ko z siennikiem i zwyky st.
We Wadimirskim TONie I.Korniejew przey kolejno dwa rozmaite rodzaje
wiziennego reymu: w latach 194748 siedzcym w celach nie odbierano
wasnej odziey, wolno byo wylegiwa si we dnie i klucznik rzadko zaglda
przez lipko. A pniej (lata 194953) cela zamykana bya na dwa rygle
(jeden klucz mia stranik, drugi za dyurny), lee we dnie zabraniano, nie
wolno byo te rozmawia na gos (w Kazaniu zawsze tylko szeptem!),
rzeczy wasne wszystkie poodbierane, winiowie poubierani w pasiaste
ubrania; listy tylko dwa razy rocznie i tylko wtedy, kiedy nagle przyjdzie to
naczelnikowi wizienia do gowy (kto przepuci taki dzie, ten musi ju
czeka na nastpny), a nadto wycznie na arkusikach dwukrotnie
355
mniejszych od pocztwki; coraz czstsze si staway niezwykle surowe
rewizje, robione naskokami, z wyprowadzaniem ludzi z cel i rozbieraniem
do naga. Kontakty midzy celami tpione byy do tego stopnia, e po kadym
pjciu do wychodka stranicy myszkowali po klozetach z rcznymi latarkami
i zagldali do kadego oczka. Za zostawienie napisu na cianie caa cela
obrywaa karcer. Karcery byy plag Wizie Specjalnych. W karcerze
mona byo znale si za kaszel (schowajcie gow pod koc, tam moecie
sobie kaszle); za chodzenie po celi (Kozyriew; nazywao si to, e,jest
nieopanowany); za szuranie butami (wizienie Kazaskie, a kobietom
wydano tam mskie trepy nr 44). Zreszt Eugenia Ginzburg susznie
podkrela, e karcer dawano nie za wykroczenia, lecz wedug planu: wszyscy
po kolei powinni byli posiedzie w nim troch i wiedzie, czym to pachnie.
W regulaminie by jeszcze inny punkt nadajcy si do szerokiej interpretacji:
W przypadku przejawienia w karcerze niezdyscyplinowania (?) naczelnik
wizienia ma prawo przeduy winiowi termin przebywania w nim do
dwudziestu dni. A czym jest to niezdyscyplinowanie?... Oto relacja
Kozyriewa (opisy karceru i wielu szczegw regulaminu tak s podobne we
wszystkich relacjach, e wyczuwa si wszdzie t sam rk wadzy). Za
chodzenie po celi wlepiono mu 5 dni karceru. Jesie, karcer nie jest
ogrzewany, zib. Zostawiaj czowieka w samej bielinie, bez butw, zamiast
podogi klepisko, peno kurzu (zdarza si te boto, a w Kazariskim
wizieniu warstwa wody). Kozyriew mia przynajmniej taboret (Eugenia
Ginzburg nawet tego nie miaa). Z pocztku zdawao mu si, e zamarznie,
e zginie. Ale stopniowo poczu jakie wewntrzne tajemnicze ciepo, a to go
uratowao. Nauczy si spa na siedzco. Trzy razy dziennie dawano mu
kubek wrztku, po ktrym czu si jak pijany. W trzystugramow kromk
chleba pewnego razu jeden z dyurnych wcisn mu potajemnie kostk
cukru. Kozyriew liczy dni wedug tych kromek i rytmu zmian owietlenia
w jednym z okienek wewntrznego labiryntu. Wiedzia, ejego pita doba
dobiega ju koca, ale wci go nie wypuszczano. Wyczulony jego such
uchwyci jaki szept dochodzcy z korytarza na temat szstego dnia, czy te
jeszcze szeciu dalszych dni. Na tym wanie polegaa prowokacja: chciano,
aby zacz woa, e 5 dni ju si skoczyo, e czas ju go zwolni i wtedy
za niezdyscyplinowanie mona by przeduy karcer. Ale Kozyriew pokornie
i w milczeniu odsiedzia jeszcze ca dob, wic zwolniono go wtedy jak
gdyby nigdy nic. (By moe naczelnik wizienia poddawa takiej prbie pokory
wszystkich po kolei? Karcer przeznaczony jest dla tych, co jeszcze nie
spokornieli).
Po powrocie z karceru cela wydala mu si paacow komnat. Kozyriew
oguch na p roku i zaczy mu si robi wrzody w gardle. Pewien za jego
towarzysz z celi zwariowa na skutek czstego siedzenia w karcerze
i Kozyriew przeszo rok siedzia we dwjk z wariatem. (Wiele wypadkw
obdu w politizolatorch wylicza Nadieda Surowcewa ona jedna
wymienia ich nie mniej, ni wykry ich Noworusski w kronikach Szlisselburga).
356
Moe zgodzi si teraz czytelnik, e stopniowo doszlimy a do czubka
drugiego ze wspomnianych rogw i e jest on chyba duszy ni ten
pierwszy? i chyba ostrzejszy?
Nie wszystkie relacje pokrywaj si. Starzy agrowcy twierdz jednogonie,
e Wadimirski TON lat 50. przypomina im sanatorium. Takiego zdania by
Wodzimierz Borysowicz Zeldowicz, ktry przyby tam ze stacji Abe i Anna
Piotrowna Skrypnikowa, ktr dostawiono (1956 rok) z kemerowskich
obozw. Skrypnikowa bya szczeglnie zaskoczona faktem, e regularnie co
10 dni wysya si podania winiw (zacza je pisa do... Organizacji
Narodw Zjednoczonych), a take monoci korzystania z doskonaej
biblioteki, zaopatrzonej rwnie w obcojzyczny dzia: do celi przynosz
peny katalog i mona wypisywa zamwienia nacay rok.
Nie zapomnijmy te o elastycznoci naszego Prawa: skazano tysice kobiet
(za ma) na wizienie. Nagle kto gwizdn wszystkim zamieni
wizienie na obz (grozio wida niewykonanie planu wydobycia zota na
Koymie)! No i zmieniono. Bez adnych tam sdw.
Wic czy istnieje w ogle wizienie jako takie? Czy to moe tylko
poczekalnia obozu?
I oto dopiero tutaj wanie tutaj! powinien by na dobr spraw rozpocz si
niniejszy rozdzia. Naleaoby w nim przypatrzy si temu drcemu wiatu,
ktre z upywem czasu promieniowa zaczyna na ksztat aureoli z duszy
samotnego winia. Oderwany od marnoci powszedniego ycia w sposb
tak zupeny, e nawet liczenie mijajcych minut pozwala mu na intymne
obcowanie ze Wszechwiatem samotny wizie powinien uwolni si od
caego tego balastu niedoskonaoci, ktry przeszkadza mu dawniej, nie
pozwalajc sklarowa si yciu a do przejrzystoci. Jak szlachetnym gestem
wyciga on palce, aby spulchni i przesia grudki ziemi ogrodowej (ach,
przecie ten asfalt!...). Jak gowa mu si sama podnosi ku Wiecznym
Niebiosom (ach, prawda, to zabronione!...). Z jak tkliw uwag przyglda
si skaczcemu po parapecie ptaszkowi (ach, prawda, kaganiec, siatka
i zamknity lufcik...). I jakie jasne myli, jak uderzajce nieraz
spostrzeenia zapisuje on na przydzielonym mu papierze (ach, prawda,
trzeba naprzd mc go kupi w kantynie, a pniej odda notatki na zawsze
do wiziennej kancelarii...).
Ale te nasze zrzdliwe komentarze zbijaj nas tylko z tropu. Trzeszczy
w szwach i pka plan tego rozdziau, bo nie wiemy ju waciwie: czy
w Wizieniu Nowego Typu, w Wizieniu Specjalnym (a jakim jeszcze?)
czy wic dusza ludzka ulega tam oczyszczeniu? czy moe spotyka j
ostateczna zagada?
Jeeli co dzie rano pierwsz rzecz, ktr widzisz, s oczy twego oszalaego
w celi towarzysza to czym sam siebie poratujesz w cigu nadchodzcego
dnia? Mikoaj Aleksandrowicz Kozyriew, ktrego wietn karier astronoma
przerwao aresztowanie, ratowa si tylko mylami o rzeczach wiecznych
i nieskoczonych: o materii, z ktrej zbudowany jest wszechwiat
357
i o Duchu Najwyszym, ktry j oywia; o ciaach niebieskich; o ich
wewntrznej budo wie;, a take o tym czym jest Czas i bieg tego Czasu.
I w ten sposb otworzya si przed nim nowa dziedzina fizyki. Tylko dziki
tym rozmylaniom wytrzyma w Dmitrowskim wizieniu. Ale myli jego
potkny si o cyfry, ktrych nie mg by zachowa w pamici. Nie potrafi
i dalej w swoich rozwaaniach potrzebne mu byy liczne dane liczbowe.
Skd wzi je w tej pojedynce, rozjanionej tylko kagankiem, do kfrej nawet
ptak wlecie nie moe? Zacz si modli: Panie! zrobiem wszystko, com
mg. Ale musisz mi pomc! Pom mi i dalej.
W tym okresie mia prawo do jednej tylko ksiki w cigu 10 dni (by ju sam
w swojej celi). W ubogiej bibliotece wiziennej byo kilka edycji tomu wierszy
Demiana Biednego Czerwony koncert i ksik t co i rusz przynoszono mu
do celi. Mino p godziny od chwili, gdy zacz si modli przyniesiono
ksiki do zmiany i nie pytajc o nic, jak zwykle cinito mu Kurs
astrofizyki*. Skd si wzi? Nawet wyobrazi sobie nie mona byo, e
takajest ksika w bibliotece! Przeczuwajc, e ma j tu nie na dugo,
Kozyriew rzuci si na tekst i zaczai wkuwa na pami, wkuwa wszystko,
co potrzebne byo mu dzi i co mogo mu si przyda pniej. Miny tylko
dwa dni mg korzysta z ksiki jeszcze przez dni osiem i nagle
naczelnik wizienia przeprowadza obchd. Od razu zobaczy, co trzeba. To
jestecie z zawodu astronomem? Owszem. Zabra mu t ksik!.
Ale ju jej icie mistyczne pojawienie si sprawio, e przetary si drogi do
dalszej pracy, ktr Kozyriew kontynuowa w Norylskim obozie.
Tak wic, dopiero teraz powinnimy rozpocz rozdzia o zmaganiu si
duszy z kratami.
Ale c to?... Brutalnie skrzykn w zamku klucz stranika. Ponury
oddziaowy z dug list w rku: Nazwisko? Imi, imi ojca? Rocznik?
Artyku? Wyrok? Kiedy termin?... Zabiera rzeczy! Prdzej!
No, braciszkowie, to etap! Etap!... Jedziemy! Pobogosaw Panie! Czy
uniesiemy aby gowy?...
Wic to tak: jeli gowy uniesiemy to opowiemy reszt innym razem.
W czwartej czci. Jeli tylko uniesiemy gowy.
Koniec czci pierwszej
CZ DRUGA WIECZNY RUCH
Kola w miejscu te nie stoj
Wci si tocz...
arna krc si, wiruj
W cigym plsie...
W. Miiller
I
OKRTY ARCHIPELAGU
Od cieniny Beringa do samego niemal Bosforu rozsiane s tysice
wysp zakltego Archipelagu. S niewidzialne, ale istniej, a z wyspy na
wysp trzeba w sposb tak samo niedostrzegalny ale regularny przewozi
358
niewidzialnych niewolnikw, mogcych si przecie wykaza posiadaniem
ciaa, okrelonej objtoci i ciaru.
Ktrdy wic ich wozi? I czym?
Istniej w tym celu due porty wizienia tranzytowe, a take porty
drobniejsze obozowe punkty etapowe. Istniej te stalowe szczelnej
konstrukcji wagony aresztanckie. Na redzie za, zamiast szalup
i motorwek ju oczekuj tak samo stalowe, zamczyste, zwrotne suki.
Aresztanckie wagony jed wedug rozkadu. W razie potrzeby za, z portu
do portu, przelotowymi trasami Archipelagu wysyane s cae karawany
skady kolejowe czerwonych, towarowych wagonw do przewozu byda.
Jest to cay starannie opracowany system! Tworzono go przez dziesitki lat
i to nie na apucapu. Tworzyli go syci, dobrze umundurowani, stateczni
ludzie. Eskorta z Kineszmy w dni nieparzyste o 17.00 przyjmuje na
moskiewskim dworcu Pnocnym transporty, dostarczane z zakadw
karnych butyrskiego, presnieriskiego i tagaskiego. Konwojenci z Iwanowa
w dni parzyste o 6.00 rano znajdowa si maj na dworcu, odbiera
z wagonw i trzyma w swojej dworcowej izbie zatrzyma winiw
tranzytowych, kierowanych w stron Nierechty, Bieecka i na Boogoje.
Wszystko to dzieje si w waszym ssiedztwie, pod waszym boczkiem, ale
nikt z was tego nie widzi (mona rwnie przymkn oczy). Na wielkich
dworcach wyadowanie i zaadowanie tych smoluchw odbywa si z dala od
peronw pasaerskich, widz je tylko ci od zwrotnic i sprawdzania torw. Na
mniejszych stacjach obiera si najchtniej jaki lepy peron, midzy dwoma
magazynami, gdzie suka moe podjecha tyem, podsuwajc otwarty swj
zad pod same stopnie aresztanckiego wagonu. Aresztantowi nie daj czasu
na obejrzenie dworca, nie zdy rzuci nawet okiem na was, czy wzdu
pocigu, widzi tylko stopnie (czasem najniszy siga mu do pasa i brak si,
eby si podcign), konwojenci za, stojcy z obu stron wskiego
przesmyka midzy suk a wagonem, rycz i krzycz: Prdzej! Prdzej!...
Dalej! Dalej!.... Albo nawet bagnecikami wywijaj.
Wy za, kroczcy spiesznie po peronie, z dziemi, walizkami i torbami, nie
macie jako czasu, aby przyjrze si: po co doczono do pocigu drugi
wagon bagaowy? Brak na nim jakichkolwiek napisw i bardzo podobny jest
do bagaowego te same skone kratki i ciemno za nimi. Tylko dlaczego
waciwie jed nim onierze, nasi obrocy ojczyzny, na przystankach za
dwch z nich, pogwizdujc sobie, przechadza si z obu stron wagonu, wci
zerkajc midzy koa?
Pocig ruszy i setka stoczonych losw aresztanckich, setka udrczonych
serc pomknie tymi samymi krtymi torami, w lad za tym samym dymkiem,
wzdu tych samych pl, supw i stogw, mijajc je nawet kilka sekund
przed wami, ale w powietrzu za szybami waszych wagonw nikejszy jeszcze
lad zostawi nieszczcie, ktre wanie przemkno, ni palec, co musn
wod. I biorc udzia w tak dobrze znanym, zawsze jednakowym yciu
pocigu dalekobienego z bielizn pocielow w specjalnej paczce,
359
z herbat, roznoszon w szklankach z uchwytami czy jestecie w stanie
poj, jaka czarna, napita zgroza przemkna trzy sekundy przed wami
przez ten sam odcinek euklidesowej przestrzeni? Wy, niezadowoleni, e
w przedziale ciasno, bo jest was a czworo czy moglibycie w ogle
uwierzy, czy wierzycie teraz, czytajc nawet te sowa, e w takim samym
przedziale chwil przed wami przemkno 14 ludzi? Albo i 25? A nawet
30?...
Wagon aresztancki, wago nz a k, jaki to wstrtny skrt! Zreszt, jak
wszystkie skrty, robione przez tych, co skracaj o gow. Chcieli powiedzie
e to wagon dla zakluczonych, dla aresztantw. Ale nigdzie, prcz
wiziennych papierkw, skrt ten si nie przyj. Aresztanci zwykli nazywa
ten wagon stoypiskim albo po prostu stoypink.
W miar rozwoju kolei elaznych w naszej ojczynie zmienia si rwnie
charakter aresztanckich transportw, etapw. A do lat 90. XIX wieku
skazacy na Sybir cignli pieszo albo konno. Lenin w 1896 roku jecha na
syberyjskie zesanie ju zwyczajnym wagonem III klasy (razem z wolnymi)
i krzycza na brygad kolejarsk, e strasznie ciasno. Wszystkim znany jest
obraz Jaroszenki y mona wszdzie, gdzie pokazany jest wagon
pasaerski IV klasy, zaadaptowany jeszcze bardzo naiwnie do przewozu
winiarskich adunkw: wszystko zostawiono bez zmiany i aresztanci jed
zwyczajnie, jak ludzie, jedynie w okna wstawiono dwustronne kraty. Wagony
takie dugo jeszcze kryy po rosyjskich torach, niektrzy pamitaj, jak ich
w 1927 roku transportowano wanie nimi, rozdzieliwszy tylko obie pcie.
Z drugiej strony eser Truszyn wspomina, e ju za carskich czasw
transportowany by stoypink, byo ich jednak tylko 6 w przedziale, jak to
w bajkach Kryowa.
Oto historia tego wagonu. Rzeczywicie znalaz si na szynach po raz
pierwszy za czasw premiera Stoypina. By skonstruowany w 1908 roku, ale
dla przesiedlecw, ktrym przydzielano gospodarstwa we wschodnich
prowincjach kraju; ruch ten by tak znaczny, e nie starczao rodkw
transportu. Wagon tego typu by niszy od zwykych pasaerskich, ale
o wiele wyszy od towarowych, mia rozmaite dodatkowe pomieszczenia dla
sprztw domowych albo bagau (dzisiejsze pprzedziay, karcery) ale,
rzecz jasna, nie mia adnych krat ani wewntrz, ani na oknach. Kraty byy
wynalazkiem czyjej bystrej gowy i zao si, e bolszewickiej. Mimo to
wagon zaczto nazywa stoypiskim. Minister, ktry wyzwa na pojedynek
deputata, nazwa stryczek stoypiskim krawatem nie mg ju odeprze
lej pomiertnej kalumnii.
Nie sposb oskary zarzdcw GUagu, aby sami oni uywali terminu
stoypink nie, zawsze pisano wagonzak. To my, zeki, skonni do
przekory wobec urzdowych nazw, lubicy nazywa wszystko po swojemu
i jak najordynarniej, poasilimy si na faszywe przezwisko, podrzucone nam
przez aresztantow poprzednich pokole, tych z lat 20. naturalnie. Kim mogli
by autorzy tej nazwy? Przecie nie kontra; ci nie mogli skojarzy sobie
360
carskiego premiera z czekistami. Mogli to by chyba tylko rewolucjonici,
nagle i ku wasnemu zdumieniu wrzuceni do czekistowskiej maszynki do
misa. Byli to albo eserowcy, albo anarchici, (jeeli ta nazwa pojawia si na
pocztku lat 20.), albo trockici (jeeli to by koniec tych lat). Ich to do
zabio niegdy wielkiego dziaacza dawnej Rosji, a pniej starali si jeszcze
tym samym jadem zatru jego pami. Jako e ulubionym rodkiem
transportu sta si ten wagon dopiero w latach 20., a znalaz powszechne
i wyczne zastosowanie po roku 1930, kiedy wszystko w naszym yciu
podlego ujednoliceniu; (wtedy zapewne dobudowano ich wicej); byoby
sprawiedliwiej nada mu imi nie S t o y p i n a lecz Stalina.
Jest to zwyky wagon podzielony na 9 przedziaw z t rnic, e 5 z nich,
przeznaczonych dla aresztantw (tu rwnie, jak wszdzie na Archipelagu,
z obsug trzeba dzieli si wszystkim po poowie!), oddziela od korytarza nie
cianka, lecz krata, pozwalajca widzie wszystko, co dzieje si w rodku.
Krata zrobiona jest z biegncych ukonie prtw, przez co przypomina
ogrodzenie dworcowych trawniczkw. Krata siga a do samej gry, do
dachu, dlatego te nie ma pek bagaowych, biegncych wzdu korytarza
po stronie przedziaw. Okna korytarza s normalne, ale zabezpieczone
z zewntrz tak sam skon krat. W aresztanckim za przedziale nie ma
okna, jedynie okratowany, lepy wywietrznik na poziomie drugiej pki
(wanie dziki temu, e okien brak, wagon mia wygld bagaowego). Drzwi
do przedziau s nie uchylone, lecz przesuwane: elazna rama, rwnie
wypeniona krat.
Gdy si na to patrzy z korytarza, wszystko przypomina zwierzyniec: za
kratami, na pododze i na pkach le zwinite w kbek jakie ndzne
istoty, przypominajce nieco ludzi, ktre aosnym tonem wci skoml
o picie i jedzenie. Ale w adnym ZOO zwierzta nie s stoczone tak ciasno.
Wedug projektw, opracowanych przez inynierw, pozostajcych
z resortem w stosunkach wolnego najmu w stalinowskim coupe szeciu
moe siedzie na dolnych awkach, trzech ludzi lee na rodkowej pce
(siga ona od ciany do ciany jak nary i jedynie przy drzwiach ma wyimk,
umoliwiajc przechodzenie w gr i na d), dwch za moe lee na
grnych pkach bagaowych. Jeli teraz tym 11 wepchn dla towarzystwa
jeszcze 11 (przy zamykaniu drzwi konwojenci upychaj ostatnich nogami) to
bdziemy mieli do czynienia z zupenie normalnym zaadunkiem
aresztanckiego przedziau. Po 2 skurczy si w psiedzcej pozycji na dwch
pkach bagaowych, 5 pooy si na szerokiej rodkowej (tym si najlepiej
powiodo, o te miejsca trzeba walczy i jeeli w przedziale s szemrani, to
wanie oni tam le), a jeszcze 13 musi si zmieci na dole: po 5 siedzi na
awkach, a 3 w przejciu midzy ich nogami. Gdzie tam, wrd ludzkich
cia, pod nimi i na nich jad bagae. I tak oto, z podkurczonymi,
przywalonymi ciarem nogami, jad winiowie doba za dob.
Nie, nie robi si tego specjalnie po to, aby ludzi mczy! Skazaniec jest to
onierz socjalistycznej pracy, po c go mczy, to ma by wykorzystany na
361
jakiej budowie. No, ale zgdmy si, e nie jedzie on przecie do cioci na
imieniny, e nie powinien mie takich udogodnie, ktrych mgby mu kto
jeszcze na wolnoci pozazdroci! Nasza kolej pracuje w trudnych
warunkach; jako dojedzie, nie zdechnie.
Poczynajc od lat 50., kiedy pocigi zaczy ju chodzi regularnie, aresztanci
nie musieli dugo podrowa w takich warunkach no, ptorej doby, no,
dwie. Podczas wojny i zaraz po niej bywao gorzej: od Pietropawowska
(Kazachskiego) do Karagandy (lecej w tej samej republice) wagonzak
mg wdrowa take siedem dni i n o c y (a w przedziaach byo po 25
ludzi!), od Karagandy do Swierdowska osiem dni i nocy, (a w przedziaach
byo ju po 26). Nawet z Kujbyszewa do Czelabiska w sierpniu 1945 roku
Suzi jecha stoypink kilka dni i byo ich w przedziale TRZYDZIESTU
PICIU, ludzie leeli po prostu jeden na drugim, miotajc si i walczc ze
sob1. Jesieni za 1946 roku N. W. TimofiejewRessowski jecha
z Pietropawowska do Moskwy w przedziale, gdzie znajdowao si
TRZYDZIESTU SZECIU ludzi! Przez kilka dni i nocy WISIA wrcz midzy
nimi, nie dotykajc nogami ziemi. Po jakim czasie ludzie zaczli umiera
stra wycigaa wic trupy spod ng yjcych (co prawda, nie od razu,
dopiero na drugi dzie) i dziki temu zrobio si luniej. Ta podr do
Moskwy trwaa trzy tygodnie2.
Czy 36 to ju grna granica? Nie mamy wprawdzie relacji o 37 pasaerach,
ale posugujc si jedyn, prawdziwie naukow metod i wychowani
w walce ze zwolennikami grnych granic, i nieprzekraczalnych norm,
odpowiadamy miao: nie, o nie! To jeszcze nie puap! Moe dla innych byby
to puap, ale nie dla nas! Pki jeszcze w przedziale zostaj pod pkami,
midzy barkami, nogami i gowami ludzkimi jakie nie wykorzystane
decymetry kubiczne przestrzeni przedzia gotw jest do przyjcia
dodatkowych pasaerw! Umownie mona uzna za wielko
nieprzekraczaln ilo zwok ludzkich, ktre mona by upcha porzdnie,
jedne na drugich, wykorzystujc przy tym ca przestrze naszego coupe.
1 Pisz to dla zaspokojenia ciekawoci tych, ktrzy wci dziwi si i pytaj
z pretensj: dlaczegocie nie walczyli?
2 W Moskwie natomiast, jako e mieszkamy w kraju cudw, Timofiejewa
Ressowskiego wynieli z wagonu na rkach oficerowie i odwieli osobowym
samochodem: to mia pracowa dla rozkwitu naukil
W. A. Korniejewa jechaa z Moskwy w przedziale razem z trzydziestoma
kobietami, a wikszo z nich byy to niedone staruszki, jadce na
zesanie za gorliwo w wierze (po przyjedzie WSZYSTKIE te kobiety, poza
dwiema, od razu poszy do szpitala). Nie byo w czasie podry wypadkw
mierci, poniewa byo tam take kilka modych, rozgarnitych i adnych
dziewczyn, siedzcych za cudzoziemcw. Dziewczta te zaczy robi
wymwki konwojentom: Jak warn nie wstyd wie je w takich warunkach?
Przecie to s wasze matki!. Nie tyle zapewne umoralniajce argumenty, ile
uroda petentek przyczynia si do jakiej reakcji ze strony eskorty i kilka
362
staruszek przeniesiono do karceru. Karcer za w wagonie to nie kara, lecz
bogosawiestwo. Z piciu przedziaw aresztanckich tylko cztery
wykorzystane s w charakterze pomieszcze oglnych, pity za jest
przepoowiony: s to dwa pprzedziay z jedn grn i jedn doln pk,
jak w konduktorskim coupe. Karcery te su dla izolacji: podruje si
w nich w trjk czy w czwrk wygodnie i bez ciasnoty.
Nie, wcale nie po to, aby celowo drczy winiw pragnieniem przez
wszystkie te dni, spdzane w odbierajcym siy toku, karmi si ich tylko
ledziami albo suszon ryb (tak byo przez WSZYSTKIE LATA trzydzieste
i pidziesite. Zim i latem na Syberii i Ukrainie, tu nie trzeba nawet
przykadw przytacza). Nie po to, eby drczyo ich pragnienie, tylko sami
powiedzcie czym karmi w drodze t hoot? Nie naley im si w czasie
podry gorce jedzenie (w jednym z przedziaw stoypinki jest, co prawda,
kuchnia, ale tylko dla eskorty) suchej kaszy nie ma im co dawa, surowego
dorsza te nie, a konserwami misnymi jeszcze by si zanadto upali. led
nie ma nic lepszego, no i kawa chleba czego trzeba wicej?
Wic bierz, bierz swoje p ledzia, pki ci daj i ciesz si! Jeeli masz
rozum to nie jedz ledzia, miej cierpliwo, schowaj go do kieszeni, zdysz
zere na punkcie tranzytowym, gdzie jest ju woda. Gorzej, jeeli daj
azowskie drobne rybki, mokre, przesypane grub sol. W kiesze tego nie
da si schowa, nadstaw wic od razu po kurtki albo chustk do nosa, albo
do i jedz, jak leci. Dziel te rybki na czyjej kurtce, suszone za ryby
eskorta wysypuje wprost na podog przedziau i ludzie rozdzielaj je pniej
na awkach, na wasnych kolanach3. Ale jeeli ju dali ci ryby to chyba nie
odmwi chleba albo
P. F. Jakubowicz (W wiecie wykltych, Moskwa 1964 rok, tom I), pisze o latach
90. zeszego wieku, e w tej strasznej epoce w syberyjskich punktach tranzytowych
przeznaczano dziesi kopiejek dziennie strawnego na aresztanta, przy tym bochen
moe nawet cukru te dadz. Gorzej, jeli konwojent przychodzi z komunikatem:
dzi jedzenia nie bdzie, bo nam nie wydali. Moe naprawd nie wydali, tak bywa:
w jakiej wiziennej ksigowoci postawiono cyferk nie tam, gdzie naley. Ale
moe by i tak, e przydzia dano, ale konwojentom wasnych racji nie wystarcza (im
te si przecie nie przelewa), postanowili wic chlebu sobie zaharapczy, a dawa
winiom goe p ledzia to byoby podejrzane.
I oczywicie, nie po to, eby winia mczy, nie daj mu po tym ledziu ani
wrztku (to ju nigdy), ani nawet surowej wody. Trzeba przecie zrozumie,
e liczba konwojentw jest ograniczona: stoj w korytarzu na warcie, peni
stra w tamburze, na stacjach musz zaglda pod wagony, na dach daj
baczenie, czy kto aby sobie dziurki nie zrobi. Inni znw czyszcz bro,
a w kocu trzeba zaj si kiedy szkoleniem politycznym i bojowym.
Trzecia zmiana pi; bo osiem godzin naley im si wedug prawa, to wojna
dawno skoczona. Nastpnie: nosi wod wiadrami to kawa drogi, przy
tym przykro jako: czemu to sowiecki onierz majak juczny osio dwiga
wod dla wrogw ludu? Czasami na stacjach przetokowych albo przy zmianie
363
skadw zapchn aresztancki wagon i to nieraz na cay dzie tak daleko
od stacji (eby nie wpada w oko), e trudno wody przynie nawet dla
potrzeb wasnej, wojskowej kuchni. No, jest wprawdzie wyjcie: mona
zaczerpn wody z tendra lokomotywy ta, mtna, z oczkami smaru, ale
zeki chtnie pij rwnie tak wod, nie szkodzi, w pmroku przedziau i tak
nie wida, to nie ma okna, nie ma lampy, wiato tylko z korytarza.
A ponadto: t wod trzeba by rozdziela strasznie dugo wasnych kubkw
winiowie nie maj, kto mia, temu ju dawno zabrali to znaczy, e trzeba
by poi ich tymi dwoma co s w inwentarzu, a zanim si wszyscy napij, ty
stj, czowieku, cay czas, jak gupi, nabieraj i podawaj, nabieraj i podawaj.
(A jeszcze jak ci zaczn midzy sob wydziwia: naprzd niech zdrowi pij,
dopiero potem grulicy, a na kocu syfilitycy! Tak, jakby w ssiednim
przedziale nie miao si zacz od nowa: naprzd zdrowi...).
Ale wszystko to eskorta jeszcze by zniosa, nosiaby wod i poia ich, gdyby
te winie, nachlawszy si wody, nie zaczynay od razu skamle, e chc do
wychodka. A wychodzi na to, e jak im si nie da wody przez pszenicznego
chleba 3 kilo? kosztowa 5 kopiejek, a dzbanek mleka ze dwa litry? 3
kopiejki. Aresztanci opywaj w dostatki pisze. Ale ju w Irkuckiej guberni
ceny s wysze, funt misa kosztuje 10 kopiejek i aresztanci po prostu
bieduj. Funt misa dziennie na czowieka to nie pl ledzia, prawda?...
jak dob to w ogle si nie napieraj. Jak im si da pi raz na dob to
jeden razchc i za potrzeb. A jak si czowiek nad nimi ulituje i da pi
dwa razy to napieraj si dwa razy. Prosty rachunek wykazuje, e najlepiej
wcale nie dawa pi.
I nie dlatego auj winiom tego chodzenia za potrzeb, e szkoda
wychodka tylko dlatego, e jest to operacja odpowiedzialna, a w istocie
bojowa: wymaga przez czas duszy obecnoci podoficera i dwch onierzy.
Stawia si dwa posterunki jeden koo drzwi klozetu, drugi w korytarzu,
w jego przeciwlegym kocu (eby si ktry tam nie rzuci), za podoficer
musi raz po raz odsuwa i zasuwa drzwi przedziau nasamprzd
wpuszczajc powracajcego, a dopiero pniej wypuszczajc nastpnego.
Regulamin zezwala na wypuszczanie tylko po jednym winiu na raz, aby
zapobiec grupowej napaci na konwj, aby nie mogli wszcz buntu.
I w rezultacie ten jeden wypuszczony do klozetu facet absorbuje
trzydziestu winiw ze swojego przedziau, stu dwudziestu w caym wagonie
i specjaln grup eskorty! Wobec tego Dalej! Dalej! Dalej! Prdzej! Prdzej
musi popdza go po drodze podoficer i wartownik, wizie spieszy si
wic i potyka, jakby krad pastwu to oczko w klozecie. (W 1949 roku
w stoypince na trasie MoskwaKujbyszew jednonogi Niemiec Schulz,
rozumiejcy ju rosyjskie przynaglenia, skaka musia na swojej nodze do
klozetu i z powrotem, eskorta za miaa z tego uciech i domagaa si
szybszego skakania. Przy jednej z takich wycieczek, konwojent popchn
Niemca, nie dochodzc do klozetu. Schulz upad. Konwojent rozsierdzi si,
zabra si do bicia i bity Schulz, nie mogc poderwa si, musia wpezn
364
do wychodka po pokrytej fekaliami pododze. Konwojenci pokadali si ze
miechu4).
eby w cigu tych chwil, spdzanych w klozecie, aresztant nie zorganizowa
sobie ucieczki, a take ze wzgldu na przelotowo i popiech, drzwi do
wychodka nie s zamykane i obserwujc czynnoci winia konwojent
zachca go: Ruszaj si, ruszaj!... No dosy, dosy ju!. Czasem zaraz na
wstpie pada rozkaz: Tylko za ma potrzeb! i wtedy ju ten z tambura
na nic wicej ci nie pozwoli. No i rk, rzezjasna, nikt nigdy nie myje: nie
starczyoby wody w zbiorniku i czasu te brak: jeli tylko aresztant dotknie
kranu, konwojent ryczy: Ani si wa wychodzi!. Jeeli kto ma w plecaku
mydo albo rcznik, to nie wyjmuje ju z samego wstydu: byoby to bardzo po
frajers k u. Wychodek za cay jest uwiniony. Prdzej, prdzej! I wnoszc
1 Objto to u nas, zdaje si, nazw kult jednostki? rzadk t ma na
butach, aresztant wciska si do przedziau. Depczc po czyich rkach
i barkach pnie si w gr, a pniej jego ociekajce gnojem buty zwisaj
z trzeciej pki.
Gdy zaatwiaj si kobiety, regulamin suby wartowniczej i zdrowy rozum
rwnie wymagaj, aby nie zamyka drzwi wychodka, ale nie wszystkim
konwojentom na tym zaley, niektrzy skonni s do ustpstw: ju dobrze
tam, mona zamkn. (Jeszcze pniej kobiety musz szorowa ten
wychodek no i znowu musi czowiek stercze koo takiej baby, eby nie
ucieka).
Ale nawet przy tak szybkim tempie, zaatwienie tych prostych potrzeb przez
120 osb zabiera wicej ni dwie godziny a wic wicej ni wier szychty
trzech konwojentw! I tak czy owak niczym im nie dogodzisz! wszystko
jedno po p godzinie jaki stary, z ktrego piach si sypie, znw skamle,
e chce i do wychodka; rzecz jasna, e nikt mu na to nie moe pozwoli,
wic wali ci wprost u siebie w przedziale i znw podoficer ma robot: eby
go zmusi do zebrania wasnymi rkami tego ajna i wyniesienia.
Wniosek prosty: jak najrzadziej puszcza do wychodka! A to znaczy
wydawa jak najmniej wody. I jedzenia te jak najmniej. Nie bd skary si
na rozwolnienie i zatruwa powietrza, bo to ju wprost niepodobna
w wagonie nie ma czym oddycha!
Jak najmniej wody! A ledzie wydawa zgodnie z przepisami! Niewydawanie
wody jest rozsdnym pocigniciem, niewydanie ledzi byoby subowym
wykroczeniem.
Nikt, ale to nikt nie mia na celu pastwienia si nad nami! Wszystkie kroki
eskorty byy zupenie racjonalne! Jednak wzorem pierwszych chrzecijan
siedzimy w klatce i na pokryte ranami nasze jzyki sypana jest sl.
Tak samo wcale nieumylnie (czasem umylnie) konwojenci etapowi
wsadzaj do jednego przedziau Pidziesity smy razem z szemranymi
i pospolitakami tylko po prostu: aresztantw jest zbyt wielu, wagonw
i przedziaw zbyt mao, czasu w ogle nie starcza, bdzie si tam
czowiek z nimi wodzi? Jeden z czterech przedziaw rezerwuje si dla
365
kobiet, a co do trzech pozostaych to jeli ju w ogle segregowa, to
wedug stacji docelowych, eby atwiej szed pniej wyadunek.
I czy to dlatego ukrzyowano Chrystusa midzy dwoma otrami, e Piat
koniecznie chcia go upokorzy? Po prostu dzie taki wypad, przysza kolej,
eby krzyowa, Golgota jest tylko jedna, czasu mao. I ZE
ZOCZYCAMI JEST POLICZON.
Boj si nawet pomyle o tym, co musiabym przey, gdybym znalaz si
w sytuacji zwykego aresztanta... Konwojenci i oficerowie etapowi odnosili
si do mnie i do moich towarzyszy w sposb wyszukanie uprzejmy... Bdc
winiem politycznym, jechaem na katorg ze wzgldnym komfortem na
etapach korzystaem z osobnego pomieszczenia, z dala od grupy
kryminalistw; miaem swoj podwod, ktr jecha rwnie pud moich
rzeczy...
... W akapicie tym opuciem celowo cudzysw, po to, aby czytelnik mg
lepiej w te sowa si wmyle. A bez cudzysowu ten akapit brzmi
zaskakujco, prawda?
Pisze tak P.F. Jakubowicz o 90. latach ubiegego wieku. Ksika doczekaa
si teraz reedycji, abymy dowiedzieli si czego o tych ponurych czasach.
Dowiadujemy si, e nawet na galarze polityczni mieli swoj osobn kajut
i cz pokadu wydzielon specjalnie dla ich spacerw. (To samo czytamy
w Zmartwychwstaniu Tostoja i knia Niechludow, czowiek w kocu
postronny, moe odwiedza politycznych, aby toczy z nimi dyskusje). I tylko
dlatego, e na licie przy nazwisku Jakubowicza opuszczono magiczne
swko polityczn y (sam on tak pisze) po przybyciu do wizienia Ust Kara
zosta on powitany przez inspektora katorgi... jak zwyczajny wizie
kryminalny po grubiasku, z arogancj i surowoci. Dodajmy, e
nieporozumienie wyjanio si na szczcie szybko.
Co za nieprawdopodobne czasy! Trzyma razem politycznych
z kryminalnymi wydawao si niemal przestpstwem! Kryminalistw
ekspediowano na dworce, karzc im dla wikszego wstydu maszerowa
w szyku po jezdni, polityczni za mogli dojeda w karecie (Olmiski
1889 rok). Polityczni nie pobierali wiktu ze wsplnego kota, wydawano im
strawne i przynoszono obiady z jadodajni. Bolszewik Olmiski nie chcia
je nawet szpitalnego jedzenia uzna je za zbyt ordynarne5. Oddziaowy
z Butyrek przeprasza za nietakt jednego ze stranikw, ktry zwrci si do
Olmiskiego per ty: bo prosz wzi pod uwag, e u nas rzadko zdarzaj
si polityczni i stranik nie zdawa sobie sprawy....
W Butyrkach rzadko zdarzaj si polityczni!... Czy to sen? Gdzie wic s?
Przecie ubianki i tym bardziej Lefortowa jeszcze wtedy nie byo!...
! Co prawda, za to wszystko ferajna (zasadnicza masa kryminalistw)
nazywaa zawodowych rewolucjonistw parszyw szlacht (P. F.
Jakubowicz).
Radiszczewa wysano etapem w kajdanach, a jako e byo zimno,
narzucono na niego ohydny, surowy kouch wzity od stra. Jednake
366
Katarzyna zaraz posaa w lad za nim rozkaz: zdj kajdany i dostarozy
wszystkiego, co przyda si moe w drodze. Ann Skrypnikow natomiast
w listopadzie 1927 roku wysano z Butyrek etapem na Sowki
w somkowym kapeluszu i w letniej sukience (tak, jak zostaa latem
aresztowana, jej pokj za by od tej chwili ju opiecztowany i nikt nie chcia
udzieli pozwolenia na wzicie stamtd jej ciepych rzeczy).
Odrnia politycznych od kryminalistw znaczyoby to, e uwaa si ich za
rwnych sobie rywali, znaczyoby to, e uznaje si, i ludzie mog mie swoje
pogldy. W ten sposb nawet aresztw an y polityczny korzystaby
z politycznej wolnoci!
Ale od chwili, gdymy wszyscy zostali kaerami a socjalici nie utrzymali
przecie swoich politycznych praw wic od tej chwili jedynie miech
wspwiniw i zdumienie stranikw wzbudzi moge, protestujc przeciw
trzymaniu ciebie, politycznego razem z kryminalistami. U nas wszyscy s
kryminalni ze szczerym przekonaniem odpowiadali stranicy.
To wymieszanie, to pierwsze zaskakujce spotkanie ma miejsce albo
w suce, albo w wagonzaku. A do tej chwili cokolwiek by z tob
robiono, jakkolwiek by ci gnbiono mczono i zadrczano dochodzeniami
wszystko to byo dzieem bkitnych czapek, wyodrbniae tych ludzi
z reszty ludzkoci, widziae w nich tylko czyich bezczelnych pachokw.
Natomiast twoi towarzysze z celi choby nawet bardzo rnili si od ciebie
stopniem wiadomoci i rodzajem dowiadczenia, choby nawet musia
sprzecza si z nimi, choby nawet robili na ciebie donosy jednak naleeli
oni do tego znanego ci, grzesznego i bezpretensjonalnie powszedniego
rodzaju ludzi, wrd ktrych spdzie cae ycie.
Wciskajc si do stalinowskiego przedziau spodziewasz si take tutaj
spotka towarzyszy niedoli. Wszyscy twoi wrogowie i gnbiciele zostali po
tamtej stronie kraty, tutaj ju ich nie oczekujesz. I nagle podnosisz gow ku
kwadratowej wyimce rodkowej pki, ku twojemu jedynemu niebu i widzisz
tam trzycztery nie, nie twarze! Nie, nawet nie mapie pyski, bo nawel
w mapim pysku jest co ludzkiego! widzisz okrutne, obrzydliwe mordy,
nacechowane chciwoci, urgliwe. Kada z nich wpatruje si w ciebie, jak
pajk wiszcy nad much. Ich pajczyn jest ta krata. Ju ci maj!
Wykrzywiaj gby, jakby zaraz mieli ci uksi znienacka, mwi syczcym
gosem, delektujc si tymi sykami bardziej, ni artykuowanymi goskami
mowy i sam ich jzyk tylko zakoczeniami czasownikw czy rzeczownikw
przypomina ruszczyzn, jest to szwargot.
Te dziwne goryloidy nosz chyba jakie koszulki gimnastyczne przecie
w przedziale jest duszno; ich ylaste, purpurowe szyje, ich szerokie, rozdte
jakby bary, ich tatuowane, ogorzae piersi nigdy nie znay wiziennego
wycieczenia. Kim s oni? Skd si wzili? Widzisz nagle, e na jednej
z tych piersi wisi krzyyk! Tak, aluminiowy krzyyk na sznurku. Czujesz
zaskoczenie i pewn ulg: s wrd nich ludzie wierzcy, jakie to
wzruszajce; nic strasznego wic sta si nie moe. Ale wanie ten
367
wierzcy nagle chlunie caym stekiem bluznierstw (kln w jzyku
przypominajcym rosyjski) i zacznie pcha ci dwa rozwidlone palce prosto
w oczy rohatyn wcale nie groc, tylko od razu zabierajc si do
wydubywania. W tym gecie bo ci oczy wykol, cierwo! jest ich caa
filozofia i wiara! Skoro gotowi s oko ci rozgnie jak purchawk, to co mog
uszanowa z tego, co masz na sobie, czy przy sobie? Krzyyk si majda,
patrzysz jeszcze nie wyupionymi oczyma na t dzik maskarad i tracisz
orientacj: kto tu ju zwariowa? kto dopiero wariuje?
W jednej chwili pkaj i wal si w gruzy wszystkie zasady ludzkich
stosunkw wzajemnych, do ktrych przyzwyczaie si w yciu. W cigu
caego twego minionego ycia szczeglnie przed aresztowaniem, ale take
pniej, a nawet czciowo w trakcie ledztwa mwie ludziom jakie
sowa, oni za odpowiadali ci rwnie sowami i sowa te oddziayway
w jaki sposb mona byo przekona nimi kogo, zaprzeczy czemu,
albo z czym si zgodzi. Pamitasz rozmaite przejawy ludzkich postaw
prob, rozkaz, wyrazy wdzicznoci ale to, co ci tu raptem spotkao, jest
poza krgiem tych sw i tych postaw. Jako wysannik zwierzcych mord
zelizguje si w d jaka posta, najczciej jest to plugawy maolatek,
przez co jego chamstwo i bezczelno s trzykro bardziej obrzydliwe
i drobny ten bies szpera w twoich kieszeniach nie myszkujc ukradkiem,
lecz tak, jakby to byo jego! Od tej chwili nic twojego nie jest ju twoje, sam
za jeste ju tylko gumow kuk, na ktrej ponawieszane s rne rzeczy,
ale te rzeczy mona zdj. Ani temu maemu, zoliwemu gryzoniowi, ani tym
mordom na grze, nie sposb niczego wyjani sowami, ani odmwi, ani
zabroni, niczego u nich nie wyprosisz! To nie s ludzie, zrozumiae to
w jednej chwili. Mona ich tylko bi! Nie czekajc ani chwili, nie tracc
czasu na gadanie bi! albo tego szczeniaka, albo te wielkie bestie na
grze.
Ale jak tu uderzy, kiedy oni na grze, a ty w dole? A chopca, chocia to
wstrtny szczurek, te jakby nie bardzo bi wypada? Moe go tylko
odepchn?... Ale odepchn te nie mona, bo zaraz odgryzie ci nos albo
tamci z gry natychmiast rozbij ci eb (zreszt noe te maj, ale nie warto
im siga po nie, eby je brudzi juch takiego jak ty). Rozgldasz si za
ssiadami, za towarzyszami bromy si, czy co, protestujmy chocia! Ale
wszyscy twoi towarzysze, twoja Pidziesita sma, ograbieni pojedynczo
jeszcze przed twoim przyjciem, siedz potulnie skuleni i patrz dobrze
jeszcze, jeeli nie gdzie w inn stron, patrz na ciebie obojtnie, jakby to
nie by gwat, nie rabunek, tylko zjawisko natury: jakby trawa sobie rosa albo
deszczyk pada.
A wszystko dlatego e teraz ju za pno, panowie, towarzysze i bracia!
Przypomnie sobie kim waciwie jestecie, trzeba byo wtedy, kiedy
Stryski obla si naft i spon we wiatskiej celi, albo nawet jeszcze
wczeniej, kiedy was uznano za kaerw.
Tak wic, pozwalasz cign z siebie palto, a w twojej marynarce ju
368
zostaa wymacana i wyrwana z kawaem sukna zaszyta tam
dwudziestorublwka, twj plecak zosta ju przerzucony na gr,
zrewidowany, i wszystko, co twoja sentymentalna ona zgromadzia dla
ciebie po wyroku i daa na dalek drog, wszystko zostao tam na grze,
a na d zrzucaj ci tylko woreczek ze szczotk do zbw... Chocia nie
kady tak atwo si poddawa w 30. i 40. latach, ale byo takich 99 na 1006.
Jak to si mogo zdarzy? Mczyni! oficerowie! onierze! frontowcy!
eby miao walczy, czowiek musi by do walki gotw, musi jej oczekiwa
i pojmowa jej cel. Tu za nie mg by speniony aden z tych warunkw:
nie znajc nigdy przedtem tej ferajny, czowiek nie oczekiwa z gry tego
starcia, a co najwaniejsze nie zdawa sobie sprawy z jego
nieuchronnoci, bo wyobraa sobie dotd (niesusznie), e jego jedyni
wrogowie to bkitne czapki. Dugo jeszcze bdzie musia nabiera rozumu,
zanim sobie uwiadomi, e tatuowane piersi i machy to tyki btkitnych
czapek, e to pomiot zrodzony z tego zaklcia, ktrego nigdy gono nie
powtrz tamci, z pagonami: Ja zdechn jutro, ale ty ju dzisiaj! Aresztant
nowicjusz pragnie uwaa si za winia politycznego, to znaczy: on broni
ludu, pastwo za
6 Wrd niewielu relacji na ten temat znam histori trzech solidarnych
(modych i zdrowych) ludzi, ktrzy potrafili przeciwstawi si szemranym
nie bronic jednak sprawiedliwoci ani wsptowarzyszy, ktrych dalej
grabiono tu obok lecz wystpujc tylko we wasnej obronie. Rodzaj
zbrojnej neutralnoci. jest wsplnym wrogiem. A tymczasem znienacka,
z tyu i z boku dopada go jaka szczwana hoota i wszystkie podziay nagle
si mc, a to, co byo jasne, poszo w drzazgi (i nie prdko wizie zbierze
si do kupy, nie prdko si zorientuje, e ta hoota w istocie trzyma ze
stranikami).
Aby walczy miao, czowiekowi potrzebne jest poczucie, e ma oson
z tyu, pomoc z boku i grunt pod nogami. aden z tych warunkw dla
Pidziesitki semki nie istnieje. Po przejciu przez ledcz maszynk do
misa czowiek jest fizycznie zrujnowany: cierpia gd, nie spa, marz
w karcerach, lea plackiem, gdy go stukli. Ale gdyby tylko o ciao tu
chodzio! dusz te mu roztukli na mia. Wbili mu do gowy i dowiedli, e
i jego pogldy, i zachowanie si, i stosunek do innych ludzi wszystko to
byo bdne, poniewa doprowadzio go do klski. W tym ndznym strzpie,
ktry z maszynowni sdowej wyrzucony zosta na mietnisko etapu, telepie
si jeszcze tylko pragnienie ycia i nie ma ju ladu adnych koncepcji.
Zmiady ostatecznie i a do koca zdezintegrowa czowieka oto
zadanie ledztwa politycznego, gdy wchodzi w gr artyku 58. Skazani na
jego podstawie powinni zrozumie, e ich najwiksz win w poprzednim
yciu bya prba porozumienia si albo zblienia z innymi ludmi ponad
gow sekretarza partyjnego, delegata zwizkowego i administracji.
W zakadzie karnym doprowadza to do lku przed kadym objawem tak
zwanej kolektywk i: ludzie boj si zoy t sam skarg do spki z kim
369
innym albo ten sam papierek opatrze dwoma podpisami. Oduczeni teraz na
dugo od wszelkich zwizkw wzajemnych, winiowie nibypolityczni nie
zdradzaj ochoty do czenia si z innymi, nawet dla obrony przeciw
szemranym. Tak samo nie przychodzi im do gowy, eby w wagonie albo na
etapie mie przy sobie jak bro n albo pak. Po pierwsze po co to?
Przeciw komu? Po drugie, jeeli zapiesz za n ty, na ktrym ciy
zowieszczy 58 artyku to idc drugi raz pod sd moesz zosta nawet
rozstrzelany. Po trzecie, jeszcze zanim dojdzie co do czego, przy byle rewizji
bdziesz za ten n ukarany cakiem inaczej ni jaki szemrany: n w jego
rkach to swawola, tradycja, brak uwiadomienia. W twoich za to
narzdzie terroru.
I wreszcie, wiksza cz skazanych z 58 artykuu to ludzie spokojni
(czsto starzy albo chorzy), ktrzy przez cae ycie uywali raczej sw ni
pici i teraz nie bardziej ni dawniej pal si do ich uycia.
Knajacy za nie przechodzili przez takie ledztwo. Cae ledztwo sprowadzao
si dla nich do dwch przesucha potem atwy sd, lekki wyrok, a nawet
tego lekkiego wyroku te nie bd musieli odsiedzie do koca, prdko ich
wypuszcz albo zrobi to administracja, albo sami uciekn7. Nikt nie odbiera
knajakowi prawa do paczek nawet w czasie ledztwa, a kumple zza murw
posyaj im dobre paczki. Nie schud ani o gram, nie opad z si i oto teraz
w drodze dokarmia si kosztem frajerw8. Artykuy odnoszce si do
kradziey i bandytyzmu nie tylko nie s ciarem dla szemranego, lecz s
przedmiotem dumy i dum t podsycaj w nim wszyscy panowie
z bkitnymi nara miennikami i wypustkami: Nie szkodzi, chocia z ciebie
bandyta i morderca, ale za to nie jeste zdrajc ojczyzny, jeste nasz,
jeszcze si poprawisz. Artykuom tym nie towarzyszy aden paragraf
jedenasty mwicy o organizacji. Knajakom wolno si organizowa
dlaczego nie? organizacja taka sprzyja rozwojowi uczu kolektywnych, tak
cennych dla naszego spoeczestwa. I jeli znajd przy ktrym bro to
gupstwo, za posiadanie broni nikt ich nie karze, trzeba szanowa ich
wewntrzne prawa (oni nie potrafi inaczej). I nowy mord, popeniony
w celi nie prowadzi do przeduenia kary lecz tylko wieczy zabjc nowymi
laurami.
(Ma to swoje bardzo gbokie korzenie. W pracach, pisanych w minionym
stuleciu lumpenproletariatowi zarzucano najwyej pewn niekonsekwencj
i niestao. Stalin za zawsze mia sabo do szemranych kt inny grabi
na jego zlecenie carskie banki? W 1901 roku jego towarzysze partyjni
i wspwiniowie oskaryli go o wykorzystanie kryminalistw w walce
z przeciwnikami politycznymi. W latach 20. zjawi si te bardzo porczny
termin: elementy socjalniebliskie. W tym aspekcie rozpatrywa te trzeba
doktryn Makarenki: Cl ludzie poddaj si reedukacji. (Wedug Makarenki9
gleb dla przestpczoci jest tylko podziemie kontrrewolucyjne). Nie nadaj
si natomiast do reedukacji TAMCI inynierowie, duchowni, eserowcy,
mienszewicy).
370
Dlaczego waciwie nie rabowa, jeeli nikt nie apie za rk? Trzech
czterech zgranych ze sob i zuchwaych typkw z ferajny trzyma w szachu
kilkudziesiciu zastraszonych i przygnbionych nibypolitycznych.
Z aprobat zwierzchnoci. W zgodzie z Przodujc Doktryn.
7 W. I. Iwanw (obecnie mieszkajcy w Uchcie) dziewi razy mia wyroki
z artykuu 162 (kradzie), pi razy z 82 (ucieczka) w sumie 37 lat
wizienia, a odsiedzia je w cigu 56 lat.
8 Frajer to kady, ktry nie jest zodziejem, czyli Czowiekiem (z duej
litery). Albo prociej: frajerzy to cala ludzko, poza zodziejami.
Chorgwie na wieach.
Dobrze ofiary nie walcz. Dlaczego przynajmniej si nie skar?
Przecie kady dwik sycha na korytarzu, po ktrym wolnym krokiem
spaceruje konwojent, o, wanie go wida.
Tak, to jest pytanie. Sycha jk i aosny charkot, konwojent za wci si
przechadza dlaczego wic sam si nie wtrci? O metr od niego,
w mrocznej pieczarze przedziau obrabowuj czowieka dlaczego nie bierze
go w obron ten mundurowy rycerz z oddziaw ochronnych?
A z tej samej przyczyny, lego te tak nauczono.
Wicej nawet: po tylu latach pobaliwoci sama eskorta przesza na stron
zodziei. Eskorta SAMA ZACZYNA KRA.
Nikt nie potrafi sobie przypomnie, aby w okresie midzy rodkiem lat 30.
a rodkiem lat 40., wic w dziesicioleciu najdzikszego rozpasania
szemranych i najwikszego ponienia politycznych, choby jeden jedyny raz
eskorta przeszkodzia w ograbieniu politycznego winia w celi, w wagonie,
w suce. Ludzie potrafi natomiast przytoczy mnstwo wypadkw, gdy
eskorta przyjmowaa od zodziei zagrabione przedmioty, i przynosia im
w zamian za nie wdk, wiktuay (smaczniejsze od przydziaowych), tyto.
S to sprawy ju banalne.
Taki sierant z konwoju te przecie nie ma nic wasnego: bro, szynel
w trokach, menaka, onierski prowiant. Okruciestwem byoby da od
niego, aby eskortowa wroga ludu, podrujcego w drogim futrze, albo
chromowych butach, albo z caym toboem miejskich, zbytkownych rzeczy
i eby pogodzi si z tak krzyczc nierwnoci. Przecie wywaszczenie go
z tych zbytkw te jest form walki klasowej? A jakie tu w ogle normy
by mog?
W latach 194546, kiedy rzeka winiw pyna nie z bylekd, tylko
z Zachodu i peno byo na tych ludziach i w ich plecakach niezwykych
zachodnich wyrobw nie potrafili oprze si pokusie nawet oficerowie
eskorty. Suba w tych oddziaach oszczdzia im pjcia na front, pod
koniec za dziaa oszczdzia im rwnie upw wojennych czy to byo
sprawiedliwe?
A wic nie przypadkiem, nie przez popiech, nie z uwagi na brak miejsca,
tylko we wasnym interesie konwojenci pakowali szemranych razem
z politycznymi do przedziaw swojego wagonu. I ferajna nie sprawiaa im
371
zawodu: wydzieraa jeleniom10 rzeczy, ktre w kocu trafiay do kuferkw
eskorty.
Ale co robi jeeli wagon peen ju jest jeleni, pocig dawno ju
Jele bogaty zek, zaopatrzony w ciuchy i wawk. jedzie,
a zodziei nie ma ani na lekarstwo, po prostu jako ich dzisiaj nie
dostarczono, nie ma tego towaru na adnej stacji? Byo rwnie kilka takich
wypadkw.
W 1947 roku wieziono z Moskwy do Wadimira, do karnego centralniaka,
grup cudzoziemcw. Mieli duo pysznych ciuchw, co atwo dao si
stwierdzi ju przy pierwszym otwarciu walizek. Wwczas eskorta sama
zabraa si w wagonie do systematycznej rekwizycji tych rzeczy. Aby niczego
nie przeoczy, rozebrano winiw do naga, kazano im si na pododze
wagonu obok wychodka, a tymczasem przegldano i zabierano ich rzeczy.
Ale eskorta nie wzia pod uwag, e wiezie ich nie do adnego obozu, tylko
do wizienia serio. Po przybyciu na miejsce, LA. Korniejew zoy na pimie
skarg, w ktrej opisa wszystko. Odnaleziono tych konwojentw i poddano
ich z kolei rewizji. Cz rzeczy jeszcze odnaleziono i zwrcono je
wacicielom. Za reszt dano im odszkodowanie pienine. Podobno
konwojenci dostali po 10 i 15 lat. Zreszt trudno to sprawdzi, ponadto
skazano ich ze zodziejskiego artykuu, wic odsiadka nie moga by duga.
By to jednak wypadek wyjtkowy i naczelnik eskorty powinien by w por
powcign swoj chciwo, bo atwo byo si poapa, e tu lepiej trzyma
si z dala. A oto wypadek mniej skomplikowany i dlatego chyba nie tak
rzadki. W wagonzaku MoskwaNowosybirsk, w sierpniu 1945 roku (jecha
w nim A. Suzi) te jako nie byo zodziei. A droga zapowiadaa si duga,
pocigi wloky si w tych latach wolniutko. Naczelnik eskorty bez zbdnego
popiechu zarzdzi w odpowiedniej chwili rewizj, kac winiw
wyprowadza na korytarz pojedynczo, z rzeczami. Wezwanych rozbierano
wedug wiziennego rytuau, ale nie na tym polega sens rewizji, bo ludzie
wracali do tego samego swojego przedziau i jaki n albo inn rzecz
zakazan mona byo przekazywa sobie z rk do rk. W istocie chodzio
o przegld wszystkich rzeczy osobistych zarwno tych, jakie wizie mia
na sobie, jak tych, co byy w plecaku. Przy tych plecakach przez cay dugi
czas rewizji, wcale si nie nudzc, sta z wynios, nieprzystpn min
naczelnik eskorty, oficer i jego pomocnik, sierant. Grzeszna chciwo
szukaa ujcia, ale oficer trzymaj na uwizi, udajc obojtno. By
w sytuacji starego rozpustnika, podgldajcego dziewczta, ktry nie wie, jak
zbliy si do nich, bo krpuj go spojrzenia osb trzecich, a take samych
dziewczt. Ach, jakby tu si przydao paru zodziei! Ale nie byo ich w tym
transporcie.
Nie byo wic zodziei, ale byo paru, ktrych okadzio ju i zakazio
zodziejskie tchnienie wizienia. Przecie przykad dawany przez szemranych
jest pouczajcy i budzi ch naladownictwa: dowodzi on, e istnieje sposb
na uatwienie sobie ycia w wizieniu. W jednym z przedziaw jechao
372
dwch niedawnych oficerw Sanin (marynarz) i Mierekow. Obaj trafili tu
z 58 artykuu, aleju rozpocz si w nich proces adaptacji. Sanin przy
poparciu Mierekowa ogosi si starost przedziau i przez konwojenta
poprosi o posuchanie u naczelnika eskorty. (Odgad sekret tej wyniosoci
i jej tsknot za rajfurem!). Rzecz niebywaa, ale Sanin zosta wezwanj;
i gdzie tam doszo do rozmowy. Idc za przykadem Sanina, poprosi o to
samo rwnie kto z drugiego przedziau. Ten te zosta przyjty.
Rankiem za chleba wydano nie 550 gramw, jak wymagaa tego
norma tranzytowa, lecz tylko 250.
Racje rozdano i zaczy si szemrania. Utyskiwano, ale bojc si
oskarenia o kolektywne akcje, ci polityczni nie wystpili otwarcie. Znalaz
si tylko jeden, ktry gono spyta rozdajcego chleb onierza:
Obywatelu naczelniku! A ile ta porcja way?
Tyle, ile si naley.
Domagam si zwaenia, inaczej nie wezm! gono oznajmi straceniec.
Cay wagon zamar. Wielu nie tykao chleba, czekajc, czy aby im te nie
zwa porcji. Wtedy wanie wkroczy oficer w blasku swojej nieskazitelnoci.
W oglnej ciszy tym cisze, tym bardziej nieodwracalne wyday si
wszystkim jego sowa:
Kto tu wystpi przeciw sowieckiej wadzy?
Wszystkim zamary serca. (Powie kto, e jest to chwyt stosowany
powszechnie, e rwnie na wolnoci byle kierowniczek uznaje si za
wcielenie wadzy sowieckiej i sprbuj z nim si sprzecza, czowieku. Ale
dla sterroryzowanych, dla dopiero co skazanych za dziaalno antysowieck
to co znacznie straszniejszego).
Kto tu wszcz BUNT z powodu przydziau? nalega oficer.
Obywatelu lejtnancie, ja tylko chciaem... ju prbowa si sumitowa sprawca
rebelii.
Ach, to ty, bydlaku? To tobie nie podoba si wadza sowiecka?
(I na co zday si bunty, co daj sprzeciwy? Czy nie atwiej zje t
ma porcyjk, pogodzi si z losem, milcze?... Bo inaczej widzicie, co ten
wyprawia...).
...Ty cierwo mierdzce! Kontra! Samemu by ci odwanikiem eb rozbi, a nie
chleb nim way! Ciebie, gadzie, sowiecka wadza karmi i poi a ty jeszcze nosem
krcisz? Wiesz, co si za to naley?...
Pada rozkaz: Zabra go!. Zgrzyt zamka. Wychodzi, rce do tyu!.
Nieszcznik zostaje wyprowadzony.
Kto jeszcze niezadowolony? Zway komu porcj?
(Czy tu w ogle mona co zwojowa? Czy gdzie mona poskary si, e
byo tylko 250 i czy uwierz ci, nie uwierz za lejtnantowi, e byo cae
550?).
Bitemu psu wystarczy bat pokaza. Wszyscy pozostali okazali zupene
zadowolenie i w ten sposb wyprowadzony zosta karny przydzia NA CAY
OKRES dugiej podry. Cukier te znikn eskorta go sobie zabieraa.
373
(Byo to tego lata, gdy odniesiono dwa epokowe zwycistwa nad Niemcami
i nad Japoni, zwycistwa, ktre opromienia blaskiem dzieje naszej
Ojczyzny, o ktrych uczy si bd wnuki i prawnuki).
Pocili tak dzionek, pocili drugi, rozumu troch im przybyo, wic Sanin
owieci w kocu ludzi ze swojego przedziau: Wiecie, chopaki, dugo tak
nie pocigniemy. Jeeli kto ma jakie porzdne rzeczy to niech wykada, ja
im je zanios i przynios warn arcia. Z wielk znajomoci rzeczy zacz
jedne przedmioty wybiera, inne odrzuca (nie wszyscy zreszt si zgadzali,
ale przecie nikt ich nie zmusza!). Nastpnie poprosi o pozwolenie wyjcia
razem z Mierekowem i dziwna rzecz konwj wypuci ich. Poszli
z ciuchami w stron przedziau eskorty i wrcili z bochnami chleba, piknie
pocitymi na kromki i z zapasem machorki. Byy to te same bochenki te
siedem kilogramw, ktrych nie dawano co dzie przedziaowi, tylko e teraz
przypady one nie wszystkim, lecz tym jedynie, ktrzy zapacili ciuchami.
To byo cakiem sprawiedliwe: wszyscy przecie oznajmili, e zupenie im
wystarcza zmniejszona racja. Byo to sprawiedliwe take dlatego, e ciuchy
maj swoj warto i trzeba przecie za nie paci. I na dusz met te
jest sprawiedliwe: przecie to za dobre rzeczy dla obozu, tak czy owak byyby
im tam zabrane albo ukradzione.
Machorka za pochodzia z zapasw eskorty. onierze dzielili si
z winiami swoj najrodzesz machor, ale to te byo sprawiedliwe
poniewa take oni jedli chleb winiw oraz ich cukier, skdind zbyt dobry,
aby zostawi go wrogom. I wreszcie byo sprawiedliwe, e Sanin
i Mierekow, ktrzy adnych ciuchw swoich nie oddali przydzielili sobie
wicej ni ofiarodawcom, poniewa bez nich nie doszoby do tej transakcji.
I tak siedzieli sobie w toku i w ciemnociach, ajedni uli chleb, ktry nalea
si ssiadom, drudzy za przygldali im si tylko. Konwojenci nie dawali
przypala pojedynczo, tylko raz na dwie godziny i wtedy cay wagon
zasnuwa si dymem, jakby staju w ogniu. Ci, ktrzy z pocztku swoich
ciuszkw aowali, teraz robili sobie wyrzuty i prosili Sanina, eby je przyj,
ale Sanin powiedzia, e jak ju, to pniej.
Operacja ta nie daaby si przeprowadzi tak sprawnie i konsekwentnie,
gdyby nie dugie trasy pierwszych lat powojennych, kiedy nie doczepiano
wagonw na czas1 i przetrzymywano na stacjach ale za to bez tych
powojennych warunkw nie byoby rwnie tych ciuszkw, na ktrych tak
ludziom zaleao. Do Kujbyszewa jechali cay tydzie i cay ten tydzie
dostawali od pastwa tylko 250 gramw chleba (byo to zreszt dwa razy
wicej, ni podczas blokady w Leningradzie), suszone ryby i wod. Reszt
chleba trzeba byo wykupywa kosztem wasnych rzeczy. Wkrtce poda
okazaa si wiksza ni popyt i eskorta przyjmowaa ju ciuchy bardzo
niechtnie przebierajcjak w ulgakach.
Na kujbyszewskim punkcie etapowym zawieziono ich do ani, wykpano
i w tym samym skadzie odwieziono do tego samego wagonu. Eskorta bya
ju inna, ale sztafet przekazano jej zapewne informacje, jak mona zdoby
374
ciuchy wic ta sama zasada zakupu wasnej racji dziennej przestrzegana
bya a do Nowosybirska. (atwo wyobrazi sobie, e zaraliwe to
dowiadczenie udzielao si innym oddziaom eskorty atwo i szeroko).
Kiedy w Nowosybirsku zeszli z wagonw na ziemi midzy torami i jaki
nowy oficer podszed do nich z pytaniem: S jakie skargi na eskort?
bardzo si stropili i nikt mu jako odpowiedzi nie udzieli.
Dobrze to sobie wykalkulowa ten pierwszy naczelnik eskorty.
Pasaerowie wagonzaka rni si od pasaerw reszty wagonw
take pod tym wzgldem, e nie wiedz, dokd pocig jedzie i na jakiej stacji
bd musieli wysi: biletw przecie nie maj, a wywieszek z marszrut
na wagonach nie czytuj. W Moskwie zaadowuj ich czasem do pocigu
w takiej odlegoci od peronw, e nawet urodzeni w tym miecie nie wiedz
jaki to waciwie dworzec, a jest ich osiem. Przez kilka godzin aresztanci
siedz w smrodliwym zaduchu i ciasnocie, czekajc na parowz
manewrowy. Oto nadjeda i dowozi wagon areszancki do czekajcego ju
skadu. Jeeli to lato, dworcowe megafony wykrzykuj: MoskwaUfa
odchodzi z trzeciego peronu... Na peronie pierwszym oczekuje na sygna
odjazdu pocig relacji MoskwaTaszkient.... A wic jestemy na dworcu
Kazariskim i znawcy geografii Archipelagu orazjego tras mog teraz objani
kolegw: Workuta i Pieczora to odpada, tam si jedzie z Jarosawskiego
dworca; nie wchodz te w gr obozy Kirowskie i Gorkowskie11. Na
Biaoru, na Ukrain, na Kaukaz z Moskwy nigdy si winiw nie wysya,
bo tam swoich wasnych nie maj gdzie podzia. Suchamy dalej. Pocig do
Ufy ju odszed nasz ani drgnie. Do Taszkientu te ju odjecha a my
stoimy. Odjeda pocig relacji MoskwaNowosybirsk... Prosimy odsun
si od toru... Bilety naley okazywa na kade danie.... Wagon drgn,
rusza. To nasz! Ale czego to dowodzi? Chwilowo niczego. Nasze jest cae
rodkowe dorzecze Wogi, nasz jest te poudniowy Ural. Nasz jest cay
Kazachstan z kopalniami miedzi w Dezkaganie. Do nas naley Tajszet ze
swoim zakadem impregnacji podkadw kolejowych (gdzie kreozot podobno
przescza si przez skr a do koci, parami jego przesycaj si puca
a to ju mier). Caa Syberia jest jeszcze nasza, a do samej Sowgawani.
I do nas naley Koyma. I Norylsk te jest nasz.
Jeeli to dzieje si zim to wagon zamknity jest szczelnie i nie sycha
megafonw. Jeeli eskorta przestrzega cile regulaminu to od nich te nie
dowiesz si ani swka o marszrucie. Tak oto ruszymy w drog, zapadniemy
w sen w rojowisku cudzych cia, przy rytmicznym wtrze k nic nie
przeczuwajc, nie wiedzc, czy jutro przez okno mign nam lasy, czy stepy.
Mign przez okno w korytarzu, ze rodkowej pki przez krat, korytarz,
dwie szyby i jeszcze jedn krat zewntrzn wida jednak jakie perony
i jakie skrawki przestrzeni, zostajcej za pocigiem w tyle. Jeli zamrz
szyb nie pokrywa, mona czasem przeczyta nawet nazw stacji jakie
Awsiunino albo Undo. Gdzie to moe by?... Nikt w przedziale nie wie.
Czasem mona zorientowa si wedug soca, czy wioz na pnoc, czy na
375
wschd. Albo w jakim Tufanowie wepchn warn do przedziau
obszarpanego pospolitaka, ktry si zwierzy, e wioz go do Daniowa na
rozpraw, a boi si, bo mog mu da jakie dwa latka. W ten sposb
dowiecie si, e w nocy minlicie Jarosawl, z czego wynika, i pierwsze
wizienie tranzytowe po drodze bdzie w Woogdzie i zaraz znajd si
w przedziale
11 Tak ziarno sawy miesza si z plew. Ale czy to plewa? Nie ma przecie
obozw puszkinowskich, gogolowskich, tostojowskich gorkowskie za s
i to jakie gniazdo! A prcz miasta Gorki jest jeszcze katornicza kopalnia
im. Maksyma Gorkiego (40 km od Elgen)! Tak, Aleksy Maksymiczu...
Waszym, towarzyszu, sercem i imieniem... Jeli wrg si nie poddaje, to
musi by unicestwiony.... Wypsnie sie czowiekowi zrczne powiedzonko,
i ani si obejrzy, a ju go nie ma w literaturze. znawcy przedmiotu, ktrzy
tonem przestrogi zacytuj znane powiedzonko: Woogodzka eskorta
gorsza od czorta!
Ale nawet znajc ju kierunek jeszczecie si niczego nie dowiedzieli:
wizienia tranzytowe zadzierzgnite s na ksztat wzekw na waszej
niteczce, jedno za drugim i z kadego mog was odesa gdzie w bok.
Ani do Uchty, ani do Inty, ani do Workuty nic ci nie cignie. Moe mylisz, e
budowa numer 501 to co lepszego? Kolej elazna w tundrze, na samej
pnocy Syberii? Tyle warta co tamte.
Jakie pi lat po wojnie, kiedy rozlane rzeki aresztantw ujte zostayjednak
w koryta (albo moe w Ministerstwie Spraw Wewntrznych zwikszono
liczb etatw?) w resorcie poddano w kocu segregacji milionowe sterty
a k t i odtd kademu skazacowi towarzyszya w drodze koperta z jego
wiziennymi papierami. Koperta miaa wycicia, w ktre wpisywana bya
marszruta do wiadomoci eskorty (bo po co maj wicej wiedzie,
zawarto akt moe mie wpyw demoralizujcy). I oto jeeli leysz na
redniej pce, a sierant zatrzyma si akurat koo ciebie, jeli nadto
potrafisz czyta do gry nogami to moe ci si uda odcyfrowa napis,
z ktrego wynika, e kogo tam kieruje si do KniaPogostu, ciebie za
do Kargopolagu.
No, teraz denerwujesz si jeszcze bardziej co to znw za Kargopolag? Kto
sysza o nim?... Jakiego typu s tam roboty oglne? (Bywaj oglne roboty
zabjcze, zdarzaj si tejakie lejsze). Trupiarnia, czy nie?
I jak mogo doj do tego, jak mogo! e w popiechu, przed wyjazdem, nie
dae zna o niczym swoim krewnym i wci im jeszcze si zdaje, e
siedzisz w stalinogorskim obozie pod Tul. Jeeli ten niepokj bardzo ci
nka i jeli naleysz do ludzi pomysowych, to moe uda ci si rozwiza
take to zadanie: znajdzie si u kogo centymetrowy kawaek grafitu
z owka, kto inny ma jaki wymity papierek. Ogldajc si wci, czy
konwojent z korytarza nie widzi (a nie wolno ka si nogami w stron kraty,
tylko gow), w niewygodnej pozie, odwrcony, midzy jednym szarpniciem
wagonu a drugim, piszesz krewnym, e zabrano ci bez uprzedzenia spod
376
tego starego adresu, e teraz jeste w drodze, e z nowego miejsca pobytu
mona bdzie pisa tylko raz do roku, niech na to bd przygotowani.
Zoony w trjkcik list trzeba teraz mie przy sobie przy wyjciu do
wychodka: a nu si uda, moe puszcz ci tam akurat niedaleko jakiej
stacji, moe konwojent w tamburze zagapi si nacinij wtedy czym prdzej
na peda, niech si spust odemknie, wrzu tam list, pki ci nie widz! List si
zamoczy i pobrudzi, ale moe przelecie i upa midzy szyny. Moe si
uratuje, wiatr spod k zakrci nim, list wleci pod koa, ale moe te je minie
i opadnie na zbocze nasypu. Moe bdzie tam lea a do pory deszczowej,
moe doczeka si niegu i zatraty, ale moe rka ludzka go podniesie. I jeli
przypadkiem nie bdzie to rka jednostki ideowej to poprawi adres, sama
dopisze jakie litery, albo woy do koperty i moe jednak list twj jeszcze
dotrze do celu. Czasem takie listy dochodz z dopat, z adresem
zatartym albo rozmazanym, wymite, ale jako znak niedoli wystarczajco
czytelne...
Ale najlepiej dla ciebie, jeli przestaniesz ju by f r aj e r e m, miesznym
nowicjuszem, oferm i ofiar. W 95 przypadkach na 100 twj list nigdzie
nie dotrze, ale jeli nawet nadejdzie, to nikomu radoci nie przysporzy. Bo
i po co ten krtki oddech, to liczenie godzin i dni, podczas gdy znalaze si
w krainie eposu? Od przyjazdu do wyjazdu mijaj tu dziesiciolecia, czas
mierzy si wiartkami wieku. NIGDY NIE WRCISZ do dawnego twego
wiata. Im prdzej odzwyczaisz si od swoich bliskich, a twoi bliscy od ciebie
tym lepiej. Tym lej ci bdzie.
I wasnych rzeczy trzeba mie jak najmniej, eby pniej nie dre o nie! Nie
trzeba mie walizki, aby eskorta nie musiaa zgnie jej na miazg przy
wejciu (skoro w przedziale jest 25 ludzi, to co innego w ogle zrobi
moga?), nie trzeba te mie nowych butw, ani modnych pbucikw, ani
wenianego garniturku: w wagonie albo w suce, przy przejciu przez
wizienie tranzytowe i tak ukradn, odbior, zamieni, ka odda. Jeli
oddasz bez sprzeciwu to upokorzenie dugo bdzie zatruwa ci serce. Jeli
zabior ci si to za twoje myto jeszcze ci obito. Obrzydzenie budz
w tobie te bezczelne machy, te urgliwe tony, caa ta dzicz dwunoga ale
majc co wasnego i trzsc si nad tym czy nie tracisz rzadkiej okazji do
obserwacji i wyniknicia w gb tego zjawiska? Moe mylisz, e filibustierzy,
piraci, korsarscy kapitanowie, tak ozdobnie opisani przez Kiplinga czy
Gumilowa byli inni, nie naleeli do tej samej ferajny? Zaliczali si do tego
samego gatunku... Zachwycali ci w romantycznych filmach czemu to
tutaj wstrt w tobie budz?
Ich te trzeba zrozumie. Wizienie jest ich domem rodzinnym. Wadza stara
si zjedna ich sobie, agodzi im kary, amnestionuje, wszystko to prawda
ale fatalny los wci na nowo kae im tutaj wraca... Czy to nie oni s
pierwszymi prawodawcami Archipelagu? Przez pewien czas take na
wolnoci prawo wasnoci u nas z takim sukcesem byo zwalczane (pniej
ci, ktrzy to robili, sami ju chcieli mie to i owo) dlaczeg wic powinno
377
by ono tolerowane w wizieniu? Zagapie si, nie zjade na czas swojej
soniny, nie podzielie si z przyjacimi cukrem i tytoniem wic teraz
knajacy bobruj w twoim worku, aby naprawi twoje uchybienie. Daj ci
jakie aosne o k u 1 a k i, zamiast twoich pasowanych butw, brudn
fufaj zamiast twojego swetra, ale nie dugo bd mie te rzeczy w swoim
rku: twoje buty bd jeszcze piciokrotnie przegrane albo wygrane
w karty, sweter za ju jutro o p y 1 za litr wdki i za pto kiebasy. Minie
doba i tak samo nie bd ich mie, jak ty ich nie masz. Dziaa tu drugie
prawo termodynamiki: poziomy i rnice ulegaj wyrwnaniu...
adnego mienia! Nie mie niczego! uczy nas Budda i Chrystus, stoicy
i cynicy. Dlaczeg to nie chcemy wmyle si, optani chciwoci, w sens
jego przesania? Czy nie rozumiemy, e posiadanie gubi nasze dusze?
No, niech ju tam bdzie jaki led, ale grzej go w kieszeni a do przybycia
na etap, eby nie musia baga o co do popicia. A chleb i cukier wydali
na dwa dni zjedz je od razu. Wtedy nikt ci ich nie ukradnie. I nie ma
kopotu. I bd, jak ptaki niebieskie!
Miej tylko tyle, co zawsze mona zabra ze sob: poznaj jzyki, poznaj obce
kraje, poznaj ludzi. Niech pami bdzie twoj sakw podrn. Zapamituj!
Zapamituj! Tylko te gorzkie ziarna moe kiedy wzejd.
Rozejrzyj si dokoa otaczaj ci ludzie. Moe ktrego z nich bdziesz
potem wspomina cae ycie i palce gry bdziesz, e go nie wypyta. 1
mw mniej a wicej usyszysz. Midzy wyspami Archipelagu rozsnute s
cienkie nici ywotw ludzkich. Przd si, stykaj si ze sob choby
w takim pciemnym, turkoczcym wagonie, pniej znw rozchodz si na
wieki, ty za nastaw ucha na ciche ich brzczenie i na rwny stukot, co
dochodzi spod podogi. To postukuje przecie wrzeciono ycia.
Jak dziwacznych historii tu si czowiek nasucha, jakie miewa tutaj powody
do miechu!
Na przykad ten ruchliwy Francuzik, siedzcy przy samej kracie czemu
cigle si krci? Co go tutaj tak dziwi? Czego jeszcze dotychczas nie
zrozumia? Nieche mu to kto wyjani! A przy okazji warto take spyta:
jak si tu dosta? Znalaz si kto znajcy francuski jzyk i dowiadujemy si,
e to Max Santerre, francuski onierz. Taki sam wcibski i zwinny by wtedy,
gdy jeszcze by wolny w swojej douce France. Mwili mu yczliwi ludzie, eby
si tam nie wierci, on za wci si uwija w pobliu punktu repatriacyjnego
dla Rosjan. Wwczas jacy nasi ziomkowie wypili z nim jednego i od tej
chwili niczego ju wicej nie pamita. Wrci do przytomnoci dopiero
w samolocie, na pododze. Stwierdzi, e ma na sobie bluz
czerwonoarmiejca i mundurowe spodnie, nad sob za ujrza dugie buty
konwojenta. Teraz mu powiedziano, e dosta 10 lat obozu, ale to chyba tylko
zoliwy art, to si wszystko wyjani?... A pewno, wyjani si, kochaneriki,
moesz dugo czeka12! (No, ale w latach 4546 takie wypadki nikogo nie
dziwiy).
To by temat francuskorosyjski. A oto macie rosyjskofrancuski. Zreszt nie
378
chyba czysto rosyjski, bo kto jeszcze prcz Rosjanina potrafi tyle miesza
i namota? W kadej epoce zdarzali si u nas ludzie, ktrzy w niej si nie
miecili, jak Mienszykow na obrazie Surikowa w chopskiej chacie.
Take Iwan Kowierczenko chocia szczupy i redniego wzrostu, ale jako
si nie mieci. A to dlatego, e chopczyna by z niego krew z mlekiem,
tylko e doda diasek gorzaki do tej mieszaniny. Kowierczenko sam o sobie
mwi chtnie i nie bez humoru. Opowieci takie to prawdziwy skarb tylko
sucha. Co prawda, duszy czas trudno zgadn, za co go w ogle
aresztowano i dlaczego uchodzi za politycznego. Ale eby otrzyma t
godno nie trzeba mie adnych odznacze. Nie wszystko jedno jakimi
grabiami ci wyczesali?
Jak wszyscy dobrze wiedz, do wojny chemicznej szykowali si podstpnie
Niemcy, nie za my. Dlatego bardzo to byo nieprzyjemne, e przy odwrocie
z Kubania, z winy jakich niedorajdw od amunicji, zostawilimy na pewnym
lotnisku kilka sgw bomb chemicznych i Niemcy mogli mie potem okazj
do midzynarodowego skandalu. Wwczas to dano starszemu lejtnantowi
Kowierczence, rodem z Krasnodaru, koo dwudziestu spadochroniarzy
i przerzucono go na tyy niemieckie, zlecajc, aby te pechowe bomby dobrze
tam zakopa. (Czytelnicy ju domylaj si reszty i zabieraj si do ziewania:
Kowierczenko znalaz si w niewoli i jest teraz zdrajc ojczyzny. Kul w pot
nic podobnego!). Kowierczenko wykona rozkaz co do joty, nie ponis
adnych strat w ludziach, przebi si z powrotem przez front i na wniosek
swego dowdcy mia otrzyma tytu Bohatera Zwizku Sowieckiego.
Ale przecie taki wniosek zaatwiany jest miesic drugi. A co, jeli przez ten
czas si wyjania, e czowiek nic mieci si nawet w skrze
12 Miat zapa jeszcze w obozie drugi wyrok, 25 lat i zwolniony zosta
z Ozierlagu dopiero w 1957 roku. Bohatera? Tytu ten daj potulnym
chopaczkom, przodownikom wyszkolenia bojowego i politycznego
a tymczasem czowieka a rozpiera, suszy go, e wprost niepodobna, a tu
nie ma czego wypi. Ale jak ju jeste tym Bohaterem caego Zwizku to
jakim prawem skpi ci litra wdki te gady? Iwan Kowierczenko skoczy wic
na konia i chocia mwic prawd, nic nie wiedzia o Kaliguli jednak
wjecha konno po schodach, na pitro, do wojskowego komisarza, czy tam
komendanta tego miasta: dawaj, powiada, zlecenie na wdk! (Wykalkulowa
sobie, e tak bdzie jako okazalej, w sam raz, jak na Bohatera i e trudniej
bdzie odmwi). Za to go wsadzili? Nie, te wymyli! Za to zjecha tylko
z Bohatera do Kawalera Orderu Czerwonego Sztandaru.
Kowierczenk wci bardzo suszyo, a nie zawsze bya okazja i trzeba byo
nieraz tgo si wysili, eby co wykombinowa. W Polsce zapobieg on
wysadzeniu pewnego mostu przez Niemcw i uzna, e ten most jest
niejako jego wasnoci, wic chwilowo, pki nie zjawiy si nasze wadze,
naoy na Polakw co w rodzaju rogatkowego za uywanie tego mostu:
przecie beze mnie w ogle bycie go nie mieli, cholery! Ca dob
inkasowa to rogatkowe (wszystko na wdk), znudzio mu si jednak, zreszt
379
po co tu w ogle stercze? i zaproponowa nasz kapitan Kowierczenko
okolicznym mieszkacom bardzo uczciwe wyjcie z sytuacji: eby ten most
od niego kupili. (Czy za to poszed siedzie? Nieee!). Za bardzo nie nalega,
zreszt Polacy nie kwapili si, wida sknery. Da wic pan kapitan spokj tej
historii z mostem, czort z wami, chodcie sobie bezpatnie.
W 1949 roku suy on w Poocku jako szef sztabu puku spadochroniarzy.
Bardzo nie kocha majora Kowierczenki wydzia polityczny dywizji za to, e
szkolenie polityczne mia on, powiedzmy w nosie. Poprosi raz o wydanie mu
charakterystyki, bo chcia wstpi na Akademi Sztabu, ale gdy mu j dali
ledwo rzuci okiem, zaraz im j cisn na st: Z tak charakterystyk to mog
i nie na wysz uczelni, tylko do banderowcw!. (Moe za to?... za to
mogli da z powodzeniem dziesitaka, ale jako uszo mu na sucho).
Dodajmy jeszcze do tego, e puci na urlop bez podstaw subowych
pewnego swojego onierza. I e jeszcze po pijanemu prowadzi ciarwk,
przez co j rozbi. Dano mu wic 10... dni odwachu. Zreszt pilnowali go
tam onierze z jego wasnej jednostki, przepadali za nim i z tego odwachu
wypuszczali go na zabawy do wsi. W ten sposb jako by ten odwach
przetrzyma, gdyby nie to, e politwydzia zacz grozi mu sdem! Te groby
dotkny najbardziej Kowierczenk, wstrzsny nim po prostu: wic kiedy
bomby zakopywa to Iwan dobry? a za jaki ndzny gruchot to niech
idzie do wizienia? W nocy wyskoczy przez okno, pobieg nad Dwin, gdzie
jeden z jego przyjaci mia schowan motorwk i odpyn ni w sin dal.
Okazao si, e nie by zwyczajnym pijaczyn o krtkiej pamici: chcia teraz
zemci si za wszystko, czym dokuczy mu politwydzia. Gdy znalaz si ju
na Litwie, porzuci motorwk i zaproponowa miejscowym Litwinom:
Chopaki kochane, zaprowadcie mnie do waszych partyzantw! jak mnie
przyjmiecie, nie bdziecie aowa, dopiero im zadamy bobu!. Ale Litwini byli
przewiadczeni, e to czowiek nasany.
Iwan mia zaszyt w ubraniu akredytyw bankow. Kupi za ni bilet a na
Kuba, jednake gdy przejeda przez Moskw uraczy si niele
w dworcowej restauracji. Dlatego, ledwo wyjrza z dworca i rzuci okiem na
panoram Moskwy, skin na takswkarza:,Zawie no mnie do ambasady!
A do jakiej? A wszystko jedno, urwana na, do bylejakiej. Wic go szofer
zawiz. A jaka to? A francuska. Moe by.
By moe myli mu si jako po drodze rozpierzchy, moe z pocztku
miajakie inne zamiary w zwizku z t ambasad, a teraz straci cel
z oczu, ale mimo to, sia i spryt wcale go nie opuciy: nie chcc wida
straszy stojcego przy wejciu milicjanta, spokojnie skrci w zauek
i przeskoczy gadkie, lite ogrodzenie wysokie na dwch chopw. Na
dziedzicu ambasady poszo ju lej, nikt go nie zauway, ani nie zatrzyma,
wszed wic do wntrza gmachu, min jeden pokj, potem drugi i wreszcie
w trzecim zobaczy nakryty st. St zastawiony by obficie, ale najwiksze
wraenie zrobiy na Iwanie gruszki, dawno jako ich ju nie jad, napcha wic
sobie teraz nimi wszystkie kieszenie frencza i bryczesw. A wanie weszli
380
gospodarze, bo bya to pora kolacji. Ej, panowie Francuzi! krzykn na
nich Kowierczenko, sam przystpujc do natarcia. Doszed do wniosku, e
Francja w cigu ostatniego stulecia niczego dobrego nie zdziaaa, nie mg
duej znie tej sytuacji. Dlaczego waciwie nie robicie rewolucji?
Dlaczego pomagacie De Gaulleowi doj do wadzy? A my was mamy za to
karmi kubask pszeniczk? Nic z tego!!!. Kim pan jest? Skd si pan
wzi? zdumieli si Francuzi. Uderzajc z punktu we waciwy klawisz,
Kowierczenko odpar: Major MGB!. Francuzi okazali pewne zaniepokojenie:
Dobrze, ale mimo to nie powinien pan tu si wdziera gwatem. W jakiej pan
waciwie sprawie?. A w tej, e ja was w t, i w tamt, i na wylot!...
oznajmi im Kowierczenko ju bez ogrdek, z caej duszy. Jeszcze chwil tak
przed nimi gra zucha, ale spostrzeg si, e kto w ssiednim pokoju ju
mwi o nim przez telefon. Do by jeszcze trzewy, aby rozpocz odwrt,
ale tu gruszki zaczy mu sypa si z kieszeni! i wybuch szyderczego
miechu towarzyszy tej rejteradzie...
Starczyo mu zreszt si nie tylko na pomyln ucieczk z poselstwa, lecz na
to, eby zrobi jeszcze kawa drogi. Nastpnego ranka obudzi si na dworcu
kijowskim (czy nie wybiera si aby na Ukrain Zachodni?) i tu go dopiero
przymknito.
W czasie ledztwa bi go osobicie Abakumow, na grzbiecie mia prgi od
razw gruboci ramienia. Minister bi go, rzecz jasna, nie za te gruszki i nie
za suszne uwagi pod adresem Francuzw, tylko pragn dowiedzie si
czyim agentem jest Iwan i kiedy zosta zwerbowany? I wrzepiono mu, rzecz
prosta, 25 lat.
Opowiada takich mona usysze sporo, ale podobnie jak kady inny
wagon stoypinka milknie, gdy nadchodzi noc. W nocy nie ma ani ryb, ani
wody, ani wycieczek do wychodka.
Wtedy te, jak kady inny wagon, wypenia stoypink rytmiczny stukot k,
nie mccy wcale ciszy. Wwczas to, jeeli konwojent poszed ju sobie
z korytarza, mona prowadzi ciche rozmowy midzy trzecim przedziaem
mskim a czwartym kobiecym.
Rozmowa z kobiet w wizieniu to rzecz zawsze osobliwa. Jest w niej co
podniosego, nawet jeli mowa tylko o paragrafach i wyrokach.
Jedna z takich rozmw trwaa ca noc w do szczeglnych
okolicznociach. Byo to w lipcu 1950 roku. Przedzia kobiecy zajty by przez
jedn zaledwie pasaerk. Bya ni moda dziewczyna, crka moskiewskiego
lekarza, skazana z artykuu 5810. Z mskich przedziaw dochodzi zgiek:
eskorta przeprowadzia zagszczenie: zekw z trzeciego przedziau
przeniesiono do dwch pozostaych (lepiej nie pyta, ilu si tam musiao teraz
zmieci).
Nastpnie wprowadzono jakiego przestpc, zupenie nie przypominajcego
innych aresztantw. Przede wszystkim nie by ostrzyony i faliste, powe
wosy, prawdziwe loki, dumnie janiay na jego ksztatnej, duej gowie. By
mody, przystojny, w mundurze angielskiego kroju. Prowadzono go przez
381
korytarz jakby z szacunkiem (eskorta stropia si a, przeczytawszy
instrukcj, napisan na oboce jego akt) i dziewczyna zdya to wszystko
zobaczy. On za nie przyjrza si jej (i jak bardzo tego pniej aowali!).
Haas i szurgot pozwoliy jej si zorientowa, e dla przybysza zwalniaj
osobny przedzia wanie obok niej. Byo jasne, e nie powinien by on
styka si z nikim. Tym wiksz miaa ch na rozmow. W wagonie nie
sposb zobaczy tego, kto siedzi w ssiednim przedziale, ale usysze go
mona, gdy zapanuje cisza. Pnym wieczorem, gdy gwar zacz ju milkn,
dziewczyna usiada na skraju swojej pki, zbliya twarz do kraty i cicho
zagabna ssiada (a moe z pocztku zanucia co. Za to wszystko eskorta
powinna j bya ukara, ale onierze byli pomczeni i w korytarzu nie byo
nikogo). Nieznajomy nadstawi ucha i za przykadem dziewczyny tak samo
przysun si do kraty. Siedzieli teraz obrceni ku sobie plecami oparci o t
sam 3centymetrow desk, mwili za cicho przez krat, omijajc gosem
przeszkod. I gowy i usta dzielia przestrze nie wiksza ni przy pocaunku,
nie mogli jednak nie tylko dotkn si, ale nawet spojrze na siebie.
Eryk Arwid Andersen rozumia po rosyjsku ju cakiem niele i cho mwi
jeszcze z licznymi bdami, jednak w kocu zrozumiale. Opowiedzia
dziewczynie swoj zadziwiajc przygod (jeszcze poznamy j, gdy
zatrzymamy si na punkcie tranzytowym), ona za jemu prost histori
moskiewskiej studentki, ktra dostaa 5810. Ale Arwid by tym bardzo
przejty, zacz wypytywa j o sowieck modzie, o ycie sowieckie
dowiadujc si rzeczy zupenie odmiennych od tych, ktre zna dawniej
z lektury lewicowych gazet zachodnich i z czasw swojej oficjalnej wizyty
w ZSSR.
Przegadali tak ca noc i dla Arwida wszystko tej nocy sploto si w jeden
wze: niezwyky wagon dla aresztantw w nieznanym mu kraju; i piewny
stukot nocnych k. zawsze znajdujcy odzew w sercach; i melodyjny gos,
szept, oddech dziewczyny przy uchu przy samym jego uchu, a nie mg jej
nawet zobaczy! (I kobiecego gosu nie sysza ju w ogle od ptora roku).
I po raz pierwszy zobaczy Rosj, jako spraw nieoddzieln od tej
niewidzialnej (a na pewno, niechybnie, niewtpliwie piknej) dziewczyny
i gos Rosji przez ca noc mwi mu sam prawd. Mona zawrze pierwsz
prawdziw znajomo z krajem take w taki sposb... (Rano mia jeszcze
zobaczy przez okno pociemniae, somiane strzechy Rosji przy wtrze
smutnego szeptu jego tajnej przewodniczki).
Przecie to wszystko Rosja: i wdrujcy aresztanci, nie chccy skada
zaale, i dziewczyna za cian przedziau, i eskorta zmorzona snem;
gruszki, sypice si z kieszeni, zakopane bomby i ko, sadzcy susami po
schodach.
andarmi! andarmi! krzyczeli uradowani winiowie. Cieszyli si, e
konwojowa ich dalej bd andarmi, nie za policyjna eskorta.
Znw zapomniaem o cudzysowie. S to sowa samego Korolenki13.
Prawd mwic, nie bardzomy si radowali na widok bkitnych czapek. Ale
382
nawet ten widok moe sprawi ci rado, jeeli razem ze swoim wagon
zakiem wpade w ruch wahadowy.
Zwyky pasaer na maych przystankach ma kopoty z WSIADANIEM, ale
wysi z pocigu dlaczego nie? to atwe, wyrzu tylko rzeczy i skacz.
Inaczej bywa z aresztantem. Jeeli miejscowa stra wizienna albo milicja
nie wyl kogo po niego, albo w kto spni si o dwie minuty fiu, fiu!
pocig ju ruszy i teraz nieszczsny grzesznik musi jecha a do
nastpnego etapu. Z Bogiem sprawa, jeeli tylko do wizienia tranzytowego
tam znw ci dadz je. Ale czasem trzeba jecha a do koca marszruty,
tam przetrzymaj ci ptorej doby i ka jecha z powrotem dopiero, gdy
zbierze si nowy komplet. A moe tak si zdarzy, e nikt do ciebie nie zajrzy
i znw lepy tor, i znw trzeba czeka, i przez ten czas przecie zupenie
NIE DAJ JE! Przecie racje ywnociowe wypisali ci tylko do twojej stacji
docelowej, ksigowo nic nie jest winna, e miejscowe wizienie przegapio,
ju przeciejeste formalnie na ich wyywieniu. Eskorta za nie ma adnego
obowizku, eby dzieli si z tob swoim przydziaem. I SZE RAZY POD
RZD (bywao i tak!) musisz zapycha tras: IrkuckKrasnojarsk,
KrasnojarskIrkuck, IrkuckKrasnojarsk, wic gdy zobaczysz na peronie
twojego przystaniu Tuun bkitnego, gotwjeste rzuci si mu na szyj:
dziki serdeczne, kochasiu, e mnie poratowa!
Wystarcz dwie takie doby, eby czowieka tak znuy, zadrczy zaduchem,
pozbawi si, e w pobliu wikszego miasta sam ju nie wiesz, czy lepiej
jeszcze troch si pomczy, a dojecha wreszcie do celu, czy te
rozprostowa nogi na etapie.
Ale ju eskorta zacza si krzta i uwija. Ju wdziali szynele, ju
postukuj kolbami. To znaczy, e cay wagon ma by wyadowany.
Zaczyna si od tego, e eskorta staje pkolem przy stopniach wagonu
i ledwie czowiek z nich si stoczy, zwali si, zleci konwojenci chrem
i wielkim gosem rycz ze wszystkich stron (tak ich nauczono): Siada!
Siada! Siada!. To robi due wraenie, gdy krzyczy ich kilku na raz i kiedy
nie wolno ci podnie oczu. Kulisz si bezwiednie, jakby szrapnele nad tob
wybuchay, popiesznie (dokd waciwie tak si
Historia mego rwienika, Moskwa 1955 rok, tom VII, str. 166. pieszysz?)
przypadasz do ziemi i w kocu sadowisz si na niej obok tych, ktrzy wysiedli ju
wczeniej, i
Siada! jest to rozkaz bardzo jasny, lecz jeli jeste pocztkujcym aresztantem, to
jeszcze go nie rozumiesz jak naley. W Iwanowie, na lepym peronie, usyszawszy
ten rozkaz i ciskajc w objciach walizk (jeeli walizka nie jest obozowej roboty,
tylko kupiona w sklepie, to zawsze uchwyt w niej si urywa i to w najmniej
odpowiedniej chwili) pobiegem we wskazanym kierunku, postawiem walizk na
ziemi duszym bokiem i nie przyjrzawszy si, jak siedz ci, co byli przede mn
siadem spokojnie na walizce bo nie mogem przecie w moim paszczu
oficerskim, nie tak bardzo jeszcze utytanym, z nie obcitymi jeszcze poami si
383
wprost na podkadach, na czarnym, przesyconym smarami piachu! Naczelnik eskorty
czerwone pyski, wystawowa rosyjska gba, rozpdzi si nawet nie zdyem
zorientowa si o co mu chodzi? dokd zmierza? i chcia, jak si zdaje, witym
swoim butem rypn w te przeklte plecy, ale co go powstrzymao wic nie
poaowa byszczcego noska i kopn walizk, e a zrobia si w niej dziura.
Siada! wyjani. I dopiero w tym momencie zobaczyem nagle, e stercz jak
baszta wrd otaczajcych mnie zekw. Zanim zdyem zapyta: A jak mam
waciwie siedzie? ju znaem odpowied i nie dbajc wicej o szynel, usiadem
jak wszyscy, jak siedz psy u wrt, jak siedz koty pod drzwiami.
(Ten kuferek mam do dzi dnia, ile razy trzymam go w rku przesuwam
palcami po rwanych brzegach tej rany. Nie moe przecie zagoi si, jak goj
si rany na ciele, na sercu. Przedmioty s bardziej od nas pamitliwe).
Ten rozkaz siedzenia to take rzecz przemylana. Jeeli siedzisz tykiem na
ziemi tak, e masz przed nosem wasne kolana, to twj rodek cikoci jest
z tyu, trudno si podnie, nie sposb si poderwa. Ponadto,.ka warn
siada jak najbliej siebie tak, abycie sobie wzajemnie jak najbardziej
przeszkadzali. Zamy, e chcemy wszyscy naraz wsta, aby rzuci si na
eskort ot zanim bymy si wygramolili, ju by nas wszystkich
wystrzelano.
Siedzimy w oczekiwaniu na wizienn karetk (przewozi ona ludzi grupami,
wszyscy i tak si nie pomieszcz), albo na rozkaz pieszego odmarszu.
Staraj si, abymy siedzieli w miejscu mao widocznym, aby nie wpada
wolniakom w oko, ale czasem posadz ludzi bez pojcia, wprost na peronie
albo na otwartym placu (na przykad w Kujbyszewie) i tu zaczyna si co
w rodzaju egzaminu dla wolniakw: my im si przygldamy, czujc si
w swoim prawie, otwarcie i uczciwie a jak te oni na nas bd patrze?
Z nienawici? sumienie im nie pozwoli (przecie tylko sowieccy urnalici
wierz, e ludzie siedz bo zasuyli). Ze wspczuciem? z wyrazem litoci?
a jak wylegitymuj? zapisz nazwisko? i zaraz wyrok, to prosta rzecz.
I dumni, wolni nasi obywatele (czytajcie, zazdrocie, bom ja obywatel*)
opuszczaj kornie gowy i staraj si wcale nas nie widzie, jakby tu byo
puste miejsce. Staruchy s mielsze: ju ich nie da si zepsu, one wierz
w Boga i odamujc kawaek od ndznego bocheneczka, rzucaj go nam.
Nie boj si rwnie byli agrowcy, rzecz prosta, pospolitacy. agrowcy
wiedz, e: kto nie by ten jeszcze bdzie, kto by ten nie zapomni
i patrze, a rzuc paczk papierosw, po to, aby im take kto rzuci, gdy
znowu wpadn. Chleb, rzucany sab rk przez starowin, czsto nie
dolatuje, pada na ziemi, paczka mignie w powietrzu prosto nam pod nogi,
eskorta za ju zaczyna szczka zamkami karabinw na staruszk, na
dobro, na chleb: ej, zmykaj std, babo!.
I ten wity, uamany kawaek chleba ley w pyle jeszcze w chwili, gdy ka
nam powlec si dalej.
W ogle za te chwile na ziemi, na stacji nale do najlepszych
w naszym tutejszym yciu. Pamitam, jak w Omsku posadzono nas tak na
384
podkadach midzy dwoma dugimi pocigami towarowymi. Nikt tdy nie
chodzi (widocznie wystawiono z obu stron warty: Nie wolno, nie ma
przejcia!. Nasi ludzie za nawet na wolnoci wychowani s
w posuszestwie dla ludzi w szynelach). Nadchodzi zmrok. Byo to
w sierpniu. Kolejowy, usmolony wir nie zdy ostygn jeszcze od
dziennego ciepa i grza nam tyki. Nie widzielimy dworca, ale czuo si jego
obecno gdzie za wagonami, cakiem blisko. Haasowa tam miejscowy
nadajnik, jakie wesoe pyty i sycha byo jednostajny gwar tumu. I nie
wiedzie czemu, ale nie upokarzao siedzenie w zbitej grupie brudasw, na
goej ziemi, w jakim ciemnym kcie; nie syszao si tonu szyderstwa
w melodiach tanecznych, granych dla obcej modziey, ktrych my nigdy ju
nie zataczymy; ani w mylach o tym, e kto teraz na peronie wita kogo
albo odprowadza, moe nawet kwiaty przynis. Byo to dwadziecia minut
prawiewolnoci: zmierzch gstnia, zapalay si pierwsze gwiazdy, czerwone
i zielone wiata na torach, dwiczaa muzyka. ycie toczy si dalej bez nas
i to ju prawie nie boli.
Jeeli zdoasz polubi takie chwile w wizieniu bdzie ci lej. Bo inaczej
zo moe czowieka rozsadzi.
* Wiersz o sowieckim paszporcie W. Majakowskiego.
Jeeli prowadzi zekw do karetki jest niebezpiecznie bo obok droga
publiczna albo ludzie blisko to wyda mona inny jeszcze rozkaz,
przewidziany w regulaminie eskorty: Bra si pod rce!. Niby nic w tym
niezwykego wzi ssiada pod rk i tyle! Bra si tak maj starcy
i wyrostki, dziewczta i staruszki, zdrowi i kalecy. Jeeli jedn rk masz
zajt pakunkiem to ssiad wemie ci pod t rk, ty za drug rk
przygarniesz kogo innego. I teraz skupieni jestecie dwa razy cilej ni
w zwykym szeregu, od razu ciej warn jest si rusza, wszyscy
kusztykacie, bo pakunki ci, bo jeszcze trudniej je teraz utrzyma
i zataczacie si przy kadym kroku. Brudne, szare, niezgrabne istoty,
kroczce jak lepcy, przytuleni do siebie z pozorn czuoci istna
karykatura ludzkoci!
A karetki moe wcale nie ma. A naczelnik eskorty moe podszyty jest
tchrzem i boi si, e mu kto ucieknie, wic tak oto spleceni, obcieni
pakunkami, koyszc si i zataczajc, potykajc si o pakunki, musicie wlec
si przez cae miasto a do samego wizienia.
Istnieje te inny rozkaz, ale to ju karykatura na gsi: Bra si za pity!.
Znaczy to, e kto ma donie wolne, powinien pochyli si i zapa si za
wasn nog w ydce. I teraz pada rozkaz do marszu. (Ano, czytelniku,
sprbuj odoy ksik, przejd si tak po pokoju!... No i jak? Jak szybko
moge si porusza, co moge przed sob zobaczy? Ajak tam
z moliwoci ucieczki? Wyobraasz sobie, jak wyglda z boku 3040
takich gsi? Rzecz miaa miejsce w Kijowie, w 1940 roku).
Na dworze niekoniecznie mamy sierpie, moe to by te grudzie 1946
roku, a tu pdz was bez adnych karetek przy 40stopniowym mrozie do
385
Pietropawowskiego wizienia tranzytowego. Jak atwo zgadn, w cigu
kilku ostatnich godzin przed przyjazdem do miasta, eskorta wagonu wcale nie
kwapia si do prowadzenia was za potrzeb, bo i po co si brudzi.
Osabieni ledztwem, przemarznici na ko, nie moecie ju si prawie
powstrzyma, dotyczy to zwaszcza kobiet. No to co? Konia trzeba zatrzyma,
eby mg sobie uly, pies ma prawo podbiec do potu, eby zadrze nog.
Ale z was przecie ludzie, moecie wic robi to w marszu, kogo mamy si
krpowa w naszej wasnej ojczynie? Na miejscu, w wizieniu, zdy
wyschn... Wiera Korniejewa pochylia si, eby poprawi but na nodze,
zostaa par krokw w tyle a konwojent zaraz naszczu na ni psa i ky
wilczura wpiy jej si w poladek nie baczc na to, e miaa na sobie grub
odzie. Nie marud! Tam znw jaki Uzbek upad ju go wal kolbami
i obcasami.
Nie szkodzi, nikt tego nie sfotografuje dla Daily Expressu i naczelnika eskorty
a do najpniejszych jego lat nikt i nigdy za to nie pozwie do sdu.
A suki te przyszy z gbi dziejw. Kareta wizienna, opisana przez Balzaka
to to wanie suka. Tyle, e wloka si wolniej i nie bya tak zatoczona.
Co prawda, jeszcze w latach 20. aresztantw prowadzono przez miasto
pieszymi kolumnami. Zdarzao si to nawet w Leningradzie (tamowali
czasem ruch na skrzyowaniach). Doigralicie si, zodzieje?
pokrzykiwano na winiw z trotuarw. Nikt jeszcze nie zna wtedy wielkiego
projektu kanalizacji...).
Ale wielce wraliwy na postp techniki Archipelag w por przej
i zastosowa wynalazek karetki samochodowej, zwanej pieszczotliwie suczk.
Na brukowanych kocimi bami jezdniach naszych ulic pierwsze suki pojawiy
sijednoczesnie z pierwszymi ciarwkami. Resory miay marne, trzso
w nich jak si patrzy, winiowie jednak te nic byli z krysztau. Sprawa
szczelnoci bya jednak ju wtedy, w 1927 roku, postawiona na dobrym
poziomie: ani jednej szczelinki, wic przy braku owietlenia nie sposb
byo ani odetchn, ani zobaczy czegokolwiek. I ju wtedy adowano ludzi
do karetek na stojco i do pena. Nic dlatego by kto specjalnie tak
zaplanowa, tylko po prostu zawsze brak byo rodkw transportu.
Przez wiele lat. byy to wozy stalowoszare, otwarcie wizienne. Ale po wojnie
kto w stolicy poszed po rozum do gowy i zaczto z wierzchu pokrywa
je wesoymi kolorami oraz ozdabia napisami: Chleb (winiowie istotnie byli
chlebem budownictwa), Miso (powinni byli raczej da napis Koci), albo
nawet Pijcie sowieckiego szampana.
Karetka moe by od wewntrz zupenie pustym, pancernym pudem. Moe
mie awki dookoa cian. To nie jest adna wygoda, to pogarsza spraw, bo
upychaj zawsze tylu, ilu mieci si na stojco, tak e wal si na ciebie jak
baga, jak toboy. Suki mog mie z tyu boks wsk, stalow,
jednoosobow szafk. Mog te by cae podzielone na boksy: rzd
jednakowych, pojedynczych szafek z prawej i z lewej strony; zamykaj si
one jak cele, rodkowy korytarzyk suy dla klawisza.
386
Tak zawiej konstrukcji, przypominajcej ul pszczeli, nie sposb sobie
wyobrazi z zewntrz, patrzc na umiechnit dzieweczk z pucharem:
Pijcie sowiecki szampan.
Do suki wpdzaj ci przy wtrze tych samych ponagle, wykrzykiwanych ze
wszystkich stron: Dalej! Szybciej! Prdzej!, aby nie mia czasu nawet
rozejrze si i pomyle o ucieczce; upychaj ci si, eby musia
uwizn w wskich drzwiach, eby musia hukn bem o framug.
Zatrzaskuj z trudem tylne drzwi stalowe i dalej w drog!
Rzecz jasna, jazda suk rzadko cignie si godzinami, najczciej 20, 30
minut. Ale tak czowiekiem rzuca, tak roztrzsie mu gnaty, tak mu ebra
cinie przez te p godziny, tak eb zegnie, jeli kto wysoki, e wagonzak
wyda mu si chyba szczytem wygody.
Nadto suka to okazja do nowych ukadw ludzkich, nowych spotka,
z ktrych najbardziej wbijaj si w pami oczywicie, spotkania
z knajakami. By moe nie zdarzyo ci si jeszcze jecha z nimi w tym
samym przedziale, moe los nie kaza ci na etapie dzieli z nimi celi ale tu
jeste zdany na ich ask.
Czasem tak ciasno bywa, e nawet knajakom nieporcznie jest grabi. Cudze
ciaa i baga ciskaj twoje koczyny jak dyby. Tylko na wybojach, kiedy wz
tak skacze, e patrochy w czowieku si przewracaj, mona ruszy rk
albo nog.
Czasem za, gdy jest nieco luniej, szemrani zd w cigu p godziny
spenetrowa zawarto wszystkich tobokw, zabra sobie wszystkie zapasy
tuszczw i co najlepsze rzeczy. Wda si z nimi w bjk nie pozwol ci
tchorzowskie i nader racjonalne skrupuy (ty te zaczynasz juz szczypta po
szczypcie traci swoj dusz niemierteln, wci sobie powtarzajc, e
najgroniejsi wrogowie i najgorsze przejcia dopiero ci czekaj, wic trzeba
dla nich si oszczdza). Moe nawet podniesiesz w obronie rk i wsadz
ci n midzy ebra (ledztwa nie bdzie, jeli za bdzie, to szemranym nic
nie grozi: troch tylko duej potrzymaj w tranzytowym, nie pol do
dalekiego obozu. Trudno i darmo, ale w sporze midzy elementami socjalnie
bliskimi, a socjalnie obcymi, pastwo nie moe ujmowa si za te ostatnie).
Pukownik w stanie spoczynku, Dunin, jeden z szefw ligi obrony
przeciwlotniczej, siedzc w celi butyrskiej w 1946 roku opowiada, jak
w jego obecnoci, w dniu kobiet, to jest smego marca, w suce jadcej
z sdw grodzkich do wizienia na Tagance szemrani po kolei zgwacili
panienk (a nikt nawet si nie odezwa). Panienka ta, tego samego dnia,
przyodziawszy si, jak moga najlepiej, przysza do sdu, aby odpowiada
z wolnej stopy (sdzona bya za samowolne porzucenie pracy zreszt
wszystko byo skutkiem nikczemnej intrygi jej naczelnika, ktry mci si, bo
nie chciaa z nim spa; miaa zreszt narzeczonego). P godziny przed
wejciem do karetki panienka dostaa 5 lat na podstawie Ustawy Specjalnej,
nastpnie wepchnito j do suki i oto teraz, gdzie na ulicy Sadowej (Pijcie
sowieckiego szampana!) przeksztacono j w obozow prostytutk. Czy
387
wystarczy powtarza, e to robota knajakw? A moe stranikw te?
A moe rwnie tego jej naczelnika?
Knajackie czuoci! zgwacon dziewczyn knajacy jeszcze obrabowali:
zdarli z niej bluzk, adne pantofelki, ktrymi chciaa olni sdziw, dali
rzeczy konwojentom, ci zatrzymali wz, skoczyli po wdk, podali j
zleceniodawcom i knajacy jeszcze popili sobie tgo na rachunek ofiary.
Gdy przyjechali w kocu na Tagank, dziewczyna, zanoszc si od ka,
zoya skarg. Oficer wysucha jej, ziewn i oznajmi:
Pastwo nie jest w stanie transportowa kadego oddzielnie. Takich moliwoci
jeszcze nie mamy.
Tak, karetki to wskie gardo gospodarki Archipelagu. Jeli w wagonach
nie ma monoci separowania politycznych od kryminalnych to suki nie daj
moliwoci separacji obu pci. I jak w tych warunkach, midzy jednym
wizieniem a drugim, knajacy nie maj sprbowa peni ycia?
No, ale gdyby nie byo knajakw, to trzeba by wspomnie dobrym sowem te
karetki za owe krtkie spotkania z kobietami! Gdziejeszcze, jeli nie tu,
mona w yciu wiziennym zobaczy je, usysze je, dotkn si ich?
Pewnego razu, w 1950 roku, wieziono nas z Butyrek na dworzec. Byo luno
czternastu ludzi w suce z awkami. Miejsc siedzcych starczyo dla
wszystkich i nagle, na ostatku, wepchnito do wozu samotn kobiet.
Usiada koo samych tylnych drzwi, z pocztku bojaliwie 14 chopa
w jednym ciemnym pudle, to tu nie ma mowy o obronie. Ale po kilku
sowach byo ju jasne, e tu sami swoi, Pidziesitka semka.
Wymienia swoje nazwisko: Riepinowa, ona pukownika, posza za kraty
w lad za nim. I nagle jaki maomwny wojskowy, tak mody i szczupy, e
mgby najwyej by lejtnantem, zapyta: Przepraszam, czy nie siedziaa
pani z Antonin Iwanow? Jak to? To pan jest jej mem? Oleg?
Podpukownik Iwanw??... Z Akademii imienia Frunze? Tak!.
C to byo za tak! wydobywao si ze cinitej krtani i wicej w nim
byo lku przed PEWNOCI ni radoci. Usiad teraz obok niej. Przez dwa
malutkie, okratowane okienka w tylnych drzwiach przenikay pynne,
przejrzyste cienie letniego zmierzchu i przy kadej zmianie kierunku
przesuway si, przesuway po twarzach tej kobiety i podpukownika.
Siedziaam z ni w ledztwie, cztery miesice w tej samej celi. Gdzie
jest teraz? Cay czas ya tylko mylami o panu! Baa si tylko o pana!
O siebie wcale. Z pocztku, eby pana nie aresztowano. Pniej, eby
dosta pan wyrok jak najlejszy. Ale co si z ni teraz dzieje?. Wci
nie moga sobie darowa, e to przez ni pana zabrali. Tak jej byo ciko!.
Ale gdzie jest teraz?!. Niech si pan tylko nie lka. Kobieta pooya
mu rk na piersi, jak komu ju bliskiemu. Nie wytrzymaa tego napicia.
Zabranoj z naszej celi. Ona jest troszk... no... pomieszana... Rozumie
pan?....
A maa upinka obita stalow blach pynie tak spokojnie
w szeciopasmowym ordynku aut, grzecznie staje przed wiatami, byska
388
sobie kierunkowskazami!
Z tym Olegiem Iwanowem poznalimy si dopiero przed chwil w Butyrkach.
Spdzono nas do boksu dla odjedajcych i przyniesiono z depozytu
rzeczy. Wywoano do odbioru jednoczenie mnie i jego. Za progiem boksu,
na korytarzu, straniczka w szarym kitlu, rozgrzebujc zawarto jego
walizki, wytrzsna na ziemi pojedynczy zoty epolet, ktry nie wiadomo jak
si uchowa. Nawet go nie zauwaya i nastpia obcasem na jego dwie due
gwiazdy.
Deptaa naramiennik butem, jak w scenie filmowej.
Zwrciem mu na to uwag: Spjrzcie tylko, towarzyszu podpukowniku!.
Iwanw pociemnia na twarzy. Wci jeszcze co znaczyo dla niego pojcie
nienagannej suby.
Teraz znowu z t on.
Wszystko to musia przey w cigu jakiej godziny.
II
PORTY ARCHIPELAGU
Rozcie na duym stole wielk map naszej ojczyzny. Postawiajcie
czarne, grube kropki na wszystkich miastach okrgowych, wszystkich
wzach kolejowych, wszystkich miejscach przeadunku, gdzie kocz si
tory, a zaczyna rzeka, albo gdzie rzeka zmienia kierunek i zaczynaj si
piesze trakty. Co to? Czy tak upstrzyy mapjakies muchy gnojowe? A to
wanie majestatyczny obraz portw Archipelagu.
Nie s to co prawda, te feeryczne porty tak kuszco opisane przez
Aleksandra Grina porty, gdzie pije si w tawernach rum i smali si
cholewki do miejscowych piknoci. Ponadto nie ma tu ciepego,
lazurowego morza (wody do kpieli daj tu po litrze na gow, a eby mycie
szo atwiej cztery litry na cztery gowy do jednej miski, moecie my si
razem!). Ale caej pozostaej romantyki portowej brudu, insektw, wyzwisk,
oszustw, pomieszania jzykw i mordobicia jest tu powyej uszu.
Mao ktry zek nie pozna trzechpiciu tranzytowych wizie, zborniakw,
wielu zna dobrze nawet dziesi, prawdziwi za synowie GUagu bez trudu
wyliczy mog p setki. Tylko, e atwo je pomyli, bo maj tyle podobiestw:
tpa eskorta; bezadne apele wedug rodzaju spraw; dugie wyczekiwanie na
sonecznym skwarze albo na jesiennej szarudze; dugie
k i p i s z e z rozbierank; fryzjerskie zabiegi, po ktrych czowiek jest
jeszcze brudniejszy; wyzibe, olizge anie; cuchnce wychodki; zatche
korytarze; zawsze ciasne i duszne, prawie zawsze ciemne i wilgotne cele;
rozparzone ludzkie miso z obu twoich bokw, na ziemi albo na narach;
skone podgwki z desek! nawilgy rozpakany chleb; salamacha jakby
z badyli, moczonych na pasz dla byda.
Kto za ma dobr pami, zdoln do trwaej segregacji wspomnie ten
teraz nie musi wcale rozjeda po kraju, ma w gowie ca geografi
usystematyzowan, podzielon na etapy wizienne. Nowosybirsk? Znam.
Byem tam. Porzdne takie baraki stawiane na zrb z grubych bali. Irkuck?
389
To tam, gdzie okna kilka razy po kolei zamurowywano, wida jakie due byy
za cara, a jakie mae szparki teraz zostawiono kad warstw cegie zna.
Woogda? A tak, stary budynek z basztami. Klozety w jednym pionie,
drewniane podogi dawno przegniy i z grnych piter wszystko cieka na
dolne. Usma? A jake. Zawszona, mierdzca ciupa, stare budownictwo,
sklepione sufity. Potrafi tam tylu ludzi napcha, e nie chce si wierzy:
kiedy zaczynaj wyprowadza na etap, to nie do pojcia, e wszyscy si
miecili, ogon na p miasta.
Takiego znawcy nie prbujcie skrzywdzi twierdzeniem, e znane jest warn
miasto, gdzie nie ma zborniak a. Zaraz warn dowiedzie, e takich miast nie
ma. I bdzie mia racj. Salsk? To tam tranzytowych trzymaj w ledczym
wizieniu razem z miejscowymi aresztantami. To samo w kadym miecie
rejonowym, wszdzie wic s punkty tranzytowe. W SollIlecku? To te etap.
W Rybisku? A wizienie nr 2, dawny klasztor? Och, jaki tam spokj, jak
mia pustka na brukowanych dziedzicach, omszae, stare pyty, a w ani
drewniane, czyste ceberki. Czyta? Wizienie nr 1. Nauszki? Wizienia tam
nie ma, ale jest obz tranzytowy, wic wszystko jedno. W Torku? A na
grze, te w starym klasztorze.
Ale zrozum, kochany, e nie ma miasta bez zborniak a! Przecie sdy
czynne s wszdzie! Wic jak posya ludzi do obozu? Drog powietrzn?
Oczywicie etap etapowi nierwny. Ale gdzie lepiej, gdzie gorzej, to spory
daremne. Zbierze si czasem trzechczterech zekw i kady chwali swoje.
Chocia Iwanowski zborniak nie taki ju znowu sawny, ale zapytaj tyko tych, co
tam siedzieli zim z 37. na 38.! Wizienie NIE BYO OGRZEWANE jednak
ludzie nie tylko nie marzli, ale na grnych narach leeli cakiem rozebrani. Wybili
wszystkie szyby w oknach, eby si tylko nie udusi. W 21. celi, zamiast
przepisowych 20 ek, siedziao TRZYSTU DWUDZIESTU TRZECH! Pod narami
zebraa si woda, nakadziono wic desek i ludzie leeli na tych deskach.
A z wybitych okien dmuchao mrozem prosto na nich. I w ogle, pod tymi narami
panowaa noc polarna: ani promyka, cae wiato zasaniali ci, ktrzy leeli na narach
i stali midzy narami. Nie byo wolnego przejcia do kibla, trzeba byo pezn
wzdu krawdzi nar. re dawali nie kademu oddzielnie, tylko od razu na
dziesiciu. Jeeli komu z tej dziesitki si zemrze to go wepchn pod nary
i dopty trzymaj, dopki smrd pozwala. I przez ten czas pobieraj jego porcj. To
by wszystko mona jeszcze wytrzyma, ale klawisze biegaj jak koty z pcherzem od
celi do celi. Ledwo czowiek znajdzie sobie miejsce, a ju wrzeszcz Zabiera si!
do innej celi!. I znw trzeba walczy o miejsce. A skd takie przepenienie? Przez
trzy miesice nie puszczali do ani, wszy si rozmnoyy, przez te wszy wrzody na
nogach i na dodatek tyfus. A przez ten tyfus zarzdzono kwarantann i transportw
cztery miesice nie wysyano.
Moi drodzy, nie o jakie tam Iwanowo chodzi, tylko zaleyjaki to by rok. W 37.
i w 38. ju nie tylko zeki ale kamienie na etapach jczay. Irkuckie tranzytowe
te niczym osobliwym si nie wyrnia, a tymczasem w 38. lekarze nie omielali si
390
zajrze do celi. Szli korytarzem, a klucznik krzycza koo kadych drzwi: Kto
zemdla niech wychodzi!.
W 37. moi drodzy wszystko toto cigno przez ca Syberi a na Koym.
Naprzd trzeba byo dotrze nad morze Ochockie albo do Wadywostoku. Parowce na
Koym mogy zabiera tylko 30.000 miesicznie a z Moskwy wieli i wieli bez
liku. Zebrao si wic nie mniej ni 100.000. Rozumiesz?
A kto ich liczy?
Kto mia liczy, ten liczy.
Jeeli chodzi o tranzytowe we Wadywostoku, to w lutym 37. byo tam nie
wicej ni 40.000!
Ale jak tam wpade, to ju na kilka miesicy, Pluskwy aziy po narach jak
szaracza! Wody p kubka dziennie: nie ma wody, nie ma ludzi do woenia! Caa
ona pena bya Koreaczykw i wszyscy wymarli na dyzenteri, wszyscy!
Z naszej ony co rano wynoszono setk trupw. Jak budowano kostnic, to
pozaprzgano zekw do wozw i tylko tak udao si przywiekamienie. Dzisiaj ty
wozisz, jutro powioz ciebie..A jesieni te si zacz tyfus plamisty, jak
w zegarku. U nas te tak byo: jak si komu zmaro, to dalej go u siebie trzymamy,
pki si nie zamierdnie i jego porcja dalej leci. Lekarstw ani ladu. Wyazimy
z barakw dajcie lekarstwa; a z wieyczek ju strzelaj. Pniej chorych na
tyfus zabrano do osobnego baraku. Nie zdyli tam poprzenosi wszystkich, ale te
mao kto stamtd wyszed. Nary s tam pitrowe, ten co na grnych ley i gorczkuje
nie moe przecie zej za potrzeb wic leje na tego dolnego! Leao tam jakie
ptora tysica. Sanitariuszami byli knajacy, wyrywali trupom zote zby. Ale
z ywymi te nie robili sobie ceregieli...
Nic, tylko ten 37. i 37.! A 49. w zatoce Wanino, w pitej onie nie aska?
35.000! Kilka miesicy pod rzd! te ich nie dyli wysya na Koym. Przy tym co
noc, z baraku do baraku, z jednej ony do drugiej wci ludzi przerzucali, nie
wiadomo po co. Jak u faszystw: gwizdki! wrzaski!: Wychodzi! Ju was nie ma!
I wszystko biegiem! wycznie biegiem! Chleb pobierano setkami wic biegiem! po
saamach biegiem! a nie byo adnych naczy! T bryj moesz bra, jak ci
wygodniej w po kurtki albo donie nadstaw! Wod przywoono cysternami, nie
byo do czego nalewa, wic lej szlauchem i kto nadstawi usta ten si napi. Koo
cysterny zaczyna si bjka zaraz strzelaj z wieyczek. No zupenie jak
u faszystw. Przyjecha generamajor Dieriewianko, naczelnik USWITa1; z tumu
wyrwa si i stan przed nim lotnik, oficer, rozerwa bluz na piersiach:,.Dano mi
osiem orderw bojowych! Kto da warn prawo strzela na olep w on?.
Dieriewianko odpowiada: Strzelalimy i bdziemy strzela tak dugo, jak dugo nie
nauczycie si odpowiedniego zachowania2.
Nie, moi drodzy, to wszystko jeszcze nic nadzwyczajnego. Prawdziwy zborniak to
Kirowski! Wemy jaki rok wcale nie nadzwyczajny, powiedzmy 48. w Kirowskim
wizieniu wpiychali ludzi do celi dwaj klucznicy butami i dopiero wtedy mogli drzwi
zamkn. Na trzypitrowych narach, we wrzeniu (a Wiatka* nie ley wcale nad
morzem Czarnym), mimo to wszyscy siedzieli na golasa, bo gorco i dlatego
391
siedzieli, e nie byo miejsca na leenie: jeden szereg usadowi si w gowach nar,
drugi w nogach. Rwnie w przejciu na pododze siedziano w dwa rzdy,
a midzy nimi trzeci rzd jeszcze sta; po jakim czasie nastpowaa zmiana. Toboki
trzymali w rku albo na kolanach, nie byo gdzie pooy. Tylko knajacy, na
przysugujcych im miejscach, drugie nary od okna, wylegiwali si wygodnie.
Pluskiew byo tyle, e gryzy nawet we dnie, spadajc prosto na eb z sufitu. To
wszystko trzeba byo znosi tydzie, czasem miesic.
1 USWIT zarzd plnocnowschodnich (to znaczy kolymskich) obozw.
2 Ahoj! Panowie z Trybunau Bertranda Russella sdzcego zbrodniarzy
wojennych! Czemu, ach czemu nie korzystacie z tych materiaw? Czy nie
s zgodne z waszym profilem?
* Dawna nazwa miasta Kirw.
Chciabym tu doda co od siebie i opowiedzie o Krasnej Presni3
z sierpnia 45. roku, roku Zwycistwa, ale a mi nie sporo: jednak w nocy
moglimy jako nogirozprostowa, pluskwy za byy przecitnej zjadliwoci.
Przez ca noc, w wietle jaskrawych lamp ksay nas goych i spoconych
muchy, ale to si przecie nie liczy i wstyd byoby tym si chwali.
Oblewalimy si potem przy kadym ruchu. Po jedzeniu po prostu z nas
kapao. W celi, niewiele wikszej od zwykego pokoju mieszkalnego,
siedziao stu ludzi, taki tok, e nie byo gdzie nogi postawi. Dwa malutkie
okienka osonite byy kagacami ze spawanej blachy. Okna wychodziy na
poudnie, wic nie tylko nie byo przewiewu, lecz kagace nagrzeway si od
soca, a bucha ar do celi.
Chaos we wszystkich wizieniach tranzytowych, wszystkie rozmowy o nich
te s chaotyczne i takie samo wraenie na pewno sprawia bdzie ten
rozdzia: czowiek nie wie o czym mwi najpierw, od czego zacz. Im
wicej za ludzi zbiera si w zborniakach, tym baagan wikszy, sytuacja
nieznona dla winiw, nieznona dla GUagu a tymczasem tkwi tu
ludzie miesicami. Takie wizienie staje si istn fabryk: porcje chleba
przenosi trzeba stertami na murarskich noszach, jakby to byy cegy.
I saamach gorc roznosi si w szeciowiadrowych, drewnianych bekach,
przesuwajc om przez oba ucha.
Kotasski zborniak kry w sobie najwicej napi, a zarazem, najmniej w nim
byo faszu. Napicia bray si std, e z tego Wizienia prowadziy drogi na
ca dalek pnoc i pnocny wschd europejskiej Rosji. Faszu byo mao,
bo Kotass ley ju w samym rodku Archipelagu i nie trzeba tutaj si
krpowa. By to po prostu kawa gruntu, rozgrodzony murami na klatki.
Wszystkie klatki zamykay si szczelnie. Chocia przewino si przez Kotass
mnstwo chopw, kiedy ich zesano w 30. (wolno przypuszcza, e siedzieli
tu bez adnego dachu nad gow, tylko e teraz nie ma ju nikogo, kto
mgby to potwierdzi), jednake nawet w 38. wcale nie wszyscy mogli si
pomieci w ndznych, parterowych baraczkach z karowatej sosny,
krytych... brezentem. Wali jesienny, mokry nieg, chwytay ju mrozy,
a ludzie tkwili tu po prostu na goej ziemi, pod goym niebem. Co prawda, nie
392
pozwalano im drtwie w bezruchu, cay czas ich liczono, podtrzymywano na
duchu sprawdzaniem obecnoci (bywao tam po 20.000 osb jednoczenie),
To wizienie, noszce sawn w dziejach rewolucji nazw, sabo jest znane
mieszkacom Moskwy, nie jest zwiedzane przez adne wycieczki. Bo i jakie
wycieczki, kiedy zakad FUNKCJONUJE! A mona nigdzie nie jedzi, wszystko tu
jest na miejscu od szosy Nowochoroszewskiej tylko par krokw wzdu
obwodnicy. albo nagymi nocnymi rewizjami. Pniej w niektrych z tych klatek
rozbito namioty, w innych wznoszono drewniane pitrowe baraki, ale dla
rozsdnego zmniejszenia kosztw budowy nie kadziono powa i podg, tylko od
razu konstruowano szeciopitrowe nary z pionowymi drabinkami z boku.
Winiowie w ostatnim stadium wycieczenia musieli si po nich wspina, jak
majtkowie (urzdzenie to bardziej byoby na miejscu nie w porcie, lecz na statku).
Zim w roku 1944/45, kiedy wszyscy winiowie mieli ju dach nad gow a byo
ich tylko 7.500, umierao dziennie po 50 osb i nosze, kursujce midzy barakami
a kostnic, cay czas byy w ruchu. (Powie kto, e to jeszcze cakiem znonie
skoro umiera dziennie mniej ni 1%, i e w tym stanie rzeczy czowiek moe
pocign prawie pi miesicy. Owszem, ale przecie gwna koba, ta przy
robotach w obozie te si tu jeszcze nie zacza. Ten ubytek dwch trzecich
procentu dziennie jest to czysty odpad przy skadowaniu i nie w kadym magazynie
ziemiopodw z tym by si pogodzono).
Im dalej si czowiek zapdzi w gb Archipelagu, tym bardziej bije w oczy,
e drewniane przystanie zajmuj miejsce betonowych portw.
K a r a b a s, obz tranzytowy pod Karaganda, nazwa ktrego staa I si
ju przysowiowa, w cigu kilku lat goci ponad p miliona ludzi (Jurij Karbe
ju w 1942 roku zosta tam zarejestrowany wrd 433 tysica winiw).
Obz tranzytowy skada si z glinianych, niskich barakw, zamiast podogi
majcych klepisko. Codzienna rozrywka polegaa na tym, e wszystkich
wypdzano na dwr razem z rzeczami, przez ten za czas malarze bielili
podogi i nawet rysowali na nich dywaniki, wieczorem za winiowie kadli
si na ziemi i wasnymi bokami cierali zarwno wapno, jak owe dywaniki4.
Punkt etapowy w KniaPogocie (63 stopie szerokoci pnocnej)
f skada si cay z szaasw, stojcych na mokradle. Szkielet z erdzi
pokryty by dziurawym brezentem, nie sigajcym ziemi. Wewntrz kadego
szaasu stay podwjne nary z takich samych erdzi, ze le obcitymi skami
(przejcie midzy nimi rwnie wyoone byo erdkami). We dnie spod tych
erdek wystpowao z chlupotem pynne boto, w nocy za zamarzao.
W rozmaitych punktach ony porobiono pomosty z erdzi nad grzskimi
miejscami i ludzie, chwiejcy si ju z osabie
4 Karabas mia ze wszystkich punktw tranzytowych najwicej danych, aby
sta si kiedy muzeum, ale niestety ju nie istnieje: na jego miejscu wznosi
si fabryka wyrobw elazobetonowych. nia, to tu, to wdzie wpadali w wod
i bagno. W 38. roku w KniaPogocie zawsze dawano je jedno i to
samo: zacierk z poladu i rybich oci. Byo to wygodne, poniewa na
393
punkcie przesykowym nie byo misek, kubkw ani yek, sami za winiowie
tym bardziej ich nie mieli. Spdzano ich wic po dziesiciu do kota
i nakadano t zacierk czerpakami do czapek, furaek albo na podstawion
po.
W punkcie tranzytowym^Wo^wozdi.aa.(kilka kilometrw od miejscowoci
UstWym), gdzie siedziao jednoczenie 5 tysicy zekw (kto wiedzia co
o Wogwozdinie do tej chwili? ilejeszcze byo takich nikomu nie znanych
punktw? pomncie to x przez 5 tysicy!) w Wogwozdinie wic
gotowano rzadkie zupki ale misek te byo brak. Znaleli jednak wyjcie
(bogdaj to nasza wynalazczo!) i t baand dawali ludziom
w AZIEBNYCH CEBRACH, na dziesiciu naraz, zmuszajc ich do
cheptania na wycigi. Zreszt w Kotasie te tak bywao.
Co prawda, to prawda: w Wogwozdinie nikt nie siedzia duej ni rok. (Koo
roku owszem, jeeli byo mu ju trzy wierci do mierci i aden obz
przyj go nie chcia).
Literacka fantazja wydaje si uboga w porwnaniu z proz ycia
Archipelagu. Gdy literat chce napisa o wizieniu co najbardziej zjadliwego
i demaskatorskiego to zawsze koczy si na wytykaniu k i b1 a. Kibel!
Sta si on ju w literaturze symbolem wizienia, symbolem upokorzenia
i smrodu. O, lekkomylni ludzie! Bo to kibel jest dla winia zem? Jest to
jeszcze najmiosierniejszy z pomysw wiziennej wadzy. Zgroza zaczyna
si przecie dopiero wtedy, kiedy kibla w celi NIE MA.
W 37. roku, w niektrych syberyjskich wizieniach nie byo kiblw, bo ich
zabrako! Nie przygotowano zawczasu odpowiedniej iloci, syberyjski
przemys nie potrafi si dostosowa do rozmachu wiziennej dziaalnoci.
Dla nowo powstaych cel nie starczyo w magazynach kiblw. W starych
celach kible byy, ale antycznego typu, malutkie. I teraz rozsdek kaza je
wynie, poniewa dla nowych kontyngentw i tak by nie wystarczyy. Tak
wic, jeeli wizienie w Minusisku (Wodzimierz Iljicz nigdy w nim nie
siedzia, bo jadc na zesanie by na wolnej stopie) miao pojemno
obliczon na 500 winiw, teraz za umieszczono w nim 10 tysicy to
znaczy, e rwnie kady kibel powinien powikszy si 20 razy! Ale wcale
si nie powikszy...
Nasze rosyjskie pira pisz tylko grub krech, przey mamy co niemiara,
nie opisano za i nie nazwano dotd prawie niczego. Ale dla I autorw
zachodnich, z ich zamiowaniem do ogldania przez lup kadej molekuy
ycia, do wstrzsania aptecznej probwki i ogldania jej! pod wiato, to
przecie epopea, to 10 nowych tomw Poszukiwania straconego czasu: mc
zrelacjonowa stan ludzkiej duszy, kiedy w celi ilo winiw zwiksza si
dwudziestokrotnie, a kibla nie ma i za potrzeb wyprowadzaj tylko raz na
dob! Oczywicie jest tu wiele elementw rzeczowych, o ktrych nie maj
pojcia: nie domylaliby si, e mona oddawa mocz do brezentowego
kaptura wasnego paszcza i zupenie nie zrozumieliby rady ssiada, eby
nasika do buta! a tymczasem jest to rada pena wielkiej mdroci
394
i bynajmniej nie prowadzi ani do zniszczenia buta, ani do zamiany go
w nocnik. Znaczy to, e dugi but trzeba zdj, obrci podeszw do gry,
teraz dopiero odj win jego cholew na zewntrz i oto macie potrzebne
warn koliste naczynie odpowiedniej pojemnoci! Jakimi za to subtelnociami
psychologicznymi mogliby zachodni pisarze wzbogaci swoj literatur (bez
ryzyka banalnej imitacji dawnych mistrzw), gdyby tylko znali regulamin wyej
wspomnianego minusiskiego wizienia: jedna miska do jedzenia przypada
na czterech winiw, a wody do picia daj raz na dzie po kubku (kubki za
to s). I oto jeden z tych czworga wykorzysta wspln misk, aby sprawi
sobie ulg, bo tak go sparo, ale przed obiadem odmwi oddania swojego
zapasu wody dla umycia teje miski. Co za konflikt! Jakie starcie
temperamentw wszystkich czterech typw! jakie niuanse! (I tu nie artuj.
Wanie przy takich okazjach ukazuje si dno ludzkiej osobowoci. Tylko e
rosyjskie piro nie ma chci na takie opisy, a rosyjskie oko nie ma czasu, aby
je czyta. Nie artuj, bowiem tylko lekarz powiedzie potrafi jak par
miesicy w takiej celi potrafi zniszczy zdrowie czowiekowi na ca reszt
ycia, choby go nawet nie rozstrzelano za czasw Jeowa i zrehabilitowano
za czasw Chruszczowa).
No prosz, a mymy sobie wyobraali, e w porcie odpoczniemy
i rozprostujemy koci! cinici i skuleni przez kilka dni i nocy w przedziale
marzylimy o zborniaku! Tu dopiero odetchniemy szerzej, rozprostujemy
grzbiety. Tu bdziemy nareszcie spokojnie chodzi do wychodka. Tu si
nareszcie napijemy i wody i wrztku. Tu nie ka nam ju paci eskorcie
naszymi ciuchami za nasz wasny chleb. Tu zjemy sobie co gorcego.
I nareszcie zaprowadz nas do ani, otokniemy si, ochluniemy si ciep
wod, przestaniemy si drapa. Boki nam poobijao w karetce, rzucao nami
od ciany do ciany i wrzeszczano na nas: Bra si pod rce!, Bra si za
pity!, ale mymy dodawali sobie kurau: to nic, to nic, niedugo ju etap!
Ju, ju go wida...
I jeeli nawet co z tych naszych marze si zici, to i tak bdzie jako
splugawione.
Co czeka czowieka w ani? Tego nigdy nie mona przewidzie. Ni z tego,
ni z owego zaczynaj strzyc kobiety do goej skry (Krasnaja Presnia, 1950
rok, listopad). Albo nas, ca czered nagich mczyzn oddaj w rce
brygady, zoonej wycznie z fryzjerek. W Woogdzie, w parowej ani,
dorodna ciocia Motia krzyczy: Stawa szeregiem, chopaki!. I wszystkich po
kolei traktuje par ze szlaucha. A w irkuckim wizieniu przesykowym
powsta spr czy bardziej naturalne jest, aby caa obsuga ani bya mska
i eby chop nawet kobiety pdzlowa sanitarnym wiechciem midzy nogami.
Albo w nowosybirskim tranzytowym zim, w nieogrzewanej umywalni
z kranw cieknie tylko zimna woda; winiowie decyduj si na wezwanie
kogo z administracji; przychodzi jaki kapitan, podstawia bez ceregieli rk
pod kran i powiada: A ja mwi, e woda jest gorca, zrozumiano?!. Ju
nudne jest powtarzanie, e zdarzaj si anie zupenie bez wody; e
395
z komory dezynfekcyjnej rzeczy wracaj spalone; e po kpieli ka
czowiekowi biec boso i na golasa po niegu po odbir odziey (kontrwywiad
Drugiego Frontu Biaoruskiego, Brodnica, 1945 rok).
Ju przy pierwszych krokach w zborniaku moesz si przekona, e tu
wadz nad tob maj nie stranicy, nie pagony i mundury, ktre mimo
wszystko przestrzegaj jakich pisanych praw. Tu panuj nad wami
prominenci. Ten ponury aziebny, ktry tak wita wasz transport: No, prosimy
do kpiki, panowie faszyci!; i ten faktor z tabliczk w rku, ktry taksuje
was wzrokiem i popdza; i ten wygolony instruktor z loczkiem, ktry zwinit
gazetk bije si lekko po cholewie i wci zezuje na wasze toboki; i jeszcze
inni, nie znani warn bliej prominenci, ktrzy rentgenowskimi slipiami wprost
przewiercaj wasze walizki jacy oni wszyscy do siebie podobni! I gdzie to
ju ich wszystkich widzielicie w trakcie waszej krtkiej wdrwki z etapu na
etap? nie tak moe byli czyci, nie tacy schludni, ale takie same mieli
mordy, bezlitonie umiechnite?
Baaa! To to znowu szemrani! To ci sami knajacy, tylekro opiewani przez
Utiosowa w jego przebojach! To ten sam eka ogol, SieriogaLampart
i DimkaKrwawa Kiszka, tyle, e nie siedz ju za krat, ochdoyli si,
przyodziali, ciesz si zaufaniem wadzy i z zadciem dbaj o dyscyplin
teraz ju nasz. Jeli przyjrze si ich pyskom wnikliwiej, z pewn doz
wyobrani, to mona nawet doj do wniosku, e to nasza ruska krew i ko,
e byli niegdy wiejskimi kawalerczakami, e ich ojciec zwa si Klim, Prochor
albo Gurij, e s nawet do nas zewntrznie podobni: dwie dziurki w nosie,
tczwki w oczach, rowy jzyk; pomagaj sobie nim przy jedzeniu
i wymawianiu niektrych rosyjskich gosek, z ktrych jednak formuj
zupenie nowe sowa.
Kady naczelnik wizienia tranzytowego prdzej czy pniej dochodzi do
wniosku, e za wszelkie prace etatowe mona paci pensj komu
z krewnych, siedzcych spokojnie w domu, albo dzieli si ni z kolegami
z administracji. Wystarczy za tylko gwizdn, aby dowolna liczba
ochotnikw ze rodowiska s o c j a 1 n i eb 1 i s k i c h rzucia si do
wykonywania tej roboty, pragnc w zamian tylko zakotwiczy si na etapie,
nie pojecha do kopalni, do cikiej pracy, do tajgi. Wszyscy ci rejestratorzy,
pisarczykowie, ksigowi, instruktorzy, aziebni, fryzjerzy, magazynierzy,
kucharze, pomywacze, praczki, bieliniarze to wieczni tranzytowcy; dostaj
formalnie tylko wizienny chleb i nazywa si, e siedz pod cel, cae za
maseko do chleba ju bez adnej pomocy ze strony zwierzchnoci wyowi
sobie sami ze wsplnego kota albo wycisn z przejezdnych zekw. Wszyscy
ci tranzytowi funkcyjni maj wszelkie podstawy do pewnoci, e w adnym
obozie nie bdzie im lepiej. Wpadamy w ich apy jeszcze nie do szcztu
ograbieni i oni to maj nas ostatecznie wystrychn na dudkw. To oni nas
tu rewiduj, w zastpstwie stranikw, a przed rewizj proponuj nam, by
odda pienidze do depozytu, nawet pisz z min cakiem serio jakie spisy
ktrych nigdy ju nie zobaczymy, podobnie jak pienidzy. Pienidze
396
przecie oddalimy! Komu dziwi si oficer. A by tu taki jeden! Kto
taki?. Inni funkcyjni nic nie wiedz... Po cocie mu to dawali? Bo mymy
myleli... Indyk te myla! Mniej trzeba myle!. I to wszystko. To oni
proponuj nam. eby rzeczy zostawi w aziebnej poczekalni: Ale nikt wam
nic nie zabierze! Komu to w ogle potrzebne!. Zostawiamy wic, przecie
i tak nie mona zabra ich do kpieli. Wracamy: nie ma swetrw, nie ma
futrzanych rkawic. A jaki by ten sweter? Taki szary... No, to znaczy,
e poszed si wybieli do kpieli!. Rzeczy zabieraj nam rwnie
w uczciwy sposb: za to, eby wzi walizk na przechowanie do magazynu;
za to, eby da czowieka do celi, gdzie nie ma knajakw; za to, eby szybciej
posa nas dalej; za to, eby mg czowiek troch duej zosta tutaj. Nie
rabuj otwarcie, to caa rnica.
Ale to nie szemrani! tumacz nam nasi znawcy. To s kapusie, sukinsyny,
ktrzy poszli na wspprac. To s wrogowie p orzdnych zodziei. A ci porzdni
siedz przecie w celach. Ale to rozumowanie jest jako zbyt trudne dla naszego
krliczego rozumku. Te same tony, ten sam tatua... Moe istotnie s wrogami
tamtych, ale nie s wcale naszymi przyjacimi, w tym sk...
Tymczasem siedzimy ju na dziedzicu pod samymi oknami cel. Na oknach
kagace, nic nie wida, jednak dochodzi stamtd jaki chrapliwy, lecz
yczliwy gos, ktry nam radzi: Chopaki! Tu jest taki regulamin: przy kipiszu
zabieraj wszystko, co sypkie herbat, tyto. Kto ma troch niech nam tu
rzuci przez okno, pniej warn oddamy. Co my wiemy o yciu? To z nas
frajery i krliki. Moe naprawd odbieraj herbat i tyto? Czytalimy
w arcydzieach literatury o powszechnej solidarnoci winiarskiej, to
wizie winia nie oszuka! I ten sympatyczny ton chopaki!. Wic
przerzucamy im woreczki z tytoniem. Rasowi zodzieje api w locie
i rechocz: Ale durnie z tych faszystw!.
Oto jakie hasa witaj nas w zborniakach, chocia na cianach ich nie wida:
Nie szukaj tu sprawiedliwoci!, Wszystko, co masz jeszcze bdziesz
musia odda!. Wszystko trzeba bdzie odda! powiedz ci to stranicy,
konwojenci i knajacy. Przytoczony jeste swoim cikim jak ow wyrokiem,
mylisz tylko o tym, aby zapa chwil oddechu, dookoa za wszyscy myl
tylko o tym, jak ci ograbi. Wszystko skada si na to, aby jeszcze bardziej
pognbi politycznego, ju i tak zgnbionego i osamotnionego. Wszystko
bdzie trzeba i tak odda..., ponuro kiwa gow nadzorca w Gorkowskim
wizieniu tranzytowym i Ans Bernsztejn z uczuciem ulgi oddaje mu swj
oficerski szynel nie za bezdurno, tylko za dwie gwki cebuli. I jak tu mie
pretensj do knajakw, jeeli wszyscy stranicy na Krasnej Presni paraduj
w chromowych butach, ktrych nikt im nigdy nie przydzieli? Wszystko to
capnli w celach knajacy, eby pniej opyli stranikom. Jak mona mie
pretensj do knajakw, jeeli instruktor Oddziau KulturalnoWychowawczego
obozu jest knajakiem, wzitym na funkcj i pisze politycznym
charakterystyki (punkt obozowy KemPer)? Moe w rostowskim tranzytowym
szuka mamy pomocy i sprawiedliwoci, skoro to pradawne gniazdo
397
rodzinne caego knajactwa?
Podobno w 1942 roku w tranzytowym wizieniu miasta Gorki, aresztanci
oficerowie (Gawryow, technik wojskowy Szczebietin), zbuntowali si jednak,
pobili zodziei i zmusili ich do ulegoci. Ale takich rzeczy zawsze sucha si
jak legendy: czy w jednej tylko celi tak im dano po nosie? Czy na dugo tak
spokornieli? A co na to bkitne czapki, e obce elementy bij swoich? Kiedy
za kto inny opowiada, jak to w Kotassie na etapie w 40. roku kryminalici
wyrwali pienidze stojcym w kolejce do kantyny politycznym, i jak ci ostatni
zaczli za to ich la bez litoci, i jak bronic knajakw wkroczya do ony
stra z karabinami maszynowymi tu czowiek wcale nie wtpi, to podobne
do prawdy!
Gupi nasi krewni! uwijaj si tam za murami, poyczaj pienidze (bo tylu
pienidzy nikt nie ma w domu), eby posa ci za nie jakie rzeczy, co do
jedzenia za te ostatnie, wdowie grosze; ale zatrute to dary, bo z czowieka
godnego, ale wolnego czyni penego niepokoju tchrza. Czowiek sam si
pozbawia tej witajcej ju jasnoci i rodzcej si stanowczoci, ktre s
jedynymi waciwociami naprawd potrzebnymi przed zejciem do otchani.
O, jak rozumna jest przypowie o wielbdzie i uchu igielnym! Do krlestwa
niebieskiego wyzwolonego ducha nie pozwalaj ci wej twoje szmaty.
U innych pasaerw tej samej suki te widzisz takie same toboki. Banda
skurwieli ju w karetce warczeli na nas knajacy, ale byo ich tylko dwch,
nas za p setki i tymczasem musieli jeszcze trzyma rce przy sobie. Teraz
natomiast ju drug dob trzymaj nas na Presni, w celi zwanej dworcow,
na brudnej pododze, z nogami podkurczonymi, bo tak ciasno, jednak nikt
z nas nie obserwuje tego, co si dookoa dzieje, tylko kady myli, jakby tu
odda na przechowanie swj toboek. Chocia mamy niby prawo do
oddawania bagau na przechowanie, ale funkcyjni ustpuj w kocu tylko
dlatego, e to moskiewskie wizienie, a mymy nie stracili jeszcze
moskiewskiego fasonu.
Co za ulga! rzeczy ju w depozycie (to znaczy, e zabior je nam cakiem
nie na tym etapie, tylko gdzie dalej). Tylko te nieszczsne wzeki
zjedzeniem musimy trzyma jeszcze w rku. Zbyt wielu jednak jest tutaj
razem nas nadzianych jeleni. Zaczynaj nas wic przydziela grupkami do
innych cel. W towarzystwie tego samego Walentego, z ktrym razem
kwitowalimy odbir wyrokw OSO i ktry z rozrzewnieniem obiecywa
sobie, e w obozie rozpocznie nowe ycie wepchnici zostalimy do jakiej
celi. Jeszcze nie bya cakiem pena: przejcie byo wolne i pod narami byo
duo miejsca. Wedug klasycznego schematu grne nary zajmuj knajacy:
starsi pod oknami, modsi nieco dalej. Na dolnych narach kbi si nijaka,
szara masa. Nikt nas nie atakuje. Nie rozejrzawszy si dobrze, nie oceniwszy
sytuacji, nie majc zreszt dowiadczenia, wpezamy po asfaltowej pododze
pod nary bdzie tam nam chyba do przytulnie. Nary s niskie i rosy
mczyzna wpeza musi pod nie po indiasku, czogajc si brzuchem po
ziemi. Wczogalimy si. Teraz bdziemy tu sobie lee spokojnie i spokojnie
398
rozmawia. Ale gdzie tam! W niskim pmroku, z cichym szelestem, na
czworakach, jak wielkie szczury skradaj si do nas ze wszystkich stron
malolatki to jeszcze zupene dzieci, s nawet 12letnie, ale kodeks
akceptuje rwnie takich, maj ju za sob proces o kradzie, a teraz
przyszli tu do zodziejskiego terminu. Napuszczono ich na nas! W milczeniu
rzucaj si ze wszystkich stron i tuzinem rk wyrywaj nam i spod nas
wszystko, co jeszcze mamy. W zupenym milczeniu, sycha tylko gniewne
sapanie! Jestemy w puapce: nie moemy si podnie ani nawet ruszy.
Nie mina nawet minuta, a ju nam wyrwali woreczek ze sonin, cukrem
i chlebem i ju ich nie ma, a my leymy jak gupi. Bez walki oddalimy
nasze zapasy i teraz moemy nawet lee sobie dalej, ale to wykluczone.
miesznie wierzgajc nogami, wypezamy tyem spod nar.
Czy jestem tchrzem? Sdziem dotychczas, e nie. Pchaem si pod bomby
w stepie bez adnej osony. Puszczaem si przed siebie traktem, o ktrym
wiadomo byo, e usiany jest minami przeciwpancernymi. Zachowywaem
zimn krew, gdym wyprowadza moj bateri z kota i gdym jeszcze raz tam
wraca po uszkodzon ciarwk. Dlaczego teraz nie chwyc za kark
jednego z tych szczurkw i nie szurn go rowym pyskiem o czarny asfalt?
e za may? No, mgbym znale jakiego wikszego. Ale nie... Na froncie
podtrzymuje nas na duchu pewne nieznane innym poczucie (by moe
cakiem faszywe) onierskiej wsplnoty? e jest si na swoim miejscu? e
spenia si obowizek? Tutaj za czowiek nie ma adnych zada, nie
istnieje regulamin i wszystkiego trzeba si dowiadywa po omacku.
Podnosz si z ziemi i zwracam si do ich herszta, do p a c h a n a. Na
grnych narach, pod samym oknem le przed nim wszystkie zabrane nam
zapasy: szczurymaolatki ani kruszyny nie wziy sobie, znaj mores. Ta
przednia cz ba, ktra u dwunogich nosi zwykle nazw twarzy, u tego
pachana uksztatowana zostaa przez natur rk pen obrzydzenia
i niechci, moe zreszt to drapieny tryb ycia sprawi, e jest obwisa
i skrzywiona, o niskim czole, ozdobiona jaskiniow szram i nowoczesnymi,
stalowymi koronkami na siekaczach. Slipkami o rozmiarach wanie takich,
by widzie zawsze tylko rzeczy znane i nie traci si na podziwianie wiata,
patrzy teraz na mnie jak odyniec na jelenia, dobrze wiedzc, e zawsze
potrafi zbi mnie z ng.
Czeka. A co ja robi? Czy skacz na gr, eby zdzieli t mord chocia
raz pici, chobym mia nawet potem rozcign si bezwadnie midzy
narami? Niestety, nie.
Czy jestem pody? Zdawao mi si dotychczas, e nie. Ale to co teraz
najbardziej boli mnie ograbionego, upokorzonego, to perspektywa
ponownego wpezania na brzuchu pod nary. Wic mwi z gniewem do
pachana, e teraz, kiedy zabra nam nasze zapasy, mgby chocia da
miejsce na narach. (No, czy nie naturalny to wymg ze strony oficera
i czowieka urodzonego w miecie?).
No i c? Pachan wyraa zgod. Przecie tym samym wyrzekam si
399
ostatecznie mojej soniny; a take uznaj jego wadz; a rwnie pokazuj,
e mam wsplne z nim pogldy on te by pozbawi miejsca najsabszych.
Rozkazuje wic dwom neutralnym szaraczkom usun si z dolnych nar pod
oknem i odda nam miejsca. Ustpuj pokornie. Kadziemy si na
najlepszych miejscach. Jeszcze przez jaki czas przeuwamy gorycz swoich
strat (moje bryczesy nie budz zainteresowania knajakw, mundury to nie
dla nich, ale jeden ze zodziei ju maca skraj wenianych spodni Walentego
wyranie mu si podobaj). I dopiero pod wieczr dociera do naszych uszu
peen wyrzutu szept naszych ssiadw: jak moglimy u knajakw szuka
pomocy, a dwch swoi c h zapdzi pod nary? I dopierp tu przeszywa mnie
na wskro wiadomo wasnej podoci i bij na mnie psy (jeszcze przez
wiele lat bd biy, ile razy sobie to przypomn). Ci szaraczkowie na dolnych
narach, to przecie moi bracia 581b, to byli jecy. Czy to dawno temu
przysigaem, e przeami si z nimi wsplnym przeznaczeniem? A teraz
ich spycham pod nary? To prawda, e oni te nie bronili nas przed knajakami
ale dlaczego by mieli walczy o nasz sonin, jeli my sami o ni wcale
nie walczymy? Do takich walk przeyli w niewoli, aby rozczarowa si do
wszelkiej szlachetnoci. I jednak adnej krzywdy mi nie wyrzdzili a ja
wyrzdziem im krzywd.
Tak oto trzeba sobie okrzesa boki i ryje, eby po latach przynajmniej
przeksztaci si w ludzi... eby sta si ludmi...
Ale nawet dla nowicjusza, ktrego tu obdzieraj i upi ze skry ten etap
jest potrzebny, potrzebny! Dziki niemu stopniowo oswaja si z tym, co go
czeka w obozie. Serce ludzkie nie mogoby wytrzyma takiego przejcia
jednym skokiem. wiadomo nie potrafi zorientowa si z punktu wrd
tego chaosu. Mona tylko stopniowo.
Nastpnie zborniak daje czowiekowi pozr kontaktu z domem. Std pisze
si swj pierwszy legalny list: czasem e ci nie rozstrzelano, kiedy indziej
o kierunku, w jakim ci wioz, zawsze za s to pierwsze, jake odmienne
od dawnych, sowa czowieka, przeoranego ledztwem. Tam, w domu
pamitaj go jeszcze takim, jakim by dawniej, ale nigdy ju nie wrci do tej
postaci i nagle ta wiadomo mignie, jak byskawica, wrd krzywych liter
listu. Krzywych, dlatego e chocia listy z etapw s dozwolone i na
dziedzicu wisi nawet skrzynka pocztowa, ale papieru ani owka dosta nie
podobna, tym bardziej za nie ma czym go zaostrzy. W kocu znajduje
czowiek kawaek papieru, w ktry zawinita bya przedtem machorka, albo
kawaek opakowania z paczki cukru, kto w celi ma owek i takimi oto
krzywymi kulfonami pisane s dlatego te listy, od ktrych zaley cao albo
rozkad rodziny.
Szalone kobiety czasem po otrzymaniu takiego listu nieopatrznie puszczaj
si w podr, aby znale jeszcze ma na etapie, chocia widzenia nikt im
nigdy nie da. I jedyne, co mona osign, to dorzucenie jeszcze jakich
rzeczy do cicego mu toboka. Jedna z takich kobiet dostarczya nawet
tematu rzebiarzowi, ktry chciaby kiedy wystawi pomnik wszystkim onom
400
winiw co wicej, wskazaa te miejsce, gdzie mgby stan.
Byo to w kujbyszewskim zborniaku w 1950 roku. Wizienie leao
w zapadlinie (z ktrej jednak wida byo ygulowski przeom Wogi), a zaraz
nad ni, okalajc j od wschodu, cigno si dugie, pokryte traw wzgrze.
Leao poza on i ponad ni; jak mona byo osign jego szczyt z drugiej
strony tegomy z dou nie mogli widzie. Rzadko kto zreszt na nim si
pojawia, czasem pasy si kozy i uganiay si dzieci. A ktrego letniego,
pochmurnego dnia, na krawdzi zbocza zjawia si kobieta z miasta. Spod
daszka doni, powoli wodzc oczyma, zacza rozglda si z gry po naszej
onie. Na rnych podwrcach odbyway o tej porze swj spacer trzy due
cele i wrd tych trzechset zbitych w cib mrwek bez twarzy, snujcych
si na dnie przepaci, chciaa ona zobaczy swojego ma! Miaa moe
nadziej, e serce jej podpowie? Na pewno nie dostaa widzenia i dlatego
wdrapaa si na ten pagr. Na spacernikach ju j zauwaono i wszyscy
patrzyli w jej stron. W naszej zapadlinie nie byo wiatru, tam na grze wiao
porzdnie. Wiatr wzdyma i targa jej dug sukni, rozwiewa jej wosy
i przez to jakby stawaa si widoma caa mio i obawa, ktra w niej ya.
Myl, e pomnik takiej kobiety wanie tam, na wzgrzu nad wizieniem,
obrcony twarz ku ygulowskim Wrotom, tak, jak ona tam staa, mgby
chocia w czci co wyjani naszym wnukom5.
Przecie kiedy musi znale odbicie w pomnikach tajna i prawie ju
zaprzepaszczona historia naszego Archipelagu! Ja na przykad wyobraam sobie
czsto jeszcze jeden taki pomnik: gdzie na Kolymie, na jakim wzgrzu olbrzymi
Stalin, takich rozmiarw, jakie sam by sobie mg wymarzy z wielometrowymi
wsami, z umiechem obozowego komendanta; niechby jedn rk szarpa cugle,
a drug mia
Nie wiedzie czemu, dugo jej nikt nie odgania na pewno stray si nie
chciao, bo pod gr. Ale w kocu wdrapa si tam jeden onierz, zacz
krzycze, wymachiwa rkoma i przepdzi t kobiet.
Z b o r n i a k daje winiowi perspektyw, poszerza jego pole widzenia.
Jak to powiadaj cho goo, lecz wesoo. W cigym tutejszym ruchu,
w tym mynie, gdzie migaj dziesitki i setki twarzy, gdzie rozmawia si
i opowiada z ca szczeroci (w obozie tak nie bywa, wszdzie tam
czowiek boi si nadepn na mack suby bezpieczestwa) moesz si
jakby odwiey, przewietrzy, przetrze oczy i zaczynasz lepiej rozumie, co
dzieje si z tob, z twoim narodem, a nawet ze wiatem. Jeli jest
w twojej celi kto niezupenie zwyky, to tyle ci dziwnych rnoci
naopowiada, jakich nigdy by nie przeczyta.
Wchodzi nagle do celi jaki odmieniec: wysoki, mody wojskowy, o rzymskim
profilu, z nie strzyonymi, kdzierzawymi, powymi wosami, w mundurze
angielskiego kroju, jakby tu przyby wprost z wybrzey Normandii, ot oficer
armii inwazyjnej. Wchodzi z wyrazem takiej dumy, jakby oczekiwa, e
wszyscy stan przed nim na baczno. Okazao si za, e po prostu nie
spodziewa si, i spotka tu przyjaci: siedzi ju dwa lata, ale nigdy jeszcze
401
nie by w celi oglnej i a do tego wizienia tranzytowego wieziono go
w sekrecie, w osobnym przedziale stoypinki. Teraz znowu, cakiem
niespodzianie, omykowo czy te umylnie, do, e wpuszczony zosa do
naszej oglnej stajni. Obchodzi cel dookoa, widzi oficera Wehrmachtu
w niemieckim mundurze, mwi mu co po niemiecku i oto ju ci dwaj
spieraj si zaciekle, gotowi, zdawaoby si sign po bro, gdyby tylko bya
pod rk. Mino pi lat od koca wojny, wmawiano nam, e na Zachodzie
t wojn prowadzono tylko dla pucu, wic a nas dziwi ta zacieko: lea ci
ten Niemiec wrd nas i lea, a my, Ruscy, wcalemy si z nim za by nie
wodzili, najwyej mialimy si z niego.
Nikt nie daby wiary opowiadaniu Eryka Arwida Andersena, gdyby nie ta jego
nietknita maszynk fryzura jedyna chyba taka w caym GUagu; i gdyby
nie to jego szczeglne wzicie; i gdyby nie fakt, e swobodnie wada
angielskim, niemieckim i szwedzkim. Wynikao z tego, co nam powiedzia,
e by synem szwedzkiego milionera, wicej, bo podniesion, aby biczem
smaga zaprzg zaprzg z setek ludzi, zaoonych po piciu,
w nacignitej uprzy. Na skraju Czukotki, nad cienin Beringa te by to
adnie wygldao. (Ju to miaem napisane, kiedy przeczytaem ksik
Paskorzeba na skale. Widocznie jest co w tym pomyle. Podobno w tych
samych Zygulach, na grze Mogutowa, nad Wog, o kilometr od obozu,
wymalowany by olejnymi farbami na skale ogromny Stalin, ktrego mona
byo podziwia z przejedajcych parowcw). miliardera (no, powiedzmy, e
tu mg przesadzi), po kdzieli za by kuzynem generaa Robertsona,
dowdcy angielskiej armii okupacyjnej w Niemczech. Cho by obywatelem
szwedzkim, to podczas wojny wstpi jako ochotnik do armii angielskiej, bra
istotnie udzia w ldowaniu w Normandii, po wojnie za zosta kadrowym
oficerem armii szwedzkiej. Jednake nie porzuci swoich zainteresowa
spoecznych; pragn zwycistwa socjalizmu i to pragnienie mocniejsze
w nim byo od przywizania do ojcowskich kapitaw. Z gbok sympati
przyglda si realizacji socjalizmu sowieckiego i nawet przekona si
naocznie o jego sukcesach, gdy przyby do Moskwy w skadzie szwedzkiej
delegacji wojskowej. Wydawano na ich cze bankiety, woono na zamiejskie
dacze, a tam nikt im nie utrudnia kontaktu z szeregowymi obywatelami
sowieckimi z czarujcymi artystkami, ktrym nie spieszyo si do adnej
pracy i ktre nader chtnie spdzay z gomi czas, nawet w cztery oczy.
Przekonawszy si ostatecznie, e tryumf naszego ustroju jest nieuchronny,
Eryk, po powrocie na Zachd, opublikowa jaki artyku w obronie
sowieckiego socjalizmu i ku jego chwale. Ale tu troch przesadzi, to wanie
go zgubio. Akurat w tych latach (194748) wycigano u nas skd si tylko
dao postpowych, modych przedstawicieli Zachodu, gotowych potpi go
publicznie (wydawao si, e wystarczy znale jeszcze ze dwudziestu,
a Zachd drgnie i runie). Po opublikowaniu artykuu uznano, e Eryk nadaje
si w sam raz do tego celu. Suc w tym okresie w Berlinie Zachodnim
(ona zostaa w Szwecji) Eryk odwiedza pewn niemieck panienk we
402
Wschodnim Berlinie, co jest grzeszkiem w kocu wybaczalnym. Wanie
u niej pewnej nocy zosta napadnity i porwany (czy nie std wanie wzio
si przysowie: Szed do gamratki, a trafi za kratki? Dawny to proceder,
nie on wida pierwszy). Przywieziono go do Moskwy, a tam Gromyko, ktry
niegdy bywa na przyjciach w domu jego ojca w Sztokholmie i std go
zna, teraz, na zasadzie rewanu, zaproponowa modziecowi, aby publicznie
wypar si i kapitalizmu, i wasnego ojca. Obiecywa mu za to u nas wszelkie
kapitalistyczne luksusy a do koca jak najduszego ycia. Ale chocia Eryk
nic, jak wida, nie traci z materialnego punktu widzenia, jednak ku
wielkiemu zdumieniu Gromyki zareagowa oburzeniem i porzdnie
nawymyla staremu znajomemu. Nie bardzo wierzc w jego stanowczo,
zamknito go na pewnej daczy pod Moskw, dawano je jak ksiciu z bajki
(niekiedy zreszt pozwalano sobie na straszliwe represje: nie przyjmowano
zamwie na okrelone menu i zamiast upragnionego kurczcia,
przynoszono nagle antrykot), obstawiono go dzieami MarksaEngelsa
LeninaStalina i przez cay rok czekano na przeom. Dziwne, ale jako do
tego nie doszo. Wwczas dano mu do towarzystwa byego generaa
lejtnanta, ktry mia ju za sob dwa lata spdzone w Norylsku. Liczono
zapewne na to, e generalejtnant opowieciami na temat obozowych
okropnoci skoni Eryka, aby spuci troch z tonu. Ale genera zadanie to
wykona le, a moe nie chcia go wykona. W cigu dziesiciu miesicy
wsplnego siedzenia zdoa jedynie sprawi, e Eryk pozna troch rosyjski
i e wzmg w nim si jeszcze wstrt do bkitnych czapek. Latem 1950 roku
wezwano Eryka jeszcze raz do Wyszyskiego, ktremu rwnie da odmown
odpowied (dajc pierwszestwo wiadomoci przed bytem, co przeczyo
wszelkim zasadom!). Wwczas to sam Abakumow odczyta Erykowi decyzj:
20 lat wizienia (?? za co?). Ju sami pluli sobie w brod, e wpltali si
w histori z tym szczeniakiem, ale przecie nie mona ju go byo tak po
prostu puszcza na Zachd. Wanie wtedy wpakowano go do osobnego
przedziau, gdzie wysucha przez cian opowieci dziewczyny z Moskwy,
aby nastpnego ranka zobaczy za oknem gnijce strzechy somianej,
riazaskiej Rusi.
W cigu tych dwch lat bardzo wzmogo si w nim uczucie wiernoci dla
Zachodu. Jego wiara w Zachd bya tak lepa, e nie chcia widzie w ogle
adnych jego brakw, e uwaa armie zachodnie za niepokonane, politykw
jego za za ludzi bez skazy i zmazy. Nie chcia wierzy, gdymy mu
opowiadali, e w czasie gdy on by izolowany, Stalin zdecydowa si na
blokad Berlina i e uszo mu to cakiem bezkarnie. Mleczna szyja Eryka
i kremowe jego policzki pokryway si rumiecem gniewu, gdymy
wymiewali Churchilla i Roosevelta. By take pewien, i Zachd nie pogodzi
si z jego uwizieniem; e teraz, kiedy rozejd si wiadomoci
z kujbyszewskiego wizienia, wywiad zachodni dowie si, e Eryk nie uton
w Szprewie, tylko siedzi w ZSSR i zaraz wykupi go albo wymieni.
(Przypomina mi bardzo naszych prawomylnych ortodoksw t swoj wiar,
403
w wyjtkowo jego losu w porwnaniu z losami innych aresztowanych).
Nie baczc na ostre starcia sowne, zaprasza mnie i pewnego mego
przyjaciela do siebie, do Sztokholmu, przy najbliszej okazji (kady nas tam
zna mwi ze znuonym umiechem mj ojciec ma w kieszeni bez maa
cay dwr krlewski). Tymczasem za syn miliardera nie mia czym gby
wytrze, wic podarowaem mu jaki lichy rczniczek, bo miaem dwa.
Wkrtce zabrano go na etap6.
6 Wci pytaem od tego czasu moich przypadkowych znajomych z Szwecji
albo ludzi tam jadcych: jak znale t rodzin? czy syszeli o kim, kto
w ten sposb
A tu trwa dalej przerzucanie ludzi sprowadzaj ich, wyprowadzaj, to
pojedynczo, to grupami, posyaj dokd wci nowe transporty. Jest to ruch
z pozoru tak sprawny, tak planowy, e trudno nawet uwierzy, ile w nim
niedorzecznoci.
W 1949 roku stworzone zostaj Obozy Specjalne i oto na mocy czyjej
bardzo wysoko powzitej decyzji, masy kobiet przerzucane s z obozw
europejskiej Pnocy i z ziem lecych za Wog via Swierdowsk na
Syberi, do Tajszetu, do grupy obozw Ozierag. Ale ju w 1950 roku kto
uzna, e lepiej bdzie cign kobiety nie do Ozierlagu, tylko do
Dubrowagu w okolicach miejscowoci Tiemniki w republice Mordwiskiej,
nad Wog. I oto znw te same kobiety, delektujc si przy okazji caym
komfortem guagowskich podry, cigny na Zachd t sam drog, przez
Swierdowski zborniak. W 1951 roku otwiera si nowe Obozy Specjalne
w okrgu Kemerowo (Kamyszag). Okazuje si, e tu wanie praca kobiet
bdzie miaa najlepsze zastosowanie! I nieszczsne kobiety wleczone s
teraz do kemerowskich obozw wci przez to samo przeklte swierdowskie
wizienie. Nadchodzi okres wyzwolenia, ale nie dla wszystkich! I te kobiety,
ktre musiay jeszcze odsiadywa reszt wyroku, cho wszdzie ju trwaa
chruszczowowska odwil znowu cign z Syberii przez Swierdowsk a
do Republiki Mordwiskiej: bo jednak lepiej bdzie cign je wszystkie do
kupy.
No, ale gospodarstwo mamy wsplne, nale do niego najdalsze nawet
wyspy, a co do odlegoci, to dla Rosjan nie s one nigdy niczym
nadzwyczajnym.
Zdarzao si to take z poszczeglnymi, nieszczsnymi zekami. Szendryk
wesoy, przystojny chopak o prostych rysach twarzy pracowa uczciwie, jak
to si u nas powiada, w jednym z kujbyszewszaginl? Odpowiadano mi
z pobaliwym umiechem: Andersen w Szwecji to nazwisko tak samo
czste, jak Iwanw w Rosji, miliardera za tego nazwiska nie ma. I dopiero
teraz po 22 latach, przegldajc ostatni raz rkopis tej ksiki, doznaem
nagiego olnienia: to na pewno ZABRONIONO mu wymienia prawdziwe
swoje imi i nazwisko! Jasne, e Abakumow go uprzedzi, i w takim
wypadku natychmiast go KAE ZLIKWIDOWA! Wic pojecha z etapu na
etap jako szwedzki Iwanw. I jedynie te poboczne szczegy swojej biografii
404
powierza) pamici przypadkowo spotkanych osb, aby zostawi lad, jak
wie o swoim zamanym yciu. A waciwie, wci mia nadziej, e zdoa
je uratowa nadziej ludzk, podobnie jak miliony krlikw, o ktrych w tej
ksice mowa: byle przetrwa, a tymczasem oburzony Zachd doprowadzi
do jego uwolnienia. Nie docenia odpornoci Wschodu. I nie rozumia, e
TAKIEGO wiadka, ktry sam TAK wykaza nieustpliwo, niespotykan
na zmurszaym Zachodzie nigdy nie puszcz na wolno.
A przecie nie wykluczone, e jeszcze dotychczas yje. (Uwaga z 1972
roku). kich obozw i nie przeczuwa nieszczcia. A jednak ju si zbliao.
Przysza do obozu pilna dyspozycja i to nie byle jaka tylko od samego
ministra spraw wewntrznych (skd minister mg wiedzie o istnieniu
jakiego Szendryka?) aby natychmiast odesa tego Szendryka do
Moskwy, do wizienia nr 18. Wyowiono go wic i posano tranzytem przez
Kujbyszew wprost do Moskwy, przy tym nie do adnego wizienia nr 18, lecz
z caym tumem innych na sync szeroko Krasn Presni. (Sam
Szendryk o adnym numerze 18. nie mia zielonego pojcia, przecie mu nikt
o niczym nie mwi). Ale nieszczcie nie spao: nie miny dwie doby
a pchnli go znw na etap i zawieli tym razem a na Pieczor. Krajobraz za
oknem stawa si coraz bardziej jaowy i ponury. Chopak poczu strach:
wiedzia tylko, e jedzie na rozkaz ministra i skoro go tak ostro wioz na
Pnoc, to wida minister ma w rku jakie grone materiay w sprawie
Szendryka. Niezalenie od wszystkich udrk, przeytych w trakcie tej
podry, Szendrykowi skradziono po drodze trzydniowy przydzia chleba,
wic na Pieczor przyjecha chwiejc si na nogach. Pieczora powitaa go
niezbyt gocinnie: godny i zupenie jeszcze nie urzdzony w nowym
miejscu, popdzony zosta po mokrym niegu do roboty. W cigu dwch dni
nie zdy nawet koszuli wysuszy ani razu, ani nabi sobie siennika
wierczyn a tu ju kazali mu odda wszystkie obozowe sorty, znw si do
niego zabrali i posali jeszcze dalej na Workut. Wida byo, e minister
postanowi zgnoi Szendryka, no, prawd rzec, nie tylko jego, ale cay
transport. Na Workucie przez miesic nikt si Szendrykiem nie interesowa.
Chodzi sobie na roboty oglne, jeszcze nie stan na nogach jak naley po
swoich podrach, ale ju zacz si godzi z tym podbiegunowym losem.
I nagle w biay dzie wezwali go z kopalni, z wywieszonym ozorem pognali
do obozu, eby tam mg zwrci sorty i ju po godzinie by w drodze na
poudnie. To ju wyranie pachniao porachunkami osobistymi. Przywieli go
do Moskwy do wizienia nr 18. Trzymano go w celi przez miesic. Po
miesicu wezwa go jaki podpukownik i zapyta: no i gdzie te si
obywatel podziewa? Jestecie podobno technikiem, konstruktorem maszyn?
To prawda? Szendryk przyzna si. I wwczas posano go... na Rajskie
Wyspy! (Owszem, s rwnie takie na Archipelagu!).
To miganie ludzkich twarzy, te losy i te opowieci o nich bardzo zdobi
zborniaki. A starzy bywalcy obozw radz: le tu cicho i nie podpadaj! Je
daj tylko porcje gwarantowane7, ale te nie wysilisz si
405
7 To znaczy przydziay minimalne, jakie GUag gwarantuje w razie braku
pracy. zbytnio. I kiedy nie jest za ciasno, to przynajmniej wypi si czowiek
do woli. Mona lee brzuchem do gry od jednej saamachy do drugiej. Co
si czowiek nie naje, to si wypi. Tylko ten, kto sprbowa ju obozowych
robt oglnych, jest w stanie zrozumie, e wizienie tranzytowe to dom
wczasowy, to szczliwy los. I dodatkowa korzy, e kiedy czowiek pi
w dzie to szybciej wyrok odsiaduje. Grunt, to pozby si dnia, bo nocy
i tak nie wida.
Co prawda, pamitajc, e czowieka dopiero praca uczowieczya, i e
jedynie praca wychowa moe przestpc, a take majc czasem jakie
roboty pomocnicze do wykonania, czasem te pragnc podreperowa swoje
finanse gospodarze wizie tranzytowych zaprzgaj do pracy rwnie t
swoj przypadkow, wdrown si robocz.
W znanym ju nam kotasskim wizieniu przed wojn roboty te nie byy wcale
lejsze ni w obozie. W cigu jednego dnia zimowego szeciu, siedmiu
wycieczonych aresztantw, zaprzonych do cignikowych (!) sa musiao
wlec je DWANACIE kilometrw po zamarznitej Dwinie a do ujcia
Wyczegdy. Zapadali si w nieg, wywracali si, sanie wizy w zaspach. Nie
mona chyba byo wymyle bardziej wyczerpujcej pracy! Ale to nie bya
jeszcze prawdziwa robota tylko rozgrzewka. Tam, przy ujciu Wyczegdy
trzeba byo zaadowa na sanie DZIESI metrw polan i w tym samym
skadzie, w takim samym zaprzgu (Riepin ju nie yje, a dla nowoczesnych
malarzy to nie temat, jakie chamskie naladowanie natury) docign sanie
a do wizienia macierzystego! Co tam obz! jeszcze przed obozem
przyjdzie na czowieka kryska. (Brygadierem przy tych robotach by
Koupajew, rol za konikw grali inynier elektryk Dmitriew, podpukownik
kwatermistrzowstwa Bielajew, znany ju nam Wasyli Wasow, zreszt
wszystkich teraz ju trudno sobie przypomnie).
W arzamasskim zborniaku podczas wojny karmiono aresztantw bowin, za
to do pracy zaprzgano na oglnych zasadach. Obok wizienia dziaay tam
warsztaty krawieckie, folusz i wytwrnia obuwia (trzeba byo w gorcej
wodzie z kwasem wakowa surowy filc).
Z Krasnej Presni latem 1945 roku, z dusznych i przepenionych cel rwalimy
si do pracy dobrowolnie: byle przez cay dzie mie czym oddycha; byle
mc bez przeszkd i popiechu posiedzie w zacisznym wychodku z tarcic
(ot to, o tym rodku zachty wadza czsto zapomina!), gorcym od
sierpniowego soca (byo to w dniach Poczdamu i Hiroszimy), gdzie
statecznie brzczaa samotna pszczoa; i wreszcie byle mie prawo do
otrzymania wieczorem dodatkowych stu gramw chleba. Prowadzono nas na
przysta nad rzek Moskw, gdzie trzeba byo wyadowywa drwa. Zadaniem
naszym byo ciganie bali z jednego stosu, przenoszenie i ukadanie z nich
innego stosu. Tracilimy przy tym o wiele wicej si, ni nam ich przybywao
po jedzeniu. Mimo to radzi bylimy, e moemy chodzi do tej pracy.
Zdarza mi si czsto, e rumieni si wspominajc jakie wydarzenia
406
z moich modych lat (a tam wanie miny mode moje lata!). Wstyd te, jak
bieda nie tuczy, ale rozumu nauczy. Okazao si, e z tych oficerskich
naramiennikw, ktre zaledwie dwa latka podrygiway, koysay si na moich
barkach, duo zotego, trujcego pyu osypao mi si w pustk midzy
ebrami. Na tej przystani rzecznej a by to rwnie obozik i te otaczaa go
ona z wieyczkami bylimy tylko przelotnymi wyrobnikami i ani takiej
moliwoci nie byo, ani nawet nikt si nie zajkn, e kto z nas mgby
zosta tutaj dla odsiedzenia kary. Ale kiedy nas tam pierwszy raz ustawiono
i szef przeszed si wzdu szeregu, aby wytypowa tymczasowych
brygadzistw, ndzne moje serce wyrywao si spod wenianej bluzy:
wyznacz mnie! mnie! mnie!
Nie wyznaczono mnie. Po co mi to zreszt byo potrzebne? Tylko bym doda
nowe omyki do starych.
O, jak trudno odrzuci myl o wadzy!... To trzeba dobrze zrozumie.
By okres, gdy Krasna Presnia moga by uwaana nieomal za stolic
GUagu w tym sensie, e dokdkolwiek by czowiek jecha, zawsze musia
o ni zawadzi, podobnie jak to jest z Moskw. Z Taszkientu do Soczi albo
z Czernihowa do Miska najprociej byo jecha przez Moskw nie inaczej
te byo z winiami: zewszd ich cigano na Krasn Presni, eby stamtd
wie ich dalej. Wanie w tym okresie ja te tam trafiem. Presnia dusia si
z przepenienia. Budowano dodatkowy oddzia. Tylko towarowe,
bezporednie pocigi, pene tych, ktrzy na rnych frontach dostali wyrok
z aski kontrwywiadu, nie zatrzymyway si w Moskwie, mijajc j po
obwodnicy, przebiegajcej tu obok Presni, tak, e mogy salutowa j
gwizdkami.
Ale pasaer, przesiadajcy si w Moskwie, ma w kocu bilet i nieponn
nadziej, e prdzej czy pniej pojedzie w przewidzianym kierunku. Na
Presni za pod koniec wojny i zaraz po niej nie tylko przybywajcy, ale
nawet najwysza zwierzchno, nie wyczajc szefw GUagu, nie moga
powiedzie z gry, kto i dokd teraz pojedzie. ad wizienny nie by jeszcze
wtedy tak wykrystalizowany, jak w latach 50., adnych marszrut ani rozkazw
wyjazdu nikomu wtedy do papierw z gry nie wpisywano. Byy na nich co
najwyej uwagi subowe: Stale pod stra!, Wykorzystywa tylko do robt
oglnych!. Pliki wiziennych akt w poniszczonych skoroszytach,
gdzieniegdzie przewizane wystrzpionym sznurkiem albo jego papierowym
erzacem przynoszone byy przez sierantw z eskorty do drewnianego
budyneczku wiziennej kancelarii i tam ciskano je na pki, na stoy, pod
stoy, pod krzesa albo po prostu na ziemi w przejciu (podobnie jak sami
winiowie leeli w celach), gdzie leay w rozsypce, w nieadzie,
zmieszane ze sob. Jedna, druga, trzecia izba po kolei zapeniaa si tymi
rozsypanymi aktami. Sekretarki z wiziennej kancelarii upasione, leniwe
wolniaczki w pstrych sukniach, pociy si od upau i wci si wachlujc
flirtoway z oficerami eskorty i stray wiziennej. adna z nich nie miaa
ochoty ani siy, aby si przekopywa przez te chaotyczne zway papieru.
407
A transporty trzeba byo jednak wysya! kilka razy tygodniowo wyrusza
czerwony eszelon. A kadego dnia setki ludzi odjedao ciarwkami do
bliej pooonych obozw. Akta kadego zeka naleao odsya razem z nim.
Kto miaby sobie tym gow zawraca, kto miaby sortowa papiery i wybiera
ludzi do kolejnego transportu?
Powierzono t prac kilku specjalnie wyznaczonym winiom 1 i g awym8
albo nawet jakim azikom kandydujcym na prominentw w zborniaku.
Chodzili sobie swobodnie, bez nadzoru po korytarzach wizienia, mieli wstp
do budynku kancelarii, od nich zaleao, czy twj skoroszyt doczony bdzie
do papierw ZEGO transportu, ale mogli te przysiedzie fadw, odnale
teczk i pchn j do transportu DOBREGO. (e istniej cae obozy, susznie
uwaane za fatalne co do tego nowicjusze nie mylili si, sle e bywaj
rwnie jakie lepsze to bya iluzja. Lepsze mog by nie obozy, tylko
pewne zajcia i sytuacje w tych obozach, a to zaatwi sobie mona ju
tylko na miejscu). To, e caa przyszo aresztanta zaleaa od jakiego
drugiego winia, z ktrym by moe naleaoby pogada (choby za
porednictwem aziebnego), ktremu trzeba by ewentualnie da co w ap
(choby przez magazyniera) byo jeszcze przykrzejsze, ni gdyby ten los
zalea od wygranej w koci. Ta niesychana szansa, ktr tak atwo tu
mona przegapi aby za cen skrzanej kurtki pojecha do uzdrowiska
Nalczyk zamiast do Norylska, a za kilo soniny do Srebrnego Boru pod
Moskw zamiast do Tajszetu (a moe jednak straci czowiek raczej i kurtk
i sonin?) jtrzya tylko i drya strudzone nasze dusze. By moe kto
uzyska co w ten sposb, moe kto si na tej zasadzie gdzie
Wieziepowiernik stray wiziennej, take donosiciel. urzdzi ale
szczliwsi byli ci, ktrzy nic nie mieli do ofiarowania, albo Wtrzy wyrzekli si
takich roje.
Poddanie si wyrokom losu, rezygnacja ze wiadomego wpywania na ksztat
wasnego ycia, przyjcie do wiadomoci, e nie sposb przewidzie ani tego
co dobre, ani tego co ze, atwo natomiast zrobi krok, ktry bdziesz sobie
cae ycie wyrzuca wszystko to zmniejsza w pewnym stopniu ciar
kjdanw, uspakaja i nawet jako oczyszcza czowieka.
Tak oto winiowie leeli pokotem w celach, ich losy zalegay
nieprzebytymi zwaami w izbach w wiziennej kancelarii, funkcyjni za brali
teczki z tego kta, gdzie im byo najbliej. I dlatego jeden zek musia dwa
i trzy miesice z rzdu zdycha na tej przekltej Presni, drugi za
przeskakiwa przez ni z szybkoci meteoru. Przez ten cisk, popiech
i nieporzdek zdarzaa si niekiedy w Presni (podobnie jak w innych
zborniakach) tak zwana zamiana wyrokw. Pidziesitemu smemu to nie
grozio, poniewa wyroki tych ludzi byy to jakby powiedzia Gorki Wyroki
z Duej Litery, zaplanowane byy wanie jako due i nawet, kiedy dobiegay
ju koca okazywao si, e wcale koca nie maj. Ale dla powaniejszych
zodziei i mordercw miaa sens zamiana z jakim prostaczkiem
i pospolitakiem. Albo oni sami, albo kto z ich pomocnikw przysiadali si do
408
takiego pospolitaka i ze wspczuciem zaczynali go wypytywa, ten za, ani
wiedzc, e wizie krtkoterminowy nie powinien w zborniaku nic o sobie
mwi, zwierza si z ca naiwnoci, e nazywa si powiedzmy Wasyli
Parfionycz Jewraszkin, e urodzi si w 1913 roku, e cae ycie mieszka
w Semidubiu. A siedzie m a cay rok, ze 109 artykuu, za opieszae
wykonanie obowizkw subowych. Pniej, ten Jewraszkin spa sobie,
a moe nawet nie spa, ale w celi taki haas, a pod okienkiem w drzwiach
taki tok si zrobi, gdy je uchylono, e wcale nie mona byo przecisn si
bliej i usysze, jak na zewntrz, w korytarzu kto popiesznie
i niewyranie czyta spis wysyanych najbliszym transportem. Jakie
nazwiska powtarzano pniej, wywoujc ludzi z gbi celi, ale Jewraszkina
nikt nie wywoa, poniewa zaraz po odczytaniu tego nazwiska na korytarzu,
jaki knajak bardzo unienie (potrafi to, kiedy trzeba) przesun przez kraty
swoj mach i cicho lecz z popiechem zameldowa Wasyl Parfionycz,
rocznik 1913, wie Semidubie, artyku 109, 1 rok po czym prdziutko
pobieg po rzeczy. Prawdziwy Jewraszkin ziewn pooy si na narach
i cierpliwie oczekiwa na wezwanie nastpnego dnia, a take po tygodniu
i po miesicu. Omieli si wreszcie zapyta oddziaowego: dlaczego
waciwie nie bior go do transportu (a jakiego Zwiag to codziennie
z kadej celi wywouj). I kiedy po miesicu albo po szeciu miesicach
zdoaj wreszcie przeczesa cae wizienie, robic apel wedug SPRAW, to
zostanie im w rku jedna tylko sprawa, niejakiego Zwiagi, recydywisty dwa
morderstwa i obrabowanie sklepu, 10 lat oraz pewien niemiay szaraczek,
ktry twierdzi, e nazywa si Jewraszkin, ale z fotografii nic nie wida a to
jest wanie Zwiaga i wpakowa go trzeba do karnego obozu Iwdelag, bo
inaczej trzeba by si przyzna, e popeniono omyk. (A tamtego
Jewraszkina, ktrego wysano wtedy, to si terazju nie odnajdzie, bo spisy
te pojechay. Zreszt, mia tylko ten roczek, posano go do robt polnych,
bez eskorty, jeden dzie pracy liczy mu si za trzy dni odsiadki, albo wic
uciek i ju dawno jest w domu, albo co bardziej prawdopodobne
z atachnili go do kwaczu, bo zapa nastpny wyrok).
Zdarzali si dziwacy, ktrzy sami SPRZEDAWALI swoje mae wyroki za
jeden, dwa kilogramy soniny. Wychodzili z zaoenia, e z czasem wadze
zauwa omyk i uda im si powrci do wasnego nazwiska. Czciowo to
si sprawdzao9.
W tych latach, kiedy akta winiw nie byy opatrzone zawczasu
skierowaniami, zborniaki zamieniay si w targowiska niewolnikw.
Najbardziej podanymi gomi stali si tam nabywcy i sowo to coraz
czciej wypowiadane byo w korytarzach i w celach bez adnego
umiechu. W caym przemyle nikt nie chcia ju czeka, a przyl mu
surowce lub si robocz z centrum wedug rozdzielnika, wic posyao si
specjalnych popychaczy i penomocnikw. Tak samo byo w GUagu:
tubylcy na poszczeglnych wyspach wymierali. Chocia nie kosztowali ani
grosza, ale trzeba byo ich mie i dlatego musiao si samemu ich zdoby,
409
aby obz mg wykona plan. Nabywcy musieli by ludmi bystrymi,
spostrzegawczymi, aby widzie, jaki towar im si daje i nie pozwoli sobie
wkrci jakich ptrupw albo inwalidw. li kupcy dobierali sobie transport
wedug teczek, kupcy za porzdni domagali si, aby cay towar by im
pokazany ywcem i bez osonek, na golasa. Tak wanie mwili bez cienia
umiechu towar. Alecie towar przywieli! powiedzia taki nabywca
w Butyrkach na dworcu ogldajc detalicznie 17letni Irk Kalin.
Jeli natura ludzka w ogle si zmienia, to niewiele szybciej ni ukad
geologiczny skorupy ziemskiej. I handlarze niewolnikw przed 25. wie
9 Zreszt, jak relacjonuje P. Jakubowicz, piszc o tak zwanych
sucharnikach, handel wyrokami odbywa si rwnie w zeszym stuleciu, to
stara wizienna sztuczka. karni taksowali branki na rynku z tym samym
uczuciem ciekawoci i tak samo si delektujc jak urzdnicy GUagu
w Usmaskim wizieniu w 1947 roku. Ze 20 mczyzn w mundurach MWD
siedziao przy dugim stole, pokrytym przecieradami (to dla fasonu, inaczej
nie wypadaoby), a kobietywiniarki rozbieray si jedna po drugiej
w ssiednim boksie, po czym nago i boso musiay defilowa przed nimi,
obraca si, zatrzymywa si, odpowiada na pytania. Opuci rce!
rozkazywano tym, ktre osaniay si na podobiestwo rzeb antycznych
(oficerowie traktowali spraw serio: to wybierali naonice dla siebie samych
i dla swojej wity).
Tak oto ciki cie jutrzejszej bitwy obozowej, przybierajc rozmaite ksztaty,
przesania nowicjuszowi blask niewinnych uciech, jakimi wizienie tranzytowe
raczy ludzkiego ducha.
Na dwie noce wepchnli do naszej celi specjalist. Pooy si obok mnie.
Jecha ze skierowaniem specjalnym, a to znaczy, e w Naczelnym
Zarzdzie wypisano jadcy za nim z obozu do obozu papier, gdzie
powiedziane byo wyranie, e jest on technikiem budowlanym i tykojako
takiego wolno wykorzysta go w nowym miejscu odsiadki. Taki specjalista
jedzi zwykymi wagonzakami, siedzi w oglnych celach zborniakw, ale
w duszy jego panuje pogoda: broni go ten papier, nikt nie moe go posa na
wyrb lasu.
Tym, co przede wszystkim uderzao w twarzy tego bywalca obozw, ktry
odsiedzia ju wiksz cz kary, by wyraz bezwzgldnoci i stanowczoci.
(Nie wiedziaem jeszcze, e wanie ten wyraz twarzy nas te naznaczy, bo
jest cech narodow tubylcw GUagu. Osobniki, na ktrych twarzy
wymalowana jest ustpliwo i agodno, szybko na tych wyspach
umieraj). Przyglda si naszym pierwszym niezdarnym ruchom z takim
umiechem, z jakim obserwuje si dwutygodniowe szczenita.
Co nas czeka w obozie? Mia wida dla nas wspczucie, bo tak powiedzia:
Od pierwszej chwili kady w obozie bdzie stara si oszuka was i okra. Nie
dowierzajcie nikomu, prcz siebie samych! Rozgldajcie si dobrze, czy kto nie
szykuje si do ugryzienia was w ydk. Przed omiu laty znalazem si
w Kargopolagu jako taki sam naiwniak. Wyadowano nas z wagonw i eskorta
410
miaa nas teraz prowadzi do obozu dziesi kilometrw, a nieg by gboki
i wilgotny. Raptem nadjeda troje sa. Jaki rosy facet, bez adnego sprzeciwu ze
strony konwojentw, woa do nas: Chopaki, kadcie tu swoje rzeczy, podwieziemy
je warn!. Przypominamy sobie, e czytalimy w rnych ksikach, jak to
aresztanckie rzeczy wieziono na podwodach. Mylimy sobie: nie takie znw
nieludzkie jest ycie w obozie, troszcz si jednak o czowieka. Zaadowalimy
nasze rzeczy. Sanie odjechay. To wszystko. Ju wicej nigdymy ich nie ogldali.
Nawet opakowa.
Ale jak to by moe? Co tam, adne prawa nie istniej?
Nie zadawajcie gupich pyta. S prawa. Prawa tajgi. A sprawiedliwoci nigdy
w GUagu nie byo i nie bdzie. Ten Kargopolski wypadek jest po prostu
symboliczny. I jeszcze do tego musicie si przyzwyczai, e w obozie nikt niczego
nie robi za darmo, nikt nic nie robi z dobroci. Za wszystko trzeba paci. Jeli wam
co proponuj bezinteresownie wiedzcie, e to musi by podstp, prowokacja.
I najwaniejsze: unikajcie robt oglnych! Postarajcie si ich unikn od piewszego
dnia! Jak pierwszego dnia pol was na oglne to ju przepadlicie raz na zawsze.
Unika oglnych robt?...
Oglne roboty to gwne, zasadnicze prace, ktre w danym obozie si
wykonywa. Pracuje przy nich 80% winiw. I wszyscy przy nich zdychaj.
Wszyscy. A jak na ich miejsce przywo nowych to znw posyaj ich na oglne.
Wyprujecie tam z siebie wszystkie yy. I wiecznie bdziecie godni. I wiecznie
przemoczeni. I bez butw. I nie dowa wam chleba, i nie dosypi kaszy. I dadz
najgorsze baraki. I nie bd was leczy. YJE za w obozie tylko ten, kto pracuje
NIE NA OGLNYCH robotach. Starajcie si za wszelk cen wykrci si od robt
oglnych! Od pierwszego dnia.
Za wszelk cen!
Za wszelk cen?
Zapamitaem sobie dobrze te wcale nie przeszarowane rady
surowego technika, spotkanego w celi na Krasnej Presni. Zapomniaem go
tylko zapyta: czym si mierzy t ocen? I gdzie jest jej puap?
III
KARAWANY NIEWOLNIKW
Nuca jest podr wagonzakiem, nieznona jazda karetk,
w zborniaku te prdko czowiek zaczyna si mczy ju najlepiej byoby
omin te wszystkie etapy i pojecha od razu do obozu w czerwonym
wagonie.
Interesy pastwa, jak zwykle, s tu zupenie zgodne z interesami jednostki.
Pastwu te wygodniej jest wysya skazanych beposrednio do obozu, nie
przeciajc arterii miejskich, transportu samochodowego i personelu
zborniakw. Dawno ju to zrozumiano w GUagu, to si wie doskonale:
najlepsza rzecz to karawany czerwonych, bydlcych wagonw, karawany
galarw rzecznych, a gdzie nie ma ju ani torw, ani drg wodnych
karawany piesze (nie dopuszcza si bowiem do eksploatowania koni
411
i wielbdw przez ludzi pozbawionych wolnoci).
Czerwone sznury wagonw to najlepszy rodek transportu, kiedy sdy
zaczynaj gdzie pracowa na penych obrotach albo jeli gdzie zbiornik jest
przepeniony. Moe wtedy od razu wyprawi w drog du mas
aresztantw. W ten sposb wysano miliony chopw w latach 192931. Tak
wysiedlono Leningrad z Leningradu. W latach 30. t metod
przeprowadzono akcj osiedlecz na Koymie i stolica nasza, Moskwa,
codziennie wypluwaa taki pocig w stron Sowgawani i portu Wanino.
Kada stolica okrgu rwnie wysyaa podobne czerwone pocigi, tyle, e
nie codziennie. W 1941 roku przesiedlono tak ca Republik Niemcw
Nadwoariskich do Kazachstanu, a pniej szereg innych narodw. W 1945
roku takie pocigi wiozy rosyjskich marnotrawnych synw i crki z Niemiec,
z Czechosowacji, z Austrii albo po prostu z zachodnich przej
granicznych, jeli kto sam si tam zgosi. W 1949 roku w ten sposb
przewieziono skazanych z artykuu 58 do Obozw Specjalnych.
Wagonzaki kursuj w zgodzie z trywialnym rozkadem kolejowym,
czerwone za towarniaki na mocy zlece specjalnych podpisanych przez
bardzo wanego generaa z GUagu. Wagonzak musi jecha do jakiej
okrelonej miejscowoci, u kresu jej marszruty jest zawsze jaki dworzec,
a wic miasteczko, choby nawet ndzne, a zatem jest rwnie areszt pod
dachem. Ale czerwony eszelon moe jecha w pustk: gdzie przyjedzie, tam
obok niego natychmiast wyania si z odmtw stepu czy tajgi nowa wyspa
Archipelagu.
Nie kady czerwony wagon i nie od razu moe suy do przewozu
winiw. Naprzd musi by odpowiednio przygotowany. Nie tak jednak, jak
to sobie moe zdy ju wyobrazi czytelnik: nie chodzi o to, eby go
zamie i oczyci z wgla albo wapna, ktre przedtem si w nim wozio, to
robi si nie zawsze. I nie na tym ma polega przygotowanie, e jeli to zima
uszczelniaj go i wstawiaj piec. (Gdy wybudowany by odcinek kolei
midzy KniaPogostem a Ropcz, jeszcze przed wczeniem do oglnej
sieci kolejowej zaczto tamtdy przewozi winiw w wagonach
pozbawionych zarwno piecw, jak nar. Winiowie leeli zim na pododze
pokrytej skorup niegu, nie otrzymujc przy tym nic gorcego do jedzenia
pod pretekstem, e pocig pokonywa t przestrze w czasie krtszym ni 24
godziny. Kto sdzi, e potrafi przelee tam z nimi tych 1820 godzin niech
sobie to wyobrazi!). A oto czego dotycz przygotowania: trzeba sprawdzi
podogi, czy szczelne i mocne, to samo ze cianami i sufitami wagonw;
trzeba starannie okratowa malutkie ich okienka; trzeba wyci w pododze
otwr na zlew i miejsce to starannie zabezpieczy dookoa blach i gstymi
rzdkami wiekw; wzdu caego eszelonu trzeba rwnomiernie
i w odpowiednio bliskich odlegociach urzdzi budki hamulcowe (stoj
w nich wartownicy z karabinami maszynowymi), jeli za nie ma
odpowiedniej liczby wagonw z budkami, to trzeba te budki skonstruowa;
trzeba umocowa drabinki do wchodzenia na dach, trzeba rozplanowa
412
stanowiska reflektorw i zapewni im stay dopyw prdu; trzeba sporzdzi
drewniane motki z dugimi rczkami; trzeba doczepi osobowy wagon dla
sztabu, a jeli nie ma go pod rk to naley przyzwoicie urzdzi specjalne
wagony towarowe z ogrzewaniem i meblami dla naczelnika eskorty, dla
penomocnika suby bezpieczestwa i dla konwojentw; trzeba wreszcie
urzdzi kuchni jedn dla konwojentw, drug dla winiw. Dopiero po
tym wszystkim mona przej si wzdu wagonw i wypisa na nich kred,
ukonie: sprzt specjalny albo nawet adunek atwo psujcy si. (W
Sidmym wagonie Eugenia Ginzburg przewz tymi czerwonymi wagonami
opisaa bardzo wyrazicie, co zwalnia nas teraz od obowizku referowania
szczegw).
Adaptacja wagonw jest zakoczona i teraz rozpoczyna si skomplikowana
operacja bojowa: zaadowanie winiw. Ma ona dwa wane i pilne cele:
ukrycie zaadunku przed ludnoci oraz
sterroryzowanie winiw.
Utrzyma zaadunek w tajemnicy przed ludnoci trzeba dlatego, e
transport skada si z okoo tysica ludzi (co najmniej dwadziecia pi
wagonw), a to nie jest ju maa grupka z wagonzaka, ktr mona
prowadzi nawet przy wiadkach. Wszyscy wiedz, oczywicie, e nie ma
dnia, nie ma godziny bez aresztowa, ale nikt nie powinien dozna szoku,
widzc tych ludzi wszystkich RAZEM. W Orle w 1938 roku nie dawao si
ukry, e nie ma w miecie domu, z ktrego by kogo nie wzito za kraty,
rwnie chopskie wozy z paczcymi babami wypeniay plac przed
orowskim wizieniem, jak na obrazie Poranek strzeleckiej kani* Surikowa.
(Ach, gdyby nam to kto namalowa kiedy! Prna nadzieja: niemodne,
niemodne...). Ale nie wolno pokazywa naszym sowieckim ludziom, e
w cigu doby zebra mona tym sposobem cay eszelon kolejowy (a w Orle
tamtego roku tak wanie byo). I modzie te nie powinna tego widzie.
Modzie to nasza przyszo. I dlatego tylko w nocy noc w noc, noc
w noc, przez kilka miesicy z rzdu z wizienia na dworzec wyprowadzaj
na piechot czarn kolumn (karetki s zajte nowymi aresztowaniami). Co
prawda, baby zawsze si poapi, te kobiety zawsze si jakim cudem
dowiedz i oto ju z caego miasta skradaj si w nocy w stron dworca,
czatuj tam na transport na bocznych torach i biegn potem wzdu skadu,
potykajc si o podkady i szyny, eby krzycze pod kadym wagonem: nie
ma tu takiego, a takiego?... takiego, a takiego tu nie ma?... I biegn do
nastpnego, a pod tamten podbiegaj ju kolejne: takiego, a takiego tu nie
ma?... I nagle sycha odzew z zamknitego na gucho wagonu:, jestem! tu
jestem! albo: szukajcie dalej! jest w nastpnym wagonie!, albo: suchajcie,
kobiety! moja ona jest tu gdzie niedaleko, koo dworca, lecie j zawoa!.
* W 1698 roku Piotr Wielki stumi bunt strzelcw, wiernych jego
zdetronizowanej siostrze, Zofii, i kaza ci prowodyrw na Czerwonym
Placu w Moskwie.
Te nie licujce z duchem naszej wspczesnoci sceny s jedynie dowodem
413
nieudolnej organizacji zaadunku do transportw. Ale omyki brane s pod
uwag i ktrej nocy kolejny transport otoczony jest ju szerokim kordonem
ujadajcych i wyjcych psw policyjnych.
Rwnie w Moskwie i ze starego Sretienskiego zborniaka (dzi winiowie
ju go nie pamitaj) i z Krasnej Presni wyprowadzano winiw do
czerwonych pocigw tylko w nocy, to bya zasada.
Nie chcc korzysta ze zbyt jaskrawych promieni sonecznych, eskorta
wykorzystuje jednak nocne soca reflektory. Wygodne to ju dlatego, e
mona je zgromadzi tam, gdzie s najpotrzebniejsze w punkcie, gdzie
przeraony tumek aresztantw siedzi na ziemi w oczekiwaniu rozkazu:
Nastpna pitka wsta! Do wagonu biegiem marsz! (tylko biegiem!
eby czowiek nie rozglda si, eby si nie mg zastanowi, eby lecia,
jakby go ju psy goniy i eby ba si, e si potknie). Powinny te owietla
i t wyboist ciek, po ktrej biegn, i trap, po ktrym si wdrapuj.
Widmowe, zowrogie snopy reflektorw su nie tylko do owietlenia: s
wanym teatralnym elementem atmosfery strachu, razem z brutalnymi
grobami i ciosami kolb, ktrymi pogania si opieszaych; razem z rozkazem
Siada na ziemi! (a niekiedy wanie w Orle na placu dworcowym: Na
kolana! jak tum nowo nawrconych, tysic winiw pada na klczki);
razem z tym zupenie niepotrzebnym, ale bardzo wanym dla zwikszenia
lku, biegiem do wagonu; razem ze wciekym ujadaniem psw; razem
z wycelowanymi lufami (karabinw albo automatw zalenie od epoki).
Najwaniejsze jest zmiadenie, zniweczenie siy woli aresztanta do tego
stopnia, aby nikt nawet pomyle nie mg o ucieczce i eby jeszcze przez
czas duszy winiowie nie potrafili zrozumie wagi swojego nowego
przywileju: z kamiennego wizienia przeniesiono ich do wagonu z cienkich
desek.
Ale eby tak skadnie mc zaadowa w nocy tysic ludzi do wagonw,
trzeba, eby zaczto wyciga ich z cel i przygotowywa do transportu ju
poprzedniego dnia rankiem i eby konwj przez cay dzie
z drobiazgowoci i surowoci przejmowa swoich eskortowanych po to,
aby pniej przez dugie godziny trzyma ich nie w celach, tylko na
dziedzicu, na ziemi; niech nie mieszaj si z reszt winiw. W ten
sposb nocny zaadunek jest dla winiw tylko ulg, zakoczeniem
caodziennej udrki.
Oprcz zwyczajnych apelw, sprawdza, strzyenia, dezynfekcji i kpieli,
zasadnicz czci przygotowania do transportu jest generalna rewizja, czyli
kipisz. Rewizje przeprowadza nie personel wizienny, lecz eskorta. Zgodnie
z instrukcj o transportach kolejowych i wasnymi planami operacyjnoboj
owymi eskorta powinna przeprowadzi t rewizj tak, aby nie zostawi
winiom niczego, co mogoby pomc im w ucieczce: zabra wszystkie
narzdzia ostre i spiczaste; odebra proszki wszelkiego rodzaju (do zbw,
cukierfaryn, sl, tyto, herbat), aby nie mona byo olepi nimi
konwojenta; skonfiskowa wszelkie linki, sznurki, paski do spodni itd.,
414
poniewa wszystko to moe by wykorzystane przy ucieczce (a wic rwnie
rzemyki! i oto obcina si rzemyczki, ktrymi przywizuje do kikuta protez
wizie bez nogi kaleka zarzuca sobie sztuczn nog na rami i skacze
podtrzymywany przez ssiadw). Pozostae za rzeczy cenniejsze
przedmioty, a take walizki z zawartoci, powinny by wedug instrukcji
zabrane do wagonuprzechowalni, zwrcone za by maj wacicielom
dopiero po przybyciu na miejsce.
Ale wadza moskiewskiej instrukcji nad konwojem z Woogdy albo
Kujbyszewa jest saba, kusa, wadza za eskorty nad aresztantami jest
namacalna. I to jest czynnik decydujcy dla osignicia trzeciego celu caej
operacji zaadunku: >
zaprowadzi sprawiedliwo, odbierajc porzdne rzeczy wrogom ludu, aby mogli
mie z nich poytek jego synowie.
Usi na ziemi!, Na kolana!, Rozebra si do naga! te regulaminowe
komendy to gos udzielnej wadzy, z ktr nie ma dyskusji. Przecie goy czowiek
traci pewno siebie, nie moe ju dumnie wyprostowa si i rozmawia z kim
ubranym jak z rwnym. Rozpoczyna si rewizja (Kujbyszew, lato 1949 roku).
Nagusy podchodz szeregiem, niosc w rku swoje rzeczy i odzie. Dookoa
mnstwo gotowych do akcji, uzbrojonych onierzy. Nastrj jest taki, jakby za chwil
miano nie ruszy w drog, tylko rozstrzeliwa albo pali w komorach gazowych
nastrj, w ktrym czowiek przestaje si ju troszczy o swoje rzeczy. Eskorta
zachowuje si z ostentacyjn, grubiask surowoci; ani sowa ludzkim gosem,
przecie chodzi o to, aeby nastraszy i zacuka tych ludzi. Walizy s oprniane
(rzeczy wytrzsa si na ziemi) i rzucane osobno na kup. Papieronice, portfele oraz
inne aosne winiarskie skarby te s odbierane i bezimiennie rzucane do stojcej
obok beczki. (I wanie fakt, e nie jest to adna kasa ani kufer, ani nawet skrzynia,
lecz beczka szczeglnie przygnbia rozebranych do goa wacicieli i odbiera
wszelk ch do protestu). Goli ludzie zd tylko podnie z ziemi swoje, poddane
ju rewizji, szmatki i wpycha je do wzeka albo zawija w koc. Walonki? Moesz
odda, rzu no je tam, pokwituj w tym wykazie! (Nie tobie daj kwit, tylko ty musisz
potwierdzi podpisem, e rzucie na kup!). I kiedy z wiziennego dziedzica, ju
o zmroku odjeda ostatnia ciarwka z aresztantami widz oni jak konwojenci
zabieraj sobie najlepsze skrzane walizki i wyawiaj z beczki najadniejsze
papieronice. Po nich rzucaj si na upy klucznicy, a w lad za nimi sfora 1
i g a w y c h ze zborniaka.
Widzicie, co trzeba byo znie w cigu tej doby, eby dotrze nareszcie do
bydlcego wagonu! No, ale teraz ju z ulg moemy powiedzie, emy si
tam znaleli i zalegli pokotem nieheblowane dechy nar. Ale co to waciwie
za ulga i jaki to waciwie wagon?! Znw ciskaj winia kleszcze chodu
i godu, pragnienia i lku, znw jest midzy knajakami a eskort.
Jeeli w wagonie s knajacy (a te przecie nie trzymaj ich oddzielnie
w czerwonych transportach), to zajmuj swoje tradycyjne miejsca, na
grnych narach przy oknie. Takjest latem. Zgadnijmy teraz,jakie miejsca
415
wybieraj sobie zim? A obok piecyka, rzecz jasna, ciasnym krgiem wok
piecyka! Jak relacjonuje byy zodziej Minajew1 w czasie lutych mrozw ich
wagon towarowy na ca tras od Woroniea do Kotassu (to znaczy na
kilka dni i nocy) w 1949 roku dosta trzy wiadra wgla! Tu ju knajacy nie
tylko e zajli wszystkie miejsca dookoa piecyka, nie tylko, e odebrali
frajerom wszystkie ciepe rzeczy, owinwszy si nimi, ale nie powstrzymali si
nawet od wytrznicia onuc z ich butw i opatulenia nimi swoich
szemranych ng. Ja zdechn jutro, ale ty ju dzisiaj! Kiedy zaczyna brakowa
jedzenia cay przydzia dla wagonu przechodzi nasamprzd przez rce
knajakw, ktrzy bior sobie wszystko co najlepsze albo co im si podoba.
oszczylin wspomina trzydobow jazd z Moskwy do Piereborw w 1937
roku. Na byle trzy doby nie warto byo konwojentom bawi si w kucharzy,
wic wydano winiom suchy prowiant. Zodzieje zabierali dla siebie tylko
cukierki, a chleb i ledzie pozwalali rozdziela midzy reszt, dowd, e nie
czuli godu. Gdy daj za co gorcego, a zodziejska ferajna ma apetyt,
sama ona zajmuje si nawet rozdzielaniem saamachy (trzytygodniowy etap
KiszyniwPieczora, 1945 roku). Z tym wszystkim, nie brzydz si knajacy
rwnie zwyczajnym rabunkiem: zobaczyli u pewnego Estoriczyka zote
zby, wic pooyli go na ziemi i wybili zby pogrzebaczem.
Za du zalet towarniakw uwaaj winiowie gorc kuchni: na guchych
przystankach (znw chodzi o to, eby ludzie nie widzieli) esze
1 Patrz: list jego do mnie Litieraturnaja Gazieta, 29. 11. 1962 rok. lon
zatrzymuje si i kady wagon dostaje ciep salamach i kasz. Ale nawet
to gorce arcie potrafi tak poda, eby bokiem wyszo. Albo (jak we
wspomnianym ju kiszyniowskim eszelonie) nalewaj baand do tych
samych wiader, w ktrych nosi si wgiel. Nie ma nawet czym opuka!
poniewa take woda do picia jest porcjowana, jeszcze bardziej jej skpi ni
saamachy. Siorbie czowiek t baand, a okruchy wgla trzeszcz mu
midzy zbami. Albo znowu przynios baand i kasz do wagonu, ale
misek wydadz mniej ni trzeba, nie 40 tylko 25, a jeszcze przygaduj:
Prdzej, prdzej, inne wagony te musimy nakarmi, nie tylko wasz jeden!.
Jak tu je? Jak to dzieli? Nie sposb rozla sprawiedliwie, bo trzeba
pierwszej grupie da mniej, mierzc na oko, eby dla reszty starczyo. (Ci
pierwsi krzycz Mieszaj no. mieszaj!, ci drudzy milcz: niech na dnie
zostanie to, co gste). Pierwsi jedz, reszta czeka pospieszcie si, bomy
godni i baanda stygnie w kuble, a ci na zewntrz poganiaj: Ju
skoczone? Dugo czeka?. Teraz trzeba naka tej reszcie i nie wicej,
i nie mniej, i eby nie byo gstsze ani rzadsze ni w pierwszej turze. Teraz
trzeba jeszcze zgadn czy zostanie na repetk i rozla to choby do
jednej miski na dwch. Przez cay ten czas 40 ludzi nie tyle je, ile przyglda
si temu dzieleniu i zadrcza si.
Nie uratuj od chodu, nie obroni przed knajakami, nie napoj, nie nakarmi
czowieka ale spa te nie dadz. We dnie konwojenci dobrze widz cay
pocig i tory za nim, widz, czy kto nie wyskoczy, albo nie ley midzy
416
szynami; w nocy natomiast czujno nie daje im chwili spokoju. Drewnianymi
motkami na dugim stylisku (GUagowski standard) nocami na kadym
przystanku haaliwie opukuj kad desk kadego wagonu: czy jej
przypadkiem ju nie zdono wypiowa? Na niektrych za stacjach
otwieraj drzwi wagonu. wiato latarek albo nawet promie reflektora:
Kontrola!. Znaczy to, e trzeba si zerwa i by gotowym do przejcia na
lewo albo na prawo, gdzie ci wska. Wskoczyli do rodka konwojenci
z motkami (inni za, z najeonymi automatami, stoj pkolem przed
drzwiami). Pada rozkaz: Na lewo! To znaczy, e ci z lewej stoj, jak stali,
a ci z prawej maj przebiec na tamt stron, jak pchy skaczc jeden przez
drugiego. Kto za mao zrczny, kto si zagapi ten dostanie motkiem w bok
albo po grzbiecie eby nabra rzekoci! Oto ju konwojenckie buciory
depcz nasze ndzarskie oa, rozkopuj nasze szmatki, wiec lampami
i popukuj motkami, czy aby nie jest gdzie przepiowane. Nigdzie. Wwczas
konwojenci staj porodku wagonu i zaczynaj przepuszcza nas z lewa na
prawo, po jednemu: Pierwszy!... Drugi!... Trzeci!.... Wystarczaoby liczy
zwyczajnie, palcem kiwa, ale to by strachu Boego nie budzio. Bardziej
pogldowo, dokadnie, wawo i szybko bdzie przecie prowadzi ten
rachunek motkiem po grzbietach, bokach, gowach, gdzie popadnie.
Przeliczono ca czterdziestk. Teraz trzeba jeszcze rozgrzeba, owietli
i opuka lew stron. Koniec, wyszli, zatrzasnli wagon. Moecie spa do
nastpnego przystanku.
Nie sposb jednak twierdzi, aby niepokj eskorty by zupenie bezpodstawny
z czerwonych wagonw mona uciec, jeeli si kto zna na rzeczy. Ot,
puknli motkiem po desce a deska ju prawie przepiowana. Albo rano,
przy rozdawaniu saamachy stra widzi, e wrd niegolonych twarzy jest te
kilka gadkich. I zaraz otaczaj wagon, trzymajc automaty w rku: Odda
noe!. A wszystkiemu winne fircykowskie zapdy kriajakw oraz ich wity:
uprzykrzyo im si chodzi ze szczecin na gbie i teraz trzeba bdzie odda
MOJK, czyli brzytw.
Od innych bezporednich pocigw dalekobienych czerwony eszelon
jeszcze tym si rni, e pasaer wcale nie wie, czy kiedykolwiek z niego
wysidzie. Kiedy w Solikamsku rozadowywano transport z wizie
leningradzkich (1942 rok) cay nasyp usany by trupami, tylko niewielu
ywych dojechao. Podczas zim 1944/45 i 1945/46 do posioka
elaznodoronyj (KniaPogost), od Umy do Workuty, jak zreszt bywao na
innych stacjach wzowych Pnocy, aresztanckie eszelony z wyzwolonych
terenw nadbatycki, polski, niemiecki czy rosyjski, z niemieckich obozw
szy bez adnego ogrzewania i przybyway, majc w skadzie wagon albo
dwa z trupami. Ale to znaczy, e tutaj w czasie drogi starano si przenosi
trupy z wagonw dla ywych do wagonwkostnic. Tak jednak byo nie
zawsze. Na stacji Suchobezwodnaja (Unag) zdarzao si czsto, e drzwi
wagonw uchylano tylko po to, eby zapyta, kto tu yje, a kto ju umar: jak
nikt nie wylaz na zewntrz, to znaczy, e umar.
417
Jazda zim to rzecz budzca strach i groca mierci, bo konwj tyle ma
kopotw z czujnoci, e si mu ju nie starcza, aby nosi wgiel dla
dwudziestu piciu piecykw. Ale nie tak znowu sodko jedzi w trakcie
upaw: z czterech maych okienek dwa s zabite na gucho, dach jest
rozpalony; a eskorta musiaaby si bardzo nadwery, chcc nosi wod
dla tysica ludzi, jeeli trudno im byo napoi jedn stoypink. Najlepsze
miesice dla jazdy, to zdaniem winiw kwiecie i wrzesie. Ale nawet
najlepszy sezon zdy przemin, jeeli pocig idzie. TRZY MIESICE
(LeningradWladywostok 1935 rok). Skoro za ju zaplanowano dugi kurs,
to zatroszczono si te zawczasu o szkolenie polityczne konwojentw
i opiek duchow nad winiami: w osobnym wagonie jedzie z transportem
kum penomocnik operacyjny bezpieczestwa. Przygotowa si zawczasu
do tej podry jeszcze w wizieniu i aresztanci rozmieszczeni s
w wagonach nie byle jak, ale wedug spisw opatrzonych jego wiz. To on
zatwierdza starost kadego wagonu, to on przeinstruowai wsadzi do
kadego wagonu swojego kapusia. Na dugich przystankach kum zawsze
znajdzie pretekst, eby wezwa jednego i drugiego i wypyta, o czym
w danym wagonie si rozmawia. Takiemu operowi wstyd byoby zakoczy
podr bez widomych rezultatw wic ju w drodze wszczyna ledztwo
przeciw komu. Patrze a zanim czowiek dojedzie na miejsce
przeznaczenia, ju ma doczepiony nowy wyrok.
Nie, diabli niech lepiej porw te czerwone, bydlce transporty, z ca ich
prost marszrut i brakiem przesiadek! Kto nimi jedzi, ten nigdy tego nie
zapomni. Ju by wola czowiek prdzej by w obozie. Ju by dojecha
prdzej, czy jak.
Nadzieja i niecierpliwo oto czym yje czowiek. Wierzy, e w obozie oper
bdzie bardziej ludzki, a kapusie nie tak nieludzcy. Ale przeciwnie! Myli,
e kiedy tam przybdziemy to nie usyszymy zaraz tych samych grb, tego
samego psiego ujadania i tego samego rozkazu: Siada na ziemi!. Albo
sdzi, e jeli teraz niegiem zaciga wntrze wagonu, to pniej, po zejciu
na ziemi, warstwa jego nie okae si jeszcze grubsza.
Skoro za chwil nas wyaduj, to sdzisz, e jestemy ju na miejscu, e nie
powioz nas dalej wskotorwk, na otwartych platformach? (A jak tu ludzi
wie na otwartych lorach? jak konwojowa? oto amigwka dla eskorty.
Robi si to tak: ka nam skupi si, pooy pokotem i wtedy przykryj
wszystkich na lorze wielk pacht brezentow, jak marynarzy w filmie
Pancernik Patiomkin przed rozstrzelaniem. Ten brezent to jeszcze
dobrodziejstwo!). Oleniew z grup towarzyszy musia na dalekiej pnocy
przesiedzie w padzierniku na otwartych lorach cay dzie. (Ju ich
zaadowano, a lokomotywa nie nadchodzia). Z pocztku pada deszcz,
pniej chwyci mrz i achmany na zekach zamarzy. Samowarek rozkoysze
si w biegu, niskie burty platformy zaczn trzeszcze i popkaj, wreszcie
od tego koysania kto wypadnie pod koa. A teraz zagadka: z Dudinki
trzeba jecha wskotorwk 100 km na otwartych platformach. Jeli mrz jest
418
polarny, to gdzie rozsiada si knajacy? A w samym rodku kadej platformy
tak, eby bydeko grzao ich ze wszystkich stron i eby samemu nie spa na
szyny. I susznie. Jeszcze jedno pytanie: a co zobaczy zek na stacji
kocowej tej wskotorowki (1939 rok)? Czy bd tam jakie budynki? Ani
jednego. Ziemianki? Owszem, ale ju peniusieskie, nie dla nich. A wic
bd musieli od razu wykopa ziemianki dla siebie? Nie, bo jak tu je kopa
w czasie zimy polarnej? Pjd natomiast wydobywa rud. No a co
z mieszkaniem? Z jakim mieszkaniem?... Ach, gdzie bd mieszka?...
Mieszka bd w namiotach.
Ale czy zawsze trzeba jecha wskotorwk?... Pewno, e nie. Oto scena
przyjazdu na ostatni przystanek: Jercowo, luty 1938 rok. Wagony
odryglowano w nocy. Wzdu pocigu rozpalono ogniska. I w ich blasku
odbywa si wyadowanie ludzi na nieg, liczenie ich, ustawianie szeregiem,
ponowny apel. Mrz 32 stopnie poniej zera. Transport z Zagbia
Donieckiego, aresztowano wszystkich jeszcze latem, dlatego maj na nogach
pbuty, pantofle, sanday. Prbuj pogrza si przy ogniskach zostaj
odpdzeni: ogniska rozpalono nie po to, tylko eby janiej byo. Ju po
minucie martwiej palce. niegu ju peno w lekkim obuwiu, ju wcale nie
taje. adnej litoci, rozlega si rozkaz: Zbirka! Szeregiem!... Krok
w prawo... krok w lewo... Strzelam bez uprzedzenia... Marsz!. Zawyy na
acuchach psy, syszc najmilsze im sowa, podniecone nadejciem lubej
chwili. Ruszyli konwojenci w pkouszkach, a skazacy w letnich
szmatkach pobrnli zanieon i zupenie nieprzetart drog gdzie
w gb ciemnej tajgi. Przed nimi ani wiateka. Tylko zorza polarna si pali
nasza pierwsza i na pewno ostatnia... wierki trzaskaj na mrozie. Ludzie
bez butw miesz i orz nieg drtwiejcymi stopami i goleniami.
Albo inny przyjazd na Pieczor, w styczniu 1945 roku. (Nasze wojska
zdobyy Warszaw!... Nasze wojska odciy Prusy Wschodnie!...). Puste,
zanieone pole. Wyrzuconych z wagonw zekw posadzono w niegu po
szeciu w kadym rzdzie. Dugo ich liczono, mylc si i znw zaczynajc
od pocztku. Transport te z poudnia (Modawia), wszyscy maj na nogach
tylko skrzane obuwie. Owczarkom pozwolono i tu za ostatnim szeregiem,
szturchay wic idcych tam zekw apami, psim oddechem ziony w karki
(w ostatnim szeregu szo dwch duchownych stary, siwowosy ojciec Fiodor
Floria i podtrzymujcy go mody pop, Wiktor Szypowalnikow). To si nazywa
ycie pod psem! Nie, podziwia trzeba raczej panowanie nad sob tych psw!
to tak im si chce uksi!
No, nareszcie dotarli do celu. Obozowa ania: rozbieralnia w jednym
budyneczku, potem trzeba przebiec przez dziedziniec na golasa, eby
wykpa si w drugim. Ale teraz ju wszystko bdzie do zniesienia;
najgorszeju maj za sob. Teraz ju czowiek PRZYJECHA! Zapad zmrok.
I nagle dowiaduj si: w obozie nie ma miejsc, nie s w stanie przyj tego
transportu. Wic po ani znw ich ustawiaj w szereg, licz, otaczaj
kordonem psw i znw, wlokc swoje rzeczy przez te sze kilometrw,
419
tylko teraz ju o maku, musz brn przez nieg z powrotem do swojego
pocigu. Wagonowe za drzwi przez ten cay czas byy rozsunite, wagony
wystygy, wyzbyy si nawet tego ndznego ciepa, ktre przedtem trzymao
si desek, ponadto pod koniec drogi wypalono cay wgiel i nie ma go skd
teraz wzi. W ten sposb przebiedowali jako noc, rano dano im troch
suszonych ryb (kto za chce pi moe nabra w gb niegu)
i poprowadzono znw t sam drog.
By to jeszcze wypadek FORTUNNY! Przecie obz przynajmniej istnieje,
dzi nie ma przyj to bd jutro. W ogle za zgodnie z obyczajem
czerwonych transportw, aby jecha w zupen pustk nierzadko koniec
podry jest zarazem dniem otwarcia n o w eg o obozu. W blasku zorzy
polarnej mona zekw po prostu wysadzi wrd tajgi i przybi na pierwszym
wierku tabliczk: I OLP2. Tam bd przez tydzie u sobie suche rybki
i zagniata mk ze niegiem.
Ale jeeli obz otwarto choby dwa tygodnie wczeniej to ju mamy komfort
ju czynna jest kuchnia i chocia nie ma misek, ale pierwsze i drugie danie
wydadz na szeciu ludzi na raz w ceberkach do mycia, szstka stanie sobie
w keczko (stow i stokw rwnie nie ma) dwch z nich potrzyma lewymi
rkoma aziebny ceber za rczki, a prawymi ju mona przecie je.
Powtarzam si? Nie, to Pierebory 1937 rok, relacja oszczylina. Nie ja si
powtarzam, to powtarza si GUag.
A potem dadz nowicjuszom brygadzistw, starych bywalcw obozowych,
ktrzy ich szybko naucz ycia, poucz jak dawa sobie rad i jak
oszukiwa. I pierwszego dnia po przyjedzie rusz do pracy, poniewa zegar
Epoki tyka i nie chce czeka. To to nie carski, katorniczy Akatuj, gdzie
nowo przybyli dostawali tylko trzy dni wypoczynku3.
Rozkwita stopniowo gospodarka Archipelagu, rozbudowuj si nowe szlaki
kolejowe i ju mona dojecha pocigiem do wielu takich miejscowoci, do
ktrych jeszcze niedawno prowadzi tylko szlak wodny. Ale
2 Otdielnyj agiernyj Punkt Samodzielny Punkt Obozowy.
3 P. Jakubowicz, op. cii. yj jeszcze tubylcy, ktrzy potrafi opowiedzie, jak
pynli rzek Im no, najprawdziwszymi, staroruskim szuchalejami, po stu
w kadej szuchalei a przy tym sami musieli robi wiosami. Podobnie, jak po
rzece Usie, Pieczorze trzeba byo pyn do macierzystego obozu szkutami.
Na Workut wysyano rwnie zekw galarami: do miejscowoci Adwawm
wielkimi jak berlinki; tam wanie znajdowa si punkt przeadunkowy
Workutagu, a dopiero stamtd mniejszymi, paskodennymi krypami. Cay
galar a si rusza od wszy i eskorta pozwala wyazi pojedynczo na gr,
aby strzsa pasoyty do wody. Podre rodkami komunikacji wodnej
rwnie nie byy bezporednie: w ich trakcie odbyway si przeadunki,
czasem przetaczao si krypy przesmykami, niekiedy szo si pieszo od
przystani do przystani.
Byy tam rwnie wasne zborniaki z erdzi, z namiotw UstUsa,
Pomozdino, SzczeliaJur. Byy tam wasne, partykularne porzdki. Eskorta
420
miaa swj szczeglny regulamin, a winiowie, rzecz jasna, swoje
szczeglne kopoty. Ale tych wszystkich egzotycznych spraw i tak nie
potrafimy opisa, wic lepiej nie zaczyna.
Pnocna Dwina, Ob i Jenisej dobrze pamitaj, kiedy zaczto winiw
przewozi galarami byo to przy deportacji kuakw. Te rzeki pyny prosto
na pnoc, a galary byy brzuchate, pojemne i tylko z ich pomoc mona
byo da sobie rad z przerzuceniem tej szarej masy z ywej Rosji a na
pnoc tak, by pozbawi j ycia. Do galaru jak do koryta zrzucano ludzi
i leeli tam kup, gramolc si jak raki w koszu. Wysoko, na burtach, jak na
skaach stali wartownicy. Mas t wieziono czasem bez adnego przykrycia,
niekiedy przykrywano wielk pacht brezentow ju to, eby mie z oczu, ju
to, eby uatwi ochron tylko nie przed deszczem. Jazda takim galarem nie
bya adn podr, tylko mierci na raty. Na dodatek tym ludziom prawie
nie dawano je, a z chwil wysadzenia na brzeg gdzie w tundrze
w ogle przestawano ich karmi. Pozwalano im tam umiera sam na sam
z przyrod.
Transport galarami po Pnocnej Dwinie (i po Wyczegdzie) nie zanik
jeszcze w 1940 roku; bardzo si nawet oywi. Wieziono tam wyzwolonych
zachodnich Ukraicw i zachodnich Biaorusinw. Winiowie STALI
w adowni statku jeden przy drugim i to nie przez jedn dob. Uryn
oddawali do szklanych soikw, przekazywali je z rk do rk i wylewali przez
iluminator, a gdy zmusia ich powaniejsza potrzeba to w portki.
Przewozy galarami po rzece Jenisej znalazy uznanie, utrzymay si na stae,
na cae dziesiciolecia. W Krasnojarsku ustawiono na brzegu w 30. latach
szopy i pod tym szopami syberyjsk, chodn wiosn dygotali caymi dobami
aresztanci, czekajcy na przewz4. Jenisejskie galary transportowe maj
adowni odpowiednio zaadaptowan na stae trzykondygnacyjn, bez
otworw iluminacyjnych. Tylko przez luk wejciowy, skd zbiega w d trap,
przenikao rozproszone wiato. Eskorta mieszka w domku na pokadzie.
Wartownicy pilnuj wyj z adowni i rozgldaj si po rzece, czy czasem
kto nie uciek wpaw. Do adowni stra nigdy nie schodzi, choby nie wiem
jakie jki i krzyki o pomoc stamtd dochodziy. Nigdy te nie wyprowadza si
winiw na pokad, na spacer. W latach 193738 i 194445 (wolno wic
przypuszcza, e rwnie midzy tymi datami) o adnej pomocy lekarskiej
pod pokadem nie byo mowy. Winiowie na poszczeglnych pitrach le
pokotem, dwoma rzdami: jeden rzd gowami do burty, drugi nogami
zwrcony do ng pierwszego rzdu. Do kiblw na kadym pitrze mona si
dosta tylko depczc po ludzkich ciaach. Nie zawsze pozwalaj wynie kibel
na gr zawczasu (trzeba sobie wyobrazi takie wynoszenie beczki
z gnojwk po stromym trapie na sam gr!), kible wic wypeniaj si po
brzegi, cuchnca ciecz przelewa si na podog i cieka na dolne pitra.
A ludzie dalej le. Karmi si ich roznoszc baand w beczkach, robi to
personel pomocniczy, zoony rwnie z winiw. Rozdawanie odbywa si
w wiecznych ciemnociach (dzi moe ju jest elektryczno), przy wietle
421
naftowych lampek systemu nietoperz. Taki przejazd do Dudinki trwa czasem
miesic. (Dzi mona, rzecz jasna, odwali t drog w cigu tygodnia).
Mielizny oraz inne przeszkody powodoway opnienia, zapasw nie mogo
wic wystarczy i wwczas przez kilka dni w ogle nie dawano nic do
jedzenia (i oczywicie nikt pniej zalegych porcji nie oddawa).
Pojtny czytelnik moe teraz ju bez pomocy autora uzupeni: szemrani przy
tym zajmuj grn kondygnacj, jak najbliej luku, czyli powietrza i wiata.
Maj taki wpyw na rozdzia chleba, jaki im jest potrzebny i jeeli podr robi
si trudna, to bez adnej enady odbieraj ca pasz szaremu bydeku.
Dug podr skracaj sobie zodzieje gr w karty. Karty do tego celu robi
sami, stawki za do puli zbieraj kosztem frajerw, rewidujc wszystkich
lecych w tym albo innym sektorze szkuty.To, co zabior, przez jaki czas
stanowi przedmiot gry, pniej za przekazywane jest na gr eskorcie. Tak,
czytelnik ju zgad:
4 W. Lenin w 1897 roku wsiada na witego Mikoaja w porcie
pasaerskim razem z wolnymi pasaerami. eskorta ma swoj dol.
ukradzione rzeczy sama sobie zabiera albo sprzedaje na przystankach,
przynoszc w zamian knajakom wiktuay.
A co z oporem? Zdarza si, ale bardzo rzadko. Oto wypadek, zachowany we
wspomnieniu. W 1950 roku, na podobnej i podobnie urzdzonej
berlince, tyle e wikszej, bo przeznaczonej do podry morskich, w czasie
przejazdu z Wadywostoku na Sachalin siedmiu chopakw z Pidziesitki
semki goymi rkoma dao sobie rad z knajakami (ligowymi), ktrych byo
koo osiemdziesiciu (a mieli, jak to zwykle, noe). Ligawi zrewidowali cay
transport jeszcze we wadywostockim zborniaku, tak zwanym trzydziesi.
Robi to starannie, nie gorzej ni stra wizienna, znaj wszystkie zakamarki
i sposoby, ale przecie przy adnym kipiszu nigdy nie da si zabra
winiom WSZYSTKIEGO. Znajc t zasad, ju w adowni statku oznajmili
podstpnie: Jeeli kto ma pienidze, to mona kupi machorki. I Misza
Iraczew wypru wtedy trzy ruble ze swej trykotki. Ligawy Woodka Tatarin
krzykn: Jak to, cierwo, to ty podatkw nie pacisz? i rzuci si, eby mu
zabra. Ale sztabowy sierant piechoty, Pawe (nazwiska, niestety, nikt nie
pamita) odepchn knajaka. Woodka Tatarin sprbowa wybi mu oczy
rozczapierzonymi palcami, ale Pawe zbi go z ng. Rzucio si wtedy na
niego dwudziestu czy trzydziestu ligawych ale dookoa Graczewa i Pawa
stanli murem: Woodia Szpakw, byy kapitan, Sierioa Potapow, Woodia
Reunow, Woodia Tretiuchin rwnie byli sieranci piechoty, oraz Wasia
Krawcw. No i c? Skoczyo si tylko na kilku wzajemnych
szturchacach5. Dao zna o sobie niezmienne, w istocie typowe dla
knajakw tchrzostwo (maskowane zwykle przy pomocy czelnoci
i zuchwalstwa) albo musieli si liczy z wartownikiem, ktry sta blisko
(dziao si to pod samym lukiem), jechali za i szczdzili si dla o wiele
waniejszych zada jechali po to, aeby opanowa Aleksandrowski
zborniak (ten sam, ktry opisa Czechw) przed przybyciem tam rzetelnych
422
zodziei oraz zawadn funkcjami na budowach Sachalinu (oczywicie, nie
po to zawadn, aby pomaga w budowie) do, e wycofali si groc
tylko na poegnanie: Jak zejdziemy na brzeg to zostan z was ochapy!.
(Do walki i tak nie doszo i nie zrobili ochapw z naszych chopcw.
W Aleksandrowskim zborniaku oczekiwaa ligawych przykra niespodzianka:
wszystkie funkcje byy ju zagarnite przez rzeteln ferjn).
5 Szczegowo o tym mwi Warlam Szalamow w swoich Szkicach ze wiata
przestpczego.
Na parowcach pyncych na Koym wszystko wyglda podobnie jak na
rzecznych berlinkach, ma tylko wiksze wymiary. Nie do wiary, ale jeszcze do
dzi yje ten i w z winiw, ktrzy dostali si tam przy okazji znanej
ekspedycji lodoamacza Krasin wiosn/ 1938 roku. Winiowie zaadowani
byli na kilka starych, zdezelowanych parowcw Durma, Kulu,
Newostroj, Dnieprostroj, ktrym Krasin torowa drog przez wiosenne
pola lodowe. W zimnych, brudnych adowniach skonstruowano trzypitrowe
pomosty, ale jeszcze na kadym pitrze stay dwupitrowe nary z erdzi. Nie
wszdzie panowaa ciemno: to tam, to sam paliy si lampki i kaganki.
Puszczano te kolejno, pitrami na spacer, na pokad. Na kady
z parowcw zaadowano trzycztery tysice ludzi. Cay rejs trwa ponad
tydzie, przez ten czas zdy zaplenie chleb, pobrany we Wadywostoku,
wic norm dzienn obniono z 600 gramw do 400. Do jedzenia bya
solona ryba, natomiast wody do picia... No dobrze ju, dobrze, do tych
naigrawa, z wod byy przejciowe trudnoci. W odrnieniu od rejsw
rzecznych, tu jeszcze miao si do czynienia ze sztormami, z chorob
morsk. Wyndzniali, wyczerpani ludzie wymiotowali i nie mieli si, aby
podnie si z nar, caa podoga pokryta bya luzowat rzygowin.
W drodze mia miejsce pewien epizod polityczny. Statki powinny byy
przepyn cienin La Perousea mijajc z bliska brzegi Japonii. I oto
zniky karabiny maszynowe z wieyczek, konwojenci przebrali si po
cywilnemu, luki zostay zacignite brezentem, zabroniono wychodzenia na
pokad. W dokumentach za okrtowych, jeszcze we Wadywostoku,
napisano przezornie, e parowce wioz na Koym nie, <bro Boe,
winiw, tylko zwerbowanych do pracy ochotnikw. Gromady japoskich
kuterkw i dek uwijay si dookoa statkw, niczego nie podejrzewajc. (Z
tym samym parowcem Durma zdarzy si pniej, w 1939 roku, taki oto
wypadek: siedzcy w adowni knajacy wamali si do magazynu, rozgrabili
go, a pniej podpalili. Byo to rwnie tu koo brzegw Japonii. Dym zacz
wali z Durmy kbami, Japoczycy ofiarowali si z pomoc ale kapitan
odmwi i nawet NIE OTWORZY lukw! Gdy statek oddali si ju od
japoskich wysp, wyrzucono za burt trupy uwdzonych w dymie, a p
zwglone, nadgryzione przez ogie zapasy przekazano do obozu na przydzia
dla winiw6).
6 Dziesitki lat ju miny od tej chwili, ale wci zdarzaj si na dalekich
morzach katastrofy, ktrych ofiar padaj ju nie winiowie, tylko normalni
423
obywatele sowiec
Nie dopynwszy do Magadanu, karawana uwizia wrd pl lodowych, nie
pomg nawet Krasin (za wczenie byo dla nawigacji, ale chciano czym
prdzej dostarczy wieej siy roboczej). 2 maja wyadowano winiw
wprost na ld, daleko jeszcze od brzegu. Niewesoy widok ukaza si
przybyszom: wczesny Magadan byy to martwe sopki*, ani ladu drzew,
krzakw, ptakw, kilka zaledwie drewnianych domkw i pitrowy budynek
Dalstroju. Mimo to, kontynuujc zabaw w prac wychowawcz, to znaczy
udajc sami przed sob, e przywieli nie koci dla uynienia zotodajnej
Kolymy, lecz czasowo tylko izolowanychsowieckich obywateli, ktrzy wrc
wszak jeszcze do twrczego ycia powitano ich dwikami
dalekowschodniej orkiestry. Orkiestra graa marsze i walce, podczas gdy
zadrczeni, pywi ludzie wlekli si czarnym acuszkiem po lodowym polu
dwigajc swoje moskiewskie bagae (ogromny ten transport by prawie
w caoci polityczny i w drodze nie mia prawie stycznoci z szemran
ferajn) oraz nieli na rkach swoich towarzyszy dotknitych reumatyzmem
bd te beznogich (bo ludzie bez ng te byli wrd skazanych).
Ale widz, e zaraz znowu zaczn si powtarza, e nudne to bdzie pisanie
i nudna lektura, bo czytelnik ju wszystko wie z gry: teraz ich bd wie
ciarwkami setki kilometrw, a jeszcze pniej dziesitki kilometrw ka
przej piechot. Tam zaoone zostan nowe punkty obozowe, ludzie od
pierwszej chwili posyani bd do pracy, a re bd ryb i mk,
zagryzajc j niegiem. Spa bd w namiotach.
Owszem, tak bdzie. Tymczasem za, na pierwszych kilka dni ci ludzie bd
roztasowani tu, w Magadanie, te w tych borealnych namiotachf tu bd ich
take przepuszcza przez komisj, to znaczy taksowa na golasa
i szacowa ich zdolno do pracy wedug wygldu ich sflaczaych zadkw
(wszyscy, rzeczjasna, oka si zdolni). I oczywicie zaprowadz ich do
ani, a w aziebnej poczekalni ka im zostawi ich skrzane palta,
romanowskie pkouszki, weniane swetry, garnitury z cienkiej weny,
pilniowe buty, kozaczki, walonki (ci, co przyjechali, to przecie nie ciemne
chopstwo, tylko partyjna elita redaktorzy gazet, dyrektorzy zjednocze
i fabryk, pracownicy komitetw, profesorowie ekonomii politycznej; ci ludzie
ju w pocztkach lat cy jednake dowdcy statkw odrzucaj propozycje
pomocy ze wzgldu na wci ten sam obowizek tajemnicy, uwaany za
spraw dumy narodowej! Niech nas rekiny por, byle tylko nie zawdzicza
nic obcym! Tajemniczo jest rakiem naszych stosunkw.
* Samotne pagry pochodzenia wulkanicznego. 30. znali si na tym, co
dobre). A kto bdzie tego pilnowa? zaniepokoj si ci nowi. A komu tu
potrzebne wasze ciuchy? odpowie dotknita do ywego obsuga. Idcie,
moecie my si spokojnie. Wic wejd do rodka. Wychodzi za bd
innymi drzwiami i tam wydadz im czarne, pcienne spodnie i bluzy,
obozowe fufajki bez kieszeni, chodaki ze wiskiej skry. (O, to nie
drobnostka! to rozstanie z ca przeszoci z tytuami, ze stanowiskami,
424
z honorami!). A gdzie nasze rzeczy?! jkn wtedy. Wasze rzeczy zostay
w domu! szczeknie na nich jaki naczelnik. W obozie nie ma nic
waszego! U nas w obozie jest komunizm! Za lewoskrzydowym marsz!.
Ale skoro ju komunizm to co w ogle mogli odpowiedzie? To walce
o komunizm oddali cae ycie...
A s jeszcze transporty na podwodach i po prostu na p i e c ht .
Pamitacie moe w Zmartwychwstaniu Tostoja pdzono skazacw
w soneczny dzie z wizienia na dworzec. W Minusisku za (w 40. latach)
po roku spdzonym bez jednego spaceru tak, e ludzie oduczyli si chodzi
oddycha pen piersi, widzie w penym wietle wyprowadzono winiw,
ustawiono szeregiem i kazano maszero wa DWADZIECIA PI
kilometrw do Abakanu. Jakich dziesiciu skonao po drodze. Wielkiej
powieci, ani nawet jednego jej rozdziau, nikt o tym nigdy nie napisze: kto na
cmentarzu mieszka, ten i tak wszystkich nie opacze.
Pieszy etap to dziadunio kolejowego, dziadunio stoypinki, dziadunio
towarniaka. W naszych czasach coraz rzadziej posya si ludzi na piechot,
chyba tam, gdzie niemoliwy jest transport mechaniczny. Tak wic
z oblonego Leningradu posyano przez zamarznite jezioro Ladoga
skazanych do przystanku, gdzie czekay czerwone eszelony (kobiety
prowadzono razem z jecami niemieckimi, naszych za mczyzn oddziela
od kobiet kordon bagnetw, eby nie mogli odebra im chleba. Kto upad na
ziemi, temu zdzierano buty i rzucano go na ciarwk ywego czy
martwego). Podobnie w latach 30. odprawiano z Kotasskiego zborniaka
codziennie po stu ludzi do stacji UstWym (okoo 300 kilometrw),
a czasami a do Czybiii (ponad 500). Pewnego razu w 1938 roku posano
w ten sposb parti kobiet. Odcinek dzienny wynosi 25 kilometrw. Eskorta
miaa na smyczy psa albo i dwa, jeli kto z winiw zosta w tyle to
poganiano go kolb. Co prawda, rzeczy winiw, kocio, zapasy ywnoci
jechay za nimi na podwodach, przez co cao przypominaa klasyczne etapy
aresztanckie z minionego stulecia. Byy te chaty dla popasw zrujnowane
domy deportowanych kuakw z wybitymi oknami i wyrwanymi drzwiami.
Ksigowo Kotasskiego zborniaka wydawaa prowiant na czas obliczony
teoretycznie, zakadajc, e w drodze wszystko pjdzie gadko i e ani dnia
duej droga trwa nie bdzie (zasada dziaania caej naszej ksigowoci).
Jeli za zdarzay si przeszkody w drodze porcje zmniejszano, karmiono
ludzi zalewajk z ytniej mki bez soli albo w ogle nic nie dawano do
arcia. Mamy w tym punkcie pewne odstpstwo od klasycznej tradycji.
W 1940 roku parti, do ktrej nalea Oleniew, po wyldowaniu popdzono
na piechot przez tajg (z KniaPogostu w stron miejscowoci Czybiu)
nic w ogle nie dajc do jedzenia. Pili wod bagienn i zaraz pochorowali
si na biegunk. Padali na ziemi wyzuci z si a psy szarpay odzie
lecych. W rzece Ima apali ryby portkami i jedli je na surowo. (I wreszcie
na jakiej polanie oznajmiono im: tu bdziecie budowa tras kolejow
KotassWorkuta!).
425
Rwnie w innych okolicach naszej europejskiej Pnocy pdzono winiw
na piechot dopty, dopki t sam tras, po nasypach, wzniesionych
przez poprzedni generacj aresztantw nie ruszyy wesoe czerwone
wagony, wiozc nastpne pokolenie winiw.
Piesze przemarsze maj swoj technik, wypracowan tam, gdzie trzeba
czsto i gsto prowadzi ludzi na piechot. Kiedy prowadz parti przez
tajg midzy KniaPogostem a Wieslan i nagle jaki tam wizie upadnie,
nie mogc i dalej to co z takim robi? Pomylcie rozsdnie? Co z nim
pocz? To nie mona zatrzyma caej partii. Nie mona te przy kadym
padajcym stawia na warcie stranika bo stranikw za mao, a winiw
za duo. A wic?... Stranik zostaje przy lecym niedug chwil, pniej
za dogania reszt, ale ju sam jeden. i
Dugi czas utrzymay si stae przemarsze piesze ze zborniaka Karabas do
Spasska. Odlego wynosi wszystkiego 3540 kilometrw, ale trzeba byo
w cigu jednego dnia przerzuca partie zoone nawet z tysica ludzi, wrd
ktrych byo wielu osabionych. Liczono si z tym, e niejeden nie potrafi
dugo utrzyma si na nogach i e lee bdzie na drodze z przedmiertn
obojtnoci i rezygnacj: moe czowiek do nich nawet strzela, a kroku nie
zrobi. mierci mog ju si nie ba ale kija? ale niezmordowanego kija,
walcego ich raz po raz, gdzie popadnie? Kija na pewno si przestrasz
i pjd przed siebie! To ju sprawdzone, to ju tak jest. I oto cala kolumna
maszerujcych zostaje otoczona nie tylko zwyczajnym kordonem strzelcw,
utrzymujcych pidziesiciometrowy dystans, lecz rwnie wewntrznym
kordonem onierzy, nie uzbrojonych, ale zaopatrzonych w kije. Ci, co zostaj
w tyle s bici (zgodnie z aforyzmem towarzysza Stalina), bici, i jeszcze raz
bici wic trac ju siy, ale dalej si wlok! I wielu z nich jakim cudem
dociera do celu! Nie wiedz oni, e to tylko sposb kontroli i e ci, ktrzy
nawet pod kijami dalej le i nie chc ju wsta zabierani s na cignce
za kolumn wozy. Organizacja! (moe kto spyta: a dlaczego nie zabra od
razu wszystkich osabionych na te wozy?... A skd je wzi, skd bra
konie? To u nasju krluje traktor. Zreszt, wiecie ile dzi owies
kosztuje?...). Takich marszw sporo byo w latach 194850.
A w latach 20. piesze przemarsze naleay do zasadniczych typw
transportu. Byem jeszcze dzieckiem, ale pamitam to dobrze; pdzono ich
ulicami Rostowa nad Donem nie krpujc si zupenie. Dodajmy przy okazji,
e sawetna komenda ... otwiera ogie bez uprzedzenia!, miaa wwczas
inne brzmienie, a to z uwagi na rnice techniczne w wyposaeniu
bojowym: przecie eskorta czsto miaa tylko szable. Komenda brzmiaa tak:
Krok w bok konwj pal, tnij!. To dwiczao mocno pal, tnij!. Zaraz
sobie czowiek wyobraa, e mu za chwil eb zetn.
Ale nawet w 1936 roku, w lutym przez miasto Niny Nowgorod pdzono na
piechot parti dugobrodych starcw zza Wogi, w samodziaowych
sukmanach, w postoach i onucach na nogach tak, Ru, co ju zanika...
I nagle przecinaj im drog trzy auta, jednym z nich jedzie przewodniczcy
426
WCIK Kalinin. Winiw zatrzymano, Kalinin przejecha sobie, ani spojrza.
Zamknij oczy, czytelniku. Czy syszysz turkot k? To mkn wagonzaki. To
jad towarniaki. Ca dob. Kadej minuty. Kadego dnia w roku. A to woda
chlupie to pyn aresztanckie berlinki. A to warcz silniki suk. Cay czas
kogo wsadzaj, wciskaj do wntrza, przenosz. A ten zgiek? to
przepenione cele zborniakw. A to wycie? to skargi okradzionych,
zgwaconych, pobitych.
Dokonalimy przegldu wszystkich sposobw transportu i stwierdzilimy,
e wszystkie one s GORSZE. Przyjrzelimy si wizieniom etapowym i nie
zobaczylimy adnego dobrego. I nawet ostatnia ludzka nadzieja, e pniej
ju bdzie lepiej, e lepiej bdzie w obozie to nadzieja zudna.
W obozie bdzie gorzej.
IV
Z WYSPY NA WYSP
Ale rwnie samotnymi cznami przewozi si zekw z jednej wyspy
Archipelagu na drug. Nazywa to si speckonwj. Jest to najbardziej
niekrpujcy sposb przejazdu, nie rni si on prawie od normalnej podry.
Zaznali tego tylko nieliczni. W moim yciu aresztanckim nadarzya mi si
taka okazja trzykrotnie.
Speckonwj wysany by moe tylko na zlecenie wysoko postawionych osb.
Nie naley go myli ze specdelegacj, ktra te zreszt wymaga decyzji na
do wysokim szczeblu. Specdelegowany najczciej jedzi oglnymi
transportami, chocia rwnie on wysyany bywa na znaczne odlegoci (co
tym bardziej go wyrnia). Na przykad jedzie sobie Ans Bernsztejn,
wysany z dalekiej pnocy nad doln Wog, w specjalnej delegacji na
roboty polne. Wioz go w znanym ju nam toku, wrd upokorze, szczuj
psami, gro ze wszech stron bagnetami, rycz Krok w prawo, krok
w lewo... po to, aby raptem wysadzi go na malutkim przystanku
Zanzewatka, gdzie go wita samotny, spokojny, nie uzbrojony nadzorca.
Powiada z ziewniciem: Dobra, przenocujesz u mnie, a tymczasem sam tu
sobie poa, dopiero jutro odwioz ci do obozu. I Ans sobie azi. Czy
rozumiecie, co to znaczy to AENIE dla czowieka, ktry ma siedzie 10 lat,
ktry ju tyle razy egna si z yciem, ktry dzi rano jeszcze tkwi
w wagonzaku, a jutro tkwi bdzie w obozie teraz za azi sobie i patrzy,
jak kury grzebi w stacyjnym ogrdku, jak zbieraj si do odejcia baby,
ktre na prno wyniosy na sprzeda do pocigu maso i tykwy. Robi krok,
drugi, czwarty i pity w bok i nikt nie krzyczy mu stj!, nieufnymi palcami
muska licie akacji i gotw jest si rozpaka.
Speckonwj za cay jest takim cudem, od pocztku do koca. Tym razem
nie wiesz wcale co to znacz oglne transporty, nie musisz zakada rk do
tyu, rozbiera si do naga, siada na goej ziemi, a nawet adnej rewizji nie
bdzie. Konwojenci okazuj ci yczliwo i nawet zwracaj si do ciebie per
wy. Tak w ogle mwi na wszelki wypadek przy prbie ucieczki
bdziemy, jak zwykle, strzela. Pistolety mamy odbezpieczone, s tu,
427
w kieszeniach. Ale pojedziemy jak gdyby nigdy nic, zachowujc si
swobodnie, nie dawajcie do zrozumienia, e jestecie winiem. (Bardzo
prosz zwrci uwag na fakt, e rwnie tutaj interesy jednostki, s jak
zawsze, cakowicie zgodne z interesami pastwa).
Moje ycie obozowe odmienio si zupenie w dniu, kiedy ju
z przykurczem palcw (przestay mi si rozgina od dugiego trzymania
narzdzi) staem kulc si przy rozdziale roboty w naszej brygadzie
ciesielskiej. Majster odprowadzi mnie na bok i z niespodzianym szacunkiem
powiedzia: A wiesz, na zlecenie ministra spraw wewntrznych....
Zdbiaem. Ludzie poszli do roboty i zaraz otoczyli mnie obozowi migacze
z ony. Jedni twierdzili, e doo mu nowy wyrok, inni byli zdania, e mnie
wypuszcz. Ale wszyscy byli przekonani, e nie ominie mnie spotkanie
z ministrem Krugowem. Ja te biem si z mylami: nowy wyrok czy
zwolnienie? Zupenie zapomniaem, e przed p rokiem przyjecha do
naszego obozu jaki typ i da do wypenienia ankiety rejestracyjne GUagu
(po wojnie akcj t rozpoczto w bliej pooonych obozach, ale chybajej
nigdy nie zakoczono). Najwaniejsz rubryk by tam punkt dotyczcy
zawodu. Aby zwikszy swoje szans, winiowie wpisywali sobie zawody
najwyej cenione na Archipelagu: fryzjer, krawiec, magazynier, piekarz.
A ja napisaem z przymrueniem oka: fizyk jdrowy. Fizykiem jdrowym
nigdy w yciu nie byem, przed wojn przeszedem tylko taki kurs na
uniwersytecie i znaem nazwy czsteczek atomowych oraz ich parametry
wic postanowiem wanie to sobie wpisa. By rok 1946, bomba atomowa
potrzebna bya na gwat, ale sam nie przypisywaem adnego znaczenia tej
ankiecie i zapomniaem o niej.
Krya gucha, zupenie niewiarygodna, przez nikogo nie sprawdzona
legenda, ktr jednak raz po raz mona byo w obozie usysze: e gdzie na
tym Archipelagu s rwnie malutkie rajskie wyspy. Nikt ich na oczy nie
widzia, nikt nie by na nich, kto za by ten milczy, pary z gby nie puszcza.
S na tych wyspach pono rzeki mlekiem i miodem pynce, je si tam co
najmniej jajka ze mietan; czysto tam rzekomo i ciepo, praca tylko
umysowa, a wszystko setk tajemnic okryte.
I oto p kary miaem odby wanie na tych rajskich wyspach (w narzeczu
wiziennym nosz one nazw s z a r a s z e k). To im wanie
zawdziczam, e jeszcze yj, bo w obozach adn miar nie docignbym
do koca wyroku. Im te zawdziczam mono pisania tej ksiki, chocia
nie przewidziaem dla nich miejsca na jej stronicach (napisaem ju o nich
powie*). Midzy tymi wanie wyspami z jednej na drug, z drugiej na
trzeci, przewoono mnie speckonwojem. Jechalimy we trjk z dwoma
stranikami.
Jeli dusze zmarych czasem wrd nas przelatuj i, widzc nas, atwo
domylaj si przyziemnych pobudek naszych czynw, my za nie widzimy
i nie domylamy si ich bezcielesnej obecnoci to podobne cechy ma
jazda speckonwojem.
428
Czowiek daje nura w sam gszcz wolnego wiata, przepycha si przez cib
na dworcu.Z uwag czyta ogoszenia, ktre w aden sposb nie mog go
dotyczy. Siedzi na starej, dworcowej awie i sucha dziwnych, bahych
rozmw: o tym, e jaki m bije on albo e j porzuci; e teciowa, nie
wiadomo dlaczego, nie moe y w zgodzie z synow; e ssiedzi ze
wsplnego mieszkania nie gasz wiata na korytarzu i nie wycieraj ng, e
kto komu robi trudnoci w biurze! e komu proponuj dobr robot, ale
nie moe zdecydowa si na wyjazd jake to, zwija manatki, czy to atwo?
Czowiek sucha tego wszystkiego i ciarki wyrzeczenia nagle przebiegaj ci
po grzbiecie i gowie: tak jasna jest ju dla ciebie prawdziwa miara rzeczy
w kosmosie! miara tych sabostek i namitnoci! a tym grzesznikom nie
jest to dane, ani troch! Naprawd ywym, istotnie ywym jeste tylko ty,
istota bezcielesna, a ci wszyscy tu tylko przez omyk uwaaj si za
ywych.
I ta przepa midzy nami, nie do zapenienia! ani krzykn, ani zapaka
nad nimi nie sposb, ani potrzsn ich za rami: to jeste duchem, zjaw,
oni za istotami materialnymi.
Jak to przekaza? w momencie jasnowidzenia? wizjonerstwa? we nie?
bracia! ludzie! Na co warn ycie dano?! Guch noc otwieraj si drzwi cel
mierci i ludzie wielkiego ducha wleczeni s na rozstrzelanie. Na
wszystkich torach kolejowych kraju w tej chwili, wanie teraz, kto oblizuje
gorzkim jzykiem wargi suche i sone od ledzia, kto marzy o szczciu
rozprostowania ng, o zaspokojeniu naturalnej
* Mowa o Krgu Pierwszympotrzeby. W Orotukanie latem ziemia odmarza
na metr i dopiero wtedy grzebi w niej szcztki zmarych w czasie zimy.
A ty, pawicy gow w bkitnym niebie, grzejcy si na socu, mogcy
decydowa o wasnym losie, napi si wody, przecign si, jecha bez
konwoju, gdzie tylko zechcesz co ci po tych nie wycieranych nogach? co
ma do tego teciowa? To, co w yciu najwaniejsze, wszystkie jego zagadki
zaraz ci tu nimi sypn, chcesz? Nie szukajcie tego, co zudne majtku,
tytuw: eby to zdoby czowiek strzpi nerwy przez dziesiciolecia, a traci
to w cigu jednej nocy. yj z poczuciem spokojnej wyszoci nad yciem,
nie bj si biedy, nie auj straconego szczcia, przecie i tak ani goryczy
do dna, ani sodyczy do pena. Ju tego dosy, e nie marzniesz, e gd
i pragnienie pazurami nie rw ci wntrznoci. Jeli masz nieprzetrcony
krgosup, jeli obie nogi jeszcze chodz, obie rce si ruszaj, oboje oczu
widzi, a oboje uszu syszy to komu jeszcze tu zazdroci? po co? Zawi
zera w kocu samego zawistnika. Przetrzyj oczy, przywr czysto sercu
i najwyej sobie ce tych, ktrzy ci kochaj, ktrzy ci dobrze ycz. Nie
krzywd ich, nie obraaj, z nikim z nich nie rozstawaj si w gniewie: to nie
wiadomo, czy to nie ostatni twj uczynek przed aresztowaniem i czy nie taki
twj obraz zostanie w ich pamici!...
Ale konwojenci gadz w kieszeni czarne rkojeci pistoletw. I siedzimy tak
rzdkiem, niepijce chopaki, spokojni drukowie.
429
Pocieram czoo, to otwieram oczy, to zamykam, znw ten sam sen: tum ludzi
zupenie bez stray. Pamitam doskonale, e dzi jeszcze nocowaem
w celi i jutro znowu w celi bd. A tu jacy kontrolerzy ze szczypcami:
Bilecik? Jest, jest, u kolegi.
Wagony s przepenione (no, przepenione wedug cywilnych poj nikt
nie ley pod awkami ani nie siedzi w przejciu na pododze). Kazano mi
zachowywa si swobodnie wic ju wcale si nie krpuj: widz
w ssiednim przedziale boczne miejsce przy oknie i zaraz si tam
przesiadam. Dla konwojentw za nie ma ju tam miejsca. Siedz sobie dalej
tam, gdzie siedzieli, i tylko nie spuszczaj ze mnie zakochanych oczu.
W Piereborach zwalnia si miejsce naprzeciw mnie, przy stoliku, ale zanim
mj konwojent zdy si przesi ju je zaj szerokogby chopak;
pkouszek, futrzana czapka, prosty, ale mocny drewniany kuferek.
Poznaem ten kuferek od razu: agrowa robota, made in Archipelag.
FuuuF stka chopak z ulg. wiata niewiele, ale widz, e jest cay
rozpalony, nie obeszo si bez walki przy wsiadaniu. Wyciga flach: Pocigniesz
piwka, towarzyszu?. Wiem, e mj konwojent w ssiednim przedziale ju cay
zesztywnia: nie powinienem przecie pi alkoholu, nie wolno! Ale trzeba zachowa
si swobodnie. Mwi wic niedbaym tonem: A nalej troch, niech tam bdzie.
(Piwo? Piwo!! W cigu trzech lat nie wypiem ani kropelki! Dopiero bd jutro
chwali si w celi: piwo piem!). Chopak mi nalewa, wypijam i a dreszcz mnie
przenika. Jest ju ciemno. Elektrycznoci nie ma w wagonie, zniszczenia powojenne.
Nad framug drzwi pali si w latarni starego typu jaki ogarek, jeden na cztery
przedziay dwa tylne i dwa przednie. Toczymy sobie z ssiadem przyjacielsk
pogwark, nie widzc si prawie wzajemnie. Cho mj konwojent a si skrca nic
nie syszy, bo koa postukuj. Mam w kieszeni pocztwk do domu. Zaraz wyjani
mojemu miemu prostaczkowi kim jestem i poprosz, eby mi wrzuci kartk do
skrzynki pocztowej. Sdzc z kuferka te ju siedzia. Ale mnie ubieg: Wiesz,
ledwie sobie ten urlop wybagaem. Dwa lata nie puszczaj ani na krok, psia suba.
Jaka znowu suba? E, skd masz wiedzie. Ja jestem hint*, bkitne wyogi,
albo nigdy nie widzia?!. Tfu, zgi, przepadnij, e te od razu si nie domyliem;
Pierebory to centrum Wogoagu, i ten kuferek wydusi od zekw, bezpatnie mu
go zrobili. A to nasze ycie cae szpikowane: na dwa przedziay jeszcze byo za
mao dwch hintw! wic trzeci wsiad. A moe jeszcze czwarty gdzie si czai?
A moe siedzi taki w kadym przedziale?... A moe jeszcze kto z naszych jedzie
speckonwojem...
Mj ssiad wci skuczy i skary si na swj los. Wic odpowiadam mu do
enigmatycznie: A tym, ktrych pilnujesz, co to po dziesi lat za bezdurno
dostali to moe im lej?. Speszy si od razu i zamilkn a do rana:
w pmroku ju wczeniej musia dostrzec, e mam jakie pwojskowe sorty
na sobie szynel, bluza. Myla z pocztku ot, jeszcze jeden wojak, ale
teraz diabli wiedz: moe jestem z operacyjnego? Moe poluj na
uciekinierw? Skd si wziem w tym wagonie? A on tu p_rzy mnie
430
wyrzeka na obozy... Ogarek w latarni ju opyn, ale wci jeszcze pega.
Na trzeciej pce bagaowej ley jaki modzieniec i miym gosem opowiada
o wojnie, tej prawdziwej, o jakiej w ksikach nie pisz; by saperem,
opowiada o rnych zdarzeniach,
* W oryginale asmodej, od Asmodeusz. W Starym Testamencie wadca
demonw i chyba stamtd to przeszo do rosyjskiej gwary wiziennej, bo
przecie nie z Diabla Kulawego Lesagea, gdzie to imi nosi posta tytuowa.
Hint jest w polskiej gwarze przestpczej przezwiskiem stranika
wiziennego, bardziej popularnym ni obozowy kogutek, tu moe waciwszy.
mwi sanj prawd. I jaka to satysfakcja, e nieposkromionaprawda jednak
wsika w czyje uszy.
Ja te mgbym to i owo opowiedzie... Chciabym to nawet zrobi!... Nie,
chyba ju mi si odechciao... Cztery moje wojenne lata jakby krowa ozorem
zlizaa. Ju nie chce mi si wierzy, e to byo naprawd, ju nie chce mi si
wspomnie. Dwa lata tutaj, dwa lata Archipelagu zamiy mi wszystkie drogi
frontowe i frontowe przyjanie, wszystko pokryy mg. Klin wybija si klinem.
I oto, spdziwszy kilka godzin pord WOLNYCH, czuj teraz: usta moje s
nieme: nie mam wrd nich nic do roboty, jest mi tak, jakbym by na uwizi.
Chc mwi swobodnie! Chc wrci do mojej ojczyzny! Chc do
swoich, na Archipelag!
Rankiem zostawiam przez ZAPOMNIENIE moj pocztwk na grnej pce
wagonu. Przecie konduktorka bdzie sprzta wagon i jeeli jest
czowiekiem wrzuci j do skrzynki...
Wychodzimy na plac od strony Dworca Jarosawskiego. Take tym razem moi
dozorcy s nowicjuszami. Nie znaj Moskwy. Decyduj za nich, e
pojedziemy tramwajem B. Porodku placu, na przystanku tramwajowym
ciba, ludzie jad wanie do pracy. Mj stranik wspina si na pomost
i pokazuje motorniczemu legitymacj MWD. Na przedniej platformie, jak
jacy deputaci Mossowietu, stoimy sobie z godnoci przez ca drog, nie
pacc za bilety. Jakiemu starcowi wej natomiast nie pozwalaj: nie jeste
inwalid, wleziesz przez tylne wejcie!
Dojedamy do Nowosobodzkiej, schodzimy na przystanku i po raz
pierwszy mam okazj widzie wizienie Butyrskie z zewntrz, chocia
przywo mnie tutaj po raz czwarty i bez trudu potrafi narysowa jego
wewntrzny plan. O, jaki surowy, wysoki mur, a dugi na p dzielnicy!
Chd ciska serce mieszkaca Moskwy, gdy widzi, jak otwiera si stalowa
paszcza tych wrt. Ale bez alu egnam moskiewskie trotuary, wchodz jak
do wasnego domu przez sie pod sklepieniami odwachu, umiecham si,
wkraczajc na pierwszy dziedziniec, poznaj dobrze znane gwne wrota ze
obionymi w drzewie figlasami i nic to, e zaraz postawi mnie twarz do
ciany i zapytaj: nazwisko?... imi, imi ojca?... rocznik?....
Nazwisko!... Jestem Gwiezdnym Tuaczem! Moje ciao jest w ptach, ale
dusza nie im podlega.
Wiem dobrze: po kilku godzinach nieuchronnych zabiegw, jakim ciao bdzie
431
poddane chodzi o boks, kipisz, kart rejestracyjn, wydanie kwitu na
depozyt, dezynfekcj i ani bd wprowadzony do celi z sufitem na ksztat
podwjnej kopuy, przedzielonej porodku nawisym ukiem (wszystkie cele s
tu takie), z dwoma duymi oknami, jednym dugim stoemszaf, a spotkam
tam nie znanych mi jeszcze, ale na pewno mdrych, interesujcych,
yczliwych ludzi, zaraz zaczn mi co opowiada, ja im potem opowiem
swoje i wieczorem nie od razu sen przyjdzie.
Na miskach za wytoczony bdzie napis (eby kto nie zabra w drog)
BuTiur Butyrskja Tiurma. Sanatorim Butiur, jakemy artem mwili tu
zeszym razem. Sanatorium mao znane opasym dygnitarzom, tak marzcym
o schudniciu. Wo swe brzuchy do Kisowodzka, tam wydeptuj
kilometrami specjalne szlaki, robi przysiady, poc si przez cay miesic,
eby zrzuci dwa, trzy kilogramy. W sanatorium za BuTiur, rk poda,
kady z nich schudby o p puda na tydzie bez adnych wicze.
To rzecz sprawdzona. Bez adnego wyjtku.
wiat jest ciasny, po prostu bardzo ciasny to jedna z tych prawd, o ktrych
susznoci czowiek przekonuje si w wizieniu. Co prawda, Archipelag
GUag roztasowany na caej powierzchni Zwizku Sowieckiego, ma jednak
o wiele mniejsz od niego liczb mieszkacw. Ile ludnoci ma Archipelag
tego nie moglimy ustali. Mona zaoy, e jednoczenie znajdowao si
w obozach nie wicej ni 12 milionw ludzi (jedni szli do ziemi, Maszyna za
dostarczaa nowych). I winiowie polityczni stanowili nie wicej ni poow
tej liczby. Sze milionw? C, to tyle, co ludno maego kraju, Szwecji
albo Grecji, tam wielu ludzi zna si osobicie. Nic dziwnego, e kiedy
czowiek trafi do byle jakiej celi w byle jakim zborniaku, kiedy troch posucha
i troch si rozgada z pewnoci dogrzebie si jakich wsplnych
znajomych. (Co w tym dziwnego, skoro Dogan, ktry przesiedzia cay rok
wycznie w pojedynkach trafia ju po Suchanowce, po zmasakrowaniu
przez Riumina, po szpitalu do celi na ubiance, przedstawia si, a obrotny
F. od razu mu powiada: A, to ja pana znam! Skd? zdziwi si Dogan
Pan si myli. Bynajmniej. Przecie to pan jest tym samym Amerykaninem,
Aleksandrem Doganem, o ktrym prasa buruazyjna nakamaa, e go
porwano, a TASS musia dementowa. Czytaem to, kiedy byem na
wolnoci).
Lubi chwil, kiedy do celi wchodzi kto nowy (nie nowicjusz bo ci wchodz
przygnbieni, zaenowani, mwi o zekach ju bywaych). Sam te lubi
wchodzi do nowej celi (zreszt, Boe uchowaj, wol wicej ju nie wchodzi)
beztroski umiech, szeroki gest: Czoem, braciszkowie!. Rzucam worek na
nary: No, co nowego w Butyrkach? Jak zlecia ten roczek?.
Przedstawiamy si sobie. Jaki mody jeszcze, niejaki Suworow, artyku 58.
Na pierwszy rzut oka nic szczeglnego, ale zaraz, zaraz: w Krasnojarskim
zborniaku siedzia z nim w tej samej celi niejaki Machotkin...
Chwileczk, czy to nie ten lotnik polarny?
A, tak, tak, to jego imi nosi...
432
Wyspa w zatoce Tajmyrskiej. A on sam siedzi z artykuu 5810.
Powiedzcie no, pucili go wic do Dudinki?
Skd o tym wiecie? Owszem.
Znakomicie. Jeszcze jedno ogniwo biografii zupenie nie znanego mi
Machotkina. Nigdy si z nim nie spotykaem, nigdy go moe nie zobacz, ale
ruchliwa pami zanotowaa wszystko to, co o nim wiem: Machotkin dosta
c z e r w o c a, ale wyspy nie mona ju przemianowa, poniewa
figuruje na wszystkich mapach wiata (to przecie nie wyspa naszego
Archipelagu). Posano go do szaraszki projektujcej sprzt lotniczy
w Boszynie, ale si tam tylko mczy: by jedynym lotnikiem wrd
inynierw, a tu mu lata przecie nie pozwol. Szaraszk t podzielono na
dwie czci, Machotkin trafi do tej poowy, ktr przeniesiono do Taganrogu
i zdawao si, e wszystkie kontakty ulegy zerwaniu. W drugiej powce,
w Rybisku, kto mi opowiada, e Machotkin prosi, eby go przeniesiono na
Dalek Pnoc i pozwolono tam lata. Teraz dowiaduj si, e dosta
pozwolenie. Nic mi po tych wiadomociach, ale zapamitaem wszystko. Mija
jeszcze dziesi dni i oto jestem w butyrskim aziebnym boksie (s takie
arcysympatyczne boksy w Butyrkach, z kranami i ceberkiem, eby mniejsze
grupy nie zajmoway wielkiej ani) razem z niejakim R. Tego R. nie znam
take, ale okazuje si, e p roku lea on w butyrskim szpitalu, teraz za
jedzie do rybiskiej szaraszki.(Min jeszcze trzy dni i w Rybisku,
w szczelnie zamknitym pudle, ktrego mieszkacy nie maj adnego
kontaktu ze wiatem zewntrznym, ju bdzie wiadomo, e Machotkin jest
w Dudince i e mnie wzito tam, a tam. To wanie jest telegraf wizienny:
spostrzegawczo, pami i spotkania.
I ten sympatyczny mczyzna w rogowych okularach? Spaceruje po celi
i miym barytonem nuci Schuberta:
/ modo znw mi ciy tak,
I duy si do grobu szlak...
Carapkin, Sergiusz Romanowicz.
Przepraszam, ale ja pana dobrze znam. Biolog? Odmowa powrotu?
Z Berlina?
Skd pan to wszystko wie?
No, jake inaczej? W 46. roku, razem z Mikoajem Wadimirowiczem
Timofiejewem Ressowskim...
... Ach, to dopiero bya cela! czy aby nie najwietniejsza w caym moim
wiziennym ywocie?... Byo to w lipcu. Przywieziono mnie z obozu do
Butyrek na mocy zagadkowego rozporzdzenia ministra spraw
wewntrznych. Przywieziono mnie po obiedzie, ale wizienie tak byo
przepenione, e procedury wstpne trway 11 godzin i dopiero o trzeciej
w nocy wpuszczono mnie, wymaglowanego w rnych boksach, do celi
numer 75. W celi, jaskrawo owietlonej arwkami, zwisajcymi spod dwch
kopuek, wszyscy spali pokotem, miotajc si przez sen, bo byo duszno:
gorce lipcowe powietrze nie miao dostpu, okna zasonite byy blincami.
433
Brzczay niezmordowane muchy, siadajc na pogronych we nie, ktrzy
te wzdrygali si raz po raz. Niektrzy osonili sobie rcznikami oczy, bo
wiato byo race. Ostro cuchn kibel w takim upale rozkad postpowa
szybko. Do celi, obliczonej na 25 ludzi, napchano winiw nie duo, nie
mao, chyba 80. Ludzie leeli na narach rzdem i z lewej, i z prawej strony,
a rwnie na dodatkowych blatach, uoonych w poprzek przejcia, spod
wszystkich nar wystaway czyje nogi, tradycyjny za, butyrski stszafa
przesunity by w stron kibla. Wanie obok niego by jeszcze kawaeczek
wolnego miejsca na pododze, wic tam si pooyem. Ci, co chodzili do
kibla, a do samego rana musieli przeze mnie przestpowa..
Gdy przez otwr w drzwiach krzyknito Pobudka!, zrobi si ruch w caej
celi: podniesiono lece na poprzek blaty, przesunito st pod okno. Zaraz
te kto podszed do mnie, eby przeprowadzi interview: nowicjusz czy
obozowy bywalec? Okazao si, e w celi spotykaj si dwa prdy:
zwyczajny potok ludzi po wyroku, kierowanych do obozw i przeciwbieny
potok specjalistw, odwoanych z obozw fizykw, chemikw,
matematykw, inynierw konstruktorw, kierowanych nie wiadomo dokd,
ale zapewne do jakich naukowobadawczyeh instytutw, gdzie im si bdzie
dobrze dziao. (Tu dopiero uspokoiem si, e minister nie ma zamiaru
dosun mi nowego wyroku). Podszed do mnie czowiek niestary jeszcze,
grubokocisty (ale bardzo wychudzony), z nosem jastrzbim, lekko
zakrzywionym:
Profesor TimofiejewRessowski, prezes towarzystwa naukowotechnicznego 75
celi. Sesje naszego towarzystwa odbywaj si codziennie rano po rozdaniu chleba
i maj miejsce koo lewego okna. Czy mgby pan wygosi dla nas jaki naukowy
referat? I na jaki temat?
Zupenie zaskoczony staem przed nim w swoim dugim, zaszarganym
szynelu i zimowej czapce (taka ju dola aresztowanych zim, e rwnie
latem paraduj po zimowemu). Moje palce wci jeszcze nie rozkurczyy si
i cae byy pokiereszowane. Jakie tu mogem wygasza referaty naukowe?
Ale przypomniaem sobie, e niedawno w obozie miaem w rku przez dwie
noce przyniesion zza drutw ksik raport oficjalny sekretariatu obrony
USA o pierwszej bombie atomowej. Ksika ukazaa si dopiero co, wiosn.
Czy nikt w celi jeszcze jej nie widzia? mieszne pytanie, pewno, e nie. Los
umiechn si tu i kaza mi jednak <zaj si troch t fizyk atomow, na
ktr powoaem si w GUagu.
Po racji porannej zebrao si pod lewym oknem koo dziesiciu czonkw
towarzystwa naukowotechnicznego, wygosiem swj referat i przyjty
zostaem do towarzystwa. To i owo ju zapomniaem, tamtego znw nie
potrafiem zrozumie do koca ale Mikoaj Wadimirowicz, chocia siedzia
ju rok w wizieniu i niczego nie mg wiedzie na temat bomby atomowej
raz po raz uzupenia braki mojej relacji. Pusta paczka po papierosach bya
moj tablic, w rku miaem kawaek nielegalnego sztyftu z owka. Mikoaj
Wadimirowicz wci mi go wyjmowa z rk, robi rysunki i wtrca swoje
434
uwagi z tak znajomoci rzeczy, jak gdyby by fizykiem z samego Los
Alamos.
Istotnie mia on ju do czynienia z jednym z pierwszych europejskich
cyklotronw, ale stosowa go dla poddawania promieniowaniu muchdrozofil.
By biologiem, nalea do najwybitniejszych wspczesnych genetykw.
Siedzia ju w wizieniu, kiedy profesor ebrak, nie widzc o tym (a moe
wanie wiedzc), mia do odwagi, by napisa w artykule przeznaczonym
dla kanadyjskiego czasopisma: Rosyjska biologia nie odpowiada za
ysenk, rosyjska biologia to TimofiejewRessowski (podczas kampanii
przeciw biologom w 1948 roku ebrakowi o tym przypomniano). Schrdinger
w broszurze Czym jest ycie? znalaz miejsce, by dwukrotnie zacytowa
TimofiejewaRessowskiego, ktry ju siedzia wtedy od dawna.
On za tu sta przed nami i olniewa nas znajomoci najrozmaitszych
dziedzin wiedzy. Cechowaa go ta szeroko pogldw, o ktrej uczeni
nastpnych pokolenju nawet nie chc wiedzie (a moe zmieniy si
moliwoci ogarnicia umysem tego wszystkiego?). Teraz zreszt tak by
wycieczony godem z czasw ledztwa, e nie atwo przychodziy te popisy.
Po kdzieli wywodzi si z szaraczkowej szlachty kauskiej, siedzcej nad
rzek Ress, po mieczu za by potomkiem Stiepana Razina z linii bocznej
i ta kozacka krzepa bia w oczy wiadczya o niej jego grubokocista
budowa, gruntowno, niezachwiana postawa podczas ledztwa, ale
rwnie cigy gd, o wiele silniejszy, ni u innych.
Oto jego historia: W 1922 roku niemiecki uczony Vogt, ktry stworzy
w Moskwie Instytut Mzgu, poprosi aby wydelegowa do niego, do Niemiec,
dwch najzdolniejszych absolwentw. W ten sposb TimofiejewRessowski
i jego przyjaciel Carapkin posani zostali do Vogta na okres nieograniczony.
Chocia brak im tam byo ideologicznego kierownictwa, niemniej osignli
znaczne sukcesy w swojej dziedzinie wiedzy i kiedy w 1937 roku (!) kazano
im wraca do kraju, nie mogli si podporzdkowa temu zleceniu przez
inercj: ze wzgldu na logik swoich bada, na stan sprztu, na swoich
uczniw. A chyba take dlatego nie mogli, e w kraju teraz trzeba byoby
publicznie osmarowa gnojem ca ich pitnastoletni prac w Niemczech
i tylko to daoby im prawo do istnienia (pytanie jeszcze, czy w ogle by
dao?). W ten sposb zostali takimi, co to odmawiaj powrotu, pozostajc
jednak patriotami.
W 1945 roku, kiedy oddziay sowieckie osigny Buch (pnocnowschodnie
przedmiecie Berlina), TimofiejewRessowski powita je z radoci, tym
wiksz, e jego istytut uchowa si w caoci. Wszystko wietnie si
skadao teraz nie trzeba byo rozstawa si z Instytutem! Przyjechali jacy
przedstawiciele, zwiedzili instytut i rzekli: hm, kacie to wszystko
zapakowa do skrzy, zawieziemy do Moskwy. To niemoliwe achn si
Timofiejew wszystko ulegnie zniszczeniu! Przez cae lata ustawiano si
i regulowano te instalacje! Hmmm?... zdziwio si naczalstwo. I wkrtce
potem Timofiejewa oraz Carapkina aresztowano i zawieziono do Moskwy.
435
Byli naiwni, sdzili, e instytutu bez nich nie bdzie mona uruchomi. Ale
niech tam nie bdzie mona, byleby tylko zatryumfowaa linia generalna! Na
Wielkiej ubiance aresztowanym dowiedziono z atwoci, e s zdrajcami
ojczyzny (znw ci nieodrodni zdrajcy!), dano po dziesi lat i teraz prezes
towarzystwa naukowotechnicznego celi 75 pokrzepia si myl, e adnej
omyki nie popeni.
W butyrskich celach podparcia nar s bardzo niskie: nawet administacji
wiziennej nie przychodzio do gowy, e kto bdzie musia spa pod narami.
Dlatego trzeba naprzd rzuci ssiadowi szynel, eby go tam rozesa,
nastpnie dopiero trzeba w przejciu pooy si na brzuchu i wczoga na
swoje miejsce. Po przejciu wci kto chodzi, podoga pod narami
zamiatana jest najwyej raz w miesicu, rce mona umy dopiero przy
wieczornym pjciu do ustpu, zreszt bez myda nie sposb wic
powiedzie, aby czowiek mia wraenie, e jego ciao jest naczyniem
wszelkiej czystoci. Ale byem szczliwy! Tam, na asfaltowej pododze pod
narami, w psim wykrocie, gdzie kurz i dba sypay nam si do oczu, byem
absolutnie szczliwy, szczliwy bez adnych zastrzee. Prawd mwi
Epikur: rwnie brak urozmaice moe dawa satysfakcj, jeli przedtem
trzeba byo dozna wielu urozmaiconych przykroci. Po yciu w obozie, ktre
duyo si nieskoczenie, po dziesiciogodzinnym dniu roboczym, po
chodzie, deszczu, od ktrych a w krzyach amao o, co to za szczcie
lee caymi dniami, spa i mimo to dostawa dziennie 650 gramw chleba
i dwie miski zupy z koncentratu albo z delfiniego misa. Jednym sowem
sanatorium BuTiur.
Spa! To bardzo wane. Pooy si na brzuchu, okry sobie grzbiet i spa!
Podczas snu czowiek nie traci si i nie rani sobie serca a czas kary mija,
czas kary mija! Kiedy ycie nasze trzaska i strzela ogniem jak pochodnia,
przeklinamy przeznaczenie, ktre kae nam traci osiem godzin na tpy sen.
Kiedy za jestemy w apach niedoli i beznadziei bogosawimy sen, nawet
czternastogodzinny!
Ale w tej celi przesiedziaem dwa miesice, zdyem wyspa si na zapas,
chyba na cay rok, zdyem przez ten czas przesun si pod narami do
samego okna i znw wrci do kibla, ale ju na narach, a potem doj na
tyche narach a do uku rodkowego. Spaem ju o wiele mniej piem
z ukontentowaniem nektar tego ycia. Rano sesja towarzystwa naukowo
techniczego, pniej szachy, ksiki (dobrych byo tylko trzycztery na
osiemdziesiciu ludzi, czekano na nie w kolejce), 20 minut spaceru akord
majorowy! Nie rezygnujemy z przechadzki, nawet jeeli trzeba spacerowa
w ulewnym deszczu, a najwaniejsze ludzie, ludzie, ludzie! Mikoaj
Andriejewicz Siemionow, jeden z twrcw DnieproGESu. Jego przyjaciel
z niewoli, inynier F. F. Karpow. Sarkastyczny, pomysowy Wiktor Kagan,
fizyk. Absolwent konserwatorium Woodia Klempner, kompozytor. Pewien
drwal i myliwy z wiatskich lasw, cichy jak jezioro w boru. Prawosawny
kaznodzieja, przybyy z Zachodu, czonek NTS (Ludowy Zwizek Pracy),
436
Jewgienij Iwanowicz Diwnicz. Nie trzyma si wskich ramek teologii, wymyla
na marksizm, twierdzi, e na Zachodzie nikt ju od dawna nie bierze na serio
tej doktryny ja za wystpuj w jej obronie, czyli e jestem marksist.
Z jak pewnoci jeszcze przed rokiem szermowabym cytatami, z jak
wyszoci wymiewabym rozmwc! Ale pierwszy rok wizienia opancerzy
mnie jakby jak do tego doszo? bo ani si spostrzegem, jak nawarstwiy si
te nowe wydarzenia, aspekty i znaczenia w takiej iloci, e nie mog ju
powiedzie, e ich nie ma, e to buruazyjne kamstwa! Musz teraz
przyzna, e owszem, e istniej naprawd. I od razu rozlunia si acuch
moich argumentw, po czym jednym palcem kad mnie na opatki.
I znw cign jecy, jecy, jecy ju drugi rok nie wysycha ta rzeka pynca
z Zachodu. I znw rosyjscy emigranci z krajw europejskich
i z Mandurii. Emigranci szukaj znajomych w taki sposb: zjakiego pan
kraju? zna pan takiego, a takiego? Oczywicie, e zna. (Tu wanie
dowiaduj si o rozstrzelaniu pukownika Jasiewicza).
Zjawia si te stary Niemiec ten postawny Niemiec, teraz wychudy
i schorowany, ktrego zmusiem niegdy w Prusach Wschodnich (chyba
przed dwustu laty?) do noszenia mojej walizki. O, jak may jest wiat!...
Trzeba byo trafu, abymy si spotkali! Stary umiecha si do mnie. On mnie
take pozna i wydaje si nawet, e rad jest ze spotkania. Chyba mi
przebaczy. Dosta dziesi lat, ale na pewno koca kary nie doyje... Jest
rwnie inny Niemiec wysoki, szczupy, mody, ale e po rosyjsku nie umie
ani sowa wicjakby niemy. Nie od razu mona si poapa, e to Niemiec.
Niemieckie sorty zdarli z niego knajacy, dali mu w zamian wypeza sowieck
bluz wojskow. Jest to znakomity lotnik, niemiecki as. Pierwsz jego
kampani bya wojna Boliwii z Paragwajem, drug hiszpaska, trzeci
polska, czwart bitwa o Angli, pit Cypr, szst wojna ze Zwizkiem
Sowieckim. Poniewa jest asem, wic nie mg nie strzela z powietrza do
kobiet i dzieci, jest wic przestpc wojennym, dziesi lat i pi na
przytarcie rogw.
Jest oczywicie w naszej celi jeden prawomyslny (typu prokuratora Kretowa):
Bardzo susznie was wszystkich wsadzili, wywoki kontrrewolucyjne! Historia odda
wasze koci na przemia, staniecie si jej nawozem! I z ciebie bdzie nawz,
psie! krzycz mu. Nieprawda, bdzie rewizja mojej sprawy, jestem niewinnie
skazany!. Caa cela ryczy, wszystko a kipi. Siwowosy nauczyciel jzyka
rosyjskiego staje na narach, jest bosy, gestem nowego Chrystusa wyciga rce:
Dzieci moje, pogdmy si!... Dzieci moje!. Rycz rwnie na niego: Twoje
dzieci le w briaskich lasach! Niczyje my dzieci! Ju z nas tylko synowie
GUagu....
Po kolacji i wieczornym wyjciu do ustpu noc przysiada na okiennych
kagacach i bezlitosne lampy pon pod sufitem. Dzie oddala winiw od
siebie, noc ich zblia. Wieczorami nie byo ju sporw, urzdzano za to
wykady albo koncerty. Tu znw byszcza TimofiejewRessowski. Cae
wieczory powica Wochom, Danii, Norwegii, Szewcji. Emigranci snuli
437
opowieci o Bakanach, o Francji. Jeden mwi o Le Corbusier, kto inny
wykada o zwyczajach pszcz, jeszcze kto inny opowiada o Gogolu.
Palilimy przy tym, e a ha! Dym zasnuwa cel, koysa si jak cika mga,
kaganiec sprawia, e nie byo przewiewu. Podchodzi do stou Kostia Kiula,
mj rwienik, niebieskooki, o twarzy krgej, zabawnie nieskadny
i recytowa swoje wiersze, uoone w wizieniu. Gos mu si ama ze
wzruszenia. Wiersze nosiy takie tytuy: Pierwsza paczka, Do ony. Do syna.
Kiedy suchasz w wizieniu wierszy, rwnie w wizieniu napisanych, nie
mylisz wcale o tym, czy autor nie pogwaci aby zasad sylabotoniki i czy
wiersze kocz si asonansami, czy te rymami penymi. Te wiersze to
krew TWOJEGO serca, zy TWOJEJ ony. W celi ludzie pakali1.
Od czasu pobytu w tej celi mnie rwnie zaczo cign do pisania wierszy
o wizieniu. W niej te czytaem na gos Jesienina, poet przed wojn
prawie e zabronionego. Mody Bubnow byy jeniec, a wczeniej jeszcze
chyba student, wpatrywa si w recytatorw nabonym wzrokiem, twarz mu
promieniaa. Nie by specjalist, nie wraca, tylko jecha do obozu
i najprawdopodobniej dziki czystoci i prostolinijnoci swojego charakteru
czekaa go tam mier, tacy ludzie dugo tam nie yj. I wieczory w 75. celi
byy dla niego, a take dla innych, chwil przerwy w morderczym procesie
staczania si i nagym objawieniem wspaniaego wiata, co istnieje gdzie,
co nadejdzie, ale w ktrym nie pozwoli im zy los spdzi ani roczku, ani
jednego roczku modoci.
Otwiera si klapka w drzwiach i hint szczeka nam: Spa!. Ale nie, nawet
przed wojn, uczc si na dwch naraz fakultetach, dorabiajc korepetycjami
i prbujc ju pisania nie przeywaem chyba takich nasyconych treci,
zachwycajcych, takich penych znaczenia dni, jak tamtego lata w 75. celi...
... Chwileczk mwi Carapkinowi ale zdyem przez ten czas
usysze od niejakiego Deula, chopaczka, ktry w 16. roku ycia dosta
pitk (tylko nie za postpy w nauce) z artykuu o antysowieckiej agitacji...
Jak to, wic pan go zna?... Jecha z nami do Karagandy w tym samym
transporcie...
...e urzdzi si pan jako laborant w szpitalnej pracowni analitycznej, Mikoaj
Wadimirowicz by za cay czas na o g 1 n y c h...
Nie odpowiada na listy, zapodzia si gdzie Kostia Kiula. Boj si, e
nie yje.
I bardzo to go podkopao. By ju ptrupem, kiedy go wieziono ze
stoypinki do Butyrek. Teraz ley w szpitalu i na zlecenie Czwartego Specwydziau2
wydaj mu maso mietankowe, nawet wino, ale czy wydobrzeje to trudno
powiedzie.
Czwarty Specwydzia was wzywa?
Owszem. Zapytali nas, czy nie uwaamy jednak za moliwe po szeciu
miesicach Karagandy zaj si organizacj naszego instytutu na ziemi ojczystej.
I zgodzilicie si z burzliw radoci?
438
A jake inaczej? Przecie teraz zrozumielimy ju nasze bdy. Ponadto cay
sprzt, zdemontowany i zaadowany do skrzy, przyjecha i tak.
1 Jak to MWD jest jednak oddane nauce! Bardzo pana prosz! jeszcze
troszk tego Schuberta.
I Carapkin piewa, melancholijnie patrzc w stron okna (w jego okularach
odbijaj si ciemne kagace i jasne pasma u szczytu okien):
Vom Abendrot zum Morgenlicht
War mancher Kopf zum Greise
Wer glaubt es? meiner ward es nicht
Auf dieser ganzen Reise3.
Spenio si marzenie Tostoja: winiw nikt ju wicej nie zmusza do
brania udziau w tych penych faszu naboestwach cerkiewnych. Kaplice
wizienne s zamknite. Co prawda, zachoway si ich budynki, ale zostay
w bardzo fortunny sposb przystosowane do zwikszonych potrzeb
wiziennictwa. W butyrskiej cerkwi moe si w ten sposb zmieci
dodatkowo ponad 2 tysice ludzi co w cigu roku czyni okoo 50 tysicy,
jeeli zaoy, e na kad parti przypadaj dwa tygodnie.
Za czwartym, czy pitym nawrotem do Butyrek, pewnym krokiem przecinajc
podwrzec, obramowany wiziennymi oddziaami, w drodze do wyznaczonej
mi celi wyprzedzajc o pier stranika (tak samo ko bez bata i lejc
spieszy do stajni, gdzie czeka ju obrok)
J Czwarty Specoddzial MWD zajmowa si rozpracowaniem naukowych
problemw przy pomocy winiw.
J Midzy zmierzchem a brzaskiem /niejedna gowa posiwiaa/ Kto by
uwierzy? Mnie to omino. W czasie yciowej podry. zapominaem
czasem rzuci okiem na kwadratow cerkiew o citych wgach, co czynio
z niej prawie omiobok. Jest to osobny budynek porodku kwadratowego
dziedzica. Jej kagace okienne nie s technicznie nowoczesne, nie
wykonano ich z blachy, ani ze szka zbrojonego jak w gwnych oddziaach
lecz z poszarzaych, butwiejcych tarcic, co jest dowodem drugorzdnoci
obiektu. Jest to jakby wewntrzny, butyrski zborniak dla winiw przybyych
wieo po wyroku.
Przekroczenie tego progu byo dla mnie niegdy, w 45. roku, wielkim
i wanym przeyciem: po wyroku OSO zaprowadzono nas do cerkwi (w
sam por! warto si byo wtedy pomodli!). Kazano wej na pitro
(zaoono tam rwnie trzeci kondygnacj) i z omioktnego westybulu
powpychano do rozmaitych cel. Ja zostaem wpuszczony do celi poudniowo
wschodniej.
Bya to obszerna, prostoktna cela, w ktrej trzymano w tym okresie dwustu
ludzi. Spali oni, jak wszdzie, na narach (s tam one jednopitrowe), pod
narami i po prostu w przejciach, na pododze z ceramicznych fliz. Nie tylko
kagace na oknach byy podrzdnej jakoci, ale rwnie wszystko inne tak tu
wygldao jakby przeznaczone byo nie dla synw, lecz dla pasierbw
Butyrek: ta kbica si masa ludzka nie dostawaa ani ksiek, ani szachw
439
czy warcabw, aluminiowe za miski i wyszczerbione, pokiereszowane,
drewniane yki zabierano nam take, w obawie, eby ich czasem kto nie
zwdzi przy wysyce. Nawet kubkw aowano nieszczsnym pasierbom.
Myto tylko miski po jedzeniu baandy i nalewano do nich herbacian lur.
Brak wasnych statkw w celi doskwiera szczeglnie tym, ktrzy mieli
szczcie czy nieszczcie dosta paczk od rodziny (a w tych ostatnich
dniach przed wysaniem na kraj wiata, rodzina za ostatnie grosze staraa si
koniecznie co przysa). Krewnym brak byo wszelkiej edukacji wiziennej,
a w kancelarii nigdy by si nie doczekali dobrej rady. Dlatego nie przysyali
naczy z mas plastycznych, jedynych, jakie wolno mie w wizieniu, tylko
szklane albo elazne. Przez klapk w drzwiach celi wszystkie te miody,
konfitury, kwaterki mleka skondensowanego bez adnej litoci wylewane byy
i wyskrobywane ze soikw w to, co wizie mg podstawi, a e w tej
cerkiewnej celi niczego takiego nie mia, wic po prostu w donie, do ust, do
chusteczki, na po kurtki. Jak na GUag to rzecz zupenie normalna, ale
w centrum Moskwy? A ponadto prdzej, prdzej! pili stanik, jakby ba
si, e mu pocig ucieknie (pili za dlatego, e sam jeszcze chcia wyliza
konfiskowane soiki). W celach cerkiewnych wszystko byo tymczasowe
i pozbawione tego nawet pozoru zasiedziaoci, jaki si miao w celach dla
winiw ledczych i oczekujcych na rozpraw. To zmielone ju miso,
aresztancki pfabrykat dla GUagu trzymane tu byo z koniecznoci dopty,
dopki na Krasnej Presni nie zwolnio si troch miejsca. Jedyny przywilej jaki
si tu miao byo to chodzenie trzy razy w dzie po saamach (nie dawano
tu kaszy caymi dniami, ale saamach trzy razy i tak byo miosierniej, bo
jado si czciej, byo to czasem ciepe i przyjemnie ciyo w odku).
Przywilej ten przyznano z tego powodu, e w cerkwi nie byo wind, jak
w pozostaej czci wizienia, stranicy za nie chcieli si nadwera.
Trzeba byo nosi cikie, wielkie banie z daleka, przez cae podwrze,
pniej wnosi je po stromych schodach, byo to bardzo trudne, si brako, ale
ludzie chtnie chodzili byleby tylko jeszcze raz przej si przez zielony
dziedziniec i posucha ptasiego piewu.
W cerkiewnych celach oddychao si szczeglnym, tutejszym powietrzem:
wibrowao ju od przeczucia wiatru przyszych zborniakw, od pierwszych
podmuchw z polarnych obozw. W cerkiewnych celach celebrowany by
rytua przyzwyczajenia si do myli, e wyrok zapad i wcale nie na arty,
e cho okrutny bdzie fen nowy rozdzia w twoim yciu, ale umys
powinien przemc si i zaakceptowa go. Przychodzio to z trudem.
Nie byo tu take staego towarzystwa, ktre ma si w celach ledczych,
przez co staj si one jakby rodzajem rodziny. We dnie i w nocy
wprowadzano tu i wyprowadzano ludzi pojedynczo i dziesitkami std te
cay czas trwa tu ruch na pododze i na narach i rzadko zdarzao si, aby
czowiek przez dwie doby lea koo tego samego ssiada. Jeli trafiao si na
kogo interesujcego, to trzeba go byo wypytywa bez zwoki, inaczej tracio
si czowieka z oczu na cae ycie.
440
Przegapiem w ten sposb lusarza samochodowego Miedwiediewa. Gdy
tylko zaczem z nim rozmawia, od razu sobie przypomniaem, e nazwisko
to wymienia imperator Micha. Tak, lusarz by z tej samej sprawy, by
jednym z pierwszych czytelnikw Ordzia do narodu rosyjskiego, by te
jednym z tych, ktrzy nie donieli. Miedwiediew dosta wyrok niewybaczalnie,
haniebnie may zaledwie 3 lata! i to z artykuu 58, a nawet 5 lat
w podobnych wypadkach uwaane byo za dziecinny wyrok. Wida uznano
jednak imperatora za wariata, a pozostaych potraktowano agodnie ze
wzgldw klasowych. Ale zaledwie si zdecydowaem na wypytanie
Miedwiediewa co on waciwie o tym wszystkim sdzi ju wzito go z
rzeczami. Byy pewne podstawy do przypuszcze, e wyszed na wolno.
Znajdoway w tym fakcie potwierdzenie pierwsze pogoski o stalinowskiej
amnestii, ktre tego lata do nas docieray o amnestii dla nikogo,
o amnestii, po ktrej nawet pod narami nie zrobio si luniej.
Zabrano do transportu mojego ssiada starego schutzbundowca* (wszyscy
ci schutzbundowcy, duszcy si w konserwatywnej Austrii, tu, w ojczynie
wiatowego proletariatu, w 1937 roku zainkasowali po dziesitaku i znaleli
mier na wyspach Archipelagu). I przysun si bliej mnie smagy
czowieczek o smolistych wosach, o kobiecych oczach, przypominajcy
czarne czerenie, ale z nadmiernie wielkim, szerokim nosem, nadajcym
jego twarzy karykaturalny wyraz. Przeleelimy obok siebie w milczeniu ca
dob, na drugi za dzie znalaz powd, aby zapyta mnie: Za kogo mnie
waciwie uwaacie?. Mwi po rosyjsku swobodnie, prawidowo, ale
z akcentem. Zawahaem si: mia w sobie co kaukaskiego, byo w nim co
z Ormianina. Umiechn si: Z najwiksz atwoci udawaem Gruzina.
Wszyscy woali na mnie Jasza. Wszyscy miali si ze mnie. Zbieraem skadki
zwizkowe. Przyjrzaem mu si uwanie. Rzeczywicie, komiczna figura:
kurdupel, twarz bez proporcji, poczciwy umiech. I nagle cay si spry,
rysy mu si zaostrzyy, oczy zwziy i ciachn mnie nimi jak czarn szabl:
A ja jestem wywiadowc rumuskiego sztabu generalnego! Lukoenent
Vladimirescu!
I opowiedzia mi histori swojego wyczynu na naszym zapleczu podczas
wojny. Moe ga, moe mwi prawd, ale rzecz bya mocna.
W cigu caego mojego dugiego winiarskiego ywota nie spotkaem ju
wicej prawdziwego szpiega. Jedno tylko takie miaem spotkanie w trakcie
jedenastu lat wizie, obozw i zesania; inni nie mieli nawet jednego.
Wydawane za w ogromnych nakadach nasze komiksy tumani modzie,
utrzymujc, e takich wycznie ludzie wyapuj nasze O r g a n y.
Do byo rozejrze si po tej celi pocerkiewnej, aby przekona si, e
wyapuj przede wszystkim modzie. Wojna si skoczya, mona sobie byo
pozwoli na zbytek aresztowania wszystkich upatrzonych: nie trzeba bdzie
ich przecie bra do szeregw. Syszaem pogosk, e na przeomie roku
1944/45 przez Ma (okrgow) ubiank przewina si partia
demokratyczna. Skadaa si ona podobno z pidziesiciu chopcw, miaa
441
swj statut i legitymacje. Najstarszy ucze X klasy jednej z moskiewskich
szk by generalnym sekreta
* Schutzbund austriacka organizacja robotnicza, rodzaj oddziaw
ochronnych zwizanych z partiami socjalistyczn i komunistyczn. Braa
udzia w powstaniu 1934 roku, dowodzonym przez Kolomana Wallischa
i krwawo stumionym. rzem. Trafiali si w moskiewskich wizieniach
w ostatnim roku wojny rwnie studenci, spotkaem ich to tu, to tam. Zdawao
si, e nie jestem jeszcze stary, ale oni byli jeszcze modsi...
Jak niepostrzeenie to si stao! Podczas gdy wojowalimy przez te cztery
lata na froncie ja, mj wsposkarony, moi rwienicy tutaj wyroso
jeszcze jedno pokolenie! Albo to dawno sami szlifowalimy posadzki
uniwersyteckich korytarzy, uwaajc si za najmodszych i najmdrzejszych
w caym kraju i na caym wiecie! i nagle widzimy, e po flizach celi
wiziennej krocz ku nam z wyniosoci jacy wybladli modziecy i oto
dowiadujemy si ze zdumieniem, e najmodsi i najmdrzejsi jestemy ju
nie my, tylko oni! Ale nie poczuem si przez to dotknity, ju wtedy rad byem
posun si, eby innym zrobi miejsce. Rozumiaem dobrze t ich pasj
spierania si ze wszystkimi i ambicj, aby wszystko wiedzie. Rozumiaem
ich dum z tego, e obrali suszn drog i e tego nie auj. Dookoa tych
zarozumiaych, ale mdrych gw mrowi si blask wiziennych aureoli.
Miesic wczeniej, w innej, pszpitalnej celi butyrskiej, ledwie tylko stanem
w przejciu, a szukaem sobie dopiero miejsca ju wyszed mi na
spotkanie z nadziej na rozmow, ba, z niem prob o spr bladoty
modzieniec o twarzy naznaczonej ydowsk rzewnoci, opatulony, nie
baczc na letni por, w postrzpiony, podziurawiony szynel onierski; mia
dreszcze. Nazywa si Borys Gammerow. Zagabn mnie, posypay si
pytania, rozmowa jednym bokiem otara si o nasze biografie, drugim
o polityk. Nie pamitam z jakiego powodu, wspomniaem o jednej
z modlitw nieyjcego ju wtedy prezydenta Roosevelta, opublikowanej
w naszych gazetach i dodaem jako rzecz oczywist:
No, to ju na pewno hipokryzja.
I raptem tawe brwi mojego modego rozmwcy drgny, blade wargi
zaciy si, podnis si jakby troch i zapyta:
Dlaczego to? Dlaczego nie uwaacie za moliwe, by dziaacz pastwowy mg
szczerze wierzy w Boga?
Tylko tyle! Mniejsza, jakim naprawd by Roosevelt, ale z jakiej strony
zostaem zaatakowany? Usysze takie sowa od chopca urodzonego
w 1923 roku?... Mogem mu da odpowied w paru stanowczych sowach,
ale moja pewno siebie ulega ju w wizieniach zachwianiu, a co
waniejsza, tkwi w nas, niezalenie od przekona, jakie czyste uczucie
i ono to owiecio mnie, i mwiem teraz nie z wasnego natchnienia, tylko
e kto inny mi to do gowy woy. I nie potrafiem da mu odprawy.
Zapytaem tylko:
A wy wierzycie w Boga?
442
Oczywicie odpar ze spokojem.
Oczywicie? Oczywicie... Tak, tak. Komsomolska modo ju gubi
licie, ju wszdzie gubi licie. I NKGB zdao sobie z tego spraw wczeniej
ni tylu innych.
Nie baczc na swoj modo, Boria Gammerow nie tylko zdy ju
powojowa jako sierant w przeciwczogowej baterii czterdziestek pitek,
zwanych egnaj, Ojczyzno!, lecz take dosta kul w puca. Rana
dotychczas nie bya wyleczona, co stao si powodem procesu gruliczego.
Gammerow zwolniony zosta z szeregw jako inwalida, wstpi na wydzia
biologii Uniwersytetu Moskiewskiego i w ten sposb przeploty si w nim
dwa pasma jedno wysnute z onierki, drugie z cakiem niegupiego
i wcale niemartwego ycia* studenckiego pod koniec wojny. Zebrao si
wic cae kko ludzi, ktrzy rozmylali i rozprawiali o przyszoci (chocia
nikt im nie kaza) i wanie wrd nich dowiadczone oko Organw
wytypowao sobie i wyrwao trzech chopcw.
Ojciec Gammerowa zosta zatuczony w wizieniu czy te rozstrzelany w 37.
roku, a teraz syn rwa si, by i w jego lady. Podczas bada przeczyta
z uczuciem ledczemu kilka swoich wierszy (bardzo auj, e nie
zapamitaem ani jednego z nich, nie mog ich znale, a chtnie bym
przytoczy).
Na par miesicy szlak mj skrzyowa si z losami wszystkich trzech
wsposkaronych: w innej jeszcze butyrskiej celi poznaem Wiaczesawa
Dobrowolskiego.
Pniej jeszcze dogoni mnie w butyrskiej cerkwi Georgij Inga, najstarszy
z nich. Nie baczc na mody wiek, by ju kandydatem Zwizku Pisarzy. Piro
mia ywe i ostre, piszc uywa barw kontrastowych, gdyby by politycznie
potulniejszy, to bez trudu otwaryby si przed nim efektowne i bezludne drogi
kariery literackiej. Pisa powie o Debussy, prawie ju j zakoczy. Ale
pierwsze sukcesy go nie wyjaowiy. Na pogrzebie swego mistrza, Jurija
Tynianowa* powiedzia w przemwieniu, e zmarego pisarza zaszczuto
czym zapewni sobie wyrok: 8 lat.
Tu z kolei dogoni nas Gammerow i czekajc na moj Krasn Presni,
miaem okazj popa w kolizj z ich wsplnymi pogldami. Bya to trudna
dla mnie przeprawa. Byem w tym czasie bardzo gorliwym zwolennikiem
sposobu mylenia, ktry nie pozwala na akceptacj nowego
* Znakomity historyk literatury, filolog i powieciopisarz rosyjski (Archaiici
i nowatorzy, mier WazyrMuchtara, Kuchta), jeden z filarw tzw. szkoy
formalistycznej. faktu, ani na ocen wartoci adnej nowej opinii zanim si
nie znalazo dla nich etykietek z gotowego zapasu. Tu nie wiadomo byo,
czy to dwoisto buruazyjnego mylenia, czy te nihilizm zdeklasowanej
inteligencji. Nie pamitam, by Inga i Gammerow atakowali Marksa w mojej
obecnoci, ale pamitam, jak szarowali na Lwa Tostoja i to z jakiej
strony! Tostoj odrzuca dowiadczenie cerkwi? Ale przecie nie bra pod
uwag jej roli mistycznej i organizujcej! Negowa tezy Pisma witego? Ale
443
wspczesna nauka nie widzi w Biblii sprzecznoci, nawet w jej pierwszych
zdaniach, powiconych stworzeniu wiata. Przeczy potrzebie istnienia
pastwa? Ale przecie bez niego bdzie chaos! Gosi harmonijne zespolenie
pracy fizycznej z umysow w jednym czowieku? Ale to bezmylna
niwelacja talentw! I wreszcie jak tego dowid nam Stalin swoimi aktami
samowoli jednostka moe okaza si decydujcym czynnikiem dziejw,
Tostoj za natrzsa si z tego pogldu4!
Chopcy recytowali mi swoje wiersze i dali moich w zamian, ja za nie
miaem jeszcze nic w zapasie. Szczeglnie czsto cytowali Borysa
Pasternaka, ktrego cenili nade wszystko. Czytaem niegdy jego tom ycie,
moja siostra i poezja ta nie podobaa mi si, wydawaa mi si bardzo ju
odlega od zwykych, ludzkich szlakw. Ale chopcy otworzyli mi oczy na
piknoci ostatniego sowa lejtnanta Szmidta* na jego procesie i przeszy
mnie na wskro sens tych sw, bo tak bardzo przylega do naszej sytuacji:
Mioci kraju ojczystego
yem od at zarania.
Nie dbam o lito i adnego
Nie czekam zmiowania.
Od Ingaa i Gammerowa bi wanie blask tego przewiadczenia: nie
chcemy waszej litoci! Wizienie nas nie zgnbio, dumni jestemy, e
siedzimy! (Chocia kto w istocie nie czuje si tu zgnbiony? Moda ona
Ingaa po kilku miesicach wyrzeka si go i porzucia. Gammerowowi za
rewolucyjne dociekania nie zostawiy czasu na znalezienie
4 Zarwno przed, jak po aresztowaniu dugo jeszcze uwaaem, e Stalin
pchn w fatalnym kierunku rozwj pastwowoci sowieckiej. Ale oto Stalin
umar cicho i czy tak bardzo si zmieni kurs okrtu? Wasn, osobist
cech, ktr Stalin nadal charakterowi biecych wypadkw, bya
przygnbiajca tpota, sobiepastwo, samouwielbienie. Co do reszty to
kroczy trop w trop przetartym ju przez Lenina torem realizujc projekty
swego wroga, Trockiego.
* Mowa o poemacie Lejtnant Szmidt, ktrego bohaterem jest szlachetny
i tragiczny przywdca powstania we flocie wojennej Morza Czarnego w 1905
roku, skazany na mier w Sewastopolu. sobie kogo bliskiego). Czy nie tu
wanie, w celach wiziennych, zdobywa si wiadomo wielkiej prawdy?
Cela jest ciasna, ale czy s w o b od a nie jest jeszcze cianiejsza? Czy to
nie nasz wasny nard, zadrczony i oszukany, ley obok nas pod narami
i w przejciu midzy nimi?
Nie powsta, kiedy kraj mj wstaje
Byoby ponad siy.
I nie auj ani stai
Z tej drogi, co przebyem.
Modzie siedzca w celach wiziennych za polityk to nie jest nigdy
modzie przecitna, zawsze s to ludzie, ktrzy wysforowali si daleko do
przodu. Zasadnicza masa wczesnej modziey miaa si dopiero
444
w przyszoci podda rozkadowi i rozczarowaniu, miaa zobojtnie,
polubi sodkie ycie aby kiedy, znacznie pniej, z dna tej zacisznej
zapadliny rozpocz znowu gorzk wspinaczk na nowe zbocza moe za
dwadziecia lat? Ale modziutcy winiowie 45. roku, ze swoim artykuem 58
10, ca t przysz przepa obojtnoci przesadzili jednym skokiem
i dzielnie nieli gowy w gr, pod topr.
W butyrskiej cerkwi, ju osdzeni, ju odrbani, ju odczeni, moskiewscy
studenci uoyli pie i piewali j o zmierzchu, nieskadnymi jeszcze
gosami:
Saamach jemy tu wystyg,
Lecz na pieniach schodz nam wieczory
I wizienn, przemycan ig
Scibolimy ju tuacze wory.
Ju nas wasne nie obchodz biedy,
Podpisae wic wszystko masz z gowy.
Czy ktokolwiek powrci? I kiedy?
Zza sybirskich drutw obozowych?
Boe mj, wic pokpilimy ca spraw? Podczas gdy taplalimy si
w glinie przyczkw, kulilimy si w lejach bombowych, wysuwalimy
artyleryjskie lornety zza krzakw tutaj zdya wyr i ruszy przed siebie
nowa modzie! Czy nie w T WANIE STRON ruszya, nie tam, gdzie nie
omielalimy si nawet spojrze? c, dano nam inne wychowanie.
Nasze pokolenie wrci, odda bro i dzwonic orderami opowiada bdzie
z dum o swoich bitewnych przewagach a modsi bracia tylko si
skrzywi: ech, wy niedogi!...
Koniec czci drugiej
445