Alojzy Szymaski

M
M
E
E
C
C
H
H
A
A
N
N
I
I
K
K
A
A
G
G
R
R
U
U
N
N
T
T

W
W






W Wy yd da aw wn ni ic ct tw wo o S SG GG GW W, , W Wa ar rs sz za aw wa a 2 20 00 07 7
3
S Sp pi is s t tr re e c ci i
CZ ISPIS TRECI................................................................................................ 3
1 MIEJSCE I ZADANIA MECHANIKI GRUNTW W INYNIERII ........................ 7
2 PODSTAWOWE ZJAWISKA FIZYCZNE W GRUNCIE..................................... 9
2.1 Powstawanie gruntu w zou ..................................................................................................................9
2.1.1 Geneza gruntu.......................................................................................................................................9
2.1.2 Powstawanie obecnego stanu naprenia ...........................................................................................12
2.2 Trjfazowa budowa gruntu, rodzaje czstek i mineraw.................................................................15
2.2.1 Rodzaje czstek i mineraw..............................................................................................................16
2.2.2 Struktura gruntu..................................................................................................................................19
2.3 Fizykochemiczne oddziaywanie czstek gruntowych i wody............................................................21
2.3.1 Zjawiska fizykochemiczne na powierzchni granicznej.......................................................................21
2.3.2 Pojemno wymienna jonw..............................................................................................................23
2.3.3 Potencja elektrokinetyczny................................................................................................................24
2.3.4 Zjawiska elektrokinetyczne ................................................................................................................25
2.3.5 Zjawisko tiksotropii ............................................................................................................................26
3 KLASYFIKACJA GRUNTW I WACIWOCI FIZYCZNE............................ 28
3.1 Uziarnienie i charakterystyki uziarnienia...........................................................................................28
3.2 Parametry opisujce wasnoci fizyczne..............................................................................................35
3.2.1 Podstawowe cechy fizyczne gruntu....................................................................................................36
3.2.2 Cechy fizyczne pochodne od cech podstawowych.............................................................................39
3.3 Parametry zagszczania gruntw.........................................................................................................42
3.4 Parametry spoistoci gruntw..............................................................................................................45
3.5 Klasyfikacja gruntw............................................................................................................................50
4 WODA W GRUNCIE.......................................................................................... 58
4.1 Rodzaje wd wystpujcych w gruncie ...............................................................................................58
4.1.1 Woda w postaci pary ..........................................................................................................................59
4
4.1.2 Woda zwizana...................................................................................................................................59
4.1.3 Woda wolna gruntowa.....................................................................................................................62
4.1.4 Woda wolna wsikowa ....................................................................................................................64
4.1.5 Woda woskowata kapilarna............................................................................................................64
4.1.6 Staa faza wody ld..........................................................................................................................66
4.1.7 Woda krystalizacyjna i woda chemicznie zwizana ...........................................................................66
4.2 Kapilarno ............................................................................................................................................67
4.3 Skurczalno i ekspansywno gruntu.................................................................................................72
4.3.1 Skurczalno.......................................................................................................................................72
4.3.2 Ekspansywno pcznienie gruntw................................................................................................75
4.4 Zjawiska mrozowe w gruncie ...............................................................................................................80
4.4.1 Przemarzanie gruntu ...........................................................................................................................80
4.4.2 Okrelenie gbokoci przemarzania gruntw....................................................................................82
4.4.3 Kryteria wysadzinowoci gruntw .....................................................................................................83
5 CINIENIE POROWE I NAPRENIE EFEKTYWNE ...................................... 86
5.1 Wypr wody w gruncie .........................................................................................................................86
5.2 Cinienie wody w porach oraz naprenie cakowite i efektywne ....................................................86
6 PRZEPYW WODY W GRUNCIE..................................................................... 92
6.1 Istota przepywu cieczy w gruncie........................................................................................................92
6.2 Filtracja. Prawo Darcyego...................................................................................................................93
6.3 Ograniczenia prawa Darcyego............................................................................................................95
6.4 Podstawowe rwnanie przepywu w gruncie.......................................................................................96
6.5 Siatka filtracyjna ...................................................................................................................................99
7 ZJAWISKA ZWIZANE Z RUCHEM WODY W GRUNCIE............................ 101
7.1 Cinienie spywowe..............................................................................................................................101
7.2 Spadek krytyczny ................................................................................................................................103
7.3 Zmiany w gruncie wywoane filtracj................................................................................................105
5
7.4 Zasady zabezpieczania gruntw przed szkodliwym dziaaniem filtracji........................................107
8 NAPRENIE W GRUNCIE............................................................................ 110
8.1 Stan naprenia w gruncie..................................................................................................................110
8.2 Naprenie geostatyczne .....................................................................................................................112
8.3 Naprenie powstae wskutek dziaania obcie zewntrznych ....................................................113
8.3.1 Rozkad naprenia w gruncie od pionowej siy skupionej ..............................................................113
8.3.2 Rozkad naprenia w gruncie od dziaania obcienia cigego .....................................................115
8.3.3 Rozkad naprenia pod fundamentami sztywnymi .........................................................................121
8.3.4 Rozkad naprenia pod nasypami....................................................................................................124
8.4 Graficzna interpretacja naprenia...................................................................................................125
8.4.1 Naprenia gwne ...........................................................................................................................125
8.4.2 Koo Mohra.......................................................................................................................................126
8.4.3 Odwzorowanie stanu naprenia w ukadzie p q...........................................................................127
8.4.4 cieki naprenia ............................................................................................................................128
9 ODKSZTACALNO GRUNTW................................................................ 130
9.1 Opis stanu odksztacania.....................................................................................................................130
9.2 ciliwo gruntu.................................................................................................................................132
9.2.1 Opis zjawiska....................................................................................................................................132
9.2.2 Parametry charakteryzujce ciliwo gruntu .................................................................................135
9.3 Konsolidacja gruntu............................................................................................................................139
9.3.1 Opis zjawiska....................................................................................................................................139
9.3.2 Parametry charakteryzujce konsolidacj.........................................................................................143
9.4 Osiadanie gruntw...............................................................................................................................145
9.4.1 Obliczanie osiada pocztkowych....................................................................................................146
9.4.2 Obliczanie osiada konsolidacyjnych...............................................................................................148
9.4.3 Obliczanie osiada wtrnych............................................................................................................149
10 WYTRZYMAO GRUNTU NA CINANIE .............................................. 150
10.1 Warunek zniszczenia Coulomba Mohra.........................................................................................150
10.2 Badania wytrzymaoci gruntu na cinanie.......................................................................................153
10.2.1 Badania laboratoryjne ..................................................................................................................153
6
10.2.2 Badania terenowe.........................................................................................................................159
10.3 Wyniki bada wytrzymaoci gruntu na cinanie.............................................................................164
10.3.1 Wyniki bada wytrzymaoci gruntw niespoistych....................................................................164
10.3.2 Wyniki bada wytrzymaoci gruntw spoistych ........................................................................166
11 PARCIE I NONOC GRUNTU .................................................................. 172
11.1 Stany oddziaywania gruntu...............................................................................................................172
11.2 Parcie spoczynkowe.............................................................................................................................178
11.3 Parcie czynne i bierne .........................................................................................................................179
11.3.1 Metoda Rankinea........................................................................................................................180
11.3.2 Metoda Coulomba........................................................................................................................184
11.4 Parcie porednie gruntu......................................................................................................................186
11.5 Parcie silosowe .....................................................................................................................................190
11.6 Nono podoa gruntowego..............................................................................................................192
11.6.1 Przebieg odksztace obcionego podoa .................................................................................192
11.6.2 Obcienie krytyczne...................................................................................................................195
11.6.3 Obcienie graniczne...................................................................................................................198
12 LITERATURA .............................................................................................. 200
7
1 MIEJSCE I ZADANIA MECHANIKI GRUNTW
W INYNIERII

Szybki postp w inynierii obejmujcej budownictwo ldowe i hydrotechniczne oraz
bezpieczne skadowanie odpadw i techniczn infrastruktur terenu spowodowa w ostatnich
latach znaczcy rozwj metod obliczeniowych posadowie budowli oraz oceny ich wpywu
na stan terenw przylegych. Waciwe rozpoznanie podoa i okrelenie waciwoci
fizycznych i mechanicznych poszczeglnych warstw gruntu w nim wystpujcych stanowi
warunek konieczny w poprawnym dziaaniu inynierskim a w szczeglnoci w obszarze
dziaa geotechnicznych.
Geotechnika jest bowiem nauk o pracy i badaniach orodka gruntowego. W skad
geotechniki jako nauki interdyscyplinarnej wchodz: geologia inynierska, mechanika
gruntw i fundamentowanie oraz geotechnika rodowiska.
Mechanika gruntw obejmuje zatem teoretyczne podstawy zjawisk, ktre wystpuj
w gruncie stanowicym podoe budowli, orodek, w ktrym wykonywane s roboty
inynierskie oraz materia, z ktrego wznoszone s budowle ziemne. Stanowi wic
teoretyczn cz geotechniki, dziedziny dziaalnoci inynierskiej obejmujcej roboty
ziemne, fundamentowanie, budowle i konstrukcje ziemne oraz wzmacnianie
i uszczelnianie podoa.
Mechanika gruntw wykorzystywana jest w rozwizywaniu problemw
geotechnicznych w zakresie:
projektowania i wykonywania budowli ziemnych,
projektowania posadowie budowli,
bezpiecznego skadowania odpadw,
posadowie budowli w warunkach specjalnych.
Szczegow charakterystyk zastosowa mechanicznych gruntw w rozwizywaniu
zagadnie inynierskich podano na rysunku 1.1.
8



WYKORZYSTANIE MECHANIKI GRUNTW
W ROZWIZYWANIU
PROBLEMW GEOTECHNICZNYCH
PROJEKTOWANIE
I WYKONAWSTWO
BUDOWLI
ZIEMNYCH
POSADOWIENIE
BUDOWLI
NA GRUNTACH

SPECJALNE
PROBLEMY

SKADOWISKA
ODPADW

- dobr materiau do
budowy zapr
ziemnych, waw,
grobli, drg, itp.
- wybr metod
obliczania statecznoci
i odksztace
- badanie i dobr
parametrw do
oblicze
- kontrola stanu
technicznego budowli
- rozpoznanie
waciwoci podoa
- wybr metody
posadowienia
- wzmacnianie podoa
- dobr metod
obliczeniowych w
projektowaniu
- skadowanie
odpadw
poprzemysowych
i komunalnych
- wykorzystanie
odpadw
poprzemysowych w
budownictwie
- zagospodarowanie
terenw
poprzemysowych
- posadowienie
budowli na gruntach
ekspansywnych
- dynamiczne
odcienia gruntw
Rysunek 1.1. Zastosowanie mechaniki gruntw w inynierii


9
2 PODSTAWOWE ZJAWISKA FIZYCZNE
W GRUNCIE

2.1 Powstawanie gruntu w zou

Geneza gruntu obejmuje powstawanie gruntu jako orodka rozdrobnionego
zbudowanego z czstek zerodowanych ska w wyniku procesw wietrzenia, transportu,
sedymentacji i diagenezy oraz powstawanie aktualnego stanu naprenia w zou poprzez
zmian jego skadowych w trakcie zmian obcienia w historycznym procesie tworzenia si
gruntw.

2.1.1 Geneza gruntu

Grunty tworz wierzchni warstw litosfery, s to materiay powstae z wietrzenia
fizycznego, chemicznego i organicznego oraz rozdrobnienia mechanicznego ska
pierwotnych. Skay skadaj si z rnych mineraw. Gwnymi skadnikami s: kwarc,
skalenie, kalcyt, dolomit, mika, krzemiany. Wietrzenie ska jest procesem dugotrwaym,
odbywajcym si od miliardw lat i trwajcym take obecnie (Pisarczyk, 1999).
Wietrzenie fizyczne wywoane jest gownie wahaniami temperatury, zamarzaniem
wody w porach a take dziaaniem rozsadzajcym korzeni rolin. W wyniku dziaania tych
czynnikw skay ulegaj osabieniu i rozpadowi na bloki, ktre nastpnie rozpadaj si na
coraz drobniejsze okruchy.
Wietrzenie chemiczne powoduje rozpad ska oraz zmiany w ich skadzie
chemicznym wskutek procesw chemicznych zachodzcych wewntrz ska. Gwnymi
czynnikami wywoujcymi wietrzenie chemiczne s woda i powietrze. Woda w czasie
przechodzenia przez atmosfer w formie opadw pochania z powietrza gazy, takie jak tlen,
dwutlenek wgla, azot itp. i krc w szczelinach ska, wywouje przemiany polegajce na
utlenieniu, uwadnianiu, redukcji i uwglaniu. Na przykad wietrzenie chemiczne skaleni
polega na ich rozpuszczaniu si w wodzie; rozpuszczone skadniki ponownie krystalizujc si
w roztworze tworz mineray iowe, ktre, jako czstki iowe, stanowi aktywny skadnik
gruntw spoistych, powodujc ich spoisto, plastyczno i ma wodoprzepuszczalno.
10
Kwarc i muskowit prawie nie ulegaj wietrzeniu i pozostaj w wietrzejcej skale w postaci
ziaren, ktre po wypukaniu przez wod tworz piasek (Wiun, 1987).
Wietrzenie organiczne jest wywoane przez procesy yciowe zwierzt i rolin.
Bardzo du rol odgrywaj bakterie (do gbokoci 3-5 m) wytwarzajce kwas wglowy
(dwutlenek wgla w wodzie), kwas azotowy, amoniak, siarkowodr i gaz botny,
przyczyniajc si w ten sposb do dalszego wietrzenia.
Poza wietrzeniem istotn rol odgrywaj rwnie procesy erozyjne i transport
materiau, ktre to powoduj rozdrobnienie okruchw wystpujcych w skorupie ziemskiej
oraz zmiany w podou macierzystym; np. staczajce si po stokach odamki ska porywane
s przez potoki i w ten sposb nastpuje ich rozdrobnienie i zaokrglenie (tab. 2.1).

Tabela 2.1. Produkty wietrzenia ska oraz frakcje uziarnienia gruntw (Wiun, 1987)
Produkty wietrzenia lub rozdrobnienia skay pierwotnej
Wietrzenie fizyczne Wietrzenie chemiczne
Rozdrobnienie
mechaniczne przy
transporcie
Nazwa frakcji
i ich wymiary
Bloki kamienne i gazy
ostrokrawdziste

Okruchy
ostrokrawdziste

Ziarna ostrokrawdziste
-


nie zwietrzae okruchy
ostrokrawdziste

krysztay odporne na
wietrzenie
drobne krysztay skay
pierwotnej


mineray iowe
gazy otoczone i
otoczaki

okruchy obtoczone


ziarna obtoczone

mczka skalna
powstaa przy
obtaczaniu ww.
okruchw
bardzo drobne czstki
mczki skalnej o
wymiarach poniej
0,002 mm
Kamienista (
k
)
powyej 40 mm

wirowa (

)
40 2 mm

Piaskowa (
p
)
20,05 mm
Pyowa (

)
0,050,002 mm


Iowa (
i
)
poniej 0,002 mm

11
W zalenoci od sposobu powstawania wyrniamy grunty pochodzenia: miejscowego
oraz grunty naniesione (Wiun, 1987).
Grunty pochodzenia miejscowego
Powstay w skutek wietrzenia skay pierwotnej i pozostay na miejscu ich
powstawania; nale do nich: gliny zwietrzelinowe i rumosze zwietrzelinowe.
Gliny zwietrzelinowe skadaj si z nierozpuszczalnych czstek iowych, pewnej iloci
krysztaw oraz okruchw nie zwietrzaej skay. Zwykle tworz si, gdy wietrzejca skaa
skada si w przewaajcej mierze z do atwo rozpuszczalnych skaleni i nie wystpuje
wymywanie wod.
Rumosze zwietrzelinowe tworz si gdy wietrzejca skaa podlega intensywnemu
przemywaniu wod, drobne czstki iowe i pyowe s porywane, przenoszone do strumykw
rzek i odkadane w zagbieniach niecek bezodpywowych, a na miejscu pozostaj wiksze
odamki i okruchy skay pierwotnej.
Grunty naniesione
Pochodzenia rzecznego niesione przez nurt potokw i rzek wiksze okruchy skalne wskutek
tarcia zaokrglaj si i tworz otoczaki i ziarna wiru, z drobnych okruchw skalnych
powstaj ziarna piasku, natomiast wskutek tarcia ziaren o siebie i ich zaokrglania si
powstaje mczka skalna, ktra wchodzi w skad gruntu jako czstki pyowe. Ziarna piaskowe,
czstki pyowe i iowe s unoszone przez rzeki na znaczne odlegoci i odkadaj si
stopniowo w miar zmniejszania si prdkoci wody. W grnym biegu rzeki osadza si
materia najgrubszy i najciszy (wir, piasek gruby), w rednim biegu piaski rednie,
w dolnym biegu piaski drobne i pyy. Transportowi podlega rwnie materia pochodzcy
z erozji brzegw i dna rzeki.
Utwory morskie - niesione wod rzek czstki pyowe i iowe wdruj do mrz, gdzie po
skoagulowaniu czstek iowych osadzaj si na dnie, tworzc grube pokady namuu. Namu
odkada si na przemian z warstwami drobnych piaskw, przynoszonych przez rzeki podczas
powodzi. W cigu dugich okresw geologicznych na dnie morza osadzay si awice ze
skorupek i szkieletw mikroorganizmw morskich tworzc m.in. wapienie; jeeli
jednoczenie osadzay si czstki iowe, to powstawa margiel. Obnienie si dna morskiego,
zwikszenie cinienia wody, zmiany temperatury i rodowiska chemicznego spowodoway, e
grube awice drobnych piaskw spojone lepiszczem przetworzyy si w piaskowce, a namuy
ilaste w upki i ioupki.
Grunty lodowcowe - powstae w wyniku nasuwajcych si lodowcw, ktre kilkakrotnie
pokryy teren Polski. Wysoko nasuwajcych si lodowcw wynosia 500 1000 m, co
12
wywierao na podoe gruntowe nacisk do 10 MPa, a wic znacznie wikszy ni nacisk od
obecnych budowli. Niejednokrotnie masa lodowca powodowaa pofadowanie podoa
i wypitrzenie warstw gruntowych lub porywanie czci podoa, tzw. porwaki np. iw
trzeciorzdowych. Lodowce poruszajce si w dolinach grskich niszczyy zbocza, zabierajc
ze sob skay i grunty. W okresie ocieplania lodowce topniay, odkadajc zawarte w nich
masy skalne: gazy narzutowe, gliny zwaowe, porwaki iw, piaski i wiry.
Utwory eoliczne powstay w wyniku dziaalnoci wiatrw o duej sile. W okresie
polodowcowym teren pozbawiony by rolinnoci, wic silne wiatry tworzyy wielkie masy
czstek pyowych unoszonych na due odlegoci i odkadanych w miar zmniejszania si siy
wiatrw. W ten sposb powstay lessy, a w wyniku przenoszenia czstek piasku wydmy.
Utwory zastoiskowe i organiczne. Erozyjna dziaalno wiatrw, zmywanie przez wody
opadowe i jednoczesna akumulacja osadw w bezodpywowych zagbieniach terenowych
lub na tarasach rzecznych; gdzie osadzaj si mineralne czstki gruntowe, powoduj
tworzenie si muw jeziornych i mad rzecznych (utwory zastoiskowe). Czsto obok czstek
mineralnych odkadaj si w znacznej iloci czstki humusowe i w ten sposb powstaj
utwory organiczne tzw. namuy. Bezodpywowe zbiorniki wodne (np. polodowcowe) oraz
stare koryta rzek czsto zarastaj i zamieniaj si w torfowiska, ktre mog zalega warstw
nawet kilkunastometrow.

2.1.2 Powstawanie obecnego stanu naprenia

Stan naprenia w dowolnym punkcie gruntu opisuje si za pomoc skadowych
naprenia dziaajcych na ciany elementarnego elementu gruntu o kierunkach
prostopadych do osi ukadu prostoktnego x, y, z (rys. 2.1).
Stan naprenia jest okrelony przez trzy pary skadowych naprenia normalnego
x
,

y
,
z
oraz sze par skadowych naprenia stycznego
xz
=
zx
,
xy
=
yx
i
zy
=
yz
. Skadowe
ciskajce naprenia normalnego przyjmuje si za dodatnie a rozcigajce ze ujemne.
Skadow naprenia stycznego przyjmuje si za dodatni, jeeli jej zwrot jest zgodny
z dodatni osi ukadu i dziaa na paszczynie, na ktrej skadowa naprenia normalnego
ma te zwrot zgodny z dodatni osi ukadu (Glazer, 1985).



13


Rysunek 2.1. Rozkad skadowych naprenia

Zapisujc stan naprenia w postaci macierzy uzyskuje si tzw. tensor naprenia
w danym punkcie w postaci:

=
z zy zx
yx y yz
xz xy x
xyz
(2.1)
Zmieniajc kierunki osi ukadu mona uzyska taki stan skadowych naprenia, e
naprenia styczne bd rwne zero, a skadowe normalne naprenia stan si gwnymi:

=
3
2
1
ij
0 0
0 0
0 0
(2.2)
Obecny chwilowy stan naprenia w gruncie powsta w wyniku zmian skadowych
naprenia zachodzcych w przeszoci (rys. 2.2).



x
y
z
14

Rysunek 2.2. Czynniki warunkujce histori naprenia w gruncie, opisan charakterystyk
naprenie odksztacenie (Silvestri, 1981)

W trakcie powstawania gruntu po zakoczeniu procesu sedymentacji czstek,
wzmocnienie gruntu jako efekt fizycznego i chemicznego oddziaywania czstek doprowadza
do wystpienia maksymalnej skadowej pionowej naprenia
vm z
= . W czasie opnionej
konsolidacji przy staej wartoci skadowej pionowej naprenia
v z
= warto skadowej
poziomej
h y x
= = wzrasta zgodnie z odcinkiem BC. Odcienie podoa gruntowego
spowodowane odejciem lodowca, erozj (wietrzeniem), wahaniem pooenia zwierciada
wody gruntowej doprowadza do zmniejszenia wartoci obu skadowych naprenia, ktre
osigaj obecny stan naprenia in situ
0 v
' reprezentowany przez punkt E na
rys. 2.2.
Znajomo obecnego stanu naprenia oraz historii jego powstawania umoliwia
podzia gruntw w zou na:
n no or rm ma al ln ni ie e s sk ko on ns so ol li id do ow wa an ne e ( (N NC C) ), , w ktrych obecna warto pionowej skadowej
naprenia
0 v
rwna jest jej maksymalnej wartoci z przeszoci
max v
,
( )
max v 0 v
= ,
p pr re ek ko on ns so ol li id do ow wa an ne e ( (O OC C) ), , w ktrych obecna warto pionowej skadowej naprenia
0 v
jest nisza od jej maksymalnej wartoci z przeszoci ( )
max v 0 v max v
<
opnione pcznienie
odcienie
(erozja)
sedymentacja
tiksotropowe wzmocnienie lub
chemiczne wizanie czstek
opniona konsolidacja
o
d
k
s
z
t
a

c
e
n
i
e


naprenie
e
0

E
D
B
C
F
A
G
H

vm

vo

vp
15
Do identyfikacji gruntw normalnie skonsolidowanych i prekonsolidowanych
konieczne jest znajomo naprenia prekonsolidacji
p
okrelanego jako maksymaln
warto pionowej skadowej naprenia jakie grunt przenosi w przeszoci oraz
wspczynnika prekonsolidacji
0 v
p
OCR

= .
Zatem grunt o wspczynniku 1 OCR = jest gruntem normalnie skonsolidowanym (NC)
natomiast grunt o 1 OCR > jest gruntem prekonsolidowanym (OC).

2.2 Trjfazowa budowa gruntu, rodzaje czstek i mineraw

Grunt skada si z oddzielnych ziaren i czstek, tworzcych ukad porowaty.
W zalenoci od warunkw powstawania gruntu, jego historii obcienia i wilgotnoci, pory
w gruncie wypenia woda lub gaz, a najczciej obie te substancje wystpuj razem
(rys. 2.3). W kadym przypadku woda pokrywa powierzchni czstek, a gaz jest w postaci
pcherzykw. Tak wic w gruncie wyrnia si: faz sta (ziarna i czstki), faz ciek
(woda) i faz gazow (powietrze, para wodna i gazy).











Rysunek 2.3. Fazy w orodku gruntowym: 1 pcherzyki powietrza, 2 woda wolna,
3 czstki stae, 4 woda bonkowata (Glinicki, 1979)







1
2
3
4
m
a
0
m
w
m
s
V
w
V
s
V
V
p
=
V
a
+
V
w

V
s
=
V
-
V
p

V

16
2.2.1 Rodzaje czstek i mineraw

Skad mineralny gruntw zaley od mineraw budujcych ziarna i czstki, z ktrych
skadaj si poszczeglne grunty rozdrobnione (Pisarczyk, 1999):
b bl lo ok ki i i i g g a az zy y s sk ka al ln ne e oraz ziarna wirowe maj ten sam skad mineralny co skay
macierzyste,
z zi ia ar rn na a p pi ia as sk ko ow we e w naszym klimacie skadaj si z kwarcu i krzemionki, ktre s do
odporne na wietrzenie chemiczne. Natomiast wieo powstae piaski mog zawiera
ziarna skaleni, a te s podatne na wietrzenie chemiczne. W innych krajach znane s
piaski mikowe, gipsowe i wapienne,
c cz z s st tk ki i p py y o ow we e ( (m m c cz zk ka a s sk ka al ln na a) ) powstaj wskutek tarcia i zaokrglenia krawdzi
okruchw skalnych w czasie ich przenoszenia przez wod i wiatr. wieo odoone
pyy zawieraj obok czstek kwarcowych i krzemionkowych znaczn ilo czstek
skaleniowych lub mikowych, ktre szybko ulegaj procesowi wietrzenia chemicznego
i s albo wymywane lub pozostaj jako czstki iowe tworzc pyy ilaste (gliny
pylaste),
c cz z s st tk ki i i i o ow we e skadaj si przewanie z mineraw iowych, powstaych jak produkt
chemicznego wietrzenia skaleni lub mik.
Mineray iowe odznaczaj si warstwow budow krystaliczn. Krysztay mineraw
iowych maj ksztat blaszek o zarysach heksagonalnych (tab. 2.2).

Tabela 2.2. Orientacyjne wymiary czstek (Lambe i Whitman, 1978)
Wymiary czstek [m]
Minera
Powierzchnia
waciwa [m
2
/g] dugo grubo
Kaolinit
Illit
Montmorylonit
10 20
80 100
800
0,3 3,0
0,1 2,0
0,1 1,0
0,03 1,0
0,01 0,2
0,001 0,01

Warstwy mineraw s utworzone z tetraedrw (czworocianw) krzemowo-
tlenowych i oktaedrw (omiocianw) glinowo-tlenowo-wodorotlenowych lub magnezowo-
tlenowo-wodorotlenowych. Warstwy tetraedryczne i oktaedryczne cz si ze sob w pakiety
dwuwarstwowe i trjwarstwowe. W zalenoci od wzajemnego ukadu zasadniczych warstw
w pakiecie i ewentualnych dodatkowych elementw powstaj rne mineray iowe: kaolinit,
montmorylonit, illit (Grabowska-Olszewska i in., 1977).
17
Mineray kaolinitowe s gwnym skadnikiem glin ceramicznych i kaolinu.
Kaolinit powstaje w wyniku chemicznego wietrzenia skaleni w rodowisku kwanym.
Struktura krystaliczna kaolinitu skada si z pakietw dwuwarstwowych, w ktrych jedna
warstwa tetraedryczna jest poczona z jedn warstw oktaedryczn silnymi wizaniami
jonowo-atomowymi. Pomidzy poszczeglnymi pakietami istniej wizania wodorowe,
czce atomy tlenu warstwy krzemowotlenowej ograniczajcej pakiet z jednej strony
z grupami wodorotlenowymi ssiedniego pakietu. Kaolinit charakteryzuje si du spjnoci
i odpornoci na czynniki dziaajce w kierunku rozsunicia poszczeglnych pakietw.
Grunty kaolinitowe zalicza si do mao hydrofilnych tzn. o niskiej wilgotnoci, sabym
pcznieniu i maej ciliwoci, poniewa silne wizania midzy pakietami utrudniaj dostp
wody (rys. 2.4).


Rysunek 2.4. Struktura kaolinitu: a) budowa atomowa, b) symboliczny schemat budowy
(Lambe i Whitman, 1978)

Mineray montmorylonitowe wchodz gwnie w skad bentonitw i ziem bielcych.
Montmorylonit powstaje w wyniku wietrzenia tufw wulkanicznych w rodowisku
alkalicznym i silnie zasolonym. Jego struktura krystaliczna skada si z pakietw
trjwarstwowych, w ktrych pomidzy dwiema warstwami tetraedrycznymi jest zawarta
warstwa oktaedryczna, powierzchnie elementarnych ssiadujcych ze sob pakietw
7
,
2
0

6 OH 6
4 Al +12
4 O
2 - OH
10
4 Si + 16
6 O 12
warstwa omiocienna (G)
(oktaedryczna)
warstwa czterocienna
(tetraedryczna)
sie wsplna
G
G
a)
b)
18
s obsadzone przez atomy tlenu bdce przyczyn sabej wizi midzy pakietami (a nawet
odpychania). Taka budowa uatwia wnikanie w przestrzenie midzypakietowe znacznej iloci
kationw i wody, dlatego te montmorylonity wykazuj due zdolnoci do pcznienia, co
z kolei prowadzi do zmiany odlegoci midzypaszczyznowych. Zdolno pcznienia zaley
od waciwoci kationu wymiennego i od cinienia pary wodnej. Bardziej pczniej
montmorylonity sodowe ni wapniowe czy magnezowe. Montmorylonit zalicza si do
materiaw silnie hydrofilowych, co przejawia si ich wysok wilgotnoci, duym
pcznieniem i du ciliwoci oraz do mineraw o duej zdolnoci adsorpcyjnej i wymiany
jonowej (rys. 2.5).


Rysunek 2.5. Struktura montmorylonitu: a) budowa atomowa, b) symboliczny schemat
budowy (Lambe i Whitman, 1978)

Mineray illitowe. Illit jest rozpowszechnionym skadnikiem ska ilastych, zwaszcza upkw
ilastych tworzcych si w rodowisku morskim. Wystpuje rwnie wrd produktw
wietrzenia skaleni i innych glinokrzemianw. Stanowi dominujc cz frakcji iowej
rnych pod wzgldem genetycznym i litologicznym typw gruntw spoistych. Struktura
krystaliczna jest trjwarstwowa typu montmorylonitu. W warstwach tetraedrychnych jony
krzemu s zastpowane przez jony glinu, co powoduje powstawanie ujemnego adunku
pakietu. adunek ten jest kompensowany przez midzypakietowe jony potasu K
+
.
W przestrzeni midzypakietowej mog istnie oprcz K
+
jony Ca
2+
, Mg
2+
i H
+
(w maej
iloci). W lukach oktaedrycznych jony Al
3+
s zastpowane diadochowo (zdolno do
zastpowania si jonw w sieci krystalicznej nazywa si diadochi) przez jony Fe
3+
, Mg
2+
,
n H
2
O
G
G
6 O -12
4 Si +16
4 O
2 OH
4 Al +12
4 O
2 OH
-10
-10
4 Si +16
6 O -12
n
b)
a)
~

1
4

19
Fe
2+
. Woda w strukturze illitw wizana jest hydroksylowo (w postaci grup OH). Pakiety s
silnie zwizane przez kationy midzypakietowe, co uniemoliwia przenikanie wody
w przestrzenie midzypakietowe. Illity wykazuj hydrofilno i aktywno w reakcjach
sorpcji i wymiany jonowej poredni midzy kaolinitem o montmorylonitem (rys. 2.6).


Rysunek 2.6. Struktura illitu: a) budowa atomowa, b) symboliczny schemat budowy (Lambe
i Whitman, 1978)

2.2.2 Struktura gruntu

Wzajemny ukad ziaren i czstek gruntowych, tworzcych szkielet gruntowy,
nazywamy struktur gruntu. Struktura gruntu zaley od jakoci i wymiarw czstek oraz od
warunkw powstawania gruntu. Rozrnia si trzy typowe struktury gruntw (rys. 2.7):
ziarnist
komrkow
kaczkow





G
G
(K) (K)
a)
b)
1
0

1 K +1
6 O -12
3 Si
1 Al +15
4 O
2 OH
10
4 Al +12 (Fe
4
, Mg
4
, Mg
6
)
4 O
2 OH
10
3 Si
1 Al
6 O -12
1 K +1
20
Rysunek 2.7. Typowe struktury gruntw: 1 pcherzyki powietrza, 2 woda wolna,
3 czstki stae, c) woda bonkowata (Wiun, 1987)

Cech charakterystyczn gruntu jest porowato, ktra zaley od warunkw, w jakich
grunt ulega odoeniu. Grunty odoone przez wolno pync wod lub wiatr maj
stosunkowo du porowato, natomiast osadzone w szybko pyncej wodzie s bardziej
zagszczone.
Struktura ziarnista jest charakterystyczna dla piaskw i wirw o ziarnach
wykazujcych znikome wzajemne przyciganie; cechuje j porowato gruntw w granicach
20 50 %.
Struktura komrkowa jest charakterystyczna dla gruntw ilastych, odoonych
w wodzie bez uprzedniego skoagulowania si opadajcych czstek. Opadajce pojedyncze
czstki pyowe i iowe przy zetkniciu si z innymi, wczeniej osadzonymi, s przycigane
przez nie i to z si czsto wiksz od ciaru opadajcych czstek. czce si w ten sposb
czstki tworz szkielet o strukturze komrkowej. Grunty takie wykazuj du porowato,
znacznie wiksz ni 50%.
Struktura kaczkowa powstaje z czstek prawie wycznie iowych, opadajcych
w wodzie z rozpuszczonymi solami. Roztwory te powoduj zmniejszenie potencjau
elektrokinetycznego czstek (rnica potencjaw w warstwie dyfuzyjnej nazywa si
potencjaem elektrokinetycznym ), ktre cz si ju podczas opadania midzy sob
w kaczki i po opadniciu tworz struktur kaczkow. Struktura kaczkowa odznacza si
bardzo du porowatoci.



a) b) c)
21
2.3 Fizykochemiczne oddziaywanie czstek gruntowych i wody

Miejscem wystpowania wielu zjawisk natury fizykochemicznej (adsorpcja wody
bonkowej i jonw, potencja elektrokinetyczny, pojemno wymienna, kohezja itp.) jest
powierzchnia graniczna pomidzy faz sta (czstkami) i faz ciek (wod lub roztworem
rnych zwizkw chemicznych). Zjawiska te maja istotny wpyw na jako i prac gruntu,
decyduj o jego strukturze, ciliwoci i wytrzymaoci oraz o moliwoci wzmocnienia
danego gruntu za pomoc odpowiednich rodkw fizycznych lub chemicznych (tzw.
stabilizacja gruntu). Intensywno zjawisk dla rnych gruntw jest rna i zaley od skadu
mineralnego ich ziaren i czstek, od skadu chemicznego roztworu wodnego znajdujcego si
w porach gruntu oraz od wielkoci powierzchni granicznej. Powierzchnia graniczna jest to
powierzchnia kontaktu pomidzy faz sta i faz ciek. Wielko powierzchni granicznej
w przeliczeniu na jednostk objtoci danego gruntu nazywa si powierzchni waciw. Im
drobniejsze s czstki danego orodka, tym wiksza jest jego powierzchnia waciwa i tym
wiksza jest jego aktywno fizykochemiczna. Piasek o rednicy ziaren wynoszcej okoo
1 mm ma powierzchni waciw okoo 6 mm
2
/mm
3
, natomiast iy zawierajce powyej 30 %
czstek iowych (o wymiarach mniejszych ni 0,002 mm) maj powierzchni waciw
tysickrotnie wiksz (Stpkowska, 1972).

2.3.1 Zjawiska fizykochemiczne na powierzchni granicznej

Czstki gruntowe s zbudowane z rnych jonw (Wiun, 1987). Jony znajdujce si
wewntrz czstek (wewntrz siatki krystalicznej) s cakowicie zrwnowaone, gdy
otoczone s dookoa odpowiednimi jonami danego ciaa. Jony znajdujce si na powierzchni
granicznej s zwizane tylko z jednej strony czstki, a od strony zewntrznej nie s zwizane
i d do poczenia si z jonami lub molekuami znajdujcymi si w zasigu ich si
molekularnego przycigania. Dziki temu czstka gruntowa uzyskuje moliwo wizania na
swojej powierzchni granicznej moleku wodnych, tworzcych wod zwizan oraz jonw
(odwrotnego znaku ni jony znajdujce si na warstwie granicznej siatki krystalicznej)
tworzcych podwjn warstw jonow.
Warstwa wody zwizanej skada si z dwch podwarstw: pierwsz stanowi woda
higroskopijna (adsorbowana), a drug woda bonkowata.
22
Woda adsorbowana (higroskopijna) tworzy powok na powierzchni czstki gruntu
na skutek przycigania moleku wodnych wraz z kationami przez aniony na powierzchni
czstki mineralnej. Powoka ta to warstwa kationw trwale zwizanych z powierzchni
czstki. Sia wica wod adsorbowan na powierzchni czstki osiga 2500 MPa, co nadaje
wodzie cech ciaa staego o gstoci 1,7 g/cm
3
. Zamarza przy temperaturze -78C.
Siy wice poszczeglne molekuy wody malej w miar oddalania si od
powierzchni czstki gruntu. W polu ich dziaania poza podwarstw wody higroskopijnej
tworzy si druga podwarstwa, noszca nazw wody bonkowatej, zwizana ju znacznie
sabiej z powierzchni czstki. Woda bonkowata przesuwa si z jednej czstki na drug
niezalenie od siy cikoci do chwili wyrwnania gruboci wodnej na obu czstkach.
Zamarza w temperaturze 1,5C i nie przekazuje cinienia hydrostatycznego.
Grubo warstwy wody zwizanej na powierzchni czstek ma wpyw na waciwoci
fizyczne i mechaniczne gruntw (m.in. przepuszczalno, ciliwo). W gruntach
o zmniejszajcych si wymiarach ziaren powierzchnia waciwa ronie bardzo szybko, ilo
wody zwizanej w gruntach bardzo drobnoziarnistych jest wic coraz wiksza (rys. 2.8).











Rysunek 2.8. Rozkad si jednostkowych
przycigajcych wod zwizana: 1 czstka staa,
2 woda adsorpcyjna (higroskopijna), 3 woda
bonkowata, 4 woda wolna, 5 wykres si
przycigania molekularnego (Wiun, 1987)

Zawarto wody zwizanej w gruncie mona okreli, kontrolujc wysychanie prbki
gruntu w staej temperaturze, wynoszcej ok. 102C. Woda wolna odparowuje stosunkowo
szybko, woda zwizana natomiast coraz wolniej, w miar odparowywania coraz gbszych
warstw moleku wody zwizanej. Dlatego te w pocztkowym okresie odparowywania wody
wolnej obserwuje si sta prdko wysychania gruntu. Moment zmniejszania si prdkoci
wysychania mona przyj za pocztek odparowywania wody zwizanej, a zawarto wody
w tym momencie mona uwaa za ilo wody zwizanej.
1
2
3
4
5
x

p
23
Bonki wody zwizanej wykazuj dziaanie rozklinowujce czstki, odsuwajc je od
siebie, gdy siy powierzchniowego przycigania moleku wodnych s wiksze ni siy
wzajemnego przycigania si czstek. Jest to zwizane rwnie z tym, e w obrbie wody
bonkowej molekuy wodne (jako dipole; dipol to elementarny ukad dwch jednakowych co
do wartoci adunkw elektrycznych o przeciwnym znaku) s skierowane dodatnimi
biegunami do anionw na powierzchni czstki, a ujemnymi biegunami do kationw
znajdujcych si w wodzie bonkowej lub do dodatnich biegunw ssiednich moleku
wodnych. W przypadku bezporedniego dotyku bonek wodnych ssiednich czstek
gruntowych wystpuje ich wzajemne odpychanie si, ze wzgldu na jednakowy znak
biegunw moleku wodnych w miejscu styku.
Warstwa podwjna jonowa. Kada czstka gruntowa jest otoczona nie tylko
molekuami wody, lecz i kationami lub anionami uwodnionymi, ktre rwnowa
elektrostatyczne aniony albo kationy, utwierdzone na powierzchni czstki gruntowej.
Najczciej na powierzchniach bocznych czstek gruntowych s utwierdzone aniony, a na
krawdziach czstek kationy. Dookoa kadej czstki wystpuje warstwa dyfuzyjna
(z adsorbowanych uwodnionych kationw lub anionw). Warstwa jonw utwierdzonych na
powierzchni i czstki i warstwa dyfuzyjna z adsorbowanych jonw tworz cznie tzw.
warstw podwjn.
Grubo warstwy podwjnej i warstwy wody zwizanej zaley od skadu chemicznego
czstki staej oraz od wartociowoci adsorbowanych jonw.
Na si przycigania i odpychania czstek gruntu ma wpyw obecno lub brak
warstwy kationw midzy czsteczkami. Jedna warstwa kationw osabia wzajemne
przyciganie czstek, a kada kolejna powoduje, e przyciganie czstek jeszcze bardziej
maleje. Siy przycigania i odpychania czstek gruntu zale rwnie od wartociowoci
kationw adsorbowanych im wiksza wartociowo kationw, tym mniej jest ich
w warstwie dyfuzyjnej, tym lepsze waciwoci mechaniczne ma grunt.

2.3.2 Pojemno wymienna jonw

Grunty o duej powierzchni waciwej maj zdolno wizania jonw cia
rozpuszczonych w wodzie przy jednoczesnym oddawaniu do roztworu rwnowanej liczby
jonw (Pisarczyk, 1999). Wymiana jonw zachodzi w warstwach wody zwizanej, a take
w sieci krystalicznej czstek. Cakowita liczba jonw w gruncie, mogcych bra udzia w
24
wymianie, nosi nazw pojemnoci wymiennej. Pojemno wymienna jest wyraona
w miligramorwnowanikach (miliwalach) na 100 g suchego gruntu [mwal/100g] i okrela
si j w rodowisku obojtnym (pH =7). Mechanizm wymiany jonw (kationw) zaley od
charakteru sieci krystalicznej mineraw.
Czstki kaolinitu maj sztywn sie krystaliczna; dostp znajdujcych si w roztworze
jonw do przestrzeni midzypakietowych jest niemoliwy. Podstawowe powierzchnie czstki
kaolinitu s elektrycznie obojtne, dlatego te reakcje wymiany w czstkach kaolinitu
zachodz tylko na krawdziach sieci krystalicznej. Wobec tego pojemno wymienna dla
kaolinitu wynosi 3-15 mwal/100g.
Illity maj take sztywn sie krystaliczna, a ich paszczyzny podstawowe znaczny
ujemny adunek elektryczny, ktry pochodzi od nie skompensowanych adunkw
wynikajcych z przestawie diadachowych (np. Si
4+
na Al
3+
). W zwizku z tym wymiana
jonw w illitach zachodzi nie tylko na krawdziach ale i na wszystkich zewntrznych
powierzchniach paskich czstek. Std pojemno wymienna illitw jest wiksza ni kaolinitu
i wynosi 10 40 mwal/100g.
W przypadku montmorylonitu w wyniku ruchomej sieci krystalicznej wymiana
jonowa zachodzi na zewntrznych i wewntrznych powierzchniach czstki. Warto
pojemnoci wymiennej dla montmorylonitw wynosi 80 150 mwal/100g.
Poznanie skadu jonw wymiennych i zmian tego skadu w czasie ma due znaczenie
praktyczne, gdy waciwoci gruntw spoistych zale m.in. od skadu jonw wymiennych.

2.3.3 Potencja elektrokinetyczny

W zwizku ze zmienn koncentracj kationw, znajdujcych si w warstwie
dyfuzyjnej, istnieje w niej pewien spadek potencjau. Rnica potencjau pomidzy
powierzchni czstki a zewntrzn granic warstwy dyfuzyjnej nazywa si potencjaem
termodynamicznym , natomiast rnica potencjau w warstwie dyfuzyjnej nazywa si
potencjaem elektrokinetycznym . Warto potencjau jest wanym parametrem
fizykochemicznym powierzchni granicznej czstki kontaktujcej si z roztworem. Warto
i znak potencjau zaley od skadu mineralnego czstek gruntowych, wilgotnoci gruntu,
jakoci i iloci jonw znajdujcych si w roztworze wodnym, pH roztworu wodnego
zawiesiny oraz temperatury gruntu (Wiun, 1987).
25
Wikszo mineraw charakteryzuje si znakiem ujemnym potencjau
elektrokinetycznego. Gdy w zawiesinie gruntowej wszystkie czstki maj potencja tego
samego znaku to wzajemnie si odpychaj. Odpychanie jest tym wiksze, im wikszy jest ich
potencja elektrokinetyczny. Gdy potencja = 0 lub jest dostatecznie may, czstki zawiesiny
trac zdolno wzajemnego odpychania i ulegaj siom wzajemnego przycigania. Zawiesina
koaguluje, co przejawia si czeniem czstek w wiksze skupienia kaczki, ktre opadaj
i tworz galaretowaty osad o duej porowatoci. Elektrolitami powodujcymi koagulacj
mog by kwas solny lub chlorek wapnia, ktre to poprzez zmian pH zawiesiny wywouj
zmian znaku potencjau elektrokinetycznego. W celu rozdzielenia agregatw w gruncie na
oddzielne czstki gruntowe, naley zwikszy potencja elektrokinetyczny przez dodanie
odpowiedniego stabilizatora, np. roztworu amoniaku, szka wodnego czy sody. Naley
pamita, e koagulacji lub stabilizacji zawiesin towarzyszy wiele dodatkowych zjawisk, jak
wymiana jonw, zmiana gruboci warstwy wody bonkowej i warstwy dyfuzyjnej, zmiana
temperatury itp.; zjawiska te mog skomplikowa przebieg reakcji.

2.3.4 Zjawiska elektrokinetyczne

Pory w gruncie tworz siatk kanalikw o zmiennych przekrojach. Na ciankach tych
kanalikw i na pojedynczych czstkach znajduje si podwjna warstwa jonowa i silnie
zwizana woda bonkowata. W gruntach drobnoziarnistych przepyw wody tymi kanalikami
jest utrudniony, poniewa woda bonkowata wypeniajca pory stawia duy opr. Jeli przez
grunt przepuci si stay prd elektryczny, to wskutek jego dziaania pewna cz warstwy
dyfuzyjnej kationw zostanie przemieszczona stycznie do warstwy utwierdzonej i nastpi
przepyw wody w kierunku elektrody o przeciwnym znaku. Zjawisko to nazywa si
przepywem elektroosmotycznym. Zostao ono po raz pierwszy odkryte przez Reussa
w 1807 roku na Uniwersytecie Moskiewskim (Wiun, 1987). Schemat przyrzdu Reussa
pokazano na rys. 2.9. Do pasty gruntowej (iu) wciska si dwie szklane rurki i wypenia je
wod. W jednej rurce umieszcza si katod, w drugiej anod i wcza stay prd elektryczny.
Po pewnym czasie mona stwierdzi, e poziom wody przy katodzie podnis si, przy
anodzie obniy si i wystpio tu zmtnienie wody wskutek dopywu czstek iowych.
Dowiadczenie to ilustruje wyranie zarwno przepyw elektroosmotyczny wody, jak
i zjawisko wdrwki czstek staych, majcych potencja elektrokinetyczny, do elektrody
26
odmiennego znaku. Zjawisko wdrwki czstek staych nazywa si elektroforez lub
elektrokataforez.

Rysunek 2.8. Schemat przyrzdu Reussa: 1 rurka szklana, 2 kuweta szklana, 3 grunt (i),
4 parafina, 5 katoda, 6 anoda (Kollis, 1966)

Znane jest zjawisko odwrotne do elektroosmozy, a mianowicie przy przemieszczaniu
si wody wzgldem czstek staych (filtracji) powstaje potencja elektryczny, tzw. potencja
przepywu. Zjawisko elektroosmozy wykorzystuje si do osuszania gruntw, do
wprowadzania elektrolitw do gruntu w celu jego wzmocnienia lub uszczelnienia (w Polsce
metoda cebertyzacji) i do zagszczania gruntw spoistych (w wyniku wytwarzania si pod
wpywem elektroosmozy w wodzie porowej znacznego ujemnego cinienia porowego).

2.3.5 Zjawisko tiksotropii

Pod pojciem zjawisk tiksotropowych lub tiksotropii w chemii koloidw rozumie si
zdolno pewnych ukadw koloidalnych do rozrzedzania si pod wpywem dziaania
mechanicznego (wibracji, wstrzsw, mieszania, dziaania ultradwikw itp.) a nastpnie
powrotu do poprzedniego stanu, w ktrym orodek wykazuje cechy ciaa staego, gdy
dziaanie to ustanie. Tak wic tiksotropia to zjawisko przechodzenia elu w zol i odwrotnie,
wskutek tylko mechanicznych oddziaywa. Zjawisko tiksotropii rni si od koagulacji tym,
e w czasie koagulacji powstaj oddzielne kaczki, nie poczone midzy sob, natomiast
1
2
1
3
4
5
6
0 0
h
h
27
tworzenie si elu obejmuje wszystkie czstki zawiesiny, z ktrych po pewnym czasie
powstaje ciga struktura komrkowa (Wiun, 1987).
Waciwoci tiksotropowe maj grunty zawierajce czstki iowe o rozmiarach
koloidw (< 0,002 mm), mimo, e szkielet tych gruntw moe si skada z czstek pyowych
i ziaren drobnego piasku. Czstki iowe i koloidalne tworz pomidzy wikszymi ziarnami
tiksotropowe spoiwo w postaci cigej siatki przestrzennej, nadaj gruntowi spoisto
i wytrzymao. Struktura triksotropowa spoiwa gruntu moe by naruszona wskutek drga
i wibracji, ktre powoduj znaczne uplastycznienie gruntu, a nawet jego upynnienie.
Zjawisko tiksotropii mona zaobserwowa na budowach, gdy pod wpywem wibracji
powodowanej przez gsienice koparek lub spycharek grunt si upynnia do gbokoci
ok. 40 cm oraz podczas wbijania pali. Wzmocnienie tiksotropowe wystpujce po ustaniu
dziaania wibracji na grunt jest powodowane tworzeniem nowych wiza strukturalnych,
zwikszeniem ich iloci i siy. Zarwno osabienie, jak i wzmocnienie tiksotropowe moe by
znaczne i powinno by brane pod uwag przy projektowaniu i wykonywaniu robt
budowlanych.
Pomimo praktycznego uytkowania zawiesin tiksotropowych nie wyjaniono jeszcze
dokadnie mechanizmu powstawania tego zjawiska. Najbardziej prawdopodobne jest
przypuszczenie, e najwiksze siy molekularnego przycigania wystpuj midzy
krawdziami i powierzchniami czstek iowych, poniewa na krawdziach s utwierdzone
kationy, a na powierzchniach paskich aniony. Czstki iowe znajdujce si w zolu
(zawiesinie) o maej koncentracji maj mono wykonywania ruchw obrotowych po
pewnym czasie wskutek uderze otrzymywanych od drgajcych wolnych moleku wodnych
(ruchy cieplne) stykaj si prostopadle do siebie, tworzc ponownie struktur komrkow
(el).
28
3 KLASYFIKACJA GRUNTW I WACIWOCI
FIZYCZNE

3.1 Uziarnienie i charakterystyki uziarnienia

Szkielet gruntowy skada si z ziaren (d > 0,05 mm) i czstek (d < 0,05 mm) rnej
wielkoci i ksztatu. Ziarna wiksze od 0,05 mm mona rozrni okiem nieuzbrojonym lub
przy pomocy lupy. Czstki o wymiarach 0,05 mm 1 mona wyrni pod mikroskopem
zwykym. Dla zbadania ksztatu i wielkoci czstek < 1 konieczne jest zastosowanie
mikroskopu elektronowego.
Ziarna i czstki gruntowe nie maj regularnego ksztatu geometrycznego, dlatego
wikszo ich oznaczana jest na podstawie umownych charakterystyk innych dla ziaren
i innych dla czstek. Jako wielkoci porwnawcze przyjmuje si w tym celu tzw. rednice
zastpcze.
Ziarna i czstki gruntu dzielone s wg wielkoci na grupy zwane frakcjami. Wedug
normy PN-86/B-02480 wyrniamy pi nastpujcych frakcji:
kamienista f
k
o ziarnach d > 40 mm
wirowa f

o ziarnach d = 40 2 mm
piaskowa f
p
o ziarnach d = 2 0,05 mm
pyowa f

o czstkach d = 0,05 0,002 mm

iowa f
i
o czstkach d < 0,002 mm
Okrelajc ilo poszczeglnych frakcji w danym gruncie okrela si jego uziarnienie
(skad granulometryczny). Tak wic uziarnienie gruntu okrela si procentow zawartoci
poszczeglnych frakcji w stosunku do ciaru caej prbki badanego gruntu.
Wedug normy PN-EN ISO 14688 grunty naley przyporzdkowa do okrelonej grupy
na podstawie ich skadu granulometrycznego, niezalenie od wilgotnoci i zagszczenia,
z uwzgldnieniem nastpujcych charakterystyk:
skadu granulometrycznego
plastycznoci
zawartoci czci organicznych
genezy.

29
Tabela 3.1. Porwnanie frakcji w gruntu w normach PN-86/B-02480 i PN-EN ISO 14688
Frakcje wg PN-EN ISO 14688-2 Frakcje wg PN-86/B-02480
Grunty
Rodzaj
gruntu
Symbol
Wymiary
czstek
w mm
Wymiary
czstek
w mm
Symbol Frakcje Grunty
Due gazy
(Large boulder)
LBo >630
Gazy (Boulder) Bo >200630
BARDZO
GRUBOZIARNISTE
Kamienie
(Cobble)
Co >63-200

KAMIENISTE
wir (Gravel)
wir gruby
(Coarse gravel)
wir redni
(Medium gravel)
wir drobny
(Fine gravel)
Gr
CGr

MGr

FGr
>2,063
>2063

>6,320

>2,06,3
>2,040 f

wirowa
GRUBO-
ZIARNISTE
GRUBOZIARNISTE
Piasek (Sand)
Piasek gruby
(Coarse sand)
Piasek redni
(Medium sand)
Piasek drobny
(Fine sand)
Sa
CSa

MSa

FSa
>0,0632,0
>0,632,0

>0,20,63

>0,0632,0
>0,052,0
>0,52,0
>0,250,5
0,050,25
f
p
piaskowa
piasek gruby
piasek redni
piasek drobny
DROBNO-
ZIARNISTE
Py (Silt)
Py gruby
(Coarse silt)
Py redni
(Medium silt)
Py drobny
(Fine silt)
Si
CSi

MSi

FSi
>0,0020,06
3
>0,020,063

>0,00630,0
2

>0,0020,00
63
0,0020,0
5
f

pyowa
DROBNO-
ZIARNISTE
DRONOZIARNISTE
I (Clay) Cl 0,002 0,002 f
i
iowa


Okrelenie ilociowego podziau poszczeglnych frakcji (ziaren, czstek) w badanej
prbce wykonuje si dwoma rodzajami metod:
1. metody bezporednie - oparte na pomiarze rzeczywistych wymiarw czstek
gruntowych. Do metod bezporednich naley analiza sitowa oraz niekiedy stosowane
badania mikroskopowe, ktrych celem jest okrelenie ksztatu czstek gruntu, a nie
skadu granulometrycznego gruntu.
2. metody porednie, w ktrych wielko czstek gruntu zastpuje si rednicami
teoretycznych kulek. W grupie metod porednich rozrniane s metody oparte na
procesie sedymentacji oraz metody rozdziau frakcji w strumieniu cieczy lub gazu.
metod poredni jest analiza areometryczna.


30
Analiza sitowa polega na przesiewaniu wysuszonej w temperaturze 105 110 C prbki
gruntu niespoistego przez odpowiedni komplet sit o rnych wymiarach oczek i obliczaniu
w procentach masy ziaren pozostajcych na kolejnych sitach, w stosunku do cakowitej masy
badanej prbki (Pisarczyk, 1999).
Komplet sit skada si z 9 sit o nastpujcych wymiarach oczek kwadratowych siatki:
40, 25, 10, 2, 1, 0,5, 0,25, 0,10, 0,071 lub 0,063 mm. Czas przesiewania prbki na wstrzsarce
wynosi 5 min. Przesiewanie uznaje si za zakoczone, jeeli prbka kontrolna nie wykazuje
przechodzenia ziaren przez sita.
Zawarto wagow ziaren gruntu pozostaych na kadym sicie oblicza si ze wzoru:
% 100
m
m
Z
s
si
i
= (3.1)
gdzie:
m
si
masa suchych ziaren pozostaych na sicie,
m
s
masa caej suchej prbki wzitej do analizy.
Majc wyznaczone wartoci Z
i
, oblicza si kolejno ich sumy, przy czym rozpoczyna
si od sita najgrubszego, a nastpnie sporzdza si wykres uziarnienia (krzyw uziarnienia)
gruntu.
Analiza areometryczna polega na przygotowaniu jednorodnej zawiesiny badanego
gruntu i wyznaczeniu za pomoc areometru jej gstoci objtociowej
zi
, zmieniajcej si
w miar opadania czstek zawiesiny (rys. 3.1).
Gsto objtociowa zawiesiny
zi
zaley od masy zawartych w niej czstek gruntu
i moe by wyznaczona wedug wzoru:
s
w si
w si w
si
si
si zi
m
m
m
1 m

+ =

\
|

|
|
.
|

+ =
(3.2)
gdzie:
m
si
masa czstek gruntu znajdujcych si w danym czasie t
i
na okrelonej
gbokoci H
i
w jednostce objtoci zawiesiny,

s
gsto waciwa czstek gruntu,

w
gsto waciwa wody.




31
Po przeksztaceniu wzoru wyznacza si mas czsteczek w jednostce objtoci zawiesiny:
) ( 1000
R
m
w s
s i
s
w s
w zi
si


=


= (3.3)
gdzie:

zi
gsto objtociowa zawiesiny w czasie t
i
,
R
i
= (
zi

w
) 1000 skrcony wskanik areometru (areometry maj skal
od 10 do 30).
Bezporednio po dokadnym wymieszaniu zawiesiny w cylindrze otrzymuje si
w kadym punkcie zawiesiny jednakow zawarto takich samych czstek. Z chwil
postawienia cylindra z zawiesin na stole rozpoczyna si sedymentacja (opadanie) czstek.
Prdko opadania czstek w cieczy zaley od ich rednicy i lepkoci cieczy. Czstki
o jednakowych wymiarach opadaj na caej wysokoci cylindra z jednakow prdkoci.
W dolnych partiach zawiesiny na miejsce czstek, ktre opady niej, wchodz od gry w tej
samej iloci czstki o tych samych wymiarach. W zwizku z tym gsto objtociowa
zawiesiny w tych poziomach w pocztkowym okresie nie zmienia si. Zmienia si natomiast
gsto zawiesiny w grnych partiach cieczy, poniewa na miejsce wikszych czstek, ktre
opady w d, nie mog wej od gry takie same nastpne czstki, gdy zdyy ju opa
poniej rozpatrywanego poziomu. Po upywie czasu t
i
na gbokoci H
i
poniej zwierciada
zawiesiny w cylindrze nie bdzie czstek o rednicy rwnej lub wikszej ni d
i
.
rednic tych czstek oblicza si z przeksztaconego wzoru Stokesa:
) (
2 / 1
180
(

=
i
i
w s
i
t
H
g
d


(3.4)
gdzie:

i
i
i
t
H
= prdko opadania czstek [mm/s],
wspczynnik lepkoci dynamicznej wody,
d
i
rednica zastpcza czstki,

w
gsto waciwa wody,
g przyspieszenie ziemskie,

s
gsto waciwa czstek.



32
Rysunek 3.1. Schemat pomiaru gstoci zawiesiny za pomoc areometru: a) areometr,
b) pomiar: 1 cylinder z zawiesin, 2 areometr, (H
i
gsto zanurzenia rodka wyporu
nurnika areometru, c poprawka na menisk) (Pisarczyk, 1999)

W celu uproszczenia oblicze odczyty gstoci (skrconego wskanika R
i
) wykonuje
si w okrelonych czasach t
i
, a nastpnie z tablic dla tych czasw odczytuje si rednice
wzorcowe D
wz
. rednic czstek d
i
oblicza si z uproszczonego wzoru:
k D d
wz i
=

(3.5)
gdzie:
k wspczynnik zaleny od R
i
(odczytywany z odpowiednich tablic),
D
wz
rednice wzorcowe (odczytywane z tablic).
Procentow zawarto czstek o rednicach zastpczych mniejszych i rwnych d
i
wyznacza
si ze wzoru:
) (
% 100
m
R
100
m
1000 m
Z
s w s
i s
s
si
i



=

=
(3.6)
gdzie:
m
s
masa suchej prbki pobranej do analizy (mas m
s
oblicza si na podstawie
masy prbki wilgotnej wzitej do analizy i okrelonej jej wilgotnoci),

s
i
w
gsto waciwa czstek i gsto waciwa wody.
Majc obliczone wartoci d
i
i Z
i
sporzdza si wykres uziarnienia.
1
2
d
i
, t
i

c
H
i

-10
0
10
20
a) b)
mm
5,56,5
3235
r
u
r
k
a

n
u
r
n
i
k

p
o
d
z
i
a

k
a

4
5

5
5

4
5

5
0

4
5

5
5

l
=
7
8

8
4

h
1
+
h
0
=
7
8

8
4

20
30
10
0
10
h
0

30
33
Po wykonaniu analizy granulometrycznej (metod sitow lub sitowo-areometryczn)
i obliczeniu procentowych zawartoci masy ziaren i czstek (o wymiarach mniejszych od
kolejnych rednic d
i
) sporzdza si wykres uziarnienia (krzywe uziarnienia). Wykresy te
nanosi si na siatk plogarytmiczn, gdzie na osi odcitych podano w skali logarytmicznej
rednice ziarn i czstek, a na osi rzdnych w skali dziesitnej ich procentowe zawartoci
(rys. 3.2). Norma PN-EN ISO 14688 wprowadza now klasyfikacj gruntw std nieco inny
wygld siatki, na ktr nanoszona jest procentowa zawarto frakcji gruntu (rys.3.3)
Z wykresw krzywych uziarnienia mona wyznaczy:
procentowe zawartoci poszczeglnych frakcji (niezbdne do okrelenia rodzaju
gruntu),
rednice czstek d
10
, d
30
, d
60
(niezbdne do okrelenia wskanikw uziarnienia gruntu)
oznaczajce rednice czstek, ktre wraz z mniejszymi stanowi 10, 30, 60 %.


Rysunek 3.2. Krzywe uziarnienia gruntw wg normy PN-86/B-02480: 1 grunt kamienisty, 2
wir, 3 pospka gliniasta, 4 piasek redni, 5 glina, 6 py, 7 il (Pisarczyk, 1999)



F R A K C J E
iowa pyowa
piaskowa wirowa kam.
rednica zastpcza ziarna (czstki)d, mm 0
,
0
0
1

0
,
0
0
2

0
,
0
0
3

0
,
0
0
4

0
,
0
0
5

0
,
0
0
6

0
,
0
0
8

0
,
0
1

0
,
0
2

0
,
0
3

0
,
0
4

0
,
0
5

0
,
0
6

0
,
0
8

0
,
1

0
,
2

0
,
3

0
,
4

0
,
5

0
,
6

0
,
8

1

2

3

4

5

6

8

1
0

2
0

3
0

4
0

5
0

6
0

8
0

1
0
0

z
a
w
a
r
t
o

z
i
a
r
n

(
c
z

s
t
e
k
)

o

r
e
d
n
i
c
y

m
n
i
e
j
s
z
e
j

n
i

d
,

%

100%
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
40
50
100%
90
80
70
60
30
20
10
0
7
6
5
4
3
2
1
f
k

f

f
p

f

f
i

x
d
34
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
0.001 0.01 0.1 1 10 100
Si Sa Gr Cl C
Frakcje wg PN-86/B-02480
iowa
pyowa piaskowa wirowa
kamienista
z
a
w
a
r
t
o

z
i
a
r
e
n

o

r
e
d
n
i
c
y

<

"
d
"
,
%
rednica zastpcza ziaren - d,mm
Frakcje wg PN-EN ISO 14688-1
0
.
0
0
6
3
0
.
0
2
0
.
2
0
.
6
3
6
.
3
2
0
0
.
0
0
2
0
.
0
0
6
32
6
3
FSi MSi CSi FSa MSa CSa FGr MGr CGr

Rysunek 3.3. Porwnanie podziaek uywanych w klasyfikacji gruntw wg norm
PN-86/B-02480 i PN-EN ISO 14688

Uziarnienie gruntu charakteryzuj dwa wskaniki:
wskanik krzywizny uziarnienia:

) (
60 10
2
30
d d
d
C

=
(3.7)

wskanik rnoziarnistoci (uziarnienia gruntu):
10
60
d
d
U =
(3.8)
Zalenie od wskanika rnoziarnistoci grunty dzieli si na:
rwnoziarniste, gdy 1 U 5 (np. piaski wydmowe, lessy),
rnoziarniste, gdy 5 U 15 (np. gliny holoceskie),
bardzo rnoziarniste, gdy U > 15 (np. gliny zwaowe, pospki).

35
Znajomo wskanikw uziarnienia jest przydatna przy ocenie gruntu na nasypy ze
wzgldu na atwo zagszczania. Przydatne na nasypy pod tym wzgldem s grunty dobrze
uziarnione. Grunt jest dobrze uziarniony, jeeli C = 1 3, a U > 4 dla wirw lub U > 6 dla
piaskw. Norma PN-EN ISO 14688 wprowadza now charakterystyk krzywej uziarnienia
(tab.3.2) Znajomo wskanika U oraz rednicy d
10
(tzw. rednica miarodajna) jest te
niezbdna do okrelenia wspczynnika filtracji gruntu.

Tabela 3.2. Charakterystyka krzywej uziarnienia wg normy PN-EN ISO 14688
Charakterystyka krzywej
uziarnienia
Wskanik krzywizny C
u
Wskanik rnoziarnistoci C
c

grunty wielofrakcyjne >15 1 do 3
grunty kilkufrakcyjne 6 do 15 <1
grunty jednofrakcyjne <6 <1
grunty le uziarnione przewanie wysoki rnie (przewanie < 0,5)


3.2 Parametry opisujce wasnoci fizyczne

Cechy fizyczne gruntu mona podzieli na podstawowe i od nich pochodne (Pisarczyk,
1999). Do p po od ds st ta aw wo ow wy yc ch h c ce ec ch h f fi iz zy yc cz zn ny yc ch h g gr ru un nt t w w zalicza si:
wilgotno w,
gsto waciw
s
,
gsto objtociow ,
cechy te oznaczane s na podstawie bada laboratoryjnych.
Majc oznaczone podstawowe cechy fizyczne gruntu, mona obliczy c ce ec ch hy y od nich
p po oc ch ho od dn ne e, , a mianowicie:
gsto objtociow szkieletu gruntowego
d
,
porowato n i wskanik porowatoci e,
wilgotno cakowit w
r
i stopie wilgotnoci S
r
,
stopie zagszczania I
D
i wskanik zagszczania I
s
,
wskanik plastycznoci I
P,
stopie plastycznoci I
L
, wskanik stanu I
c

Orodek gruntowy jest zbiorowiskiem oddzielnych ziaren i czstek, midzy ktrymi
znajduj si pory, wypenione najczciej wod zawierajc pcherzyki powietrza (rys. 3.4).
36
Rysunek 3.4. Skadniki gruntu (Wiun, 1987)

Zgodnie z rysunkiem mona przedstawi nastpujce zalenoci:
p s a w s
V V V V V V + = + + = (3.9)
w s m
m m m + =
(3.10)
gdzie:
V objto gruntu,
V
s
objto szkieletu gruntowego,
V
w
objto wody,
V
a
objto powietrza,
V
p
= V
w
+ V
a
objto porw,
m
m
masa gruntu wilgotnego,
m
s
masa szkieletu czstek gruntowych,
m
w
masa wody.

3.2.1 Podstawowe cechy fizyczne gruntu

Wilgotnoci gruntu w nazywamy procentowy stosunek masy wody m
w
zawartej
w jego porach do masy szkieletu gruntowego m
s
:
% 100
m
m
w
s
w
=
(3.11)
gdzie:
m
w
masa wody,

Wolna woda
Pcherzyki powietrza
Woda
bonkowa
Powietrze
Woda
Czstki
stae
M
w
M
s
V
a

V
w

V
s

V
37
m
s
masa czstek gruntu (szkieletu gruntowego).
Wilgotno gruntu w warunkach laboratoryjnych oznacza si metod suszenia
w temperaturze 105 110 C, poniewa w tej temperaturze z gruntu uwalniana jest woda
wolna, kapilarna i bonkowata. Czas suszenia do staej masy wynosi od kilku do kilkunastu
godzin, zalenie od spoistoci gruntw.
Wilgotno gruntu mona jeszcze okrela metodami przyspieszonymi, szczeglnie
przydatnymi w warunkach terenowych a mianowicie (Dec, 1975):
aparatu karbidowego,
pikometru wodnego,
pikometru powietrznego,
aparatury elektronicznej,
aparatury radioizotopowej.
Wilgotno, jak ma grunt w stanie naturalnym, nazywa si wilgotnoci naturaln
w
n
. Orientacyjne wartoci wilgotnoci naturalnej gruntw wystpujcych na terenie Polski
podano w tabeli 3.3.
Gstoci waciw gruntu
s
nazywa si stosunek masy szkieletu gruntowego m
s

do jej objtoci V
s
. Oblicza si j wg wzoru:
s
s
s
V
m
=
(3.12)
gdzie:
m
s
masa czstek gruntu,
V
s
objto samych czstek (szkieletu gruntowego).
Gsto waciw gruntu oznacza si za pomoc pirometru, zgodnie z norm
PN-88/B-04481. Do bada przygotowuje si jednorodn prbk wysuszonego
i sproszkowanego gruntu o masie 25 50 g, zalenie od rodzaju gruntu. Po wykonaniu
niezbdnych oznacze gsto waciw gruntu oblicza si wg wzoru:
) (
) (
wg t g wt
w t g
s
m m m m
m m
+

=
(3.13)
gdzie:
m
g
masa pikometru i gruntu wysuszonego przy temperaturze 105 110 C,
m
wt
masa pikometru napenionego do kreski wod destylowan przy
temperaturze, w ktrej oznaczono m
wg
,
m
wg
masa pikometru z gruntem i wod wypeniajc pikometr do kreski,
38
m
t
masa pikometru wysuszonego przy temperaturze 105 110C,

w
gsto waciwa wody.
Gsto waciwa gruntu zaley od skadu mineralnego gruntu lub skay i wynosi od
1,4 do 3,2 g/cm
3
. Dla gruntw mineralnych
s
= 2,65 2,78 g/cm
3
.
Gsto objtociowa gruntu jest to stosunek masy prbki gruntu do objtoci tej
prbki cznie z porami. Gsto objtociow okrela si ze wzoru:
V
m
m
=
(3.14)
gdzie:
m
m
masa prbki gruntu [kg, g],
V objto prbki gruntu [kg, cm].
Gsto objtociowa gruntu jest wielkoci zmienn zalen od porowatoci gruntu,
wilgotnoci i gstoci waciwej. Orientacyjne wartoci gstoci objtociowych wybranych
gruntw przedstawiono w tabeli 3.3.

Tabela 3.3. Orientacyjne wartoci wilgotnoci naturalnej w
n
i gstoci objtociowej
gruntw (Pisarczyk, 1999)
Nazwa gruntw w
n
[%] [g/cm
3
]

grunty gruboziarniste
grunty gruboziarniste (niespoiste)
grunty drobnoziarniste (spoiste)
grunty prchnicze
namuy organiczne
torfy
3 23
3 28
5 50
5 40
20 150
25 1500
1,70 2,10
1,60 2,05
1,70 2,25
1,50 2,00
1,30 1,90
1,10 1,80

Gsto objtociow gruntu oznacza si na prbkach o nienaruszonej strukturze
wg normy PN-88/B-04481. W laboratorium, zalenie od cech gruntu i wielkoci dostarczonej
prbki, gsto objtociow mona oznaczy jedn z nastpujcych metod (Pisarczyk
i Rymsza, 1988):
waenie w cieczach organicznych,
waenie w wodzie prbki oparafinowanej,
oznaczanie w piercieniu w cylindrze,
oznaczanie w rtci.
39
W gruntach kamienistych i wirach pobranie prbki cylindrem jest prawie niemoliwe,
w tym przypadku gsto objtociow mona wyznaczy metod doka, wac wydobyty
grunt i mierzc jego objto jedn z nastpujcych metod (Pisarczyk, 1977):
piasku kalibrowanego,
aparatu membranowego,
folii i wody.

3.2.2 Cechy fizyczne pochodne od cech podstawowych

Gsto objtociowa szkieletu gruntowego
d
jest to stosunek masy szkieletu
gruntu (masa ziaren i czstek) w danej prbce do jej objtoci pierwotnej (razem z porami).
Wyznacza si j ze wzoru:
n
s
d
w 100
100
V
m
+

= =
(3.15)
gdzie:
m
s
masa prbki wysuszonej do staej wagi w temperaturze 105 110 C,
V objto prbki gruntu przed wysuszeniem,
gsto objtociowa gruntu,
w
n
wilgotno naturalna gruntu.
Znajomo gstoci objtociowej szkieletu jest konieczna do obliczenia porowatoci,
wskanika porowatoci i wskanika zagszczania nasypw.
Porowatoci gruntu n nazywamy stosunek objtoci porw V
p
w danej prbce
gruntu do objtoci caego gruntu V (szkielet gruntu + pory). Porowato oblicza si ze
wzoru:
V
V
n
p
=
(3.16)
Wobec trudnoci bezporedniego pomiaru objtoci porw V
p
i objtoci szkieletu V
s

wykorzystuje si metod poredni, opart na zalenociach wynikajcych z rysunku 3.5.





40

Rysunek 3.5. Objto skadnikw gruntu
Wykorzystujc nastpujce wzory:
p s
V V V + =
,
s
s
s
V
m
=
oraz
V
m
s
d
=

otrzymuje si zaleno:
s
d s
s
d
m
s
p
1
V
1
V
V V
V
V
n
s
s

= =

= =

(3.17)
Porowato gruntu zaley od struktury gruntu. Grunty o strukturze ziarnistej (piaski,
wiry) maj mniejsz porowato ni grunty spoiste, ktrych czstki tworz przewanie
struktur komrkow lub kaczkow.
Przyjmujc, e grunt skada si z ziarn kulistych o jednakowych rednicach, to
uzyskuje si (Wiun, 1987):
maksymaln porowato w przypadku kul uoonych w siatk szecianw (kula nad
kul),
476 , 0 d
6
d
d n
3
3
3
max
=
|
|
.
|

\
|

=
(3.18)
minimaln porowato, gdy rodki kul s uoone w wierzchokach romboedrw (kula
oparta na trzech kulach 258 , 0 n
min
= ).
Z powyszego wynika, e porowato gruntu rwnoziarnistego nie zaley od
wielkoci rednic ziaren, lecz tylko od sposobu ich uoenia. Porowato rwnoziarnistych
piaskw i wirw mieci si w zakresie podanym powyej, piaski rnoziarniste mog mie
porowato mniejsz.

V

=

V
P

+

V
S
V
P
-objto porw
V
S
-objto
szkieletu
V=1,0
1,0
1
,
0

41
Wskanikiem porowatoci gruntu e nazywamy stosunek objtoci porw V
p
do
objtoci czstek gruntu (szkieletu gruntowego) V
s
. Wskanik ten oblicza si ze wzoru:
d
d s
V
V
V
V
p
p
s
p
n 1
n
1
V V
V
V
V
e
p
p

= =
(3.19)
Pomidzy wskanikiem porowatoci a porowatoci istniej zalenoci, ktre ilustruje
rysunek 3.6.
e 1
e
n
+
=
(3.20)







Rysunek 3.6. Schemat
opisujcy zalenoci pomidzy
porowatoci a wskanikiem
porowatoci (Pisarczyk, 1999)

Wskanik porowatoci gruntw niespoistych waha si w granicach 0,31,0 a w gruntach
spoistych moe by znacznie wikszy.
W celu okrelenia stanu zawilgocenia gruntu i sprawdzenia, w jakim stopniu pory
w gruncie s wypenione wod, naley wyznaczy jego wilgotno cakowit i stopie
wilgotnoci.
Grunt ma wilgotno cakowit, gdy jego pory s cakowicie wypenione wod.
Wilgotno cakowit w
r
w procentach oblicza si ze wzoru:

) (
% 100
e
100
n 1
n
w
s
w
s
w
r

=
(3.21)





gaz
woda
szkielet
gruntowy
1
+
e

e

1

a
n
S
r

n

1
-
n

1

42
Stopie wilgotnoci gruntu S
r
okrela stopie wypenienia porw gruntu wod.
Obliczamy go ze wzoru:
r
n
m
V
m
V
p
w
r
w
w
100
100
V
V
S
s
w p
s
w w
=

= =

(3.22)
Zalenie od wartoci stopnia wilgotnoci gruntu S
r
rozrniono nastpujce stany
zawilgocenia gruntw niespoistych (PN-86/B-02480):
suchy, jeeli S
r
= 0,
mao wilgotny, jeeli 0 < S
r
0,4,
wilgotny, jeeli 0,4 < S
r
0,8,
nawodniony, jeeli 0,8 < S
r
1,0.
Maksymaln wartoci stopnia wilgotnoci S
r
, przy ktrej pory s cakowicie
wypenione wod, jest 1. W innych przypadkach w porach gruntu obecne jest rwnie
powietrze (para wodna).


3.3 Parametry zagszczania gruntw

Orodek gruntowy, a wic i grunt nasypowy skada si z oddzielnych ziaren i czstek,
pomidzy ktrymi istniej pory wypenione wod i powietrzem. Proces zagszczania
powoduje szczelniejsze uoenie tych skadnikw w jednostce objtoci. Maksymalne,
teoretycznie moliwe zagszczenie mona uzyska przy cakowitym wyeliminowaniu porw,
co jest jednak praktycznie niemoliwe. W rzeczywistoci znaczn cz gruntu stanowi pory.
Wskutek tego gsto waciwa
s
i objtociowa rni si znacznie. W celu zwikszenia
zagszczenia gruntu, a tym samym zmniejszenia jego porowatoci, naley pokona tarcie
midzy czsteczkami, a w gruntach spoistych take oddziaywanie wody zawartej w porach
(cinienie kapilarne i siy midzyczsteczkowe). Skuteczno zagszczania gruntu podczas
wbudowywania go w nasyp zaley wic od rodzaju gruntu i jego wilgotnoci oraz od gruboci
zagszczanych warstw, energii i sposobu zagszczania (typu, ciaru, liczby przej maszyny
zagszczajcej).
Przy zagszczeniu tego samego gruntu w jednakowy sposb i z jednakow energi
uzyskuje si rne zagszczenie, zalenie od wilgotnoci gruntu. W przypadku gruntw
spoistych i niektrych gruntw niespoistych mona znale tak wilgotno, przy ktrej
43
uzyskuje si najwiksze zagszczenie. Wilgotno tak nazwano wilgotnoci optymaln
w
opt
.
Zaleno pomidzy gstoci objtociow szkieletu gruntowego
d
a wilgotnoci
przy staej energii zagszczania oraz metod okrelania wilgotnoci optymalnej w
opt
, przy
ktrej uzyskuje si najwiksze zagszczenie gruntu
ds
dla okrelonej energii opracowa
Proctor. Udowodni, e maksymalne zagszczenie jest tym wiksze, im wiksza jest energia
zagszczania, oraz e wartoci w
opt
i
ds
zale od rodzaju gruntu.
Do wyznaczania wilgotno optymalnej Proctor zaproponowa prb odtwarzajc
technologiczny proces zagszczania gruntu (na budowie). Prba ta polega na ubijaniu gruntu
w znormalizowany sposb w pojemniku walcowym. Po zagszczeniu kilku prbek tego
samego gruntu o rnych wilgotnociach otrzymane wartoci
d
nanosi si na wykres,
z ktrego odczytuje si w
opt
odpowiadajce maksymalnej gstoci szkieletu gruntowego
dmax

(rys. 3.7). Naley zauway, e maksymalnej gstoci objtociowej szkieletu
ds
nie
odpowiada maksymalna gsto objtociowa
max
(Biernatowski i in., 1987).
Rysunek 3.7. Wpyw wilgotnoci na zagszczenie gruntu: 1 krzywa zagszczenia, 2 krzywa
cakowitego nasycenia (teoretycznie maksymalne zagszczenie; Biernatowski i in., 1987)

Miernikiem charakteryzujcym jako zagszczenia gruntu wbudowanego w nasyp jest
wskanik zagszczania gruntw I
s
wyraajcy si wzorem:
ds
dnas
s
I

=
(3.23)
gdzie:

dnas
gsto objtociowa szkieletu gruntu w nasypie,

ds
maksymalna gsto objtociowa szkieletu gruntu.

2700
2300
1900
1500
1100
0 5 10 15 20 25 30
Wilgotno [%]
G

s
t
o

o
b
j

t
o

c
i
o
w
a

s
z
k
i
e
l
e
t
u

d

[
k
g
/
m
3
]

2
1

dmax
44
W gruntach niespoistych pozbawionych frakcji ilastej i pylastej pojcie wilgotnoci
optymalnej praktycznie nie wystpuje, a wpyw wilgotnoci na zagszczanie jest mniej
wyrany. Maksymalne zagszczenie gruntw uzyskuje si przez wibracj, a nie ubijanie.
Zagszczenie gruntw niespoistych, zarwno w stanie naturalnym, jak te sztucznie
zagszczonych mierzy si stopniem zagszczenia I
D
.
Stopie zagszczania gruntw niespoistych I
D
jest to stosunek zagszczenia
wystpujcego w stanie naturalnym do najwikszego moliwego zagszczenia danego gruntu.
Zagszczenie gruntu w stanie naturalnym okrela si jako rnic objtoci prbki
gruntu w stanie najbardziej lunym V
max
i naturalnym V. Najwikszym moliwym
zagszczeniem gruntu okrela si rnic objtoci prbki gruntu w stanie najbardziej lunym
V
max
i najbardziej zagszczonym V
min
.
Zalenoci te przedstawiono na rysunku 3.8.

Rysunek 3.8. Zmiana objtoci porw w piasku w miar jego zagszczania: a) objto piasku
najbardziej lunego, b) objto w naturze (porednia), b) objto piasku najbardziej
zagszczonego (Pisarczyk, 1999)

Stopie zagszczania oblicza si ze wzoru:
min max
min max
min max
max
min max
max
min max
max
min max
max
d d
d d
d
d
V
V
V
V
V
V
V
V
p p
p p
D
e e
e e
V V
V V
V V
V V
I
s
p
s
p
s
p
s
p

=
(3.24)
gdzie:
e
max
wskanik porowatoci maksymalnej obliczany dla gstoci objtociowej

dmin
przy najbardziej luno usypanym gruncie suchym,
e
min
wskanik porowatoci minimalnej obliczany dla gstoci objtociowej
dmin

przy moliwie najwikszym zagszczeniu gruntu suchego przez wibracj (bez
zniszczenia ziarn),
V
max
-V=V
pmax
-V
p
V
p
V
pmax

V
pmin

V
s
V
s V
s

V
m
a
x

V
m
i
n

V
m
a
x
-
V
m
i
n
=

V
p
m
a
x
-
V
p
m
i
n

a) b) c)
45
e wskanik porowatoci naturalnej odpowiadajcy
d
.
Od stopnia zagszczenia zaley stan gruntw niespoistych. Rozrnia si cztery stany
gruntw niespoistych (PN-86/B-02480), a mianowicie:
0 < I
D
0,33 - grunt luny,
0,33 < I
D
0,67 - grunt rednio zagszczony,
0,67 < I
D
0,8 - grunt zagszczony,
I
D
> 0,8 - grunt bardzo zagszczony.
Maksymalna warto stopnia zagszczenia I
D
= 1, 0.

Tabela 3.4. Klasyfikacja zagszczenia gruntw wedug PN-EN ISO 14688-2
Nazwa Stopie zagszczenia I
D
[%]
bardzo lune 0 do 15
lune 15 do 35
rednio zagszczone 35 do 65
zagszczone 65 do 85
bardzo zagszczone 85 do 100



3.4 Parametry spoistoci gruntw

Plastycznoci nazywa si zdolno gruntu do poddawana si trwaym
(nieodwracalnym) odksztaceniom przy staej objtoci, bez pkni i kruszenia si. Cech t
wykazuj tylko te grunty, ktre zawieraj w swoim skadzie czstki zbudowane z mineraw
ilastych. Stan gruntw drobnoziarnistych (spoistych) zaley od wilgotnoci; moe by pynny,
mikkoplastyczny, plastyczny, twardoplastyczny pzwarty i zwarty (rys. 3.9).
46

Rysunek 3.9. Wykres stanw gruntu (Wiun, 1987)

Poszczeglne stany gruntu stanowi okrelone konsystencje, i tak rozrnia si trzy
konsystencje gruntw spoistych:
pynn grunt zachowuje si jak ciecz i nie ma prawie adnej wytrzymaoci,
plastyczn odksztaca si przy pewnym nacisku, nie ulega przy tym spkaniom
i zachowuje nadany mu ksztat,
zwart odksztaca si dopiero przy duych naciskach, przy czym odksztaceniom
towarzysz spkania.
Granicznymi wilgotnociami rozdzielajcymi poszczeglne konsystencje s g gr ra an ni ic ce e
k ko on ns sy ys st te en nc cj ji:
granica pynnoci w
L
wilgotno gruntu na granicy midzy konsystencj pynn
i plastyczn. Umownie wyznacza si j jako najmniejsz procentow zawarto wody
w gruncie, przy ktrej bruzda wykonana w miseczce aparatu Casagrandego zaczyna
si czy pod wpywem 25 uderze o podstaw aparatu ponownie w cao, na
dugoci 1 cm i wysokoci 1 mm.
granica plastycznoci w
p
wilgotno gruntu na granicy midzy konsystencj
plastyczn i zwart, wyznacza si j jako najwiksz procentow zawarto wody
w gruncie, mierzon w stosunku do jej suchej masy, przy ktrej grunt rozwakowany
z kulki o rednicy 7 8 mm w waeczek o rednicy 3 mm zaczyna si kruszy (pka),
granica skurczalnoci w
s
- wilgotno na granicy stanu pzwartego i zwartego.
Wyznacza si j jako najwiksz procentow zawarto wody, przy ktrej grunt przy
Wilgotno, %
Stan gruntu
Konsystencja
w
=
w
s

w
=
w
p

w
=
w
p

+

0
,
2
5

I
p

w
=
w
p

+

0
,
5
0

I
p

w
=
w
L
G
r
a
n
i
c
a

s
k
u
r
c
z
u

G
r
a
n
i
c
a

p
l
a
s
t
y
c
z
n
o

c
i

G
r
a
n
i
c
a

p

y
n
n
o

c
i

Wskanik plastycznoci
I
P
=w
L
-w
P
plastyczna
pynna
zwarta
zwarty
p

z
w
a
r
t
y

twardo
plastyczny
plastyczny
mikko
plastyczny
pynny
w
L
w
P
w
S
47
dalszym suszeniu przestaje si kurczy i zmienia sw barw na powierzchni na
janiejsz.
Zakres wilgotnoci wyznaczony granicami, nazywany jest wskanikiem
plastycznoci. Wskanik plastycznoci I
P
jest to rnica pomidzy granic pynnoci
i granic plastycznoci:
P L P
w w I =
(3.25)
Wskanik plastycznoci oznacza ile wody w procentach (w stosunku do masy szkieletu)
wchania dany grunt przy przejciu ze stanu pzwartego w ppynny.
Granice konsystencji w
L
i w
P
, a szczeglnie wskanik plastycznoci I
P
, zalene od
rodzaju gruntw, w istotny sposb charakteryzuj jego waciwoci.
Praktyczne znaczenie granic w
L i
w
P
oraz wskanika plastycznoci I
P
polega rwnie
na tym, e charakteryzuj one rodzaj i zawarto frakcji ilastych. Im wicej czstek ilastych,
tym wikszy jest wskanik plastycznoci. Midzy wskanikiem plastycznoci i zawartoci
frakcji iowej tych samych gruntw istnieje nastpujca zaleno:
i
P
f
I
A =
(3.26)
gdzie:
A aktywno koloidalna,
f
i
zawarto frakcji iowej gruntu w %.
Zalenie od aktywnoci koloidalnej grunty dzieli si na 4 grupy (Pisarczyk, 1999):
nieaktywne A < 0,75
przecitnie aktywne 0,75 A < 1,25
aktywne 1,25 A < 2
bardzo aktywne A 2
Aktywno koloidalna polskich gruntw moe by przyjta jako A = ok. 1, z wyjtkiem
glin pokrywowych i lessw, dla ktrych zazwyczaj A = 0,5 0,7, oraz iw
montmorylonitowych, dla ktrych A > 1,5. Podzia gruntw wedug wskanika plastycznoci
przedstawiono w tabeli 3.5.




48
Tabela 3.5. Podzia gruntw ze wzgldu na spoisto wg PN-86/B-02480
Rodzaj gruntw Wskanik plastycznoci
Niespoisty
Spoisty
mao spoisty
rednio spoisty
zwzio spoisty
bardzo spoisty
I
p
1%
1% < I
p

1% < I
p
10%
10% < I
p
20%
20% < I
p
30%
30% < I
p


Wskanikiem, ktry nie tylko okrela, jak konsystencj ma badany grunt, lecz take
odzwierciedla waciwoci gruntu w stanie in situ, jest stopie plastycznoci. Stopie
plastycznoci I
L
nazywamy stosunek rnicy wilgotnoci naturalnej danego gruntu i granicy
plastycznoci do rnicy granicy pynnoci i granicy plastycznoci.
P L
P n
L
w w
w w
I

=
(3.27)
gdzie:
w
n
wilgotno naturalna,
w
P
granica plastycznoci,
w
L
granica pynnoci.
Grunty spoiste w zalenoci od stopnia plastycznoci i wilgotnoci naturalnej s w stanie
pynnym, mikkoplastycznym, plastycznym, twardoplastycznym, pzwartym i zwartym (tab.
3.6).
Tabela 3.6. Stany gruntw spoistych (PN-86/B-02480)
Warto I
L
i w
n
Stan gruntu
I
L
< 0 oraz w
n
w
s

I
L
< 0, w
s
< w
n
w
P
0 < I
L
0,25
0,25 < I
L
0,50
0,50 < I
L
1,00
I
L
< 1,00 lub w
n
> w
L
zwarty
pzwarty
twardoplastyczny
plastyczny
mikkoplastyczny
pynny


49
Norma PN-EN ISO 14688-2 wprowadza wskanik stanu I
c
definiowany jako warto
rnicy granicy pynnoci i wilgotnoci naturalnej odniesiona do wskanika plastycznoci:
p
p
c
I
w w
I

=
(3.28)
Okrelenia stosowane do opisu stanu pyw i iw podano w tabeli 3.7.

Tabela 3.7. Porwnanie klasyfikacji stanu gruntw spoistych wg norm: PN-86/B-02480 i
PN-EN ISO 14688-2
PN-EN ISO 14688-2 PN-86/B-02480
Stan pyw i iw Wskanik stanu I
c

Stopie
plastycznoci I
L

Stan gruntu spoistego
pynny <0,25 >1 pynny
mikkoplastyczny 0,25 do 0,50 0,50 do 1,0 mikkoplastyczny
plastyczny 0,50 do 0,75 0,25 do 0,50 plastyczny
twardoplastyczny 0,75 do 1,00 0 do 0,25 twardoplastyczny
zwarty <0, w
n
>w
s
pzwarty
bardzo zwarty
>1
<0, w
n
<w
s
zwarty















50
3.5 Klasyfikacja gruntw

Zadaniem klasyfikacji gruntw jest ich podzielenie na grupy w taki sposb, aby do
jednej grupy naleay grunty o podobnych waciwociach, zachowujce si podobnie
w zblionych warunkach robt budowlanych. Klasyfikujc grunt okrela si wstpnie jego
waciwoci.
Podstawowym kryterium podziau gruntw jest ich uziarnienie. Najczciej spotykane
w praktyce grunty zawieraj nieznaczne iloci ziaren wikszych ni 2 mm, dlatego te do
okrelenia rodzaju gruntw wedug uziarnienia na og stosuje si klasyfikacj opart na
trzech najdrobniejszych frakcjach: piaskowej, pyowej i iowej. Dla zobrazowania
wzajemnego stosunku zawartoci tych frakcji w gruntach stosuje si trjkt Fereta, podany na
rysunku 3.10.



Rysunek 3.10. Trjkt Fereta

(
f

'
)

f
r
a
k
c
j
a

p
i
a
s
k
o
w
a

z
r
e
d
u
k
o
w
a
n
a
,

%
p
(
f

'
)

f
r
a
k
c
j
a

i

o
w
a

z
r
e
d
u
k
o
w
a
n
a
,

%
i
(f ') frakcja pyowa zredukowana, %

1
0
2
0
3
0
4
0
5
0
6
0
7
0
8
0
9
0
1
0
0
0
1
0
2
0
3
0
4
0
5
0
6
0
7
0
8
0
9
0
0
1
0
0
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
piasek pylasty-P

piasek
piasek gliniasty-P
g
py piaszczysty-
p

glina-G
glina zwiza-
G
z

i - I
piaszczysty
i
I
p
-
glina piaszczysta
zwiza-G
pz

glina piaszczysta-
G
p

glina pylasta
zwiza-G
z
glina pylasta-
G

py -
I

-
i
pylasty
1
51

































Rysunek 3.10. Trjkt Fereta wedug PN-EN ISO 14688
52
Podzia gruntw gruboziarnistych wg normy PN-86/B-02480 podano w tabeli 3.8,
natomiast wedug normy PN-EN ISO 14688 w tabeli 3.9. Podzia gruntw drobnoziarnistych
niespoistych ze wzgldu na uziarnienie wg PN-86/B-02480 zosta w tabeli 3.10 natomiast
gruntw spoistych w tabeli 3.11.
Tabela 3.8. Podzia gruntw gruboziarnistych ze wzgldu na uziarnienie wg normy
PN-86/B-02480.
Nazwa gruntu Symbol Uziarnienie
wir
i
2%

wir gliniasty g
i
> 2%

k
+

> 50 %
Pospka Po
i
2%
Pospka gliniasta Pog
i
> 2%
50 %
k
+

> 10 %

Tabela 3.9. Klasyfikacja gruntw gruboziarnistych wg normy PN-EN ISO 14688
Frakcje Procent masy Okrelenie
Gazy < 5
5 do 10
> 10
maa zawarto gazw
rednia zawarto gazw
dua zawarto gazw
Kamienie < 10
10 do 20
> 20
maa zawarto kamieni
rednia zawarto kamieni
dua zawarto kamieni

Tabela 3.10. Podzia gruntw niespoistych ze wzgldu na uziarnienie wg PN-86/B-02480.
Nazwa gruntu Symbol Uziarnienie
Piasek gruby Pr
zawarto ziaren o rednicy wikszej ni 0,5 mm wynosi
wicej ni 50% (d
50
> 0,5 mm)
Piasek redni Ps
zawarto ziaren o rednicy wikszej ni 0,5 mm wynosi
nie wicej ni 50%, lecz zawarto ziaren o rednicy
wikszej ni 0,25 mm wynosi wicej ni 50% (0,5 mm
d
50
> 0,25 mm)
Piasek drobny Pd
Zawarto ziaren o rednicy mniejszej ni 0,25 mm wynosi
wicej ni 50% (d50 0,25 mm)
Piasek pylasty P

p
= 68 90%

= 10 30%

i
= 0 2%
53
Tabela 3.11. Orientacyjne wartoci zawartoci poszczeglnych frakcji do podziau gruntw
mineralnych wg PN EN ISO 14688-2

Tabela 3.11. Podzia gruntw spoistych ze wzgldu na uziarnienia wg PN-86/B-02480.
Uziarnienie, %
Nazwa gruntu Symbol

i

Piasek gliniasty Pg 60 98 0 30 2 10
Py piaszczysty p 30 70 30 70 0 10
Py 0 30 60 100 0 10
Glina piaszczysta Gp 50 90 0 30 10 20
Glina G 30 60 30 60 10 20
Glina pylasta G 0 30 30 90 10 20
Glina piaszczysta zwiza Gpz 50 80 0 30 20 30
Glina zwiza Gz 20 50 20 50 20 30
Glina pylasta zwiza Gz 0 30 50 80 20 30
I piaszczysty Ip 30 70 0 20 30 50
I I 30 70 0 50 30 100
I pylasty I 30 70 50 70 30 50
Nazwa gruntu
Frakcja
Zawarto
frakcji w %
masy materiau
63 mm
Zawarto
frakcji w %
masy materiau
0,063 mm
modyfikowana podstawowa
wir 20 do 40
>40

wirowaty


wir
Piasek 20 do 40
>40

piaszczysty


piasek
Py + I
(grunty
drobnoziarniste)
5 do 15

15 do 40

>40



< 20
20
<20
20
<10
10 do 20
20 do 40
>40
nieco pylasty
nieco ilasty
pylasty
ilasty

ilasty
pylasty





py
py
i
i
54
Wikszo gruntw jest zoona z frakcji gwnej i frakcji drugorzdnych. Wg PN-EN
ISO 14688-2 s one opisane: rzeczownikiem (nazwa gwna) oznaczajcym frakcj
dominujc i przymiotnikiem oznaczajcym frakcj drugorzdn (np. wir piaszczysty saGr,
i piaszczysty saCl). Symbole oznaczajce frakcje drugorzdne naley pisa maymi literami,
natomiast frakcje stanowice przewarstwienia powinny by pisane maymi, podkrelonymi
literami nastpujcymi po gwnej frakcji gruntu (np. i pylasty przewarstwiony piaskiem
siClsa). Frakcja gwna powinna by oznaczana duymi literami (tab.3.12).

Tabela 3.12. Zawarto frakcji, symbole i proponowane polskie nazwy gruntw
wg PN-EN ISO 14688-2
Zawarto frakcji [%] Lp. Rodzaj gruntu Symbol
Cl (f
i
) Si (f

) Sa (f
p
) Gr (f

)
1 wir Gr do 3 015 020 80100
2 wir piaszczysty saGr do 3 015 2050 5080
3 Piasek ze wirem (pospka) grSa do 3 015 5080 2050
4 Piasek drobny
Piasek redni
Piasek gruby
F
M Sa
C
do 3 015 85100 020
5 wir pylasty
wir ilasty (pospka ilasta)
siGr
clGr
do 3 1540 020 4085
6 wir pylasto-piaszczysty
wir piaszczysto-pylasty
(pospka ilasta)
sasiGr
sisaGr do 3 1540 2045 4065
7 Piasek pylasty ze wirem grsiSa
grclSa
do 3 1540 4065 2040
8 Piasek zapylony (zailony) siSa
clSa
do 3 1540 4085 020
9 wir ilasty
Py ze wirem
grSi
grclSi
siGr
08 4080 020 2060
Glina pylasta saclSi 817 3372 2060 10 Glina
Glina ilasta sasiCl 831 2565 2060
11 Py Si 010 72100 020
12 Py ilasty clSi 820 6590 020
13 I Cl 2560 060 040
14 I pylasty siCl 2040 4880 020
2040 3040 2040
1030
2040 2040 3040
15 Grunty rne
Symbole dla zwietrzelin
1030 4060 3060
16 Grunty organiczne Or
55
Uzupeniajcym kryterium klasyfikacji w przypadku gruntw spoistych
jest plastyczno, a w przypadku gruntw niespoistych zagszczenie. W normie
PN-EN ISO 14688-2 podano zasady ustalania klasyfikacji odpowiadajce okrelonym
warunkom geologicznym lub zadaniom inynierskim (tab. 3.13).

Tabela 3.13. Kryteria klasyfikacji gruntw wg PN-EN ISO 14688-2
Kryterium
Grupa
gruntw
Kryteria
kwalifikacji
Podzia na grupy o podobnych
waciwociach
Dalsze podziay wg
oznacze
Grunty nie
wykazujce
spoistoci w
stanie mokrym
bardzo
gruboziarniste
wikszo czstek
>200 mm
wikszo czstek
>63 mm
Bo xBo
bo cobo


Co saCo sagrCo
grCo
Wymagaj
specjalnych
oznacze
wikszo czstek
> 2 mm




Wymiarw czstek
(rozkadu
uziarnienia), ksztatu
krzywej uziarnienia,
zagszczenia,
przepuszczalnoci

gruboziarniste
wikszo czstek
> 0,063 mm

Gr cosaGr
coGr

saGr sasiGr, grsiSa
grSa

Sa siGr siSa, clSa, saclGr
clGr
orSa
Skadu mineralnego,
ksztatu czstek
Grunty
wykazujce
spoisto w
stanie mokrym

drobnoziarniste


o maej
plastycznoci
wykazujce
dylatancj

plastyczne nie
wykazujce
dylatancji
Si saSi sagrSi
saclSi
clSi
siCl

Cl sagrCl
orSi
orCl
Plastycznoci,
wilgotnoci,
wytrzymaoci,
wraliwoci,
ciliwoci,
sztywnoci, skadu
mineralnego iu
Barwa ciemna,
maa gsto organiczne
Or saor clOr
siOr
Wymagaj
specjalnych
oznacze
Nienaturalne
antropogeniczne
materia
wytworzony przez
czowieka
Wymagajce bada
specjalnych

przemieszczane Mg xMg
przemieszczony
materia naturalny
Jak dla gruntw
naturalnych
Legenda
Grunt
Gazy
Kamienie
wir
Piasek
Py
I
Organiczny
Sztuczny
Symbol
Gwny
Bo
Co
Gr
Sa
Si
Cl
Or
Mg

Skadnik drugorzdny lub domieszka
bo
co
gr Gr(gr) i Sa(sa) mona dzieli na
sa drobne F(f), rednie M(m), lub
si grube C(c)
cl
or
-
x kada kombinacja skadnikw
Wymagania
prowadzenia bada
specjalnych
powinny by
zawarte w
zaleceniach
krajowych lub w
projektach


56
Rysunek 3.11. Schemat procedury oznaczania i opisu gruntw wg PN-EN ISO 14688-2

































57
W literaturze obcej (Craig, 1997) w celu identyfikacji gruntw spoistych, czsto
podaje si tzw. kart plastycznoci Casagrandego (rys. 3.12). Grunty spoiste s na niej
podzielone w zalenoci od granicy plastycznoci oraz od wskanika plastycznoci. Przyjte
w klasyfikacji Casagrandego oznaczenia odpowiadaj w przyblieniu nastpujcym gruntom
(Biernatowski i in., 1987): CH grunty bardzo spoiste, CL grunty rednio spoiste i spoiste
zwize, MH i ML grunty mao spoiste, OL piaski prchnicze i pyy prchnicze.





Rysunek 3.12. Klasyfikacja gruntw spoistych
wg Casagrandego (Craig, 1997)
CH
CL
MH i OH
ML i OL
80 50 20 0
20
40
Granica pynnoci w
L

W
s
k
a

n
i
k

p
l
a
s
t
y
c
z
n
o

c
i

I
P

58
4 WODA W GRUNCIE

4.1 Rodzaje wd wystpujcych w gruncie

Woda w gruntach moe wystpowa w trzech stanach skupienia: staym, ciekym
i gazowym. Obecnie klasyfikuje si rodzaje wody w gruncie na podstawie jej stanu skupienia,
ruchliwoci i wzajemnego oddziaywania na czstki gruntowe. W oparciu o powysze
kryteria przyjmuje si, e w podou gruntowym wystpuje woda (rys. 4.1).
w postaci pary,
zwizana:
silnie zwizana higroskopijna,
sabo zwizana bonkowata,
wolna:
gruntowa,
wsikowa,
kapilarna (woskowata),
w stanie staym,
krystalizacyjna i chemicznie zwizana.








Rysunek 4.1. Schemat wystpowania rnych rodzajw
wd w gruncie: 1 woda opadowa przesikajca,
2 czstka gruntu, 3 powietrze, para wodna lub
CO
2
, 4 woda zwizana higroskopowa i bonkowata,
5 woda woskowata zawieszona, 6 woda
woskowata zamknita, 7 woda gruntowa (Pazdro,
1983)

1
2
3
4
5
6
7
59
Woda znajdujca si w gruncie wpywa w znacznym stopniu na jego zachowanie si
pod obcieniem oraz powoduje zmiany waciwoci chemicznych, fizycznych
i mechanicznych gruntw (Grabowska-Olszewska i in., 1977).

4.1.1 Woda w postaci pary

Para wodna jest czci skadow atmosfery gruntowej. Oglna jej ilo w gruncie
przewysza zaledwie 0,001 % ciaru gruntu, mimo to odgrywa du rol w procesach
przebiegajcych w gruncie, poniewa po pierwsze jest jedyn postaci wody, ktra moe
przemieszcza si w gruncie przy nieznacznej jego wilgotnoci i po drugie w wyniku
kondensacji pary na powierzchni czstek gruntowych tworz si inne postacie wody.
Przemieszczanie pary wodnej moe zachodzi razem z ca mas innych skadnikw
gazowych lub niezalenie, pod wpywem rnicy prnoci pary (od warstwy z wiksz
prnoci w kierunku warstwy o mniejszej prnoci) w rnych warstwach gruntu. Jeli
para wodna znajduje si w stanie nasyconym, tzn. ma maksymaln prno (wilgotno
wzgldna wynosi wtedy 100 %) w danej temperaturze, to jej przemieszczanie uzalenione jest
tylko od temperatury i bdzie skierowane w stron warstwy o niszej temperaturze.
Para wodna znajduje si w staej dynamicznej rwnowadze z innymi rodzajami wody
w gruncie (zwaszcza z wod higroskopijn) oraz par wodn w atmosferze. Para wodna
ulega kondensacji termicznej pod wpywem spadku temperatury oraz kondensacji
molekularnej w wyniku molekularnego wspdziaania z czsteczkami gruntowymi.
Czstki wody w postaci pary adsorbuj si na powierzchni czstek gruntowych
tworzc wod higroskopijn. Intensywno adsorpcji pary wodnej przez czstki mineralne
zaley przede wszystkim od wzgldnej prnoci pary wodnej wypeniajcej pory gruntu. Ze
zwikszeniem wzgldnej prnoci ilo adsorbowanej wody wzrasta.

4.1.2 Woda zwizana

Czstki gruntu s otoczone przez kilka koncentrycznych warstw wody, ktre s
utrzymywane przez grunt z rn si. Im dana warstwa jest bliej czstki gruntowej, tym
silniejsze s siy molekularne, pod dziaaniem ktrych utrzymywana jest ta warstwa. Woda
zwizana stanowi 42 % caej wody zawartej w skorupie ziemskiej. Zwaszcza dua jej ilo
60
wystpuje w gruntach spoistych. Wod zwizan dzielimy na silnie zwizan i sabo
zwizan.
Miedzy wilgotnoci gruntw zawierajcych tylko wod zwizan, a cinieniem
wywieranym na te grunty istnieje zaleno. Ze zwikszeniem cinienia zmniejsza si
wilgotno gruntw, lecz tylko do okrelonego cinienia wynoszcego 200 500 atm. Przy
dalszym zwikszaniu cinienia wilgotno zmienia si tylko nieznacznie. Cz wody
zwizanej jest wic bardzo silnie utrzymywana przez czstki gruntu. T wod nazywa si
wod silnie zwizan i odwrotnie, t cz wody zwizanej, ktr mona atwo odcisn
z gruntu przy zastosowaniu cinienia mona nazwa wod sabo zwizan.
Woda silnie zwizana higroskopowa jest silnie poczona z powierzchni czstek
gruntowych, nasyca ich zewntrzn warstw czstkami wody zmieniajc j. Grunt w stanie
wolnym pochaniana z powietrza zawart w nim par wodn i w ten sposb moe tworzy si
w gruncie na powierzchni jego czstek woda higroskopowa. Przy wizaniu wody
higroskopowej czstka gruntu wydziela ciepo, co wiadczy o bardzo duej sile wizania
wody z czstk. Zjawisko to odrnia wod higroskopow od innych rodzajw wody
zwizanej (Kollis, 1966).
Waciwoci wody higroskopowej s nastpujce: ciar waciwy wynosi
ok. 2 G/cm
3
, co zblia wod higroskopijn do stanu ciaa staego. Zamarza przy temperaturze
78 C. Nie moe dziaa rozpuszczajco i nie moe przechodzi z jednej czstki na drug.
Przejcie takie moliwe jest tylko w tym przypadku, jeli woda higroskopowa osignie stan
pary wodnej. Woda higroskopowa nie przekazuje cinienia hydrostatycznego. Ilo wody,
ktr moe chon grunt z jednoczesnym wydzieleniem ciepa, stanowi tzw. maksymaln
pojemno higroskopow, ktr najczciej oznacza si jako procentow zawarto tej wody
w stosunku do ciaru suchej masy gruntu. Maksymalna pojemno higroskopowa wzrasta
przy wikszym rozdrobnieniu gruntu i wikszej powierzchni waciwej, zaley te od rodzaju
sorbowanych kationw.
Woda sabo zwizana bonkowata dzieli si na wod bonkowat utwierdzon
(wtrnie zorientowana woda poliwarstw) i wod bonkowat lun (utrzymywan siami
osmotycznymi; Grabowska-Olszewska i in., 1977).
Wtrnie zorientowana woda poliwarstw (bonkowata utwierdzona) tworzy si wok
czstek i adsorbowanych jonw dziki wizaniom midzymolekularnym powstajcym
midzy molekuami wody silnie zwizanej a molekuami wody dostajcej si do gruntu.
Tworzy ona wok czstek jak gdyby bonk std nazwa woda bonkowa. Im mniejsza jest
grubo bonki tej wody tym wikszy jest ciar waciwy i tym nisza jest temperatura
61
zamarzania. Obecno tej wody powoduje zdolno gruntw do wspdziaania z innymi
ciaami co wyraa si lepkoci gruntw. Najwiksza moliwa zawarto wody bonkowatej
utwierdzonej w gruncie nazywa si m ma ak ks sy ym ma al ln n p po oj je em mn no o c ci i m mo ol le ek ku ul la ar rn n g gr ru un nt tu u
( (m ma ak ks sy ym ma al ln na a m mo ol le ek ku ul la ar rn na a w wo od do oc ch h o on nn no o ) ). . Jest to stan rozgraniczajcy wod bonkowat
utwierdzon od wody bonkowatej luno zwizanej.
Maksymaln pojemno molekularn dla rnych gruntw wyraon w procentach od
suchej masy gruntu pokazuje tabela 4.1.

Tabela 4.1. Maksymalna molekularna pojemno wodna wg Lebiediewa (Kollis, 1966)
Rodzaj gruntu rednica czstek [mm]
Maksymalna pojemno
molekularna [%]
Piasek gruby 1 0,5 1,57
Piasek redni 0,5 0,25 1,60
Piasek drobny 0,25 0,10 2,73
Py 0,10 0,05 4,75
Glina 0,05 0,005 10,18
I < 0,005 44.85

Woda bonkowata luna osmotyczna tworzy si w wyniku przenikania moleku wody
z roztworu w warstw dyfuzyjn miceli, gdzie koncentracja jonw jest wysza ni
w roztworze. Ilo wody bonkowatej lunej zaley od potencjau elektrokinetycznego oraz
stopnia rozdrobnienia gruntu. Woda bonkowata luna jest wod najniszego energetycznego
stopnia zwizania. Sabo zwizana z powierzchni czstki wykazuje ruchliwo. Moe
przechodzi z jednej czstki gruntowej o bonce (powoce) grubszej do czstki o bonce
cieszej, dc do zrwnowaenia napi na powierzchniach bonek. W ten sposb nastpuje
stopniowe wyrwnanie gruboci bonek wody zwizanej (rys. 4.2).





Rysunek 4.2. Ruch wody bonkowatej na czstkach
gruntu: a, b - czstki o rnej gruboci bonki wody
zwizanej (Kollis, 1966)

a
b
62
Woda bonkowata luna nie moe porusza si pod wpywem si cikoci i nie wywiera
cinienia hydrostatycznego. Woda utrzymywana siami osmotycznymi trudna jest do
oddzielenia od wody kapilarnej, znajdujcej si w kapilarach o maej rednicy. Obecno
w gruntach wody osmotycznej powoduje ich plastyczno przy okrelonym przedziale
wilgotnoci. Plastyczno gruntw spoistych zaczyna si przy wilgotnoci wyszej od
maksymalnej molekularnej wodochonnoci, gdy pojawia si woda osmotyczna, i zanika, gdy
w gruncie obok wody zwizanej pojawia si woda wolna. Zawarto sabo zwizanej wody
osmotycznej w gruncie moe by wysoka, jednak przy duej koncentracji soli w wodzie
zmniejsza si. Moe zaistnie przypadek, e w gruntach znacznie zasolonych zawarto wody
sabo zwizanej bdzie minimalna, a woda silnie zwizana bdzie bezporednio kontaktowaa
si z wod kapilarn w naroach porw.

4.1.3 Woda wolna gruntowa

Woda gruntowa wystpuje w podziemnych nieckach i oyskach wypenionych
wirami i piaskami, a wic w bardziej przepuszczalnych gruntach ni niej zalegajce utwory
(skay, iy, gliny itp.).
Wody gruntowe s zasilane przesikajc wod deszczow, infiltracj wd
powierzchniowych z otwartych zbiornikw wodnych i rzek oraz kondensacj pary wodnej,
znajdujcej si w porach gruntw. Wystpowa mog rwnie odwrotne sytuacje. Woda
gruntowa wystpuje na powierzchni terenu w postaci rde lub zasila otwarte zbiorniki przez
ich dno.
W przestrzennym rozmieszczeniu wd pod powierzchni terenu wyrnia si dwie
strefy: stref aeracji i saturacji. Granic midzy nimi jest zwierciado wody podziemnej
nazywane powszechnie z zw wi ie er rc ci ia ad d e em m w wo od dy y g gr ru un nt to ow we ej j.
Strefa aeracji, czyli napowietrzania, wystpuje midzy powierzchni terenu a zwierciadem
wody podziemnej. W strefie aeracji pory gruntowe wypenione s powietrzem, a woda
wystpuje w rnych postaciach (np. jako higroskopijna, bonkowata, kapilarna).
Strefa saturacji, czyli nasycenia wod, wystpuje poniej zwierciada wody gruntowej.
W strefie tej wolne przestrzenie midzy ziarnami mineralnymi otoczonymi wod
higroskopijn i bonkowat wypenia woda wolna.
Rozrniane s wody gruntowe waciwe i zaskrne (Wiun, 1987).
63
Wody zaskrne wystpuj przejciowo, blisko powierzchni terenu, na lokalnych
soczewkach gruntw mao przepuszczalnych, lecych powyej zwierciada waciwej wody
gruntowej. Wody te znajduj si pod bezporednim wpywem zmian atmosferycznych,
a przede wszystkim temperatury i opadw. Wody przypowierzchniowe s z reguy
zanieczyszczone substancjami organicznymi i najczciej niezdatne do uytku.
Wody gruntowe waciwe stanowi cigy poziom wodonony, wystpuj na
wikszej gbokoci i zalegaj na znacznym obszarze. S oddzielone od powierzchni terenu
stref aeracji, nieraz znacznej miszoci. Wody te charakteryzuj si znaczcymi wahaniami
zwierciada zalenie od warunkw klimatycznych i termicznych.
W zalenoci od ukadu warstw gruntw przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych
woda gruntowa, zarwno zaskrna jak i waciwa, moe wystpowa jako nienaporowa
(swobodna) albo naporowa (rys. 4.3).



















Rysunek 4.3. Rodzaje wd gruntowych (Pisarczyk, 1999)

strefa wody wgbnej
poziom piezometryczny wody naporowej
strefa wody
gruntowej
zwierciado wody gruntowej (swobodnej)
strefa wody
zaskrnej
zwierciado
naporowej
strefa aeracji
strefa saturacji
woda zawieszona
woda artezyjska
rdo
glina
i warwowy
i
piasek
plioceski
glina
ZWG
PT
64
Jeeli woda gruntowa wystpuje midzy dwiema mao przepuszczalnymi warstwami,
wywiera wtedy napr na spg wyej lecej mao przepuszczalnej warstwy. Tak wod
nazywamy wod naporow midzywarstwow. Cinienie wywierane przez t wod na spg
wyej lecej warstwy utworw nieprzepuszczalnych nazywa si cinieniem
piezometrycznym. Moe zdarzy si, e grna mao przepuszczalna warstwa gruntu
spoistego znajduje si w zagbieniu na powierzchni terenu, zwierciado wody naporowej
(poziom piezometryczny wody naporowej) moe si wwczas znale ponad powierzchni
terenu tak wod nazywa si artezyjsk.
Przepyw wody gruntowej, midzywarstwowej i artezyjskiej odbywaj si w kierunku
niszego poziomu piezometrycznego. Dokadne zbadanie gbokoci zalegania
poszczeglnych poziomw wd gruntowych i ich charakteru ma bardzo due znaczenie
praktyczne, gdy umoliwia ustalenie kierunku prdkoci przepywu wd oraz ich wpywu na
zachowanie si podoa gruntowego pod budowl.

4.1.4 Woda wolna wsikowa

Woda wsikowa (infiltracyjna) pochodzi z opadw, przescza si przez ca stref
aeracji do strefy saturacji pod wpywem si cikoci z gry w d tak dugo, a napotyka
warstw gruntu o maej przepuszczalnoci praktycznie warstw wodoszczelna. Wtedy
gromadzi si nad nimi, tworzc lokalne skupienia wody wolnej nazywanej wod zawieszon.
Obecno tej wody w strefie aeracji wie si wic z czstotliwoci i obfitoci opadw
atmosferycznych oraz przepuszczalnoci utworw w tej strefie. W okresach suszy woda ta
moe cakowicie wyparowa lub by zuycia przez roliny.

4.1.5 Woda woskowata kapilarna

Woda kapilarna przenosi cinienie hydrostatyczne, zamarza w temperaturze poniej
0C, przy czym temperatura jej zamarzania zaley od rednicy porw, w ktrych si znajduje
(Grabowska-Olszewska i in., 1977). Wod kapilarn dzieli si na trzy typy (rys. 4.4):
wod naroy porw,
wod zawieszon,
waciw wod kapilarn.


65
Rysunek 4.4. Schemat uoenia wody w kapilarach gruntowych: 1 cianki kapilary, 2 jony,
3 czstki wody, 4 woda zwizana (Grabowska-Olszewska i in., 1977)

Woda naroy porw (woda stykowa, moe by take nazwana zawieszon wod
kapilarn lub kapilarno-nieruchomym stanem wolnej wody gruntowej), zwykle tworzy si
w miejscach styku czstek w postaci oddzielnych kropli, zajmujcych zwone czci porw
ograniczonych meniskami. Czci zajtych wod naroy porw s izolowane i zajmuj
nieznaczne przestrzenie w stosunku do caej objtoci porw. W porach znajduje si wicej
powietrza ni wody. Powietrze to moe swobodnie przemieszcza si w gruncie, podczas gdy
woda ograniczona ze wszystkich stron powierzchniami czstek gruntowych i powierzchni
menisku nie moe si przemieszcza. Przy zwikszeniu wilgotnoci gruntu pory kapilarne
zostaj cakowicie wypenione. W tym przypadku wod kapilarn mona podzieli na
waciw oraz zawieszon w zalenoci od tego, czy czy si ona z poziomem wd
gruntowych, czy te nie.
Waciwa woda kapilarna podnosi si w gr do poziomu wd gruntowych. Przy
zmniejszeniu si iloci wody kapilarnej w zwizku z wysychaniem gruntu obserwuje si
ponowne podsikanie nowej czci wody gruntowej w porach kapilarnych. Wilgotno
gruntu, w ktrym wszystkie pory kapilarne s wypenione wod, nazywa si pojemnoci
kapilarn. Przy wilgotnoci rwnej pojemnoci kapilarnej w gruncie obok wody kapilarnej
jest rwnie obecna woda zwizana, otaczajca czstki gruntowe, a w zwizku z tym znacznie
zmniejszajca rednic porw utrudniajc przemieszczanie si wody kapilarnej. W porach
subkapilarnych nie zachodzi ruch wody w wyniku ich cakowitego wypenienia przez wod
zwizan.
1 2 3 4
66
Woda zawieszona nie ma bezporedniej cznoci z poziomem wd gruntowych,
w wyniku czego nie moe by przez nie zasilana. Mona j porwna do wody zawartej
w kapilarze, ktrej dolny koniec nie jest zanurzony w wodzie. Wod zwieszon spotyka si
przede wszystkim w piaskach. Wystpuje ona zarwno w gruntach jednorodnych, jak
i warstwowanych przy nawilgoceniu ich od gry. W gruntach jednorodnych tworzenie si
wody zawieszonej zaley od skadu granulometrycznego i jego pierwotnej wilgotnoci.
W piaskach gruboziarnistych woda zawieszona nie tworzy si. W piaskach suchych woda
zawieszona tworzy si w grnych warstwach, ktrych grubo wynosi kilka centymetrw.
W gruntach warstwowanych woda zawieszona tworzy si na granicy dwch warstw o rnym
skadzie granulometrycznym. Najwiksza ilo wody zawieszonej, ktra moe utrzymywa
si w gruncie, nazywana jest najmniejsz pojemnoci wodn lub zdolnoci gruntu do
utrzymywania wody. Woda wprowadzona do gruntu powyej tej wilgotnoci cieka w nisze
warstwy gruntu.

4.1.6 Staa faza wody ld

Przy temperaturze gruntu 0C woda grawitacyjna zamarza i wystpuje w gruncie
w postaci lodu. Ld moe znajdowa si w gruncie w postaci oddzielnych krysztaw lub
w postaci przewarstwie czystego lodu osigajc znaczne gruboci. Krysztay lodu
w wikszoci przypadkw odgrywaj rol lepiszcza spajajcego czstki mineralne. Obecno
lodu wyranie zmienia waciwoci gruntu. Kolejne zamarzanie i odmarzanie gruntu moe
doprowadzi do nieodwracalnych zmian struktury ich waciwoci.

4.1.7 Woda krystalizacyjna i woda chemicznie zwizana

Woda krystalizacyjna i woda chemicznie zwizana (konstytucyjna) bior udzia
w budowie siatek krystalicznych rnych mineraw (Grabowska-Olszewska i in., 1977).
Woda krystalizacyjna wchodzi w skad mineraw typu CaSO
4
2H
2
O (gips), przy
czym zachowuje swoj posta czsteczkow. Moe by wydzielona z mineraw, przy
niszych temperaturach ni 200C, co wpywa znacznie na zmian wielu ich waciwoci
chemicznych i fizycznych. Znaczn ilo zawartej w gipsie wody krystalizacyjnej wydzieli
mona ju po 32 godzinnym ogrzewaniu w temperaturze 82C.
67
Woda chemicznie zwizana wchodzi w skad hydratw typu wodorotlenkw
Ca(OH)
2
. Jej molekuy w wyniku reakcji chemicznej rozpadaj si na jony H
+
i OH

.
W porwnaniu z wod krystalizacyjna jest trwalej zwizana z innymi molekuami siatki
krystalicznej. Wydzielenie jej z mineraw moliwe jest tylko przez nagrzewanie przy
wysokich temperaturach, ponad 200C, co prowadzi do rozpadu mineraw.
Wrd mineraw pierwotnych jest znaczna ilo bezwodnych, natomiast prawie
wszystkie mineray wtrne zawieraj w swoim skadzie jak posta wody. Dlatego
w gruntach spoistych woda wchodzca w siatk krystaliczn mineraw odgrywa znacznie
wiksz rol ni w gruntach niespoistych.

4.2 Kapilarno

Kanaliki utworzone z porw gruntu mona uwaa za kapilary. Wysoko kapilarnego
podniesienia si wody zaley od rednicy rurki: im wsza rurka, tym wyej podnosi si woda
(Wiun, 1987).
Kapilarno jest wynikiem dziaania dwu zjawisk:
przyczepnoci (adhezji) wody do cianek rurki,
napicia powierzchniowego wody.
Po wstawieniu kapilary do wody wskutek przycigania molekularnego woda
bonkowa pokrywa ca zewntrzn i wewntrzn powierzchni cianki rurki do pewnej
wysokoci ponad zwierciado wody wolnej, przez co zwiksza si powierzchnia graniczna
pomidzy wod i powietrzem. Zwikszeniu powierzchni granicznej przeciwdziaa napicie
powierzchniowe wody.
Molekuy wodne znajdujce si poniej powierzchni wody s otoczone podobnymi
molekuami i podlegaj ich przyciganiu rwnomiernie ze wszystkich stron. Natomiast
molekuy na powierzchni granicznej (na powierzchni menisku) s przycigane przez
molekuy wody tylko od dou, a od gry przez molekuy powietrza. Wskutek powyszego
w warstwie granicznej moleku wody powstaje tzw. napicie powierzchniowe. Napicie to
przeciwdziaa dalszemu powikszaniu si krzywizny menisku.
Woda w rurce kapilarnej podnosi si tak wysoko, a ciar supa podcignitej wody
zrwnoway siy napicia powierzchniowego, dziaajcego stycznie do powierzchni menisku
wody wzdu obwodu rurki (rys. 4.5).
68

Rysunek 4.5. Kapilarne podciganie wody (Wiun, 1987)

Wysoko kapilarnego podcigania H
k
wody ponad swobodne jej zwierciado mona
wyznaczy w sposb nastpujcy:
ciar supa wody w rurce wynosi:

g r H G
w
2
k
=
(4.1)
gdzie:
H
k
wysoko kapilarnego podcigania wody,
r promie kapilary,

w
gsto waciwa wody,
g przyspieszenie ziemskie.
Si napicia powierzchniowego przy kcie zwilania = 0 (kt styku menisku wody
z powierzchni cianki kapilary szklanej, dla czystego szka = 0) wyznacza si wedug
wzoru:
np p
r 2 Q =
(4.2)
gdzie:

np
napicie powierzchniowe wody.


2r
H
K

Z.W.G
H
K

Adhezja
Woda wolna
69
Porwnujc prawe strony obu rwna otrzymujemy:
g r
2
H
w
np
k

= (4.3)
Biorc pod uwag, e napicie powierzchniowe wody
np
w temperaturze 10C rwna
si 0,073 N/m oraz przyjmujc ciar waciwy wody
w
= 9,81 kN/m
3
otrzymuje si
uproszczony wzr na wyznaczenie wysokoci kapilarnego podcigania wody do gry:
r
15 , 0
H
k
= (4.4)
gdzie H
k
i r wyraone s w [cm].
We wzorze za promie kanalika w praktyce przyjmuje si promie ziaren lub czstek
gruntowych. Podstawiajc do tego wzoru r = 1 10
-2
cm otrzymujemy H
k
= 15 cm wysoko
kapilarnego podcigania wody w piasku o uziarnieniu 0,2 0,5 mm. W przypadku gruntw
iowych rednice porw wynosz 0,1 m i mniej, wysoko H
k
obliczeniowo rwnaaby si
15 000 cm = 150 m. Wysokoci obserwowane w naturze nie przekraczaj jednak 3 4 m,
naley to tumaczy tym, e w bardzo cienkich kapilarach, cay przekrj rurki jest wypeniony
wod bonkow silnie przycignit do cianek kapilary, co przeciwdziaa podciganiu wody
do gry.
Jeeli w rurce woskowatej woda przy podnoszeniu si napotyka rozszerzenie na
wysokoci H
1
od poziomu wody w naczyniu, ktrego rednica bdzie wynosi:
1
1
H
15 , 0
r > (4.5)
wtedy dalsze podnoszenie ustanie. Obniajc naczynie grny menisk wody pozostanie prawie
na poziomie poprzednim, czyli sup wody woskowatej wzronie. Granic wzrostu bdzie
wysoko supa:
r
15 , 0
H = (4.6)
Analogicznie zachowa si woda kapilarna w gruncie. Podczas ruchu wody w gr wzdu
nieregularnych kanalikw napotka ona moe wiksze pory, ktre albo ominie (pozostawiajc
w nich zacinite powietrze), albo te przestanie si podnosi.
Zjawisko podnoszenia si wody w kapilarze do gry w stosunku do zwierciada wody
wolnej nazywamy kapilarnoci czynn. Jeeli zachodzi obnienie si poziomu zwierciada
wody w stosunku do poziomu wody w kapilarach, to mamy do czynienia z kapilarnoci
biern. W takich przypadkach rnica wysokoci pomidzy poziomem meniskw
w kapilarach i poziomem swobodnego zwierciada wody moe by bardzo dua, zgodna
70
ze wzorem (4.4). Maksymaln moliw do uzyskania rnic poziomw meniskw wody
kapilarnej i zwierciada wody nazywamy kapilarn wysokoci biern H
kb
.
Zjawisko podnoszenia si wody lub jej utrzymania ponad swobodnym zwierciadem wskazuje
na to, e w wodzie kapilarnej wystpuje rozciganie (podcinienie) a w szkielecie gruntowym
ciskanie (rys. 4.6).
Rysunek 4.6. Rozkad cinie w wodzie kapilarnej i dodatkowych napre kapilarnych
w szkielecie gruntowym: a) znak minus cinienie w wodzie kapilarnej jest nisze ni
atmosferyczne, znak plus cinienie w wodzie wolnej jest wysze ni atmosferyczne;
b) naprenia w szkielecie gruntowym wskutek ciaru zawieszonej wody kapilarnej; PT
powierzchnia terenu, ZWG zwierciado wody gruntowej (Wiun, 1987)

Naprenie ciskajce
sk
w szkielecie gruntowym mona obliczy wedug wzoru:
w wk w wk sk
H g H = =
(4.7)
gdzie:
H
wk
wysoko supa wody kapilarnej ponad poziomem swobodnego zwierciada,

w
ciar waciwy wody.
Naley zaznaczy, e naprenie ciskajce wywoane w szkielecie siami kapilarnoci
wystpuje rwnomiernie nie tylko w strefie kapilarnego zawilgocenia gruntu, lecz i poniej
zwierciada wody. Due znaczenie maj zjawiska kapilarnoci w czciowo zawilgoconych
gruntach, gdzie istniej siy dociskajce oddzielne czstki poprzez meniski w punktach
kontaktu (styku).
PT
ZWG
Woda kapilarna
Woda wolna
a
b
71
Rysunek 4.7. Przekrj przez dwie kuliste czstki i czcy je menisk (Wiun, 1987)

Sia cinienia powierzchniowego wody w menisku kontaktowym dociska czstki do siebie
(rys. 4.7). Warto tej siy Q
s
mona obliczy wedug wzoru Laplacea biorc pod uwag
promienie podwjnej krzywizny
2
1
a
r = i 8
2
= r (Bernatzik, 1947).
r 2 ar
a
1
2
a
2
b
b
1
a
2
b
r
1
r
1
r Q
np np np
2
np
2
2 1
np
2
s

|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
(4.8)
Wynika std, e sia docisku nie zaley od rednicy menisku i dla danej rednicy
ziarna mona j uwaa za sta. Wedug powyszego wzoru mona obliczy naprenie
ciskajce
sk
, w rwnoziarnistym szkielecie gruntowym:
( )
r 2
r 2
Q
np
2
s
sk

= =
(4.9)
Przyjmujc r = 0,1 mm (jak dla piasku redniego) otrzymujemy
sk
1,2 kPa, dla r = 0,1 m
(jak dla iu)
sk
1,2 MPa. Zatem, im mniejszy jest promie czstek, tym wikszy jest docisk
czstek do siebie.
Klasycznym przykadem dziaania si kapilarnych jest np. piasek na brzegu morskim.
W stanie suchym jest on sypki, ten sam piasek w stanie wilgotnym ma du nono
i z atwoci wytrzymuje nacisk stopy ludzkiej, natomiast po pokryciu go przez fal morsk
traci nono, gdy wtedy przestaj dziaa siy kapilarne w porach.


Q
s
Q
s
r
2
=b
a=2r
1

r
b
2
(a/2)2r=ar

72
4.3 Skurczalno i ekspansywno gruntu

4.3.1 Skurczalno

Skurczem gruntu nazywa si zmniejszenie jego objtoci w wyniku wydzielenia wody
przy wysychaniu (wyparowywaniu wody pod dziaaniem rnych temperatur) lub przy
rozwiniciu procesw fizykochemicznych (osmoza). Zdolno kurczenia si ma tylko grunt
wilgotny. W wyniku skurczu grunt staje si bardziej zagszczony, a po wyschniciu nawet
twardy (Grabowska-Olszewska i in., 1977).
Zagszczenie gruntu spoistego przy skurczu zmniejsza jego podatno na
odksztacenia, ale obecno spka, zwykle towarzyszcych skurczowi, zwiksza
wodoprzepuszczalno i zmniejsza stateczno warstwy powierzchniowej gruntu w skarpach.
W klimacie suchym i gorcym klinowate spkania pochodzce od skurczu przecinaj masyw
gruntu na gbokoci wielu metrw.
Przy skurczu zachodzi nie tylko mechaniczne zagszczenie i pkanie gruntu, ale
i pcznienie rozpuszczalnych skadnikw chemicznych gruntu. Partie gruntu wyparowujce
wod przy skurczu czsto wzbogacaj si w sole i w wielu przypadkach mog zwikszy
wytrzymao i odporno na dziaanie wody. Przy krystalizacji takich mineraw, jak gips
mog ulega dodatkowej dezintegracji. Jak z tego wynika, skurcz jest zoonym procesem
fizyko-chemicznym, prowadzcym do zmiany charakteru wizi strukturalnych midzy
czstkami.
Warto skurczu okrela si na podstawie zmniejszania wymiarw liniowych lub
objtoci prbki. Rozrnia si odpowiednio wzgldny skurcz liniowy b
l
i objtociowy b
v
:
1
2 1
l
l
l l
b

= , (4.10)
1
2 1
v
V
V V
b

= (4.11)
Warto wzgldnego skurczu liniowego i objtociowego zwykle wyraa si
w procentach. Skurcz objtociowy jednorodnego gruntu izotropowego jest w przyblieniu
trzykrotnie wikszy od skurczu liniowego.
Warto wzgldnego skurczu objtociowego moe by okrelona wedug
nastpujcych zalenoci (Grabowska-Olszewska i in., 1977):

73
' '
1
' ' e e
' ' n n
' ' n 1
' ' n n
b
v

=
+

= (4.12)
gdzie:
n, e, porowato, wskanik porowatoci, gsto objtociowa gruntu
o wilgotnoci pocztkowej,
n, e, odpowiednie wartoci dla gruntu wyschnitego (skurczonego).
Grunt kurczy si tylko do momentu osignicia pewnej gstoci, przy ktrej nastpuje
rwnowaga midzy powstajcymi przy skurczu siami dcymi do zblienia czstek a siami
oporu, jaki stawia struktura gruntu (rys. 4.8).
Rysunek 4.8. Zmiana objtoci gruntu przy skurczu: V objto suchego gruntu,
V
s
objto szkieletu gruntu

Kurczliwo opisywana jest kilkoma parametrami (Myliska, 1998):
granica skurczalnoci w
s
, oznaczona laboratoryjnie lub ze wzoru (Kezdi, 1974):
P L s
w 25 , 1 w w = (4.13)
gdzie:
w
L
granica pynnoci,
w
P
granica plastycznoci.
odksztacenie skurczu wyraane symbolem
sh
lub
s
i opisane wzorem:
0
sh
h
h
= (4.14)
gdzie:
h zmniejszenie wysokoci prbki po suszeniu,
h
0
wysoko pocztkowa prbki.
Wilgotno
O
b
j

t
o

g
r
u
n
t
u

w
S
w
P
w
L

V
S

V
74
Parametry te mog by oznaczane w rny sposb oraz badane rnymi metodami, na og na
pastach o rnej wilgotnoci pocztkowej (np. wilgotno granicy pynnoci, wilgotno
pcznienia, wilgotno naturalna).
przedzia skurczu wyraony wzorem (Head, 1992):
s
w w (4.15)
gdzie:
w wilgotno naturalna,
w
s
granica skurczalnoci.
Skurcz gruntw zaley od ich dyspersji, skadu chemiczno-mineralnego, struktury
i tekstury. Najsilniej zaznacza si on w gruntach spoistych. Jego warto zaley od czstek
ilastych w gruncie: im wiksza dyspersja gruntw spoistych, tym wikszy skurcz, przy
niezmiennoci pozostaych warunkw.
Wpyw skadu mineralnego na warto skurczu ujawnia si w zwizku
z krystalochemicznymi waciwociami powierzchni czstek mineralnych i ich struktur
krystaliczn (ruchoma lub nieruchoma sie krystaliczna) oraz dyspersj i gstoci
pocztkow.
Wpyw kationw wymiennych i stenie soli w roztworze porowym na warto
skurczu wyraa si przez zmian gruboci warstwy wody zwizanej i gsto pocztkow
(wilgotno). Iy montmorylonitowe, nasycone jonem sodu lub litu, wykazuj najwikszy
skurcz, du hydrofilno i znaczn wilgotno pocztkow. W obecnoci kationw potasu,
wapnia oraz kationw trjwartociowych w kompleksie wymiennym iw skurcz bdzie
mniejszy.
Warto skurczu gruntw spoistych w duym stopniu zaley od porowatoci
i wilgotnoci pocztkowej: im wiksza porowato pocztkowa (wilgotno), tym wikszy
skurcz.
Rwnie duy wpyw na skurcz gruntw ma trwao wizi strukturalnych, ktry
tumaczy si tym, e naturalne wizi przeciwdziaaj zagszczeniu gruntu przy skurczu,
podczas gdy czstki pasty mog swobodniej przemieszcza si wzgldem siebie i tworzy
struktury bardziej zagszczone.
Ze zwikszeniem gstoci gruntu i zblieniem jej do gstoci na granicy skurczu
wpyw wizi strukturalnych na skurcz gruntw bdzie mala i nie przekroczy kilku procent.
W szkielecie wysychajcego gruntu powstaj znaczne siy ciskajce rwnowane dziaaniu
cinienia kilkudziesiciu kG/cm
2
. Na cinienie powstajce przy skurczu skada si cinienie
75
kapilarne oraz mae siy przycigania molekularnego i elektrostatycznego, gdy czstki
zbliaj si do siebie na dostateczn odlego.
Zwykle w procesie skurczu osadw i gruntw powstaj spkania. Przyczyn ich
pojawienia si jest powstanie napre przekraczajcych wytrzymao wizi strukturalnych
midzy czstkami i agregatami w wyniku nierwnomiernego rozkadu wilgotnoci
i temperatury. Wewntrz ciaa powstaj przy tym naprenia ciskajce, a na powierzchni
naprenia rozcigajce. Przy rwnomiernym rozoeniu wilgotnoci i temperatury skurcz
wilgotnego gruntu spoistego nie wywouje adnego naruszenia jednolitej prbki.

4.3.2 Ekspansywno pcznienie gruntw

Pcznienie gruntw polega na powikszeniu ich objtoci przy pochanianiu wody.
Zdolno pcznienia zwizana jest z hydrofilnym charakterem mineraw ilastych,
wchodzcych w skad gruntw spoistych oraz z ich du powierzchni waciw.
Pcznienie jest wynikiem hydratacji gruntu. Jest ono zasadniczo zwizane
z powstawaniem w gruncie wody sabo zwizanej. Bonki wody zwizanej, tworzce si
wok czstek koloidalnych i iowych, zmieniaj siy spjnoci midzy nimi, rozsuwaj je
i tym samym wywouj zwikszenie objtoci gruntu (Grabowska-Olszewska i in., 1977).
W procesie pcznienia zachodzi nie tylko zwikszenie objtoci ale i zmniejszenie
jego spjnoci dziki znacznemu osabieniu przycigania midzy oddzielnymi czstkami. Tak
wic pcznienie jest silnie zwizane ze spjnoci gruntu. Pcznienie gruntu moe prowadzi
do ich rozpadu pod dziaaniem wody powodujc rozmakanie gruntu.
Proces pcznienia ma charakter osmotyczny. Przyczyn wywoujc pcznienie jest
rnica w steniach soli w roztworze porowym i wodzie otaczajcej grunt. Pcznienie
zachodzi wwczas, gdy stenie roztworu zewntrznego jest mniejsze od stenia roztworu,
znajdujcego si w porach gruntu (jest ono tym wiksze im wiksza jest rnica midzy
roztworami). W przeciwnym przypadku gdy stenie roztworu zewntrznego jest wiksze
ni znajdujcego si w porach, mona obserwowa nawet kruszenie si gruntu, podobne do
tego jakie zachodzi przy wysychaniu.
Przy wzrocie objtoci gruntu w procesie pcznienia powstaje okrelone cinienie,
zwane cinieniem pcznienia P
c
. Cinienie to rwne jest obcieniu zewntrznemu, przy
ktrym nie obserwuje si wzrostu objtoci gruntu.

76
Zdolno pcznienia gruntu mona scharakteryzowa za pomoc:
wskanika pcznienia V
p
okrelanego jako iloraz przyrostu objtoci prbki gruntu
V po maksymalnym pcznieniu do objtoci pierwotnej V:
V
V
V
p

= (4.16)
cinienia pcznienia P
c
jakie powstaje wwczas, gdy nie ma moliwoci zmian
objtociowych w procesie pcznienia gruntu (cinienie pcznienia jest rwne
jednostkowemu obcieniu normalnemu, jakie naley przyoy na powierzchni
prbki gruntu w edometrze, gdy znajdzie si ona w kontakcie z woda, aby jej zmiany
wysokoci (pcznienia) byy rwne zeru).
Przy badaniu procesu pcznienia naley mie na uwadze, e w wyniku wspdziaania
wody z czstkami gruntu kocowa objto prbki jest mniejsza od zwykej sumy objtoci
gruntu i wody wspdziaajcych ze sob. Zjawisko to nazywa si kontrakcj objtoci,
ktr okrela si zmniejszeniem objtoci w cm
3
, wywoanym przez 1 g suchej substancji
pczniejcej, wchaniajcej n gramw wody. Zjawisko kontrakcji objtoci gruntu i wody
mona wyjani powstawaniem wody zwizanej. Przy przejciu wody wolnej w stan
zwizany zwiksza si jej gsto, a maleje objto. W wyniku tego zmniejsza si rwnie
oglna objto ukadu grunt + woda. Im wicej wody zwizanej tworzy si w gruncie, tym
wiksza jest kontrakcja objtoci.
Gwnymi czynnikami wpywajcymi na charakter pcznienia gruntw s:
skad i struktura gruntu (skad mineralny i granulometryczny, skad kationw
wymiennych, cechy strukturalno-teksturalne, wilgotno),
skad chemiczny i stenie roztworu wodnego wspdziaajcego z gruntem,
warto obcienia zewntrznego.
Skad i struktura. Wielko pcznienia nie jest jednakowa dla rnych gruntw. Zaley
ona od zawartoci czstek koloidalnych, ich waciwoci oraz od struktury gruntu i jego
skadu minerologicznego. Najwiksze pcznienie nastpuje w gruntach o duej zawartoci
koloidw hydrofilnych, a wic w iach lub glinach cikich. Grunty ilaste zawierajce iy typu
montmorylonitw bd wykazyway due pcznienie, natomiast w przypadku zawartoci iw
typu kaolinitw pcznienie prawie nie wystpi. Grunty piaszczyste, piaszczysto gliniaste
w ogle nie pczniej lub mog wykazywa tylko nieznaczne pcznienie.
Na wielko pcznienia ma zatem wpyw stopie rozdrobnienia materiau gruntowego.
Im drobniejsze jest jego uziarnienie, tym wiksze bdzie pcznienie. Dla osignicia
77
maksymalnego pcznienia gruntu potrzebny jest okrelony czas trwania pochaniania wody.
Czas ten bywa tym duszy, im bardziej grunt jest drobnoziarnisty.
Pcznienie gruntw w duym stopniu zaley od skadu kationw wymiennych.
Grunty, w ktrych kompleks sorpcyjny jest nasycony gwnie kationami dwu-
i trjwartociowymi, maj ograniczone pcznienie. Najwiksze pcznienie obserwuje si
w glinach zwizych, zawierajcych w kompleksie wymiennym znaczn ilo kationw
jednowartociowych.
W ten sposb warto pcznienia zmienia si w zaleno od kationw wymiennych
w kolejnoci (Grabowska-Olszewska i in., 1977):
kation
+
> kation
2+
> kation
3+
Zasadniczy wpyw na warto pcznienia ma wilgotno pocztkowa. W miar
wzrostu wilgotno pocztkowej pcznienie maleje. Z wilgotnoci pocztkow zwizane s
wskaniki odksztacenia V
p
i cinienie pcznienia P
c
wedug zalenoci:
( ) ( ) w w K P V
'
w c p
= (4.17)
gdzie:
w wilgotno spczniaej prbki,
w wilgotno pocztkowa prbki,
K
w
wspczynnik pcznienia, okrelony jako tangens kta nachylenia prostej do
osi wilgotnoci (rys. 4.9).

Rysunek 4.9. Zaleno wskanika pcznienia (linia ciga) i cinienia pcznienia (linia
przerywana) od wilgotnoci pocztkowej dla zagszczonych past iw: 1 - kaolinitowego
i 2 - montmorylonitowego (Goraczowa, 1968; Grabowska-Olszewska i in., 1977)



C
i

n
i
e
n
i
e

p

c
z
n
i
e
n
i
a
,

k
G

c
m
-
2

W
s
k
a

n
i
k

p

c
z
n
i
e
n
i
a
,

%

1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
30
35 40 45 50 55 w, %
1
2
V
P
P
C

78
Duy wpyw na pcznienie gruntw maj okresowe zmiany wilgotnoci gruntw. Przy
cyklicznym nawilaniu i suszeniu prbek iw w kadym nastpnym cyklu suszenia
nawilania zwiksza si zarwno wskanik pcznienia, stopie pcznienia jak i cinienie
pcznienia.
Warto pcznienia gruntw zaley od charakteru ich tekstury. Grunty w stanie
nienaruszonym (w naturze) wykazuj mniejsze pcznienie ni grunty o strukturze naruszonej.
Skad chemiczny. Pcznienie gruntw ilastych zaley take od obecnoci i stenia
soli w roztworach krcych w gruntach oraz od pH roztworu (Grabowska- Olszewska i in.,
1977). W obecnoci tych samych soli w wodzie gruntowej warto pcznienia bdzie si
zmienia w zalenoci od ich stenia. Im wiksza jest zawarto elektrolitw w wodzie, tym
mniejsza jest ilo wody zwizanej, a zatem mniejsze pcznienie.
Na warto pcznienia ma wpyw pH. Czynnikiem warunkujcym ten wpyw jest
midzy innymi adunek paskich powierzchni mineraw krzemowych.
W rodowisku o pH > 7,0 8,0 zachodzi dysocjacja grup SiOH, obecnych na naroach
warstw tetraedrycznych wedug reakcji:
SiOH SiO

+ H
+
(4.18)
przy czym dysocjacja ta wzrasta ze wzrostem pH, powodujc zarazem wzrost wymiany
kationowej. Dla wartoci pH < 7 (rodowisko kwane), stwierdzono, i zachodzi zmniejszenie
si pojemnoci wymiany, co nastpuje na skutek sorpcji protonw na kracowych
krawdziach warstw oktaedrycznych (np. podstawienie glinu u montmorylonitw),
i powoduje zmniejszenie adunku ujemnego powierzchni. W wyniku tych zmian na
powierzchni czstki wodr z jednej strony powoduje sumaryczn redukcj adunku ujemnego
powierzchni, z drugiej wchodzi na pozycje wymienne, uwalniajc okrelon ilo kationw
wymiennych zwizanych z podwjn warstw elektryczn. Ze wzgldu wic na specyficzne
waciwoci wodoru, ktry moe oddziaywa jak dwu- a nawet trjwartociowy kation, siy
elektrostatyczne, z jakimi oddziaywuje on na elementarne pakiety warstw s duo wiksze
ni w przypadku kationw jednowartociowych. Powoduje to, e pakiety
w miejscach wystpowania adunkw ujemnych s ze sob poprzez wodr silniej wizane
i w rodowisku wodnym nie nastpuje ich rozsunicie na wiksze odlegoci. Efektem takiego
oddziaywania jest niewielkie pcznienie.
Natomiast wzrost wartoci pcznienia w rodowisku obojtnym tumaczy si
rozmiarami powierzchni waciwej, na ktrej swobodnie mog dziaa siy odpychania
midzy poszczeglnymi warstwami podwjnymi. Zjawisko to zyskuje na intensywnoci
w rodowisku alkalicznym (pH = 13), w ktrym zachodzi wzrost adunkw ujemnych
79
powierzchni, a wic podwyszona sorpcja kationowa, powodujca dalsz dyspersj gruntu,
wzrost si odpychania, a zatem zwikszenie pcznienia w stosunku do wartoci otrzymanych
dla rodowiska obojtnego. A zatem w miar wzrostu pH ronie zdolno pcznienia
gruntw.
Warto obcienia zewntrznego. Wskanik pcznienia gruntw zaley od wartoci
obcienia zewntrznego dziaajcego na grunt. Wskanik ten maleje w miar wzrostu
obcienia dodatkowego. Jeeli warto zewntrznego obcienia dodatkowego jest wiksza
lub rwna cinieniu pcznienia, wskanik pcznienia rwna si zeru (rys. 4.10).

Rysunek 4.10. Wykres zalenoci pcznienia od obcienia zewntrznego przy wilgotnoci
gruntu: a 16%, b 12% (Grabowska-Olszewska i in., 1977)

Pcznienie gruntw jest wanym zjawiskiem, ktre koniecznie naley uwzgldnia
przy prowadzeniu robt budowlanych. Zjawisko pcznienia gruntw zachodzi przy
wykonywaniu wyrobisk, wykopw fundamentowych itp., a take przy wznoszeniu zapor
i zbiornikw wodnych, gdy zmieniaj si warunki hydrogeologiczne terenu i zwiksza si
wilgotno gruntw z powodu zmiany poziomu wody.
Zjawiskiem stanowicym dalszy cig procesu pcznienia jest rozmakanie gruntu.
Jeeli grunt bdzie nawilgocony do takiego stanu, przy ktrym dalsze wizanie wody siami
molekularnymi zakoczy si, wtedy wizy czce poszczeglne czstki mog prawie
zanikn, a grunt ilasty straci swoj dotychczasow sta posta (Kollis, 1966).
Rozmakanie moe powstawa take jako skutek chemicznego rozpuszczania
w wodzie lub mechanicznego wypukania lepiszcza czcego poszczeglne ziarna gruntu.
Rne grunty w sposb odmienny zachowuj si w wodzie i stonych roztworach
mineralnych. Wedug wielu dowiadcze okazao si, e prbki iw Na
(z zaadsorbowanymi kationami sodu) utrzymuj si w wodzie tylko w cigu kilku dni, po
czym rozmakaj. Wskutek pcznienia prbki te przechodz stopniowo w stan pynny.
P

c
z
n
i
e
n
i
e

p
o
d

o
b
c
i

e
n
i
e
m

P

c
z
n
i
e
n
i
e

s
w
o
b
o
d
n
e

1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0
0,6 0,2 0,4 0,8 , kGcm
-2
a
b
80
Natomiast prbki iw Ca (z zaadsorbowanymi kationami wapna) zachowuj w wodzie
ksztat i stan twardoplastyczny niekiedy przez kilka miesicy. W roztworach stonych iy
Ca z czasem staj si bardzo zwarte wskutek zachodzcej dehydratacji.
Rozmakanie gruntw moe by scharakteryzowane przez:
czas rozmakania,
stan prbki po rozmokniciu,
wilgotno prbki po jej rozmokniciu.
Rozmakanie gruntw ilastych ma rwnie due podobnie jak ekspansywno
znaczenie praktyczne, poniewa znajomo przebiegu tego zjawiska pozwoli wnioskowa,
jakie konsekwencje pocign moe wykonanie wykopw w tych gruntach w przypadku ich
silnego zawilgocenia.
Naley zaznaczy, e podobnie jak przy pcznieniu, w sposb odmienny zachowywa
si bd grunty o strukturze naruszonej i nienaruszonej.

4.4 Zjawiska mrozowe w gruncie

4.4.1 Przemarzanie gruntu

W przypadku okresowego wystpowania temperatury powietrza poniej 0C nastpuje
zamarzanie wody w gruncie, zwane przemarzaniem gruntu. Gboko i prdko
przemarzania zale nie tylko od temperatury powietrza i czasu trwania, ale take od takich
czynnikw jak: osona terenu, struktura i tekstura gruntu oraz skad granulometryczny gruntu.
Po duszym trwaniu ujemnej temperatury powietrza granica przemarzania przesuwa
si w d. Ponad granic przemarzania gruntu od powierzchni terenu tworz si soczewki
lodowe, ktre powikszaj si wskutek podcigania wody od dou. Nowe soczewki lodowe
w sposb naturalny zwikszaj wilgotno zamarznitego gruntu. Bezporednio poniej
granicy przemarzania obserwuje si zmniejszenie wilgotnoci gruntu w porwnaniu
z wilgotnoci gruntu przed przemarzaniem (rys. 4.11).




81
Rysunek 4.11. Zjawisko przemarzania gruntu (Wiun, 1987)

Naley to tumaczy tym, e soczewki lodowe przycigaj molekuy wodne od dou
ze swojego najbliszego otoczenia. Przyciganie moleku wodnych przez krysztay lodu
nastpuje wskutek istnienia na ich powierzchni si adsorpcji. Molekuy wody, przycignite
do powierzchni soczewki lodowej, uzupeniaj siatk krystaliczn lodu, po czym same
przycigaj nowe molekuy wody z porw gruntu, co powoduje wzrost soczewek lodowych,
a wic i wzrost objtoci gruntu. Ten wzrost objtoci uzewntrznia si powstawaniem
tzw. wysadzin, tj. podnoszenia powierzchni terenu czy nawierzchni drogowej w miejscach,
gdzie wystpuj grunty szczeglnie wraliwe na przemarzanie (Wiun, 1987).
Do koca XIX w. uwaano, e wysadziny powstaj w wyniku zwikszania si
objtoci wody zamarznitej w porach gruntu. Jak wiadomo, podczas krystalizacji wody
nastpuje powikszenie jej objtoci o 9,1 % przy jednoczesnym zmniejszeniu gstoci o 8%,
co nie moe by przyczyn powstawania wysadzin, ktre dochodz do 0,5 m. Wysadziny, jak
podano wczeniej powstaj wskutek tworzenia si w zamarzajcym gruncie soczewek lodu.
W wyniku tego zamarzania ld moe wywoa cinienie ok. 50 200 kPa przy temperaturze
T = - 22 C. Badania i obserwacje wykazuj, e wysadziny mog wystpowa tylko wtedy,
gdy (Pisarczyk, 1999):
ujemna temperatura powietrza utrzymuje si do dugo,
grunt podoa jest wysadzinowy,
grunt podoa jest bardzo wilgotny, a zwierciado wody gruntowej zalega do pytko.
Na drogach wysadziny s szczeglnie widoczne pod koniec zimy lub wczesn wiosn
na niskich nasypach przy przepustach, po stopnieniu niegu na nawierzchni drogi.
h-Wysadziny
Soczewki
lodowe
Granica
przemarzania
Podciganie
wody
Zwierciado
wody gruntowej
Wilgotno po
zamarzniciu
gruntu
Wilgotno gruntu
przed mrozami
w [%]
0 10 20 30 40
82
Uszkodzenia budynkw wskutek przemarzania podoa polegaj najczciej na
podniesieniu fundamentw (posadowionych zbyt pytko ponad granic przemarzania) w
wyniku dziaania si wysadzinowych.
Siy wysadzinowe dziaaj prostopadle do podstaw fundamentu oraz stycznie na jego
pobocznicy, jeli zamarznity grunt bezporednio dotyka do jego powierzchni bocznej i jest
do niej przymarznity. Wedug obecnych bada wielko normalnych jednostkowych si
wysadzinowych moe osign ok. 800 kPa, a jednostkowych si stycznych ok. 100 kPa.
Na wiosn po nastaniu ciepych dni grunt zaczyna odmarza, nawierzchnia
zbudowana z materiaw kamiennych jest dobrym przewodnikiem ciepa w stosunku do
zimnego pobocza. Tote pod nawierzchni grunt odmarza szybciej ni pod poboczami, gdy
przez nawierzchni przenika wicej ciepa ni przez pobocze, co powoduje powstanie pod
jezdni pewnego rodzaju niecki, z ktrej woda nie moe odpyn do roww poprzez jeszcze
zamarznity grunt pobocza.
W niecce tej wilgotno gruntu jest bardzo dua, a wytrzymao na cinanie
nieznaczna, dlatego taki grunt nie moe stawia oporu i nawierzchnia amie si pod
obcieniem od k pojazdw.

4.4.2 Okrelenie gbokoci przemarzania gruntw

Opracowane dotychczas teorie wyznaczania gbokoci przemarzania gruntw daj
przyblione rozwizanie.
Jednym z bardziej znanych rozwiza uproszczonych na okrelenie gbokoci
przemarzania h
z
jest wzr (Jeske i inni, 1966):
( ) t T T
Q
2
h
p z
ow
z

= (4.18)
gdzie:
wspczynnik przewodnictwa cieplnego,
Q ciepo krzepnicia wody,

ow
ciar objtociowy wody zawartej w gruncie odniesiony do jednostki
objtoci gruntu,
T
z
temperatura zamarzania,
T
p
temperatura na powierzchni gruntu,
t czas.
83
W byym Zwizku Radzieckim wyznaczono gboko przemarzania glin i iw wg wzoru
empirycznego (Wiun, 1987):
2 w 23 h
m z
+ = (4.19)
gdzie:
h
z
gboko przemarzania [cm],
w
m
suma ujemnych rednich temperatur miesicznych wg wieloletnich
obserwacji (w
m
od wzoru przyjmuje si ze znakiem plus), C.
Wzr powyszy stosuje si rwnie dla piaskw i gruntw mao spoistych, dla ktrych h
z

naley zwikszy o 20 %.
Polska norma (PN-81/B-03020) dzieli teren Polski na 4 strefy: 0,8; 1,0; 1,2; 1,4 m pod
wzgldem gbokoci przemarzania gruntw wysadzinowych. Wartoci te przyjmuje si przy
projektowaniu fundamentw budowli.

4.4.3 Kryteria wysadzinowoci gruntw

Kryteria wysadzinowoci gruntw zale od waciwoci fizycznych gruntw. Grunty
niespoiste, nie zawierajce frakcji pyowej i iowej, przy przemarzaniu nie tworz wysadzin
nawet w stanie nasyconym wod. Powstajcy w nich ld wyciska nadmiar wody ku doowi
tak, e grunty te po zamarzniciu zawieraj mniej wody w porach ni przed zamarzaniem.
Grunty spoiste natomiast, zawierajce czstki pyowe i iowe, s tym bardziej wysadzinowe,
im drobniejsze jest ich uziarnienie i wiksza ich wilgotno. Istnieje wiec zaleno
wysadzinowoci gruntw od ich uziarnienia.
Wytumaczenie tego zjawiska moe by nastpujce (Wiun, 1987): w gruntach o
grubym uziarnieniu powierzchnia waciwa ziaren jest stosunkowo maa; im bardziej
drobnoziarnisty jest grunt, tym wiksza jest powierzchnia waciwa ziaren, tym wiksza jest
aktywno chemiczna gruntu i tym wicej jest wody adsorbowanej w bonkach na
powierzchni czstek. W gruncie gruboziarnistym ilo wody zaadsorbowanej na powierzchni
czstek w stosunku do wody wolnej, zawartej w porach gruntu, jest maa. Natomiast w
gruntach drobnoziarnistych ilo wody zaadsorbowanej stanowi znaczn cz oglnej iloci
wody w gruncie.
Woda adsorbowana (bonkowata) zachowuje si inaczej ni woda wolna. Temperatura
zamarzania wody bonkowatej jest nisza od 0 C i to tym bardziej, im drobniejsze s czstki
84
i im bliej powierzchni czstki gruntowej znajduj si warstwy moleku zagszczonej wody
bonkowej.
Oprcz tego naley uwzgldni, e krysztay lodu tworzc si w wodzie wolnej
w gruncie gruboziarnistym mog rosn bez przeszkd we wszystkich kierunkach, natomiast
krysztay lodu w gruntach drobnoziarnistych w drobnych porach w ssiedztwie bonek wody
adsorbowanej mog rosn tylko przez odrywanie moleku wody od powierzchni czstek (rys.
4.12).

Rysunek 4.12. Zamarzanie wody w gruncie: a) sypkim, ziarnistym, b) spoistym (iowym)
(Wiun, 1987)

Molekuy wody adsorbowanej na powierzchni czstek maj pewn uporzdkowan
orientacj (prawdopodobnie podobn orientacj maj rwnie molekuy krysztaw lodu)
w wyniku czego molekuy wody na powierzchni czstki i na krysztale lodu powinny
wzajemnie si odpycha. Rosnce soczewki lodowe w gruntach drobnoziarnistych nie maj
moliwoci penetracji, jak w duych porach gruntw gruboziarnistych, w d, lecz rosn
odpychajc si od lecych poniej nich drobnych czstek gruntu, a wic rosn podnoszc si
do gry, co powoduje tworzenie si wysadzin.
Im bardziej drobnoziarnisty jest grunt, tym mniejsze s wymiary porw, tym wicej
porw jest prawie cakowicie wypenionych wod adsorbowan, a wic lepsze s warunki do
tworzenia si wydzielonych soczewek lodowych i powstawania wysadzin.Wynika std, e o
wysadzinowoci gruntw zasadniczo decyduje wymiar porw, a nie wymiar ziaren gruntw.
Spord wielu kryteriw najbardziej znane s (Pisarczyk, 1999):
1. Kryterium Casagrandego opracowane w 1934 r., wedug ktrego zalicza si do
wysadzinowych grunty bardzo rnoziarniste (U > 15), ktre zawieraj wicej ni 3 %
czstek mniejszych od 0,02 mm oraz grunty rwnoziarniste (U < 5) zawierajce ponad
10 % ww. czstek,
85
2. Kryterium Beskowa (1935) wg ktrego uwzgldnia si wpyw geologicznego
pochodzenia gruntu, wielko rednicy d
50
, procentow zawarto o rednicy mniejszej
od 0,062 mm i 0,125 mm oraz kapilarno biern przy wilgotnoci rwnej granicy
pynnoci,
3. Kryterium Wiuna (1958) wg ktrego uwzgldnia si uziarnienie gruntu
i kapilarno biern gruntu H
kb
. Wiun (1987) pod wzgldem wysadzinowoci, dzieli
grunty na 3 grupy:
GRUPA A grunty niewysadzinowe o H
kb
< 1,0 m, bezpieczne w kadych warunkach
wodnogruntowych i klimatycznych; s to grunty zawierajce poniej 20 % czstek
mniejszych od 0,05 mm i poniej 3 % czstek mniejszych od 0,02 mm (nale tu czyste
wiry, pospki i piaski).
GRUPA B grunty wtpliwe (mao wysadzinowe) o H
kb
< 1,3 m, zawierajce
20 30 % czstek mniejszych od 0,05 mm i 3 10 % czstek mniejszych od 0,02 mm (nale
tu piaski bardzo drobne, pylaste i prchnicze).
GRUPA C grunty wysadzinowe o H
kd
> 1,3 m; s grunty zawierajce powyej 30 %
czstek mniejszych od 0,05 mm i powyej 10 % czstek mniejszych od 0,02 mm (nale tu
wszystkie grunty spoiste i namuy organiczne).

86
5 CINIENIE POROWE I NAPRENIE
EFEKTYWNE

5.1 Wypr wody w gruncie

Na szkielet gruntowy znajdujcy si poniej zwierciada wody dziaa wypr wody
zgodnie z prawem Archimedesa, powodujc wywieranie mniejszego nacisku na warstw
lec niej ni na warstw powyej zwierciada wody gruntowej. Pozorny ciar
objtociowy szkieletu gruntowego o objtoci (1 n) pod wod gruntow, zgodnie z prawem
Archimedesa wyniesie (Pisarczyk, 1999):
) ( ) ( ) ( ( ) ) ( ( )
w sr w s w s w s
n 1 g n 1 g n 1 g n 1 ' = = = = (5.1)
gdzie:
) (
w s sr
n n + = 1 ciar objtociowy gruntu, przy S
r
= 1,
n porowato gruntu,

s
gsto waciwa szkieletu gruntowego,

w
gsto waciwa wody,
g przyspieszenie ziemskie rwne 9,81 m/s
2
,

w
ciar waciwy wody,

s
ciar waciwy szkieletu gruntowego.
W obliczeniach statycznych, w ktrych rozpatruje si ciar gruntu poniej
zwierciada wody gruntowej, powinien by brany pod uwag pozorny ciar objtociowy
szkieletu, tzw. ciar objtociowy gruntu pod wod.

5.2 Cinienie wody w porach oraz naprenie cakowite
i efektywne

Rozkad cinienia wody w porach gruntu i naprenia w szkielecie gruntowym oraz
naprenia cakowitego wywoanego siami zewntrznymi, dziaajcymi na grunt, s cile ze
sob zwizane.
Celem zdefiniowania podstawowych poj naley pocztkowo rozway grunt
nawodniony, a wiec bdcy ukadem dwufazowym. Mona zaoy, e prbka nawodnionego
87
gruntu znajduje si w cylindrze (rys. 5.1). Prbka gruntu jest nieobciona, a wic dziaa na
ni jedynie cinienie atmosferyczne. Jeli zostanie zainstalowana rurka piezometryczna
pokazujca poziom wody, to pokazywa ona bdzie poziom grnej paszczyzny prbki (a).
Przyjmowane s rwnie pewne zaoenia upraszczajce, czsto przyjmowane przy
rozpatrywaniu zagadnie praktycznych, a mianowicie, e zarwno czstki gruntu, jak i woda
s nieciliwe. Jeli na t prbk gruntu zostanie przyoone dodatkowe odcienie (b),
to w pierwszej chwili t
0
nastpi podniesienie si zwierciada wody w rurce piezometrycznej,
co spowodowane jest przejciem w pierwszej chwili caoci obcienia przez wod (Glazer,
1985):













Rysunek 5.1. Naprenie cakowite i efektywne (Glazer, 1985)

Wskutek wzrostu cinienia w wodzie nastpuje jej spyw do miejsc o cinieniu
mniejszym. W analizowanym przypadku nastpi wypyw wody z prbki do gry
i wypenienie pustych przestrzeni (c). W miar wypywu wody obcienie jest przejmowane
przez szkielet gruntowy i nastpuje jego zagszczanie, a wic i zmniejszenie si wysokoci
prbki gruntu. W trakcie zagszczania nastpuje obnienie poziomu wody w rurce
piezometrycznej, a po zakoczeniu procesu t = t
k
nastpuje ustabilizowanie na wysokoci
pocztkowej. W trakcie tego procesu wystpuje przekazywanie obcienia z wody na szkielet
gruntowy, a sam grunt zmienia swe waciwoci fizyczne, porowato, gsto objtociow,
stopie zagszczania lub konsystencj oraz waciwoci mechaniczne, jak wytrzymao na
cinanie, modu odksztacenia. Podczas procesu zagszczania warto obcienia
zewntrznego nie ulega zmianie i cakowite naprenie normalne ma sta warto .
a) b) c)
t=t
0
t=t
k
88
Zmienia si natomiast warto cinienia przekazywanego na szkielet gruntowy, okrelonego
mianem naprenia efektywnego , oraz cinienie wody w porach gruntu u. Z warunkw
rwnowagi wynika, e:
u '+ = (5.2)
Cinienie wody w porach istnieje w dowolnym punkcie rodowiska wodnego
w wyniku dziaania si powierzchniowych i masowych. Moe by traktowane jako warto
skalarna, w danym bowiem punkcie ma jednakow warto we wszystkich kierunkach, czyli
nie zaley od kierunku powierzchni na ktr dziaa.
Cinienie to na gbokoci z poniej poziomu gruntu zgodnie z rysunkiem 5.2, bdzie
miao warto:


Rysunek 5.2. Rozkad napre w gruncie: a) cylinder z gruntem obcionym wod, b) wykres
napre (Pisarczyk, 1999)

( ) ( )
w 2 w 2
z h g z h u + = + = (5.3)
a cakowite naprenie na mas gruntow wyrazi si wzorem:
+ = + = z h g z g h
w 2 w 2
(5.4)
gdzie:
= g ciar objtociowy gruntu, przy S
r
= 1,
) (
w s sr
n n + = = 1
gsto objtociowa gruntu,
h
2
i z jak na rysunku 5.2.
wykres cinienia obojtnego
wykres napre
efektywnych
piezometr
u=(h
1
+h
2
)
w
u=(h
2
+z)
w

=z
=h
1

=+u
=g

w
=
w
g
m n
h
1
h
2
z
1 1
2 2
3 3
a) b)
89
Naprenie na szkielet gruntowy naprenie efektywne , zwane rwnie czynnym,
stanowi rnic pomidzy napreniem cakowitym na mas gruntow i naciskiem na wod u
(cinieniem wody w porach):
( ) ' z z z h z h u '
w sr w w 2 sr w 2
= = + = = (5.5)

Naprenie efektywne jest to wic nacisk na grunt z uwzgldnieniem wyporu. Wykres
naprenia cakowitego, efektywnego i cinienia wody w porach przedstawiono na rysunku
5.2.
Dla wody w ruchu cinienie wody w porach wyznacza si za pomoc siatki
przepywu. Warto cinienia porowego w dowolnym punkcie podoa wyznacza linia
jednakowych naporw (jednakowe wysokoci podoa zwierciada wody nad poziomem
odniesienia).
Fizyczne znaczenie naprenia efektywnego i cakowitego wyjaniono na schemacie
prbki gruntu czciowo nasyconego wod (S
r
< 1), przedstawionym na rysunku 5.3.

Rysunek 5.3 Schemat wyjaniajcy pojcie naprenia efektywnego: 1 czstka gruntu,
2 woda, 3 pcherzyk powietrza (Pisarczyk, 1999)

Powierzchni a b poprowadzono w ten sposb, aby bya jak najbardziej zbliona do
paszczyzny poziomej. Sia normalna P przyoona do powierzchni prbki A jest przenoszona
czciowo przez siy na stykach czstek, a czciowo przez cinienie wody w porach
i cinienie gazu (powietrza) w porach. Warto i kierunek dziaania tych si s rwne, ale na
A
P
P
a
b
1
2
3
3
N
T
90
stykach pooonych na rozpatrywanej powierzchni mog by rozoone na skadowe N i T;
si normaln i styczn do poziomej paszczyzny.
Przy tych zaoeniach naprenie efektywne (naprenie przenoszone przez szkielet
gruntowy) jest wyraone przez zaleno:
A
' N
'

= , a naprenie cakowite
A
P
= .
Rwnowag ukadu opisuje si rwnaniem:
a a w w
A u A u ' N P + + =

(5.6)
Po podzieleniu rwnania przez A otrzymuje si:
A
A
u
A
A
u '
a
a
w
w
+ + = (5.7)
Poniewa powierzchnia styku ziaren jest bardzo maa (np. dla piasku wynosi ok. 1 3 % caej
powierzchni A), to A A
w
+ A
a
, a wtedy:
|
.
|

\
|
+ + =
A
A A
u
A
A
u '
a
a
w
w
(5.8)
Jeeli przyj A
w
/A = , to po przeksztaceniu otrzymuje si:
( )
w a a
u u u ' + = (5.9)
gdzie:
naprenie efektywne,
naprenie cakowite,
u
a
cinienie gazu w porach,
u
w
cinienie wody w porach,
wspczynnik zaleny od stopnia wilgotnoci.
Jest to znane rwnanie na naprenie efektywne dla gruntw czciowo nasyconych
wod zaproponowane przez Bishopa i Henkela (1957), ktry ustali, e wspczynnik zaley
od stopnia wilgotnoci S
r
(rys. 5.4).
Przy stopniu wilgotnoci S
r
= 1 wspczynnik = 1, wtedy wzr zmienia si do
postaci wzoru podanego przez Terzagiego na naprenia efektywne.
Przyrost cinienia wody w porach (u) przy wzrocie naprenia w gruncie mona oszacowa
na podstawie wzoru Skemptona (Biernatowski i in., 1987):
(5.10)
gdzie:
3
i
1
przyrost napre gwnych,


) ( | |
3 1 3
+ = A B u
91
Rysunek 5.4. Zaleno pomidzy wspczynnikiem oraz B i stopniem wilgotnoci S
r

(Pisarczyk, 1999)

A i B wspczynniki cinienia wody w porach okrelone w badaniach
laboratoryjnych przy czym
3 1
u
A


= oraz
3
u
B

= .
Wspczynniki A i B zale od wartoci skadowych naprenia, przy ktrych zostay
wyznaczone. Dla ciaa idealnie sprystego A = 1/3. Wspczynnik B zaley od stopnia
wilgotnoci.

stopie wilgotnoci S
r

w
s
p

c
z
y
n
n
i
k
i

0,2 0 0,4 0,6 0,8 1,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0



92
6 PRZEPYW WODY W GRUNCIE

6.1 Istota przepywu cieczy w gruncie

W gruntach jako orodku porowatym na og wszystkie pory s poczone z porami
ssiednimi. W gruntach ziarnistych wirach, piaskach, a nawet pyach nie jest moliwe
istnienie zamknitych porw. Natomiast w iach skadajcych si zazwyczaj z czstek
o ksztacie blaszkowym wydaje si moliwe wystpowanie maej iloci porw zamknitych.
Zdjcia elektronowo-fotomikrograficzne iw naturalnych wykazay, e nawet w gruntach
najbardziej drobnoziarnistych wszystkie pory s poczone. Poniewa pory w gruncie s
poczone, wic przepyw wody moliwy jest nawet w najbardziej zagszczonych gruntach
naturalnych. Dlatego te w prbce gruntu woda moe przepywa z punktu A do punktu B,
jednake nie po linii prostej i ze sta prdkoci, lecz raczej od poru do poru po krzywej
zaznaczonej lini grub na rysunku 6.1 (Lambe i Whitman, 1978).
Rysunek 6.1. Droga przepywu w gruncie (Lambe i Whitman, 1978)

Prdko czstki wody w dowolnym punkcie krzywej przepywu zaley od jej
pooenia w porze, wymiarw poru, a w szczeglnoci od jej odlegoci od powierzchni
najbliszej czstki gruntu. W zagadnieniach geotechnicznych przyjmuje si, e przepyw
wody od punktu A do punktu B nastpuje po linii prostej z pewn prdkoci przecitn.
Przybliona droga
przepywu (widziana
goym okiem)
Rzeczywista droga
przepywu (widziana
przez mikroskop)
A
B
93
6.2 Filtracja. Prawo Darcyego

Woda gruntowa najczciej znajduje si w ruchu. Ruch wody gruntowej, nazywany
jest filtracj, zaley od orodka gruntowego, w ktrym przepyw si odbywa od jego
uziarnienia, struktury i porowatoci. Im drobniejsze jest np. uziarnienie gruntu tym wiksze s
opory ruchu wody.
Ze wzgldu na bardzo nieregularny ukad porw i szczelin w gruncie nie jest moliwe
zbadanie zjawiska filtracji z dokadnoci, z jak w hydraulice okrela si np. ruch wody
w przewodach. Dlatego w praktyce stosuje si empiryczn zaleno podan przez
Darcyego.
Darcy do badania waciwoci przepywu wody przez filtracyjne warstwy piasku uy
urzdzenia podobnego do przedstawionego na rysunku 6.2.

Rysunek 6.2. Dowiadczenie Darcyego (Lambe i Whitman, 1978)

Podczas badania zmieniano dugo prbki L oraz cinienie na jej grnej i dolnej
podstawie, mierzc wydatek Q przepywu wody przez piasek. Na podstawie
przeprowadzonych bada Darcy stwierdzi, e Q jest proporcjonalne do
L
h h
4 3

oraz e:
kiA A
L
h h
k Q =

=
4 3
(6.1)
gdzie:
Poziom porwnawczy
Q
wpywu
Q
wypywu

Piasek
L

h
3

h
4

4
1
2
3
94
Q wydatek przepywu,
k staa, wspczynnik proporcjonalnoci, zwany wspczynnikiem
filtracji,
h
3
wysoko nad poziomem porwnawczym, do ktrej nastpio
podniesienie wody w piezometrze umieszczonym powyej prbki,
h
4
wysoko jak h
3
lecz w piezometrze poniej prbki,
L dugo prbki,
A pole cakowite poprzecznego przekroju,

L
h h
i
4 3

= spadek hydrauliczny.
Powysze rwnanie znane jest jako prawo Darcyego, opisuje jedn z podstawowych
zasad mechaniki gruntw (Lambe i Whitman, 1978).
Rwnanie to mona przeksztaci w nastpujcy sposb:
v ki
A
Q
= = (6.2)
poniewa A przedstawia cakowite pole przekroju wewntrznego rurki powyej prbki
gruntu, to v jest prdkoci czstki wody poruszajcej si ku doowi od pooenia 1 do
pooenia 2. Ta prdko liczbowo rwna si ki. Wobec tego k mona przyj jako prdko
dopywu przy jednostkowym spadku hydraulicznym, tzn.
i
v
k = lub v k = dla spadku
hydraulicznego rwnego 1. Z pooenia 3 do pooenia 4 w prbce gruntu czstka wody
pynie szybciej ni z pooenia 1 do 2, poniewa redni przekrj pola przepywu jest
mniejszy. Stosujc zasad cigoci mona powiza prdko dopywu v ze redni
rzeczywist prdkoci przepywu przez grunt v
s
, jak nastpuje:
,
p s
A v vA Q = = (6.4)
n
v
V
V
v
L A
AL
v
A
A
v v
p p p
s
= = = = (6.5)
rednia rzeczywista prdko przepywu w gruncie v
s
, nazywa si prdkoci
filtracji, jest ona rwna prdkoci dopywu podzielonej przez porowato:
n
ki
n
v
v
s
= = (6.6)
Rwnanie to wyraa redni prdko czstki wody poruszajcej si od pooenia 3 do
pooenia 4, co odpowiada odlegoci w linii prostej midzy tymi pooeniami podzielonej
przez czas przepywu tej czstki. W tym przypadku czstka wody pynie przez grunt
95
waciwie po linii krzywej ze zmienn prdkoci. Dlatego te prdko v
s
jest prdkoci
pozorn pewnej czstki wody poruszajcej si po linii prostej, ze sta prdkoci z pooenia
3 do pooenia 4. Pomimo tego, e prdko dopywu i prdko filtracji s wielkociami
pozornymi, mona ich uy do obliczenia czasu przepywu wody na danej odlegoci
w gruncie, tak jak w tym przypadku midzy pooeniem 3 i 4.

6.3 Ograniczenia prawa Darcyego

Wzr Darcyego moe by w zasadzie stosowany wwczas, gdy ruch wody jest
laminarny. W przypadku ruchu burzliwego, wystpujcego w gruntach o uziarnieniu
grubszym, ma on posta (Biernatowski i in., 1987):
m
ki v = (6.7)
przy czym m < 1.
Prdko krytyczna, po ktrej przekroczeniu wystpuje ruch burzliwy, jest trudna do
oceny; mona w przyblieniu przyj, e powyej v = 1 10
-3
m/s w piasku rozpoczyna si
ruch burzliwy.
Znacznie wiksze znaczenie praktyczne maj przyjte ograniczenia stosowania wzoru
Darcyego w przypadku gruntw o bardzo maym wspczynniku filtracji tzw. gruntw
spoistych. Stwierdzono, e ruch wody w tego rodzaju gruntach moe nastpi dopiero po
przekroczeniu tzw. gradientu pocztkowego. W gruntach o maej przepuszczalnoci
konieczne jest wystpienie gradientu pocztkowego i
0
, aby rozpocz si ruch wody (rys. 6.3).

Rysunek 6.3. Zaleno prdkoci filtracji od gradientu: 1 w piaskach, 2 w gruntach
spoistych
i
v
1
2
0
'
0
i
0
i
96
Istnienie gradientu pocztkowego ma istotne znaczenie praktyczne. Jeeli
obserwowany w warunkach naturalnych spadek hydrauliczny i < i
0
, to grunt spoisty mona
uwaa za szczelny. Niemniej istotne znaczenie ma wystpowanie zjawiska gradientu
pocztkowego podczas konsolidacji gruntu. Przy zbyt maym obcieniu gruntu nasyconego
wod jego konsolidacja moe wystpi jedynie w zakresie ograniczonym, gdy gradienty,
ktre wystpuj mog by mniejsze od gradientu pocztkowego.

6.4 Podstawowe rwnanie przepywu w gruncie

Podstawowe rwnanie ruchu wody gruntowej uzyskuje si rozpatrujc przepyw wody
przez wyodrbniony mylowo w gruncie element szecianu o wymiarach dx, dy, dz
(Lambe i Whitman, 1978).

Rysunek 6.4. Przepyw przez element gruntu (Lambe i Whitman, 1978)

W rozwaanym elemencie wystpuje przepyw laminarny o skadowych w kierunkach
(rys.6.4.) x, z, y:
z y x
q q q q + + = (6.8)
Zgodnie z prawem Darcyego mona skadowe przepywu np. pionow skadow
przepywu q
z
zdefiniowa wykorzystujc nastpujc analiz:
dopyw do podstawy elementu q
z
= kia, gdzie a oznacza pole podstawy
dydx
z
h
k q
z z
|
.
|

\
|

= (6.9)
z
x
y
x, y,
dx
dz
dy
P
i
o
n
o
w
a

p
r
z
e
p

y
w
u

97
odpyw z grnej powierzchni elementu
dydx dz
z
h
z
h
dz
z
k
k q
z
z z
|
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|

+ =
2
2
(6.10)
gdzie:
k
z
wspczynnik filtracji w kierunku z w punkcie x, y, z,
h napr hydrodynamiczny.
Rnica dopywu do elementu i odpywu (dopyw netto) z przepywu pionowego q
z
rwna si rnicy dopywu przez podstaw i odpyw z powierzchni grnej
dydx dz
z
h
z
h
dx
z
k
k dydx
z
h
k q
z
z z z
|
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|

+
|
.
|

\
|

=
2
2
(6.11)
dxdydz
z
h
dz
z
k
z
h
z
k
z
h
k q
z z
z z
|
|
.
|

\
|

=
2
2
2
2
(6.12)
Przy staym wspczynniku filtracji k
z
/z = 0, q
z
rwne jest:
dxdydz
z
h
k q
z z
|
|
.
|

\
|

=
2
2
(6.13)
Podobnie, cakowity przepyw w kierunku x wyniesie
dxdydz
x
h
k q
x x
|
|
.
|

\
|

=
2
2
(6.14)
Dla przepywu dwukierunkowego q
y
= 0
dxdydz
x
h
k
z
h
k q q q
x z z x
|
|
.
|

\
|

= + =
2
2
2
2
(6.15)
Objto wody V
w
w elemencie gruntu wynosi:
dxdydz
e
e S
ndxdydz S V
r
r w
+
= =
1
(6.16)
a prdko zmiany objtoci wody rwna si:
|
.
|

\
|
+

= dxdydz
e
e S
t t
V
q
r w
1
(6.17)
Wprowadzajc zaoenie, e zaleno
e
dxdydz
+ 1
okrelajca objto szkieletu gruntowego
(ciaa staego) w elemencie gruntu ma warto sta, wic:
( )
t
e S
e
dxdydz
q
r

+
=
1
(6.18)

98
Porwnujc dwa wyraenia na q otrzymamy:

( )
t
e S
e
dxdydz
dxdydz
x
h
k
z
h
k
r
x z

+
=
|
|
.
|

\
|

1
2
2
2
2
(6.19)
skd po uproszczeniu:
|
.
|

\
|

+
=

t
e
S
t
S
e
e x
h
k
z
h
k
r
r
x z
1
1
2
2
2
2
(6.20)
Jest to podstawowe rwnanie przepywu laminarnego w gruncie w ukadzie paskim. Ze
wzgldu na warto e i S
r
po prawej stronie rwnania istnieje moliwo zdefiniowania
przepywu w czterech rnych warunkach:
1. e i S
r
stae - przepyw stay nazywany filtracj,
2. e zmienne, a S
r
stae gdy e maleje proces ten nazywany jest konsolidacj, jeeli
ronie pcznieniem,
3. e stae, a S
r
zmienne przy staej objtoci gruntu gdy S
r
maleje to ten rodzaj
przepywu wyraa odwodnienie, jeeli S
r
ronie nawodnienie,
4. e i S
r
zmienne ten rodzaj przepywu obejmuje zagadnienia konsolidacji i pcznienia
przy niepenym nasyceniu gruntu wod.
Przy staym przepywie (wartoci e i S
r
stae) podstawowe rwnanie przepywu
opisujce filtracj przy penym nasyceniu gruntu wod przybiera posta:
0
2
2
2
2
=

x
h
k
z
h
k
x z
(6.21)
a w przypadku, kiedy wspczynnik filtracji jest jednakowy we wszystkich kierunkach
(k
z
= k
x
), rwnanie podstawowe mona przedstawi w jeszcze prostszej postaci:
0
2
2
2
2
=

x
h
z
h
(6.22)
Jest to rwnanie Laplacea, z ktrego wynika, e suma zmian spadkw hydraulicznych
w kierunku z i x rwna si zeru. Z tym rwnaniem zgodne jest podstawowe rwnanie
przepywu staego w gruntach izotropowych.
Przy przepywie w warunkach zmiennych wartoci e (odksztacalno gruntu) i staej
wartoci S
r
= 1 (penym nasyceniu) wystpujcym w procesie konsolidacji gruntu
podstawowe rwnanie przepywu przybiera posta:

t
e
e x
h
k
z
h
k
x z

+
=

1
1
2
2
2
2
(6.23)
99
Z uwagi na fakt, e gwnym czynnikiem wywoujcym przepyw w procesie
konsolidacji jest cinienie wody w porach
w
h u = podstawowe rwnanie konsolidacji mona
zapisa w postaci:

t
e
e x
u k
z
u k
w
x
w
z

+
=

1
1
2
2
2
2

(6.24)
Jest to rwnanie konsolidacji gruntu definiujce zmian wskanika porowatoci e i cinienia
wody w porach u w ukadzie dwuwymiarowym.

6.5 Siatka filtracyjna

Ruch wody gruntowej jest ruchem potencjalnym, ktry opisuje si rwnaniem
Laplacea rozpatrywanym na paszczynie. W celu przestrzennego ujcia ruchu wody naley
uwzgldni trzeci skadow. Jeeli przyj, e pole wektorw prdkoci ma potencja
rwnanie linii jednakowego potencjau prdkoci ma posta (x, y) = const. Mona
wyznaczy rwnie funkcj prdu , piszc rwnanie linii prdu w postaci (x, y) = const.
Rozwizujc powysze rwnania oraz rwnanie Laplacea, mona wyznaczy linie
jednakowego potencjau prdkoci oraz linie prdu, ktre tworz ukad krzywych wzajemnie
ortogonalnych, nazywany siatk hydrodynamiczn lub filtracyjn (Biernatowski i in.,
1987).
W praktyce do wyznaczania siatki hydrodynamicznej stosuje si metody np. analogowe
(analogii hydroelektrycznej), numeryczne (metoda elementw skoczonych) lub metod
kolejnych przyblie, z zachowaniem warunkw brzegowych ortogonalnoci.
Przykad siatki hydrodynamicznej dotyczcej ruchu wody gruntowej pod cian
szczeln wbit w dno rzeki przedstawiono na rysunku 6.5.
Z rysunku wynika, e na podstawie siatki hydrodynamicznej mona okreli elementy
filtracji: kierunek, spadek hydrauliczny i prdko w dowolnym punkcie orodka, w ktrym
odbywa si ruch wody. Kierunek filtracji wyznaczony jest bezporednio przez linie prdu.
Spadki hydrauliczne dotyczce poszczeglnych elementw siatki (rwnolegobokw
krzywoliniowych) mona obliczy ze wzoru:

n
n
ml
h
i

= (6.25)
gdzie:
i
n
spadek hydrauliczny w n-tym elemencie siatki,
100
h rnica naporw przed i za ciank, m,
m liczba odcinkw, na ktre podzielono drogi filtracji,
l
n
odlego midzy dwiema liniami jednakowego potencjau w rozpatrywanym
elemencie siatki, m.
Znajc spadek hydrauliczny w dowolnym elemencie siatki hydrodynamicznej, mona
wyznaczy prdko, a take przepyw:
m s ki q
n n
1 = (6.26)
gdzie:
q przepyw filtracyjny w jednym elemencie siatki filtracyjnej [m
2
/s],
s
n
wymiar elementu siatki [m],
i
n
spadek hydrauliczny.
Powyszy wzr odnosi si do wycinka gruntu o szerokoci 1 m.

Rysunek 6.5. Siatka hydrodynamiczna w podou pod ciank szczeln; 1 linia prdu, 2
linia jednakowego potencjau prdkoci, 3 cianka szczelna, 4 piezometr (Biernatowski i
in., 1987).

4
2
1
3
h

h

v
v
=const
=const
Grunt nieprzepuszczalny
101
7 ZJAWISKA ZWIZANE Z RUCHEM WODY
W GRUNCIE

7.1 Cinienie spywowe

Przepywajca przez grunt woda wywiera na szkielet gruntowy cinienie, ktre
przezwycia si tarcia wody o ziarna i czstki gruntu. Cinienie to w odniesieniu do
jednostki objtoci gruntu nosi nazw cinienia spywowego (hydrodynamicznego) i jest
skierowane zgodnie z kierunkiem filtracji (stycznie do linii prdu).
Wzajemne oddziaywanie wody i szkieletu gruntowego zmienia si, gdy rozpoczyna
si filtracja. Woda filtrujca przez grunt, wskutek napotkanych oporw ruchu, dziaa na
szkielet gruntowy. Powoduje powstanie si filtracyjnych skierowanych zgodnie z kierunkiem
filtracji (stycznie do linii prdu). Siy te, odniesione do jednostki objtoci gruntu, nazywa si
cinieniem spywowym lub cinieniem filtracyjnym (Biernatowski i in., 1987).
Cinienie spywowe mona okreli rozpatrujc schemat przedstawiony na rysunku 7.1.

Rysunek 7.1. Cinienie wody na prbk gruntu: a) schemat naczynia modelowego,
b) cakowite cinienie wody, c) rnica cinie wody (strata cinienia wskutek filtracji)
(Biernatowski i in., 1987)



a) b) c) d)
h
2

h
1

l

h
0

h
2

w
h
0

w
h
1

w
(h
2
-h
1
)
w
102
Na prbk gruntu znajdujcego si w naczyniu dziaaj:
od gry cinienie wody
w
h u
0 1
=
od dou cinienie wody
w
h u
2 2
=
gdzie:

w
ciar waciwy wody,
h
0
, h
2
wysoko pooenia zwierciada wody (napr).
Przez prbk filtruje woda, ktrej ruch jest spowodowany rnic poziomw wody
h
2
h
1
w naczyniach. Cinienie wody u dziaajce na podstaw prbki mona rozdzieli na
dwie skadowe:
cinienie h
1

w
odpowiadajce wyporowi,
cinienie (h
1
h
2
)
w
, odpowiadajce stracie cinienia, spowodowanej przepywem
wody przez prbk.
Trzeba pamita, e strata cinienia, przyoona umownie na omawianym schemacie
do zewntrznej powierzchni (podstawy) prbki, powstaje w rzeczywistoci wskutek oporw
ruchu przy przepywie na caej dugoci prbki. Aby okreli jednostkow strat cinienia
przy przepywie wody przez grunt, trzeba j odnie do jednostki dugoci. Jeli zatem drug
skadow cinienia odniesie si do jednostki dugoci, to otrzymuje si:
j i
l
h h
w w
= =

1 2
(7.1)
gdzie:
j warto cinienia spywowego, tzn. jednostkowej siy objtociowej
spowodowanej filtracj.
Ze wzoru wynika, e cinienie spywowe nie zaley od prdkoci filtracji, lecz tylko
od spadku hydraulicznego. Cinienie spywowe jest jednostkow si objtociow i moe
by mierzone w kN/m
3
. W odrnieniu od cinienia wody w porach, ktre moe by
rozpatrywane jako wielko skalarna, cinienie spywowe jest wektorem. Si filtracji
dziaajc na okrelon objto gruntu V mona wyznaczy z zalenoci:
jV J = (7.2)
gdzie: J - sia filtracji,
j - cinienie spywowe,
V - objto gruntu.
Cinienie spywowe dziaa na czstki gruntu dodatkowo, poza siami grawitacji
(ciaru i wyporu). Tak wic w warunkach filtracji grunt pozostaje pod wpywem si
103
grawitacji i siy filtracyjnej, ktrych wypadkowa jest si masow; od niej zaley naprenie
efektywne.
W obliczeniach statycznych mona przyjmowa albo wypadkow wyporu i siy
filtracyjnej, albo parcie spowodowane cinieniem wody w porach.
Obydwa sposoby z jednakow dokadnoci wyraaj oddziaywanie na szkielet
gruntowy wody porowej znajdujcej si w ruchu.

7.2 Spadek krytyczny

Ruch wody w gruncie moe spowodowa zmiany jego struktury, a w nastpstwie
zmiany waciwoci fizycznych i mechanicznych. Do najczciej spotykanych skutkw
filtracji naley sufozja. Sufozj nazywane jest zjawisko polegajce na unoszeniu przez
filtrujc wod drobnych czsteczek gruntu. Czstki te mog by przesunite do innego
miejsca szkieletu gruntowego lub wyniesione poza obrb gruntu. Wskutek tego powikszaj
si w gruncie pory, a zatem zwiksza si wspczynnik filtracji; moe rwnie ulec
zwikszeniu prdko filtracji, co z kolei moe spowodowa wynoszenie coraz wikszych
czstek gruntu. W wyniku tego mog powsta kawerny lub kanay w gruncie; zjawisko
przybiera wtedy cechy przebicia hydraulicznego.
W przypadku szczeglnie intensywnej filtracji moe wystpi zjawisko kurzawki.
Warunki jej powstania wyjaniono schematycznie na rysunku 7.2 (Biernatowski i in., 1987).


Rysunek 7.2. Schemat dowiadczenia okrelajcego spadek krytyczny: 1 piasek, 2 siatka
(Biernatowski i in., 1987)


II
I
B
h

1
2
A
z

H
1

H

104
W naczyniu A znajduje si prbka piasku. Przy I pooeniu naczynia B naprenie
cakowite w prbce w przekroju pooonym na gbokoci z rwne jest:
sr w 1
z H + = (7.3)
a naprenie efektywne
' z u ' = = (7.4)
Jeeli naczynie B zostanie podniesione do pooenia II, to rozpocznie si ruch wody
w kierunku od dou prbki do gry, cinienie zwikszy si o
w
h, co mona zapisa w postaci
H
H
h
w
lub iH
w
, a naprenie efektywne zmaleje do wartoci rwnej:
iH ' z '
w
= (7.5)
Naczynie B moe by podniesione tak wysoko, e wzrost cinienia wody w porach
spowodowany ruchem wody bdzie tak duy, i naprenie efektywne = 0.
Oznacza to, e czstki gruntu nie wspieraj si o siebie, lecz pywaj w wodzie. Grunt traci
wwczas cechy ciaa staego i przechodzi w stan pynny. Mona wwczas zauway ruch
i wznoszenie si czstek piasku do gry; caa prbka bdzie w stanie wrzenia. Spadek
hydrauliczny i przyjmie wwczas warto krytyczn i
kr
. Wykorzystujc powyszy wzr oraz
rozpatrujc ca prbk gruntu, tzn. z =H, mona spadek krytyczny wyznaczy ze wzoru:
w
kr
'
i

= (7.6)
gdzie:
- ciar objtociowy gruntu z uwzgldnieniem wyporu wody,

w
- ciar waciwy wody.
Upynnienie gruntu mona spowodowa w gruntach niezalenie od wielkoci jego
uziarnienia. Jednak w praktyce kurzawka najczciej wystpuje w piaskach drobnych.
W gruntach o grubym uziarnieniu, np. w wirach, zjawisko to wystpuje niezmiernie rzadko.
Jest to spowodowane niewielkimi gradientami i << 1 , jakie na og wystpuj w gruntach
o duej przepuszczalnoci (gruboziarnistych).






105
7.3 Zmiany w gruncie wywoane filtracj

Zjawisko kurzawki (upynnienia gruntu) jest jedn z postaci zmian, jakie w gruncie
wywouje filtracja. Najczciej wystpujce zmiany w gruncie wywoane filtracj (oprcz
kurzawki) to: wyparcie, przebicie hydrauliczne i sufozja. Zmiany te nigdy nie wystpuj
w czystej postaci, lecz s ze sob w wikszym lub mniejszym stopniu poczone.
Wyparciem gruntu nazywa si zjawisko polegajce na przesuniciu pewnej objtoci
gruntu, czsto wraz z obciajcymi j elementami ubezpiecze. Wyparta masa powiksza
swoj objto, a wic i porowato. Zjawisko wyparcia moe wystpowa nie tylko
w kierunku pionowym do gry, lecz rwnie poziomo w podou budowli pitrzcych wod,
a niekiedy rwnie w kierunku do dou. Przykad warunkw gruntowo-wodnych, w ktrych
moe wystpi wyparcie przedstawia rysunek 7.3.

Rysunek 7.3. Przykad warunkw gruntowo wodnych, w ktrych moe nastpi przebicie:
1 studnia opuszczona, 2 piezometr, 3 strefa zagroenia wyparciem (Kollis, 1966)

Przebiciem hydraulicznym nazywa si zjawisko tworzenia si kanau (przewodu)
w masie gruntowej, wypenionego gruntem o naruszonej strukturze (w kocowej fazie
zjawiska zawiesin), czcego miejsca o wyszym i niszym cinieniu wody w porach. Na
powierzchni terenu przebicie hydrauliczne jest widoczne w postaci rda. Zjawisko przebicia
wystpuje przewanie w gruntach mao spoistych podcielonych gruntami przepuszczalnymi
(rys. 7.4).
grunty
spoiste
warstwa
wodonona
I ZWG
warstwa wodonona
II ZWG
1
2
3
106

Rysunek 7.4. Przykad warunkw geologicznych, w ktrych moe nastpi przebicie:
1 miejsce zagroenia przebiciem, 2 (Kollis, 1966)

Sufozj nazywa si zjawisko polegajce na wynoszeniu przez filtrujc wod
drobnych czstek gruntu. Czstki mog by przesunite na inne miejsce lub wyniesione poza
obrb gruntu. W rezultacie sufozji powikszaj si pory, wzrasta wspczynnik filtracji
i prdko filtracji wody. Z kolei woda pynca z wiksz prdkoci moe porusza coraz
wiksze ziarna gruntu i powodowa dalszy rozwj procesu sufozji a do utworzenia si
kawern lub kanaw w gruncie. Zjawisko przybiera wtedy cechy przebicia hydraulicznego.
Sufozja wystpuje wtedy, gdy zostanie przekroczony i
kr
lub prdko krytyczna v
kr
. Sichard
poda wzr na prdko krytyczn (Pisarczyk, 1999):
15
k
v
kr
= (7.7)
gdzie:
k wspczynnik filtracji [m/s].
Sufozja wystpuje w gruntach niespoistych, przede wszystkim rnoziarnistych.
W zalenoci od miejsca wystpowania sufozji w gruncie rozrnia si sufozj wewntrzn,
zewntrzn i kontaktow. Sufozja wewntrzna wystpuje wewntrz danego rodzaju gruntu,
zewntrzna w strefie przypowierzchniowej zapory lub podoa a take na styku rnych
warstw gruntu, gdy kierunek ruchu wody jest prostopady do styku.
Infiltrujca woda moe te powodowa kolmatacj, tzn. proces wymywania
i osadzania drobnych czstek w przestrzeni porowej gruntu.



warstwa mao przepuszczalna
warstwa przepuszczalna
1
2
107
7.4 Zasady zabezpieczania gruntw przed szkodliwym dziaaniem
filtracji

rodki, ktrymi zabezpiecza si grunty przed szkodliwym dziaaniem filtracji mona
podzieli na dwie grupy.
Do pierwszej zalicza si sposoby zabezpiecze zmniejszajcych spadek hydrauliczny
(wyduenie drogi filtracji), a tym samym cinienie spywowe, a wic speniajce warunek:
F
i
i
kr
(7.8)
gdzie:
i spadek hydrauliczny w dowolnym miejscu podoa lub budowli ziemnej,
F wspczynnik pewnoci (F = 23).
Drog filtracji pod budowl wyduy mona poprzez cian szczeln (rys. 7.5).

Rysunek 7.5. cianka szczelna wyduajca drog filtracji pod budowl (Czarnota-Bojarski,
1977)

Obliczenie niezbdnej drogi filtracji mona dokona w sposb przybliony korzystajc ze
wzoru podanego przez Bligha (Pitkowski i Czarnota-Bojarski, 1964):
H C L
w
(7.9)
gdzie:
L dugo drogi filtracji (na rysunku
2 1 1
' h l h h L + + + = ),
C
w
wskanik filtracji (podany w tabeli 7.1).
zapora
cianka szczelna
H

h
1
h
1

l
h
2
108
Tabela 7.1. Wskanik filtracji dla rnych rodzajw gruntu (Pitkowski i Czarnota-Bojarski,
1964)
Rodzaj gruntu C
w
wg Bligha C
w
wg Lanea
Py
Piasek drobny
Piasek redni
Piasek gruby
wir z piaskiem
wir drobny
wir redni
wir gruby
Otoczaki i wir
18,0
15,0
-
12,0
9,0
-
-
-
4-6
8,5
7,0
6,0
5,0
-
4,0
3,5
3,0
2,5

lub wedug wzoru Lenea:
H C h l
w
+
3
1
(7.10)
gdzie:
l poziome odcinki drogi filtracji,
h pionowe odcinki drogi filtracji,
C
w
wskanik filtracji (tabela 7.1).
Drug grup rodkw stanowi konstrukcje gruntowe zwane filtrami odwrotnymi
(rys. 7.6).


Rysunek 7.6. Schemat filtru odwrotnego
k
3

k
2

k
1

i
3
i
2
i
1
109
Dziaanie filtrw odwrotnych polega na zmniejszeniu spadku hydraulicznego poprzez
zwikszanie wspczynnika filtracji kolejnych warstw gruntu. Jeli woda przepywa kolejno
przez np. trzy warstwy gruntu o coraz wikszym wspczynniku filtracji, to przy zaoeniu
cigoci przepywu mona napisa zaleno:
3 3 2 2 1 1
i k i k i k v = = = (7.11)
gdzie:
v prdko [m/s],
k
1
, k
2
, k
3
wspczynnik filtracji w poszczeglnych warstwach [m/s],
i
1
, i
2
, i
3
spadki hydrauliczne w poszczeglnych warstwach.
Zrwnania 7.11 wynika, e jeli k
1
<k
2
<k
3
to i
1
>i
2
>i
3
czyli jeli na warstwie 1 gruntu
drobnego zagroonego dziaaniem filtracji zostanie uoona warstwa 2 gruntu grubszego,
to spadek hydrauliczny, a wic i cinienie spywowe w warstwie 2 bd mniejsze
ni w warstwie 1. Szczegowe zasady projektowania filtrw odwrotnych podane zostay
przez Czyewskiego i in. (1973).

110
8 NAPRENIE W GRUNCIE

8.1 Stan naprenia w gruncie

Pod pojciem naprenia rozumie si graniczn warto stosunku siy dziaajcej na
nieskoczenie may element pola przekroju ciaa do wymiaru tego pola:
A
N
A

=
0
lim (8.1)
gdzie:
naprenie,
N sia,
A pole przekroju.
W granicznym przypadku, kiedy pole A jest nieskoczenie mae, uzyskuje si naprenie
w danym punkcie. Naley jednak pamita, e jest to pojcie umowne ze wzgldu na
trudnoci, jakie nasuwa interpretacja naprenia w punkcie przy uwzgldnieniu molekularnej
budowy materii. Dlatego te praktycznie rozpatruje si jedynie bardzo ma powierzchni, dla
ktrej mona przyj, e warto naprenia jest staa lub zmienia si w sposb cigy,
natomiast rozmiar tej powierzchni nie ma istotnego znaczenia (Glazer, 1985).

Rysunek 8.1. Przekrj ciaa sztywnego (Glazer, 1985)

Na rysunku 8.1. poprowadzono mylowo przekrj , przecinajcy element na dwie czci.
Warto naprenia w dowolnym punkcie przekroju zaley od kierunku przekroju. Wynika
z tego bezporednio, e dla okrelenia naprenia naley zdefiniowa nie tylko jego warto,
kierunek i zwrot, ale rwnie kierunek paszczyzny na ktr ono dziaa. Tak wic naprenie
jest wielkoci tensorow. Kade naprenie mona rozoy na dwie skadowe: prostopad
111
do paszczyzny przekroju nazywan napreniem normalnym, drug w paszczynie
przekroju nazywan napreniem stycznym.
Przy obliczaniu wartoci naprenia w gruncie, jako orodku sprystym, mona
stosowa zasad superpozycji, a mianowicie w przypadku dziaania kilku si Q naprenie
w dowolnym punkcie M wyznacza si jako sum napre powstaych od dziaania kadej
z si osobno (rys. 8.2). Obcienie cige q na powierzchni pprzestrzeni mona z pewnym
przyblieniem rozpatrywa jako sumaryczne dziaanie zastpczo wyznaczonych si
skupionych (rys. 8.3).
Rysunek 8.2. Zastosowanie prawa superpozycji przy wyznaczaniu naprenia od dwch si
skupionych (Wiun, 1987)


Rysunek 8.3. Naprenia od obcienia cigego (Wiun, 1987)

Przy obliczaniu wartoci naprenia w gruncie naley uwzgldnia obcienie od
wasnego ciaru gruntu. Naprenie istniejce w gruncie od ciaru wyej lecych warstw
nazywa si napreniem pierwotnym lub geostatycznym i oznaczana jest symbolem
z
.
Zgodnie z zasad superpozycji naprenie cakowite
z
w gruncie jest sum
naprenia pierwotnego
z
i naprenia od obcienia zewntrznego
qz
:
qz z z
+ =

(8.2)
Q
1
Q
2
M

2

q Q
M
M

q
=f(q)

q
=f(Q)
112
W przypadku przyoenia obcienia nie na powierzchni pprzestrzeni, lecz na
pewnej gbokoci po wykonaniu wykopu, naprenie cakowite w dowolnym punkcie
wyznacza si jako sum naprenia pierwotnego geostatycznego
z
zmniejszonego
o odcienie wywoane wykopem
z
:
( )
qz z z z
+ =

(8.3)

8.2 Naprenie geostatyczne

W praktyce wykorzystuje si najczciej wartoci pionowej skadowej naprenia
pierwotnego
z
, a w niektrych przypadkach wartoci poziomej skadowej naprenia
pierwotnego
x
.
Warto naprenia
z
wyznacza si ze wzoru:
i
n
1 i
z
h g

= (8.4)
gdzie:
gsto objtociowa gruntu w kadej warstwie i,
h
i
miszo poszczeglnych warstw i,
g przyspieszenie ziemskie.
W kadym punkcie orodka gruntowego oprcz pionowego naprenia pierwotnego
istnieje poziome naprenie pierwotne (rys. 8.4), ktrego warto oblicza si ze wzoru:
z 0 y x
K

= =
(8.5)
gdzie:
K
0
wspczynnik parcia bocznego w spoczynku,

z
pionowa skadowa naprenia pierwotnego.







Rysunek 8.4. Skadowe naprenia pierwotnego
(Wiun, 1987)

z
= z

x
=
y
= K
0

z
113
Warto wspczynnika K
0
zaley od rodzaju gruntu i historii jego naprenia i zmienia
si w zakresie 0,2 0,6 dla gruntw normalnie skonsolidowanych i 0,8 2,0 dla gruntw
prekonsolidowanych. Zwizane jest to ze zmian stanu napre
z
i
y
w okresie
zwikszonego obcienia terenu (np. przez lodowiec, zmiany pooenia wody gruntowej itp.)
i nastpnego zmniejszania si obcienia do stanu obecnego.

8.3 Naprenie powstae wskutek dziaania obcie
zewntrznych

8.3.1 Rozkad naprenia w gruncie od pionowej siy skupionej

Zagadnienie to zostao rozwizane przez Boussinesqa dla pprzestrzeni sprystej
jednorodnej izotopowej, bez uwzgldniania ciaru wasnego orodka ( = 0) przy zaoeniu
prostoliniowego, radialnego rozkadu skadowych naprenia (Wiun, 1987).

Rysunek 8.5. Naprenie wzbudzone sil skupion (Wiun, 1987)

Jako pierwsz prb rozwizania przyjmuje si, e naprenie radialne w punkcie M
o wsprzdnych R, (rys. 8.5a) rwna si (Biezuchow, 1953):
2
R
R
cos Q
k

= (8.6)
naprenie pionowe normalne
z
w tym samym punkcie wynosi (rys. 8.5b):
2
3
2
R z
R
cos Q
k cos

= = (8.7)

xz

cos
A
A A
R R R
= =
cos
R R
=
cos
R z
=
sin
R xz
=
114
Podstawiajc
R
z
cos = , otrzymuje si:
5
3
z
R
Qz
k = (8.8)








Rysunek 8.6. Naprenia dziaajce na elementarnej
powierzchni piercieniowej (Wiun, 1987)

W celu wyznaczenia wartoci wspczynnika k przyjmuje si (zgodnie z rys. 8.6),
e na elementarn powierzchni w postaci nieskoczenie wskiego piercienia o szerokoci dr
i promieniu r dziaa sia pionowa:
rdr 2 dA
z z
= (8.9)
Sia Q jest rwna siom dziaajcym na nieograniczon poziom paszczyzn na gbokoci z,
a wic:



= =
0
5
3
0
z
R
rdr
kQz 2 rdr 2 Q (8.10)
rniczkujc wyraenie
2 2 2
r z R + = otrzymuje si (przy staym z):
rdr 2 RdR 2 = (8.11)
Podstawiajc do rwnania r dr = RdR i po scakowaniu otrzymuje si:

=
0
4
3
R
dR
kQz 2 Q (8.12)
k
3
2
R 3
1
kz 2 1
z
3
3
=

=

(8.13)
skd:

2
3
= k (8.14)
Naprenie radialne
R
rwna si wic:

2
R
R 2
cos Q 3

= (8.15)
Z

r
dr

z
z
115
Naprenie
z
w ukadzie wsprzdnych walcowych wyznacza si z rwnania (8.8) po
podstawieniu wartoci k i R
2
= z
2
+ r
2
;
( )
2
5
2
5
2
5
3
2 2
3
5
3
z
z
r
1 z 2
Qz 3
r z 2
Qz 3
R 2
Qz 3
(
(

|
.
|

\
|
+
=
+
=

= (8.16)

2
5
2
2
1 2
3
(
(

|
.
|

\
|
+
=
z
r
z
Q
z

(8.17)
Przy wyznaczaniu napre cakowitych w orodku gruntowym naley do naprenia od siy
zewntrznej doda naprenie geostatyczne
z
.

8.3.2 Rozkad naprenia w gruncie od dziaania obcienia cigego

W przypadku dziaania obcienia cigego mona posugiwa si poprzednio
podanymi wzorami, stosujc zasad superpozycji.
Obszar obciony dzieli si na mniejsze elementy, w rodku elementw przykada si
zastpcze siy skupione (Wiun, 1987). Dostateczn dla celw praktycznych dokadno
uzyskuje si, gdy speniony jest warunek R
1
2L
i
, gdzie L
i
jest dugoci kadego
wydzielonego elementu

(rys. 8.7).
Rysunek 8.7. Zastosowanie superpozycji do wyznaczania naprenia od obcienia cigego
(Wiun, 1987)

Naprenie pionowe normalne wyznacza si ze wzoru:

=
zi
2
z
c
z
Q
(8.18)
Q
Q
L=mL
i
B=nB
i
Q=qL
i
B
i
z
r
R
1

z
116
Warto naprenia pionowego normalnego w dowolnym punkcie orodka gruntowego
obcionego wyznacza si na podstawie wzoru Boussinesqa (8.17):

2
5
2
2
z
z
r
1 z 2
Q 3
(
(

|
.
|

\
|
+
= (8.19)
Na danym obszarze A wydziela si nieskoczenie may element o polu dA = dx dy;
elementarna sia dQ = qdA wywouje w rozpatrywanym punkcie M na gbokoci z poniej
powierzchni pprzestrzeni (rys 8.8.) elementarne naprenie:

2
5
2
2
1 2
3
(
(

|
.
|

\
|
+
=
z
r
z
dQ
d
z

(8.20)
Naprenie pionowe w rozpatrywanym punkcie M od obcienia cigego dziaajcego
w obszarze A wynosi:


(

+
+
=
L
0
B
0
2
2 2
2
z
2
5
z
y x
1 z 2
qdxdy 3
(8.21)

Rysunek 8.8. Wyznaczanie napre pionowych od obcienia cigego za pomoc
elementarnych zastpczych si skupionych (Wiun, 1987)

Szczeglny przypadek wyznaczania naprenia pod naroem prostoktnego obszaru
obcionego rozwiza Steinbrenner (1936), tworzc metod punktw naronych a pod
rodkiem prostoktnej powierzchni obciajcej Newmark (1935) podajc metod punktw
rodkowych i w dowolnym punkcie obcionej powierzchni tworzc metod pl
wpywowych.
d
z
dQ
y
x
M
0
B
z
r
L
dy
dx
117
Metoda punktw naronych umoliwia wyznaczanie naprenia pionowego oraz
sumy napre gwnych pod naroem prostoktnego obcionego obszaru wedug wzorw:

( )
( )( )
n
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
2 2 2
zn
q
z B L z
LB
tg arc
z B L z B z L
z 2 B L LBz
2
q
=
+ +
+
+ + + +
+ +
= (8.22)
gdzie:

n
wspczynnik wyznaczany z nomogramu (rys. 8.9) w zalenoci od stosunku
L:B (dugo obszaru obcionego do jego szerokoci) oraz od stosunku z:B
(zagbienie punktu poniej powierzchni do szerokoci),
q obcienie cige,
L dugo prostokta,
B szeroko prostokta,
z zagbienie.
W przypadku potrzeby wyznaczenia naprenia nie pod naroem, lecz w dowolnym
punkcie orodka, stosuje si zasad superpozycji (rys. 8.10).
Rysunek 8.9. Nomogram do wyznaczania wspczynnika
n

z/B

n

10,0
8,0
6,0
4,0
2,0
0
0,05 0,150 0,100 0,200 0,250
118

Rysunek 8.10. Zastosowanie metody punktw naronych do obliczania napre w dowolnym
punkcie podoa: a) naroe wewntrz obcionego obszaru, b) naroe na zewntrz
obcionego obszaru

Metod punktw rodkowych mona wyznaczy naprenie pionowe pod rodkiem
prostoktnego obszaru obcionego, posugujc si wzorem:
Rysunek 8.11. Nomogram do wyznaczania wspczynnika
0

A
B
C D
M
E
F
G
H
A
M
G H
D
B E
F
C
( ) q
MGCH
n
EMHD
n
FBGM
n
AFME
n zq
+ + + = ( ) q
CFMG
n
DFMH
n
BEMG
n
AEMH
n zq
+ =
a) b)
z/B

0

5,0
4,0
3,0
2,0
1,0
0
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0
119
q
0 z
= (8.23)
Warto
0
otrzymuje si z nomogramu przedstawionego na rysunku 8.11.
Warto
z
mona rwnie wyznaczy, stosujc superpozycj napre pod wsplnym
naroem czterech obcionych prostoktw o bokach
2
L
i
2
B
.
Metoda pl wpywowych umoliwia wyznaczanie rozkadu naprenia pod dowolnie
obcion powierzchni. Powierzchni rwnomiernie obcionej pprzestrzeni dzieli si
wsprodkowymi okrgami o promieniach r
i
na n promieni rwnowanych pod wzgldem
wartoci wzbudzonego przez kade z nich naprenia pionowego pod rodkiem tych k
(Pisarczyk, 1999).
Przy r = , = 1,
z
= q, przy r = 0, = 0,
z
= 0; przyjmujc = 1/n, mona wyznaczy
promie okrgu pierwszego wewntrznego koa wywoujcego naprenie n q
z
/ = ze
wzoru:
2
1
3
2
1
n
1
1
1
z r
i
(
(
(
(
(

|
.
|

\
|

= (8.24)
Nastpnie mona dobra takie wartoci promieni kolejnych okrgw, aby obcienie
dowolnego piercienia pomidzy ssiednimi okrgami wywoao naprenie n q
z
/ = , tzn.
aby rnica wspczynnikw
n
1
const
i 1 i
= = =
+
.
Przy zaoeniu z = const zmienny jest wic promie r
i
:

( )
2
1
3
2
1
1
1
z r
i
i
(
(

= (8.25)
Przy czym powinien speniony by warunek:
' i
n
i
i
= = (8.26)
Wykrelenie nomogramu polega na przyjciu n okrgw i obliczeniu ich promieni ze
wzoru 8.24, a nastpnie wykreleniu okrgw k wg wartoci r
i
/z i przyjtej dugoci
odcinka z
n
zaznaczonego obok siatki nomogramu. Nastpnie dzieli si powierzchni k na m
wycinkw. Otrzymuje si n m pl rwnowanych, ktre nazywa si polami wpywu.


120
Wspczynnik wpywu jednego takiego pola wynosi:
nm m
W
w
1 '
= =

(8.27)
gdzie:
m
n

Rysunek 8.12. Nomogram Newmarka

Nomogram Newmarka (rys. 8.12) umoliwia wyznaczenie wartoci naprenia pionowego
z

od obcienia rwnomiernie rozoonego q na dowolnej powierzchni wg wzoru:
q W I
w P z
= (8.28)
gdzie:
I
P
liczba pl wpywu,
W
w
wspczynnik wpywu,
q obcienie cige.
Przy wyznaczaniu naprenia punkt, pod ktrym wyznacza si naprenie
z
, naley umieci
w rodku nomogramu oraz rysuje si na siatce nomogramu kontur obcionego obszaru
w skali odpowiadajcej danemu zagbieniu, a wic w skali 1: (z/z
n
). Nastpnie oblicza si
w
w
=0,005
z
n

M
0
2 3 4 5 6 7 8 9 1
121
liczb pl zakrytych na nomogramie obszarem obcionym. Liczb pl mona obliczy wg
wzoru:
2
I
I I
cz
c P
+ = (8.29)
gdzie:
I
c
liczba pl mieszczcych si cakowicie wewntrz konturw fundamentw,
I
cz
liczba pl przykrytych czciowo obszarem obcionym.

8.3.3 Rozkad naprenia pod fundamentami sztywnymi

W rozpatrywanych dotychczas przypadkach naprenie w orodku gruntowym
wyznaczano przy zaoeniu, e powierzchnia obcienia jest podatna i ugina si jednoczenie
z odksztaceniami gruntu. Przypadki takie zdarzaj si przy obcieniu podoa nasypem lub
nawierzchni tuczniow, a take pod cienk pyt betonow o maej sztywnoci.
W przypadku fundamentw murowanych lub betonowych o duej sztywnoci wasnej
rozkad naprenia w poziomie posadowienia i w grnych warstwach podoa (do gbokoci
rwnej okoo poowy szerokoci fundamentu) nie jest rwnomierny (Pisarczyk, 1999).
Pod sztywnym fundamentem o podstawie koowej teoretyczny rozkad naprenia
w poziomie posadowienia wyznacza si ze wzoru:
2
1
2
2
r
1 2
q
|
|
.
|

\
|

= (8.30)
gdzie:
odlego rozpatrywanego punktu od rodka fundamentu,
r promie podstawy fundamentu.
Zgodnie ze wzorem 8.30 dla = 0 (punkt w rodku podstawy) = 0,5 q; przy = r
naprenie = (rys. 8.13.). Poniewa naprenie w gruncie przy krawdzi fundamentu nie
moe przekroczy wartoci krytycznej, grunt pod krawdzi fundamentu czciowo poddaje
si i naciski przejmuje grunt znajdujcy si dalej od krawdzi. Powoduje to zmian rozkadu
naprenia w poziomie posadowienia. Faktyczny rozkad napre podano na rysunku 8.13a
lini cig.
Przy dalszym zwikszaniu nacisku na grunt naprenie wzrasta coraz bardziej ku
rodkowi fundamentu i krzywa rozkadu napre przyjmuje ksztat paraboli (rys. 8.13b).

122

Rysunek 8.13. Rozkad naprenia pionowego w poziomie posadowienia absolutnie sztywnego
fundamentu a) w pocztkowym okresie obcienia, b) przy obcieniu granicznym (Wiun,
1987)

Rozkad naprenia w gruncie w poziomie posadowienia zaley od wytrzymaoci
gruntu i wartoci obcienia oraz od szerokoci fundamentu. Dla wskich fundamentw
rozkad naprenia jest najczciej paraboliczny, a dla szerokich siodowy. Do oblicze
przyjmuje si rozkad napre rwnomierny (naprenia rednie).
Naprenia pionowe w gruncie pod sztywnym fundamentem na gbokoci z poniej
poziomu posadowienia wyznacza si jako naprenia rednie (cakowe) w obrbie prostokta
znajdujcego si pod obszarem obcianym (rys. 8.14) wg wzoru:
( )
s
2
L
2
L
2
B
2
B
n
A
z zs
q dxdy y , x
BL
q
dA
A
1
= = =


(8.30)
gdzie:

s
wspczynnik rozkadu naprenia,
Nomogram do wyznaczania wartoci wspczynnika
s
podano na rysunku 8.15.
Przyjmujc, e wpyw budowli na odksztacenia gruntu koczy si na pewnej gbokoci
(gboko aktywna), to obszar pomidzy podstaw fundamentu a gbokoci aktywn
mona nazwa podoem budowli.


S
1

S
2
S
2
>S
1
q
1
q
max
Z
Z
przy q
max
Rzeczywisty
rozkad
napre
Teoretyczny
rozkad
napre
a) b)
123

Rysunek 8.14. Rozkad naprenia
z
i naprenie rednie
zs
na gbokoci z pod obszarem
prostoktnym obcionym rwnomiernie (Pisarczyk, 1999)


Rysunek 8.15. Nomogram do wyznaczania wspczynnika
s

q
L
z

zs

z/B

s

5,0
4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0
124
8.3.4 Rozkad naprenia pod nasypami

Obcienie od nasypu mona podzieli na rwnomierne pasmowe i pasmowe
trjktne.


Rysunek 8.16. Schemat do wyznaczania naprenia pionowego
z
w podou gruntowym pod
nasypem: a) schemat nasypu, b) nomogram do wyznaczania wspczynnika (Osterberg,
1957)

Naprenie w dowolnym punkcie podoa jest rwne sumie napre od obcienia
rwnomiernego pasmowego i obcienia pasmowego w postaci dwch prostoktnych
trjktw (rys. 8.16), a mianowicie:
( )q
z z z z 3 2 1 3 2 1
+ + = + + = (8.31)
a)
b)

125
gdzie:

2
wspczynnik odpowiadajcy obcieniu pasmowemu o rozkadzie
prostoktnym,

1
i
3
wspczynnik odpowiadajce obcieniu pasmowemu o rozkadzie
trjktnym,
q obcienie od nasypu (q = h).

8.4 Graficzna interpretacja naprenia

8.4.1 Naprenia gwne

W kadym punkcie ciaa istniej trzy wzajemnie prostopade paszczyzny, w ktrych
warto napre stycznych rwna si zeru (Lambe i Whitman, 1978).
Paszczyzny te nazywamy paszczyznami gwnymi. Naprenia normalne
wystpujce w tych trzech paszczyznach nazywamy napreniami gwnymi. Najwiksze
z tych trzech napre nazywamy najwikszym napreniem gwnym
1
, najmniejsze
najmniejszym napreniem gwnym
3
, a trzecie porednim napreniem gwnym
2
.
W przypadku napre geostatycznych paszczyzna pozioma przeprowadzona przez dany
punkt jest paszczyzn gwn, rwnie wszystkie paszczyzny pionowe przeprowadzane
przez ten punkt s paszczyznami gwnymi. Gdy K< 1,
v
=
1
,
h
=
3
i
2
=
3
=
h
. Gdy
K > 1, zalenoci bd odwrotne
h
=
1
,
v
=
3
i
2

=

1
=
h
. Gdy K = 1,

v
=
h
=
1
=
2
=
3
wystpuje izotopowy stan naprenia.
Naley rwnie zaznaczy, e naprenia styczne w kadych dwch wzajemnie
prostopadych paszczyznach s liczbowo sobie rwne
v h
= .









126
8.4.2 Koo Mohra

W wikszoci przypadkw inynierskich rozpatrywany jest dwuwymiarowy stan
naprenia, w ktrym wystpuj najwiksze i mniejsze naprenia gwne
1
i
3
. Naprenia
ciskajce przyjto jako dodatnie, pozostae oznaczenia konwencjonalne przyjto umownie
wg rysunku 8.17. Wielko (
1

3
) nazywana jest dewiatorem naprenia lub rnic
skadowych naprenia.

Rysunek 8.17. Graficzne przedstawienie stanu naprenia za pomoc koa Mohra:
a) naprenie dziaajce na element gruntu, b) wykres Mohra dla stanu naprenia w danym
punkcie A (Lambe i Whitman, 1978)

Znajc warto i kierunek skadowych naprenia
1
i
3
, mona wyznaczy
naprenia normalne i styczne w dowolnym kierunku, stosujc nastpujce zwizki:


+
+
= + = 2 cos
2 2
sin cos
3 1 3 1 2
3
2
1 0
(8.32)
( )

= =

2 sin
2
cos sin
3 1
3 1
(8.33)
A
B
C

Kierunek
1

K
i
e
r
u
n
e
k

3

A (wsprzdne

)
Koo Mohra

2




2
3 1
+
2
3 1

a)
b)
127
Rwnania te, dajce cakowity obraz paskiego stanu naprenia, wyznaczaj koo.
Kady punkt znajdujcy si na okrgu koa, jak np. punkt A, wyraa stan naprenia na
paszczynie, ktrej normalna jest skierowana od ktem do kierunku najwikszego
naprenia gwnego. Takie graficzne przedstawianie stanu naprenia znane jest jako koo
Mohra i ma due znaczenie w mechanice gruntw. Znajc wartoci i kierunki
1
i
3
, mona
graficznie zdefiniowa stan naprenia w dowolnym kierunku za pomoc koa Mohra.
Podobnie, majc

dziaajce w dwu dowolnych paszczyznach, mona wyznaczy

wartoci i kierunki napre gwnych.
Najwiksze naprenie styczne w danym punkcie
max
zawsze rwna si (
1

3
)/2,
tzn. e najwiksze naprenie styczne jest rwne promieniowi koa Mohra. To najwiksze
naprenie styczne wystpuje na paszczyznach nachylonych pod ktem 45 do kierunku
wikszego naprenia gwnego. W przypadku wystpowania w gruncie naprenia
geostatycznego, to najwiksze naprenie styczne bdzie wystpowao na paszczyznach
nachylonych pod katem 45 do poziomu.

8.4.3 Odwzorowanie stanu naprenia w ukadzie p q

W wielu zagadnieniach jest wskazane przedstawienie na jednym wykresie wielu
stanw naprenia. W takich przypadkach staje si niewygodne wykrelanie k Mohra,
a sporzdzony tak wykres ma ma przejrzysto. Innym sposobem obrazowania stanu
naprenia jest nanoszenie na wykres punktu, ktrego wsprzdne s rwne:
2
p
3 1
+
= (8.34)
2
q
3 1

= (8.35)
W wikszoci przypadkw naprenia gwne wystpuj na pionowych bd na
poziomych paszczyznach, a zatem rwnania (8.34) i (8.35) mona napisa w postaci:
2
p
h v
+
= (8.36)
2
q
h v

= (8.37)
Ten sposb przedstawienia stanu naprenia w gruncie sprowadza si do naniesienia
jednego najwyej lecego punktu dla q dodatniego lub najniej lecego punktu dla q
ujemnego na kole Mohra.
128
8.4.4 cieki naprenia

Okrelenie kolejnych stanw naprenia wystpujcych w gruncie podczas jego
obciania, wykonuje si poprzez wykrelenie szeregu k Mohra przedstawionych na rys.
8.18a. Celem uproszczenia rysunku punkty obrazujce stan naprenia przy q
max
nanoszone s
na wykres p q, a nastpnie czone lini prost (rys. 8.18b). Tak prost nazywamy ciek
naprenia. Tak jak koo Mohra lub punkt napre przedstawiaj stan naprenia, tak
cieka naprenia przedstawia cigo kolejnych stanw naprenia. Na rysunku 8.19.
przedstawiono kilka rnych cieek naprenia przedstawiajcych rne obcienia gruntu
(Lambe i Whitman, 1978).

Rysunek 8.18. Przedstawienie kolejnych stanw naprenia przy zwikszeniu pionowej
skadowej naprenia
1
i staej wartoci skadowej
3;
, a) koo Mohra, b) wykres p q
(Lambe i Whitman, 1978)

Na rysunku 8.19a pokazano cieki naprenia przy zaoeniu, e
v
=
h
. Jest to
czsty warunek pocztkowy w wielu rodzajach bada laboratoryjnych. Nastpnie, zazwyczaj
zmieniane jest naprenie: albo
v
i
h
o t sam warto ( )
h v
= , albo jedno z napre
gwnych, podczas gdy drugie pozostaje stae (
v
dodatnia lub ujemna przy
h
= 0 lub

h
dodatnia lub ujemna przy
v
= 0). Mona utworzy wiele innych cieek naprenia,
np. mona powikszy wartoci
1
i
3
w taki sposb, e
4
1
3

= . Bardzo czsto
stosowanym warunkiem pocztkowym jest zaoenie, e
v
i
h
s wiksze od 0, lecz
v

h
.
Na rysunku 8.19b pokazano kilka cieek naprenia zbudowanych wanie przy
zastosowaniu takiego warunku pocztkowego. Rwnie wystpuj obcienia rozpoczynajce
si od
1
=
3
= 0, gdy nastpnie wartoci
1
i
3
wzrastaj w stosunku staym (rys. 8.19c).
A
B
C
D
E
A
B
C
D
E
cieka
naprenia
p
q
a) b)

129

Rysunek 8.19. Przykad cieek napre: a) pocztek w punkcie
v
=
h
, b) pocztek
w punkcie
v
>
h
>0, c) pocztek w punkcie
v
=
h
=0 (Lambe i Whitman, 1978)

Dla takiego przypadku:

K 1
K 1
p
q
+

= (8.38)
gdzie K jest wspczynnikiem parcia bocznego.
cieka naprenia K = 1 odpowiada ciskaniu izotropowemu bez napre stycznych.
cieka naprenia K
0
wyraa sposb, w jaki naprenia w normalnie skonsolidowanym
gruncie powikszaj si w czasie procesu sedymentacji.

h
=-
v

v
>0

h
=0

h
=1/4
v

v
=
h
p
q
a)
1
1
1
1
3
5

v
=0

h
<0
q
b)
p
F
A
E
C
B
E C

v
=0

h
<0

v
>0

h
=0
p
q
c)
K
0
K<1
K=1
K>1
Obcienie dla
K=
h
/
v

D
130
9 ODKSZTACALNO GRUNTW

9.1 Opis stanu odksztacania

Kady orodek odksztaca si po zmianie ukadu i wartoci dziaajcych na niego si.
Orodki o budowie cigej, do ktrych mona zaliczy skay lite, odksztacaj si stosunkowo
niewiele, ale szybko (z prdkoci dwiku). Odksztacenia te s, praktycznie cakowicie
odwracalne; orodki takie mona uwaa za spryste. Orodki rozdrobnione, do ktrych
zalicza si skay spkane i grunty, odksztacaj si do duo i stosunkowo wolno, zalenie od
spkania, porowatoci i spoistoci utworw oraz wartoci dziaajcych na nie si;
a odksztacenia s tylko czciowo odwracalne (Wiun, 1987).
Zasadnicz cech orodka cigego (ska litych) jest bardzo cise uoenie si moleku
(brak porw) i istnienie bardzo duych si wewntrznych, co powoduje, e moe on by
poddany dziaaniu zewntrznych si bez zakcenia ukadu elementw; stad wynika liniowo
i sprysto odksztace.


Rysunek 9.1. Zmiany ukadu ziaren i czstek pod wpywem czystego ciskania;
a) w gruncie niespoistym, b) w gruncie spoistym, c) po obcieniu i odksztaceniu (Wiun,
1987)

Orodek rozdrobniony (gruntowy) charakteryzuje si istnieniem duych porw midzy
ziarnami i maych si wewntrznych. Przypadkowy nieregularny ukad ziaren i czstek oraz
istnienie midzy nimi do duych porw o nieregularnym ksztacie powoduj, e i przy
czystym ciskaniu (rwnomiernym ze wszystkich stron) niektre elementy s bardziej
obcione (rys. 9.1), co prowadzi do wzajemnego trwaego przemieszczenia ziaren i czstek,
a wic do nieliniowych i najczciej nieodwracalnych odksztace orodka rozdrobnionego.
a) b) c)
V
1 V
2
V
2
<V
1

131
Naley rwnie wzi pod uwag, e w punktach kontaktu ziaren lub czstek wystpuj
znacznie wiksze naprenia ni naprenia obliczeniowe, odniesione do caego przekroju
gruntu. Rnice odksztacalnoci orodka cigego i rozdrobnionego ilustruje rysunek 9.2.

Rysunek 9.2. Krzywe odksztacalnoci przy ciskaniu prostym; a) zaleno naprenie
odksztacenie , b) schemat obcienia i odksztacenia; 1 orodek cigy, 2 orodek
rozdrobniony, 3 wielokrotnie obciany orodek rozdrobniony;
s
odksztacenie
jednostkowe spryste,
t
odksztacenie trwae (Wiun, 1987)

W przypadku jednoosiowego stanu naprenia (rys. 9.2.), wystpujcego przy tzw. ciskaniu
prostym, midzy napreniem i odksztaceniem jednostkowym w ciaach sprystych,
zgodnie z prawem Hooka istnieje zaleno:
E = (9.1)
gdzie:
odksztacenie jednostkowe wg wzoru: ( ) h / h h h / h
1
= = ,
E modu sprystoci liniowej.
Jednoczenie ze skracaniem ciskanego elementu nastpuje jego rozszerzenie si o b;
jednostkowe rozszerzenie wynosi b b
x
/ = .
Stosunek
x
do nazywa si wspczynnikiem bocznej rozszerzalnoci i wynosi:

=
x
v (9.2)
W mechanice rozpatruje si rwnie przypadki wszechstronnego rwnomiernego
ciskania, tzw. czyste ciskanie. Mwi si wtedy o jednostkowym odksztaceniu
objtociowym
0
:
V
V V
V
V
0

=

= (9.3)
a) b)
3
1
2
b
h
1

h

t





132
Warto
0
z dokadnoci do nieskoczenie maych wyrazw wyszego rzdu mona przyj
jako rwn sumie trzech jednostkowych odksztace jednoosiowych:
y x z 0
+ + = (9.4)
W orodkach gruntowych midzy napreniami i odksztaceniami nie ma zalenoci liniowej.
W zwizku z tym dla odrnienia parametrw odksztacalnoci gruntw od cia sprystych
wprowadzony zosta modu odksztacenia E w warunkach jednoosiowego ciskania
i swobodnej bocznej rozszerzalnoci gruntu oraz modu ciliwoci M w warunkach
jednoosiowego ciskania, lecz przy niemoliwej bocznej rozszerzalnoci prbki gruntu
(np. w piercieniu metalowym).


9.2 ciliwo gruntu

9.2.1 Opis zjawiska

Pod dziaaniem obcienia grunt odksztaca si. Odksztacenie zaley od rodzaju
i wartoci obcienia oraz od waciwoci gruntu. Zdolno gruntu do zmniejszania objtoci
pod wpywem przyoonego obcienia nazywa si ciliwoci.
Obciany grunt zmniejsza swoj objto czciowo w sposb trway, czciowo
w sposb nietrway. Odksztacenia trwae powstaj wskutek przemieszczania si lub
kruszenia czstek gruntu. Nastpuje przy tym zmniejszenie si porw w gruncie, co jest
z kolei uwarunkowane usuniciem z nich wody i powietrza. Odksztacenia nietrwae
(spryste) gruntw polegaj na zmniejszeniu ich objtoci wskutek sprystych waciwoci
czstek staych gruntu i bonek wody zwizanej, jak rwnie wskutek zmniejszenia objtoci
powietrza zamknitego w porach gruntu (Biernatowski i in., 1987).
Zmniejszenie obcienia powoduje odwrotne zjawisko zwikszenie objtoci gruntu,
czyli odprenie, bdce wynikiem zanikania odksztace sprystych.
Zmniejszenie si objtoci gruntu pod wpywem obcienia w gruntach o duej
przepuszczalnoci (np. piaskach) wystpuje prawie rwnoczenie z przyoeniem obcienia.
W gruntach spoistych odksztacanie si gruntu uzalenione jest od moliwoci odpywu wody
z porw; tj. od zjawiska konsolidacji, przebiegajce czsto bardzo powoli. Jeeli pory s
cakowicie wypenione wod, lecz jej odpyw jest niemoliwy, to przyoone obcienie
powoduje zwikszenie cinienia wody w porach, nie powodujc wzrostu naprenia
efektywnego . Czstki gruntu nie ulgaj przesuniciu i konsolidacja nie wystpuje.
133
ciliwo gruntu opisuje si zalenoci wskanika porowatoci od obcienia.
Najczciej zaleno t przedstawia si wykrelnie (rys. 9.3).

Rysunek 9.3. Krzywa ciliwoci: a) w podziace liniowej, b) w podziace plogarytmicznej

Jeli w ukadzie wsprzdnych prostoktnych na osi odcitych odoone zostanie
naprenie efektywne , a na osi rzdnych wskanik porowatoci e, to odksztacenie gruntu
bdzie postpowa wedug linii ab, tzw. krzywej ciliwoci. Po usuniciu obcienia
nastpuje zjawisko odprenia, ktre charakteryzuje krzywa bc. Najczciej linie ab i bc nie
pokrywaj si. Dowodzi to, e grunt nie powrci do swojej pierwotnej objtoci, a zatem
odksztacenia powstajce w gruncie s czciowo nietrwae (odcinek bc), a czciowo trwae
(odcinek ca). Ponowne obcienie gruntu spowoduje odksztacenie pocztkowo przebiegajce
wedug linii cd, a nastpnie zgodnie z przedueniem krzywej pierwotnego obcienia ab
(odcinek de).
Krzywa ciliwoci ma ksztat zbliony do krzywej logarytmicznej. Dlatego
najczciej przedstawia si j w podziace plogarytmicznej (rys. 9.4b). Ksztat krzywej
ciliwoci gruntw spoistych zaley od historii naprenia. Jeli obecnie wystpujce w
gruncie naprenie efektywne jest najwiksze ze wszystkich, jakie dotychczas w danym
gruncie wystpiy, to grunt taki nazywany jest normalnie skonsolidowanym. Ksztat krzywej
ciliwoci bdzie prostoliniowy (lub zbliony); krzywa ciliwoci nosi wtedy nazw
pierwotnej. Jeeli grunt przenosi ju w swej historii wiksze naprenia, np. teren obciony
by lodowcem albo warstwami gruntu, nastpnie wyerodowanymi przez wod, to mwi si,
e by prekonsolidowany. Wtedy krzywa ciliwoci w podziace plogarytmicznej bdzie
a) b)
e e
a
c
b
d
e

10 50 100 10 100
[kPa]
log [kPa]

134
miaa ksztat zakrzywiony. Podobny wykres bdzie charakteryzowa prbk pobran spod dna
wykopu.
Jeli zatem przewidywane jest posadowienie budowli w gbokim wykopie, to grunt w
podou bdzie zachowywa si jak prekonsolidowany. Do wartoci naprenia, ktre ju w
historii gruntu wystpio, krzywa ciliwoci bdzie miaa przebieg odpowiadajcy
obcieniu powtrnemu; dalsze obcienie bdzie przebiegao zgodnie z krzyw pierwotn. Z
wykresu wynika, e grunt prekonsolidowany jest znacznie mniej ciliwy od gruntu
normalnie skonsolidowanego. Na rysunku 9.4 przedstawiono krzyw ciliwoci gruntu
prekonsolidowanego. Odcinki ab oraz bc domniemane; w trakcie bada ciliwoci
otrzymano odcinki cd, de, a przy odpreniu odcinek ef.










Rysunek 9.4. Krzywa ciliwoci gruntu
prekonsolidowanego (Biernatowski i in.,
1987)

Na wykresie obserwuje si zmian przebiegu linii w punkcie d. Naley wic sdzi, e grunt
by ju w swojej historii skonsolidowany obcieniem odpowiadajcym temu punktowi,
definiowanemu jako naprenie prekonsolidacji
p
.
Stosunek najwikszej wartoci naprenia efektywnego
p
, ktre wystpio w gruncie
w przeszoci, do wartoci naprenia od ciaru wasnego wystpujcego obecnie
0

nazywa si wspczynnikiem prekonsolidacji
'
'
OCR
0
p

= (9.5)
Przyjte w literaturze oznaczenie OCR pochodzi ze skrtu angielskich sw
overconsolidation ratio. Grunty normalnie skonsolidowane maj zatem wspczynnik
prekonsolidacji OCR = 1, a grunty prekonsolidowane OCR > 1.
e
log
a
b
c
d
e
f

p
135
9.2.2 Parametry charakteryzujce ciliwo gruntu

Zachowanie si gruntu pod obcieniem lub po odcieniu bada si w laboratorium
edometrem lub konsolidometrem. Schemat edometru przedstawiono na rysunku 9.5.

Rysunek 9.5. Schemat edometru

Prbka gruntu umieszczona w piercieniu metalowym ujta od gry i od dou midzy
dwie pytki porowate jest ciskana obcieniem pionowym. Piercie uniemoliwia
rozszerzenie si prbki. Zmiany jej wysokoci pod obcieniem mierzy si za pomoc
czujnika. Prbka powinna by obciana powoli, aby przyoone obcienie jednostkowe q
byo cakowicie przyjte przez szkielet gruntowy, czyli q = .
Wyniki bada nanoszone s na wykresy ( ) ' f e = lub ( ) ' f h = . Z krzywej mona
okreli podstawowe parametry badanego gruntu.
Wskanik ciliwoci gruntu normalnie skonsolidowanego C
c
okrela si na
podstawie nachylenia pierwotnej krzywej ciliwoci, narysowanej w skali plogarytmicznej
'
'
log
e e
C
1
2
2 1
c

= (9.6)
Do wstpnej oceny wskanika ciliwoci iw i glin o maej wraliwoci mona stosowa
empiryczny wzr w postaci:
( ) 10 w 009 , 0 C
L c
= (9.7)
czujnik
ramka
obciajca
osona
gumowa
pier-
cie
filtr grny
filtr dolny
Q
h

Q/2
Q/2
136
gdzie w
L
jest granic pynnoci gruntu.
Warto C
c
dla normalnie skonsolidowanych glin i iw o maej wraliwoci wynosi
0,2 1; grunty organiczne charakteryzuje C
c
> 4; np. w przypadku torfw C
c
= 10 15.
Wskanik ciliwoci gruntu prekonsolidowanego C
r
okrela si w zalenoci
naprenia mniejszego od naprenia
p
prekonsolidacji ze wzoru:
1
p
2 1
r
log
e e
C

= (9.8)
Wspczynnik zmiany objtoci m
v
okrelany jako zmiana objtoci gruntu
przypadajca na jednostk objtoci, spowodowana jednostkowym przyrostem naprenia
efektywnego. Wspczynnik m
v
moe by wyraony albo w zalenoci od wskanika
porowatoci e, albo od miszoci prbki H. Jeeli zatem przy zwikszeniu naprenia
efektywnego od
1
do
2
wskanik porowatoci maleje od e
1
do e
2
lub wysoko prbki
ulega zmniejszeniu od H
1
do H
2
, to wspczynnik zmiany objtoci okrela si z zalenoci
w postaci (rys. 9.6):
|
|
.
|

\
|


+
=
' '
e e
e 1
1
m
1 2
2 1
1
v
(9.9)
|
|
.
|

\
|


=
' '
H H
H
1
m
1 2
2 1
1
v
(9.10)



Rysunek 9.6. Schemat prbki gruntu przed i po obcieniu, z zaznaczonym podziaem na fazy
(Biernatowski i in., 1987)

Szkielet
gruntowy
Szkielet
gruntowy
Pory
Pory
e
1

1

H
1

e
2

1

H
2

137
Przy wyprowadzaniu zalenoci okrelajcych C
c
oraz m
v
zaoono, e grunt
obciony odksztaca si tylko w kierunku dziaania siy, tzn. osiada bez moliwoci
rozszerzania si na boki. Zaoenie takie jest zgodne z wystpujcymi na og
w rzeczywistoci warunkami, w jakich znajduje si grunt w podou pod rodkow czci
obcienia. Warto tego wspczynnika nie jest wartoci sta dla danego gruntu, lecz
zaley od zakresu naprenia, przy ktrych zosta on wyznaczony.
Do obliczania osiada przyjmowane jest rwnie edometryczny modu ciliwoci.
Przyjmujc jednoosiowy stan odksztacenia oraz uwzgldniajc, e przy pewnym niewielkim
zakresie obcienia zaleno pomidzy przyrostem naprenia efektywnego
i odksztaceniem jednostkowym jest prosta, mona napisa:

1 2
1
1 2
M
H
H H
=

(9.11)
Modu ciliwoci bdzie wic wyraaa zaleno w postaci:
( )
1 2
1 2
1
H H
H
M

= (9.12)
Zatem M jest odwrotnoci wspczynnika zmiany objtoci m
v
.
Modu edometryczny M, pomimo pewnej analogii, nie moe by identyfikowany
z moduem odksztacenia. W jednoosiowym stanie obcienia mona bowiem odksztacenie
jednostkowe wyrazi wzorem:

( )( )
z
v 1
v 1 v 1
E
1
H
H

+
=

(9.13)
w ktrym:
E modu odksztacenia,
v wspczynnik Poissona.
Z porwnania ze wzorem 9.12 wynika e:

( )( ) v 2 1 v 1
v 1
E M
+

= (9.14)
Zaleno ta wyjania rnic pomidzy moduem odksztacenia i moduem edometrycznym.
Zastosowanie moduu E jest korzystne, jeeli odksztacenia pod budow rozpatrywane s jako
zadania przestrzenne lub paskie (nie jednoosiowe). Mona wwczas w myl prawa Hooka
korzysta z rwna:
( ) | |
z y x x
v
E
1
+ = (9.15)
138
( ) | |
z x y y
v
E
1
+ = (9.16)
( ) | |
y x z z
v
E
1
+ = (9.17)
Modu E moe by wyznaczony w badaniach w aparacie trjosiowym. Na wykresie
zalenoci rnicy napre gwnych i odksztace osiowych warto tego moduu
wyznacza sieczna poprowadzona z pocztku ukadu wsprzdnych w zakresie
przewidywanych napre.
Wspczynnik Piossona v wynosi od 0,1 do 0,5, w zalenoci od rodzaju gruntu,
stopnia nasycenia, warunkw odpywu wody. Wspczynnik Poissona moe by v > 0,5,
jeeli grunt, wskutek zmian struktury, wykazuje zwikszenie objtoci. Pomiar
wspczynnika v jest w laboratoriach przeprowadzany rzadko; temu te naley
prawdopodobnie przypisa brak standardowej metody jego pomiaru. Jednym ze sposobw
jest wyznaczanie v w aparacie trjosiowym (Baraski i Wolski, 1981).
W celu odrnienia charakterystyki ciliwoci gruntu w zakresie napre
mniejszych od naprenia prekonsolidacji, a wic przy obcieniu powtrnym, od
zachowania si przy obcieniu po raz pierwszy, wprowadzono edometryczny modu
ciliwoci pierwotnej M
0
oraz edometryczny modu ciliwoci wtrnej M, wyznaczane
na podstawie bada edometrycznych z zalenoci:
1
1
0
H
H
' M

= (9.18)
2
2
H
H
' M

= (9.19)
w ktrych:
przyrost napre efektywnych,
H
1
, H
2
wysoko prbki przed obcieniem, odpowiednio przy
obcieniu pierwszym i wtrnym,
H
1
, H
2
odksztacenie prbki, odpowiednio przy obcieniu
pierwszym i wtrnym.





139
9.3 Konsolidacja gruntu

9.3.1 Opis zjawiska

Odksztacenie gruntu spoistego powstajce wskutek przyoonego obcienia
nastpujce rwnoczenie z rozpraszaniem si nadwyki cinienia wody w porach u zwany
jest konsolidacj. Konsolidacja zwizana jest z odpywem wody z gruntu (zmniejsza si jej
objto w porach), a zatem zaley od filtracyjnych waciwoci gruntu (Biernatowski i in.,
1987).
Proces konsolidacji gruntw przedstawiony jest graficznie za pomoc krzywej
konsolidacji (rys. 9.9). Krzywa ta odbiega nieco od krzywej teoretycznej wyznaczonej wedug
Terzaghiego. Krzywa teoretyczna wyznacza przebieg etapowy odksztacania gruntu pod
obcieniem obejmujcy:
ciliwo natychmiastow lub pocztkow; odksztacenie to wystpuje w chwili
przyoenia obcienia,
konsolidacj tzw. pierwotn odpowiadajc procesowi konsolidacji wg teorii
Terzaghiego; proces odksztacenia jest w tym etapie uwarunkowany odpywem wody z
porw gruntowych,
ciliwo wtrn, wystpujc po rozproszeniu nadwyki cinienia wody w porach
spowodowanej obcieniem; proces ten postpuje przy staym napreniu efektywnym.


Rysunek 9.7. Krzywa konsolidacji: 1 wg danych z edometru, 2 wg Terzaghiego,
3 ciliwo natychmiastowa (pocztkowa), 4 konsolidacja pierwotna, 5 ciliwo
wtrna (Biernatowski i in., 1987)

Czas (log)
O
s
i
a
d
a
n
i
e

p
r

b
k
i

w

e
d
o
m
e
t
r
z
e

1
2
3
4
5
140
Matematyczny opis konsolidacji pierwotnej podali m.in. Terzaghi, Forin, Biot, Szefer
(Szymaski, 1991). W praktyce najczciej stosowana jest teoria Terzaghiego, pomimo
znacznej rozbienoci pomidzy przyjtym modelem a gruntem rzeczywistym. Wynika to
z tego, e stosowane w rozwizaniu Terzaghiego parametry gruntowe mona atwo
wyznaczy.
Rwnanie konsolidacji wprowadzone przez Terzaghiego, opisuje zmian cinienia
wody w porach u w czasie t, na dowolnej gbokoci z w postaci:
z
u
c
t
u
2
2
v

(9.20)
przy czym
w v
v
m
k
c

= wspczynnik konsolidacji.
W zwizku z zaoeniem, e k oraz m
v
s podczas konsolidacji stae, w celu uproszczenia
przyjmuje si rwnie, e c
v
ma warto sta. Jednak w dokadniejszych obliczeniach
uwzgldnia si zmniejszenie wspczynnika konsolidacji wraz ze zwikszeniem naprenia.
Rozwizanie rwnania Terzaghiego przy danym przyrocie naprenia ' ' '
0 1
= ,
po rozwiniciu w szereg, mona przedstawi w postaci
( ) ( ) ( )
v 2
0 n
1 0 1
T f z f u

=
= (9.21)
gdzie:
z parametr geometryczny wyraajcy stosunek zagbienia rozpatrywanego
punktu z do miszoci warstwy konsolidowanej H,
T
v
czynnik czasu, zaleny od wspczynnika konsolidacji c
v
.
Czynnik czasu oblicza si ze wzoru:
2
v
v
H
t c
T = (9.22)
gdzie:
c
v
wspczynnik konsolidacji,
t czas trwania procesu konsolidacji,
H miszo warstwy konsolidowanej.
Graficzn interpretacj rwnania 9.21 przedstawiono na rysunku 9.8 na wykresie zalenoci
cinienia wody w porach u od zagbienia z. Rodzin krzywych ( ) z f u = , przy uwzgldnieniu
rnych czasw t, nazywanych izochronami, przedstawiono na rysunku 9.8. Ksztat izochron
141
zaley od pocztkowego rozkadu cinienia wody w porach oraz od warunkw odsczania
(drenau) na granicach warstwy nieprzepuszczalnej.
Na rysunku 9.8 przedstawiono przypadek, w ktrym przyrost cinienia wody
w porach u
i
mia na caej miszoci warstwy warto sta. Jeeli konsolidowana warstwa
przylega z dwch stron do warstw przepuszczalnych, tak jak pokazano w lewej czci
rysunku, to izochrony s symetryczne wzgldem osi warstwy. Jeeli natomiast z jednej
strony, np. od spgu, warstwa konsolidowana styka si z inn warstw nieprzepuszczaln,
a odsczanie wody moliwe jest tylko przez strop, np. przylega tam warstwa piasku, tak jak
pokazano w prawej czci rysunku 9.8, to izochrony przebiega bd jak w grnej poowie
wykresu.

Rysunek 9.8. Zmiana rozkadu cinienia wody w porach w procesie konsolidacji (Craig,
1997)

W praktycznej interpretacji rwnania Terzaghiego pomocne jest pojcie stopnia
konsolidacji U. Dla dowolnego elementu warstwy gruntu spoistego pooonego na dowolnej
gbokoci z postp procesu konsolidacji, przy danym wzrocie naprenia cakowitego, moe
by wyraony w zalenoci od wskanika porowatoci jako stopie konsolidacji
1 0
0
e e
e e
U

= (9.23)
gdzie:
e
0
, e
1
wskaniki porowatoci, odpowiednio przed rozpoczciem i po zakoczeniu
konsolidacji,
e wskanik porowatoci w momencie wyznaczania stopnia konsolidacji.

Stopie konsolidacji mona take wyrazi zalenoci:
Warstwa przepuszczalna
Warstwa przepuszczalna
Warstwa
konsolidowana
2H
u
i
=const
Warstwa nieprzepuszczalna
u
z
1
1
T
v
=

H

142
1 1
1
z
u
u
1
u
u u
U =

= (9.24)
w ktrej:
u
1
przyrost cinienia wody w porach ponad warto pocztkow u
0
, natychmiast
po zwikszeniu naprenia cakowitego,
u nadwyka cinienia wody w porach ponad warto pocztkow u
0
,
w rozpatrywanym procesie konsolidacji, w ktrym naprenie efektywne
wynosi .
Rwnanie konsolidacji dla stopnia konsolidacji U
z
ma posta:
( ) ( )
v 2
0 n
1 z
T f z f 1 U

=
= (9.25)
W praktyce najczciej uwzgldniany jest redni stopie konsolidacji U, wyznaczony
dla caej rozpatrywanej warstwy, umoliwiajcy obliczenie przebiegu osiadania; mnoc
bowiem U przez osiadanie cakowite, mona wyznaczy osiadanie w zoonym czasie.
Wykrelne rozwizanie rwnania 9.25, przy rednim stopniu konsolidacji U
odwadnianej warstwy konsolidowanej, przedstawiono na rysunku 9.9.


Rysunek 9.9. Zaleno stopnia konsolidacji U
v
od czynnika czasowego T
v
przy odpywie tylko
w kierunku pionowym (Biernatowski i in., 1987)

Jeeli warstwa ulegajca konsolidacji jest pooona na warstwie przepuszczalnej,
moliwy jest odpyw rwnie w kierunku do dou, to do obliczenia T
v
naley przyjmowa H
rwne poowie rzeczywistej miszoci warstwy konsolidowanej.
Podoe przepuszczalne
Podoe nieprzepuszczalne
u
i

u
i

2H
H
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
0,001 0,002 0,005 0,05 0,1 0,2 0,5 1,0 2,0
2
H
t c
T
v
v

=
u
v

143
ciliwo wtrna jest spowodowana stopniowym dopasowywaniem si czstek
szkieletu gruntowego po jego naruszeniu podczas konsolidacji pierwotnej. Przypuszcza si, e
postp ciliwoci wtrnej jest ograniczony przez wod bonkowat otaczajc czstki iu.
Postp ciliwoci wtrnej moe by okrelony za pomoc wspczynnika wtrnej
ciliwoci:
t log
e
C

(9.26)
przy czym:
e przyrost wskanika porowatoci na odcinku krzywej ( ) t f e log = ,
w granicach t
1
i t
2,

e
o
wskanik porowatoci w czasie t
1
, t = t
2
t
1
.
W iach bardzo plastycznych, a take w gruntach organicznych, postp ciliwoci
wtrnej jest na og znaczny, a w szczeglnych przypadkach krzywa konsolidacji obejmujca
ciliwo wtrn moe pokrywa si z krzyw obejmujc konsolidacj pierwotn,
wskazujc e konsolidacja pierwotna i ciliwo wtrna przebiega rwnoczenie
(Szymaski, 1991).

9.3.2 Parametry charakteryzujce konsolidacj

Proces konsolidacji gruntw opisany jest rwnaniami, w ktrych wystpuj stae
materiaowe definiowane jako parametry konsolidacji.
Wspczynnik konsolidacji c
v
wyznacza si na podstawie edometrycznej krzywej
konsolidacji, skorygowanej odpowiednio w nawizaniu do krzywej teoretycznej. Korekt
krzywej edometrycznej przedstawiono na rysunku 9.10. Na krzywej uzyskanej z danych
edometrycznych punkt odpowiadajcy U = 0 wyznacza si w zaoeniu, e pocztkowa cz
krzywej jest parabol. W zwizku z tym na krzywej wybiera si dwa punkty (A i B
na rys. 9.10), dla ktrych wartoci t zachowuj stosunek 4:1; odcinek y rwny odlegoci
w pionie pomidzy przyjtymi punktami A i B odkada si w gr od punktu A, wyznaczajc
w ten sposb punkt a
1
na osi rzdnych, odpowiadajcy stopniowi konsolidacji U = 0. Punkt
odpowiadajcy U = 0 nie zawsze pokrywa si z punktem a
0
odpowiadajcym pocztkowemu
odczytowi na czujniku edometru; powodem tego jest ciliwo natychmiastowa. Poniewa
kocowa cz krzywej wyznaczonej na podstawie danych z edometru ma przebieg liniowy,
144
ale nie poziomy, wic punkt odpowiadajcy U = 1,0 wyznacza si w miejscu przecicia
dwch liniowych czci krzywej (rys. 9.10).

Rysunek 9.10. Wyznaczanie wspczynnika konsolidacji c
v
wg Casagrandego

Wspczynnik konsolidacji wyznacza si ze wzoru 9.27, przy czym uwzgldnia
si T
v
= 0,196

dla stopnia konsolidacji U = 0,5 odczytanego z teoretycznej krzywej
konsolidacji na rysunku 9.10. Wspczynnik konsolidacji oblicza si zatem ze wzoru:
50
2
196 , 0
t
H
c
v
= (9.27)
w ktrym:
H - poowa wysokoci prbki w edometrze,
t
50
- warto odczytana ze skorygowanej krzywej konsolidacji dla U = 0,5.
Naley podkreli, e wspczynnik c
v
nie ma wartoci staej dla danego gruntu, lecz
zmienia si w czasie obcienia, szczeglnie gdy obcienie przekroczy naprenie
prekonsolidacji.
Badania edometryczne wykazuj, e odksztacenie prbki przebiega take po
rozproszeniu si nadwyki cinienia wody w porach (co spowodowane jest obcieniem).
Odksztacenie zachodzi bardzo powoli, przy staym napreniu efektywnym. Zjawisko to,
nazywane jest ciliwoci wtrn a parametrem opisujcym to zjawisko jest wspczynnik
ciliwoci wtrnej C

zdefiniowany wzorem 9.26.

Czas (log)
O
s
i
a
d
a
n
i
e

p
r

b
k
i

w

e
d
o
m
e
t
r
z
e

U=0%
u=50%
u=100%
y

y

a
0

a
1

A
B
t
1

t
2
=4t
1

t
50
145
9.4 Osiadanie gruntw

Pionowe przemieszczenie powierzchni obcionej warstwy gruntu nazywa si
osiadaniem. Po zdjciu obcienia np. po wykonaniu wykopu, powierzchnia warstwy ulega
pionowemu przemieszczaniu ku grze, tj. odpreniu.
Cakowite osiadanie podoa s jest sum osiadania:
pocztkowego S
i
,
konsolidacyjnego S
c
,
wtrnego S
s
.
Osiadanie pocztkowe (S
i
), wynikajce z postaciowych odksztace nasyconego
orodka gruntowego przebiega najczciej w warunkach przyrostu nadwyki cinienia
porowego. Wystpuje ono gwnie podczas obciania podoa i w krtkim czasie po
przyoeniu obcienia.
Osiadanie konsolidacyjne (S
c
), wynikajce z rozpraszania, powstaej po przyoeniu
obcienia, nadwyki cinienia wody w porach. Prdko konsolidacji pierwotnej zaley od
zmian objtociowych i charakterystyk przepuszczalnoci gruntu, jak rwnie od usytuowania
warstw drenujcych.
ciliwo wtrna (pezanie) szkieletu gruntowego (S
s
), wynikajca z plastycznych
odksztace szkieletu gruntowego pod wpywem naprenia efektywnego. Zaley ona od
waciwoci reologicznych gruntu i jest rozoona w dugim czasie. Model odksztacenia
czcy trzy przyjte skadowe osiadania mona przedstawi wedug kolejnoci pocztku ich
wystpowania w podou. Naley podkreli, e wszystkie te fazy mog wystpowa
rwnoczenie, jednak z rn intensywnoci w okrelonym etapie procesu odksztacenia.
Osiadanie cakowite podoa gruntowego pod obcieniem mona zapisa w postaci:
s c i
S S S S + + = (9.28)
gdzie:
S osiadanie cakowite,
S
i
osiadanie pocztkowe,
S
c
osiadanie konsolidacyjne (konsolidacja pierwotna),
S
s
osiadanie wtrne (ciliwo wtrna).
Wszystkie te skadowe maj wpyw na cakowite osiadania podoa, ktre w efekcie
zaley od: rodzaju i waciwoci gruntu, historii naprenia, wielkoci obcienia, prdkoci
obciania oraz geometrii obcienia w stosunku do miszoci podoa ciliwego.
146
Zasadnicz cz osiada podoa stanowi odksztacenia konsolidacyjne. Zatem
przebieg procesu odksztacenia gruntu zaley gwnie od przyrostu naprenia efektywnego
w podou, czyli od prdkoci rozpraszania nadwyki cinienia porowego.

9.4.1 Obliczanie osiada pocztkowych

Obliczenia pocztkowych osiada S
i
prowadzi mona przy wykorzystaniu rwna
teorii sprystoci, w ktrych przyjmuje si wspczynnik Poissona = 0,5 i modu
sprystoci bez odpywu E
u
. Teoria sprystoci pozwala na sformuowanie wzoru
w postaci:

u
v
i
E
b q I
S

= (9.29)
gdzie:
q obcienie podoa,
b szeroko obcionej strefy,
I
v
wspczynnik wpywu odksztace, zaleny od geometrii budowli,
E
u
modu odksztacenia bez odpywu,
H miszo warstwy ciliwej.
Warto wspczynnika wpywu I
v
mona wyznaczy z wykresu podanego na rysunku 9.11.


Rysunek 9.11. Wspczynnik I
v
dla przemieszcze pionowych pod jednorodnym obcieniem
pasmowym (Janbu i inni, 1964)
= 0,5
l/b
h
f
/b

0

0,1 1 10 100 1000
5
6
7
8
9
10
0
1,0
2,0
3,0
0,1 1 10 100 1000
100
50
20
10
5
l/b = 2
1 kwadrat
koo
= 0,5
I
v
=
1

0
l - dugo
l =
q
b
h
f

h

1

h/b
147
Stosowanie wykresu Janbu do okrelenia wartoci I
v
z wymagan dokadnoci dla
maych wartoci stosunku h/b jest do trudne. W takim przypadku wspczynnik I
v
mona
okreli bezporednio z klasycznego rozwizania teorii sprystoci (Steinbrenner, 1934).
Warto osiadania podoa w narou jednorodnie obcionego pasma wyraona jest wzorem:
] f ) v 2 v 1 ( f ) v 1 [(
E
qb
S
2
2
1
2
u
ic
+
|
|
.
|

\
|
= (9.30)
gdzie:
( )
( )
(
(
(
(

+ +
|
.
|

\
|
+
+
+ +
+ +

=
1 c c
b
1
c c
b
1
ln
1 c c 1
b
1
2 c c c 1
ln
b
1 1
f
h 1
h 1
h 1
h 1 1
1
(9.31)
1 c c
b
h
b
1
arctg
b
h 1
f
h 1
2
+

= (9.32)
( )
2
1
b / 1 1 c + = (9.33)
( )
2
2
b / h 1 c + = (9.34)
l dugo obcionej strefy
b szeroko obcionej strefy.
Wspczynniki f
1
i f
2
mona okreli za pomoc wykresu przedstawionego na rysunku 9.12.


Rysunek 9.12. Wspczynniki f
1
i f
2
okrelone wzorem Steinbrennera

10
8
6
4
2
0
0,8 0,6 0,4 0,2 0
A
l
b
Obci-
enie
f
1
f
1
, f
2

h
/
b

l/b=1
1
l/b=5
f
2
2
10
2
5
10

148
Celem okrelenia osiada pocztkowych w dowolnym punkcie podoa za pomoc
rwnania (9.29), naley obcion stref podzieli na cztery czci. Osiadanie wybranego
punktu jest rwne sumie osiada poszczeglnych naroy.

9.4.2 Obliczanie osiada konsolidacyjnych

Najprostszy sposb obliczania osiadania konsolidacyjnego przeprowadza si
wykorzystujc rwnanie:
M / H S
v c
= (9.35)
lub:
H S
c c
= (9.36)
gdzie:
M edometryczny modu ciliwoci,

c
odksztacenia konsolidacyjne,

v
przyrost pionowej skadowej naprenia,
H miszo konsolidowanej warstwy podoa.
Rwnanie 9.35 stosuje si dla podoy jednorodnych o maej zmiennoci moduw
wraz ze wzrostem naprenia. W innych przypadkach, szczeglnie dla bardzo ciliwych
gruntw prekonsolidowanych, odksztacenie konsolidacyjne
c
okrela si zgodnie
z nastpujcym wzorem:
p
vf
o
c
vo
p
o
r
o
c
'
'
log
e 1
C
'
'
log
e 1
C
e 1
e

+
+

+
=
+

=
(9.37)
gdzie:
e
0
pocztkowy wskanik porowatoci,
e zmiana wskanika porowatoci,

v0
pocztkowe efektywne naprenie pionowe,

p
naprenie prekonsolidacji,

vf
kocowe efektywne naprenie pionowe,
C
r
wskanik ciliwoci powtrnej dla
v

p
,
C
c
wskanik ciliwoci pierwotnej dla
v
>
p
.


149
9.4.3 Obliczanie osiada wtrnych

Odksztacenia wtrne s wynikiem dugotrwaych odksztace strukturalnych gruntu
(pezania). Prdko tych odksztace zaley od waciwoci reologicznych gruntu (lepko);
im wiksza jest lepko strukturalna gruntu, tym proces pezania szkieletu jest duszy.
Osiadania wtrne podoa budowli oblicza si za pomoc wzorw empirycznych oraz
metod opartych na wynikach bada ciliwoci lub parametrw pochodzcych z obserwacji
zebranych w czasie bada terenowych.
Wspczynnik wtrnej ciliwoci C

mona wyznaczy na podstawie dugotrwaych

edometrycznych bada typu IL, wykonywanych dla kadego przyrostu obcienia, a do
zakoczenia znaczcej czci wtrnej ciliwoci. Parametr konsolidacyjny C

okrela si
z nachylenia krzywej konsolidacji po zakoczeniu pierwotnej konsolidacji, jako:
t log d
de
C =

(9.38)
kiedy krzywa konsolidacji przedstawia zaleno e log t, lub jako:
t log d
d
C

=

(9.39)
kiedy krzywa konsolidacji przedstawia zaleno - log t. Zaleno pomidzy C

i C

jest
nastpujca: C

= C

(1+e
o
).
Osiadania wywoane wtrn ciliwoci S
s
w sposb klasyczny wyznacza si
z nastpujcej zalenoci:
) e 1 /( H ) t / t log( C S
o p f s
+ =

(9.40)
lub
H ) t / t log( C S
p f s
= (9.41)
gdzie:
t
f
czas; koniec okresu prognozy,
t
p
czas; koniec pierwotnej konsolidacji.

150
10 WYTRZYMAO GRUNTU NA CINANIE

10.1 Warunek zniszczenia Coulomba Mohra

Wytrzymaoci na cinanie gruntu nazywany jest graniczny opr, jaki dany orodek
gruntowy stawia siom przesuwajcym, odniesiony do jednostki powierzchni. Jeeli wic
w dowolnym elemencie masy gruntowej naprenie cinajce osignie warto
wytrzymaoci na cinanie, to w miejscu tym nastpi utrata statecznoci przesuw.
W mechanice gruntw najszersze zastosowanie definiujce wytrzymao gruntu
znajduje warunek granicznej wartoci najwikszego naprenia stycznego (Glazer, 1985). Dla
tego przypadku przekroczenie wytrzymaoci uzalenione jest od napre stycznych,
wystpujcych w najbardziej niebezpiecznych przekrojach. Warunek ten mona zapisa w ten
sposb, e rnica midzy bezwzgldn wartoci naprenia stycznego a okrelon funkcj
naprenia normalnego
n
dla napre dziaajcych w tym samym przekroju jest rwna zeru:
( ) 0 f
n
= (10.1)
warunek ten mona przedstawi wykrelnie jako obwiedni do k Mohra podajcych stan
naprenia dla rnych wartoci napre gwnych
1
,
3
(Rys. 10.1).






Rysunek 10.1. Obwiednie Coulomba
Mohra (Glazer, 1985)

We wzorze (10.1) posta funkcji f(
n
) charakteryzuje mechaniczne wasnoci analizowanego
gruntu. Najczciej przyjmuje si zaleno liniow midzy napreniem normalnym
i stycznym zgodnie z warunkiem Coulomba.
+ = tg c
f
(10.2)
w ktrej:

wytrzymao gruntu na cinanie,

naprenie normalne, prostopade do powierzchni cinania,
151
c, parametry wytrzymaoci na cinanie, ktre nazywane s odpowiednio
spjnoci oraz ktem tarcia wewntrznego.
Oglnym warunkiem zniszczenia dowolnego materiau, podanym przez Mohra, jest
wystpienie na powierzchni napre normalnych dziaajcych na t powierzchni. Warunek
Mohra mona zapisa w postaci:
( )
ff ff
f = (10.3)
przy czym jest napreniem cinajcym, napreniem normalnym; a indeksy f odnosz si
odpowiednio pierwszy do powierzchni zniszczenia, drugi do momentu zniszczenia.
Zaleno powysz przedstawiono na rysunku 10.1.
Rysunek 10.2. Warunek zniszczenia Mohra (Biernatowski i in., 1987)

Warunek Mohra mona odnie do gruntw definiujc go jako warunek zniszczenia
Coulomba Mohra:
c tg
ff ff
+ = (10.4)
Geometryczn interpretacj warunku zniszczenia Coulomba Mohra przedstawia koo
Mohra i styczna do niego (rys. 10.3).
Warunek zniszczenia mona zatem zapisa w funkcji napre gwnych:

( )
( )
f 3 f 1
f 3 f 1
2
1
cot c
2
1
sin
+

= (10.5)
lub
( ) + + = sin cos c 2
f 3 f 1 f 3 f 1
(10.6)
gdzie:

1
,

3
naprenia gwne.

ff
=f(
ff
)

ff

ff

1f

1f

3f
3f
1

152


Rysunek 10.3. Wykres Coulomba Mohra dla gruntu spoistego (Craig, 1997)

Stwierdzone niedostatki kryterium Coulomba Mohra skoniy do poszukiwania innych
kryteriw i stosowania ich do gruntw. Spord kryteriw napreniowych zastosowanie
znalazy: warunek intensywnoci napre stycznych sformuowany przez M. T. Huberta
w 1904 r. i niezalenie przez R. von Misesa w 1913 r. oraz warunek maksymalnych napre
stycznych oparty na dowiadczeniach nad pyniciem metali, ktrych wyniki opublikowa
w 1868 r. H. Treska (Glazer, 1977).
Pomimo, e inne kryteria zniszczenia gruntu, lepiej opisuj proces zniszczenia to,
kryterium Coulomba Mohra jest nadal powszechnie stosowane. Wynika to nie tylko z jego
prostoty, lecz przede wszystkim z moliwoci bezporedniego zastosowania w interpretacji
bada wytrzymaoci na cinanie.

ff
=
ff
tg + c

ff

f
f

1f

3f

c

1f

3f

c ctg

f

2
45

+
153
10.2 Badania wytrzymaoci gruntu na cinanie

10.2.1 Badania laboratoryjne

Badania laboratoryjn sond stokow s jedn z najprostszych metod okrelania
wytrzymaoci gruntu na cinanie bez odpywu. Czsto poczone jest ono z wyznaczaniem
cech fizycznych gruntu (Wood, 1982). Sonda stokowa jest zwykle wyposaona w cztery
rne stoki (rys. 10.4). Stoek o masie 60 g i kcie wierzchokowym 60 wybrany zosta jako
wzorcowy do okrelania granicy pynnoci w
L.

Rysunek 10.4. Laboratoryjna sonda stokowa: a) schemat aparatu, b) dane dotyczce
stosowanych stokw

Badanie laboratoryjn sond stokow wykorzystywane jest rwnie do okrelenia
wraliwoci gruntu S
t
, zdefiniowanej jako stosunek wytrzymaoci na cinanie gruntu
o strukturze nienaruszonej do wytrzymaoci na cinanie gruntu o strukturze zniszczonej.
Na podstawie porwnania wynikw bada laboratoryjn sond stokow z wynikami
bada sond krzyakow Hansbo (1957) poda zaleno na okrelenie wytrzymaoci na
cinanie
fc
:
2
c c c fc
d / g m K =
(10.7)
gdzie:

fc
wytrzymao na cinanie okrelona laboratoryjn sond stokow,
K
c
staa zalena od kta wierzchokowego stoka i rodzaju gruntu,
m
c
masa stoka,
Stoek
Kt
wierzchokowy

Masa
[g]
A 60 10
B 60 60
C 30 100
D 30 400
a) b)
154
g przyspieszenie ziemskie,
d
c
gboko penetracji stoka.
Badania laboratoryjn sonda krzyakow stanowi inn prost metod
wyznaczania wytrzymaoci na cinanie bez odpywu. Schemat laboratoryjnej sondy
krzyakowej przedstawiono na rysunku 10.5. Sonda ta jest wyposaona w wymienne
kocwki krzyakowe, ktrych wymiary w przypadku aparatu wykonanego w Katedrze
SGGW oraz aparatu firmy Wykeham Farrance podano przykadowo na rysunku 10.5
(Gobiewska, 1976).


Rysunek 10.5. Laboratoryjna sonda krzyowa: a) schemat aparatu, b) wymagania dotyczce
minimalnych wymiarw badanej prbki, c) dane dotyczce stosowanych krzyakw

Warto wytrzymaoci na cinanie
vf
obliczana jest, przy zaoeniu powierzchni
cicia o ksztacie walca wyznaczanego wymiarami krzyaka sondy ze wzoru:
|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
+

=
3
D
H D
M 2
v
v
2
v
max
fv
(10.8)
gdzie:

fv
wytrzymao na cinanie okrelona sond krzyow,
M
max
maksymalny moment obrotowy w momencie cicia,
D
v
, H
v
rednica i wysoko krzyaka sondy.
Prbka
D
v
H
v
h
2
D
v
v
v
H h
H
H
D
D

>
>
3
5 , 3
a) b) c)

Krzyak
Firma
symbol
rednica
D
v

[mm]
wysoko
H
v

[mm]
Katedra
Geotechniki
SGGW
E
100

E
500

E
1000
16
10
7
35
18
18
Wykeham
Farrance
WF 23510
WF 23520
WF 23513
12,7
12,7
25,4
12,7
25,4
25,4
155
W powyszym rwnaniu zaoono izotropi waciwoci wytrzymaociowych
badanego gruntu oraz jednorodno rozkadu naprenia cinajcego wok cinanego walca
gruntu.
Badania bezporedniego cinania ze wzgldu na du prostot aparatury, a tym
samym prostot metodyki bada, byy do czsto wykorzystywane do wyznaczania
parametrw wytrzymaociowych gruntu. Zastosowany schemat badania (rys. 10.6a) stwarza
jednak wewntrz prbki i na jej brzegu warunki niejednorodnego stanu naprenia
i odksztacenia (rys. 10.6b).
Ze wzgldu na przyblion warto uzyskiwanych parametrw stosowanie tej metody
ma ograniczony zakres. Stosuje si j jedynie do badania gruntw niespoistych oraz do
wyznaczania przyblionej wartoci maksymalnej wytrzymaoci resztkowej gruntw
spoistych.
















Rysunek 10.6. Badanie w aparacie bezporedniego cinania

Badania prostego cinania umoliwiaj wyznaczania wytrzymaoci na cinanie,
przy wierniejszym modelowaniu stanw naprenia w podou wywoanych obcieniem.
Warunki modelowe w badaniu prostego cinania mog by porwnywalne do zachowania si
gruntu podczas cinania w stosunkowo cienkiej, staej warstwie podoa (Jardine i Hight,
a) schemat badania
b) niejednorodny stan naprenia
c) wyniki bada
156
1987b). W badaniach prostego cinania najszersze zastosowanie znalazy dwa rozwizania
konstrukcyjne zabezpieczajce prbk przed bocznymi odksztaceniami (rys. 10.7). W
rozwizaniu wprowadzonym przez Szwedzki Instytut Geotechniczny prbka gruntu
o rednicy 50 mm i wysokoci 20 mm jest otoczona gumow membran i zestawem cienkich,
rwnomiernie rozmieszczonych piercieni (Kjellman 1951, Larsson 1977). W aparacie
Norweskiego Instytutu Geotechnicznego (rednicy 80 mm i wysokoci 16 mm) dla
zapewnienia staej rednicy prbki wykorzystano gumow membran wzmocnion
wtopionym drutem. Celem wyeliminowania polizgu prbki podczas cinania grn i doln
cz obudowy wyposaono w krtkie igy penetrujce w prbk.

Rysunek 10.7. Aparat prostego cinania: a) prbka otoczona gumow membran i zestawem
rwnomiernie rozmieszczonych piercieni, b) gumow membran wzmocnion drutem,
c) warunki naprenia i odksztacenia podczas cinania (Lechowicz, 1992)

Zgodnie z powszechnie stosowan metodyk prbka w jednowymiarowym stanie
odksztacenia konsolidowana jest przez 24 godziny. cinanie prbki odbywa si poprzez
przemieszczanie grnej obudowy poziomo ze sta prdkoci, podczas gdy dolna obudowa
aparatu jest zamocowana. cinanie prbki gruntu moe by przeprowadzone w warunkach
bez odpywu lub z odpywem. Prdko cinania w badaniach bez odpywu wynosi
najczciej o 6 % wysokoci prbki na godzin.
Badania trjosiowe ze wzgldu na dodatkowe moliwoci modelowania przebiegu
zmian obcienia w warunkach naturalnych, zyskay znaczn przewag nad innymi rodzajami
laboratoryjnych bada wytrzymaociowych. Fakt ten wynika przede wszystkim
z wprowadzenia w konstrukcji aparatu wielu udoskonale, jak rwnie z zastosowania
vc hc
K =
0
vc

h

a)
b)
c)

157
dodatkowego wyposaenia, umoliwiajcego rozszerzenie zakresu dotychczas
wykonywanych bada. Najwaniejsze z wprowadzonych udoskonale to moliwo pomiaru
naprenia pionowego wewntrz komory oraz bardziej niezawodne rozwizania
konstrukcyjne pocze i zaworw. Dodatkowe wyposaenie aparatu trjosiowego stanowi
ukady: do pomiaru odksztace objtociowych i bocznych prbki oraz automatycznej
regulacji stosunku naprenia osiowego i bocznego. Zastosowanie czujnikw elektronicznych
do pomiaru cinienia wody w porach i wartoci poszczeglnych obcie pozwolio na
znaczn popraw dokadnoci pomiarw. Wyposaenie aparatu trjosiowego w ukad do
wywoywania w prbce przeciwcinienia (tzw. back pressure), umoliwiajcego utrzymanie
stanu nasycenia prbki podczas badania, daje moliwo wierniejszego odwzorowania stanu
gruntu w warunkach terenowych (Lechowicz, 1992).
W badaniu trjosiowym konsolidacja prbki moe by przeprowadzona przy
wybranym stosunku naprenia osiowego i bocznego. Celem odwzorowania wywoywanego
w podou stanu naprenia zazwyczaj konsolidacja prbki prowadzona jest przy
anizotropowym stanie naprenia efektywnego. Ze wzgldw praktycznych, w przypadku
gdy wspczynnik parcia gruntu w spoczynku K
0
jest wikszy od 0,8 konsolidacj prbki
mona przeprowadzi przy izotropowym stanie naprenia (Jamiokowski i in. 1981,
Sivakugan i in. 1988).
cinanie prbki w badaniu trjosiowym mona prowadzi przy wybranym stosunku
skadowych gwnych naprenia lub przy staym napreniu rednim. cieki naprenia,
stosowane najczciej w modelowaniu warunkw obcienia podczas cinania w badaniach
trjosiowych przy cinaniu i przy wyduaniu przedstawiono na rysunku 10.8.
W celu wyznaczenia parametrw i c cina si kilka prbek przy rnych stanach
naprenia, a warunki cicia przedstawia si za pomoc k Mohra lub cieek naprenia.
Przyjta interpretacja stanu naprenia w prbce badanej w aparacie trjosiowym nie
jest cisa. W prbce bowiem wystpuj skadowe osiowe (pionowe), radialne i obwodowe
naprenia, a stan ich jest statycznie niewyznaczalny. Z tego wzgldu w badaniach do celw
naukowych stosuje si niekiedy aparaty trjosiowe zmodyfikowane lub inne bardziej zoone,
jak np. aparat paskich odksztace. Jednak rnice wynikw, uzyskiwane w ten sposb, nie
maj znaczenia dla celw praktycznych (Biernatowski i in., 1987).

158

Rysunek 10.8. cieki naprenia stosowane w modelowaniu warunkw obcienia podczas
cinania w badaniach trjosiowych przy cinaniu i przy wyduaniu. Prbka przed cinaniem
konsolidowana: a) izotropowo, b) anizotropowo

Badania w aparacie trjosiowym przeprowadza si wedug jednego z trzech niej
podanych sposobw, rnicych si warunkami obciania i odpywu wody z prbki.
1. Badania bez konsolidacji i odwadniania (UU) zawarto wody w prbce
utrzymywana jest przez cay czas dowiadczenia bez zmian.
2. Badania z konsolidacj, bez odwadniania (CU) prbka konsolidowana jest dla
celw praktycznych czsto przy obcieniu izotropowym; w czasie obciania, ktremu
odpowiada rnica napre
1

3
, dcego do zniszczenia prbki, odpyw wody jest
uniemoliwiony.
3. Badania z odwadnianiem (CD) prbk konsoliduje si jak w badaniach typu CU,
jednak po przyoeniu obcienia odpowiadajcego rnicy napre
1

3
; odpyw wody
jest umoliwiony; wzrost napre powinien by na tyle powolny, aby nie wystpowaa
nadwyka cinienia wody w porach.
Metoda bada dobierana jest w zalenoci od warunkw, w jakich przeprowadzone
bd obliczenia statyczne. Uwzgldnia si przy tym zasad, aby warunki cinania prbki byy
jak najbardziej zblione do przewidywanych warunkw pracy gruntu. Badania UU stosowane
s wtedy, gdy przewiduje si obcienie podoa o maej przepuszczalnoci w okresie
krtkotrwaym, w ktrym nie wystpi znaczca konsolidacja podoa. Badania CU
przeprowadza si w tych przypadkach, w ktrych okres budowy i wstpna eksploatacja
umoliwiaj skonsolidowanie si podoa przed wystpieniem dodatkowego nagego
obcienia. Badanie CD stosuje si wwczas, gdy podoe nie jest obciane w sposb nagy.
ciskanie ciskanie
wyduanie
wyduanie
s=0,5(
1
+
3
) s=0,5(
1
+
3
)
t
=
0
,
5
(

1
-

3
)

t
=
0
,
5
(

1
-

3
)

3

3

3

3

3

3
K
0

159
10.2.2 Badania terenowe

Badania sond skrzydekow pozwalaj na wyznaczanie in situ wytrzymaoci na
cinanie gruntw spoistych w warunkach bez moliwoci odwodnienia (UU). Tego rodzaju
badanie szczeglnie skuteczne jest w gruntach sabych, z ktrych trudno jest pobra prbk.
W gruntach spoistych zawierajcych przewarstwienia piaskw lub pyw wyniki bada mog
by obarczone bdem.
Schemat dziaania sondy skrzydekowej przedstawiono na rysunku 10.9. Badanie
moe by wykonane w dnie otworu wiertniczego lub w gruntach sabych sonda moe by
bezporednio wcinita w grunt. Prdko obrotu sondy powinna wynosi 6 12/min.
Wytrzymao na cinanie
f
, odpowiadaj spjnoci c w warunkach bez odwodnienia, oblicza
si ze wzoru:

Rysunek 10.9. Schemat cinania gruntu sond skrzydekow: a) zasada dziaania, b) przekrj
skrzydeka z zaznaczeniem strefy naruszonej, c) wynik badania; 1 -, 2 - , 3 - , 4 - , 5 - , 6 -
(Biernatowski i in., 1987)

TYPOWE WYMIARY
wg PN-74/B-04452
lab. 34 x 17 mm
pol. 80 x 40 mm
120 x 60 mm
180 x 80 mm
1
2
3
4
4
5
6
H

D
a)
b)
c)
Kt obrotu skrzydeka
W
y
t
r
z
y
m
a

n
a

c
i
n
a
n
i
e

f
-wytrzymao maksymalna

R
-wytrzymao resztkowa

R
R
f
t
S

=
160
|
|
.
|

\
|
+
=
6
D
2
H D
M
3
2
T
f
(10.9)
gdzie:
M
T
moment skrcajcy, wystpujcy przy ciciu,
D rednica sondy (szeroko obrotu skrzyde cznie),
H wysoko skrzydeek.
Oprcz wartoci
f
, odpowiadajcej najwikszemu oporowi na cinanie, z bada
mona otrzyma warto wytrzymaoci resztkowej, po naruszeniu struktury. Stosunek
wytrzymaoci najwikszej do resztkowej jest wraliwoci s
t
.
Najczciej skrzydeka sondy maj wysoko H = 100 mm i rednic D = 50 mm.
Dokadniejsz interpretacj wynikw badania sond skrzydekow mona uzyska
stosujc wspczynniki poprawkowe, zalene od wskanika plastycznoci (rys. 10.10).
Sonda skrzydekowa moe by stosowana do wyznaczania wytrzymaoci na cinanie
gruntw sabych. W gruntach organicznych, ze wzgldu na ich struktur wknist
zaburzajc przebieg cinania, otrzymane wyniki s znacznie zawyone; np. wspczynnik
poprawkowy dla torfu sabo rozoonego = 0,55, a dla gytii = 0,8 (Lechowicz, 1992).
Rysunek 10.10. Wspczynniki poprawkowe dla iw w zalenoci od wskanika plastycznoci
(Bjerrum, 1972)

Badania sond statyczn CPT s powszechnie stosowane w badaniach gruntw nie
zawierajcych wirw lub innych przeszkd, powodujcych uszkodzenie sprztu. Badanie
CPT polega na wciskaniu kocwki stoka ze sta prdkoci (0,02 m/s) i wykonywaniu
odczytw oporu stoka q
c
i tarcie na tulei f
s
. Badanie piezostokiem CPTU (rys. 10.11)
umoliwia rwnie pomiar cinienia wody w porach. Cinienie wody w porach (u
1
, u
2
i u
3
)
0 20 40 60 80 100
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
Wskanik plastycznoci [%]

161
moe by mierzone na dowolnej wysokoci stoka podczas penetracji tj. na ostrzu stoka u
1
,
za stokiem u
2
oraz powyej tulei u
3
. Nowoczesne stoki maj moliwo zarejestrowania
cinienia wody w porach na rnych poziomach jednoczenie (rys. 10.12). Pomiar cinienia
wody w porach sond statyczn CPTU na wybranej gbokoci skada si z dwch czci:
pomiar wartoci in situ u
0
, ktre rwne jest cinieniu hydrostatycznemu,
nadwyki cinienia wody w porach u wywoane przez penetracj stoka, uzalenionej
od zachowania gruntu i geometrii stoka: cinienie u u u + =
0
.
Wzbudzone cinienie wody w trakcie penetracji wpywa na warto oporu stoka q
c
i tarcie na
tulei f
s
. Opr stoka korygowany jest z uwzgldnieniem nastpujcej zalenoci:
( ) a u q q
c t
+ = 1 (10.10)
gdzie:
q
t
cakowity opr stoka,
u cinienie wody w porach wok stoka podczas penetracji,
a wspczynnik powierzchni, stay dla okrelonego stoka
|
|
.
|

\
|
=
g
n
A
A
.

Rysunek 10.11. Schemat piezostoka Rysunek 10.12. Lokalizacja filtrw do pomiaru
cinienia porowego



u
3
u
2
u
1
Penetrometr
stokowy
Tarcie na
tulei, (f
s
)
Stoek
Tarcie na tulei, (f
s
)
Cinienie porowe, (u)
Opr stoka, (q
c
)
162
Podobn korekt naley przeprowadzi przy ocenie tarcia na tulei f
s
. Poprawki te s znaczce,
przy sondowaniu przeprowadzonym w gruntach spoistych normalnie konsolidowanych,
w ktrych obserwuje si znaczcy przyrost cinienia porowego podczas penetracji stokiem.
Oznaczenia niezbdne do korekty oporu sondowania pokazane na rysunku 10.13.
Rysunek 10.13. Schemat korekty oporu stoka i tarcia na tulei

Badania sond statyczn (CPT), a ostatnio take badania sond statyczn z pomiarem
cinienia wody w porach (CPTU), wykorzystywane s do interpretacji parametrw
wytrzymaociowych gruntw. Wykorzystujc wyniki bada sond statyczn mona obliczy
warto wytrzymaoci na cinanie bez odpywu z rwnania:
( )
KT vo T fu
N / q = (10.11)
gdzie:
( )
c c c T
a u q q + = 1 cakowity opr na ostrzu stoka,
q
c
pomierzony opr stoka,
u
c
cinienie wody w porach wok stoka podczas penetracji.
a
c
wspczynnik powierzchni, stay dla okrelonego rodzaju
stoka,

vo
cakowite pionowe naprenia od nadkadu in situ
N
KT
empiryczny wspczynnik stoka, w odniesieniu do q
t
.
Powierzchnia
przekroju (grna) A
st
Powierzchnia
tulei ciernej A
s

Powierzchnia
przekroju (dolna) A
sb
Powierzchnia przekroju
poprzecznego A
c

u
2
u
2
u
3
A
n
163
Badanie dylatometryczne DMT polega na pomiarach cinienia gazu dziaajcego na
membran wykonywanych na wybranych gbokociach podczas pogrania opatki
dylatometru w podoe gruntowe (rys. 10.14). podczas bada moliwe jest wykonanie trzech
pomiarw p
0
, p
1
i p
2
. Cinienie p
0
, p
1
i p
2
razem z obliczon wartoci skadowej pionowej
naprenia efektywnego
vo
i wartoci cinienia wody w porach u
o
oszacowanego
w warunkach in situ su do wyznaczenia nastpujcych wskanikw dylatometrycznych:
wskanik materiaowy
0 0
0 1
D
u p
p p
I

= ,
wskanik bocznego naprenia
vo
0 0
D
'
u p
K

= ,
modu dylatometryczny ( )
0 1 D
p p 7 , 34 E = ,
wskanik cinienia wody
0 0
0 2
D
u p
u p
U

= .

Rysunek 10.14. Schemat dylatometru: a) zestaw pomiarowy, b) opatka dylatometru,
c) wykonywanie pomiaru, 1 - , 2 - , 3- , 4 - , 5 - , 6 - , 7 -

Na podstawie porwnania wynikw bada przeprowadzonych na gruntach spoistych
Marchetti (1980) zaproponowa dla tych gruntw zaleno empiryczn umoliwiaj
okrelenie wytrzymaoci na cinanie bez odpywu
fu
w postaci:
( )
25 , 1
D
v
fu
K 5 , 0 22 , 0
'
=

(10.12)
podana przez Marchettiego zaleno opisuje zmian wytrzymaoci na cinanie
fu
gwnie
dla gruntw prekonsolidowanych.

sia
wciskajca
opatka
dylatometru
jednostka
kontrolna
butla z
gazem
12
5
0
m
m

1
8
0
M
M

1
0
0
m
m

14mm
95mm
Sygna ON
pomiar
OFF
p
0

ON (OFF) ON
p
1
p
2

4 5 6 7
1
2
3
60mm
a) c) b)
164
10.3 Wyniki bada wytrzymaoci gruntu na cinanie

10.3.1 Wyniki bada wytrzymaoci gruntw niespoistych

Wytrzymao na cinanie gruntw niespoistych zaley (Biernatowski i in., 1987):
dla danego gruntu od wskanika porowatoci (zagszczenia),
dla rnych gruntw od rnic w ich uziarnieniu (wymiarw, ksztatu, obtoczenia
ziaren).
Na rysunku 10.15 przedstawiono typow zaleno pomidzy wytrzymaoci na cinanie
i odksztaceniem (przesuwem) przy ciciu l w aparacie bezporedniego cinania,
dotyczc prbek piasku lunego i zagszczonego. Podobn zaleno mona otrzyma
w badaniach trjosiowych w odniesieniu do rnicy gwnych skadowych naprenia.

Rysunek 10.15. Wyniki bada piasku w aparacie bezporedniego cinania: a) zaleno
napre cinania od odksztace przy cinaniu, b) zaleno zmian wysokoci h (objtoci)
prbki od odksztace przy cinaniu l, c) obwiednie zniszczenia; 1 piasek zagszczony,
2- piasek luny (Craig, 1997)

Obserwacja uzyskiwanych wynikw wskazuje, e cicie gruntw zagszczonych
wymaga pokonania nie tylko tarcia wystpujcego na kontaktach czstek, lecz take
rozlunienia wzajemnie zaklinowanych czstek; po osigniciu szczytowej wartoci
naprenia, przy maej wartoci przesuwu, zaczyna postpowa rozlunienie, a naprenie
cinajce potrzebne do utrzymania przesuwu maleje; rozlunienie gruntu powoduje
zwikszenie objtoci prbki (zwiksza si jej wysoko h); gdy prbka osignie dostatecznie
luny stan, tak aby czstki mogy si wzajemnie pomiesza nie powodujc przyrostu
objtoci, naprenie cinajce przyjmuje warto resztkow; w praktyce do oblicze
a) b) c)
1
1
1
2
2
2
l
l

+
-
165
przyjmuje si warto szczytow, najwiksz, poniewa nie jest na og moliwe
dopuszczenie zbyt duych przemieszcze w gruncie.
Przy cinaniu gruntw lunych nie wystpuj pocztkowe opory zwizane
z pokonaniem wzajemnego zaklinowania si czstek; naprenia cinajce zwikszaj si
stopniowo, a do wartoci kocowej; zwikszeniu naprenia cinajcego towarzyszy
zmniejszenie si objtoci (wysokoci) prbki; ostatecznie warto napre cinajcych
(resztkowe wytrzymaoci na cinanie) oraz wskaniki porowatoci tego samego gruntu
w stanie zagszczonym i lunym, badanego przy jednakowych skadowych pionowych
naprenia, s w przyblieniu sobie rwne.
Jeeli prbka gruntu niespoistego w czasie cinania zachowuje sta objto, pomimo
e warunki umoliwiaj jej zmian, to grunt ma tzw. porowato krytyczn.
Wpyw wymiarw, ksztatu i obtoczenia ziaren na wytrzymao na cinanie gruntw
niespoistych podano w tabeli 10.1.

Tabela 10.1. Zakresy kta dla gruntw niespoistych (Craig, 1997)
Rodzaj piasku Luny Zagszczony
Piasek rwnoziarnisty,
ziarna obtoczone
27
35
Piasek dobrze uziarniony,
ziarna nieobtoczone
33 45
Pospka 35 50
Piasek pylasty 27 30 30 34

Wytrzymao na cinanie gruntw niespoistych jest na og okrelana albo na
podstawie wynikw badania w aparacie bezporednim, albo na podstawie bada trjosiowych
z odpywem (CD). Do wyznaczenia wytrzymaoci na cinanie gruntw niespoistych in situ
stosowana jest metoda sondowania. Wobec trudnoci wystpujcych przy dobieraniu prbek
o nienaruszonej strukturze z gruntw niespoistych, ten ostatni sposb jest coraz czciej
stosowany.
Parametry otrzymane z bada gruntw suchych i nasyconych s takie same, pod
warunkiem, e wyniki rozpatrywane s w zalenoci od napre efektywnych oraz nie
wystpuje nadwyka cinienia wody w porach.
166
Obwiednie Mohra otrzymane z bada trjosiowych gruntw niespoistych s na og
proste tylko w zakresie napre 700 do kPa. Przy wikszych napreniach obwiednie maj
krzywizn, co moe by spowodowane kruszeniem si czstek.

10.3.2 Wyniki bada wytrzymaoci gruntw spoistych

Wytrzymao na cinanie gruntw spoistych zaley w istotny sposb od warunkw
odpywu wody oraz od historii naprenia wystpujcego w gruncie. Wytrzymao na
cinanie gruntw spoistych okrelana jest w odniesieniu do warunkw odpywu wody,
modelowanych w trzech podstawowych rodzajach bada: UU, CU, oraz CD. W kadym
z wymienionych rodzajw bada rozpatrywane bd grunty normalnie skonsolidowane
i prekonsolidowane (Biernatowski i in., 1987).
Wytrzymao na cinanie UU wystpuje, gdy woda w porach gruntu spoistego ma
uniemoliwiony lub bardzo ograniczony odpyw. W praktyce warunki takie zdarzaj si, gdy
grunt spoisty zostanie obciony tak szybko, e jego konsolidacja nastpi jedynie
w nieznacznym zakresie. W badaniu trjosiowym warunki UU modeluje zamknicie odpywu
wody przez cay okres badania.
W praktyce przyjmuje si czsto, e wspczynnik porowatoci prbki w chwili
badania nie ulega zmianie w stosunku do warunkw in situ. Jednak proces pobrania prbki
oraz jej przygotowania do badania czsto powoduje istotne zwikszenie porowatoci. W celu
uzyskania miarodajnych wynikw w przypadkach budowli bardziej odpowiedzialnych,
konieczne jest przed rozpoczciem cinania przeprowadzenie rekonsolidacji prbki.
Wskazane jest, aby rekonsolidacja bya wykonana z zachowaniem warunkw wystpujcych
in situ, skd pobrano prbk, tzn. z zastosowaniem wspczynnika parcia spoczynkowego
0 v
0 h
0
K

= , gdzie
0 v
,
0 h
- skadowe pionowe i poziome naprenia od ciaru wasnego
gruntu na gbokoci, z ktrej pobrano prbk. Naley pamita, e wytrzymao na cinanie
w warunkach bez odpywu in situ moe by anizotropowa; w takim przypadku prbka
podczas badania powinna by odpowiednio zorientowana.
W prbce gliny cakowicie nasyconej, po jej obcieniu cinieniem hydrostatycznym,
naprenie efektywne pozostaje niezmienione, niezalenie od wartoci cinienia (rys. 10.16).
W prbce bowiem pozbawionej moliwoci odpywu cinienie wody w porach zwiksza si
w takim samym stopniu, w jakim nastpuje zwikszenie cinienia otaczajcego prbk. Przy
zaoeniu, e wszystkie prbki w danym badaniu s jednakowe, pomimo rnych cinie
167
hydrostatycznych, otrzymuje si jedno koo Mohra dla napre efektywnych. Koa Mohra
dla napre cakowitych bd miay jednakow rednic, czyli jednakow rnic napre
niszczcych.
Rysunek 10.16. Obwiednie zniszczenia z bada UU gruntw spoistych cakowicie nasyconych
(Craig, 1997)

Wytrzymao na cinanie gruntw spoistych, czciowo nasyconych, w warunkach
bez odpywu, przedstawiono na rysunku 10.17.
Rysunek 10.17. Obwiednia zniszczenia z bada UU gruntw spoistych o niepenym nasyceniu
(Biernatowski i in., 1987)

Obwiednia zniszczenia, zakrzywiona w czci pocztkowej, zblia si do poziomu, gdy
nasycenie gruntu osiga 100%. Nasycenie gruntu zwiksza si wskutek rozpuszczania si
powietrza w wodzie pod zwikszajcym si obcieniem. Zakrzywiony odcinek obwiedni
moe by aproksymowany prost w zakresie napre wystpujcych w analizowanym
zagadnieniu statecznoci. Prosta wyznacza parametry cakowite i c miarodajne dla
przyjtego przedziau naprenia.
Wytrzymao na cinanie CU wystpuje, gdy po wczeniejszym skonsolidowaniu
gruntu, w czasie cinania uniemoliwiony jest odpyw wody. W praktyce warunki takie
zdarzaj si, gdy np. po powolnym wznoszeniu budowli wprowadza si obcienie zmienne
S
r
<100% S
r
100%



c

= 0
168
w stosunkowo krtkim czasie. W badaniach trjosiowych warunki CU s modelowane przez
konsolidacj prbki, a nastpnie przez cinanie jej bez moliwoci odpywu.
W badaniach typu CU prbka cinana ma porowato mniejsz ni grunt in situ przed
wybudowaniem budowli. Wytrzymao CU jest zatem funkcj porowatoci, a porednio
cinienia w komorze, przy ktrym prbka bya konsolidowana. Warto cinienia, ktre
panuje w komorze podczas cinania, nie ma wpywu na wytrzymao gruntu, gdy prbka
w tym okresie nie jest drenowana.
W badaniach CU prbka jest czsto, dla uproszczenia, konsolidowana pod dziaaniem
cinienia izotropowego. Jednak grunt w podou ulega konsolidacji w warunkach okrelonych
przez wspczynnik
v h
/ K = , a zatem bardziej miarodajne wyniki bdzie mona otrzyma
zachowujc w czasie konsolidacji w komorze aparatu trjosiowego stosunek skadowych
gwnych naprenia rwny
1 3
/ = K .
Wyniki bada CU gliny normalnie skonsolidowanej przedstawiono na rysunku 10.18,
a gliny prekonsolidowanej na rysunku 10.19.

Rysunek 10.18. Obwiednie zniszczenia z bada CU gliny normalnie skonsolidowanej
(Biernatowski i in., 1987)


Rysunek 10.19. Obwiednie zniszczenia z bada CU gliny prekonsolidowanej (Biernatowski
i inni, 1987)
u
1
u
2 ,

c
-u
,



169
Prbka gruntu prekonsolidowanego wykazuje przy cinaniu tendencj do zwikszania
objtoci, cinienie wody w porach maleje, a nawet moe przyj warto ujemn; taki
przypadek przedstawiono na rysunku 10.19.
Jeeli badania obejmuj zakresem napre stan prekonsolidowany i normalnie
skonsolidowany, to wyniki bada bd odpowiaday przedstawionym na rysunku 10.20.
cieki naprenia badania CU gliny normalnie skonsolidowanej przedstawiono na
rysunku 10.21, a gliny prekonsolidowanej na rysunku 10.22.

Rysunek 10.20. Obwiednie zniszczenia przy napreniach mniejszych i wikszych od
naprenia prekonsolidacji (Biernatowski i in., 1987)













Rysunek 10.21. cieki naprenia bada CU gliny normalnie skonsolidowanej; SNC
cieka napre cakowitych, SNE cieka napre efektywnych (Craig, 1997)


Zakres
prekonsolidacji
Zakres normalnej
konsolidacji

,
1

SNC
= sin
-1
(tg )
170










Rysunek 10.22. cieki naprenia bada CU gliny prekonsolidowanej; SNC cieka
napre cakowitych, SNE cieka napre efektywnych (Craig, 1997)

Wytrzymao na cinanie CD wystpuje gdy po wczeniejszym skonsolidowaniu
gruntu, rwnie w czasie cinania odpyw wody jest moliwy w takim stopniu, e nie
powstaje nadwyka cinienia wody w porach. Warunki takie wystpuj w okresie eksploatacji
budowli, gdy nie ma dodatkowych obcie. W badaniach trjosiowych warunki CD
modelowane s przez bardzo powolne zwikszanie napre tak, aby nie spowodowa
przyrostu cinienia wody w porach. Wyniki badania CD gruntu normalnie skonsolidowanego
wykazuj spjno c = 0 (rys. 10.23).
W przypadku gruntw prekonsolidowanych spjno c jest wiksza od zera, co jest
widoczne na rysunku 10.23. Cz obwiedni zniszczenia w zakresie napre mniejszych od
naprenia prekonsolidacji ley nad przedueniem obwiedni otrzymanej w zakresie napre
powyej naprenia prekonsolidacji.

Rysunek 10.23. Obwiednie zniszczenia w badaniach CD gliny prekonsolidowanej (Craig,
1997)

Zakres prekonsolidacji Zakres normalnej
konsolidacji

p

a
= sin
-1
(tg )

SNC
171
Wartoci w warunkach CD iw i glin normalnie skonsolidowanych wynosz 20 30 ,
a dla glin piaszczystych i pylastych s nawet wiksze. Gliny mechanicznie zagszczone, np.
w nasypie, wykazuj = 25 30.
Wraliwo iw i glin. Niektre grunty spoiste trac w znacznym stopniu swoj
wytrzymao po naruszeniu struktury; s wraliwe. Wraliwoci nazywany jest stosunek
wytrzymaoci UU w stanie nienaruszonym do wartoci wytrzymaoci UU otrzymanej na
prbce przerobionej lub w badaniach sond skrzydekow, po parokrotnym obrocie
skrzydeka. Wraliwo wikszoci gruntw spoistych zawiera si w granicach 1 8; grunty
o wraliwoci 4 8 uwaane s jako wraliwe, o wraliwoci za > 8 jako bardzo wraliwe.


172
11 PARCIE I NONOC GRUNTU

11.1 Stany oddziaywania gruntu

Problematyka parcia i odporu gruntu wie si bezporednio z pojciem stanw
granicznych. Przy obliczaniu wartoci parcia lub odporu gruntu konieczne jest uwzgldnienie
zalenoci midzy napreniem a odksztaceniem. Poniewa jednak w praktyce nasuwa to
wiele trudnoci, przyjmuje si zaoenia upraszczajce, ktre wykorzystuj metody
obliczeniowe oparte si na teorii stanw granicznych (Glazer, 1985).
Powstanie stanw granicznych jest zwizane z odksztaceniami. Zatem dla konstrukcji
znajdujcej si w gruncie naley dokona analizy moliwych jej przemieszcze aby obra
waciw metod obliczeniow.


Rysunek 11.1. Przemieszczanie ciany

Analiza pracy konstrukcji inynierskiej umieszczonej w gruncie np. ciany (rys. 11.1a)
wskazuje, e w paszczynie midzy gruntem a cian istnieje cinienie, ktrego warto i
kierunek dziaania naley wyznaczy. Jest to w oglnym przypadku zadanie statycznie
niewyznaczalne i naley do bardzo trudnych problemw mechaniki gruntw. Warto
cinienia w bardzo znacznym stopniu zaley od zachowania si konstrukcji inynierskiej pod
wpywem obcienia.
Zakadajc, e istniejca ciana jest idealnie sztywna i nie ulega odksztaceniom pod
wpywem obcienia gruntem, a jednoczenie, e ciana ta jako cao nie wykazuje adnego
przesunicia, to mona stwierdzi, e na cian t dziaa parcie gruntu w spoczynku.
Jeli na tak cian dziaa jaka sia zewntrzna powodujca przesunicie ciany
w kierunku do gruntu (rys. 11.1b), wtedy cinienie midzy cian a gruntem ulega zmianie
a) b) c)
173
i mamy do czynienia z parciem biernym okrelanym jako odpr gruntu. Jeli przeciwnie,
ciana ulegnie przesuniciu w kierunku od gruntu (rys. 11.1c), to mamy do czynienia
z parciem czynnym gruntu. W kadym z tych trzech przypadkw cinienie panujce midzy
gruntem a powierzchni ciany jest inne.
Przy wyznaczaniu parcia naley okreli warunki rwnowagi granicznej dla
geostatycznego stanu naprenia, ktry wystpuje w gruncie o poziomym naziomie i kiedy
nie wystpuj naprenia cinajce w paszczyznach poziomych i w pionowych. Zakadajc,
e taka warstwa gruntu odksztaca si w kierunku poziomym, dowolny element gruntu
warstwy bdzie si zachowywa tak, jak prbka podczas badania trjosiowego, w ktrym
zmniejsza si naprenie boczne przy staej wartoci naprenia pionowego, jak to wskazuje
cieka naprenia na rysunku 11.2 (Lambe i Whitman, 1978).


Rysunek 11.2. cieki naprenia stanu czynnego i biernego Rankinea (Lambe i Whitman,
1978)

Kiedy naprenie poziome zmaleje do wartoci, przy ktrej rozwinie si cakowita
wytrzymao gruntu na cinanie, to powstanie przypadek, w ktrym nie ma moliwoci
dalszego zmniejszania naprenia poziomego. Naprenie poziome dla takiego stanu
nazywamy czynnym parciem jednostkowym, a stosunek naprenia poziomego do
pionowego nazywamy wspczynnikiem parcia czynnego i oznaczamy go symbolem K
a
. Na
rysunku 11.3 pokazano koo Mohra dla czynnego stanu naprenia. W stanie zniszczenia
struktury gruntu stosunek naprenia poziomego i pionowego opisuje si wzorem:

+

=
|
.
|

\
|
=
+

=

=
tg 1
tg 1
2
45 tg
sin 1
sin 1
K
2
f 1
f 3
v
ha
a
(11.1)

cieka napre dla
stanu biernego
cieka napre
stanu czynnego
Stan spoczynku dla
gruntw normalnie skonsolidowanych
Linia K
f

Linia K
f

A
B
C

p=(
v
+
h
)0,5
q
=
(

v
-

h
)
0
,
5

174

Rysunek 11.3. Stany naprenia Rankinea w warunkach geostatycznych (Lambe i Whitman,
1978)

Zakadajc, e nastpio ciskanie gruntu w kierunku poziomym to dowolny element gruntu
znajdzie si w stanie zniszczenia wywoanego zwikszeniem naprenia poziomego przy
staej wartoci naprenia pionowego. Naprenia poziomego nie mona zwikszy powyej
pewnej wartoci zwanej jednostkowym parciem biernym (jednostkowym odporem).
Stosunek naprenia poziomego do pionowego nazywamy wspczynnikiem parcia
biernego K
p
. Na rysunku 11.3 pokazano rwnie koo Mohra dla takiego stanu naprenia,
dla ktrego wspczynnik K
p
przybiera posta:

+
=
|
.
|

\
|
+ =

+
=

=
tg 1
tg 1
2
45 tg
sin 1
sin 1
K
2
f 3
f 1
v
hp
p
(11.2)
Pomijajc niewielkie rnice kta tarcia wewntrznego dla dwch rnych cieek
naprenia, uzyskuje si zaleno
a p
K K / 1 = . Zatem dla danej wartoci pionowego
naprenia geostatycznego
v
naprenie poziome moe znajdowa si jedynie midzy
wartociami granicznymi
v a
K i
v p
K . Te dwa naprenia graniczne nazywa si
napreniami sprzonymi. Stany naprenia odpowiadajce dwm przypadkom
granicznym nazywamy stanami Rankinea.
Stan naprenia
czynny
Stan naprenia
bierny

hp
=K
p

ha
=K
a

f

175

Rysunek 11.4. Pooenia linii polizgu w stanach Rankinea: a) stan czynny, b) stan bierny
(Lambe i Whitman, 1978)

Przy wyznaczaniu parcia gruntu na konstrukcje naley uwzgldni nastpujce czynniki
(Biernatowski i in., 1987):
ksztat i sztywno konstrukcji oporowej,
rodzaj gruntu: rodzimy lub zasypowy,
warunki wodne w otoczeniu konstrukcji oporowej,
przewidywane przemieszczenie konstrukcji w kierunku gruntu i od gruntu,
sposb wykonania i zagszczenia zasypu,
przemarzanie i waciwoci gruntu pczniejcego,
obcienia statyczne i dynamiczne dziaajce w obrbie klina odamu.
W zalenoci od przemieszczenia konstrukcji wzgldem orodka gruntowego, odrnia
si niej podane stany oddziaywania gruntu (rys. 11.5).



90+
90+

f

hp
0
p

ff

hp

ff

ha

ha

v
0
p

ff

ff

f

a) b)
45+/2 do
paszczyzny, na
ktrej dziaa
1
=
v
45+/2 do
paszczyzny, na
ktrej dziaa
1
=
h
176

Rysunek 11.5. Oddziaywanie gruntu na konstrukcj oporow w zalenoci od jej
przemieszczania (Biernatowski i in., 1987)

1. Parcie czynne gruntu E
a
jest to wypadkowa sia dziaajca od strony orodka
gruntowego, spowodowana przemieszczeniem konstrukcji lub jej elementu w kierunku od
gruntu o wartoci dostatecznej do uzyskania najmniejszej wartoci parcia gruntu. Parcie
czynne wystpuje w przypadku cian oporowych i cianek szczelnych, cian szczelinowych,
pyt kotwicych, obudowy wykopw itp.
2. Parcie porednie gruntu E
1
jest to wypadkowa si dziaajcych od strony orodka
gruntowego, spowodowana przemieszczaniem konstrukcji mniejszym od przemieszczania
powodujcego wystpienie czynnego parcia granicznego. Parcie porednie wystpuje
w przypadku cian dokw suchych, luz, cian basenw, kotwionych cian szczelinowych,
przyczkw mostowych, itp.
Obcienie
graniczne (odpr)
Nieograniczone
pynicie plastyczne
Oddziaywanie spryste
Cige pynicie plastyczne
Obcienie
graniczne (parcie)
Przemieszczenie
w kierunku od gruntu
Przemieszczenie
w kierunku gruntu
Parcie Odpr
E

a

I
II

p
E
a

E
I

E
0

E
I
I

E
p

E E
1
< E
0
E
a
< E
II
E
p
= 0

p

E
a

E
p

177
3. Parcie spoczynkowe gruntu E
0
jest to wypadkowa sia dziaajca od strony orodka
gruntowego, gdy nie istnieje moliwo przesunicia konstrukcji lub jej elementu. Parcie
spoczynkowe wystpuje przy obudowach tuneli zagbionych w gruncie, cianach budynku
itp.
4. Odpr poredni gruntu E
II
jest to reakcja podoa gruntowego w przypadku, gdy
konstrukcja lub jej element ulegnie przemieszczeniu w kierunku orodka gruntowego, nie
przekraczajcemu przemieszczenia powodujcego wystpienie odporu granicznego (parcia
biernego). Odpr poredni moe wystpi w przypadku cian oporowych, podpr mostw
ukowych, masywnych nabrzey ukowych itp.
5. Odpr graniczny (parcie bierne) gruntu E
p
jest to reakcja podoa gruntowego
spowodowana przemieszczaniem konstrukcji lub jej elementu w kierunku gruntu, o wartoci
wystarczajcej do osignicia przez odpr wartoci najwikszej. Odpr graniczny moe
wystpowa w przypadku pyt lub innych elementw kotwicych, nonoci podoa
fundamentowego, nabrzey masywnych itp.
6. Parcie silosowe gruntu E
s
jest to sia dziaajca od strony grunt na cian oporow
w przypadku, gdy strefa klina odamu jest ograniczona przez blisko zalegajc przeszkod.
Jest to czsty przypadek obcienia grdz, szybw, bunkrw, nabrzey pytowych itp.
Parcie porednie i spoczynkowe gruntu dziaajce na konstrukcj oporow wyznacza
si jedynie wwczas, gdy uytkowanie konstrukcji, wzgldy techniczne
i technologiczne narzucaj wyrane ograniczenie jej przemieszczania (0
1

a
; rys. 11.5).
Odnosi si to rwnie do parcia w stanie sprystym (bardzo mae przemieszczenia ciany),
ktrego warto zbliona jest do parcia spoczynkowego.
W pozostaych przypadkach wyznacza si parcie graniczne czynne gruntu. W celu
wstpnego okrelenia przemieszcze konstrukcji dopuszcza si przyjmowanie parcia
granicznego czynnego lub parcia spoczynkowego gruntu, w zalenoci od rodzaju
konstrukcji.
W przypadku odporu gruntu przeprowadza si analiz przemieszcze konstrukcji
i przyjmuje si wartoci odporu poredniego gruntu, w zalenoci od zaoonego
przemieszczenia (0 <
II
<
p
; rys. 11.5).



178
11.2 Parcie spoczynkowe

Orodek gruntowy bdcy w stanie rwnowagi wywiera na cian oporow, przy jej
zerowym przemieszczeniu, cinienie zwane parciem spoczynkowym. Parcie to okrela si
wzorami definiujcymi poziom skadow naprenia mnoc wspczynnik parcia
spoczynkowego K
0
przez pionow skadow naprenia in situ
vo
. Przykadowe wartoci
wspczynnika parcia spoczynkowego K
0
podano w tabeli 11.1.

Tabela 11.1. Wartoci pomiarowego wspczynnika parcia spoczynkowego (Biernatowski
i in., 1987)
Rodzaj i stan gruntu
Wspczynnik parcia
spoczynkowego K
0

Autor wynikw pomiaru
Piasek:
- luny


- zagszczony
- zagszczony nawodniony
- silnie zagszczony (ubity)
- niezalenie od stopnia zagszczenia

0,40
0,43 0,45
0,40
0,50
0,37
0,80
0,50

Terzaghi
Najder
Bishop
Terzaghi
Bishop
Terzaghi
Tschebatorioff i Welch
Grunty spoiste (iy i gliny) 0,70 0,75
0,48 0,66
0,40 0,65
Terzaghi
Bishop
De Beer
Nasypy zawierajce procent
materiaw ilastych, w zalenoci od
sposobu wykonania nasypu, jego
zagszczenia i konsolidacji
0,5 1.00
Costet i Sanglerot

W literaturze podawane s rne propozycje analitycznego wyznaczenia wspczynnika
parcia spoczynkowego K
0
. Niej podano gwne z nich:
wzr Jakyego (1944) dla gruntw normalnie skonsolidowanych
' sin 1 K
0
= (11.3)
gdzie: kt tarcia wewntrznego gruntu,
wzr Schmidta (1966)dla gruntw prekonsolidowanych
( )
' sin
0
OCR ' sin 1 K

= (11.4)
gdzie: OCR wspczynnik prekonsolidacji
wzr rozpatrujcy grunt jako materia sprysty
179
v 1
v
K
0

= (11.5)
gdzie: v wspczynnik Poissona dla gruntu,
wzr wany dla piaskw i wirw (Biernatowski i in., 1987):

=
cos
sin 1
K
0
(11.6)
Wedug normy PN-83/B-03010 jednostkowe parcie spoczynkowe wyznacza si ze wzoru:
( )
0 0 0
K h z K e
z z
+ = =

(11.7)
a wypadkow parcia spoczynkowego gruntu ze wzoru:
( ) p h hK E 2
2
1
0 0
+ = (11.8)
gdzie:

z
skadowa pionowa ciaru wasnego gruntu,
K
0
wspczynnik parcia spoczynkowego,
/ p h
z
= wysoko zastpcza naziomu,
p obcienie naziomu rwnomiernie rozoone,
ciar objtociowy gruntu.

11.3 Parcie czynne i bierne

W trakcie wystarczajco duych odksztace gruntu powstaje w nim graniczny stan
naprenia (Dembicki, 1987). W zalenoci od moliwoci przemieszcze ciany oporowej
i orodka gruntowego powstaj rne stany graniczne. Najpierw tworz si linie polizgu
w postaci wskich szczelin. W przypadku tego stanu do okrelenia oddziaywania gruntu
waciwa jest tzw. metoda kinematyczna. W innym przypadku wystpuj strefowe polizgi
gruntu, a do wyznaczania oddziaywania gruntu waciwe s metody statyczne. Ze wzgldu
na brak jednoznacznego zdefiniowania liniowego lub strefowego zniszczenia (polizgu)
gruntu stosuje si obydwie metody. Naley zwrci szczegln uwag na to, e metoda
kinematyczna stanowi grne oszacowanie wartoci oddziaywania gruntu na cian oporow,
a rozwizanie statyczne stanw granicznych okrela dolne oszacowanie tego oddziaywania.
W praktyce najczciej stosowanymi metodami oceny parcia gruntu na konstrukcje oporowe
s metoda Rankinea (1857) i Coulomba (1776).

180
11.3.1 Metoda Rankinea

Teoria Rankinea opisuje stan naprenia w gruncie w momencie osignicia w nim
stanu plastycznoci (rys. 11.6). W opisie poziomej skadowej naprenia okrelajcej parcie,
Rankine przyj poziom powierzchni gruntu dziaajcego na pionow gadk cian
(rys. 11.7), zaoy rwnie, e grunt jest jednorodny i izotropowy. Zatem jednostkowy
element gruntu na gbokoci z jest poddany dziaaniu pionowej skadowej naprenia
z

i poziomej
x.
Z uwagi na przyjcie poziomego naziomu dziaajcego na cian naprenia
styczne na poziomej i pionowej powierzchni elementu s rwne zero. Tak wic naprenia
normalne
z
i
x
s napreniami gwnymi.

Rysunek 11.6. Stan graniczny w gruncie (Craig, 1997)

c ctg



181

Rysunek 11.7. Bierne i czynne stany w teorii Rankinea (Craig, 1997)

W przypadku ruchu ciany w kierunku od gruntu nastpuje zmniejszenie wartoci
skadowej
x
do wartoci minimalnej w chwili osignicia stanu granicznego zwanego
czynnym. W stanie tym skadowa pozioma
x
jest mniejsz skadow naprenia gwnego
3

a skadowa pionowa
z
jest wiksz skadow naprenia gwnego
1
. Zaleno skadowych
naprenia
1
i
3
w stanie granicznym moe by opisana koem Mohra przedstawionym na
rysunku 11.6 (Craig, 1997).
Zatem mona napisa:
( )
( ) + +

=
ctg c 2
2
1
2
1
sin
3 1
3 1
(11.9)
( ) ( ) = + cos c 2 sin 1 sin 1
1 3
(11.10)
ciana
Parcie
czynne
Parcie
bierne
z

x
z
a)
b) c)

2
45

+ =
Rankinowski stan czynny Rankinowski stan bierny
182
( )
+

|
|
.
|

\
|
+

=
sin 1
sin 1
c 2
sin 1
sin 1
2
1 3
(11.11)
|
|
.
|

\
|
+

|
|
.
|

\
|
+

=
sin 1
sin 1
c 2
sin 1
sin 1
1 3
(11.12)
Odpowiednio ( ) 2 / 45 tg
2
moe by zastpiony przez
+

sin 1
sin 1

Przy czym
1
jest pionow skadow naprenia na gbokoci z, a zatem:
z g
1
= (11.13)
gdzie:
gsto objtociowa gruntu,
g przyspieszenie ziemskie.
Pozioma skadowa naprenia
3
definiowana jako parcie czynne gruntu p
a
moe by
okrelone z zalenoci w postaci:
a a a
K c 2 z g K p = (11.14)
gdzie:
( ) 2 / 45 tg
sin 1
sin 1
K
0 2
a
=
+

= ,
c spjno gruntu.
Kiedy pozioma skadowa naprenia rwna jest parciu czynnemu gruntu osiga Rankinowski
stan aktywny, w ktrym wystpujce powierzchnie zniszczenia s nachylone do poziomu pod
katem 2 / 45 + = (rys. 11.7).
W innym przypadku, kiedy ruch ciany nastpuje w kierunku do gruntu nastpuje
przyrost wartoci poziomej skadowej
x
do wartoci maksymalnej w chwili osignicia stanu
granicznego zwanego biernym. W stanie tym skadowa pozioma
x
jest wiksz skadow
naprenia gwnego
1
a skadowa pionowa
2
jest mniejsz skadow
3
.
Zatem:
z g
3
= (11.15)
a

+
+
|
|
.
|

\
|

+
=
sin 1
sin 1
c 2
sin 1
sin 1
3 1
(11.16)
W tym przypadku pozioma skadowa naprenia
1
definiowana jest jako parcie bierne
gruntu p
p
moe by okrelona z zalenoci w postaci:
183
p p p
K c 2 z g K p + = (11.17)
gdzie:
( ) 2 / 45 tg
sin 1
sin 1
K
0 2
p
+ =

+
= (11.18)
Kiedy pozioma skadowa naprenia rwna jest parciu biernemu gruntu osiga bierny
Rankinowski stan, w ktrym wystpujce powierzchnia zniszczenie zniszczenia s nachylone
do poziomu pod ktem 2 / 45 + = (rys. 11.7).
Graficzn prezentacj rozkadu parcia czynnego i biernego na gbokoci przedstawiono na
rysunku 11.8.

Rysunek 11.8. Rozkad parcia czynnego i biernego (Craig, 1997)

Cakowita sia parcia czynnego gruntu P
a
na cianie moe jest okrelona ze wzoru:
( )H K c 2 H K
2
1
dz p P
p
2
p
H
0
p p
+ = =

(11.19)
W przypadku wystpowania wody w podou gruntowym oraz warunkw penego drenau
obliczenia parcia czynnego i biernego gruntu powinny wykorzystywa parametry gruntowe
odniesione do naprenia efektywnego tj.: c, , a w przypadku braku drenau parametry
gruntu powinny by odniesione do naprenia cakowitego c
u
,
u
.

P
p
H
K
p
H K
a
H
H
P
a
z
0

a
K c 2
p
K c 2
(H z
0
)
H
3
1
3
1
H
2
1
Parcie czynne Parcie bierne
184
11.3.2 Metoda Coulomba

Teoria Coulomba opisuje stan naprenia w gruncie przy zaoeniu, e stan graniczny
wystpuje na powierzchni zniszczenia klina odamu powstajcego podczas ruchu ciany od
gruntu lub w kierunku gruntu (rys. 11.9). W opisie Culomba uwzgldniono tarcie pomidzy
cian a gruntem poprzez kt oraz dowolnie nachylony naziom pod ktem i dowolnie
zorientowan cian do pionu pod ktem (rys. 11.10).


Rysunek 11.9. Powierzchnie zniszczenia w ssiedztwie ciany oporowej (Craig, 1997)

W przypadku kta = 0 oraz poziomej powierzchni gruntu ( = 0) i pionowej ciany ( = 90)
metoda Coulomba daje te same wyniki, co metoda Rankinea.
Charakterystyk si dziaajcych na klin odamu w ssiedztwie ciany przedstawiono
na rysunku 11.10.






Rysunek 11.10. Teoria
Coulomba: przypadek parcia
czynnego przy c = 0 (Craig,
1997)

P
a

P
p

(a) Parcie czynne (b) Parcie bierne

185
W stanie granicznym wystpuje rwnowaga pomidzy ciarem klina odamu a si P
pomidzy gruntem i cian oraz si reakcji R na paszczynie zsuwu klina odamu (Craig,
1997). Zatem parcie czynne i bierne okrelaj nastpujce zalenoci:
H c K 2 H g K
2
1
P
ac
2
a a
= (11.20)
H c K 2 H g K
2
1
P
pc
2
p p
+ = (11.21)
gdzie:
K wspczynniki parcia czynnego i biernego zalene odpowiednio od , c, i
c
w
,,
C spjno gruntw,
H wysoko ciany.
Wartoci wspczynnikw parcia K podano w tabeli 11.2.

Tabela 11.2. Wspczynniki parcia gruntu (Craig, 1997)
a) dla gruntw o spjnoci c = 0


25 30 35 40 45
K
a
0
10
20
30
041
037
034
-
033
031
028
026
027
025
023
021
022
020
019
017
017
016
015
014
K
p
0
10
20
30
25
31
37
-
30
40
49
58
37
48
60
73
46
65
88
114


b) dla gruntw o spjnoci c > 0

c
c
w


0 5 10 15 20 25
K
a
0

wszystkie
wartoci
100
100
085
078
070
064
059
050
048
040
040
032
K
ac
0
0


0
10
05
10
200
283
245
283
185
260
210
247
168
238
182
213
154
216
155
185
140
196
132
159
129
176
115
141
K
p
0

wszystkie
wartoci
10
10
12
13
14
16
17
22
21
29
25
39
K
pc
0
0
0


0
05
10
05
10
20
24
26
24
26
22
22
29
28
29
24
29
22
23
24
26
22
26
28
29
28
35
40
45
47
31
38
44
55
57
186
dla parcia czynnego: jeeli c < 50 kN/m
2
wtedy c
w
= c
jeeli c > 50 kN/m
2
wtedy c
w
= 50 kN/m
2
dla parcia biernego: jeeli c < 50 kN/m
2
wtedy c
w
= c/2
jeeli c > 50 kN/m
2
wtedy c
w
= 25 kN/m
2

Przy obliczaniu parcia zgodnie z teori Coulomba przyjmuje si szereg zaoe
upraszczajcych:
1. Grunt za cian jest orodkiem jednorodnym izotropowym.
2. Cz gruntu wywierajca parcie na cian jest oddzielona od gruntu pozostaego
paszczyzn nachylon do poziomu pod pewnym ktem. Paszczyzn t nazywa si
paszczyzn odamu.
3. Paszczyzna odamu przechodzi przez doln tyln krawd ciany.
4. Cze gruntu wywierajca parcie na cian i ograniczona tyln powierzchni ciany,
paszczyzn odamu i lini naziomu nazywa si klinem odamu. Klin odamu znajduje si
w warunkach rwnowagi granicznej i wobec tego w paszczyznach oddzielajcych od ciany
od pozostaej czci gruntu istniej siy tarcia.
5. Parcie gruntu na cian rwne jest parciu tego z przyjtych klinw odamu
(odpowiadajcych rwnym ktom nachylenia paszczyzny odamu), ktry wywouje
najwiksze parcie.

11.4 Parcie porednie gruntu

W porednim stanie przemieszczenia rozrnia si parcie porednie gruntu E
I
zawarte
midzy parciem czynnym a parciem spoczynkowym, speniajce warunki (Biernatowski
i inni, 1987):
a dop 1
0 I a
E E E
< <
< <
(11.22)
w ktrym:

1
przemieszczenie uoglnione, przy ktrym powstaje parcie porednie,

a
przemieszczenie uoglnione niezbdne do powstawania parcia granicznego,

dop
dopuszczalna warto przemieszczenia uoglnionego.
Uoglnione przemieszczenie jest wypadkow przemieszcze podstawowych konstrukcji:
przemieszczenia ktowego ciany oporowej B s / = ,
osiadania krawdzi ciany oporowej s,
187
przemieszczenia krawdzi ciany oporowej f.
Zakada si, e przemieszczenie uoglnione jest sum przemieszcze ktowych
dolnej i grnej krawdzi ciany oporowej oraz e rwnomierne osiadanie konstrukcji
o pionowej cianie oporowej nie wpywa na zmian wartoci parcia (rys. 11.11)
B A
+ = (11.23)
gdzie:
h / f
B A
= przemieszczenie ktowe dolnej krawdzi ciany oporowej,
h / f
A B
= przemieszczenie ktowe grnej krawdzi.

Rysunek 11.11. Przemieszczenie ciany oporowej (Biernatowski i in., 1987)

Przemieszczenie uoglnione, przy ktrym powstaje parcie porednie gruntu, wyznacza
si z zalenoci:
b n II , I
5 , 0 + = (11.24)
gdzie:

b
przemieszczenie konstrukcji w fazie ukadania i zagszczania zasypki
gruntowej; jeeli za cian zalega grunt rodzimy
b
= 0,

n
przemieszczenie konstrukcji po wyprofilowaniu grnej warstwy naziomu lub
przemieszczenie w gruncie naturalnym.
Uoglnione przemieszczenie graniczne
a
i
b
zale od rodzaju i stanu gruntu zalegajcego
za cian oporow, a take od wysokoci konstrukcji oporowej. Wartoci
a
podano na
188
rysunku 11.12 w funkcji kta tarcia wewntrznego gruntu i wysokoci konstrukcji
oporowej.

Rysunek 11.12. Wartoci uoglnionego przemieszczenia granicznego
a
(PN-83/B-03010)

Parcie porednie gruntu wyznaczy mona graficznie wedug schematu podanego na
rysunku 11.13. Wykres sporzdza si w takiej skali, aby mona byo uzyska
przyporzdkowanie odcinka
a a
E E =
0
. Okrelone rwnaniem 11.24 przemieszczenie
uoglnione
1
umoliwia bezporednie odczytanie wartoci parcia poredniego z wykresu
podanego na rysunku 11.13. Potrzebn warto
a
uzyskuje si z monogramu podanego na
rysunku 11.13, natomiast wielkoci E
a
i E
0
wedug rozwizania statycznego (E
a
).

Rysunek 11.13. Graficzne okrelenie parcia lub odporu poredniego (Biernatowski i in.,
1987)
E
E
p
E
0
E
a
E
I E
II
2
2
0

a

a

I

II

p

p

R
1

=

|

a
|

=

|
E
a
-
E
0
|

R

=

|

p
|

=

|
E
p
-
E
0
|

189
W przypadku oblicze przyblionych mona stosowa zastpczy linowy schemat
wyznaczania parcia poredniego gruntu (rys. 11.13) wedug nastpujcych wzorw:
przy 2 / ' 0
a a I
= <
'
E E
E E
a
a 0
I 0 1

= (11.25)
przy
a I a
' <
a 1
E E = (11.26)
W porednim stanie przemieszczenia ciany oporowej do gruntu wystpi odpr
poredni E
II
, mniejszy od stanu granicznego
p II 0
E E E < <
dla (11.27)

p dop II
< <
przy czym:

II

przemieszczenie uoglnione, przy ktrym powstaje odpr poredni,

odp
dopuszczalna warto przemieszczenia uoglnionego,

p
przemieszczenie uoglnione niezbdne do powstania odporu granicznego.
Przemieszczenie uoglnione okrela si wedug rysunku 11.14.

Rysunek 11.14. Wartoci uoglnionego przemieszczania granicznego
p
(PN-83/B-03010)

Odpr poredni gruntu wyznacza si graficznie wedug schematu podanego na
rysunku 11.13. Wykres sporzdza si w takiej skali, aby mona byo uzyska
przyporzdkowanie odcinka
0
E E
p p
= . Okrelone rwnaniem 11.24 przemieszczenie
= 10
20
30
40
20 25 15 10 5 0
0,00
0,02
0,04
0,06
0,08
0,10
0,12

p

h, (m)
190
uoglnione
II
umoliwia bezporednie odczytanie z wykresu na rysunku 11.13 wartoci
odporu poredniego. W przypadku oblicze mniej odpowiedzialnych mona stosowa
zastpczy liniowy schemat wyznaczania odporu poredniego gruntu (rys. 11.13) wedug
nastpujcych wzorw:
przy 2 / ' 0
p p II
=
'
E E
E E
p
0 p
II 0 II

= (11.28)
przy
p II p
' < < i przypadkach, dla ktrych '
p dop
>
p II
E E = (11.29)

11.5 Parcie silosowe

Badania parcia w silosach wykazay, e sumaryczne parcie na dno silosu jest mniejsze
od ciaru wypenionego silosu, a po osigniciu pewnej gbokoci zsypu nie dostrzega si
dalszego wzrostu parcia na dno. Istnienie parcia poziomego wyjania niezrwnowaenie si
parcia pionowego z ciarem wypenienia silosu. Przyjmujc, e wzgldne przemieszczenia
miedzy przestrzeni zbiornika i jego cianami s dostatecznie due, aby spowodowa
cakowity opr tarcia wzdu powierzchni bocznej, mona okreli rozkad skadowych parcia
wzdu tej powierzchni (Dembicki, 1987).
Podane zagadnienie ma praktyczne znaczenie przy wymiarowaniu cian zbiornikw,
silosw, grdz, cianek szczelnych nabrzey portowych itp. oraz moe by pomocne przy
okrelaniu statecznoci grdz kolistych. Ponadto wyniki oblicze mona wykorzysta do
okrelenia cinienia grotworu na obudow wyrobisk grniczych.
Rozwizujc statyczne rwnanie stanu granicznego w ukadzie obrotowo
symetrycznym, uzyskuje si zaleno pozwalajc na wyznaczenie wartoci skadowej
normalnej parcia silosowego w postaci:
R K
s n
= (11.30)
w ktrym:
R - promie silosu,
- ciar objtociowy materiau wypeniajcego silos,
K
s
- wspczynnik parcia silosowego odczytany z nomogramw podanych na
rysunku 11.15 i 11.16 dla ukadu obrotowo symetrycznego.
191

Rysunek 11.15. Warto wspczynnika parcia silosowego przy jednostkowym obcieniu
naziomu p = 1 i
2a
= (Dembicki, 1987)


Rysunek 11.16. Warto wspczynnika parcia silosowego przy jednostkowym obcieniu
naziomu p = 1 i
2a
= /2 (Dembicki, 1987)
3 2 1 0
R

n
/ R
Asymptoty
3
1
2
4
5
6
7
8
10
20
30
40

p=1
=
x
/
B

n
/ R
3
3
2
2
1
1
4
4
5
6
7
8
R
Asymptoty

10
20
30
40
p=1
=0,5
x
/
B

192
W przypadku stopniowego wypenienia silosu skadowe parcia silosowego mona okreli ze
wzorw (rys. 11.17):
z s r
R
tg K 2
a 2 s
z
K , e 1
tg K 2
1
R
a 2 s
=
|
|
.
|

\
|

(11.31)
w ktrym:

2a
kt tarcia materiau wypeniajcego silos o jego cianki,
K
s
wspczynnik tarcia silosowego mona okreli zalenoci,
a 2
2 2
a 2
2
a 2
4
a 2
2
a 2
2 2
a 2
2
a 2
4
a 2
2
s
sin sin cos sin sin 1
sin sin cos sin sin 1
K
+ + +
+
= (11.32)


Rysunek 11.17. Parcia silosowe wedug Janssen (Kisiel i inni, 1969)

11.6 Nono podoa gruntowego

11.6.1 Przebieg odksztace obcionego podoa

Przy projektowaniu budowli istotnym zagadnieniem jest prognoza odksztacenia
gruntu. Mae odksztacenia podoa nie powoduj nawet minimalnych rys w konstrukcji,
natomiast due, zazwyczaj nierwnomierne, kocz si zwykle powanymi uszkodzeniami
R
z

x
z

2a
193
budowli (Wiun, 1987). Odksztacalno orodka gruntowego mona zilustrowa na
najprostszym przypadku obcienia gruntu pojedynczym fundamentem (rys. 11.18).

Rysunek 11.18. Osiadanie fundamentu i odksztacenia podoa w miar wzrostu obcienia;
a) faza I (osiadanie proporcjonalne do nacisku), b) faza II (czciowe uplastycznienie si
gruntu pod krawdziami fundamentu
f
= ), c) faza III (wypieranie gruntu spod fundamentu
w miar zwikszania nacisku), d) wykres przyrostu osiadania fundamentu (Wiun, 1987)

Blok fundamentowy, zagbiony poniej powierzchni terenu, jest stopniowo
obciony. Jednoczenie z obcieniem prowadzony pomiar osiada fundamentu
i odksztace terenu obok niego w punkcie A, (rys. 11.18a), wskazuje, e przyrost osiada
fundamentu i terenu w punkcie A jest w fazie I (q q
prop
) prawie wprost proporcjonalny do
przyrostu obcienia gruntu. W fazie I
s
(q
prop
< q q
f
) obserwuje si zwikszenie przyrostu
osiada fundamentu i podnoszenie si terenu obok fundamentu. Po przekroczeniu
granicznego obcienia gruntu q
f
fundament zagbia si bez zwikszania obcie przy
jednoczesnym wypieraniu gruntu i znacznym przechylenie fundamentu (rys. 11.18c).
W fazie I fundament osiada tylko wskutek ciliwoci gruntu, w fazie II wystpuje
coraz wikszy wpyw obszarw stanu granicznego gruntu pod krawdziami fundamentu,
a) b) c)
d)
Q
1

Q
2
Q
f

A
A A
s
I II
III
||=
f

q prop
q
q
f

III faza
O
s
i
a
d
a
n
i
e

P
o
d
n
o
s
z
e
n
i
e

s
i

A
Q
q =
const
q
s

LB
Q
q =
194
w fazie III osiadanie i przechyka fundamentu wystpuje prawie wycznie wskutek
wypierania gruntu spod fundamentu.
Uoglniajc zagadnienie odksztace podoa mona stwierdzi, e wystpuj one w
zasadzie z dwu przyczyn:
osiadania waciwego s
w
(wskutek ciliwoci gruntu),
osiadania s
p
wskutek uplastycznienia gruntu pod fundamentem.
Udzia kadego z tych czynnikw w odksztacaniu podoa, zalenie od obcienia gruntu,
mona przedstawi jak na rysunku 11.19.

Rysunek 11.19. Osiadanie fundamentu: s
w
osiadanie waciwe wskutek ciliwoci gruntu:
s
p
osiadanie wskutek uplastycznienia i wypierania gruntu spod fundamentu, s osiadanie
czne s = s
w
+ s
p
(Wiun, 1987)

Osiadanie podoa wskutek jego ciliwoci mona przyj jako liniowo zalene od
obcienia, natomiast osiadania wskutek uplastycznienia wzrastaj wykadniczo w miar
zbliania si obcienia do obcienia granicznego. Zatem, dopuszczalne obcienie gruntu w
poziomie posadowienia nie powinno przekracza granicy proporcjonalnoci q
prop
, ktra
zwykle jest dwa do trzech razy mniejsza ni obcienie graniczne; zabezpieczy to budowle
lub nawierzchnie drogowe przed szkodliwym uplastycznieniem gruntu pod fundamentem i
nadmiernymi nie kontrolowanymi osiadaniami:
F
q
q
f
dop
(11.33)
gdzie:
F wspczynnik pewnoci (2 3); zazwyczaj przyjmuje si F = 2, poniewa grunt
w miar wnoszenia budowli podlega stopniowej konsolidacji, co powoduje wzrost
wytrzymaoci podoa.
0
O
s
i
a
d
a
n
i
e

s

q
s
w
s
s
w
s
p
q prop
q
f
195
11.6.2 Obcienie krytyczne

W przypadku fundamentu absolutnie sztywnego, co w praktyce wystpuje do czsto,
pod jego krawdziami wystpuj nieskoczenie wielkie naprenia ju nawet przy
nieznacznych obcieniach. Powoduje to wypieranie gruntu spod krawdzi fundamentu do
chwili, gdy naprenia pod krawdzi zmniejsz si do wartoci tzw. naprenia krytycznego.
Obszar gruntu objty uplastycznieniem (stanem granicznym) jest jednak tak may
(rys. 11.20a), e praktycznie w pocztkowym okresie obcienia nie odgrywa to wikszej roli:
osiadanie fundamentu nastpuje prawie wycznie wskutek ciliwoci gruntu (Wiun, 1987).

Rysunek 11.20. Rozszerzenie si stref uplastycznienia gruntu w miar wzrostu obcienia
(Wiun, 1987)

Kiedy rednia warto naprenia w poziomie posadowienia osignie warto naprenia
krytycznego, zjawisko uplastycznienia gruntu obejmuje ju wikszy obszar podoa, ale
jeszcze obok fundamentu (rys. 11.20b), co jednak powoduje zmian rozkadu naprenia w
podou i zwiksza osiadanie fundamentu. W miar dalszego wzrostu obcienia ponad
naprenie krytyczne, obszar uplastycznienia gruntu nie tylko ronie, lecz i zachodzi pod
fundament (rys. 11.20c), co wpywa bardzo intensywnie na odksztacenie gruntu. Im wikszy
jest obszar uplastycznienia podoa pod fundamentem, tym wikszy jest przyrost osiadania
fundamentu. Gdy rednia warto naprenia w podou posadowienia jest rwna napreniu
granicznemu (rys. 11.20d), najczciej dochodzi do cakowitego wypierania podoa spod
fundamentw i do duych ich osiada.
Warunek stanu granicznego w danym punkcie podoa, w zalenoci od napre gwnych,
okrela wzr:


=
+
cos c
2
sin
2
3 1 3 1
(11.34)
a) b) c) d)
Q
q
r
<q
kr

q
r
=q
kr
q
r
>q
kr
q
r
=q
gr
Strefa uplastycznienia
196
Za obcienie krytyczne przyjmuje si obcienie, ktrego przekroczenie powoduje
w podou gruntowym, poniej krawdzi powierzchni obcionej, powstanie strefy
uplastycznienia. W obrbie strefy uplastycznienia grunt znajduje si w stanie granicznym
i nie moe stawia oporu wzrastajcemu napreniu, a pod wzgldem waciwoci
mechanicznych upodabnia si do cieczy lepkiej.
Warunek stanu granicznego w dowolnym punkcie podoa okrela wzr:
c tg
f
+ = = (11.35)
Warto napre gwnych
1
i
3
wyznacza si z uwzgldnieniem wartoci przyoonego
w poziomie dna wykopu obcienia q i ciaru wasnego gruntu, przy czym przyjmuje si, e:
obcienie q, przyoone w dnie wykopu, jest obcieniem rwnomiernym cigym,
rozpatrywane zagadnienie jest paskie (rys. 11.21),
naprenia
p1
i
p3
w orodku gruntowym, wywoane

pasmowym obcieniem
D q q
p
= , wynosz wg wzorw:
( ) +

= 2 sin 2
q
p
1 p
(11.36)
( )

= 2 sin 2
q
p
3 p
(11.37)
naprenia te s uzupenione napreniami od ciaru wasnego gruntu,
wspczynnik parcia bocznego dla gruntu w stanie uplastycznionym, jak dla cieczy,
K
0
= 1.

Rysunek 11.21. Wyznaczanie naprenia krytycznego; a) przekrj poprzeczny wykopu,
b) schemat obcie gruntu w poziomie dna wykopu oraz naprenia gwnego
1
i
3

w punkcie N (Wiun, 1987)

D
f

q
A B
a) b)
N
2
, , c
z
N
A B
z
2
D

D q q
p
=
p
1

p
3

197
Zgodnie z powyszym mona przyj, e cakowite naprenia gwne wynosz:
( ) ( ) z D 2 sin 2
D q
1
+ + +

= (11.38)
( ) ( ) z D 2 sin 2
D q
3
+ +

= . (11.39)
Podstawiajc wartoci
1
i
3
do wzoru 11.34 otrzymuje si rwnanie krzywej, bdcej
obwodem strefy uplastycznionej:
( ) ( )
=
(

+ +

cos c z D
2 D q
sin 2 sin
D q
(11.40)
Rozwizujc rwnanie wzgldem z otrzymuje si:
( )
D
tg
c
2
sin
2 sin D q
z

|
|
.
|

\
|

= (11.41)
Wielko z
max
wyznacza si, przyrwnujc pierwsz pochodn
dx
dz
do zera:
( )
0 2 1
sin
2 cos D q
d
dz
=
|
|
.
|

\
|

(11.42)
Std otrzymuje si:

= =
2
2 ; sin 2 cos (11.43)
najniszy punkt krzywej ma rzdn z
max
:
( )
D
tg
c
2
ctg
D q
z
max

|
.
|

\
|

= (11.44)
Wychodzc z przyjtego warunku, e obcienie krytyczne jest to maksymalne moliwe
obcienie, nie wywoujce uplastycznienia gruntu w adnym punkcie podoa, a wic
z warunku: 0
max
= z otrzymuje si wzr na obcienie krytyczne:
( )
2
ctg
ctg c D
q
kr

+
+
= (11.45)
gdzie:
ciar objtociowy gruntu,
D zagbienie dna wykopu poniej przylegego naziomu,
c opr spjnoci (kohezja) gruntu poniej dna wykopu,
kt tarcia wewntrznego gruntu poniej dna wykopu.

198
Wzr 11.45 mona zapisa w postaci oglnej:
q c kr
DM cM q + = (11.46)
gdzie:

(
(
(
(

+ +
= 1
2
ctg
2
ctg
ctg M
c
(11.47)

2
ctg
2
ctg
M
q

+ +
= (11.48)
Uwzgldniajc szeroko fundamentu wzr na obcienia krytyczne przyjmuje posta:

+ + = BM DM cM q
B q D c kr
(11.49)
gdzie:
ciar objtociowy gruntu,
M
c
, M
q
i M

wspczynniki zalene od kta gruntu pod fundamentem,

(
(
(
(

+ +
=

1
2
ctg
2
ctg
tg M (11.50)
W przypadku stosowania
u
i c
u
naley przyj ciar objtociowy gruntu bez
uwzgldniania wyboru wody; stosujc i c przyjmuje si z uwzgldnieniem wyporu
wody i cinienia spywowego.

11.6.3 Obcienie graniczne

Wyznaczanie obcie granicznych podoa gruntowego przeprowadza si na
podstawie rwnania stanu granicznego naprenia orodka rozdrobnionego (Wiun, 1987).
Jedn z metod oblicze opart na teorii rwnowagi granicznej zaproponowa Terzaghi
(1943). Wzory Terzaghiego zostay wyprowadzone (w sposb przybliony) i dowiadczalnie
sprawdzone zarwno dla zagadnienia dwuwymiarowego (awy cige), jak i dla zagadnienia
przestrzennego (stopy kwadratowe). Terzaghi przyj, e na klin ABC gruntu (rys. 11.22),
znajdujcy si pod fundamentem (pod aw cig) w warunkach rwnowagi granicznej
dziaaj:
od gry: obcienie od fundamentu Q oraz ciar gruntu w klinie ABC,
199
od dou: siy biernego odporu gruntu E
p
w obrbie bry ACDE i BCDE oraz
siy oporu spjnoci T
c
w paszczyznach AC i BC, a wic:
0 cBtg E 2 tg
4
B
Q
p
2
f
= + (11.51)

Rysunek 11.22. Schemat si dziaajcych na podoe i w podou w warunkach granicznego
stanu naprenia wg Terzaghiego (Wiun, 1987)

Obcienie graniczne fundamentu wedug Terzaghiego Schultzea (Schultze, 1967) mona
przyj:

BN
L
B
DN cN
L
B
q
B q D c f
|
.
|

\
|
+ +
|
.
|

\
|
+ = 2 , 0 1 3 , 0 1 (11.52)
gdzie:
ciar objtociowy gruntu,
B szeroko fundamentu,
L dugo,
N
c
, N
q
i N

wspczynniki, zalene od kta tarcia wewntrznego gruntu pod

fundamentem,
pozostae oznaczenia jak we wzorze 11.49.
Wartoci N
c
, N
q
i N

podane s w normie PN-81/B-03020 w zalenoci od obliczeniowej

wartoci kta tarcia wewntrznego
(r)
.






B
q
f
D
E
E
D
D
E
p
E
p
C
T
c
T
c
A B

0
D

ABC=CAB=
AED=EAD=45-/2
T=cB/2tg
2
45

2
45

2
45

200
12 LITERATURA

1. Baraski T., Wolski W.: Zastosowanie ultradwikw do wyznaczania wspczynnika
Poissona w aparacie trjosiowym. VI Krajowa Konferencja Mechaniki Gruntw i
Fundamentowania, 1981.
2. Bernatzik W.: Baugrund und Physik. Zurich, 1947.
3. Biernatowski K., Dbicki E., Dzierawki K., Wolski W.: Fundamentowanie.
Projektowanie i wykonawstwo. Warszawa, Arkady, 1987.
4. Biezuchow M.I.: Tieorija uprugosti i plasticznosti. GITK, Moskwa, 1953.
5. Bishop A.W., Henkel D.J.: The measurement of soil properties in the triaxial test.
E.Arnold, London 1957.
6. Bjerrum L.: Embankments on soft ground. ASCE Specialty Conference on Performance
of Earth and Earth Supported Structures. Purdue Univ. 1972, tom 2, s. 1-54.
7. Craig R.F.: Soil mechanics. Sixth edition, Spon press, Taylor&Francis Group, London
and New York, 1997.
8. Czarnota Bojarski R.: Mechanika gruntw i fundamentowanie, cz.I. Warszawa, WPW,
1977.
9. Czyewski K., Wolski W., Wjcicki S., bikowski A.: Zapory ziemne. Warszawa,
Arkady, 1973.
10. Dec T.: Mechanika gruntw, cz.I. Waciwoci fizyczne. Warszawa, WAT, 1975.
11. Dembicki E.: Zagadnienia geotechniczne budowli morskich. Wydawnictwo Morskie,
Gdask, 1987.
12. Glazer Z.: Mechanika gruntw. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1977.
13. Glazer Z.: Mechanika gruntw. Warszawa, Wyd. Geol., 1985.
14. Glinicki S.: Mechanika gruntw. Biaystok, Wyd. Politechniki Bia., 1979.
15. Gobiewska A.: Analiza stosowalnoci sondy obrotowej do bada wytrzymaoci
gruntw organicznych. Praca doktorska. SGGW AR, Warszawa, 1976.
16. Grabowska Olszewska B., Myliska E. i in.: Gruntoznawstwo. Warszawa, Wyd.
Geol., 1977.
17. Hansbo S.: A new approach to the determination of the shear strength of clay by the fall
cone test. Swedish Geotechnical Institute, proc. 14; 5 - 47, 1957.
18. Head K. H.: Manual of soil laboratory testing, v. 1: Soil classification and compaction
tests. 2nd ed. Pentech Press. London 1992.
201
19. Jaky J.: The coefficient of earth pressure at rest. Jurnal for Society of Hungarian
Architects and Engineers, Budapest, 1944, pp. 355 358.
20. Janbu N., Bjerrum L., Kjaernsli B.: Veiledning ved losning av fundamenteringsoppgaver.
Norwegian Geotechnical Institute, Report No 16, Oslo, 1964.
21. Jamiokowski M., Lancellotta R., Pasqualini S., Marchetti S.: Design parameters for soft
clays. Proc. 7th Europ. Conf. on Soil Mech. and Foun. Eng., Brighton; 27 57, 1981.
22. Jardine R.J., Hight D.W.: Laboratory and field techniques for obtaining design
parameters. Spec. Publication on Embankments on soft soils, Athens; 245 296, 1987b.
23. Jeske T., Przedecki T., Rossiski B.: Mechanika gruntw. Warszawa Wrocaw, PWN,
1966.
24. Kezdi A.: Handbook of soil mechanics, v. 1. Soil physics. Ak. Kiado, Budapest 1974.
25. Kisiel I., Dmitnuk S., Lysik B.: Nono i stateczno gruntw. Wyd. Arkady,
Warszawa, 1969.
26. Kjellman W.: Testing the shear strength of clay in Sweden. Geotechnique 2, 3; 225 - 232,
1951.
27. Kollis W.: Gruntoznawstwo techniczne. Warszawa, Arkady, 1966.
28. Lambe T., Whitman R. V.: Mechanika gruntw, t.1, 2. Warszawa, Arkady, 1978.
29. Larsson R.: Basic behaviour of Scandinavian soft clays. Swedish Geotechnical Institute,
Report No. 4, Linko Ping, 1977.
30. Lechowicz Z.: Ocena wzmocnienia gruntw organicznych obcionych nasypem. Wyd.
SGGW, Warszawa 1992.
31. Marchetti S.: In situ Tests by Flat Dilatometer. J. Geotech. Eng. Div., ASCE, 106, GT3:
299-321, 1980.
32. Myliska E.: Laboratoryjne badania gruntw. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 1998.
33. Newmark N.M.: Simplified Computation of Vertical Pressures in Elastic Foundations.
Circural Note 24, Exp. Stat. Univ. Illinois, 1935.
34. Osterberg J. O.: Influence values for vertical stress in a semi infinite mass due to an
embankment loading. Proc. 4th Int. Conf. on Soil Mech. and Foun. Eng., London, 1; 393
394, 1957.
35. Pazdro Z.: Hydrogeologia oglna. Warszawa, Wyd. Geol., 1983.
36. Pitkowski R., Czarnota Bojarski R.: Mechanika gruntw. Warszawa, Arkady, 1964.
37. Pisarczyk S., Rymsza B.: Badania laboratoryjne i polowe gruntw. Warszawa, 1988.
38. Pisarczyk S.: Zagszczalno gruntw gruboziarnistych kamienistych. Praca
habilitacyjna, Warszawa, PW, 1977.
202
39. Pisarczyk S.: Mechanika gruntw. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej,
Warszawa 1999.
40. PN-81/B-03020: Grunty budowlane. Posadowienie bezporednie budowli. Obliczenia
statyczne i projektowanie.
41. PN- 83/B- 03010: ciany oporowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.
42. PN- 86/B 02480: Grunty budowlane. Okrelenia, symbole, podzia i opis gruntw.
43. PN- 88/B - 04481: Grunty budowlane. Badania prbek gruntu.
44. Schmidt B.: Earth pressure at rest related to stress history. Can. Geot. J., 3;4, Ottawa,
1966.
45. Schultze E.: Erdstatische Berechnungen. VGB, Aachen, 1967.
46. Silvestri V.: Behavior of an overconsolidated sensitive clay in drained Ko Triaxial
Tests. Laboratory shear strength of soil, ASTM STP 740, R.N. Yong and F.C.
Townsend, Eds., Philadelphia, 1981.
47. Sivakugan N., Holtz R.D., Chameau J.L.: CKoUC shear strength of normally
consolidated clays from CIUC tests. Jurnal of Geotech. Eng. Div., 114, GT3; 284 295,
1988.
48. Steinbrenner W.: Tafeln zur Setzungberechnung. Die Strasse, 1; 121, 1934.
49. Steinbrenner W.: Tafeln zur Stzungsberechnung. Bodenmechanik und neuzeitlicher
Strassenbau. Volk und Reich Verlag, Berlin, 1936.
50. Stpkowska E.T.: Oznaczanie powierzchni waciwej mineraw iowych. Rozprawy
Hydrotechniczne. Warszawa Pozna, PWN, 1972, z.30.
51. Szymaski A.: Czynniki warunkujce analiz odksztacenia gruntw organicznych
obcionych nasypem. Wydawnictwo SGGW AR, Warszawa, 1991.
52. Terzaghi K.: Theoretical Soil Mechanics. New York, 1943.
53. Wiun Z.: Wyznaczanie dopuszczalnych obcie gruntu. Arkady, Warszawa 1958.
54. Wiun Z.: Zarys geotechniki. Warszawa, WKi, 1987.
55. Wood D. M.: Cone penetrometer and liquid limit. Geotechnique 32, 2; 152 157, 1982.