Andrzej Kostoowski

Miasto wystaw
Tradycje wystawowe Wrocawia s niebagatelne. Ju rok po otwarciu
synnej Wielkiej Wystawy Przemysu Wszystkich Narodw w gigan-
tycznym szklanym domu w Londynie Times donosi: Za przyka-
dem Crystal Palace chce pj lsk, gdzie niebawem zostanie otwarta
pod szklanym dachem ekspozycja lskich wytwrcw
2
. I faktycznie,
w 1852 roku tumy przybyway do miasta nad Odr na lsk Wysta-
w Przemysow (Schlesische Industrie-Ausstellung), ktra miecia
si co prawda w znacznie mniejszym pawilonie ni ten londyski, ale
jednak te krysztaowym, zaprojektowanym przez Karla Studta
3
. Dla
zwiedzajcych atrakcj by m.in. kocio parowy uruchamiajcy maszy-
ny wystawy
4
. Jazgot musia by duy, ale publiczno wwczas uwiel-
biaa lokomobile, kby pary, kominy fabryczne itd. W 2 poowie XIX w.
systematycznie organizowano we Wrocawiu due wystawy. Szklany
pawilon dla ekspozycji w 1857 roku opracowa Studt wraz z Theodorem
Milczewskim i (prawdopodobnie) Juliusem von Roux
5
. Ale by on nieste-
ty nietrway i now ekspozycj lsk Wystaw Rzemiosa i Przemysu
(Schlesische Gewerbe- und Industrie-Ausstellung) otwarto w 1881 roku
w spektakularnym gmachu z kopuami oraz w jego ogrodowym otocze-
niu (wg projektu sygnowanego przez Karla Schmidta). Wrd 19 grup
tematycznych, poza machinami, nie zabrako tam: poligrafi i precjo-
zw, porcelany, zotnictwa i starodrukw, a nawet... mumii z apteki Pod
Murzynem
6
. Ostatni z wielkich lskich wystaw rzemiosa i przemy-
su projektowali: Karl Grosser, Hermann Wahlich i Hans Poelzig. Dwaj
pierwsi, w liniach secesji, wydobyli motywy baniowe, egzotyczne czy
Biegi z przeszkodami
Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948)
i Wrocaw Moje Miasto (2000)
1
/69/
1
Niniejszy artyku jest pierwsz czci
zamierzonego tekstu i by czciowo re-
ferowany na Spotkaniu Dyskusyjnym po-
wiconym WZO 28 padziernika 2008 r.
w Akademii Sztuk Piknych we Wroca-
wiu. Przedstawione zostay tu wybrane
problemy artystycznego znaczenia oma-
wianych wystaw. W drugiej czci pragn
przedstawi dodatkowe dokumentacje
i analizy.
2
The Times, 13 marca 1852. Cyt. za:
N. Davies i R. Moorhouse, Mikrokosmos.
Portret miasta rodkowoeuropejskiego.
Vratislavia. Breslau. Wrocaw, Krakw
2002, s. 251.
3
M. Zwierz, Dziewitnastowieczne
wystawy rzemiosa i przemysu we
Wrocawiu, [w:] J. Ilkosz i B. Stoertkuhl,
Hans Poelzig we Wrocawiu. Architektu-
ra i sztuka 1900-1916, Wrocaw 2000,
s. 309.
4
Ibidem, s. 312.
5
Ibidem, s. 313.
6
Ibidem, s. 319.

il. 1 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,

ujcie wystawy z gry, fot. Micha
Jdrzejewski
germaskie. Natomiast Poelzig pokaza m.in. przyszociowy projekt
w stylu domu wiejskiego (Landhausstil) z prostymi, geometrycznymi
formami i porzuci ju manier historyzmu czy secesji
7
.
Powyej wymienione ekspozycje formowano w poudniowej czci
miasta. Na kolejn du wystaw przeznaczono zupenie inne tereny,
za Odr na Szczytnikach. Od 1908 roku rozwijaj si tam plany godnej
stolicy duej prowincji, prawdziwie wielkiej wystawy upamitniajcej
w 1913 roku stulecie wyzwolenia spoecznoci tych ziem z zamtw wo-
jennych. Wraz z wystaw zaplanowano wybudowanie duej hali. Zamiar
nie bez trudnoci zorganizowano, a zaprojektowana przez Maksa Berga
hala z elbetonow konstrukcj staa si arcydzieem do dzi bdcym
chlub miasta nad Odr. Wybitny historyk Nikolaus Pevsner napisa, e
architekt stworzy dzieo szlachetne i monumentalne, nie kryjc przy
tym miaoci swej konstrukcji
8
. Kilkakrotnie omawiana monografcz-
nie, zyskaa Hala Stulecia wybitn i szczegow analiz w opracowaniu
Jerzego Ilkosza
9
. Sama Wystawa Stulecia (1913) wrd do najdrobniej-
szych szczegw dopracowanych elementw ekspozycji historii, sztuki
i ogrodw obja te wane dzieo trwaej architektury, jakim sta si
zaprojektowany przez Hansa Poelziga Pawilon Wystawy Historycznej
(Pawilon Czterech Kopu). W 1924 roku zrealizowana zostaa jeszcze
wedug projektw Berga nowa Hala Targw i kryty dachem-stropem,
poprzedzajcy Hal Stulecia, Dziedziniec ze smuk kolumnad.
Na tych terenach, poszerzonych wzorcowym osiedlem trwaych bu-
dowli, urzdzono w 1929 roku wystaw o wielkim znaczeniu w historii
sztuki XX w., jak bya WuWA (Mieszkanie i miejsce pracy Woh-
nung Und Werkraum Ausstellung) przygotowana pod kierunkiem
Adolfa Radinga i Heinricha Lauterbacha. Szczeglnie ciekawe s infor-
macje o tym, e na znakomitej WuWA pokazano m.in. projekt Warszaw-
skiej Spdzielni Mieszkaniowej, ktrej wspautorem by Szymon
Syrkus, a uczestnikiem jego zespou by in. Stanisaw Hempel, twrca
m.in. pniejszej iglicy Wystawy Ziem Odzyskanych
10
. Ten wystawo-
wy entuzjazm przygas w latach trzydziestych, co byo nie bez zwizku
z przejciem wadzy w miecie przez narodowych socjalistw. Zaczy
si smutne wydarzenia. ydowskim ssiadom, yjcym dotd we Wroc-
awiu w relatywnie niezej symbiozie z niemieckimi mieszkacami,
ale te i inicjatorom wielu dziaa w sferze kultury (w tym take archi-
tektury wystaw oraz targw), zgotowali nazici w latach trzydziestych
pogromy i konkwiskaty. Zamiast kontynuowa budow krysztaowych
pawilonw, hitlerowcy spalili w 1938 r. synagog Na Wygonie, a demolu-
jc witryny i wystawy sklepw, zrealizowali upiorn Kristalnacht (noc
krysztaow z tysicy rozbitych szyb). Mimo odsunicia od gwnych
zamwie kojarzonych z ydokomun pionierw modernizmu (gw-
nie przecie Aryjczykw), ich kontynuatorzy, wsppracujc ju z na-
zistami, w gruncie rzeczy dalej tworzyli nowoczesn architektur
11
na
potrzeby imprez masowych i wystaw. Ucze Berga, Richard Konwiarz,
wznis w kompleksie wystawowym Hal Pastw, w ktrej w maju 1939
roku w ramach targw midzynarodowych wystawiaa m.in. i Polska.
/70/
Quart Nr 1(11)/2009
7
B. Stoertkuhl, Reforma i nowatorstwo.
Budowle wystawowe Hansa Poelziga we
Wrocawiu (1904) i Poznaniu (1911), [w:]
J. Ilkosz i B. Stoerkuhl, Hans Poelzig...,
op. cit., s. 341.
8
N. Pevsner, Pionierzy wspczesnoci.
Od Williama Morrisa do Waltera Gropiusa,
Warszawa 1978, s. 208.
9
J. Ilkosz, Hala Stulecia i Tereny Wysta-
wowe we Wrocawiu dzieo Maksa Ber-
ga, Wrocaw 2005. Od lat siedemdziesi-
tych problematyk Hali zajmowa si
E. Niemczyk, patrz np.: E. Niemczyk,
Hala Ludowa we Wrocawiu, Wrocaw
1997.
10
S. Lose, Sw kilka o architekturze,
[w:] Wrocaw Moje Miasto. Dokumentacja,
materiay i komentarze Wystawy Moje
Miasto zorganizowanej staraniem Urz-
du Miejskiego Wrocawia w dniach 5.06-
25.09.2000 r., red. D. Dziedzic, Wrocaw
2001, s. 27.
11
J. Dobesz, Architektura wrocawskiego
modernizmu, Odra, 1995, nr 1, s. 65-
68. Autor ten uwaa, e dzie Heinricha
Konwiarza, ucznia Berga, nie mona zali-
czy do architektury hitlerowskiej i e s
one w duchu modernizmu.

/71/
Trudne narodziny nowej ekspozycji
Nawet po 1945 roku, mimo gigantycznego zrujnowania miasta i przy
cakowitej wymianie mieszkacw (dawnych Niemcw) na przybyszw
z rnych stron (gwnie Polakw, ale te i reprezentantw innych na-
rodowoci), nie przestay oddziaywa duchy Berga i modernizmu. Przy
szczliwym zrzdzeniu losu sama Hala nie zostaa bardzo zniszczo-
na, a z obiektw w jej otoczeniu nie nadaway si do odbudowy jedy-
nie: Hala Targw oraz zadaszenie Dziedzica. I od pierwszych niemal
miesicy swej wadzy polska administracja analizowaa moliwoci
nowych ekspozycji na terenach wystawowych za Odr
12
. Jako rezultat
wielu nadzwyczajnych wysikw i rnorodnych ustpstw na rzecz uza-
lenionych od ZSRR komunistycznych wadz krajowych i lokalnych,
midzy 21 lipca i 31 padziernika 1948 roku, zostaa otwarta na tere-
nach ekspozycyjnych nie gorsza od przedwojennych wielka Wystawa
Ziem Odzyskanych. Mimo wybitnie propagandowego charakteru miaa
ona duo uderzajco oryginalnych fragmentw, na ktre zwrcili uwag
opisujcy t ekspozycj autorzy polscy i zagraniczni
13
. A byy to gwnie
propozycje takich rozwiza z zakresu sztuki wystawiennictwa, ktre
wybiegay w przyszo, w przedziwny sposb korespondujc z sam
modernistyczn tradycj miejsca w obszarze targowo-imprezowym
z wielk hal Berga i mniejszym pawilonem Poelziga.
Ju od przeomu 1945 i 1946 roku snuto plany organizacji corocznych
Targw Wrocawskich, w ktrych istniayby nawizania do imprez han-
dlowych, jakie odbyway si w przedwojennym Lwowie
14
. Taka konty-
nuacja byaby naturalna z dwch wzgldw: po pierwsze, w powojen-
nym Wrocawiu zamieszkaa dua grupa wywodzca si z dawnej elity
galicyjskiego miasta, a po drugie, Lww mia podobnie jak Wrocaw
znaczce tradycje wystaw sawnych na poudniowo-wschodnich zie-
miach dawnej Polski (z inicjujcym znaczeniem synnej Wystawy Kra-
jowej w 1894 roku). T ide (niepoprawn jednak z punktu widzenia co-
raz wyraniejszego hamowania wszelkich nawiza do sytuacji przed-
wojennej Polski) szybko zastpiono hasem Targw lskich. Wobec
trudnoci w uzgodnieniu wsplnej polityki z Katowicami debatowano
we Wrocawiu nad spk zajmujc si jedynie Targami Dolnolski-
mi, przy zaoeniu, e moe uda si potem utworzy wsplne lskie
Towarzystwo Wystaw i Targw. 20 maja 1947 r. powstaje we Wrocawiu
Komitet Miejski pod przewodnictwem nowego prezydenta miasta Bro-
nisawa Kupczyskiego, ktrego zadaniem miaaby sta si organizacja
jesiennych targw
15
. Jednake pynce z gry, od strony rzdu, decyzje,
wyranie wskazyway na to, e w piastowskim miecie nad Odr win-
na powsta wystawa ukazujca osignicia w zagospodarowaniu ziem
zachodnich i pnocnych, nazywanych teraz ofcjalnie Ziemiami Odzy-
skanymi. Cho pretensje do wystawy o zblionym charakterze zgasza
Pozna (z wan tradycj Powszechnej Wystawy Krajowej z 1929 roku),
rozwijajcy si ju od 1946 roku prbny projekt wystawy Ziemie Odzy-
skane w dwa lata po wojnie
16
sta si punktem wyjcia do dyskusji nad
ekspozycj, do ktrej zdaniem wadz najlepiej pasowaby jednak Wroc-
Andrzej Kostoowski / Biegi z przeszkodami. Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948) i Wrocaw Moje Miasto (2000)
12
Patrz: Pismo ministra Informacji i Pro-
pagandy do premiera z 23 sierpnia 1945,
AAN, Urzd Rady Ministrw 5/316.
13
Jeszcze w czasie trwania wystawy lub
te tu po jej zamkniciu opublikowano
kilka artykuw odnoszcych si do WZO
jako osignicia sztuki wystawienniczej.
W Anglii pisa o niej krytyk architektury
M. Richards (patrz wzmianka: S. Za-
mecznik, Sztuka przestrzeni, Projekt,
1961, nr 2/24). Z prasy polskiej wymieni
mona: J. Hryniewiecki, Zamwienie
spoeczne na krtki termin, Architek-
tura, r. 2, 1948, nr 5; J. Lenica, Zagad-
nienia plastyczne WZO, Odrodzenie, nr.
5, 1948, nr 37; M. Jassem i J. Minorski,
Wystawa Ziem Odzyskanych we Wroca-
wiu, Architektura, r. 2, 1948, nr 10.
14
J. Tyszkiewicz, Sto wielkich dni Wroc-
awia. Wystawa Ziem Odzyskanych we
Wrocawiu a propaganda polityczna Ziem
Zachodnich i Pnocnych w latach 1945-
1948, Wrocaw 1997, s. 86.
15
Ibidem, s. 89.
16
J. Tyszkiewicz, Projekt zorganizo-
wania we Wrocawiu wystawy Ziemie
Odzyskane w dwa lata po wojnie, lski
Kwartalnik Historyczny Sobtka, r. 1995,
nr 1-2, s. 75-76.

/72/
aw, ale ktrej nie zrealizowano m.in. ze wzgldw fnansowych. Teraz
sugestie rzdowe wspieray fuzj wczeniejszych zamierze, co zmieni-
o w sposb oczywisty kierunek dziaa Komitetu Miejskiego i utrwa-
lio decyzj, aby na obszarze dawnej Wystawy Stulecia i przylegych
terenw a po Odr zorganizowa w 1948 roku propagandowo wan
Wystaw Ziem Odzyskanych. Po wielu spotkaniach, naradach i dysku-
sjach a take do wyranych sporach o dominacj oraz z koniecznym
podporzdkowaniem si dyktatowi PPR i rzdu, ju we wrzeniu 1947 r.
mianowano Komisarza Rzdu ds. WZO oraz uformowano nieformalny
Komitet cisy Wystawy, ktry od stycznia 1948 roku obradowa w posze-
rzonym skadzie. Wadze partyjne i rzdowe od samego pocztku inge-
roway i jeszcze w ostatniej chwili dodaway suszne akcenty, co miao
m.in. zwizek z rywalizacj w PPR i z koniecznoci podporzdkowy-
wania si decyzjom Moskwy w kontekcie sytuacji midzynarodowej,
wyranie ju u progu zimnej wojny. Akcjom typu blokada Berlina przez
wojska Armii Czerwonej towarzyszya krzykliwa frazeologia o deniu
do pokoju. Dla niemal gotowej wystawy istotna bya tzw. weryfkacja
polityczna przeprowadzona przez przedstawicieli partii politycznych
dnia 12 lipca 1948, w wyniku ktrej zwrcono uwag na wady ideolo-
giczne dotychczasowego ukadu ekspozycji w czci problemowej. Ko-
misja Weryfkacyjna wytkna co najmniej 4 wady: sabo uwypuklona
rola armii radzieckiej w wyzwalaniu Ziem Odzyskanych, bdne poka-
zanie relacji Polska Niemcy, pozytywna ocena rolnictwa indywidual-
nego, mao podkrelona rola PPR
17
. W wyniku korekt Hal Stulecia
(Ludow) naadowano susznymi sloganami w przedsionku i dziale
Czowiek, a w samej rotundzie powieszono cytaty z wypowiedzi Jzefa
Stalina. W Pawilonie Czterech Kopu, m.in. w dziale Wgiel, dodano
Quart Nr 1(11)/2009
17
J. Tyszkiewicz, Sto wielkich dni
Wrocawia..., op. cit., s. 121.

il. 2 Wystawa Ziem Odzyskanych

ujcie topografczne Strefy A,
(za: Sowo Polskie, 1948, Nr 199)
/73/
sztandary zwizkw zawodowych. W dziale Rolnictwo i Wyywienie
weryfkacj przeprowadzano trzykrotnie. Szczeglna represja dotkna
specjalnie przygotowany pawilon ydowski, poniewa na dwa tygo-
dnie przed otwarciem zosta on cakowicie usunity, co nastpio ju po
jego skompletowaniu i wizycie w nim inspekcyjnej delegacji wysokie-
go szczebla, w skadzie ktrej mia znajdowa si szef wrocawskiego
Urzdu Bezpieczestwa i nieokrelony radziecki doradca
18
. W innych
miejscach usuwano dalsze tzw. nieprawidowoci, a wszystko razem
doprowadzio do tego, e ostateczny termin otwarcia przesunito o 6 dni
i wyznaczono jako jego dat 21 lipca 1948 roku
19
.
W Komitecie Wystawy cay czas istotn rol odgrywa Jerzy Hrynie-
wiecki uznawany przez wadze autorytet, znakomity architekt i, co
najwaniejsze, inteligentny znawca aktualnych zagadnie wystawien-
niczych w rnych krajach. Ale wobec dyktatu wadz i bezpieki nie
przeciwstawia si wtrtom, cho zmiany byy bolesne. Zamiast ukadu
prostego i modernistycznego w Pawilonie Czterech Kopu miejscami
pojawio si zbyt duo tekstw i propagandowej papki. Ale mona so-
bie wyobrazi (wynika to te z zapisw archiwalnych), e milczc przy
tzw. weryfkacji, Hryniewiecki chcia ratowa oglny ukad przestrzen-
ny, gwnie Strefy A. Musia take okrela stanowisko odmienne ni
Ptaszycki, dla ktrego cay Wrocaw mgby stanowi przestrze ekspo-
zycji. Na szczcie inni nie podzielali takiego punktu widzenia. Jedno-
czenie, jak wynika z dyskusji o ksztacie wystawy, Hryniewiecki prag-
n ograniczy ekspozycj jedynie do czci problemowej i nie chcia po-
cztkowo w ogle wcza w jej obrb Hali Stulecia, uwaajc, e ogrom
arcydziea Berga moe przytoczy wizualnie cae otoczenie
20
. Nie posu-
chano go jednak i wystaw poszerzono znacznie ku Odrze. Sam Hal
potraktowano jako wan przestrze propagandow, cho jednoczenie
jej prusk architektur traktowano nieprzychylnie i utrzymywano, e
ekspozycja j oywi. W jednym z typowych tekstw gazetowych z tego
czasu czytamy, i po wejciu na wystaw zwiedzajcych wita strzelista
iglica, ktra przecina brzydot Hali Ludowej
21
. Jako osoba od jesieni
1947 roku cay czas odpowiedzialna za wizualny ksztat ekspozycji, w jej
katalogu ofcjalnym zosta Hryniewiecki okrelony jako Przewodni-
czcy Komisji Realizacyjno-Artystycznej
22
. To w duej mierzej on by
gwnym inicjatorem takich koncepcji architektoniczno-propagando-
wych WZO (czyli tego, co sam okreli jako jzyk wystawy
23
), w ra-
mach ktrych zamiast kolumn cyfr statystycznych czy wykresw na-
ley dziaa ekspresj wntrz, wymow dziea sztuki lub autentyzmem
wybranego i specjalnie pokazanego eksponatu
24
. Jest w tym zdaniu
wane zaoenie tego, e obok architektury i eksponowanych przedmio-
tw na Wystawie winny odegra du rol starannie wybrane rzeby,
obrazy czy grafki wyrnionych artystw. I rzeczywicie. Niezalenie
od nieustannych naciskw komunistycznych wadz na ukad tematw
do prac przy artystycznym ksztacie ekspozycji zatrudniono wielu zna-
nych twrcw, a u innych prace specjalnie zamwiono. Ponadto sprowa-
dzono gotowe ju dziea niektrych szczeglnie wyrnionych postaci.
Andrzej Kostoowski / Biegi z przeszkodami. Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948) i Wrocaw Moje Miasto (2000)
18
Ibidem, s. 115. Na ten temat pisaa
te: B. Szaynok, Dzieje pawilonu y-
dowskiego, Odra, 1966, nr 4, s. 21-23.
19
J. Tyszkiewicz, Sto wielkich dni
Wrocawia..., op. cit.,, s. 122.
20
Ibidem, s. 104.
21
L. Goliski, Cuda od ktrych si
w gowie krci, Sowo Polskie, 1948,
nr 199.
22
Katalog ofcjalny Wystawy Ziem Odzys-
kanych, Wrocaw 1948, s. 23.
23
J. Hryniewiecki, Jzyk wystawy, [w:]
Katalog ofcjalny, op. cit., s. 19-23.
24
Ibidem, s. 19.

/74/
Quart Nr 1(11)/2009
A trzeba te zauway z jednej strony niezwyky entuzjazm miejscowe-
go spoeczestwa (z widoczn wci jeszcze sfer wolnej przedsibior-
czoci), co zaowocowao w niektrych ciekawych inwencjach aranacji.
Z drugiej za odnotowa naley to, e w najbardziej aktywnych w tam-
tym czasie rodowiskach twrczych (t.j. tych, ktre czynnie wczyy
si w dziaania na rzecz WZO we Wrocawiu) w architekturze triumfo-
wa modernizm, a w sztukach plastycznych dominoway: postimpre-
sjonizm, jak te realizm nowoczesny lub ten bdcy kontynuacj hi-
storycznych stylizacji ukaszowcw oraz abstrakcja. Cho wadze ju
teraz chtnie widziayby wizerunki ludzi pracy czy wyobraenia nie-
wzruszonej przyjani z ZSRR (na WZO wepchn pewn ilo takich
deklaratywnych knotw), to jednak jeszcze nie w 1948, a dopiero za rok
nurty poza socrealizmem odsuwane bd jako nieprawomylne. Na
razie panowaa w sztuce relatywna swoboda. A w zaoeniu wyjciowym
wizualizacji wystawy na zewntrz pawilonw i w ich wntrzach zdecy-
dowano si pokaza nie tylko dziea niekoniecznie podporzdkowane
rygorom tematw, ale te z moliwoci posuenia si ca gam form.
Hryniewiecki pisa: Jzyk wystawy jest rnorodny. Przemawiaj do
widza zarwno dziea malarskie, rzebiarskie wszelkich kierunkw ar-
tystycznych (podkrelenie moje A.K.) jak te flm, fotografa i kompo-
zycje grafczne
25
. A ta rnorodno form i mediw staa si zreszt
atutem WZO.
Wystawa w miecie
Mona wymieni ponad sto nazwisk profesjonalnych artystw i archi-
tektw, aktywnych w formowaniu pawilonw i terenw wystawowych
bd te obecnych poprzez eksponowane prace. Byy tam zrealizowane
projekty czy te pokazane dziea: Tadeusza Brzozy, Jana Cybisa, Apo-
linarego Czepelewskiego, Konstantego Danko, Stanisawa Dawskiego,
Juliusza Dumnickiego, Xawerego Dunikowskiego, Michaa Filipowicza,
Karola Stobieckiego, Jana Granowskiego, Chaima Hanfta, Tadeusza
Hempla, T. Herburta, Jerzego Hryniewieckiego, Stanisawa Jankow-
skiego, Jerzego Jarnuszkiewicza, Michaa Jassema, Aleksandra Jdrze-
jewskiego, Wadysawa Kamiskiego, Jana Knothe, Mikoaja Kokozo-
wa, Wiesawa Lange, Marka Leykama, Eryka Lipiskiego, Antoniego
Mehla, Antoniego Michalaka, Borysa Michaowskiego, T. Pawlucia, Sta-
nisawa Pkalskiego, Jadwigi Przeradzkiej, Anny Ptaszyckiej, Tadeusza
Ptaszyckiego, Jerzego Romaskiego, Leona Rozpdowskiego, Adama
Siemaszko, Adama Smolany, Jana Sokoowskiego, Jerzego Staniszkisa,
Henryka Staewskiego, Wadysawa Strzemiskiego, Henryka Toma-
szewskiego, Bogdana Urbanowicza, Czesawa Wielhorskiego, Andrzeja
Willa, Jerzego Wolffa, Stanisawa i Wojciecha Zamecznikw Tadeusza
Zieliskiego
26
.
Aktywno duej grupy artystw, wspdziaajcych z Hryniewie-
ckim, ewoluowaa pod koniec 1947 i na pocztku 1948 roku. Powstaway
rozliczne projekty (czasem niezrealizowane), a potem konkretne ju pa-
25
Ibidem.
26
Do tej subiektywnie skrconej listy
doczy mona jeszcze nazwiska twr-
cw takich jak: Jerzy Bandura, Marian
Barski, Antoni Bias, Janusz i Tadeusz
Baejowscy, Dobrosaw Czajka, Micha
Gliski, Kazimierz Husarski, Marian
Stanisaw Jaeschke, Tadeusz Kokietek,
Jan obodzki, Stanisaw uckiewicz,
R. ukianow, Elwira i Jerzy Mazurczy-
kowie, Mazurek, Jerzy Oplustil, Wodzi-
mierz Padlewski, Mieczysaw Paweko,
Maksymilian Potrawiak, S. Porbowicz,
Reif, Marian Stpie, J. Szabowski,
A. i T. Uniejowscy.

/75/
wilony i wizualne ich uzupenienia. Wyjciowa idea wystawy w gruncie
rzeczy podsumowywaa polski neo-NEP, czyli do udany 3-letni Plan
Odbudowy (z nieco skryt, ale wyrazist rol wielkiego wizjonera Euge-
niusza Kwiatkowskiego). Bardziej widoczni byli, cho powoli ju odsu-
wani: minister Ziem Odzyskanych Wadysaw Gomuka oraz dziaajcy
z wyobrani i na rzecz swojego miasta prezydent Wrocawia Bronisaw
Kupczyski. W koncepcji organizatorw przyjto do racjonaln pro-
stot form, funkcjonalne uksztatowanie tematw, a take entuzjazm
przedstawicieli miejscowego drobnego przemysu i rzemiosa, ktrych
inicjatywy (na razie) do pewnego stopnia wczano, gdy w systemie
mieszanej gospodarki nie byli niszczeni. Gwny ukad projektw by
oparty na logicznym i praktycznym podziale na 3 czci. Obszar z daw-
nymi budowlami wystawowymi okrelono jako Stref A, czyli Wysta-
w Problemow. Przestrzeni wielu konstruowanych na nowo rnej
wielkoci pawilonw i kioskw nadano nazw Strefy B Wystawy Spo-
eczno-Gospodarczej z rozwizaniami handlowo-rekreacyjnymi. Nato-
miast jako Stref C potraktowano nieistniejcy ju Plac Modzieowy,
Andrzej Kostoowski / Biegi z przeszkodami. Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948) i Wrocaw Moje Miasto (2000)
il. 3 Wystawa Ziem Odzyskanych, wi-
dok na Dziedziniec z Iglic, ukami
i Wie 1000 wiader, ukad wg. projek-
tu Marka Leykama, fot. Muzeum Naro-
dowe we Wrocawiu
/76/
a w pewnym sensie cay odgruzowujcy si Wrocaw. Ukad ten zosta
w zasadzie utrzymany, cho otrzyma wiele dodatkw i propagandowych
uzupenie oraz sloganw. Wystaw Problemow okrelano jako ksi-
k zoon z dziesiciu rozdziaw-problemw
27
. Owe rozdziay to
wielokrotnie modyfkowana i ideologicznie wzmacniana narracja opar-
ta na scenariuszu opracowanym przez zesp pod kierownictwem Ed-
munda Mclewskiego. Obejmowa tzw. suszn opowie o Ziemiach
Odzyskanych od wojny i wsplnego polsko-radzieckiego zwycistwa...
poprzez zniszczenia... do podsumowania osigni trzyletniej gospodar-
Quart Nr 1(11)/2009
il. 4 Wystawa Ziem Odzyskanych, Dzie-
dziniec. Malowida na szkle Henryka
Staewskiego i Bogdana Urbanowicza,
fot. za: www. fotohistoria.pl
il. 5 Wystawa Ziem Odzyskanych, Fon-
tanna (nieczynna) jako rzeba abstra-
kcyjna, fot. za: www. fotohistoria.pl
il. 6 Wystawa Ziem Odzyskanych, kio-
ski misne z puszek konserwowych,
Pawilon Pastwowego Przemysu Kon-
serwowego, fot. za: www. bonczek/
Hydrofor group
27
M. Kalita, Dzia Spoeczno-Gospodar-
czy Wystawy Z. O., [w:] K. Odziejewski
(red.), Wystawa Ziem Odzyskanych. Dzia
Spoeczno Gospodarczy. Teren B. Infor-
mator, d 1948.

ki
28
. Wyjciowa tendencja Hryniewieckiego i wsppracownikw bya
taka, aby mimo tak ciasnego ideologicznego gorsetu w nawizaniu do
nowatorskich idei wystawienniczych z lat dwudziestych i trzydziestych
przekroczy pasko ksiki oraz przyj oryginaln jednoczesno
syntezy sztuk i trzech pryncypiw. Jako syntez rozumiano tu wag or-
ganicznych powiza z architektur, dzie rzeby i malarstwa, a take
wykorzystanie projektw grafcznych i tam, gdzie to moliwe, projekcji
flmowych oraz spektakli wietlno-kolorystycznych.
Jeli, by moe, nie wszystko w sferze tych powiza rnych dzie-
dzin w peni udao si zrealizowa, to niewtpliwie z powodzeniem
osignito zastosowanie trzech ciekawych pryncypiw. Pierwszym,
najmocniejszym, byo skupienie si na planowaniu przestrzennym
caoci. Korzystajc ze wietnie uksztatowanych w 1913 roku terenw
wystawowych przy Hali Stulecia, rozwinito jako udan wspomnian
gradacj trzech stref. Drugim pryncypium (zaoonym przez Hrynie-
wieckiego) uczyniono alegoryzacj, ktra staa si czynnikiem pozwa-
lajcym unikn nadmiaru plansz i wykresw, a jednoczenie otwie-
rajc si na moliwo twrczego wczenia si artystw, ktrym jak
w dobrze pomylanych robotach publicznych dano szans na zarobek
w trudnych powojennych czasach. Jeli ukad wystawy widzianej pa-
noramicznie nawizywa do modernistycznej wizji scalenia tego, co
funkcjonalne i tego, co konstruowane, to wspomniane alegorie (gwnie
malowida i rzeby) miay echa art dco oraz byy wyrazem pielgnacji
idei rzeby monumentalnej czy rozwiza w duchu uwspczenionych
tradycji malarstwa przedstawiajcego (jak w surrealizmie, nowej rze-
czowoci czy u ukaszowcw). Natomiast pryncypium trzecie (na tej
wystawie szczeglnie oryginalnie wykorzystane) polegao na skupieniu
si na aglomeracjach przedmiotowych, traktowanych czsto jak klocki
do budowy, ale take jako zadaszenia, wiee, rzeki czy rynny to-
warowe obiektw budzcych podziw zwiedzajcych, stsknionych za
podanym przezwycieniem niedoborw.
Mimo tych wszystkich dodatkw i propagandowych naroli wystawa
bya wspaniaa. Nie dao si zepsu samego miejsca: krajobrazowo do-
pracowanych terenw dawnych ekspozycji i uporzdkowanego wybrzea
Odry. Ponadto samej idei wystawy, mimo instrumentalnego uycia ter-
minu Ziemie Odzyskane przez komunistw (dla zastpstwa za to, co
wzito Polsce na Wschodzie), towarzyszy nie tylko bardzo silny poryw
twrczy, co wcale praktyczne wczenie si drobnych przedsibiorcw
i rzemiosa. Warto te zauway, e czoowi artyci i architekci, ktrzy
przybyli do Wrocawia, aby realizowa swe pomysy, najczciej mieli za
sob kilkuletnie lub dusze pobyty na Zachodzie i znali gwne osig-
nicia modernizmu. Hryniewiecki, jeszcze przed wojn, odwiedzi im-
ponujc liczb krajw i miejsc z tradycjami wystawowo-budowlanymi.
Leykam spdzi wojn w Szwajcarii, powicajc duo czasu na dogb-
ne studia i napisanie doktoratu, a ponadto mia okazj pozna organiza-
cj ycia i form budownictwa Helwetw. Hempel ksztaci si w Grazu
i zdoby wielkie dowiadczenia budujc mosty na Ukrainie i w Rosji.
/77/
Andrzej Kostoowski / Biegi z przeszkodami. Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948) i Wrocaw Moje Miasto (2000)
28
M. Kalita, Sto dni Wrocawia. O Wy-
stawie Ziem Odzyskanych wspomnienia
sprzed lat dwudziestu, [w:] red. K. Ku-
ligowski i inni, Kalendarz Wrocawski
1968, Wrocaw 1968, s. 92.

W centralnym miejscu (jak pisano: dla oywienia nieco surowej bry-

y Hali Stulecia Berga) wzniesiono zaprojektowany przez Hempla zesp
spektakularnych form z powtarzalnym elementem symbolicznej trjki
(Plan 3-letni, 3 grupy spoeczne itd.). Nad trzema drewnianymi ukami
growaa 106-metrowa stalowa wiea, zwieczona charakterystycznym
parasolem ruchomych luster, ktre miay w dal odbija odrzutowane
z dou barwne wiata. Pomys zaiste nowatorski. Niestety, wkrtce po
zamontowaniu lustra zniszczya burza. Zrezygnowano wic z efektw
luministycznych i obniono konstrukcj do 96 metrw, przeksztacajc
wie w Iglic, jak znamy do dzi. Ale i tak Iglica pozostanie nie tylko
arcydzieem konstrukcji, lecz take znaczc rzeb konkretystyczn.
Do Iglicy z ukami i mostkiem dodano po lewej stronie od wejcia zestaw
dzie malarstwa i rzeby. Nieco ryzykownie ustawiono dwa due trypty-
ki malarskie Cybisa i Wolffa (tematy: powrt Polski do ziem nad Odr
i odbudowa), a midzy nimi, na wysokiej bazie wzniesiono seri sze-
ciu duych malowide na szkle Staewskiego i Urbanowicza (Zwyci-
stwo, Odbudowa, Przemys, Rolnictwo, Porty, Wczasy). Tryp-
tyki miay bardzo gbokie i szerokie biae ramy, co dao im charakter
prostopadociennych szaf. Najbliej Hali, na wysokim walcu cokou,
wystawiono rzeb Dunikowskiego Robotnik, o ktrej od razu pisano
w samych superlatywach, e jest to gbszy, ludzki symbol Wystawy
29
.
Dziki umiejtnemu ustawieniu wszystkich elementw w kontekcie
przedwojennych budowli Leykam, projektant ukadu przestrzennego
wejcia, uksztatowa niezawodn kompozycj monumentalnych form.
Z rnych punktw widzenia daway one ciekawe wizualnie ujcia
z kontrastami masywnych bry starych budynkw i nakadajcych si
na siebie (jak siatka) prostopadocianw, pionw oraz ukw (z dodat-
kowym wygiciem mostku czcego Strefy). Z programowo pozosta-
wionymi kolumnami dawnej budowli Berga, jako wyznaczajcymi pio-
ny elementami przestrzennej struktury Dziedzica, cile korespondo-
way takie m.in. obiekty jak powstaa przy entuzjastycznym wczeniu
si miejscowych producentw, tautologiczna aglomeracja walca Wiey
1000 wiader. Bya ona wyniosym obiektem na tarasie przed Pawi-
lonem Przemysowym i wraz z wnoszcym si nieopodal aurowym
supem wysokiego napicia towarzyszya konkretystycznej spirali (za-
projektowanej jakby w duchu Maxa Billa fontanny, niestety nieurucho-
mionej) oraz takim formom, jak bdca take aglomeracj wiata z balii
oraz wielka, ekspresyjna ruba okrtowa. Sam Pawilon Przemysowy,
jak i obiekty przed nim projektowali (albo te akceptowali): Romaski,
Kokozow i Siemaszko.
W obrbie ekspozycji problemowej Strefy A Pawilon Czterech Kopu
obj siedem dziaw (Zniszczenia, Ludno, Dochd Spoeczny,
Jedno lska, Wgiel, Odra i Komunikacja, Wybrzee. Porty.
Eksport). W Zniszczeniach (dziale zaprojektowanym przez Wiel-
horskiego i Zieliskiego) by m.in. obraz Tomaszewskiego Czterech
jedcw Apokalipsy i prawdopodobnie tego autora ekspresyjna kom-
pozycja (typu okrelanego pniej jako junk sculpture) z pogitych
/78/
Quart Nr 1(11)/2009
29
W. Jassem i J. Minorski, Wystawa Ziem
Odzyskanych, op. cit.

il. 7 Wystawa Ziem Odzyskanych, Wiea 1000 wiader, fot. Muzeum Narodowe we Wrocawiu
/80/
Quart Nr 1(11)/2009
elaznych elementw zomowych. Zwracay tu te uwag ruchome mo-
dele pokazujce wzajemn zaleno szkd wojennych: zatrzymanie
makiety pocigu stopowao jednoczenie ruch w miniaturowej fabryce.
Jeli dzia Ludno by do ilustracyjny i przeadowany efektami de-
koracyjnymi
30
, to Wgiel w trzeciej rotundzie Pawilonu Czterech Ko-
pu zasuy na specjaln uwag, i to nie tylko z punktu widzenia WZO.
Stanisaw i Wojciech Zamecznikowie (z pomoc Pawlucia) uformowali
tam czarne sklepienie i ciany z brykietw wglowych, kontrastujc t
ciemn, mocn przestrze z delikatnymi akcentami linek podtrzymu-
jcych podwietlone tablice. Zwracaa uwag pewna mikko archi-
tektury, efekt uzyskany dziki wyginajcym si cianom, a take wy-
rane zrealizowanie tego, co Stanisaw Zamecznik opisze pniej jako
takie projektowanie przestrzeni, aby widzowie mogli w peni odczu
jej smak, gdy znajd si porodku ukadu
31
. Pisano o braku przesady
dekoracyjnej dziau i o tym, e by w nim zesp dozna zmysowych
znikomy, aktywno obudzonej wyobrani wielka
32
. Ca kompozycj
wzbogaca pokazywany tam porywajcy flm o wglu. Byo tu cie-
kawe rozwinicie pomysw instalacyjnych Marcela Duchampa (patrz
jego worki wglowe na sufcie na wystawie surrealistw w 1938 roku czy
liny oplatajce ekspozycj w 1942), a take konsekwentne wnioski z in-
nych modernistycznych osigni, np. wygitych linii Le Corbusiera
lub jasnych linek w ekspozycjach stosowanych przez Fredericka Kies-
lera. W swoich tekstach z lat szedziesitych Zamecznik nawizywa
do Wystawy Ziem Odzyskanych, ktr uwaa za bardzo wan, a tak-
e podkrela swe hasa prymatu wystawiennictwa nad architektur.
W Pawilonie Czterech Kopu korzystnie wyrnia si te dzia Odra
i Komunikacja Granowskiego, Jankowskiego i Knothe. Mia on realny
strumie wody wypywajcej pod alegoryczn rzeb Odry, prawdzi-
we szyny i podkady kolejowe oraz usytuowany na pododze poziomy
il. 8 Wystawa Ziem Odzyskanych, ruba
przed Pawilonem Przemysowym, fot.
za: www. fotohistoria.pl
30
Ibidem.
31
T. Fudala, Such przestrzenny. Archi-
tektura wystaw Stanisawa Zamecznika,
Muzeum, 2008, nr 3.
32
W. Jassem i J. Minorski, Wystawa Ziem
Odzyskanych, op. cit.

/81/
ekran w ksztacie mapy Polski, na ktrym wywietlano rysunkowy flm
o granicy na Odrze i Nysie z kolaowymi dodatkami w formie zdj
z wojny. Take nowatorski by dzia Wybrzee. Porty. Eksport zapro-
jektowany przez Staniszkisa i Filipowicza. Ukierunkowany na realia
i akcenty flmowe, mia za podog pokad okrtowy, eksponowa du
rub okrtow i modele statkw, a na ekranach wywietlano kroniki
o wojennych zniszczeniach portw. Sama ruba zostaa okrelona przez
zwiedzajcego wystaw modego Jana Lenic jako najlepsza rzeba
wystawy
33
.

Hryniewiecki, piszc o WZO, parokrotnie podkrela rol wplecio-
nych w ekspozycj dzie malarskich i rzebiarskich wybitnych twr-
cw
34
. By to projekt doprowadzenia do wyjcia dzie z salonw, a jak
pniej opisywaa to Boena Kowalska prba integracyjna rnych
dziedzin
35
. I cho trudno mwi o penej integracji, to wrd rozsianych
po ekspozycji rzeb i malowide, poza socrealistycznymi knotami zde-
cydowanie wybijay si takie dziea mistrzw jak wspomniana ju rzeba
Dunikowskiego, w innych miejscach reprezentowanego ponadto rzeb
Kopernik oraz czterema gipsowymi makietami duych reliefw dla
pomnika Powstacw lskich. W dziale Czowiek zaprezentowano
historyczne malowida Michalaka, wybitnego artysty z przedwojenne-
go Bractwa witego ukasza, natomiast w sali Wgiel byy staranne
kompozycje wywodzcych si z tego samego Bractwa: Jdrzejewskiego,
Przeradzkiej i Langego, nawizujce do wykorzystywania czarnego su-
rowca. W dziale Odra i Komunikacja na czarnym tle wybija si biay
symboliczny relief Jarnuszkiewicza, pokazujcy Odr jako posta ko-
biety z dzbanem. Jeszcze jedno alegoryczne malowido byo autorstwa
Sokoowskiego i ukazywao metaforyczn wizj polskiego wybrzea
w dziale Wybrzee, Porty, Eksport. W Hali Stulecia (Ludowej), poza
historycznymi malowidami Michalaka (malowanymi dla Wystawy),
pokazano dawniej wykonane dziea takich m.in. artystw jak Felicjan
Szczsny Kowarski (Proletariatczycy) czy Wojciech Kossak (Grun-
wald). Byo ponadto sporo w rnych miejscach Strefy A niezbyt uda-
nych dzie robotniczo-socjalistycznych. Osobny pawilon pomieci Pano-
ram Bitwy na Psim Polu Stobieckiego i Rozpdowskiego. Namalowana
w 1947 roku dla wystawy, jak urzdzono w Lesznie na 400-lecie miasta,
obejmowaa ptno o wymiarach 5,5 x 75 m
36
. Miaa ona charakter nieco
szkicowy. W rnych artykuach o Wystawie krytykowano Panoram,
podobnie jak i inne dziea malarstwa, m.in. za niedopracowanie postaci
i nieprzekonujce relacje przestrzenne. Ale nie jest do koca pewne, czy
krytyka tych obrazw jest cakiem sprawiedliwa.
Niejednorodny architektonicznie, ale peen ycia obszar Strefy
B opisywano jako nieco chaotyczny a nawet taki, w ktrym uderza nie-
pokj
37
. Ale gwnie zaznaczano (chyba susznie), e jest to jarmark
i wesoe miasteczko. Celem takiego przedsiwzicia jak wystawa po-
wicona ziemiom i ludziom jest przecie dostarczenie i wizualnych
przesa (nawet jeli byyby skaone propagand), i jednoczesne otwar-
cie si na elementy handlu oraz rozrywki. Wystarczy przypomnie lu-
Andrzej Kostoowski / Biegi z przeszkodami. Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948) i Wrocaw Moje Miasto (2000)
il. 9 Wystawa Ziem Odzyskanych,
Kompozycja z metalu w dziale Znisz-
czenia (przypuszczalnie Henryka
Tomaszewskiego), fot. za: www. foto-
historia.pl
30
Ibidem.
31
T. Fudala, Such przestrzenny. Archi-
tektura wystaw Stanisawa Zamecznika,
Muzeum, 2008, nr 3.
32
W. Jassem i J. Minorski, Wystawa Ziem
Odzyskanych, op. cit.
33
J. Lenica, Zagadnienia plastyczne...,
op. cit.
34
Np.: J. Hryniewiecki, O naszym wysta-
wiennictwie, Projekt, 1956, nr 1, s. 23.
35
B. Kowalska, Polska awangarda malar-
ska, Warszawa 1975, s. 50.
36
A. Chowaski, Ostatnia panorama
Rzeczypospolitej, Odra, 1975, nr 5.
37
W. Jassem i J. Minorski, Wystawa Ziem
Odzyskanych, op. cit.

/82/
Quart Nr 1(11)/2009
dyczn rol wystaw paryskich czy stay element zabawowy w kopenha-
skim parku Tivoli. Na WZO bya wic pewna ilo kioskw i handlowych
stoisk, ktre towarzyszyy pawilonom prezentujcym dziay gospodarki
i ycia spoecznego. Wrd obiektw wystawowych tej strefy mona byo
wyrni przynajmniej trzy grupy. Do pierwszej, najbardziej konkrety-
stycznej, zaliczylibymy Pawilon Przemysu Chemicznego Brzozy i Her-
burta z oryginaln bry biaej kuli oraz Pawilon Przemysu Drzewnego
z dachem bdcym odwrconym ku doowi pwalcem. Cho pawilo-
ny drugiej grupy byy wizualnie do konwencjonalne, to zasugiway
na uwag niezawodn funkcjonalnoci. Pijalnia Mleka Dumnickiego
miaa prawdziwie spoeczny charakter egalitarnego miejsca dla wszyst-
kich i nawizywaa ideowo do Stowki Rodczenki z lat dwudziestych
oraz zblionych projektw w krgu Strzemiskiego. Bya przykadem
wzorowego rozwizania punktw szybkiej obsugi masowej
38
. Kiosk
Zabawek Steczowicza zaskakiwa ludyczn lekkoci i wyrnia si na
tle do niezgrabnych innych tego typu budynkw. Pawilon ZUS Danki
i Lipiskiego usytuowano wietnie wrd zieleni i zastosowano w nim
abstrakcyjne dekoracje. Na uwag zasugiwa take wiejski w charakte-
rze, ze som i drewnem Pawilon Wystawy Hodowlanej Czepelewskie-
go, chwalony za trafno w rozwizaniu tematu. Jeli mielibymy na
myli grup trzeci (nazwijmy jej budowle umownie tautologicznymi),
to przynajmniej czciowo mieciaby si w niej aurowa wiea rekla-
mujca sam siebie Pawilonu Pastwowej Centrali Handlowej Ptaszy-
ckich, ze zwielokrotnionym seryjnie logo frmy. Natomiast wntrze tego
pawilonu byoby ju cakowicie opowiadajce sob poprzez rynn to-
warow assemblage produktw wylewajcych si jak z rogu obftoci.
Takie nagromadzenie obiektw ponowiono w kilku innych miejscach,
take i w Strefe A, w dziale Wybrzee. Porty. Eksport, gdzie w pochy-
ych rynnach byy produkty eksportu. Szczeglnie ciekawie wypady
takie aglomeracje w Pawilonie Przemysu Konserwowego jako tautolo-
giczna akumulacja obych puszek konserw budujcych walce kioskw
punktw sprzeday. W inny sposb struktura powtarzalna zaistniaa
w Pawilonie Kamienioomw Pastwowych Jassema, poprzez uformo-
wanie ciany z jednakowej wielkoci pyt reprezentujcych skalne two-
rzywa rne kolorystycznie i fakturowo, lecz ujednolicone jako elemen-
ty prostoktne.
Bdc pewnym specjalnym rodkiem komunikacji masowej, wy-
stawy problemowe, krajowe czy uniwersalne w rny sposb wczaj
dziea sztuki. Wystawa wrocawska uczynia znaczcy krok ku uwzgld-
nieniu wielkoformatowych rzeb i obrazw, ryzykownie ustawiajc te
ostatnie w otwartej przestrzeni, a take nawizujc do tradycji pano-
ram. Jeli rzeby takich mistrzw jak Dunikowski w sposb naturalny
wpisyway si w kompozycj przestrzeni, to mie wadzom zamwienia
tematyczne czsto nie byy udane. Szczeglnym sukcesem okazay si
natomiast tu i wdzie obecne formy abstrakcyjne (konkretystyczne!).
Twrcy pracujcy dla WZO zdawali si w peni rozumie gwne wy-
zwania takich projektw, jak due wystawy historyczne czy gospodar-
38
Ibidem.
/83/
cze. W architekturze formowanej dla wystaw na stosunkowo krtki czas
ich trwaniamona pozwoli sobie na wizyjne ujcia form. A to jest cz-
sto niemoliwe do uzyskania w budowlach pomylanych jako trwae na
dziesitki czy setki lat. Takie uruchomienie wyobrani na wystawach
wpywa na rnorodne dalsze poszukiwania artystw (patrz art dco na
wystawie paryskiej w 1925 r. jako pocztek stylu). Najwiksz si WZO
stao si wic to, e nie lekcewac tradycji miejsca, tak otwara si ze
swymi ukierunkowaniami na konstrukcje, malarsko czy przedmioty
gotowe, e dao to pewne owoce w dalszych poszukiwaniach i ekspery-
mentach polskiego wystawiennictwa.
I nie zahamowaa ich nawet noc stalinowska, co wida w linii: Hrynie-
wiecki Zamecznik Hansen. Nie do pomylenia byaby ta caa lotno
i ryzyko form z lat szedziesitych i siedemdziesitych bez wizyjnoci
WZO. Jeli otwarcie na konstrukcje za punkt wyjcia mogyby potrak-
towa wie na trjnogu zamienion w Iglic, to malarsko polskiej
szkoy wystawiennictwa korespondowaaby zarwno z przedziwnym
wtkiem poustawianych dzie malarstwa i rzeby, jak i tym, co zrobi-
li Zamecznikowie z wglem. Szczeglnie wane okazay si te miae
dowiadczenia z gotowizn: nie do koca jeszcze wtedy zrozumiae
otwarcie na sposoby wykorzystania realnych przedmiotw, i to zarw-
Andrzej Kostoowski / Biegi z przeszkodami. Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948) i Wrocaw Moje Miasto (2000)
il. 10 Wystawa Ziem Odzyskanych,
dzia Wgiel, proj. Stanisaw i Woj-
ciech Zamecznikowie, fot. Muzeum
Narodowe we Wrocawiu
/84/
no w caych fragmentach przestrzeni portowych, maszynowych czy han-
dlowych, jak i w aglomeracjach obiektw. Jeli punkt wyjcia jest troch
surrealistyczny i niefunkcjonalny (czemu wiea z wiader, a dach z balii?),
to dojciem jest spotgowana prostota znana od dawna z aranacji wystaw
gospodarczych: jak mamy haso wgiel, bierzemy brykiety, gdy mwimy
Odra to jest woda, przemys kamieniarski to rne kamienie, a okrtowy to
ruby okrtowe itd. Tyle e na WZO przedmioty gotowe byy twrczo wy-
bierane, poddawane jakiej refeksji i zestawiane artystycznie, a nie tylko
dla zwykej atrakcji (jak ongi maszyny parowe). W tym zainteresowaniu
ready made jest podobiestwo do innego wanego przedsiwzicia z tego
czasu: otwartej kilka miesicy pniej I Wystawy Sztuki Nowoczesnej
w Krakowie. Otwartej i bardzo szybko przytumionej pomrukami wadz.
Na krakowskiej ekspozycji pokazano podobne do wrocawskich zoone
z rnych przedmiotw modele przestrzenne. Jeli ponadto spojrze na
pierwsze wystawy organizowane w Londynie przez Independent Group we
wczesnych latach pidziesitych czy francuskich nowych realistw od
1960, to wida te jakie prekursorstwo WZO.
Swoim rozmachem, a take wczeniem zamysw modernistycznych
Wystawa Ziem Odzyskanych troch przerazia partyjnych aparatczykw.
A jeli doda do tego frekwencj nisz ni zakadano, pewne ekonomicz-
ne potknicia oraz rne nieprawomylne ekscesy towarzyszce wiato-
wemu Kongresowi Intelektualistw, to mamy ju zestaw argumentw, aby
przyhamowywa tzw. nadmierne ambicje Wrocawia. Tak te oczywicie
zrobiono. I uczyniono to jeszcze z trzech wzgldw. Po pierwsze, wysuwana
jako priorytet idea Ziem Odzyskanych, poniewa zwizana z osob Go-
muki, zostaa stumiona i zastpiona pen integracj tzw. Ziem Zachod-
nich i Pnocnych, Ministerstwo Ziem Odzyskanych zlikwidowano na po-
cztku 1949 roku, a Gomuka popad w nieask. Po drugie, Wrocaw i kilka
innych punktw Dolnego lska uczyniono wraliwymi strategicznie miej-
scami, nafaszerowanymi elementami wojskowymi, w zwizku z tym nie
byo miasto nad Odr faworytem wrd tzw. otwartych i targowych (na te
funkcje licencj przej Pozna). Po trzecie, w stalinizmie i w jego artystycz-
nym przedueniu w formie socrealizmu ganiono jednym tchem wszelkie
kapitalistyczne zaszoci (a wic i wrocawski modernizm), jak i zdegene-
rowane nowatorstwo kompozycji abstrakcji czy ready made (przedmiotw
gotowych) oraz rozwiza pochodnych. Dlatego te wykorzystanie wielkie-
go potencjau rozebranych i stopniowo niszczejcych pawilonw WZO byo
(poza zachowanymi budowlami Berga, Poelziga i Konwiarza) czstkowe
i znikome. Sam Hal teraz ju tylko okrelano jako Ludow, nie baczc
na to, e w niemieckim tumaczeniu jest ta nazwa dwuznacznie nazistow-
ska. Przydatna staa si dla rozlicznych imprez masowych i targw. Nato-
miast na cisych terenach ekspozycyjnych do koca XX stulecia zorgani-
zowano jedynie kilka przedsiwzi wystawowych godnych odnotowania.
W 1954 bya to do ju socrealistyczna Krajowa Wystawa Wynalazczoci
i Postpu Technicznego w Strefe B, a w 1959 ograniczona tylko do Hali
Wystawa Drobnej Wytwrczoci. Biorc pod uwag sytuacj opuszczenia
i przejcia czci terenw przez Ogrd Zoologiczny, a Pawilonu Czterech
Quart Nr 1(11)/2009
/85/
Kopu przez Wytwrni Filmow, myli o wielkich wystawach i targach
(wci na szczcie we Wrocawiu obecne) przenoszono w inne przestrzenie,
i tak na przykad wystaw Plastyka w Przemyle zorganizowano w 1965
roku w salach NOT-u. W ramach efemerycznego powrotu na teren wysta-
wowy, w 1959 roku pojawia si w kuluarach Hali Stulecia Wystawa Drobnej
Wytwrczoci jako pewien rekord tytanicznej pracy grupy modych arty-
stw, ktrzy zrealizowali kilkanacie tysicy metrw kwadratowych grafk
towarzyszcych eksponatom. Stosunkowo ciekawa bya te w Hali Stulecia
w 1988 roku zaprojektowana przez Adama owczyckiego (m.in. przy wsp-
pracy Mieczysawa Piroga) minimalistyczna co do formy wystawa Infosy-
stem. Organizowane w latach 80. i 90. pokazy i targi miay mniejsz skal
i nie wyrniay si artystycznie.
Miasto w miecie
Znaczcym wyjtkiem w pewnym ekspozycyjnym zastoju staa si, zda-
niem piszcego te sowa, wana z artystycznego punktu widzenia wysta-
wa milenijna Wrocaw Moje Miasto otwarta od czerwca do wrzenia 2000
roku. I aczkolwiek zostaa niezwykle dobrze przyjta przez zwiedzajcych,
opinie medialne o niej byy nadzwyczaj skpe, a i dzi nie jest specjalnie
przypominana. Obejmujc swym zakresem to, co znaczce w miecie nad
Odr midzy 1945 i 2000, planowana pocztkowo w Pawilonie Czterech
Kopu zostaa zaprezentowana w dawnym Pawilonie Pastw Konwiarza,
a teraz w budynku Wytwrni Filmw Fabularnych. W koncepcji wstpnej,
przygotowanej w oparciu o liczne konsultacje i wskazwki ekspertw, au-
torzy wystawy: Wodzimierz Dolatowski, Micha Jdrzejewski, Stanisaw
Lose i Mieczysaw Pirg wskazali na co najmniej sze duych blokw te-
matycznych. Pierwszy mia obrazowa nie tylko zniszczenia, ale take ca-
kowit zmian ludnoci miasta. Drugi obejmowa wysiek zmaga z rno-
rodnymi przeciwnociami dla samodzielnego uformowania oblicza Wroc-
awia. Trzecim tematem byo to, co zadziwiajco zintegrowao wrocawian,
a take stao si ich oryginalnym atutem: osignicia kultury lat 60. i 70.
Czwarty problem cile czy akcje wolnociowe i religijne z ksztatuj-
cym si od lat 80. strategicznym myleniem mieszkacw miasta nad Odr
o ich wasnej przyszoci. Jeli osobnym tematem (pitym), przewijajcym
si przez ca wystaw, bya w zaoeniu wstga z wypisanymi imionami
i nazwiskami mieszkacw Wrocawia od 1945 roku, to zagadnienie szste
ksztatowaa aktualna na przeom stuleci myl o dziaaniu na rzecz uloko-
wania tu wystawy wiatowej
39
.
Niektre z powyszych tematw pokazano skrtowo, inne rozwinito,
a wszystkie dyskutowano z konsultantami i potem zmodyfkowane znala-
zy odbicie w precyzyjnie przygotowanym rysunkowym planie (oraz prze-
strzennym modelu) autorstwa Michaa Jdrzejewskiego. Naley doda,
e ten wybitny projektant wystaw, scenograf i pedagog znany jest te ze
swych niezwykle imaginatywnych, ale i flozofcznych rysunkw: reje-
strujcych, opowiadajcych czy komentujcych. Bdc wsptwrc prze-
miewczego i akcyjnego ruchu sensibilistycznego (od 1956 roku), w duej
Andrzej Kostoowski / Biegi z przeszkodami. Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948) i Wrocaw Moje Miasto (2000)
39
Marzenia o Expo nie speniy si.
Jednake potencja Wrocawia jest
taki, e kierunek dziaa na rzecz
przyznania miastu prawa do zorgani-
zowania wystawy wiatowej w przy-
szoci z pewnoci jest suszny, na
co stara si zwrci uwag te autor
niniejszego tekstu.

mierze wspksztatowa tak budow wystawy, ktr okreli mona

jako baba w babie czy szkatuowo albo matrioszkowato. Jego
rysunek wstpny jako ilustracja dyskusji czterech projektantw by
ju od razu zminiaturyzowan projekcj tego, co stao si makiet eks-
pozycji. A owo tekturowe odrzutowanie stao si z kolei pomniejszonym
pokazaniem ogromu przedmiotowych, przestrzennie formowanych, ale
te i fotografcznych, tekstowych, flmowych, wietlnych czy dwi-
kowych struktur, dajcych razem multimedialny charakter wystawy.
Natomiast na samej ekspozycji, w perfekcyjnym uksztatowaniu ulic
zwiedzania i ze wszystkimi tymi piwnicami, schodami, pitrami, kon-
dygnacjami, ruchem oraz dwikiem, wyaniao si (na wystawie si
rzeczy w maej skali) miasto w miecie. Jednoczenie, w dobrze rozpla-
nowanej grze wiate, penym ciepa, ekspozycyjnie zhumanizowanym
Wrocawiu w miniaturze, zwiedzajcy jak due dzieci poruszajce si
wewntrz domu lalek czsto chyba dochodzili do wniosku, e s jed-
noczenie i w realnym miecie, i w fantomatycznej opowieci o nim. Po-
czucie zminiaturyzowania nie ustpowao nawet wtedy (a moe i dla-
tego), gdy zauwaalimy, i niektre fragmenty ekspozycji pokazyway
nie tylko fragmenty miasta w wymiarach 1:1, ale operoway realnymi
przedmiotami nieudajcymi niczego poza wasnym wygldem. Wiel-
ka wiedza projektantw WMM o typach wystawienniczych prezentacji
w Europie i USA pozwolia na uruchomienie nowatorskich idei. Specjal-
ne znaczenie zdaje si wrd nich mie ukierunkowanie si na otwarcie
ku dowiadczeniom odbiorcw. Ju sam charakter ekspozycji (miasta
w miecie) umoliwia zwiedzajcym uczestniczenie w grze midzy real-
noci i multimedialnymi jej odwzorowaniami. W takim polu dowiad-
cze to, co eksponowane, przestaje by obce, a tworzy klimat zachca-
jcy do uczestnictwa. I to mimo uruchomienia wielu technologicznie
wyrafnowanych chwytw. Albo te dziki nim.
W stosunku do planw i zaoe sama wystawa bya nieco zmody-
fkowana, ale w oglnej strukturze dawaa niezapomnian atmosfer
miasta zmieniajcego si w czasie, cho stale odczuwanego jako god-
ne odkrywania na nowo i w kocu przyjazne, cho wydawaoby si, e
jest ju dobrze znane. Jeli wejcie byo dramatycznym zestawieniem
realnych obiektw: armaty i wojskowego jeepa z wedutami dwch me-
tropolii: Lwowa skd przybywano, i Wrocawia dokd przyjedano
(mieszkacy bez miasta i miasto bez mieszkacw), to labiryntowi
odbudowy, przebudowy, modernizacji itd. towarzyszya wspaniale iro-
niczna i nostalgiczna Wstga kuriera wspomnie. Ten gigantyczny ko-
la tekstw, mimo e w stosunku do realnych gazet mocno powikszony,
w strumieniu przelatujcych 55 lat by drobin. Take jego odczyty-
wanie (ponad godzin) w odniesieniu do pwiecza stanowio skok Gu-
liwera na palcu wielkoluda. Same wycinki z wrocawskich gazet miay
niejednokrotnie przezabawnie brzmice dzi fragmenty, takie np. jak
cytaty z 1952 roku: Pracownicy Opery wzywaj do wspzawodnictwa
kolegw z Opery Warszawskiej
40
czy od 1-go lutego obowizuje bez-
dwikowy ruch pojazdw mechanicznych
41
albo z roku 1985: Z past
/86/
Quart Nr 1(11)/2009
40
Wrocaw Moje Miasto..., op. cit., s. 23.
41
Ibidem.
42
M. Dyewski, Ab urbe recondita, [w:]
Wrocaw Moje Miasto..., op. cit., s. 114.

do zbw w naszym miecie jest tragedia

42
. Przy prezentacji architek-
tury (ciekawy zalew zdj domw i domkw w rnych konwencjach
i stylach) bardzo oryginalnie pokazano dum wrocawskiej odbudowy:
Rynek. W nawizaniu do tego, e jest to jedno z najywszych miejsc
w Polsce, widzowie, wchodzc w kolist przestrze, mogli jak w panora-
mie dowiadcza widoku barwnych kamienic wok, tyle e ukazanych
w ruchu obrotowym. Wspaniay efekt. Poniej bya jeszcze jedna orygi-
nalna forma: zaprezentowanie w sposb imaginatywny tego, co mieci
si pod pytami Starego Miasta: kolorowe strefy kanalizacyjne, plta-
nina walcw, ww, rur i rurek, ale take i sfera konkretystycznych
pluskw i bulgotw. Cay podziemny wiat komunikacji sanitarnych
i wodno-kanalizacyjnych niezbdnych w wielkiej metropolii, a czsto
niedocenianych. To odwrcenie miasta podszewk do gry (nie bez
/87/
Andrzej Kostoowski / Biegi z przeszkodami. Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948) i Wrocaw Moje Miasto (2000)
il. 11 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,
rysunek koncepcyjny Michaa Jdrze-
jewskiego, fot. Micha Jdrzejewski
il. 12 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,
model proponowanej wystawy opr.
Michaa Jdrzejewskiego, fot. Micha
Jdrzejewski
/88/
Quart Nr 1(11)/2009
wpywu takich znanych koncepcji jak te zastosowane onegdaj w pary-
skim budynku Centre Pompidou z 1977 roku) stanowio niezwyky ak-
cent wystawy (projekt Jacka Kosa oraz Urszuli Gogulskiej-Kos).
Poza fotografcznymi prezentacjami pocztw patetycznych rektorw
(gwnie w swych togach) wydobyte zostay osobistoci wane dla mia-
sta po 1945, zgodnie z hierarchi zasug wanie dyskutowanych w roku
2000. Nawiasem mwic, niektre z nich od tego czasu zblady lub spad-
y z piedestau. W salce kinowej pokazywano non stop flmy odnoszce
si do wydarze i postaci, w duej mierze ze sfery kultury. Nawizania
do muzyki objy instytucje i festiwale. Osignicia teatru to oywiona
cyklem zdj atmosfera historycznych spektakli wraz z przedmiotami
gotowymi, tj. okruchami scenografi
43
. Z krgu oryginalnej wrocaw-
skiej sztuki wspczesnej (zasugujcej na to, aby miasto promowao
si poprzez jej reprezentacj) nacisk pooono na przykady wzornictwa
(pikny wybr zrnicowanych krzese), rwnie spektakularne przyka-
dy szka i ceramiki, a take pokaz plakatw tworzonych we Wrocawiu
i dla Wrocawia w rnych latach i stylistykach (caa ciana 220 dzie).
Inne przykady ze sztuki miay wybircze ujcia uj. Zwracao np.
il. 13 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,
Trybuna, fot. Janusz Bohajczuk
il. 14 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,
Uliczka Lat 80-tych, fot. Janusz Bo-
hajczuk
il. 15 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,
Szaberplac, fot. Janusz Bohajczuk
43
Ibidem, s. 113.
/89/
uwag jednoczesne zaprezentowanie Grupy Luxus i Galerii Awangarda
poprzez fasad budynku galerii z dzieami tej grupy widocznymi przez
wielkie okna sal. Kompozycje wrocawskie: Przemysawa Tyszkiewi-
cza (drzeworyt) oraz Krzysztofa Skarbka (malarstwo) byy duymi, nie-
mal panoramicznymi wizjami miasta. Ale tu znw, mimo ryzykownych
wymiarw, poczucie skondensowania i pomniejszenia nie opuszczao
widzw. Uhonorowanie radosnej wrocawskiej twrczoci studenckiej
rnych generacji nastpio m.in. przez wydobycie takich wytworw jak
kultowe fotele wiebodzickie Jzefa Chierowskiego
44
.
Jednym ze szczeglnie ciekawych aspektw zminiaturyzowanego
Wrocawia byy wystawowe spoty czy komrki przestrzenno-czaso-
we pozwalajce na magiczne wejcia w miasto owych lat. Poza war-
stw czysto wizualn te wyodrbnione strefy zawary bardzo precyzyj-
nie dobrane aspekty dwikowe w niekccych si ze sob 18 sferach
muzycznych, opracowanych przez Bogusawa Klims. A same epizody
uksztatowane zostay (jak przystao na wytrawnych znawcw panora-
my Jana Styki i assemblages Edwarda Kienholza) z obiektw gotowych,
ale take i ze zmistyfkowanych reprodukcji czy imitacji. I tak, Sza-
Andrzej Kostoowski / Biegi z przeszkodami. Wystawy: Ziem Odzyskanych (1948) i Wrocaw Moje Miasto (2000)
il. 16 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,
Rynek, fot. Janusz Bohajczuk
44
M. Jdrzejewski, Plastyka (relacja
z ekspozycji), [w:] Wrocaw Moje Mia-
sto..., op. cit., s. 85.

/90/
berplac przenosi w lata czterdzieste i pidziesite, w targowiska
totalnej poday prawie wszystkiego (gdy wok nie byo niczego).
Strefa Wystawy Ziem Odzyskanych i Kongresu Intelektualistw
otwieraa wirtualne przestrzenie tego, co na pokaz (wraz z kom-
puterow rekonstrukcj Grzegorza Borowika i Dariusza Grzybo-
wicza). Pokj Kowalskiego odtwarza umiarkowan konsumpcj
lat szedziesitych z meblociank, telewizorem i kapciami. Try-
buna Pierwszomajowa pozwalaa zwiedzajcym wej na gr
i w charakterze partyjnych dygnitarzy pozdrawia deflujcych
w takt socjalistycznych marszw. Stan Wojenny przypomniaa
widmowa i odrapana ZOMO Strasse (jak kadr z flmw ekspre-
sjonistycznych). W uliczce lat osiemdziesitych przemieszcza si
stalowy, grony i skrzydlaty mobil Piotra Jdrzejewskiego jako ru-
chomy kontekst dla paradujcych ulic krasnali z Pomaraczowej
Alternatywy Majora Waldemara M. Fydrycha
45
. Ten mobil by czy-
teln aluzj do wrony ksywy reimu wojskowego. Krasnal na-
tomiast od 1981 roku w rnych odniesieniach jest prawie herbem
miasta. Specjalne miejsce otrzymaa te Powd 1997 z workami
piasku i mieszkaniem toncym w wodzie. Ta dramatyczna walka
z Odr zalewajc domy i ulice bya jednoczenie punktem zwrot-
nym, gdy dziki inicjatywom prezydenta miasta Bogdana Zdro-
jewskiego znaczco podreperowano infrastruktur i skierowano
myli ku uczynieniu Wrocawia miastem wystawy wiatowej, co
symbolizowaa globalna kula przy wyjciu. Niestety, marzenie to
wci jest utopi, ale forma wielkiej kuli przynajmniej zostaje jako
przypomnienie. W konwencji zmniejszonego miasta w miecie
miecia si dobrze atrapa zredukowanego o 1/3 niebieskiego tram-
waju (prawie prekursorstwo wobec faszerstw Kumirowskiego
po 2003), obiektu i codziennego, i kultowego. Natomiast pewnym
zaskoczeniem bya ogldana w pierwszej chwili wielka lotnicza
mapa Wrocawia o powierzchni 120 metrw kwadratowych, w spo-
sb nieprawdopodobny wcinita w t ekspozycj. Ale wystar-
czyo tylko przypomnie sobie gr skali i ju z powrotem bylimy
w wiecie Guliwera. W wydobyciu aspektu dowiadczania przez
widzw przestrzeni i to zarwno tych z przedmiotami gotowymi,
jak i ze zmniejszonymi ich atrapami, wystawa WMM staa si eks-
pozycj z nerwem i zmiecia si znaczco w tendencji tego, co
sztuka wystawiennicza zacza proponowa na pocztku XX wie-
ku. Wspomnie tu mona np. dziaajce surowoci prawdy przed-
miotw i projekcji flmowych Muzeum Apartheidu w Johannesbur-
gu (2002) czy te to, co zostao w 2004 roku twrczo ukonkretnio-
ne w Muzeum Powstania Warszawskiego w Warszawie
46
. Ale nikt
nie przyzna Dolatowskiemu, Jdrzejewskiemu, Lose i Pirogowi
prekursorstwa.
M. Dyewski, podsumowujc ekspozycj, trafnie zauway: Wy-
stawa o Wrocawiu gosi sw pie... stosujc... jzyk aluzji, symbo-
li, mylowych skrtw i odlegych skojarze. Sprawy warte ksiki
Quart Nr 1(11)/2009
il. 17 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,
Infrastruktura pod Rynkiem, fot. Ja-
nusz Bohajczuk
il.18 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,
katalog, fragment druku Wstgi wroc-
awian, fot. Janusz Bohajczuk
/91/
wypowiedziane s jak w aforyzmie w kilku sowach albo poprzez da-
jce do mylenia zestawienia: obrazw sytuacji, przedmiotw
47
. Mona
tu zauway, e mimo bardzo starannego wyboru materiaw do pokaza-
nia wystawa WMM nie ustrzega si nadmiaru. Ale jednoczesny kunszt
autorw pozwoli w tej niewielkiej przestrzeni, dodatkowo te ciepej
i zhumanizowanej, zmieci... cae miasto. Miasto i jego sympatycznych
mieszkacw. Take i tych zwiedzajcych. Wybitnym przedsiwziciem
(konceptualnym w swym charakterze, lecz sigajcym korzeniami do
przezabawnego sensibilizmu), projektem precyzyjnym, ale bardzo ludz-
kim jednoczenie, staa si Wstga Wrocawian. Przez ca wystaw
przewija si pas skrupulatnie zestawionych wszystkich odnotowanych
po 1945 roku nazwisk i imion obywateli miasta nad Odr (jeli nazwisko
powtarzao si, to wypisano je tylko jeden raz, dziki temu uniknito
gigantycznej rozbudowy listy). Dodatkowo w katalogu sprawozdawczym
spis ten zosta w caoci przytoczony
48
, a strony z maczkiem drukowany-
mi literami przypominaj... dziea Romana Opaki czy On Kawary.
Gdyby porwna wystaw WMM z roku 2000 do WZO, to przypo-
mnie mona, e o wystawie z 1948 roku pisano, i jest ona jak ksika
w przestrzeni. Tutaj mielibymy sytuacj odwrotn: wielka ilo infor-
macji o powojennym Wrocawiu zostaa skondensowana, a przestrze
ekspozycyjna (w gruncie rzeczy do skromna) otrzymaa duy baga
treci i ewokuje wielk ksig. Natomiast jest kilka cech jednoczcych
i tamt, i t wystaw. Po pierwsze, byoby to jednoczesne uruchamianie
elementw wielu mediw: na WZO jeszcze skromne, ale ciekawe w-
czenie projekcji flmowych, na wystawie WMM ju szersza multimedial-
il. 19 Wystawa Wrocaw Moje Miasto,
Wstga wrocawian, fot. Janusz
Bohajczuk
45
Ibidem, s. 84.
46
Muzeum Powstania Warszawskiego
zaprojektowa architektonicznie Wojciech
Obtuowicz, za plastycznie przygoto-
wali: Jarosaw Kaput, Dariusz Kunowski
i Mirosaw Nizio.
47
M. Dyewski, Ab urbe recondita, [w:]
Wrocaw Moje Miasto..., op. cit., s. 112.
48
Wrocaw Moje Miasto..., op. cit., s. 1A-
194.

/92/
Quart Nr 1(11)/2009
no. Po drugie, i tam, i tu zaistniao wydobycie moliwie bezpored-
nie wielu przedmiotw gotowych dziaajcych na widzw mocno sw
obecnoci, przeniesieniem ze wiata funkcji w rejon opowieci. Ale
chyba najwaniejszy byby stosunek projektantw do sztuki oraz takie
dziaanie, aby sfera poday informacyjnej przenikaa si z wyobra-
niowymi wiatami artystw. A takie przenikanie, cho w 1948 zakca-
ne przez aparatczykw, mimo wszystko prowadzio do nowych jakoci:
nie byoby polskiej szkoy wystawienniczej bez tych eksperymentw.
Take i na ekspozycji WMM: na kilku rnych poziomach obecna w niej
sfera sztuki nie tylko uruchomia miasto w miecie i to co w nim naj-
lepsze, ale otwara si multimedialnie na bogactwo wrae i interpre-
tacji. Szkoda tylko, e obu wystawom towarzyszyo tyle przeszkd. Na
WZO byo to tumienie nieprawomylnego entuzjazmu, a przy wysta-
wie WMM szersze niezauwaenie i niewykorzystanie tego, co pokazali
projektanci.
Andrzej Kostoowski
Historyk sztuki, krytyk i teoretyk sztuki. W latach 1966-2006 pracownik Muzeum Narodowego
w Poznaniu, organizator i kustosz Oddziau MNP w mieowie, aktualnie wykadowca Akademii Sztuk
Piknych we Wrocawiu i Akademii Sztuk Piknych w Poznaniu. Autor ksiki Sztuka i jej meta (2005).
Summary
ANDRZEJ KOSTOOWSKI / Obstacle Courses. The Recovered Territories(1948)
and Wrocaw My City(2000) Exhibitions
Two exhibitions are to be described as signifcant installation achievements in
Wrocaw since 1945: The Exhibition of the Recovered Territories (1948) and
Wrocaw My City (2000). Although organized around some social and historical
subjects, their arrangements made them pioneering for the art of exhibitions. The
frst one (curated by Jerzy Hryniewiecki) The Exhibition of the Recovered Terri-
tories in spite of many propaganda orders and pressures, have emphasized the
very presence of works of art as well as striking assemblages of ready made objects.
Joined by most important Polish architects and artists of that time, it was installed
in historical site of the former 1913 Centenary Exhibition with its two modernistic
masterpieces (Centenary Hall and Pavilion of Four Domes). The forms at the Court-
yard, precisely arranged by Marek Leykam, emphasized 106m tall Spire (masterly
constructed by Stanisaw Hempel). Amongst departments of this exhibition espe-
cially important was the space devoted to the Coal theme huge black interior
with walls made of bricked coal (with imaginative design by Stanisaw and Wojciech
Zamecznik). There were monumental paintings and sculptures in several places of
this exhibition as well as some striking agglomerations of objects (a tower built of
buckets, a bus stop of bowls, kiosks of cans, drainpipes full of goods, huge propel-
lers etc). The second exhibition, Wrocaw My City was devoted to life in Wrocaw
after 1945 and it was shown in the hall of Film Factory. The designers (Wodzimierz
Dolatowski, Micha Jdrzejewski, Stanisaw Lose and Mieczysaw Pirg) have de-
veloped there a kind of multimedia installation with strong emphasis on agglom-
erations of objects as well as their reconstructions slightly smaller than originals.
Especially two features could be mentioned: a cellar labyrinth of drainpipes imitat-
ing water-sewerage system under Old Market Place and the ribbon with all names
of Wrocaw citizens since 1945 running around the whole exhibition. In spite of very
limited responses in the media, this very vivid city in miniature was very much
enjoyed by visitors. Both exhibitions: that of 1948 and the other one of 2000, could
be seen as anticipating further features in Polish art.