Marks Teorie Wartości Dodatkowej k4-06

[ROZDZI A SZSTY]
Tableau economique Quesnaya

(Dygresja)
[1. Quesnay prbuje p r z e d s ta w i proces reprodukcji
i cyrkulacji cakowitego kapitau spoecznego]
-42 2 1 Tableau economique suivant Quesnay t91J
[Tablica ekonomiczna wedug Quesnaya]
5000 millions dc p r oduit brut annuel (livrcs tournois)
[5 miliar dw rocznic produktu brutt o (w liwr^ch z Tours)]
En avances pr imit ives En fermages, les La elasse sterile
et annuell es, les fermiers pr opri tai rcs foncicrs dispose d uii fonds dc
d pensent touchcnt
[ Wydatki farmerw na [Dochody wacicieli [Fundusz w dyspozycji
n a ka dy pierwotne ziemskich z czynszu klasy jaowej]
i roczne {**]] dzierawnego]
a') 2 miliardy^ a) 2 miliardy ___.-<*") 1 miliard
b) 1 miliard------------------------- -----
b") 1 miliard "'*- _^.'Va.c) 1 miliard
d ) 1 miliard - - ~ ~ ~ - - ~ b ' ) 1 miliard
5 miliardw
2000 millions d ont truji-
t ie reste comtne un
fonds app a rt e n an t h 1
elasse s teril e
[2 m il ia r d y , z ktrych
poowa pozostaje jako
fundusz przynaleny kla
sie jaowej]
Aby Tablic uczyni bardziej czyteln, oznaczam punkty,
ktre Quesnay traktuje kadorazowo jako punkty wyjciowe
cyrkulcji, przez a, a', a", nastpne za ogniwa w procesie
cyrkulacji przez b, c, d i odpowiednio b', b " 1**1.
346
Tableau conomiue Quesnaya
Co przede wszystkim zasuguje na uwag w Tablicy i co
musiao imponowa wspczesnym, to sposb, w jaki jest tu
taj przedstawiony obieg pienidza, [mianowicie] jako w ca
oci zdeterminowany przez cyrkulacj i reprodukcj towarw,
in fact przez proces cyrkulacji kapitau.
[Z. Cyrkulacja midzy dzierawcami a wacicielami
Ziemskimi. Ruch po w r o t n y p ien idz a d o d z i e r a w c w nie
wy raajcy reprodukcji]
Najprzd dzierawca paci pienidzmi 2 miliardy fr. land-
lordowi, proprietaire [wacicielowi ziemskiemu]. Ten kupuje
za nie rodkw ywnoci od dzierawcy za 1 miliard. Do
dzierawcy wraca zatem 1 miliard w pienidzu, przy czym
rozdysponowana zostaa Vs produit brut, ktra ze sfery cyr
kulacji przechodzi ostatecznie do sfery konsumpcji. Nastpnie
landlord za 1 miliard w pienidzu kupuje wyrobw manu
fakturowych, produktw nierolniczych wartoci 1 miliarda.
Tym samym nastpna Vs produits (teraz ju w postaci
przetworzonej) przechodzi ze sfery cyrkulacji do sfery kon
sumpcji. w 1 miliard w pienidzu jest teraz w rku classe
sterile, ktra kupuje za rodki utrzymania od dzierawcy.
W ten sposb wraca do dzierawcy drugi miliard, ktry
wypaci on wacicielowi ziemskiemu pod postaci renty.
2 drugiej strony inna i/s jego produktu przypada w udziale
classe sterile, przesza ze sfery cyrkulacji do sfery konsumpcji.
Na kocu pierwszego okrenia znajdujemy wic owe 2 miliar
dy w pienidzu znowu W rku dzierawcy. Wywoay one
cztery rne procesy cyrkulacji.
Po pierwsze, suyy za rodek patniczy do [opacenia] ren
ty. W tej fonction nie wprowadzaj do obiegu adnej czci
produktu rocznego, lecz s jedynie cyrkulujcym przekazem
na t cz produit brut, ktra rwna si rencie.
Po drugie. Za poow 2 miliardw, za 1 miliard, kupuje
proprietaire rodkw ywnoci od dzierawcy, realizuje wic
swj miliard w rodkach ywnoci. Pod postaci 1 miliarda
w pienidzu dzierawca otrzymuje z powrotem in fact jedynie
347
Rozdzia szsty
poow swego przekazu, ktry da wacicielowi ziemskiemu
na 2/s swego produktu. Tym razem w miliard, sucy za
rodek kupna, wprowadza do obiegu na tak sum towary,
ktre ostatecznie przechodz do konsumpcji. Dla landlorda
miliard ten stanowi tu jedynie rodek kupna-, landlord prze-
sztaca z powrotem pienidze w warto uytkow (w towar,
ktry jednak ostatecznie przechodzi do konsumpcji, czyli to
war, ktry si nabywa jako warto uytkow).
Jeli rozpatrujemy wycznie ten oddzielny akt, widzimy,
e pienidz odgrywa tu dla dzierawcy tylko tak rol, w ja
kiej w charakterze rodka zakupu wystpuje zwykle dla sprze
dawcy, stanowic mianowicie przeksztacon form jego to
waru. Landlord przeksztaci swj miliard w zboe, dzierawca
zboe za cen 1 miliarda przeksztaci w pienidze realizujc
jego cen. Jeli jednak rozpatrzymy ten akt w zwizku z po
przednim aktem cyrkulacji, to pienidz nie wystpuje tu tylko
jako metamorfoza towaru dzierawcy, jako ekwiwalent jego
towaru w zocie. Ten 1 miliard w pienidzu stanowi przecie
tylko poow owych 2 miliardw, ktre dzierawca wypaci
landlordowi JJ4231 w formie renty. Wprawdzie za 1 miliard
w towarze otrzymuje on 1 miliard w pienidzu, lecz w istocie
odkupuje z powrotem [za towary] tylko te pienidze, ktrymi
wypaci landlordowi rent, inaczej mwic - zu 1 miliard
otrzymany od dzierawcy landlord kupuje od tego dzierawcy
towarw o wartoci 1 miliarda. Paci dzierawcy pienidzmi
otrzymanymi od niego, bez adnego ekwiwalentu *.
Ten ruch powrotny pienidza do dzierawcy nie daje
dabord [przede wszystkim] podstaw, aby - w zwizku
z pierwszym aktem - rozpatrywa pienidz tylko jako prosty
rodek obiegu dla dzierawcy. Wobec tego rni si on
w istotny sposb od tego ruchu powrotnego pienidza do
punktu wyjciowego, ktry wyraa proces reprodukcji.
Na przykad: kapitalista albo - by cakowicie pomin to,
co charakterystyczne dla reprodukcji kapitalistycznej - pro
ducent wykada 100 f.szt. na surowce, narzdzia pracy i rodki
utrzymania na cay czas trwania swej pracy. Zamy, e nie
doda do rodkw produkcji wicej pracy, ni wyoy na
* W rkopisie tekst zaznaczony tu kursyw jest podkrelony owkiem - Red.
348
rodki utrzymania, na wypacon samemu sobie pac robocz.
Jeli surowce etc. = 80 f.szt., a spoyte rodki utrzymania,,
czyli praca dodana = 20 f.szt., to produkt = 100 f.szt. Jeli
produkt ten z kolei sprzeda, to owe 100 f.szt. wrci mu si
w postaci pienidza, i tak dalej. Tego rodzaju powrt pieni
dza do punktu wyjcia wyraa tylko stay proces reprodukcji.
Mamy tu do czynienia tylko z prost metamorfoz P - T - P r
z przeksztaceniem pienidza w towar i powrotnym przekszta
ceniem towaru w pienidz. Ta prosta zmiana form: towaru
i pienidza, stanowi zarazem proces reprodukcji. Pienidz
przeksztaca si w towary - rodki produkcji i rodki utrzy
mania; towary te wchodz nastpnie do procesu pracy jako'
jego elementy, a wychodz jako produkty; w ten sposb re
zultatem procesu ponownie okazuje si towar, liczc od tego-
mianowicie momentu, kiedy produkt gotowy wchodzi znw
do obiegu i tym samym znw staje wobec pienidza jakt>
towar; w kocu towar z powrotem przeksztaca si w pienidz,
poniewa towar gotowy moe by wymieniony na elementy
niezbdne do jego wytworzenia tylko wtedy, gdy uprzednio-
przeksztaci si w pienidz.
Ustawiczny ruch powrotny pienidza do jego punktu wyjcia;
wyraa tu nie tylko formalne przeksztacenie pienidza w to
war i towaru w pienidz - jak to si odbywa w prostym
procesie cyrkulacji, czyli w prostej wymianie towarowej - lecz
jednoczenie stal reprodukcj towaru po stronie tego samego-
producenta *. Warto wymienna (pienidz) przeksztaca si
w towary, ktre wchodz do konsumpcji i wykorzystywane
s jako wartoci uytkowe, ale [wchodz] te do konsumpcji
reprodukcyjnej, czyli przemysowej, odtwarzaj wic warto
pocztkow, a wskutek tego ponownie przeksztacaj si w t
sam sum pienidzy (w powyszym przykadzie, w ktrym
producent pracuje jedynie na swoje utrzymanie). Formua
P - T - P wskazuje tutaj, e P nie tylko formalnie przeksztaca
si w T, lecz e T rzeczywicie spoyty zostaje jako warto
uytkowa, e przechodzi ze sfery cyrkulacji do sfery kon
sumpcji; chodzi tu jednak o konsumpcj przemysow, w kt
rej warto towaru utrzymuje si i reprodukuje, wskutek czego-
* W rkopisie tekst zaznaczony tu kursyw jest podkrelony owkiem - Red.
349
Rozdzia szsty
na kocu tego procesu znowu pojawia si P i utrzymuje si
w ruchu P-T-P.
Natomiast w przedstawionym wyej ruchu powrotnym pie
nidza od landlorda do dzierawcy nie zachodzi aden proces
reprodukcji. Sprawa przedstawia si tak, jak gdyby dzierawca
wrczy landlordowi talony lub tickets [bilety] na produkty
za 1 miliard. Gdy tylko landlord zrealizuje owe tickets, wra
caj one do dzierawcy, dzierawca je wykupuje. Gdyby
landlord kaza sobie wypaci poow renty od razu in natura,
tiie byoby adnej cyrkulacji pienidza. Caa cyrkulacja ogra
niczyaby si do zwykej zmiany waciciela, produkt prze
szedby z rk dzierawcy w rce landlorda. Najprzd jednak
dzierawca daje landlordowi pienidze zamiast towaru, a na
stpnie landlord oddaje. dzierawcy pienidze z powrotem,
aby samemu otrzyma towar. Dla dzierawcy pienidze sta
nowi rodek patniczy w jego stosunkach z landlordem; dla
landlorda s rodkiem kupna w jego stosunkach z dzierawc.
Penic pierwsz funkcj pienidz oddala si od dzierawcy,
penic drug - wraca do niego.
Ilekro producent, zamiast odda pewn cz swego pro
duktu, wypaca swoim wierzycielom warto tego produktu
w pienidzu, tylekro musi zachodzi taki ruch powrotny pie
nidza do producenta; wierzycielem za okazuje si tu kady,
kto jest coproprietor [wspwacicielem] jego produktu do
datkowego. Np.: wszystkie podatki pac producenci pie
nidzmi. Pienidze s tutaj dla nich rodkiem patniczym
w stosunku do pastwa. Pastwo kupuje za nie towary od
producentw. W rku pastwa s one rodkiem kupna, przy
pywaj wic do producentw w tej mierze, w jakiej odpy
waj od nich ich towary.
w moment ruchu powrotnego, ten szczeglny, nie okrelo
ny przez reprodukcj ruch powrotny pienidza musi odbywa
si wszdzie przy wymianie dochodu na kapita. Konsumpcja,
a nie reprodukcja powoduje tu ruch powrotny pienidza. Do
chd pacony jest w pienidzach, lecz skonsumowany moe
by tylko w towarach. Pienidze, otrzymane od producentw
jako dochd, naley im wic z powrotem wypaci, aby mona
byo otrzyma za nie t sam warto w towarach, czyli aby
350
skonsumowa dochd. Pienidze, ktrymi opaca si dochd,
a wic np. rent, procent lub podatki, przybieraj ogln
form rodka patniczego. {Kapitalista ||424| przemysowy
wypaca sobie swj dochd wasnym produktem lub te po
sprzeday swego produktu wydziela sobie t cz, ktra sta
nowi jego dochd}. Est suppose [zakada si], e ten, kto
wypaca dochd, otrzyma cz swego wasnego produktu od
swego wierzyciela, np. dzierawca - te 2/s produktu, ktre
wedug Quesnaya tworz rent. Lecz dzierawca jest tylko
wacicielem nominalnym, czyli posiada sw cz produktu:
tylko de facto *.
Aby wic ta cz produktu dzierawcy, ktra tworzy wypa
con przeze rent, moga obiega midzy dzierawc a land-
lordem, potrzeba tylko takiej sumy pienidzy, ktra rwna
si wartoci produktu, chocia owa warto jest w obiegu
dwukrotnie. Najpierw dzierawca wypaca rent pienidzmi,
nastpnie landlord za te same pienidze kupuje produkt.
Pierwsza czynno jest prostym transferem pienidzy, ponie
wa pienidze funkcjonuj tu tylko jako rodek patniczy;
zakada si przeto, e towar, za ktry zostay wypacone,
znajduje si ju w posiadaniu paccego, wobec czego pieni
dze te nie s dla rodkiem kupna, nie otrzymuje on za nie
adnego ekwiwalentu, przeciwnie - ekwiwalent ten ju dawno
znajduje si w jego posiadaniu. Inaczej za drugim razem - pie
nidze funkcjonuj jako rodek kupna, jako rodek obiegu
towarw. Jest to tak, jak gdyby dzierawca za pienidze,
ktrymi zapaci nalen rent, odkupi od landlorda jego
udzia w produkcie. Za te same pienidze, otrzymane od
dzierawcy (ktre w istocie dzierawca odda bez adnego
ekwiwalentu), landlord znowu odkupuje od niego w
produkt.
Ta sama zatem suma pienidzy, ktr producenci wrczaj
wacicielom dochodu pod postaci rodka patniczego, suy
posiadaczom dochodu za rodek kupna towarw od produ
centw. Dwukrotne przemieszczenie pienidzy: z rk produ
centa do rk posiadacza dochodu i z rk tego drugiego
z powrotem w rce producenta, wyraa w ten sposb tylko
* Dc facto, a nic dc iure - Red.
351
Rozdziai szsty
jednorazowe przemieszczenie towaru, mianowicie z rk pro
ducenta do rk posiadacza dochodu. Poniewa est suppose,
e producent winien jest wacicielowi dochodu cz swego
produktu, przeto w rzeczywistoci wypaca on [producent] pod
postaci renty pieninej w pniejszym terminie rwnowar
to towaru, ktry ju uprzednio znajdowa si w jego posia
daniu. Towar znajduje si w jego rku, ale do nie naley.
Tak wic producent, za pienidze, ktre wypaca pod postaci
dochodu, kupuje go na wasno. Towar nie przechodzi zatem,
w inne rce. Gdy pienidz przechodzi z rk do rk, wyraa
to jedynie zmian tytuu wasnoci w stosunku do towaru,
ktry zarwno przed, jak i po [tej transakcji] pozostaje w rku
producenta. Std pochodzi owo dwukrotne przemieszczenie
pienidza przy jednorazowym tylko przejciu towaru z rk do
rk. Pienidz obiega dwukrotnie, aby towar mg obiec raz
tylko. Lecz pienidz rwnie obiega raz tylko jako rodek
cyrkulacji (rodek kupna), natomiast po raz drugi - jako
rodek patniczy, przy ktrego obiegu, jak to ju wyjaniem
uprzednio, nie zachodzi rwnoczesne przemieszczenie towaru
i pienidza.
W samej rzeczy, jeli dzierawca poza swoim produktem
nie posiada adnych pienidzy, to moe ten produkt opaci
dopiero po uprzedniej sprzeday swego towaru. A wic towar
ten musia ju przeby pierwsz metamorfoz, zanim dzier
awca mg go opaci landlordowi w pienidzu. Biorc i to
w rachub [mamy] wicej przemieszcze po stronie pienidza
ni po stronie towaru. Najpierw [nastpuje] ruch -P-, sprze
daje si i zamienia na pienidze 2/s towaru. Mamy tu jedno
czesne przemieszczenie towaru i pienidza. Nastpnie jednak
ten sam pienidz przechodzi z rk dzierawcy do rk landlor
da, podczas gdy towar nie zmienia miejsca. Mamy tu prze
mieszczenie pienidza bez przemieszczenia towaru. Jest to tak,
jak gdyby dzierawca mia copartner [wsplnika]. Otrzyma
wprawdzie pienidze, lecz musi je dzieli ze swym copartner.
Albo te mona by sobie w odniesieniu do owych 2/s produktu
wyobrazi, e to servant [sucy] dzierawcy otrzyma pieni
dze. Ten servant musi je odda dzierawcy, nie moe ich
zatrzyma we wasnej kieszeni. Przejcie pienidzy z jednych
352
Strona Taoryj wartoci dodatkowej w rkopisie Marksa
przedstawiajca Tableau economique Quesnaya
rk do drugich nie wyraa tu adnej metamorfozy towaru,
a jest jedynie czystym transferem pienidza z rk jego bezpo
redniego posiadacza do rk jego waciciela. Moe si tak
zdarzy w przypadku, gdy pierwszy odbiorca pienidzy jest je
dynie ich kolporterem dla swego employer [pracodawcy]. Pie
nidze nie s w tym przypadku nawet rodkiem patniczym,
nastpuje tu tylko proste ich przejcie z rk odbiorcy, do kt
rego nie nale, do rk waciciela.
Tego rodzaju przemieszczenie pienidza, podobnie jak to,
ktre wynika ze zwykej wymiany jednego rodzaju pienidzy
na inny, nie ma absolutnie nic wsplnego z metamorfoz to
waru. Lecz gdy pienidze stanowi rodek patniczy, zakada
si, e paccy uprzednio ju otrzyma towar, za ktry potem
paci. Dzierawca etc. towaru tego nie otrzyma; towar jest
w jego rku, zanim znajdzie si w rku landlorda, stanowi
bowiem cz '-jego produktu. Ale prawnie stanowi jego
wasno dopiero wwczas, gdy dzierawca otrzymane za
pienidze przekae landlordowi. Zmienia si jego tytu prawny
w stosunku do towaru, lecz sam towar, jak i uprzednio, znaj
duje si w jego rku. Przedtem dzierawca by posiadaczem
towaru, ktrego wacicielem by landlord - teraz ma w rku
towar, ktrego sam jest wacicielem. Zmiana formy prawnej
towaru, ktry znajduje si w tym samym rku, nie powoduje
naturalnie przejcia towaru z jednych rk do drugich.
[3. Cyrkulacja pienidza midzy kapitalist a robotnikiem]
[a) N i e d o r z e c z n a k o n c e p c j a p a c y r o b o c z e j
j a k o z a l i c z k i - wy p a c a n e j r o b o t n i k o w i
p r z e z k a p i t a l i s t . B u r u a z y j n y p o g l d na z y s k
j a k o na p r e mi z a r y z y k o ]
||4251 {Z tego, comy powiedzieli, wida zarazem, jak nie
dorzeczna jest koncepcja usiujca wyjani zysk kapitalisty
w ten sposb, e wypaca on jakoby robotnikowi pienidze
awansem, zanim przeksztaci swj towar w pienidz.
Po pierwsze: Gdy kupuj towar do wasnej konsumpcji, nie
23 - Mark, Engel - Daiea t. 26
353
Rozdziel szsty
osigam jeszcze adnego zysku z tego tylko tytuu, e
[jestem] nabywc, a posiadacz towaru jest sprzedawc, e
mj towar ma posta pienidza, a jego towar musi dopiero
przeksztaci si w pienidz. Kapitalista paci za prac dopie
ro po jej skonsumowaniu, natomiast za inne towary paci si,
zanim si je spoyo. Wynika to ze szczeglnej natury naby
wanego przez kapitalist towaru, ktry faktycznie przechodzi
do rk nabywcy dopiero wtedy, gdy ju zosta spoyty. Pie
nidz wystpuje tu jako rodek patniczy. Kapitalista przy
waszcza sobie zawsze towar prac, zanim za niego zapaci.
Lecz fakt, e kupuje prac tylko w celu osignicia zysku ze
sprzeday jej produktu, nie stanowi przyczyny, dla ktrej osi
ga ten zysk. Stanowi jedynie motyw. Wszystko to wic ozna
czaoby tylko tyle: kapitalista osiga zysk na kupnie pracy
najemnej, poniewa chce osign zysk ze sprzeday jej
produktu.
Po drugib. Jednake [mgby kto powiedzie, e] kapitali
sta wykada robotnikowi awansem w postaci pienidza t
cz produktu, ktra mu przypada z tytuu pacy roboczej,
i tym samym oszczdza mu trudu, ryzyka i czasu, niezbdnych
do przeksztacenia w pienidz czci towaru nalenej mu jako
paca robocza. Czy robotnik nie powinien zapaci kapitali
cie za ten trud, za to ryzyko i za ten czas? Czy wic nie po
winien otrzyma za to mniejszej iloci produktu ni ta, ktra
by mu przypada w innych okolicznociach?
Przy takim ujciu sprawy cay stosunek midzy prac na
jemn a kapitaem ulega odwrceniu, a ekonomiczne uzasad
nienie surplus value zostaje unicestwione. Istotnie, rezultat
procesu polega na tym, e fundusz, z ktrego kapitalista opa
ca robotnika najemnego, jest w gruncie rzeczy wasnym pro
duktem robotnika i e w ten sposb kapitalista i robotnik
faktycznie dziel w pewnym stosunku produkt midzy siebie.
Ale ten faktyczny rezultat nie ma absolutnie nic wsplnego
z transakcj midzy kapitaem a prac najemn (na ktrej to
transakcji oparte jest ekonomiczne uzasadnienie wartoci do
datkowej, wywodzce si z praw samej wymiany towarowej).
Tym, co kapitalista kupuje, jest czasowa mono rozporz
dzania si robocz; paci za ni dopiero wwczas, gdy sia
354
robocza ju dziaaa, gdy si ju uprzedmiotowia w produk
cie. Jak wszdzie, gdzie pienidz wystpuje jako rodek pat
niczy, tak i tutaj kupno i sprzeda wyprzedzaj realne wyzby
cie si pienidza przez nabywc. Jednake po tej transakcji,
ktra mina, zanim jeszcze rozpocz si rzeczywisty proces
produkcji - praca naley do kapitalisty. Naley do cakowi
cie towar, ktry z tego procesu wychodzi jako produkt. Kapi
talista wytworzy go za pomoc do niego nalecych rodkw
produkcji oraz przez niego kupionej - chocia jeszcze nie opa
conej - a wic do niego nalecej pracy. Jest to tak, jak gdyby
do wytworzenia towaru nie zuy adnej cudzej pracy.
Osigany przez kapitalist zysk, realizowana przeze war
to dodatkowa pochodzi wanie std, e robotnik sprzeda
mu w charakterze towaru nie prac zrealizowan w towarze,
lecz sam sw si robocz. Gdyby robotnik stan wobec nie
go jako waciciel towaru w tej pierwszej postaci kapita
lista nie mgby osign adnego zysku, nie mgby zrealizo
wa adnej wartoci dodatkowej, gdy wedug prawa warto
ci wymieniaj si tylko ekwiwalenty, rwna ilo pracy na
rwn ilo pracy. Warto dodatkowa kapitalisty pochodzi
wanie std, e kupuje on od robotnika nie towar, lecz sam
jego si robocz, ktra ma mniejsz warto ni produkt siy
roboczej, czyli, co na jedno wychodzi, ktra realizuje si
w wikszej iloci pracy uprzedmiotowionej ni ta, jaka w niej
samej jest zrealizowana. Lecz oto dla usprawiedliwienia zy
sku zaciera si same jego rda, pomijajc ca transakcj,
z ktrej zysk pochodzi. Poniewa in fact, skoro jest to proces
cigy, kapitalista opaca robotnika tylko z jego wasnego pro
duktu, tylko czci jego wasnego wytworu, a wic avance
[zaliczkowanie] pacy jest tylko pozorem - mwi si obecnie,
e robotnik sprzeda kapitalicie swj udzia w produkcie,
zanim ten produkt zosta przeksztacony w pienidz. (By mo
e, zanim mona go byo przeksztaci w pienidz, bo bywa
i tak, e cho praca robotnika zmaterializowaa si w produk
cie, zrealizowany jest tylko uamek vendible commodity [to
waru nadajcego si do sprzeday], np. [tylko] cz domu).
W ten sposb kapitalista przestaje by wacicielem produktu,
a tym samym zniesiony zostaje cay proces, dziki ktremu ka
355
Rozdzia szsty
pitalista przywaszcza sobie gratis cudz prac. Teraz staj
wobec siebie ju tylko posiadacze towarw. Kapitalista ma
pienidze, a robotnik sprzedaje mu nie sw si robocz, lecz
towar, t mianowicie cz produktu, w ktrej jest uprzedmio
towiona jego wasna praca.
Robotnik powie mu teraz: 2 tych 5 funtw przdzy ba
wenianej Vs np. stanowi capital constant. Nale one do
ciebie. Jednake 2/s, czyli 2 funty, stanowi nowo dodan
przeze mnie prac. Masz mi zatem opaci 2 funty. 2apa mi
wic warto tych 2 funtw. W danym przypadku robotnik
schowaby do kieszeni nie tylko pac robocz, lecz rwnie
zysk, krtko mwic - sum pienidzy rwn iloci pracy
przez niego nowo dodanej, zmaterializowanej w postaci 2 fun
tw przdzy.
Ale, powiada kapitalista, czy nie wyoyem awansem
capital constant?
Weil, mwi robotnik, za to sobie bierzesz 3 funty,
a mnie pacisz tylko 2.
Ale przecie, insists the capitalist [upiera si kapitalista],
nie mgby zmaterializowa swej pracy, nie mgby prz
bez mej baweny i bez mego krosna! 2a to musisz zapaci
oddzielnie.
Weil, powiada robotnik, bawena by zgnia, a wrzeciona
zardzewiay, gdybym ich nie uy do przdzenia. ||426| Te
3 funty przdzy, ktre bierzesz sobie, reprezentuj wprawdzie
tylko warto twej baweny i wrzecion zuytych w procesie
produkcji owych 5 funtw przdzy, a zatem w nich zawar
tych. Jednake tylko moja praca, zuywszy te rodki produkcji
jako takie, utrzymaa warto baweny i wrzecion. Nie Ucz
ci nic za t si mej pracy, ktra zachowaa ow warto,
gdy nie kosztowaa mnie ona adnego dodatkowego czasu
pracy poza samym przdzeniem, za ktre otrzymaem 2 funty.
Jest to dar natury waciwy mej pracy, nie kosztuje mnie sa
mego nic, a utrzymuje warto capital constant. Podobnie jak
ja nic ci za to nie licz, rwnie ty nie masz mi nic liczy za to,
e bez wrzecion i weny nie mgbym niczego uprz. Prze
cie bez przdzenia twoje wrzeciona i wena nie byyby warte
nawet zamanego szelga.
356
"Tableau economque Quesnaya
Na to przyparty do muru kapitalista: 2 funty przdzy s
faktycznie warte 2 szyi. Reprezentuj tak wanie ilo twego
czasu pracy. Lecz czy mam ci za nie zapaci, nim je sprze
daem? Moe by, e ich wcale nie sprzedam. To jest ryzyko
nr 1. Po drugie, moe je sprzedam poniej ich ceny. To jest
ryzyko nr 2. A po trzecie, kosztuje to jeszcze w kadym razie
pewn ilo czasu, zanim si je sprzeda. Czy mam dla ciebie
podj za darmo oba ryzyka i straci czas into the bargain
[ponadto] ? Za darmo jest tylko mier.
Wait a bit [zaczekaj chwil], odpowiada robotnik, jaki
jest nasz wzajemny stosunek? Stajemy wobec siebie jako wa
ciciele towarw, ty jako nabywca, my jako sprzedajcy, bo ty
chcesz od nas odkupi nasz udzia w produkcie, owe 2 funty,
a to, co one zawieraj, jest w rzeczywistoci tylko naszym
uprzedmiotowionym czasem pracy. Twierdzisz oto, e powin
nimy ci sprzeda nasz towar poniej jego wartoci, tak aby
w rezultacie otrzyma wicej wartoci w postaci towaru, ni
posiadasz obecnie w postaci pienidza. Warto naszego to
waru = 2 szyi. Ty chcesz da za niego tylko 1 szyi., w zwiz
ku z czym - poniewa 1 szyi. odpowiada tej samej iloci cza
su pracy co 1 funt przdzy - uzyskasz podwjn warto tego,
co dasz w zamian. My natomiast otrzymalibymy zamiast pe
nego ekwiwalentu tylko jego poow, zamiast ekwiwalentu
2 funtw przdzy tylko ekwiwalent 1 funta. Na czym opie
rasz to danie, ktre jest sprzeczne z prawem wartoci
i z prawem wymiany towarw zgodnie z ich wartoci? Na
czym? Na tym, e ty jeste nabywc, a my sprzedajcymi; na
tym, e nasza warto istnieje w postaci przdzy, czyli towa
ru, natomiast twoja warto - w postaci pienidza; na tym,
e warto w postaci przdzy staje naprzeciw tej samej warto
ci w postaci pienidza. Ale, drogi przyjacielu! Jest to prze
cie tylko zmiana formy, dotyczca wyrazu wartoci, sam za
wielko wartoci pozostawiajca bez zmiany. A moe podzie
lasz dziecinny pogld, e kady towar musi by sprzedawany
poniej swej ceny, tzn. poniej sumy pienidzy przedstawia
jcej jego warto, poniewa towar w postaci pienidza nabie
ra rzekomo wikszej wartoci? Ale nie, mj najmilszy, nie
nabiera on wcale wikszej wartoci; wielko jego wartoci
357
Rozdzia szsty
nie ulega zmianie, tylko wystpuje teraz w czystej postaci jako
warto wymienna.
Rozwa zreszt, najmilszy, na jakie przykroci sam si na
raasz. Twoje twierdzenie sprowadza si mianowicie do tego,
e sprzedawca musi zawsze sprzedawa nabywcy towar po
niej jego wartoci. Z twojej strony byo to zreszt regu
i dawniej, gdy sprzedawalimy ci jeszcze nasz si robocz,
a nie towar przez nas wytwarzany. Co prawda, kupowae na
sz si robocz zgodnie z jej wartoci, jednake sam nasz
prac kupowae poniej tej wartoci, ktrej posta ona przy
bieraa. Zaniechajmy jednakowo tych niemiych wspomnie.
Dziki Bogu, wydostalimy si z tego pooenia od czasu, gdy
sprzedajemy ci ju nie nasz si robocz jako towar, lecz -
zgodnie z twym wtasnym postanowieniem - sam towar bd
cy produktem naszej pracy. Powrmy wszake do tych przy
kroci, na ktre si teraz naraasz. Nowe prawo ustanowione
przez ciebie obecnie, w myl ktrego sprzedawca za prze
ksztacenie swego towaru w pienidz paci nie w ten sposb,
e wymienia swj towar na pienidz, lecz w ten sposb, e
sprzedaje towar poniej jego ceny, prawo, w myl ktrego
nabywca zawsze oszukuje sprzedawc, wyzyskuje go - musi
by jednakowo wane dla kadego kupujcego i sprzedajce
go. Przypumy, e zgadzamy si na twoj propozycj, jed
nake pod warunkiem, e i ty sam poddasz si dziaaniu no
wo ustanowionego przez ciebie prawa, tego mianowicie prawa,
w myl ktrego sprzedawca musi za darmo oddawa nabywcy
cz swego towaru dlatego jedynie, e kupujcy przeksztaca
mu ten towar w pienidz. Kupujesz zatem nasze 2 funty, war
te 2 szyi., za 1 szyi. i zarabiasz na tym 1 szyi., czyli 100%.
Teraz, gdy odkupie od nas nalece do nas 2 funty, masz
w rku 5 funtw przdzy o wartoci 5 szyi. Mylisz, e zro
bisz wietny interes. Owe 5 funtw kosztuje ci tylko 4 szyi.,
ty za chcesz je sprzeda za 5 szyi. Stj! - powiada twj
nabywca. Twoje 5 funtw przdzy jest towarem, a ty jeste
sprzedawc. Ja za posiadam t sam warto w postaci pie
nidza, jestem kupujcym. Powinienem zatem, w myl uzna
wanego przez ciebie prawa, zarobi na tobie 100%. Musisz
mi wic sprzeda te 5 funtw przdzy o 50% poniej ich
358
Tableau conomiue Quesnaya
wartoci, czyli za 2V2 szyi. -Daj ci wic 2'/2 szyi. i otrzymuj
z nie towar o wartoci 5 szyi.; zarobi zatem na tobie na
czysto 100%, gdy sprawiedliwo musi by jednakowa dla
wszystkich.
Widzisz wic, przyjacielu, do czego prowadzi twoje nowe
prawo; oszukaby sam siebie, bo chocia w tej chwili jeste
nabywc, to zaraz znw bdziesz sprzedawc. W danym przy
padku straciby jako sprzedawca wicej, ni zyskae jako
nabywca. Namyl si wic dobrze! Czy przed wytworzeniem
owych 2 funtw przdzy, ktre teraz chcesz od nas odkupi,
nie czynie innych zakupw, bez ktrych tych 5 funtw prz
dzy w ogle ||426a| nie mogoby powsta? Czy nie kupie
przedtem baweny i wrzecion, ktre teraz s reprezentowane
w 3 funtach przdzy? Wwczas stanli naprzeciw ciebie w cha
rakterze sprzedawcw cotton jobber [makler giedy bawenia
nej] z Liverpoolu i throstle fabricant [fabrykant wrzecion]
z Oldham, ty za wystpie wobec nich w charakterze kupu
jcego. Oni reprezentowali towar, ty - pienidz. By to wic
cakowicie ten sam stosunek, w jakim obecnie my mamy za
szczyt, czy te przykro, wobec siebie wystpowa. Czy by
ci ten sharp [przebiegy] cotton jobber i twj jowialny com
pere [kolega] z Oldham nie wymiali, gdyby zada, aby
ci cz baweny lub wrzecion oddali za darmo lub, co na
jedno wychodzi, aby ci sprzedali te towary poniej ich ceny
(i ich wartoci) na tej podstawie, e ty dla nich przeksztacasz
towar w pienidz, a oni dla ciebie przeksztacili pienidz w to
war, e oni s sprzedawcami, a ty kupujcym? Oni nie ryzy
kowali nic, gdy mieli otrzyma pienidze gotwk, warto
wymienn w jej czystej, samoistnej postaci. Natomiast ty -
na jakie ryzyko bye naraony! Naprzd wytworzy przdz
z wrzecion i baweny, ponie cae ryzyko procesu produkcyj
nego, a w kocu - ryzyko sprzeday, przeksztacenia przdzy
na nowo w pienidz! Ryzyko, czy uda si j sprzeda zgodnie
z jej wartoci, czy te powyej lub poniej wartoci. Ryzyko,
e si jej wcale nie sprzeda, e si jej wcale nie przeksztaci
na powrt w pienidze; za as to its quality as twist, you
didnt care a straw for it. You did not eat twist, nor drink it,
nor have any use whatever for it except selling it [co si tyczy
359
Rozdzia szsty
waciwoci przdzy jako takiej, nie dbasz o to ani odrobin.
Ani jej nie jesz, ani nie pijesz, ani poza sprzeda nie czynisz
z niej w ogle adnego innego uytku]! A ju w kadym ra
zie [powinna by wynagrodzona] strata czasu zwizana z po
nown zamian przdzy na pienidze, co oznacza implicite,
przeksztacenie w pienidze wrzecion i weny! Old boy [sta
ry chopie], odpowiedzieliby ci na to twoi comperes, dont
make a fool of yourselves. Dont talk nonsense. What the de
vil do we care what you propose turning our cotton and our
spindles to? What use you destine them for! Burn them, hang
them, if you like, throw them to the dogs, but pay them!
The idea! We are to make you a present of our goods because
you have set up as a cotton spinner, and seem not to feel
quite at your ease in that line of business, and magnify your
self its risks and perilous chances! Give up cottonspinning, or
dont come into the market with such preposterous ideas
[nie rb z siebie durnia. Nie ple gupstw! C, u diaba,
mamy si troszczy o to, co zamylasz zrobi z nasz bawen
i z naszymi wrzecionami? A rb z nimi, co chcesz! Spal je,
daj je katu, jeli ci si podoba, rzu je psom na poarcie, ale
zapa za nie! Co za pomysy! Mamy ci podarowa nasze to
wary, poniewa otworzye sobie przdzalni baweny i, jak
si zdaje, nie czujesz si cakiem dobrze w tym interesie, skoro
tak wyolbrzymiasz zwizane z nim ryzyko i groce niebez
pieczestwa! Zrezygnuj z przdzalnictwa lub nie przychod na
rynek z takimi gupimi pomysami] !
, Na to przemwienie robotnikw odpowiada kapitalista
z lekkim umieszkiem: Wida, ecie, prostaczkowie, syszeli,
e dzwoni, a nie wiecie, w ktrym kociele. Mwicie o spra
wach, na ktrych si nie rozumiecie. Przypuszczacie, e za
paciem brzczc gotwk temu ruffian [gburowi] z Liver
poolu i temu Oldham chap [facetowi z Oldham]? The devil
I did [Diaba tam]! Zapaciem im wekslami, za cotton [ba
wena] liverpoolskiego ruffian was in point of fact spun and
sold before his bill fell due [zostaa faktycznie przerobiona na
przdz i sprzedana przed terminem patnoci jego weksla].
Z wami jest cakiem inaczej. Wy chcecie mie gotwk.
Very well, powiadaj robotnicy, a co zrobili liverpool-
360
Tableau iconomiue Quesnayc.
ski ruffian i oldhamski chap with your bills [z twoimi weks
lami]?
What they were doing therewith, says the capitalist. Stu
pid question! They lodged them with their bankers and got
them there discounted [Co z nimi zrobili, powiada kapi
talista. Gupie pytanie! Zanieli je do swoich bankierw
i zdyskontowali u nich].
He zapacili bankierowi ?
Let me see! Money is now very cheap. I think they paid
something like 3 p.c. discount; that is to say not 3 p.c. on
the sum, but they paid so much on the sum for the time the
bill was running as would have come up 3 p.c. on the whole
matter if the bill had run for a whole year [Zaraz! Pienidz
jest teraz bardzo tani. Sdz, e zapacili okoo 3% dyskonta,
co nie znaczy, e zapacili 3/o od caej kwoty, lecz e za
okres do dnia patnoci weksla zapacili tyle, e wyniosoby to
3/o od caej kwoty, gdyby weksel by patny po upywie roku].
Still better, say the working men. Pay us 2 sh., the va
lue of our commodity - or say 12 sh. as we have dealt to-day
per day, but we will deal per week. But take away from that
sum 3 p.c. per annum for fourteen days [Jeszcze lepiej,
powiadaj robotnicy. Zapa nam 2 szyi., warto naszego
towaru - lub, powiedzmy, 12 szyi., gdy liczylimy dotych
czas naleno za dniwk, a teraz chcemy rozlicza si ty
godniowo. I odlicz z tej sumy 3/o dyskonta rocznego za
14 dni].
But this bill is too small, says the capitalist, to be dis
counted by any banker [Lecz ten weksel jest za may, m
wi kapitalista, aden bankier nie zechce go zdyskontowa].
Weil, reply the working men, we are 100 men. Thus
you have to pay to us 1200 sh. Give us a bill for them. This
makes 60 and is not too small a sum to be discounted; but
besides, as you discount it yourself the sum must not be too
small for you, since it is the identical sum whence you pretend
to derive your profit upon us [Dobrze, odpowiadaj ro
botnicy, jest nas 100 ludzi. Znaczy to, e masz nam zapa
ci 1200 szyi. Daj nam weksel na t kwot. Wynosi to 60 fun
tw szt. i nie jest sum tak ma, by nie mona jej byo zdys
361
Rozdzia szsty
kontowa, a poza tym poniewa weksel zdyskontujesz ty sam,
suma ta dla ciebie nie moe by zbyt maa, gdy jest iden
tyczna z t, od ktrej, jak twierdzisz, otrzymujesz na nas zysk].
Kwota potrcona byaby niewielka, a poniewa w tym przy
padku otrzymalibymy w caoci wiksz cz naszego pro
duktu, to wkrtce moglibymy si obej bez twego dyskonta.
Oczywicie nie udzielimy ci wikszego kredytu, ni udziela ci
stock jobber [makler giedowy] - tylko na 14 dni.
Jeliby wywodzi pac robocz (cakowicie odwracajc sto
sunki rzeczywiste) z dyskontowania nalenej [robotnikom] cz
ci wartoci produktu cakowitego - z okolicznoci, e kapita
lista wypaca im t cz z gry w gotwce - to kapitalista
musiaby im dawa weksle na bardzo krtki termin, takie, ja
kie sam daje np. cotton jobber [maklerowi giedy bawenia
nej] etc. Robotnik otrzymywaby wtedy przewaajc cz
swego produktu, a kapitalista wkrtce przestaby by kapita
list. Z waciciela produktu staby si dla robotnikw po
prostu bankierem.
Zreszt kapitalista ponosi wprawdzie ryzyko sprzeday to
waru poniej jego ||427| wartoci, ale ma te szans sprzeda
nia go powyej wartoci. Jeli produkt okazuje si nie do
sprzedania, to robotnika wyrzuca si na ulic. Jeli cena pro
duktu spada na duszy czas poniej ceny rynkowej, to obnia
si pac robocz poniej przecitnej i pracuje si short time
[w niepenym wymiarze godzin]. Tak wic najwiksze ryzyko
ponosi robotnik.
Po trzecie: Nie wpadnie nikomu na myl, e dzierawca,
poniewa ma paci rent w pienidzu, lub kapitalista przemy
sowy, poniewa ma paci procenty gotwk, mogliby potr
ca cz renty lub procentw na tej tylko podstawie, e dla
dokonania tych wypat musz uprzednio przeksztaci swj
produkt w pienidz}.
[b) T o w a r y , k t r e r o b o t n i k k u p u j e
o d k a p i t a l i s t y . Ru c h p o w r o t n y p i e n i d z a
n i e w y r a a j c y r e p r o d u k c j i ]
Ruch powrotny pienidza do punktu wyjcia odbywa si
rwnie w obrbie tej czci kapitau, ktra kry midzy ca-
U 2
Tableau icortomique Quesnaya
pitaliste industriel a robotnikiem (a zatem w obrbie tej cz
ci kapitau obrotowego, ktra stanowi kapita zmienny). Ka
pitalista daje robotnikowi pac robocz w pienidzach; ro
botnik kupuje za nie towar od kapitalisty, i tak oto pienidz
ponownie wraca do kapitalisty. (W praktyce - do bankiera
kapitalisty. W rzeczywistoci jednak bankierzy reprezentuj
wobec pojedynczego kapitalisty kapita cakowity - cakowity,
jako e przybierajcy posta pienidza). Ten ruch powrotny
pienidza sam przez si nie wyraa reprodukcji. Kapitalista
kupuje za pienidze prac od robotnika, robotnik za te same
pienidze kupuje od kapitalisty towar. Ten sam pienidz wy
stpuje najpierw jako rodek kupna pracy, pniej jako ro
dek kupna towaru. Ruch powrotny pienidza do kapitalisty
[pochodzi] std, e kapitalista wystpuje najpierw jako na
bywca, a potem, wobec tych samych parties [uczestnikw
transakcji], jako sprzedawca. Pienidz oddala si od kapitali
sty jako nabywcy, wraca do jako do sprzedawcy. Robotnik
za wystpuje najpierw jako sprzedawca, a potem jako na
bywca, najpierw wic otrzymuje pienidze, a potem je wydaje,
gdy tymczasem kapitalista, w przeciwiestwie do robotnika,
najpierw je wydaje, a pniej otrzymuje z powrotem.
Po stronie kapitalisty zachodzi tu ruch P-T-P. Kupuje on
za pienidze towar (si robocz); za produkt tej siy robo
czej (za towar) nabywa pienidze, czyli sprzedaje ten produkt
znowu robotnikowi, pierwotnemu sprzedawcy *. Robotnik na
tomiast reprezentuje cyrkulacj T -P- T. Sprzedaje swj towar
(si robocz) i za uzyskane pienidze odkupuje cz swego
wasnego [tj. przez siebie wytworzonego] produktu (towaru).
Co prawda, mona by powiedzie tak: robotnik sprzedaje to
war (si robocz) za pienidze, wydaje te pienidze na kup
no towaru, a potem sprzedaje znowu si robocz, tak e i on
reprezentuje ruch P-T-P; poniewa pienidz kry stale mi
dzy nim a kapitalist, mona przeto powiedzie - zalenie od
tego, z czyjej strony spojrzy si na spraw - e zarwno robot
nik, jak i kapitalista reprezentuj ruch P-T-P. Jednake na
bywc jest kapitalista. Inicjatywa odnowienia procesu wycho
* W rkopisie: nabywcy - Red*
365
Rozdzia szsty
dzi od niego, a nie od robotnika; natomiast ruch powrotny
pienidza jest koniecznoci, gdy robotnik musi kupowa
s'rodki utrzymania. Okazuje si tutaj - jak we wszystkich pro
cesach, w ktrych P - T - P jest form cyrkulacji po jednej stro
nie, a T - P - T form cyrkulacji po drugiej stronie - e dla
jednej strony celem procesu wymiany jest warto wymienna,
pienidz, a przeto jego pomnaanie, dla drugiej za strony ce
lem tym jest warto uytkowa, konsumpcja. To samo zacho
dzi rwnie przy ruchu powrotnym pienidza we wspomnia
nym na pocztku przypadku, gdzie proces P - T - P odbywa si
po stronie dzierawcy, a T - P - T po stronie landlorda, jako e
P, za pomoc ktrego waciciel kupuje od dzierawcy [to
war], jest form pienin renty gruntowej, a wic ju rezul
tatem T-P, przeksztacon form tej czci produktu, ktra
au fond [w gruncie rzeczy] naley in natura do landlorda.
Ruch P - T - P - ktry w stosunkach midzy robotnikiem
a kapitalist przedstawia tylko powrt pienidza wyoonego
przez kapitalist na pac robocz - nie wyraa sam przez si
procesu reprodukcji, lecz jest jedynie wyrazem tej okoliczno
ci, e nabywca staje si z kolei sprzedawc wobec tych sa
mych parties [uczestnikw transakcji]. Proces powyszy nie
wyraa rwnie [ruchu] pienidza jako kapitau, tego miano
wicie P-T-P', w ktrym drugie P stanowi sum pienidzy
wiksz ni pierwsze P, w ktrym wic P reprezentuje war
to pomnaajc si (kapita). Jest ten proces jedynie wyra
zem formalnego ruchu powrotnego tej samej sumy pienidza
(czsto nawet mniejszej) do jej punktu wyjcia. (Przez kapi
talist naley tu of course [oczywicie] rozumie klas kapi
talistw). Popeniem zatem bd mwic w pierwszej cz
ci [95], e forma P - T - P musi koniecznie oznacza P-T-P'.
Moe ona wyraa tylko sam form powrotnego ruchu pie
nidza, o czym ju tam napomknem, gdy ruch okrny pie
nidza powracajcego do tego samego punktu wyjcia wyja
niem faktem, e nabywca staje si na powrt sprzedawc
Nie ten ponowny przypyw czyni kapitalist bogatszym. Wy
datkowa on np. 10 szyi. na pac robocz. Za te 10 szyi. ro
botnik kupuje od niego towar. Da wic robotnikowi towaru
za 10 szyL w zamian za jego si robocz. Gdyby mu da
364
Tableau conomigue Quesnaya
rodkw utrzymania in natura za 10 szyi., nie byoby wwczas
adnej cyrkulacji pienidza, nie byoby zatem i ponownego
przypywu pienidza. Zjawisko ponownego przypywu nie ma
przeto nic wsplnego ze zjawiskiem bogacenia si kapitalisty.
To drugie, pochodzi jedynie std, e w samym procesie pro
dukcji kapitalista przywaszcza sobie wicej pracy, ni wyda
w formie pacy roboczej, wobec czego jego produkt wynosi
wicej ni koszty wytworzenia tego produktu, natomiast pie
nidze, ktre kapitalista paci robotnikowi, nie mog w ad
nym przypadku stanowi kwoty mniejszej * od tej, za ktr
robotnik kupuje od niego towar. w formalny przypyw po
nowny [pienidza] tak samo nie ma tu nic wsplnego z pro
cesem bogacenia si, tak samo nie wyraa zatem ||4281 P jako
kapitau, jak przypyw ponowny pienidzy, wyoonych na ren
t gruntow, procenty lub podatki, do patnika renty grunto
wej **, procentw, podatkw nie zawiera w sobie pomnoenia
czy te odtworzenia wartoci.
P -T - P, przedstawiajc formalny ruch powrotny pienidza
do kapitalisty, wyraa tylko fakt, e przekaz, ktry kapitalista
wystawi w pienidzu, zosta zrealizowany w jego wasnym to
warze.
Przykad bdnej wykadni tego ruchu pienidza - ponow
nego przypywu pienidza do punktu wyjcia - patrz wyej
Destutt de Trcy***. Jako drugi przykad, szczeglnie w od
niesieniu do obiegu pienidza midzy robotnikiem a kapitali
st, mona tu zacytowa Braya t9?1. Wreszcie, co do kapitalisty
udzielajcego poyczek, mona przytoczy Proudhona ****.
Forma ruchu powrotnego P - T - P wystpuje wszdzie, gdzie
nabywca staje si z kolei sprzedawc, a wic w caej sferze
kapitau handlowego, gdzie wszyscy kupcy wzajemnie od sie
bie kupuj, aby sprzeda, i sprzedaj, aby kupi. Moliwe, e
nabywca - P - nie moe sprzeda towaru, np. ryu, droej,
ni go kupi; moliwe, e musi nawet sprzeda go poniej je
* W rkopisie: wikszej - Red.
** W rkopisie: renty pieninej - Red.
*** Patrz tom niniejszy, str. 294-309 i K. Marks: Kapi ta , t. II. w: Marks-
-Engels, Dzieia, t. 24, etr. 593-604 - Red. przeki. polsk.
**** Patrz tom niniejszy, ser. 367-368 - Red. przekl. polsk.
365
Rozdzia szsty
go ceny. Wwczas zachodziby tutaj tylko prosty ruch powrot
ny pienidza, gdy P w trakcie przeksztacania kupna w sprze
da nie przejawi si jako warto pomnaajca warto, [ja
ko] kapita.
Tak samo ma si rzecz np. przy wymianie kapitau staego.
Fabrykant maszyn kupuje elazo od producenta elaza
i sprzedaje mu maszyny. W tym przypadku pienidz przypy
wa z powrotem. Wydano go jako rodek kupna na elazo, po
tem jest dla producenta elaza rodkiem kupna maszyny i t
drog wpywa z powrotem do fabrykanta maszyn. Za wydat
kowane pienidze [otrzyma] elazo, za otrzymane pienidze
wyda maszyn. Jedna i ta sama ilo pienidza umoliwia tu
cyrkulacj wartoci dwukrotnie od niej wikszej. Np. za
1000 f.szt. fabrykant maszyn zakupi elazo; za te same
1000 f.szt. kupuje maszyny producent elaza. Warto elaza
i maszyn cznie = 2000 f.szt. Przeto w ruchu powinno si
znajdowa 3000 f.szt.: 1000 f.szt. w formie pienidzy,
1000 f.szt. w formie maszyn i 1000 f.szt. w formie elaza.
Gdyby kapitalici wymieniali towary in natura, przechodziy
by one z rk do rk, choby ani grosza nie byo w obiegu.
To samo zachodzi, gdy kapitalici rozliczaj si midzy sob
i pienidz suy im za rodek patniczy. Gdy cyrkuluje pie
nidz papierowy lub kredytowy (banknoty), sytuacja zmienia
si pod jednym tylko wzgldem: teraz obiega jeszcze
1000 f.szt. w banknotach, jednake nie maj one intrinsic va
lues [wartoci wewntrznej], W kadym razie i tu rwnie
istnieje trzy [razy po 1000 f.szt.]: za 1000 f.szt. elaza, za
1000 f.szt. maszyn, za 1000 f.szt. banknotw. Jednake te trzy
[razy po 1000 f.szt.] istniej, tak jak w pierwszym przypadku,
tylko dlatego, e fabrykant maszyn posiada dwa [razy po
1000 f.szt.], maszyn za 1000 f.szt. i pienidze, w zocie i sre
brze lub w banknotach = 1000 f.szt. W obu przypadkach
zwraca mu producent elaza tylko nr 2 (pienidze), gdy
otrzyma je tylko dlatego, e fabrykant maszyn jako nabywca
nie sta si bezporednio z kolei sprzedawc *, zapaci za
pierwszy towar, za elazo, nie towarem, lecz pienidzmi. Jeli
zapaci za elazo towarami, tzn. sprzeda swe towary produ
* W rkopisie: nabywc - Red.
366
centowi elaza, ten zwrci mu pienidze - gdy nie paci si
dwukrotnie, pienidzmi, a raz towarami.
W obu przypadkach zoto lub banknot stanowi przekszta
con form towaru zakupionego * przez fabrykanta maszyn
bd pniej kupionego ** [ode] przez innego [kapitalist],
lub te towaru przeksztaconego w pienidz, chocia nie za
kupionego (jak przy wypacie dochodu), ktry przypada np.
landlordowi *** (jego przodkowie etc. I!). Tutaj ruch powrot
ny pienidza jest tylko wyrazem faktu, e [ten], kto wydatko
wa pienidze na towar i wprowadzi je do obiegu, wycofuje
je nastpnie, sprzedajc inny towar, ktry wprowadza do
obiegu.
Te same, dopiero co wspomniane 1000 f.szt. mogoby kr
y midzy kapitalistami poprzez czterdzieci, pidziesit rk
jednego dnia; Stanowioby to tylko przechodzenie kapitau
z rk do rk. Maszyna [przechodzi] do producenta elaza, e
lazo do chopa, zboe do fabrykanta krochmalu lub spirytu
su itd. W kocu owe 1000 f.szt. mogoby dosta si znowu
w rce fabrykanta maszyn, od niego do producenta elaza etc.,
i w ten sposb mogoby kry ponad 40 000 f.szt. kapitau,
przy czym pienidze stale wracayby do tego, kto je pierwszy
wydatkowa. Z tej okolicznoci, e cz zysku osignitego za
pomoc owych 40 000 f.szt. sprowadza si do procentu od
pienidzy, jaki pac rni kapitalici - np. fabrykant maszyn
temu, kto mu poyczy 1000 f.szt., producent elaza temu, kto
mu udzieli poyczki 1000 f.szt. wydanej od dawna na w
giel etc. ub na pac robocz itd. - wysnuwa pan Proudhon
wniosek, e owe 1000 f.szt. przynosi cay procent uzyskiwany
od 40 000 f.szt. Gdyby stopa procentowa miaa wynosi 5%,
odsetki wyniosyby 2000 f.szt. Z tego wylicza sobie przytom
nie, e owe 1000 f.szt. przynioso 200/o. Taki to jest ten kry
tyk ekonomii par excellence 1!
1II4371Wspomniany powyej fragment brzmi u Proudhona:
Sunna wierzytelnoci hipotecznych wynosi wedug najlepiej pode for ma wan ych
autorw okoo 12 miliatdw, niektrzy oceniaj na 16 miliardw. Skrypty
* W rkopisie: sprzedanego - Red.
** W rkopisie: sprzedanego - Red.
*** W rkopisie: fabrykantowi maszyn - Red.
367
Rozdziel szsty
Cho proces P-T- P, przedstawiajc cyrkulacj pienidza
midzy kapitalist a robotnikiem, sam przez si nie jest wyra
zem aktu reprodukcji, to przecie stae powtarzanie si tego
procesu, cigy powrotny ruch, wskazuje na to, e reprodukcja
si odbywa. aden w ogle nabywca nie moe wci wystpo
wa jako sprzedawca, jeli nie reprodukuje towaru, ktry
sprzedaje. Odnosi si to mianowicie do wszystkich, ktrzy nie
yj z renty, procentu lub podatkw. Jednake u jednych ci
gle wystpuje - jeli akt cyrkulacji ma by zamknity - ruch
powrotny P-T-P, jak u kapitalisty w stosunku do robotnika,
do landlorda lub do rentiera (po stronie tych ostatnich odbywa
si jedynie ruch powrotny pienidza). U innych proces koczy
si na kupnie towaru, przechodzi wic przez fazy T-P - T , jak
u robotnika. Robotnik stale w proces odnawia. Jego inicjaty
wa jest stale inicjatyw sprzedawcy, a nie nabywcy. To samo
dotyczy caej tej cyrkulacji pienidza, || 429|, ktra stanowi je
dynie wydatkowanie dochodu. Kapitalista np. sam przejada
rocznie pewn ilo [produktw]. Przeksztaci swj towar
w pienidz, aby go wyda na towar, ktry zamierza ostatecz
nie skonsumowa. Tutaj zachodzi T - P - T , nie ma natomiast
adnego ruchu powrotnego do kapitalisty, lecz pienidz wra
ca do sprzedawcy (np. do shopkeepera [sklepikarza]), ktry
odtwarza swj kapita dziki temu, e inni wydatkowali swe
dochody.
Widzielimy take, e odbywa si wymiana, cyrkulacja mi-
dune wynosz co najmniej 6, wierzytelnoci cichych wsplnikw okoo 2, dug
publiczny 8 miliardw, cznie 28 miliardw. Wszystkie te dugi* naley to zau
way, pochodz z pienidzy poyczonych lub traktowanych jako poyczone na 4, 5,
6, 8, 12 a do 15/#. Przyjmuj dla pierwszych trzech kategorii jako procent prze
citny 6 od sta. Czyni to 1200 milionw od 20 miliardw. Do tego naley doda
odsetki od dugu publicznego okoo 400 milionw; wszystko razem 1600 milionw
rocznie tytuem odsetek od kapitau wynoszcego 1 miliard [str. 152]. A zatem
160%. Gdy ,,suma gotwki, nie powiem istniejcej w ogle, lecz cyrkulujcej we
Francji, wliczajc w ni stan kasowy Banku, nie przewysza wedug najczstszych
szacunkw 1 miliarda (str. 151). ,,Gdy wymiana jest zakoczona, pienidzem
mona znowu dysponowa, moe on przeto by ponownie wypoyczony.., Z faktu,
e kapita pieniny poprzez kolejne akty wymiany powraca zawsze do swego
rda, wynika, e ponowne wypoyczenie go, dokonywane zawsze przez t sam
osob, przynosi zysk zawsze tej samej osobie (str. 153, 154). Gratuit du credit.
Discussion entre M. Fr. Bastiat et M. Proudhon , Pary 1850 [ ] . 1437||
368
Tableau tconomique Quesnaya
dzy dochodem a dochodem. Rzenik kupuje u piekarza *
chleb; piekarz u rzenika miso; obaj konsumuj swj dochd.
Ani rzenik nie paci za zjedzone miso, ani piekarz za zje
dzony chleb. T cz dochodu spoywa kady z nich in na
tura. Jest jednak moliwe, e miso, ktre piekarz kupuje
u rzenika, odtwarza rzenikowi nie kapita, lecz dochd, tj.
t cz sprzedanego przeze misa, ktra reprezentuje nie je
go zysk po prostu, lecz t cz zysku, ktr zamierza sam
skonsumowa jako dochd. Chleb, ktry rzenik kupuje u pie
karza, stanowi rwnie wydatek z dochodu rzenika. Przy
wzajemnych rozliczeniach jeden lub drugi pokrywa tylko saldo
bilansowe. Zbilansowana cz ich wzajemnych zakupw
i sprzeday nie wymaga adnego obiegu pieninego. Zamy
jednak, e piekarz ma wyrwna saldo bilansowe i e saldo to
reprezentuje dla rzenika dochd. Rzenik wyda wwczas pie
nidze piekarza na inne artykuy konsumpcyjne. Przypumy,
e jest to 10 f.szt., ktre rzenik wyda u krawca. Jeli te
10 f.szt. stanowi dochd krawca, to krawiec wyda je w po
dobny sposb. Zakupi za nie z kolei chleb etc. Tym samym
pienidz wpynie na powrt do piekarza, ale teraz odtwarza
ju nie jego dochd, lecz kapita.
Mona postawi jeszcze jedno pytanie: W procesie P-T-P
dokonywanym przez kapitalist, w procesie reprezentujcym
warto, ktra si sama pomnaa, kapitalista wyciga z cyrku
lacji wicej pienidzy, ni do niej wprowadzi. (Do tego zmie
rza waciwie kady zbieracz skarbu, ale mu si to nie udaje.
[Nie] wyciga bowiem z cyrkulacji wicej wartoci w postaci
zota i srebra, ni do niej wprowadzi w postaci towarw. Po
siada teraz wicej wartoci w postaci pienidza, przedtem za
posiada wicej wartoci w postaci towaru). Niech cakowite
koszty wytwarzania towaru kapitalisty = 1000 f.szt. Sprzeda
je go za 1200 f.szt., gdy w towarze tym tkwi obecnie nie
opacona praca = 20% = Vs, praca, ktr sprzedaje, cho
cia za ni nie zapaci. Jak to wic jest moliwe, e wszyscy
kapitalici, e klasa kapitalistw przemysowych wyciga z cyr
kulacji stale wicej pienidzy, ni do niej wprowadza? Z dru
giej strony mona by powiedzie, e kapitalista wprowadza
* W rkopisie: u buther [u rzeiniiaj] - Red.
24 - Marks, Engels - Dziea t. 26
369
Rozdzia szsty
do obiegu stale wicej, ni wyciga: musia zapaci za swj
capital fixe w caoci, a sprzedaje go tylko czciami, w miar
zuywania. Kapita trway wchodzc zawsze cakowicie
w skad procesu produkcji towaru, czciowo tylko wchodzi
w skad jego wartoci. Jeli okres obiegu kapitau wynosi
10 lat, to rocznie tylko 10 jego cz wchodzi w skad towa
ru; pozostae 9/io nie wchodzi do obiegu pieninego, gdy
nie wchodzi w ogle do cyrkulacji w postaci towaru. To jedno.
Ten problem rozpatrzymy pniej a tymczasem wrmy
do Quesnaya.
Ale przedtem jeszcze jedna sprawa. Ruch powrotny bank
notw do banku, dyskontujcego weksle lub wypacajcego
advances [poyczki] w banknotach, jest zupenie innym zjawi
skiem ni rozpatrywane dotychczas formy ruchu powrotnego
pienidza. W tym przypadku antycypuje si przeksztacenie
towaru w pienidz. Towar przybiera form pienidza, zanim
zosta sprzedany, a moe nawet zanim go wytworzono. Moli
we, e zosta ju sprzedany (na weksel). W kadym razie nie
Zapacono za niego jeszcze, nie przeksztacono go jeszcze na
powrt w pienidz. W obu przypadkach przeksztacenie jest
zatem antycypowane. Gdy tylko towar zostaje sprzedany (lub
gdy mona go uwaa sprzedany), pienidz wpywa z po
wrotem do banku - albo w postaci jego wasnych banknotw,
ktre powracaj wtedy z obiegu; albo w postaci banknotw
obcych, ktre wtedy bank wymienia na wasne (wymiana mi
dzy bankierami), wobec czego oba rodzaje banknotw zostaj
wycofane z cyrkulacji i wracaj do swego punktu wyjcia;
albo w postaci zota i srebra. Jeli to zoto i srebro idzie na
stpnie na wymian na banknoty, znajdujce si w rku osb
trzecich, wwczas banknoty powracaj do banku. Jeli si nie
wymienia banknotw, wwczas w obiegu znajdzie si o tyle
mniej zota i irebra, ile ley w skarbcach banku zamiast bank
notw.
We wszystkich tych przypadkach zachodzi proces nastpu
jcy: Istnienie pienidza (przeksztacenie towaru w pienidz)
2ostao antycypowane. Gdy nastpnie towar rzeczywicie prze
ksztaci si w pienidz, przeksztacenie odbywa si po raz
wtry. Lecz ten ponowny byt towaru w postaci pienidza zno-
370
Tableau economiue Quesnaya
si, zastpuje jego pierwszy byt w tej postaci, i pienidz po
wraca z cyrkulacji do banku. By moe, e oba te byty towa
ru w postaci pienidza reprezentuj te same, identyczne bank
noty. Zdyskontowano np. fabrykantowi przdzy bawenianej
weksel, ktry ten otrzyma z kolei od producenta tkanin. Ty
sicem funtw szterlingw zapaci za wgiel, bawen etc.
Rne osoby, przez ktrych rce przechodz owe banknoty
przy regulowaniu nalenoci za towary, wydatkuj je w kocu
na kupno ptna i t drog banknoty dochodz do producen
ta tkanin, ktry w dniu patnoci weksla paci tymi banknota
mi fabrykantowi przdzy, a ten przynosi je z powrotem do
banku. Wcale nie ma koniecznoci, aby ponowne (pomiertne)
przeksztacenie towaru w pienidz - po jego antycypowanym
przeksztaceniu] - ||430| dokonao si za pomoc innego pie
nidza ni pierwsze. Wydaje si przeto, e fabrykant przdzy
w rzeczywistoci nic nie otrzyma, gdy wypoyczy banknoty,
a proces koczy si tym, e otrzymuje je na powrt i zwraca
bankowi, ktry je puci w obieg. W istocie jednak ten sam
banknot by przez cay czas rodkiem obiegu i rodkiem pat
niczym; fabrykant przdzy czciowo zapaci nim swe dugi,
a czciowo kupi towary niezbdne do reprodukcji przdzy
i w ten sposb (wyzyskujc robotnika) zrealizowa surplus,
z ktrej cz moe teraz zapaci bankowi. Cz t moe
przy tym zapaci take w pienidzu, gdy wpyno do niego
na powrt wicej pienidzy, ni wyda, zaliczkowa, wyoy.
Jak si to dzieje? - to znowu dotyczy problemu, ktrego tym
czasem nie rozpatrujemy [101.
[4. Cyrkulacja midzy dzierawc rolnym a wacicielem
manufaktury wedug Tableau economique\
Powrmy do Quesnaya. Przechodzimy teraz do trzeciego
i czwartego aktu cyrkulacji.
P (landlord) kupuje za 1 miliard towarw przemysowych
od S (klasa jaowa, manufacturier [waciciel manufaktu
ry]) I181! (linia a - c w Tableau ^3'). Tutaj cyrkuluje pienidz
w wysokoci 1 miliarda oraz towary na tak sam sum. {A to
371
Rozdzia szsty
dlatego, e odbywa si tu wymiana jednorazowa. Gdyby P ku
powa towar od S stopniowo i gdyby w ten sam sposb, stop
niowo otrzymywa od P (farmera, dzierawcy rolnego) sw
rent, wtedy towary przemysowe na sum 1 miliarda mona
by kupi np. za 100 milionw. Albowiem Pi kupuje za 100 mi
lionw tcwarw przemysowych od S, S za 100 milionw rod
kw ywnoci od F, P przekazuje 100 milionw tytuem renty
do rk P; gdyby to si powtrzyo dziesi razy, towary za
10 X 100 milionw przeszyby od S do P i od F do S, a renta
za 10 X 100 milionw - od F do P. Caa cyrkulacja wymagaa
by wwczas 100 milionw. Gdy jednak F paci rent jednorazo
wo, to z 1 miliarda, bdcego teraz w posiadaniu S, i z 1 mi
liarda, powracajcego w posiadanie F, cz mogaby lee
w skrzyni, a cz cyrkulowa}. Towar za 1 miliard przeszed
obecnie z rk S do P, natomiast pienidze w wysokoci 1 mi
liarda - z rk P do S. Jest to cyrkulacja prosta. Pienidz i to
war przechodz tylko z rk do rk w odwrotnych kierunkach.
Lecz oprcz rodkw ywnoci za 1 miliard, ktre dzierawca
sprzeda P i ktre t drog dostay si do konsumpcji, przeszy
do konsumpcji rwnie za 1 miliard towary fabryczne, ktre
S sprzeda P. Towary te istniay przed nowymi zbiorami,
o czym naley pamita. (W przeciwnym razie P nie mgby
ich kupi za produkt nowych zbiorw).
Ze swej strony S kupuje teraz za 1 miliard rodkw ywnoci
od F [linie c - d w Tableau]. Do konsumpcji wesza wic
obecnie z cyrkulacji nastpna Vs cz produit brut. W sto
sunkach midzy S a F spenia w 1 miliard funkcj rodka
obiegu. Wystpuj tu jednak rwnoczenie dwa zjawiska,
ktre nie wystpoway w procesie zachodzcym midzy
S a P. W tamtym bowiem procesie S przeksztaci cz swego
produktu, towary przemysowe za 1 miliard, znowu w pieni
dze. Tutaj natomiast, w procesie wymiany z F, przeksztaca
S pienidze na powrt w rodki ywnoci, co u Quesnaya
oznacza: w pac robocz, odtwarza zatem z ich pomoc
swj wyoony na pac robocz i spoyty kapita. To powrotne
przeksztacenie 1 miliarda w rodki ywnoci oznacza u P po
prostu konsumpcj, u S za konsumpcj przemysow, repro
dukcj, gdy S przeksztaca z powrotem cz swego towaru
372
w jeden z elementw produkcji - [w] rodki ywnoci. Tak
wic jedna z metamorfoz towaru, jego ponowne przeksztace
nie si z pienidza w towar, wyraa tu rwnoczenie pocztek
rzeczywistej, a nie tylko formalnej metamorfozy, pocztek
reprodukcji towaru, pocztek ponownego przeksztacenia si
towaru w elementy suce do wytwarzania go. Jest to wic
zarazem i metamorfoza kapitau. Co si natomiast tyczy P, to
jego dochd przeksztaca si jedynie z postaci pienidza
w posta towaru. Wyraa to tylko konsumpcj.
Po drugie jednak, gdy S kupuje od F rodkw ywnoci
za 1 miliard, do F powraca w drugi 1 miliard, ktry wypa
ci P jako rent pienin. Powraca do wszelako tylko dlate
go, e F wyciga go z powrotem z cyrkulacji, wykupuje w za
mian za ekwiwalent w towarach o wartoci 1 miliarda. Jest
to tak, jak gdyby landlord kupi od niego za 1 miliard rod
kw ywnoci (poza pierwszym 1 miliardem), tzn. jak gdyby
poleci farmerowi, aby drug cz jego renty pieninej do
starczy mu w towarze, i jak gdyby ten towar wymieni teraz
na towar nalecy do S. S lifts only for P the second part of
the 2000 millions in commodities which F has paid to P in
money [S pobiera tylko dla P w towarach drug cz tych
2 miliardw, ktr F zapaci P w pienidzach]. Gdyby nast
pia zapata w naturze, F dostarczyby P rodkw ywnoci
za 2 miliardy; P sam spoyby z tego 1 miliard, a drugi
miliard w postaci rodkw ywnoci wymieniby z S za jego
towary przemysowe. W tym przypadku nastpiyby tylko:
1) transfer rodkw ywnoci za 2 miliardy od F do P; 2) wy
miana handlowa midzy P a S, w ktrej jeden z nich wymie
nia rodki ywnoci za 1 miliard na towary przemysowe za
1 miliard i vice versa.
Zamiast tego nastpiy cztery akty: ||4311 1) transfer pieni
dzy w wysokoci 2 miliardw od F do P; 2) P kupuje za
1 miliard rodkw ywnoci od F; pienidz wpywa na powrt
do F, suy za rodek cyrkulacji; 3) P kupuje za pienidze
w wysokoci 1 miliarda towary przemysowe od 5; pienidz
peni funkcj rodka cyrkulacji, przechodzi z rk do rk
w kierunku odwrotnym do ruchu towaru; 4) S. kupuje za
pienidze w wysokoci 1 miliarda rodki ywnoci od F; pie
373
Rozdzia szsty
nidz peni funkcj rodka cyrkulacji. Zarazem dla S cyrkulu
je jako kapita. Przypywa z powrotem do F, gdy obecnie
w formie rodkw ywnoci is lifted [zosta pobrany] w dru
gi 1 miliard, na ktry landlord otrzyma od niego przekaz.
Pienidz jednak przypywa do F nie bezporednio od land-
lorda, lecz dopiero po spenieniu swej funkcji rodka cyrku
lacji midzy P a S, gdy before it lifts the 1000- millions of
victual, has on its passage lifted 1000 millions in manufactu
res, and transferred them from the manufacturer to the land
lord. The conversion of his commodity into money (in the
exchange with the landlord) as well as the following conver
sion of money into victuals (in the exchange with the farmer)
are, on the part of S, the metamorphosis of his capital, first
into the form of money, and secondly into the form of the
constitutive elements necessary to the reproduction of the ca
pital [zanim pobierze [od Z7] 1 miliard w formie rodkw
ywnoci, pobiera po drodze 1 miliard w towarach przemy
sowych i przenosi od waciciela manufaktury do waciciela
ziemskiego. Przeksztacenie tego towaru w pienidz (przez wy
mian z landlordem), jak te nastpujce potem przeksztacenie
pienidza w rodki ywnoci (przez wymian z dzieraw
c) stanowi po- stronie S metamorfoz jego kapitau, ktry
przybiera naprzd posta pienidza, a potem - posta elemen
tw skadowych, niezbdnych do odtworzenia kapitau].
Rezultat omwionych czterech aktw cyrkulacji jest nast
pujcy: landlord wyda swj dochd w poowie na rodki
ywnoci, a w poowie na towary przemysowe. Tym samym
wyda 2 miliardy, ktre otrzyma jako rent pienin. Poo
wa tej kwoty wrcia od niego do dzierawcy bezporednio,,
poowa za porednio, via S. Natomiast S pozby si czci
swych towarw gotowych i zastpi je rodkami ywnoci,
czyli jednym z elementw reprodukcji. Na tych procesach
koczy si cyrkulacja z udziaem landlorda. Jednake z cyr
kulacji przeszy do konsumpcji (czciowo nieprodukcyjnej,,
a czciowo przemysowej - gdy waciciel ziemski odtworzy
za pomoc swego dochodu cz kapitau S) : 1) rodki ywno
ci (produkt nowego zbioru) za 1 miliard; 2) towary prze
mysowe (produkt zbioru zeszorocznego) za 1 miliard; 3) za.
374
1 miliard rodki ywnoci wchodzce do reprodukcji, tzn. do
produkcji towarw, ktre w roku nastpnym 5 bdzie mia
na wymian za poow renty landlorda.
Pienidze w wysokoci 2 miliardw znajduj si na powrt
w rku dzierawcy. Kupuje on od 5 towarw za 1 miliard
w celu odtworzenia swych avances annuelles et primitives
[nakadw rocznych i pierwotnych]; skadaj si one czcio
wo z narzdzi etc., a czciowo z wyrobw przemysowych
spoywanych w procesie produkcji. Jest to prosty proces cyr
kulacji. W procesie tym 1 miliard przechodzi do rk S, druga
cz jego produktu istniejcego w pc;taci towaru przeksztaca
si w pienidz. Metamorfoza kapitau zachodzi po obu stro
nach. 1 miliard dzierawcy przeksztaca si na powrt w ele
menty ' produkcji niezbdne do reprodukcji, a gotowy towar
S przeksztaca si z powrotem w pienidz, ulega formalnej
metamorfozie z towaru w pienidz, bez ktrej kapita nie moe
przeksztaci si z powrotem w elementy niezbdne do jego
produkcji, a wic nie moe zosta odtworzony. Jest to pity
proces cyrkulacji. Z obiegu do konsumpcji reprodukcyjnej
przechodz towary przemysowe za 1 miliard (produkt zbioru
zeszorocznego) (a'-b') 1**1.
W kocu S przeksztaca pienidze w kwocie 1 miliarda,
w postaci ktrych istnieje teraz poowa jego towarw, na
powrt w drug poow warunkw produkcji tych towarw,
a wic w surowce etc. (a"-b"). Jest to cyrkulacja prosta. Za
razem jest to dla S metamorfoza jego kapitau w posta
zdatn do reprodukcji, dla F za - powrotne przeksztacenie
jego produktu w pienidz. Teraz przechodzi z cyrkulacji do
konsumpcji ostatnia Vs cz produit brut.
Mianowicie: wchodzi w skad procesu reprodukcji
u dzierawcy, nie wchodzi wic do cyrkulacji; Vs spoywa
landlord ([to ju] 2/ s ) ; 2/s otrzymuje S; razem stanowi to
4/s [].
Tu wystpuje jawna luka w rachunkach. Zdaje si, e
Quesnay liczy w ten sposb:. F przekazuje P 1 miliard
(Ve) w rodkach ywnoci (linia a-b). Surowcami za 1 miliard
odtwarza fundusz S (a"~b"). rodki ywnoci za 1 miliard
stanowi dla S pac robocz, ktrej warto dodaje do towa
375
Rozdzia szsty
rw, konsumujc rodki ywnoci o teje wartoci (c-d).
1 miliard pozostaje w procesie reprodukcji (a') i nie wchodzi
do cyrkulacji. W kocu produkt za 1 miliard odtwarza avances
(a '- b') *. Ale Quesnay przeoczy, e S za towary przemysowe
wartoci 1 miliarda nie kupuje od dzierawcy ani rodkw
ywnoci, ani surowcw - zwraca mu tylko jego wasne pie
nidze.
Quesnay mianowicie od pocz [tku] zakada, e dzieraw
ca - oprcz swego produit brut - posiada 2 miliardy w pieni
dzu i e jest to w ogle ten fundusz, z ktrego czerpie si
pienidz do obiegu. Poa tym zapomina, e oprcz produit
brut w wysokoci 5 miliardw istnieje jeszcze produit brut
w towarach przemysowych, wyprodukowanych przed nowymi
zbiorami, w wysokoci 2 miliardw. Przecie owe 5 miliardw
reprsentent seulement la totalit de la production annuelle,
||432| la totalite de la moisson delivree aux fermiers [repre
zentuj tylko cao produkcji rocznej, cao urodzaju zebra
nego przez dzierawcw], ale w adnym przypadku nie repre
zentuj produktu brutto przemysu, ktrego elementy repro
dukcji powinny by odtworzone z biecych zbiorw.
W ten sposb mamy: 1) 2 miliardy w pienidzu po stronie
dzierawcw; 2) 5 miliardw produit brut de la terre [pro
duktu brutto ziemi]; 3) 2 miliardy wartoci w towarach prze
mysowych. A wic 2 miliardy w pienidzu i 7 miliardw
w produkcie (agricole et industriel [rolnym i przemysowym]).
Proces cyrkulacji moe by pokrtce przedstawiony nastpu
jco (F dzierawca, P = landlord, S = manufacturer,
sterile [manufakturzysta, klasa jaowa]):
F paci P 2 miliardy renty w formie pieninej, P kupuje
od F za 1 miliard rodkw ywnoci. Tym samym disposed
of i/s produit brut [zostaa rozdysponowana Vs produktu
brutto] dzierawcy. Rwnoczenie wpywa do F na powrt
1 miliard w pienidzu. P kupuje nastpnie od S towarw
za 1 miliard. Tym samym disposed of V2 produit brut S. S ma
teraz 1 miliard w pienidzu, za co kupuje od F rodki ywno
ci. Z ich pomoc odtwarza V2' elementw niezbdnych do
reprodukcji swego kapitau. Tym samym zostaa rozdyspono
* W rkopisie: (<*"-") - R e j .
376
wana kolejna Vs produit brut dzierawcy. Zarazem dzier
awca znajduje si * znowu w posiadaniu 2 miliardw w pie
nidzu, co odpowiada cenie rodkw ywnoci, ktre sprzeda
za 2 miliardy P i S. Teraz F kupuje od S za 1 miliard towa
rw, ktre mu odtwarzaj V2 jego avances. Tym samym dispo
sed of druga poowa produit brut manufacturier. Wreszcie
S kupuje surowcw od dzierawcy za ostatni 1 miliard w pie
nidzu; tym samym disposed of trzecia Vs produit brut dzier
awcy, druga poowa elementw reprodukcji kapitau S zostaa
odtworzona, a rwnoczenie wpyn na powrt do dzierawcy
1 miliard [w pienidzu]. W rku F znajduj si wic z powro
tem 2 miliardy, co jest zgodne z porzdkiem rzeczy, gdy
Quesnay traktuje go jako kapitalist, wobec ktrego P jest
tylko receiver [odbiorc] dochodu, a S - tylko salarie [odbior
c pacy roboczej]. Gdyby F paci im obu bezporednio
swoim produit, nie wydawaby pienidzy. Jeli wic wydaje
pienidze, to oni ze swej strony kupuj za nie jego produkt
i pienidz wraca do niego. Jest to tene formalny ruch powrot
ny pienidza do kapitalisty przemysowego, ktry w charakte
rze nabywcy rozpoczyna cae przedsiwzicie i doprowadza je
do koca. Dalej, V5 cz [produktu F], odtwarzajca avances,
naley do reprodukcji. Pozostaje jednak do zrealizowania
Vs cz, stanowica rodki ywnoci, ktre w ogle nie
weszy do cyrkulacji.
[5. Obieg towarw i obieg -pienidza w Tableau economique.
Rne przypadki powrotu pienidza do punktu wyjciowego]
S nabywa od dzierawcy za 1 miliard rodkw ywnoci
i za 1 miliard surowca; F natomiast w celu odtworzenia
swoich avances kupuje od niego towarw tylko za 1 miliard.
W ten sposb S ma do zapacenia balance [tutaj: rnic
bilansow] w wysokoci 1 mld, ktr opaca w ostatecznym
rachunku za pomoc tego 1 mld, jaki Otrzyma od P. Ow
zapat 1 mld na rzecz dzierawcy Q[uesnay] zdaje si gma
twa z nabyciem od niego produktu na sum 1 mld. Co do te
go, jak si ta rzecz przedstawia, naley przejrze komentarze
dra Baudeau f103'.
* W rkopisie: posiada - Red.
377
Rozdzia szsty
W rzeczywistoci (wedug naszego rachunku) 2 mld posu
yy tylko w sposb nastpujcy: 1) do opacenia renty w pie
nidzu w wysokoci 2 mld; 2) do obrcenia 3 miliardami
produit brut dzierawcy (z czego 1 mld [przedstawia] rodki
ywnoci dla P, a 2 mld - rodki utrzymania i surowce dla
S) oraz 2 miliardami produit brut S (z czego 1 mld do spoy
cia dla P i 1 mld dla F, ktry spoywa go reprodukcyjnie).
Przy ostatnim kupnie (a"-b") S nabywajc surowiec od
F, paci mu za to pienidzmi.
||433| A wic jeszcze raz:
S otrzyma 1 miliard pienidzmi od P. Za ten 1 miliard
w pienidzu nabywa od F rodkw ywnoci na sum 1 mld.
Za ten sam 1 mld w pienidzu F kupuje od S towarw. Za
ten sam 1 mld w pienidzu S kupuje surowiec od F.
Albo te S nabywa od F za 1 mld w pienidzu surowcw
i za 1 mld w pienidzu rodkw ywnoci. F nabywa od 5 to
warw za 1 mld [w pienidzu], W tym przypadku 1 mld
przypywa do S z powrotem, lecz tylko dlatego, e zaoono,
i oprcz 1 mld pienidzy, ktre otrzyma od landlorda, oraz
towarw za 1 mld, ktre ma jeszcze na sprzeda, mia po
nadto 1 mld w pienidzu, ktry sam wprowadzi do obiegu.
Zgodnie z tym zaoeniem, zamiast 1 mld zuyto do obiegu
towarw midzy nim a dzierawc 2 mld. W rezultacie 1 mld
powrci do S, gdy S kupi * od dzierawcy za 2 mld w pie
nidzu, ten za kupi od niego za 1 mld, wypacajc mu
z powrotem tylko poow uzyskanych od niego pienidzy.
W pierwszym przypadku S kupuje w dwch etapach. Naj
pierw wydaje [na rzecz F] 1 mld, ktry przypywa do po
nownie, a wtedy S wypaca go raz jeszcze F, tym razem ju
definitywnie, tak i nic nie powraca do wicej.
W drugim przypadku natomiast S kupuje od razu za 2 mld.
Jeli F kupi znw od niego za 1 miliard, suma ta pozostanie
u S. Obieg wymagaby tutaj 2 mld zamiast 1 mld. W pierw
szym bowiem przypadku 1 mld [w pienidzu] zrealizowa
w trakcie dwch obrotw za 2 mld towarw, w drugim
za - 2 mld [zrealizoway] take za 2 mld towarw w trakcie
jednego tylko obrotu. Jeli teraz dzierawca wypaca S ponow-
* W rkopisie: sprzeda - Red.
378
nie 1 mld, to S uzyskuje nie wicej ni w pierwszym przypad
ku, jako e oprcz towarw za 1 mld wprowadzi do obiegu
1 mld w pienidzu ze swego wasnego funduszu, istniejcego
przed procesem cyrkulacji. Wyoy t sum na potrzeby obie
gu i dlatego przypywa ona do niego z powrotem.
W pierwszym case [przypadku]: S [nabywa za] 1 mld
w pienidzu 1 mld w towarach od F; F [] 1 mld w pieni
dzu - 1 mld w towarach od S; S [za] 1 mld w pienidzu -
1 mld w towarach od F, tak e F zatrzymuje ostatecznie 1 mld
[w pienidzu].
W drugim case: 5 [za] 2 mld w pienidzu [nabywa] 2 mld
w towarach od F ; F [za] 1 mld w pienidzu - 1 mld w towa
rach od S. Dzierawca, podobnie jak przedtem, zachowuje
1 mld, S natomiast otrzymuje z powrotem 1 mld, ktry by
kapitaem wyoonym przeze na potrzeby obiegu i ktry teraz
obieg mu zwraca. S nabywa za 2 mld towarw od F; F za
1 mld towarw od 5. A wic w kadym przypadku S ma do
zapacenia rnic bilansow w wysokoci 1 mld, ale nic
ponadto. W celu pokrycia owej rnicy bilansowej zapaci
w nastpstwie tego szczeglnego trybu cyrkulacji 2 mld na
rzecz F, ten natomiast zwrci mu 1 mld, gdy w pierwszym
przypadku nie zwraca mu adnych pienidzy .
W pierwszym mianowicie przypadku S kupuje za 2 mld
od F, a F za 1 mld od S. A wic dla F, podobnie jak przed
tem, pozostaje rnica bilansowa = 1 mld. Ale t rnic
wypacono mu w taki sposb, e jego wasne pienidze przy
pyny do ponownie, gdy S kupuje najpierw za 1 mld od
F, nastpnie F za 1 mld od S i wreszcie 5 za 1 mld od
F. 1 mld [w pienidzu] wprowadza tu do obiegu 3 mld
[w towarach]. cznie jednak znajdowaa si w obiegu (jeli
za pienidz suy pienidz realny) warto = 4 mld, 3 mld
w towarach i 1 mld w pienidzu. Cyrkulujca i pierwotnie
wprowadzona do obiegu (w kierunku F) suma pienidzy nie
przekraczaa nigdy 1 mld, tzn. rnicy bilansowej, ktr
S mia do zapacenia F. Dziki temu, e F kupi od S za
1 mld, zanim ten kupi od niego po raz wtry za t sam
kwot, S moe tym 1 mld pokry nalene saldo bilansowe.
W drugim przypadku S wprowadza do obiegu 2 mld. Na
379
Rozdzia szsty
bywa za nie 2 mld w towarach od F. Te 2 mld s tu potrzebne
jako rodek obiegu i zostaj wydane w zamian za ekwiwalent
w towarach. Ale F kupuje znw od S za 1 mld; Wraca tedy
w 1 mld do S, jako e saldo bilansowe, ktre ma on do
zapacenia F, wynosi tylko 1 mld, a nie 2 mld. S da F towa
rw za 1 mld, wobec czego F musi zwrci mu 1 mld, ktry
teraz byby przez S nadpacony. Case powyszy jest dosta
tecznie godny uwagi, aby chwil si nad nim zatrzyma.
Przy zaoonym wyej obiegu towarw za 3 mld, z czego
2 mld stanowi rodki ywnoci, a 1 mld towary manufaktu
rowe, moliwe s rozmaite przypadki; naley jednak zauwa
y, po pierwsze, e zgodnie z zaoeniami Q[uesnaya],
w chwili gdy rozpoczyna si cyrkulacja midzy S a F, w rku
S znajduje si 1 mld w pienidzu i w rku F take 1 mld
w pienidzu; po drugie, przyjmujemy dla ilustracji, e
S oprcz 1 mld, ktry otrzymuje od P, ma jeszcze w kasie
1 mld w pienidzu.
||434| I. Po pierwsze: przypadek, jaki przedstawi
Q[uesnay]. S nabywa za 1 mld w pienidzu 1 mld w towarach
od F; F za otrzymany w ten sposb 1 mld w pienidzu na
bywa od S 1 mld w towarach; wreszcie S za uzyskany w ten
sposb powtrnie 1 mld w pienidzu nabywa za 1 mld towa
rw od F. W kieszeni F pozostaje wic 1 mld w pienidzu,
ktry stanowi dla kapita (in fact ten 1 mld wraz z drugim
1 mld w pienidzu, ktry otrzyma z powrotem od P, tworz
cznie dochd, z ktrego dzierawca w roku nastpnym znw
wypaca rent pienin, a mianowicie 2 mld w pienidzu).
1 mld w pienidzu obiega tu trzykrotnie - od S do F, od
F do S, od 5 do F - i za kadym razem [stanowi zapat] za
1 mld w towarach, cznie wic za 3 mld. Jeeli pienidz sam
posiada warto, to w obiegu znajduje si warto 4 mld.
Pienidz funkcjonuje tutaj tylko jako rodek obiegu, lecz
dla F, w ktrego rku ostatecznie pozostaje, przeksztaca si
w pienidz i eventualiter - w kapita.
II. Po drugie: pienidz funkcjonuje tylko jako rodek pat
niczy. W tym przypadku S, ktry nabywa od F za 2 mld to
warw, i F, ktry nabywa od S towarw za 1 mld, rozliczaj
si ze sob. Po zakoczeniu transakcji S musi zapaci F rni
380
c bilansow w wysokoci 1 mld w pienidzu. Tak jak
poprzednio, do kasy F wpywa 1 mld w pienidzu, z t jednak
rnic, e nie suy za rodek obiegu. Pienidze te stanowi
dla F transfer kapitau, gdy odtwarzaj mu tylko kapita
w wysokoci 1 mld w towarach. Tak jak poprzednio weszy
wic do obiegu 4 mld wartoci. Lecz zamiast trzech aktw
cyrkulacji 1 miliarda w pienidzu, dokona si tylko jeden
akt i pienidze opaciy tylko rwn sobie sum wartoci to
warowych. Poprzednio za opaciy trzykrotnie wicej. W po
rwnaniu z casus I zaoszczdzone by byy dwa zbyteczne akty
cyrkulacji.
III. Po trzecie: F wystpuje najpierw w charakterze na
bywcy i za 1 mld w pienidzu (ktry uzyska od P) kupuje
od S za 1 mld towarw. Obecnie 1 mld cyrkuluje, nie ley
u F w postaci skarbu przeznaczonego do zapacenia nastpnej
renty. S ma teraz 2 mld w pienidzu (1 mld od P i 1 mld
od F). Za te 2 mld w pienidzu nabywa od F towarw o war
toci 2 mld. W obiegu znalazo si teraz 5 mld wartoci (3 mld
w towarach i 2 mld w pienidzu). Dokona si obieg 1 mld
pienidzy i 1 mld towarw oraz obieg 2 mld pienidzy
1 2 mld towarw. Z tych 2 mld w pienidzu miliard pocho
dzcy od dzierawcy obiega dwa razy, a miliard pochodzcy
od S jeden raz tylko. Obecnie powracaj do F 2 mld w pieni
dzu, z czego jednak tylko 1 mld wyrwnuje jego bilans, po
zostay za 1 mld wprowadzony do obiegu przez niego same
go, poniewa on, F, pierwszy wystpi jako nabywca, przypy
wa do z powrotem za porednictwem obiegu.
IV. Po czwarte: S za 2 mld w pienidzu (1 mld od
P i 1 mld, ktry on sam wprowadza do obiegu ze swej kasy) na
bywa at once [od razu] 2 mld w towarach od F. Ten z kolei
kupuje za 1 mld towarw od S,, zwraca mu przeto 1 mld
w pienidzu, zatrzymujc sobie jak poprzednio 1 mld dla wy
rwnania bilansu z S. Cyrkulowao wartoci za 5 mld; aktw
obiegu byo dwa.
Z 2 mld, ktre S zwraca F, 1 mld stanowi pienidze,
ktre F sam wprowadzi do obiegu, a tylko 1 mld - pieni
dze, ktre do obiegu wprowadzi S. Do F powracaj tutaj
2 mld w pienidzu zamiast 1 mld, ale in fact otrzymuje on
381
Rozdzia szsty
tylko 1 mld, gdy pozostay 1 mld sam wprowadzi do obie
gu. To in case III. In case IV powraca do S 1 mld w pieni
dzu, lecz jest to miliard wprowadzony przeze do obiegu
z wasnej kasy, a nie uzyskany ze sprzeday towarw do
rk P.
Jeli w case I, podobnie jak w case II, nie cyrkuluje nigdy
wicej ni 1 mld w pienidzu, tyle e [w przypadku I] obraca
si on trzy razy, a ,w case II tylko raz - to rzecz polega po
prostu na tym, e w case II zaoono rozwj kredytu, skd
pynie oszczdno transakcji patniczych, a w case I istnieje
szybki ruch, lecz za kadym razem pienidz wystpuje jako
rodek obiegu, za kadym wic razem warto musi pojawi
si w dwojakiej postaci: na jednym biegunie w postaci pieni
dza, na drugim w postaci towaru. Jeli w case III i IV cyr
kuluj 2 mld zamiast 1 mld, jak to byo w przypadkach
I i II, to dzieje si tak dlatego, e w obu przypadkach wcho
dzi od razu do obiegu warto towarowa w wysokoci 2 mld
(w case III mamy do czynienia z S jako nabywc zamykaj
cym proces obiegu, w case IV - z S jako nabywc rozpoczy
najcym proces obiegu); sowem, od razu 2 mld w towarach
wchodz do obiegu, przy czym zakada si, e towary te s
nabyte niezwocznie, nie za opacone dopiero po sporzdzeniu
bilansu.
W kadym razie najbardziej interesujcy w caym ruchu
jest ten 1 mld w pienidzu, ktry w case III - dzierawca,
a w case IV - manufacturier [waciciel manufaktury] po
zostawia u siebie, chocia w obu przypadkach saldo bilansowe
w wysokoci 1 mld w pienidzu zostaje wyrwnane na rzecz
dzierawcy; nie otrzymuje on ani szelga wicej w case
III i ani szelga mniej w case IV. Wymienia si tutaj oczy
wicie zawsze ekwiwalenty, a jeli mwimy przy tym o rnicy
bilansowej, to naley przez to rozumie tylko ekwiwalent war
toci, ktry zamiast w towarach wypacony zostaje w pie
nidzu.
W przypadku III P wprowadza do obiegu 1 mld w pieni
dzu i otrzymuje za to od S ekwiwalent towarowy, czyli 1 mld
w towarach. Ale teraz S nabywa od niego towarw za 2 mld
w pienidzu. Pierwszy 1 mld w pienidzu, ktry P wprowadzi
382
Tableau iconomique Quesnaya
do obiegu, powraca wic do niego, gdy za to kupiono od
niego 1 mld w towarach. Za w 1 miliard w towarach paci
mu si wydatkowanym przeze pienidzem. Pozostay 1 mld
w pienidzu F uzyskuje z tytuu zapaty za drugi 1 mld w to
warach. Pienina rnica bilansowa naley mu si dlatego,
e nabywa on towarw tylko za 1 mld w pienidzu, gdy tym
czasem od niego zakupuje si towarw o wartoci 2 mld.
||435| W case IV 5 wprowadza at once 2 mld. w pienidzu
do obiegu, za co pobiera od F 2 mld w towarach. F z kolei
kupuje od niego za 1 mld towarw, pacc pienidzmi wy
datkowanymi przez samego S, i w ten sposb 1 mld w pieni
dzu powraca do S.
W case IV: S przekazuje w rzeczywistoci F w postaci to
warw - 1 mld ( = 1 mld w pienidzu) oraz w postaci pieni
dza - 2 mld, a wic 3 mld w pienidzu; otrzymuje jednak
od niego tylko 2 mld w towarach. Dlatego F musi mu zwrci
1 mld w pienidzu.
W case III: F daje S w postaci towaru 2 mld ( = 2 mld
w pienidzu) i w postaci pienidza - 1 mld, a wic 3 mld
w pienidzu. Otrzymuje jednak od niego tylko 1 mld w towa
rach = 1 mld w pienidzu. Std te S musi mu zwrci
2 mld w pienidzu; 1 mld wypaca mu tymi pienidzmi, ktre
sam F wprowadzi do obiegu, a 1 mld sam wprowadza do
obiegu. F zatrzymuje sobie 1 mld w pienidzu tytuem rnicy
bilansowej, ale 2 mld w pienidzu zatrzyma nie moe.
W obu przypadkach S otrzymuje 2 mld w towarach,
a F 1 mld w towarach plus 1 mld w pienidzu, tzn. rnic
bilansow. Jeli w case III przypywa do F ponadto jeszcze
1 mld w pienidzu, to s to tylko pienidze, ktre wprowadzi
do obiegu ponad t sum, ktr wyciga z obiegu dziki sprze
day towarw. Tak samo rzecz si ma z S w case IV.
W obydwu przypadkach 5 ma do zapacenia rnic bilan
sow w wysokoci 1 mld w pienidzu, gdy wyciga z obiegu
za 2 mld towarw, a wprowadza do niego towarw tylko za
1 mld. W obu przypadkach powinien F otrzyma w pienidzu
rnic bilansow w wysokoci 1 mld, gdy wprowadza do
obiegu towarw za 2 mld, a wyciga z niego towarw tylko
za 1 mld; drugi wic 1 mld w towarach powinno mu si wy
383
Rozdzia szsty
rwna w pienidzu. Ostatecznie tylko ten 1 mld pienidzy
moe w obu przypadkach przej z rk do rk. Poniewa
jednak w obiegu znajduj si 2 mld w pienidzu, [drugi
miliard] musi przypyn z powrotem do tego, kto wprowa
dzi go do obiegu; albo do F, ktry otrzyma z obiegu rnic
bilansow w wysokoci 1 mld, a oprcz tego jeszcze drugi
miliard w pienidzu wprowadzi do obiegu, albo te do
S, ktry ma do zapacenia 1 mld tytuem rnicy bilansowej,
a prcz tego wprowadzi do obiegu 1 mld w pienidzu.
W case III wchodzi do obiegu 1 mld w pienidzu ponad
t mas pienin, ktra w innych okolicznociach jest niezbd
na do cyrkulacji masy towarowej *, gdy F wystpujc pierwszy
w roli nabywcy musi wprowadzi pienidze do obiegu, nie
zalenie od tego, jak si ostatecznie uoy jego sytuacja patni
cza. W case IV wchodz rwnie do obiegu 2 mld w pieni
dzu zamiast tylko 1 mld, jak w przypadku II, gdy, po pierw
sze, S wystpuje najpierw jako nabywca, a po drugie, kupuje
za jednym zamachem 2 mld w towarach. W obydwu przy
padkach pienidze cyrkulujce midzy nabywcami a sprze
dawcami mog ostatecznie rwna si tylko tej rnicy bilan
sowej, ktr jeden z nich ma drugiemu zapaci. Pienidze
bowiem, jakie S lub F wydatkuj ponad t sum, musz by
im z powrotem wypacone.
Zamy, e F nabywa za 2 mld towarw od S. A wic
rzecz uoy si w nastpujcy sposb: F daje 5 1 mld w pie
nidzu za towar. S kupuje od F towarw za 2 mld w pieni
dzu, w wyniku czego F uzyskuje z powrotem pierwszy 1 mld
oraz 1 mld into the bargain [dodatkowo]. F kupuje znw za
1 mld w pienidzu od 5, dziki czemu suma ta powraca do
5. Pod koniec tego procesu F miaby za 2 mld towarw oraz
1 mld, ktry mia pierwotnie, zanim si proces cyrkulacji roz
pocz, a S - towarw za 2 mld oraz w pienidzu 1 mld,
ktry rwnie mia pierwotnie. 1 mld w pienidzu nalecy
do F i 1 mld w pienidzu nalecy do S odegrayby swoj
rol tylko jako rodki obiegu, aby po spenieniu swej funkcji
powrci jako pienidz, lub w tym przypadku rwnie jako
* W rkopisie: ponad t mas towarow, ktra w innych okolicznociach jest
niezbdna do cyrkulacji - Red.
384
Tableau iconomique Quesneye
kapita, do obu wydatkujcych. Jeliby obaj wydatkujcy uy
wali pienidzy jako rodka patniczego, to ani jeden grosz nie
obiegaby midzy nimi; rozliczyliby si wwczas za pomoc
swoich towarw, kady za 2 mld, i ich rachunki wyrwnayby
si. Tak wic pienidze cyrkulujce w charakterze rodka
obiegu midzy dwiema osobami, ktre wystpuj wobec siebie
1 jako nabywca, i jako sprzedawca, wracaj z powrotem;
mona tu wyrni trzy przypadki.
[Po pierwsze:] Nastpuje wyrwnanie dostarczonych war
toci towarowych. W tym przypadku pienidze powracaj do
tego, kto zaliczkowa je na proces cyrkulacji i w ten sposb
pokry swoim kapitaem koszty obiegu. Np. gdy P i S naby
waj wzajemnie od siebie towary, kady za 2 mld, a taniec
rozpoczyna S, wwczas S kupuje od P towarw za 2 mld
w pienidzu. F zwraca mu te 2 mld nabywajc za t sum
2 mld w towarach. W ten sposb S zarwno przed, jak i po
dokonaniu transakcji posiada 2 mld w towarach i 2 mld
w pienidzu. Albo te, gdy tak jak w poprzednim case
obydwaj w rwnym stopniu zaliczkuj rodki obiegu, po obu
stronach wraca do kadego to, co kady wnis pocztkowo
do obiegu; jak to byo wyej; 1 mld w pienidzu wraca do
P i 1 mld do S.
Po drugie: Wartoci towarowe wymieniane przez obie stro
ny nie wyrwnuj si. Powstaje rnica bilansowa, ktr na
ley zapaci pienidzmi. Jeli teraz obieg towarw uksztato
wa si tak jak wyej w case I *, e mianowicie do obiegu
weszo nie wicej pienidzy, ni byo ich trzeba do zapacenia
powyszej rnicy bilansowej, i e tylko ta suma krya cay
czas tam i z powrotem midzy obiema stronami - to osta
tecznie trafia ona do rk ostatniego sprzedawcy, ktry zatrzy
muje sobie rnic bilansow.
Po trzecie-. Wartoci towarowe wymieniane przez obie stro
ny nie wyrwnuj si, do zapacenia pozostaje rnica bilan
sowa, jednake obieg towarw odbywa si w takiej formie,
e wicej cyrkuluje pienidzy, ni ich trzeba do zapacenia
tej rnicy; w tym przypadku pienidze przewyszajce rni
c bilansow wracaj do tej ze stron, ktra je zaliczkowaa.
* W rkopisie: case II - Red.
25 - Marks, Engels - Dziea t. 26
385
Rozdziel szsty
W case III do tej osoby, ktra otrzymuje rnic bilansow,
w case IV do tej, ktra rnic t musi pokry.
W okolicznociach [uwzgldnionych w rubryce] po drugie
pienidze powracaj tylko wtedy, gdy odbiorca rnicy bilan
sowej jest pierwszym nabywc, jak w przykadzie z robotni
kiem i kapitalist. Gdy jak [w przypadku] II pierwszym na
bywc jest strona przeciwna, pienidze zmieniaj waciciela.
||4361 {Wszystko to dzieje si oczywicie tylko przy zao
eniu, e akty kupna i sprzeday okrelonej iloci towarw
zachodz midzy tymi samymi osobami, tak i kada ze stron
wystpuje na przemian wobec drugiej strony to jako nabywca,
to jako sprzedawca. Zamy teraz, e 3000 * w towarach
s rwno podzielone midzy posiadaczy towarw i sprze
dawcw A, A', A" i e naprzeciw nich stoj nabywcy
, ', B". Jeeli trzy akty kupna zachodz tutaj jednoczenie,
a wic jeden obok drugiego w przestrzeni, to w obiegu musz
by 3000 w pienidzach [ie4I; kady A znajduje si w posia
daniu 1000 w pienidzach, a kady - 1000 w towarach.
Jeli natomiast akty kupna nastpuj jeden po drugim,
w sekwencji czasowej, stwarza to moliwo obiegu jednej
i tej samej sumy 1000 w pienidzu tylko wtedy, gdy metamor
fozy towarw splataj si wzajemnie, tj. gdy pewna cz osb
wystpuje i w roli nabywcw, i w roli sprzedawcw, chocia
nie [w stosunku] do jednej i tej samej osoby, jak w powyszym
case, lecz w stosunku do jednej jako nabywca, a do drugiej
jako sprzedawca.
Tak wic dla przykadu: A sprzedaje ** za 1000 w pie
nidzu; A kupuje za 1000 w pienidzu od '; B' kupuje za
1000 w pienidzu od A -, A' za 1000 w pienidzu od
; B" za 1000 w pienidzu od A".
Pienidze pi razy przeszyby z rk do rk w krgu szeciu
osb, ale i towarw obiegaoby za 5000 w pienidzu. Niech
teraz obiega towarw tylko za 3000, a wtedy:
A [kupuje] za 1000 w pienidzu od ; za 1000 w pieni
dzu od A'; A' za 1000 w pienidzu od B'. Trzy przemieszcze
nia w krgu czterech osb. Jest to P -T ***}.
* W wyd. niem. z 1974 r . : 3000 milionw - Red. p rzeki, polsk.
** W rkopisie: sprzedaje A - Red.
*** W rkopisie: T - P - Red.
386
Rozpatrzone wyej cases nie przecz sformuowanemu
poprzednio prawu, e przy danej szybkoci obiegu pienidza
i danej sumie cen towarw ilo rodkw cyrkulacji jest
okrelona (I, str. 85 *). W przytoczonym wyej przyka
dzie I obiega 1000 w pienidzu trzykrotnie, wprawiajc
w ruch towary na sum 3000. Std masa cyrkulujcych
pienidzy:
3000 (suma cen) 3000 (suma cen)
= ------------------- - , czylii -------------------------- = 1000 w pienidzu.
3 (szybko) 3 obroty
W case III lub IV suma cen towarw znajdujcych si
w obiegu jest wprawdzie taka sama, = 3000 w pienidzu,
jednake szybko obiegu jest inna. 2000 w pienidzu, tzn.
1000 w pienidzu plus 1000 w pienidzu, obiega jeden raz.
Ale z tych 2000 w pienidzu 1000 obiega po raz wtry.
2000 w pienidzu obraca dwoma trzecimi cznej sumy 3000
w towarach, a poowa tego, tj. 1000, wprawi w ruch pozosta
jedn trzeci tej cznej sumy towarw; jeden 1000 w pieni
dzu dokonuje dwu obrotw, ale drugi 1000 obiega tylko raz.
W trakcie dwukrotnego obiegu [jednego] 1000 w pienidzu
realizuje si cena towaru = 2000 w pienidzu, a w trakcie
jednorazowego obrotu [drugiego] 1000 w pienidzu - cena
towaru = 1000 w pienidzu; cznie 3000 w towarach. Jaka
jest przeto szybko obiegu pienidzy w odniesieniu do towa
rw, ktre pienidze wprawiaj tutaj w ruch? 2000 w pieni
dzu dokonuje IV2 obrotu (co jest rwnoznaczne z tym, jak
gdyby najpierw caa suma wykonaa jeden obrt, a nastpnie
poowa tej sumy - jeszcze jeden obrt) = 3/. I w samej
rzeczy:
3000 (suma cen)
-------------------------= 2000 w pienidzu.
s/2 obrotu
Co jednak okrela tutaj rnice w szybkoci obiegu pie
nidzy?
Odrbno zarwno przypadku III, jak i IV w porwnaniu
z przypadkiem I wynika std, e w tym ostatnim suma cen
kadorazowo cyrkulujcych towarw nie jest nigdy ani
* Patrz K. Marks, , Przyczynek do krytyki ekcmomti politycznej , w: Marks-
-Engels, Dziea, t. 13, str. 99 r Red. przekl. polsk.
387
wiksza, ani mniejsza od */ sumy cen masy towarowej znaj
dujcej si w ogle w obiegu. Zawsze cyrkuluj towary o war
toci tylko 1000 w pienidzu. Natomiast w przypadkach
III i IV obiega raz 2000 i raz 1000 w towarach, a wic
raz 2/ i raz >/ danej masy towarowej. Z tych samych przy
czyn w handlu hurtowym musz obiega wiksze monety ni
w handlu detalicznym.
Jak ju (I, Obieg pienidza *) zaznaczyem, ponowny
przypyw pienidzy wskazuje przede wszystkim, e nabywca
znw sta si sprzedawc, ptzy czym jest w istocie obojtne,
czy sprzedaje tej samej osobie, od ktrej sam kupi, czy te
innej. Jeeli jednak kupno i sprzeda dokonuj si midzy
tymi samymi osobami, to wwczas zachodz zjawiska, ktre
spowodoway tyle bdnych sdw (Destutt de Trcy **).
Fakt, i nabywca staje si sprzedawc, wskazuje, e w sprze
day pojawi si nowy towar. Cigo obiegu towarowego
jest rwnoznaczna ze staym jego odnawianiem (I, str.
78 ***) - a zatem z procesem reprodukcji. Nabywca moe
ponownie sta si sprzedawc, jak np. fabrykant w stosunku
do robotnika, i akt ten nie musi wyraa reprodukcji. Jedynie
cigo powrotnego przypywu pienidzy, jego powtrzenia
wskazuj na to, e zachodzi proces reprodukcji.
Ponowny przypyw pienidzy, ktry wyraa przeksztacenie
kapitau z powrotem w form pienin, bezwarunkowo
wiadczy o zakoczeniu jednego przewrotu [tzn. obrotu] i o po
nownym rozpoczciu reprodukcji, jeli kapita jako taki kon
tynuuje swj ruch. Rwnie tutaj, podobnie jak we wszystkich
innych przypadkach, [kapitalista] by sprzedawc, T-P, a na
stpnie staje si nabywc, P-T, lecz dopiero w P jego kapita
zyskuje znowu tak form, w ktrej zdatny jest do wymiany
na elementy niezbdne do jego reprodukcji, a T reprezentuje
tutaj wanie te elementy. P - T wyraa tu przeksztacenie kapi
tau pieninego w kapita produkcyjny, czyli przemysowy.
Rozdzia szsty
* Patrz tame, str. 91-100 - Red. przekl. polsk.
** Patrz tom niniejszy, str. 294-309 i K. Marks, Kapi tal , t, I I , wt Ma<rks-
-Eogels, Dziea, t. 24, str. 593-604 - Red. przekl. polsk.
*** Patrz K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej , w: Marks-
-Engels, Dziea, t. 13, str. 91-92 - Red. przekl. polsk.
388
Dalej, powrotny przypyw pienidzy do ich punktu wyjcio
wego moe, jak widzielimy, wskazywa na to, e pienina
rnica bilansowa wynikajca z acucha aktw kupna i sprze
day przypada temu nabywcy, ktry zapocztkowuje acuch
tych procesw. F kupuje od S za 1000 w pienidzu. S kupuje
za 2000 w pienidzu od F. 1000 w pienidzu przypywa tu
z powrotem do F. Co si za tyczy pozostaego 1000, to za
chodzi tu tylko proste przemieszczenie pienidzy midzy
5 a F.
||437| Wreszcie, powrotny przypyw pienidzy do punktu
wyjcia moe nastpi, mimo e nie wyraa zapaty rnicy
bilansowej, wtedy: 1) kiedy bilans patnoci wyrwnuje si,
a wic nie ma adnej rnicy bilansowej do pokrycia w pieni
dzu; [jak rwnie] 2) kiedy nie ma rwnowagi bilansowej,
a wic kiedy trzeba paci rnic bilansow w pienidzu.
Zob. rozpatrzone wyej przypadki. We wszystkich tych przy
padkach obojtne jest, czy np. naprzeciw F staje ten sam
S, czy te S reprezentuje tu wobec F, a F wobec S czn
liczb tych wszystkich, ktrzy mu sprzedaj lub od niego ku
puj (cakiem tak, jak w przykadzie, w ktrym zapata rni
cy bilansowej przejawia si w powrotnym przypywie pieni
dzy). We wszystkich tych przypadkach pienidze przypywaj
z powrotem do tego, kto, by tak rzec, zaliczkowa je na obieg.
Pienidze speniy w obiegu swoj funkcj, jak banknoty,
i powracaj do tej osoby, ktra pucia je w ruch. Tutaj s
one tylko rodkiem obiegu. Ostatni kapitalici rozliczaj si
midzy sob i w ten sposb pienidze powracaj do tego, kto
puci je w obieg.
Pozostaje wic jeszcze odoony [na] pniej problem: kapi
talista wyciga z obiegu wicej pienidzy, ni do niego wpro
wadzi Pl.
[6. Znaczenie Tableau economique
w historii ekonomii politycznej]
Powrmy do Quesnaya.
A. Smith cytuje z pewn ironi hiperboliczne sformuowa
nie markiza de Mirabeau:
389
Rozdzia szsty
Od pocztku wiata dokonano trzech wielkich odkry... Pierwsze,
to odkrycie pisma... Drugie, to odkrycie (I) pienidza. Trzecim jest
Tableau economique, wynik dwch poprzednich odkry oraz ich uzu
penienie ([przekad] Gamiera, t. , ks. IV, rodz. IX, str. 540
[por. wyd. polsk., t. II, str. 383, 384]).
W samej rzeczy jednak, owa prba przedstawienia caego
procesu produkcji kapitau jako procesu reprodukcji, a cyrku
lacji tylko jako formy tego procesu, cyrkulacji za pienidza
tylko jako momentu cyrkulacji kapitau; prba wczenia za
razem do procesu reprodukcji [kwestii] pochodzenia dochodu,
wymiany midzy kapitaem a dochodem, stosunku konsumpcji
reprodukcyjnej do konsumpcji ostatecznej, za do cyrkulacji
kapitau - cyrkulacji midzy konsumentem a producentem (in
fact midzy kapitaem a dochodem); wreszcie prba przedsta
wienia, jako momentw procesu reprodukcji, cyrkulacji mi
dzy dwoma wielkimi dziaami pracy produkcyjnej - wytwa
rzaniem surowcw a przemysem; i wszystko to w jednej
Tableau, ktra in fact skada si zawsze z piciu tylko linii
czcych sze punktw wyjcia lub powrotu; i wszystko to
w drugim trzydziestoleciu XVIII wieku, w okresie dziecistwa
ekonomii politycznej - byo ide w najwyszym stopniu ge
nialn, bezsprzecznie najgenialniejsz ze wszystkich, jakie do
tej pory zrodzia ekonomia polityczna.
Co si tyczy cyrkulacji kapitau, procesu jego reprodukcji,
rozmaitych form, jakie przybiera on w tym procesie, zwizku
midzy cyrkulacj kapitau a ogln cyrkulacj, a wic nie
tylko wymiany kapitau na kapita, ale i wymiany midzy ka
pitaem a dochodem - to Smith w rzeczywistoci przej tylko
dziedzictwo po fizjokratach oraz cilej sklasyfikowa i opisa
poszczeglne pozycje inwentarza, lecz chyba nie przedstawi
i nie wytumaczy caego procesu tak susznie, jak to zgodnie
z ogln ide zostao naszkicowane w Tableau economique,
pomimo faszywych zaoe Quesnaya.
Kiedy Smith mwi dalej o fizjokratach:
Prace ich wywiadczyy niewtpliwie ich ojczynie pewn przysu
g (tame, str. 538 [por. wyd. polsk., t. II, stt. 382]),
390
jest to a nieskromna w swej skromnoci ocena roli takiego
np. Tur goa, jednego z ojcw - w sensie bezporedniego wpy
wu - Rewolucji Francuskiej. |437||
Tableau iconomique Quesnaya
391

Marks Teorie Wartości Dodatkowej k4-06

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Marks Teorie Wartości Dodatkowej k4-06

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

[ROZDZI A SZSTY]

Tableau economique Quesnaya

You might also like