ALMA MATER 283

Z
amiowanie do pikna towarzyszy czowiekowi od wiekw.
Przejawia si to midzy innymi w dekorowaniu wasnego
ciaa i ubioru rnego rodzaju ozdobami. We wczesnym rednio-
wieczu byy to kolorowe szklane paciorki, koraliki z bursztynu
i kamieni szlachetnych, naszyjniki,
bransolety, wisiorki, zausznice (kol-
czyki), piercienie oraz tak charak-
terystyczne dla sowiaskich kobiet
kabczki skroniowe. W tym czasie
jednak biuteria bya te oznak
prestiu i pozycji spoecznej, wska-
zywaa na wiek i stan cywilny danej
osoby, pomagaa w identykowaniu
jej z okrelon grup plemienn
a nawet etniczn. Ponadto niosa
ze sob okrelone treci symbo-
liczne, nierzadko zwizane ze sfer
wierze.
W tym kontekcie, wrd ozdb
wczesnoredniowiecznych znajdo-
wanych na terenie ziem polskich,
szczeglnie ciekawie prezentuj si
niewielkich rozmiarw zawieszki, noszce w literaturze nazw
kaptorgi. Termin ten wywodzi si z jzyka tureckiego i pier-
wotnie odnosi si do prawosawnych relikwiarzy, a ozdobom
tym zosta nadany wtrnie, w wyniku przedwczesnej interpre-
tacji ich funkcji.
Kaptorgi tworz rodzaj zamknitej kapsuki, przybieraj-
cej zarys prostokta lub trapezu. Std wyrnia si dwa typy
tych przedmiotw, nazwanych
konsekwentnie: prostoktnymi
i trapezowatymi. Oba rni
si od siebie technik wyko-
nania, form konstrukcyjn,
jak i rodzajem dekoracji. Kap-
torgi prostoktne zdobione
s rnorodnymi motywami,
wykonanymi w technice fili-
granu i granulacji, oraz orna-
mentyk plastyczn w postaci
guzw i stylizowanych gwek
koskich. Powierzchnie tych
zawieszek pokrywaj nezyj-
nie uksztatowane linie faliste,
zygzakowate i omegowate,
ligranowe plecionki, spiralki,
ptelki i aurowe siateczki.
Uzupeniaj je drobniutkie
granulki ukadajce si w romby i trjkty. Rwnie guzki
formowano bardzo rnorodnie, przez co przybieray rozmaite
ksztaty okrge, owalne, czworoboczne. J ednak najbardziej
efektownie prezentuj si umieszczane na kaptorgach gurki
konikw. Ich pyszczki przylutowane s do uszka zawieszki,
przez ktre przewlekano rzemie do zawieszenia na szyi.
KAPTORGI
Przykad kunsztu wczesnoredniowiecznego zotnictwa
Zupenie inaczej przedstawia si dekoracja kaptorg trape-
zowatych. Uzyskiwano j poprzez odcinicie odpowiedniej
formy patrycy lub matrycy, w zalenoci od tego czy ornament
mia by wypuky czy wklsy. W ten sposb przednia cianka
zawieszki ukazywaa motyw zdob-
niczy, majcy posta konkretnego
przedstawienia, nawizujcego do
szeroko pojtej ikonograi wiata
Wschodu. S to wic postacie gry-
fw, lww czy ptakw, nierzadko
przeplecionych z tzw. drzewem
ycia.
Kaptorgi pojawiaj si na zie-
miach polskich najpniej w poo-
wie X wieku i obecne s do poowy
wieku XIII. Odkrywane s na r-
nych typach stanowisk wczesno-
redniowiecznych: cmentarzyskach,
grodziskach, osadach. Najczciej
jednak wchodz w skad srebrnych
skarbw siekacowych, co powodu-
je, e do naszych czasw zachowuj
si w postaci bardzo rozdrobnionej, fragmentarycznej. Kaptorgi
znane s rwnie z terenw Moraw, Czech, Rusi, Sowiaszczy-
zny poabskiej, a take Skandynawii.
Do czego mogy suy te niewielkich rozmiarw pojem-
niczki noszone na szyi? Czy byy tylko swego rodzaju ozdoba-
mi? W literaturze archeologicznej od dawna ju toczy si spr
o pochodzenie i funkcje kaptorg. Obecnie wikszo badaczy
skania si ku twierdzeniu, e
ozdoby te byy schowkami
na amulety. Pojemniczki do
noszenia amuletw znane byy
rnym kulturom ju w czasach
staroytnych. Od III wieku p.n.e.
uywane byy na pnocnych
wybrzeach Morza Czarnego,
midzy innymi w Chersonezie.
W cigu czterech pierwszych
stuleci n.e. rozpowszechniy si
w Syrii i w caej Azji Mniejszej,
skd przyswoia je sobie ludno
rodkowoazjatycka. Spotykamy
je rwnie w Italii i Egipcie
oraz we wczesnochrzecija-
skim rodowisku koptyjskim.
Nie ominy take Bizancjum,
gdzie schowki takie znane s
jeszcze w VII wieku. Przybieray one rne formy i ksztaty:
prostoktne, cylindryczne, okrge, trapezowate. Byy zdo-
bione ligranem, granulacj a niekiedy drogimi kamieniami.
Na niektrych umieszczano napisy o charakterze magicznym.
Schowki do przechowywania amuletw spotykamy w Kotlinie
Karpackiej u Awarw, a nastpnie w rodowisku madziar-
Kaptorga trapezowata ze skarbu z Borucina, pow. radzie-
jowski (wg L. Rauhuta, 1955, tab. X)
Kaptorga znaleziona w Pradze (Na Hradku; wg Europas Mitte,
2000, s. 216)
284 ALMA MATER
skim. Nieobce byy rwnie zachodniej czci Europy. Kuliste
i tarczowate metalowe pojemniczki znane s midzy innymi
z terenw nadreskich. Oglnie mona powiedzie, e w okre-
sie od V do VII wieku zawieszki o charakterze pojemniczkw
na amulety wystpuj na
obszarze od Kaukazu po
Kastyli, jednak ich po-
wizanie ze sowiaskimi
kaptorgami nie jest mo-
liwe do udowodnienia.
Pewne jest natomiast, e
zwyczaj noszenia rne-
go rodzaju amuletw by
wrd Sowian zjawiskiem
oglnie znanym i szeroko
rozpowszechnionym. Za
amulety suyy noszone
na szyi przedziurawione
ky, koci i pazury zwie-
rzt, oprawiane niekiedy
w kruszec. Znajdowane
s one do czsto na sta-
nowiskach wczesnored-
niowiecznych, takich jak choby Gdask, Wolin, Gniezno,
Kruszwica czy Opole. Przez sw ostro, ale i si zwierzt,
od ktrych pochodziy (m.in. niedwiedzia i wilka), miay
chroni waciciela przed zem. Do innych rodzajw amuletw
zaliczy naley zawieszki antropomorczne, lunule, wisiorki
brakteatowe, miniaturowe toporki i wcznie oraz motki Thora,
o ktrych wiadomo, e byy noszone przez wyznawcw skandy-
nawskiego boga burzy i piorunw Thora. Magiczn wymow
posiaday te zapewne rne rodzaje ozdb sowiaskich, takich
jak kabczki skroniowe, bransolety, piercienie czy zapinki.
Tym bardziej kaptorgi uzna
naley za przedmioty, z ktrymi
wizano okrelone dziaania
magiczne.
Moc tych zawieszek prze-
jawiaa si zapewne w ukrytej
w ich wntrzu zawartoci.
Nie zawsze jednak udao si
stwierdzi, co znajdowao si
w rodku znalezionej kaptorgi.
W schowkach odkrytych na
cmentarzyskach w Lutomiersku
(pow. pabianicki) i Opolu Gro-
szowicach zachoway si lady
nieokrelonej substancji pocho-
dzenia organicznego. Kaptorgi
z cmentarzyska w Poznaniu
rdce zawieray nasiona prosa
zwyczajnego (Panicum mi-
liaceum) lub wonicy beru
(Septaria italica). W schowku
z cmentarzyska w Strzemieszycach Wielkich (pow. dbrowski)
znajdowao si z kolei bielone ptno lniane w postaci trzech
paczuszek przewizanych sznurkiem. Analiza technologiczna
tkaniny nie przyniosa jednak adnych dodatkowych informacji
ani na temat pochodzenia, ani funkcji owych zawinitek. Wicej
danych na temat zawartoci omawianych zawieszek przynosz
znaleziska czeskie i morawskie. W wikszoci z nich znajdowa-
ne s nieokrelone substancje pochodzenia rolinnego (Debrno,
Dobromice, Dobrovz, Mlnik-Rousovice, Steheleves, Lum-
beho Zahrada grb 117).
J edynie zawarto kaptorgi
z Dobrovza udao si zi-
dentykowa jako wkna
konopii (Cannabis sativa).
W zawieszkach z Lahovic
oraz Starej Koumi zacho-
way si z kolei fragmenty
tkanin. W tej ostatniej
tkanina nosia lady krwi.
Schowki z Debrna i Kolina
kryy w sobie pozostaoci
kaolinowej glinki i uam-
ki zwglonego drzewa,
a w kaptordze odkrytej na
stanowisku Stare Msto
Na Valach znajdoway si
kawaki koci. Wyjtkow
zawarto prezentowaa
zawieszka z Lumbeho Zahrada (grb 16). Stanowiy j trzy
kawaki szklanych koralikw.
Trudno jest dzi stwierdzi, jak warto posiaday dla
wacicieli kaptorg ukryte w ich wntrzu przedmioty. By moe
miay one zapewnia ochron i przynosi szczcie, podobnie
jak u ludw azjatyckich, gdzie dawano je przede wszystkim
kobietom, zwaszcza brzemiennym, oraz dzieciom, jako najbar-
dziej naraonym na liczne choroby. To zgadzaoby si z faktem,
e kaptorgi znajdowane s jedynie w grobach kobiecych i dzie-
cicych. Tarczowate i okrge pojemniczki na amulety, bdce
w uyciu w caej Europie od
V do VII wieku, rwnie wiza
naley z kobietami.
Znaczenia rnego rodzaju
rolin i ich uytecznoci szuka
si w rdach etnogracznych,
a zwaszcza w medycynie lu-
dowej. Ma ona wszake swoje
korzenie w odwiecznej wiedzy
ludu, przekazywanej z pokole-
nia na pokolenie, ale nie mamy
pewnoci, czy mona wiza
j take z realiami wczesnego
redniowiecza. Symboliczn
moc posiaday zapewne nasiona
znajdujce si w kaptorgach
z cmentarzyska w Poznaniu
rdce. By moe nawizy-
way one do dawnych wierze
sowiaskich, przypisujcych
ziarnom szczeglne waci-
woci odnoszce si do pierwiastkw ycia. Moliwe take,
e byy ju wyrazem praktyk chrzecijaskich zwizanych ze
zmartwychwstaniem.
Amulety pochodzenia rolinnego powszechne byy wrd
mieszkacw Azji rodkowej. Wykorzystywano w tym celu
Kaptorgi z Pragi (Lumbeho Zahrada; wg Europas Mitte, 2000, s. 256)
Kaptorga z cmentarzyska w Starej Koumi (wg Europas Mitte,
2000, s. 215)
ALMA MATER 285
kawaki drewna z rnych drzew i krzeww. Ochronne znaczenie
miaa na przykad dzika ruta (Peganum hermala), ktrej pach-
nce ziarenka wkadano do pojemnicz-
kw z amuletami. Pczki zi noszono
w specjalnych woreczkach z tkaniny lub
skry, znanych rwnie z terenu Polski
(m.in. Gdask, Opole, Wrocaw), Czech
oraz z cmentarzysk ruskich. Ciekawie
interpretuje si te funkcj poamanych
paciorkw w kaptordze z cmentarzyska
Lumbeho Zahrady. Dwik, ktry wy-
woyway podczas poruszania zawieszki,
mia odstrasza ze siy.
Magiczn funkcj amuletw i ich
znaczenie najlepiej odzwierciedlaj sowa
Mikoaja z Polski, zawarte w rednio-
wiecznym dziele Antipocras: Amulety
rni si od innych lekarstw tym, e
s noszone, a nie zaywane, ale ich sia
lecznicza jest wiksza, poniewa lekarstwa maj swoj si
z ziemi, amulety za wprost z nieba, gdy gwiazdy udzielaj im
czstki swej siy.
Magiczn moc zawartoci kaptorg
potgowaa dodatkowo symboliczna
wymowa samych schowkw, przejawia-
jca si w zastosowanym do ich wyrobu
kruszcu, w formie i przede wszystkim
w zdobnictwie. W literaturze przedmio-
tu niejednokrotnie zwracano uwag na
semantyczny, a wic przedstawiajcy
okrelone treci charakter sowia-
skiej biuterii, podkrelajc zwaszcza
eskie jej aspekty, zwizane z magi
podnoci. Srebro, z ktrego wykonana
bya wikszo znanych z terenu ziem
polskich kaptorg, wizane jest z b-
stwem lunarnym o cechach eskich,
odnoszcych si do czystoci i jasnoci.
W nim zawieraa si caa moc kobieca,
symbolizowana poprzez cykliczny rytm
wiata. Sama forma kaptorgi, a wic pojemnik rwnie czony
by z moc kobiec.
Zwizek kaptorg ze sowiaskimi
wierzeniami i obyczajowoci podkrela
wyranie zdobica je dekoracja, a zwasz-
cza stylizowane postacie konikw. Ko
peni szczegln rol we wczesnored-
niowiecznej obrzdowoci sowiaskiej.
Uwaany by za zwierz szlachetne, b-
dce w bliskiej cznoci z bstwem. By
symbolem solarnym i lunarnym, a take
chtonicznym. Odzwierciedla moc so-
ca, obrazowa szybko biegu ycia
i uatwia kontakt z bstwem. Czaszki
koskie niejednokrotnie peniy funkcje
oary zakadzinowej. Znaleziono je m.in.
pod belk domu i przy legarze ulicznym
w Opolu, a take u podstawy wau w Biskupinie oraz w Gdasku.
Figurki konikw z drewna, metalu i bursztynu znajdowane s na
terenie caej Sowiaszczyzny. Motyw konia zdobi drewniane
i kociane grzebienie, a take by wanym elementem dekora-
cyjnym wielu ozdb wczesnorednio-
wiecznych. Obok kaptorg spotykany jest
zwaszcza na zausznicach znajdowanych
na terenie Czech, Moraw i Rusi. Koni-
ki peniy te funkcje samodzielnych
zawieszek, ktrym przypisywano ma-
giczne waciwoci. Przykadem moe
by chociaby bursztynowy wisiorek
z trzema koskimi gowami, znaleziony
w XI-wiecznej warstwie Wolina. Ko
jako istota uwicona powiadczony
jest w rdach pisanych dotyczcych
Sowian rugijskich, meklemburskich
i zachodniopomorskich. Prawdopodob-
nie zwierz to znajdowao si w ka-
dym waniejszym orodku kultowym,
na przykad w Radogoszczy i Arkonie
trzymano konia biaego, a w Szczecinie czarnego. Wizay si
z nimi okrelone rytuay i zabiegi wrbiarskie. W materiaach
etnogracznych wrebna rola konia powiadczona jest do XIX
wieku. Ko mia chroni czowieka i jego
dobytek oraz zapewnia mu pomylno.
W tym celu jego przedstawienie (jako
czynnik apotropeiczny) umieszczane
byo zapewne na kaptorgach.
Do zupenie wyjtkowych nale dwa
niemal identyczne schowki wykonane
z drewna i ozdobione wizerunkiem ptaka,
prawdopodobnie ora. J eden z nich zna-
leziono w Opolu, drugi w Wolinie. Ptaki
wizano z bstwem solarnym. Ich wize-
runki zdobiy ciany wity w Szcze-
cinie i Radogoszczy. Uywane byy
take w przepowiedniach i wrbiarstwie.
Z lotu ptaka odczytywano pomylno lub
klsk przyszych zamierze. By moe
wanie w tych celach apano je i oswaja-
no, na co mogyby wskazywa znalezione
w Wolinie specjalne rogowe groty o tpym zakoczeniu. Nie jest
te zapewne przypadkiem, e zawieszk z Wolina znaleziono
w rejonie pogaskiej wityni.
Jeli chodzi o pozostae motywy zdobni-
cze wystpujce na tego typu zawieszkach,
to ich symboliczny czy rytualny charakter
jest dla wspczesnych badaczy niemoliwy
do udowodnienia. Przypuszcza si jedynie,
e romb i owal nawizyway do kobiecych
ksztatw. Trjkt by odbiciem trjdzielnej
natury wiata, czcej w sobie niebo, zie-
mi i czowieka. Skierowany wierzchokiem
ku grze, stanowi mski znak solarny,
a wierzchokiem do dou znak lunarny
kobiecy. Z bstwem eskim i z wegetacj
zwizane byy generalnie wtki rolinne.
Nie moemy jednak jednoznacznie okreli,
e tak twrcy, jak i odbiorcy tych treci zdawali sobie spraw
z przypisywanego im znaczenia. Zjawisko desemantyzacji,
Kaptorga przedstawiajca gryfa ze skarbu z Che-
ma Drezdeneckiego, pow. Strzelce Krajeskie (wg
H. Segera, 1929, Abb. 276)
Kaptorga z cmentarzyska w Opolu Groszowicach
(wg E. Holc, 2005, s. 106)
Kaptorga ze skarbu z Biskupina, pow. niski
(wg W. Hensla, 1987, s. 549)
286 ALMA MATER
a wic zatracania wiadomoci wymowy
odpowiednich wtkw zdobniczych, mogo
te narasta w cigu wczesnego rednio-
wiecza wraz z postpujc chrystianizacj
coraz szerszych mas ludnoci. W zwizku
z tym cz ozdb moga te otrzyma nowe
funkcje. Niewykluczone, e tak mogo by
w przypadku kaptorg trapezowatych, ktre
przejmoway na siebie rol zawieszek o cha-
rakterze chrzecijaskim.
Nie da si rwnie ukry, e kaptorgi
musiay by przedmiotami o znacznej
wartoci i obok swych funkcji o charakte-
rze magicznym, zwizanym ze sowiask
obyczajowoci, speniay te funkcje re-
prezentacyjne i byy wyrnikiem pozycji
spoecznej. Na cmentarzyskach kaptorgi wystpuj przewanie
w bogato wyposaonych grobach. Pochowane w nich kobiety
zdobia wysokiej jakoci biuteria
kabczki skroniowe, piercienie
a przede wszystkim wspaniae kolie
ze srebrnymi, szklanymi i burszty-
nowymi koralikami, a nierzadko pa-
ciorkami z pszlachetnych kamieni.
Kaptorgi peniy w tych naszyjnikach
rol centralnej zawieszki. Kobiety te
musiay cieszy si w swojej wspl-
nocie do wysok pozycj spoecz-
n, na tak luksusow ozdob nie
kady bowiem mg sobie pozwoli.
Biedniejsza ludno uywaa po-
jemniczkw wykonanych z tkaniny,
skry lub drewna.
Wczesnoredniowieczne kaptorgi
byy te wyrobami o duej wartoci artystycznej. Zdobice je
motywy cechuje niezwyka staranno wykona-
nia oraz pomysowo w doborze kompozycji.
Praktycznie nie s znane dwie takie same
zawieszki. Kada wyrnia si odmiennym
rodzajem dekoracji. Byby to jeszcze jeden
dowd na to, e kaptorgi nie byy produktem
masowym, ale by moe wykonywano je na
specjalne zamwienie. Nic wic dziwnego, e
zalicza si je do najwybitniejszych osigni
wczesnoredniowiecznych zotnikw.
Ozdoby w typie schowkw, zdobione or-
namentyk w technice ligranu i granulacji,
przetrway wrd niektrych mieszkacw
Azji do dnia dzisiejszego. W wikszoci zatra-
ciy one sw moc amuletw, ale nadal chtnie noszone s przez
kobiety. Spotyka si je midzy innymi wrd mieszkanek Syrii,
Iranu, Afganistanu a nawet Indii.
Agata Sztyber
L I T E R A T U R A
M. Dekwna, E. Stattler, Wczesnoredniowieczny skarb srebrny z Sejkowic, pow. Gostynin,
Wrocaw Warszawa Krakw 1959.
M. Dekwna, Ozdoby i srebro lane, [w:] M. Dekwna, J . Reyman, S. Suchodolski, Wczes-
noredniowieczny skarb srebrny z Zalesia, pow. Supca, Wrocaw Warszawa Krakw
Gdask 1974, s. 45147.
W. Duczko, Slavic Silver Jewellery from the Viking Period, Uppsala 1972.
Europas Mitte um 1000, red. A. Wieczorek, H.M. Hinz, Stutt-
gart 2000.
W. Filipowiak, Sowiaskie wierzenia pogaskie u ujcia Odry,
[w:] Wierzenia przedchrzecijaskie na ziemiach polskich, red.
M. Kwapiski, H. Pancer, Gdask 1993, s. 1955.
I. Gabriel, Schatz von Gnezdovo, [w:] Otto der Grosse. Magde-
burg und Europa, Katalog, Band 2, Mainz 2001, s. 531533.
E. Gssowska, Bizancjum a ziemie pnocno-zachodnioso-
wiaskie we wczesnym redniowieczu. Studium archeologiczne,
Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1979.
A. Gupieniec, T.iR. Kiersznowscy, Wczesnoredniowieczne
skarby srebrne z Polski rodkowej, Mazowsza i Podlasia,
Wrocaw Warszawa Krakw 1965.
M. Haisig, Wczesnoredniowieczne skarby srebrne ze lska,
[w:] M. Haisig, R. Kiersnowski, J . Reyman, Wczesnorednio-
wieczne skarby srebrne z Maopolski, lska, Warmii i Mazur,
Wrocaw Warszawa Krakw 1966.
W. Hensel, Szkice wczesnodziejowe. Cz V. Do dyskusji nad
genez polskiej kultury artystycznej, Slavia Antiqua, t. 11,
1964, s. 143149; Szkice wczesnodziejowe. Cz VII. Z bada
nad funkcj motywu binoklowatego, Slavia Antiqua, t. 13,
1966, s. 143149; O magicznej funkcji wczesnoredniowiecznych kabczkw skroniowych,
SlaviaAntiqua, t. 16, 1969, s. 243251; Sowiaszczyzna wczesnoredniowieczna, wyd. 4,
Warszawa 1987.
E. Holc, Opole-Groszowice, [w:] Skarby ziemi wydarte.
Grny lsk i Pogranicze, Katowice 2005.
J . J agu, Uwagi na temat wymowy magicznej rednio-
wiecznych amuletw i ozdb na ziemiach polskich,
Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska,
Sectio F, Historia, vol. 58, s. 724, Lublin 2003.
R. J akimowicz, O pochodzeniu ozdb srebrnych znaj-
dowanych w skarbach wczesnohistorycznych, Wiado-
moci Archeologiczne, t. 12, 1933, s. 103131.
T. i R. Kiersznowscy, Wczesnoredniowieczne skarby
srebrne z Pomorza, Warszawa Wrocaw 1959.
R. Kiersznowski, Wczesnoredniowieczne skarby srebr-
ne z Poabia, Wrocaw Warszawa Krakw 1964.
Kihil-Byczko, W sprawie pochodzenia i funkcji kaptorg
trapezowatych, [w:] I Midzynarodowy Kongres Archeo-
logii Sowiaskiej, t. 5, 1970, s. 423428.
G.F. Korzuchina, Russkie klady, Moskva Leningrad
1954.
J. Kostrzewski, O pochodzeniu ozdb srebrnych z polskich
skarbw wczesnoredniowiecznych, SlaviaAntiqua,
t. 9, 1962, s. 139211.
H. Kka-Krenz, Biuteria pnocno-zachodniosowiaska we wczesnym redniowieczu, Pozna
1993.
H. Kka-Krenz, P. Pawlak, A. Sikorski, Grb kobiety z wczesno-
redniowiecznego cmentarzyska szkieletowego w Poznaniu rdce
(Przyczynek do interpretacji funkcjonalnej kaptorg), FoliaPraehi-
storicaPosnaniensia, t. 7, 1995, s. 281294.
B. Lepwna, Materialne przejawy wierze ludnoci Gdaska w XXIII
w., PomeraniaAntiqua, t. 10, 1981, s. 169199.
S. Nosek, Amulety, [w:] sownik staroytnoci Sowiaskich, t. 1, red.
W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spawiski, Wrocaw Krakw
1961, s. 22.
D. Penkala, Amulety w kulturze rodkowego i pnocnego Afganistanu,
[w:] Kulturai yciespoeczneAzji rodkowej, red. Z. Jasienica,
Pozna 1983.
Z. Rajewski, Zagadnienie zotnictwa wczesnoredniowiecznego na
ziemiach polskich, Wiadomoci Archeologiczne, t. 20, 1954, s. 321;
Ko w wierzeniach u Sowian wczesnoredniowiecznych, Wiadomo-
ci Archeologiczne, t. 39, z. 4, 1974, s. 516521.
L. Rauhut, Wczesnoredniowieczny skarb ze wsi Borucin, pow.
Aleksandrw Kujawski, [w:] Wiadomoci Archeologiczne, t. 22,
1954, s. 5564.
H. Seger, Schlesischen Silberfunde der spt-slawischen Zeit, Altschlesien, t. 2, 1929,
s. 129161.
E. Stattler, Kontakty handlowe ludnoci wczesnopolskiej z krajami arabskimi we wczesnym
redniowieczu (IXXI w.), SlaviaAntiqua, t. 13, 1966, s. 199267.
I. Stefan, Kaptorgy: pokus o kontextuln analzu, StudiaMediaevaliaPragensia, t. 5, 2005,
s. 2160.
J. laski, S. Tabaczyski, Wczesnoredniowieczne skarby srebrne Wielkopolski, Warszawa
Wrocaw 1959.
S. Tabaczyski, Z bada nad wczesnoredniowiecznymi skarbami srebrnymi Wielkopolski,
Warszawa Wrocaw 1958.
T. Vida, Frhmittelalterliche Scheiben und kugelfrmige Amulettkapseln zwischen Kaukasus, Ka-
stilien und Picardie, Bericht der Rmisch-GermanischeKomision, t. 76, 1995, s. 219291.
Jedna z czterech kaptorg wchodzcych
w skad skarbu z Chema Drezdeneckiego,
(wg H. Segera, 1929, Abb. 276)
Drewniana kaptorga z Opola z wyrytym wizerunkiem ora
(wg Szwarca-Bronikowskiego, 1997, s. 193)
Wspczesna kaptorga z Indii
U
.

S
o
c
h
a