Badania krwi

Badania moczu
Posiew moczu
Dobowa zbirka moczu
Badania kau
Badania nasienia
Cytologia
Badania piersi
Biopsja
Markery nowotworowe
Badania DNA
Tomografa komputerowa
Rezonans magnetyczny
PODSTAWOWE BADANIA
LABORATORYJNE
PRZYGOTOWANIE
DO BADA
ZAKRES I PRZEBIEG BADA
NORMY WYNIKW BADA
INTERPRETACJA WYNIKW
PORADY
LEKARZA RODZINNEGO
Spis treci
Wstp 1
1. Badania krwi 2
2. Badania moczu 16
3. Posiew moczu 20
4. Dobowa zbirka moczu 21
5. Badania kau 22
6. Badania nasienia 23
7. Cytologia 24
8. Badania piersi 25
9. Biopsja 27
10. Markery nowotworowe 27
11. Badania DNA 29
12. Tomografa komputerowa 30
13. Rezonans magnetyczny 31
Wydawnictwo Literat
ul. azienna 28
87-100 Toru
tel.: 56 6539540
e-mail: wyd.literat@lit.com.pl
www.ksiegarnia-najtaniej.pl
Opracowanie:
Zesp redakcyjny
Konsultacje medyczne:
lek. Jolanta Piekarczyk
Skad komputerowy
i projekt okadki:
Dariusz Stompor
Copyright by LITERAT
ISBN 978-83-7774-405-5
1
WSTP
1
Normy bada
laboratoryjnych
Najbardziej wiarygodnym rdem
norm laboratoryjnych jest zwykle
personel laboratorium, ktry wykonuje
badania, oraz lekarz. Wynika to przede
wszystkim zkorzystania zrozmaitych
metod analitycznych majcych rn
dokadno.
Ponisze dane pochodz zliteratury
medycznej is wartociami uznawa-
nymi za prawidowe. Mog si one
zmienia wciy. Wszelkie wyniki
bada laboratoryjnych odbiegajce od
niej podanych naley niezwocznie
skonsultowa zlekarzem. Pamitajmy
jednak, e kady wynik morfologii
krwi jest obarczony pewnym ryzykiem
bdu. Moe to by spowodowane
nieprawidowym odczytem aparatu lub
pomyk wlaboratorium. Nie wpadaj-
my wic wpanik inie doszukujmy si
cikiej choroby np. po jednorazowym
podwyszeniu OB. Nie kade bowiem
odchylenie od normy jest chorob inie
kady prawidowy wynik morfologii
krwi wiadczy openi zdrowia.
Czste infekcje, apatia, wzmoone
pragnienie to oznaka, e trzeba
skontrolowa swoje zdrowie! Nawet
jeeli nic nam nie dolega, warto robi
okresowe badania laboratoryjne.
Jeli wykryjemy szybko chorob,
to leczenie bdzie skuteczniejsze
i tasze!
W wynikach bada odzwierciedlaj si
dieta, stresy i codzienna aktywno.
Czstotliwo wybranych
bada
Morfologia krwi z rozmazem, OB
raz w roku
Badanie oglne moczu
raz w roku
Poziom glukozy
od 20 lat: raz w roku
Poziom cholesterolu
30-40 lat: co 3-5 lat; 40-50 lat: co 2 lata;
od 50 lat: raz w roku
Test na krew utajon w stolcu
od 50 lat: raz w roku
AspAT i AIAT
od 30 lat: raz w roku
Hormony tarczycy
od 50 lat: raz w roku
Samobadanie piersi
od 20 lat: raz w miesicu
Cytologia
od 20 lat: raz w roku
Badanie wzroku
30-40 lat: co 3-5 lat; 40-50 lat: co 3 lata;
od 50 lat: co 2 lata; osoby z cukrzyc i nad-
cinieniem: raz w roku
Badania krwi
2
1. Krew
Krew jest bardzo wanym skadnikiem or-
ganizmu czowieka. Stanowi okoo 7% masy
ciaa, czyli u dorosego czowieka odpowia-
da to 5 litrom. Wikszo krwi to osocze
(55% objtoci). Najwaniejsz funkcj krwi
jest dostarczanie tlenu, hormonw, skad-
nikw odywczych i enzymw do kadej
komrki organizmu. Poza tym krew trans-
portuje takie substancje, jak: cukry, biaka,
immunoglobuliny (biaka odpowiadajce
za odporno organizmu), aminokwasy,
lipoproteiny (poczenia biaek i tuszczw),
trjglicerydy, witaminy, zwizki mineralne,
zbdne produkty przemiany materii, np.
CO
2
, mocznik i inne.
Krew chroni rwnie organizm przed wni-
kaniem do organizmu chorobotwrczych
mikroorganizmw. Dziki swojej krzepli-
woci bierze udzia w zablinianiu ran.
W skad krwi wchodz:
krwinki czerwone erytrocyty
krwinki biae leukocyty
pytki krwi trombocyty
osocze pynna cz krwi.
Badania poszczeglnych parametrw
krwi uatwiaj w znaczny sposb
diagnostyk bardzo wielu chorb. Do-
starczaj informacji odziaaniu niemal
wszystkich narzdw organizmu.
Pozwalaj rwnie na odpowiednie
dobranie lekw do danego schorzenia.
Przygotowanie do badania krwi
Na badania krwi z reguy naley
zgosi si na czczo, w godzinach
rannych (6.00-9.00).
Pacjent powinien by wypoczty.
Nie naley przyjmowa lekw, gdy
niektre z nich mog wpyn na
wynik badania. Jeeli zachodzi ko-
nieczno przyjmowania lekw, naley
zgosi ten fakt lekarzowi interpretu-
jcemu wyniki.
Przebieg badania
Krew jest pobierana od pacjenta przez
osob do tego uprawnion. Krew pobiera si
w pozycji siedzcej, ewentualnie lecej, je-
eli pacjent zgosi przypadki omdle w cza-
sie poprzednich pobiera krwi. Wzaleno-
ci od rodzaju badanego parametru pobiera
si krew yln, ttnicz lub woniczkow.
Pobieranie krwi ylnej
Krew ylna jest pobierana zazwyczaj zyy
koczyny grnej w zgiciu okciowym.
Pobierajcy zakada pacjentowi opask
uciskow powyej miejsca pobierania i prosi
pacjenta ozacinicie pici w celu lepszego
uwidocznienia yy. Miejsce pobrania musi
zosta odkaone. Nastpnie badajcy naku-
wa y i pobiera krew do probwki.
Metody pobierania
Mona pobiera krew do strzykawki.
Mona wku tylko ig i podsta-
wi probwk, aby krew sama do niej
ciekaa.
Stosowanie probwek prniowych;
do specjalnej igy, ktr wkuwa si
pacjentowi, podczana jest prniowa
probwka, do ktrej krew swobodnie
spywa.
Po pobraniu wystarczajcej iloci krwi
(wzalenoci od rodzaju i iloci badanych
parametrw) pobierajcy wykuwa ig,
jednoczenie przyciskajc miejsce pobrania
wacikiem. Pacjentowi zalecane jest mocne
przycinicie wacika do miejsca wkucia
i niezginanie rki.
3
Pobieranie krwi ttniczej
Krew ttnicz pobiera si z ttnicy
promieniowej lub udowej. W przypadku
pobierania krwi z ttnicy promieniowej
czasami potrzebne jest nacicie skry wcelu
uwidocznienia ttnicy. Wykonuje si to
w znieczuleniu miejscowym. Krew ttnicza
jest pobierana gwnie wcelu wykonania
gazometrii.
Pobieranie krwi woniczkowej
Krew woniczkowa najczciej pobierana
jest z palca lub patka usznego. Badane
miejsce najpierw naley ucisn w celu
przekrwienia. Nastpnie miejsce pobrania
odkaa si. Po odkaeniu wykonywane jest
mae nacicie jaowym noykiem. Wypy-
wajce krople krwi zbiera si do specjal-
nych, cienkich kapilar. Krew woniczkow
pobiera si gwnie od noworodkw. Od
dorosych pobierana jest w celu wykonania
badania gazometrycznego, a take oznacze-
nia glukozy i elektrolitw.
Badania krwi mona wykonywa bez
skierowania od lekarza, ale s wtedy
patne.
Parametry oznaczane we krwi
i interpretacja wynikw
Morfologia (badanie podstawowe) wie
si z okreleniem liczby krwinek biaych,
czerwonych, wartoci hematokrytu (sto-
sunku objtoci krwinek czerwonych do
objtoci penej krwi) i stenia hemoglo-
biny. Wraz z morfologi czsto mierzy si
wskaniki oceniajce krwinki czerwone.
Krwinki czerwone (erytrocyty, RBC)
su przede wszystkim do transportu tlenu
w organizmie, maj czerwon barw (dziki
barwnikowi zwanemu hemoglobin), jest
ich najwicej spord elementw morfo-
tycznych we krwi i to wanie one nadaj jej
czerwony kolor; czas przeycia erytrocytw
wynosi okoo 120 dni, pniej rozpadaj si
w ledzionie i wtrobie.
Krwinka czerwona erytrocyt
Wartoci prawidowe i przy-
czyny odchyle od normy
Liczba erytrocytw
NORMA
Mczyni 4,5 x 10
12
6,5 x 10
12
Kobiety 4,0 x 10
12
5,5 x 10
12
Poniej
normy
Powyej
normy
niedokrwistoci
pierwotne iwtrne
nadkrwistoci pier-
wotne iwtrne
fzjologicznie uko-
biet wciy
odwodnienie orga-
nizmu
przewodnienie
organizmu
fzjologicznie wre-
jonach wysokogr-
skich
Badania krwi
4
rednia objto krwinki
czerwonej (MCV)
NORMA
85-98 l
Poniej
normy
Powyej
normy
niedokrwistoci
pierwotne iwtrne
hipotoniczne prze-
wodnienie
zaburzenia gospo-
darki wodno-
-elektrolitowej
niedokrwisto
megaloblastycz-
na, zniedoboru
witaminy B
12
i/lub
kwasu foliowego
rednia zawarto
hemoglobiny w krwince
czerwonej (MCH)
NORMA
27-32 pg (1,7-2,0 fmol)
Poniej
normy
Powyej
normy
niedokrwistoci
niedobarwliwe
niedokrwistoci
megaloblastyczne
przewodnienie
rednie stenie hemoglobi-
ny w krwince (MCHC)
NORMA
20-24 mmol/l
Poniej
normy
Powyej
normy
niedokrwisto
zniedoboru elaza
sferocytoza
zaburzenia gospo-
darki wodno-
-elektrolitowej
odwodnienie
Retikulocyty
S to niedojrzae krwinki czerwone posia-
dajce pozostaoci jdra. Powstaj z ko-
mrek szpiku kostnego majcych zdolno
podziau.
NORMA
5-15 oglnej liczby krwinek czer-
wonych lub 30000-70000/l
Poniej
normy
Powyej
normy
niedokrwistoci
hipoplastyczne
iaplastyczne
stany niedotlenienia
nieleczone niedo-
krwistoci megalo-
blastyczne
znaczna utrata krwi
zesp hemoli-
tyczny
w przebiegu le-
czenia niedokrwi-
stoci zniedoboru
witaminy B
12

ielaza
Hematokryt (HCT, Ht)
Jest to stosunek objtociowy elementw
morfotycznych (erytrocytw, leukocytw)
5
do osocza krwi, okrelany jako procent
objtoci krwinek wpewnej objtoci krwi.
Ustalenie tej wartoci moliwe jest poprzez
odwirowanie prbki krwi.
NORMA
Mczyni: 40-54%
Kobiety: 37-47%
Poniej
normy
Powyej
normy
zmniejszenie liczby
krwinek czerwo-
nych
zwikszenie liczby
krwinek
przewodnienie powikszenie roz-
miaru krwinek
zaburzenia wodno-
-elektrolitowe
(odwodnienie)
Hemoglobina (HGB, Hb)
Jest to barwnik wystpujcy w krwinkach
czerwonych.
NORMA
Mczyni: 13-17 g/dl
Kobiety: 12-16 g/dl
Poniej
normy
Powyej
normy
niedokrwistoci
pierwotne i wtrne
nadkrwistoci pier-
wotne iwtrne
przewodnienie
organizmu
odwodnienie
Odczyn opadania krwinek
czerwonych (OB odczyn
Biernackiego)
Odczyn oznacza szybko opadania krwi-
nek w prbce krwi. Przyspieszona prdko
opadania krwinek wskazuje na moliwo
obecnoci w organizmie ognisk zapalnych.
NORMA
Odczyt po 1 godzinie
Mczyni: 3-8 mm
Kobiety: 3-10 mm
Odczyt po 2 godzinach
Mczyni: 5-18 mm
Kobiety: 6-20 mm
Poniej
normy
Powyej
normy
choroby krwi, np.
nadkrwisto
infekcja bakteryjna
lub wirusowa
schorzenia wtroby
i serca
Krwinki biae
(leukocyty, WBC)
Su przede wszystkim do obrony orga-
nizmu czowieka przed drobnoustrojami
(bakterie, wirusy, pasoyty).
Wyrnia si kilka rodzajw krwinek
biaych:
granulocyty (eozynofle, bazofle
ineutrofle)
limfocyty T i B
monocyty.
Badania krwi
6
Krwinka biaa leukocyt
W diagnostyce bierze si pod uwag
zarwno ogln liczb krwinek biaych, jak
i liczebno poszczeglnych rodzajw krwi-
nek, wyraon jako procent oglnej liczby
biaych krwinek.
Oglna liczba krwinek biaych
NORMA
4 x 10
9
10 x 10
9
/l
Poniej
normy
Powyej
normy
grypa fzjologicznie wciy
i po duym wysiku
aplazja szpiku stany zapalne
zimnica niektre biaaczki
choroby autoimmu-
nologiczne
Granulocyty obojtnochonne
zjdrem podzielonym
NORMA
40-70%
Granulocyty obojtnochonne
zjdrem paeczkowatym
NORMA
0-5%
Poniej
normy
Powyej
normy
niedobr witami-
nyB
12
ostre zakaenia
niedobr kwasu
foliowego
nadczynno nad-
nerczy
ostre biaaczki
szpikowe
choroby nowotwo-
rowe
Granulocyty kwasochonne
(eozynofle, EOS)
NORMA
1-4%
Poniej
normy
Powyej
normy
choroba Cushinga choroby alergiczne
ipasoytnicze
niedoczynno
przysadki
ziarnica zoliwa
Granulocyty zasadochonne
(bazofle, BASO)
NORMA
0-2%
7
Poniej
normy
Powyej
normy
choroba Cushinga przewleka
biaaczka
szpikowa
biaaczka bazof-
lowa
Limfocyty (LYM)
Nale do komrek immunokompetent-
nych, czyli zdolnych do wytwarzania prze-
ciwcia. Wyrniamy dwa typy limfocytw.
Jeden to limfocyty T, ktre dojrzewaj
w grasicy, druga grupa to limfocytyB pro-
dukowane w szpiku kostnym. Najwiksza
liczba limfocytw, okoo 70%, znajduje si
w wzach chonnych.
Limfocyty B po wykryciu antygenu
namnaaj si i przeksztacaj w komrki
plazmatyczne, ktre produkuj due iloci
przeciwcia.
Do grupy limfocytw T zaliczaj si:
komrki T pomocnicze stymuluj
limfocyty B do wytwarzania przeciw-
cia
komrki T hamujce, przeciwdzia-
aj nadmiernym reakcjom immuno-
logicznym organizmu
komrki T cytotoksyczne, bezpo-
rednio niszcz obce komrki oraz
komrki wasnego ciaa zainfekowane
wirusami.
NORMA
20-45%
Poniej
normy
Powyej
normy
choroba Cushinga mononukleoza
zakaenia
biaaczka limfa-
tyczna
Monocyty (MONO)
Monocyty s najwikszymi leukocytami.
W krwi przebywaj krtko, zwykle okoo
dwch dni, po czym rozprzestrzeniaj
si do rnych tkanek. Ich zadaniem jest
niszczenie cia obcych na drodze fagocy-
tozy. Przypada im rola zapocztkowywania
reakcji immunologicznej oraz uruchomienia
wytwarzania przeciwcia.
NORMA
20-45%
Powyej
normy
zakaenia pierwot-
niakami iriketsjami
mononukleoza
zakana
biaaczka monocy-
towa
Grupy krwi
Krew zawiera dwie substancje: antygeny
i przeciwciaa, wpywajce na okrelenie
grupy, do ktrej ona naley. Istniej cztery
grupy krwi: A, B, AB oraz 0. Antygeny
znajduj si wkrwinkach czerwonych,
aprzeciwciaa w osoczu.
Badania krwi
8
Krew grupy A ma antygen A
i przeciwciao anty-B
Krew grupy B ma antygen B i prze-
ciwciao anty-A
Krew grupy AB ma oba antygeny
(A iB), ale adnego
przeciwciaa
Krew grupy 0 nie ma adnego anty-
genu, ale posiada oba
przeciwciaa (anty-A
ianty-B)
Dziedziczenie
Dziecko dziedziczy dwa geny grupy krwi,
po jednym od kadego z rodzicw. Geny te
cz si ze sob, dajc jedn z czterech grup
krwi. Przedstawiona poniej tabela obrazuje
procentowe prawdopodobiestwo wystpie-
nia jednej z nich przy okrelonych genach
rodzicw.
Czynnik Rh
W grupach krwi wystpuj rwnie
antygeny ukadu Rh. Moe by on dodatni
Grupy krwi
rodzicw
Geny Grupy krwi dzieci
0 A AB B
0 + 0 00 + 00 100%
0 + A 00 + AA
00 + A0 50%
100%
50%
0 + B 00 + BB
00 + B0 50%
100%
50%
0 + AB 00 + AB 50% 50%
A + A AA + AA
AA + A0
A0 + A0 25%
100%
100%
75%
A + B AA + BB
AA + B0
A0 + BB
A0 + B0 25%
50%
25%
50%
25%
100%
50%
50%
25%
A + AB AA + AB
A0 + AB
50%
50% 25%
50%
25%
B + B BB + BB
BB + B0
B0 + B0 25%
100%
100%
75%
B + AB BB + AB
B0 + AB 25%
50%
50%
50%
25%
AB + AB AB + AB 25% 25% 50%
9
(85%ludzi) lub ujemny (15% ludzi). Czyn-
nik ten ma wpyw na przetaczanie krwi,
osoby z grup Rh- mog otrzyma jedynie
grup krwi Rh-. Przetoczenie krwi z czyn-
nikiem dodatnim wywoaoby powstanie
przeciwcia anty-Rh. Natomiast osoby
zgrup krwi Rh+ mog otrzyma zarwno
krew o czynniku dodatnim, jak i ujemnym.
Na szczegln uwag zasuguje sytuacja,
gdy brak zgodnoci midzy Rh matki a Rh
podu. Moe si tak zdarzy, gdy matka
ma grup Rh-, a ojciec Rh+ i dziecko
odziedziczy po ojcu dodatni wspczynnik.
Wtedy przy porodzie krew matki moe
zmiesza si zkrwi dziecka i doprowadzi
do zaburze. Przy pierwszym porodzie nie
ma jeszcze wikszego niebezpieczestwa,
ale przy drugim dziecku moe pojawi si
zaburzenie zwane erytroblastoz podow,
prowadzc do rozpadu krwinek podu.
Wtakich przypadkach cia powinna by
pod szczegln obserwacj lekarsk, a matce
podaje si gammaglobuliny. Nie ma takiego
ryzyka, gdy matka ma grup Rh+.
Badania biochemiczne krwi
Oznaczenie skadu osocza ocenia si na
podstawie bada biochemicznych krwi.
Osocze pyn otrzymywany po odwiro-
waniu krwi penej (takiej, ktra zawiera
wszystkie prawidowo wystpujce elementy
komrkowe).
Skadnikami osocza s:
enzymy (np. ALAT, ASPAT)
hormony (np. T3, T4, TSH)
biaka (np. albuminy, immunoglo-
buliny)
elektrolity (np. Na, K), pierwiastki
ladowe (np. Cu, Mb).
Badania biochemiczne dostarczaj infor-
macji na temat funkcjonowania prawie
wszystkich narzdw, gruczow, a take
stanu nawodnienia organizmu. Opracowano
tzw. profle oznacze, ktre cznie najdo-
kadniej przedstawiaj stan funkcjonowania
danego narzdu.
Profle oznacze
Profl kontrolny (oglny) sd,
potas, chlorki, mocznik, kreatynina,
bilirubina, AST, ALT, albumina,
biako cakowite, wap, fosfor, kwas
moczowy.
Profl nerkowy sd, potas, mocz-
nik, kreatynina.
Profl wtrobowy transaminazy.
Profl kostny biako cakowite,
albuminy, wap, fosfor, fosfataza
alkaliczna.
Profl sercowy transaminazy,
kinaza kreatynowa, potas.
Profl lipidowy cholesterol, trigli-
cerydy, cholesterol HDL.
Profl tarczycowy TSH, T4.
Gospodarka wodno-
-elektrolitowa
Zalicza si do niej oznaczanie sodu, potasu
i chlorkw, stanowi ona wany element
rwnowagi ustrojowej, a jej zaburzenia
wystpuj wprzebiegu wielu chorb.
Sd (Na
+
)
NORMA
135-145 mmol/l
Badania krwi
10
Poniej
normy
Powyej
normy
utrata w przebiegu
wymiotw ibie-
gunki
nadmierne pocenie
niewydolno nerek utrata wody
kwasica metabo-
liczna
niedobr ADH
(hormon antydiure-
tyczny)
Potas (K
+
)
NORMA
3,8-5 mmol/l
Poniej
normy
Powyej
normy
leki moczopdne niewydolno nerek
wymioty, biegunka cukrzyca
zmniejszona poda
wdiecie
choroba nowo-
tworowa (rozpad
komrek)
zasadowica
Chlorki (Cl
-
)
NORMA
98-108 mmol/l
Poniej
normy
Powyej
normy
wymioty kwasica metabo-
liczna
kwasica oddechowa zasadowica odde-
chowa
zasadowica meta-
boliczna
Przemiana wglowodanw
Wykadnikiem przemiany wglowodanw
w organizmie jest glukoza, jej stenie
jest bardzo wane w procesie odywiania
organizmw.
Stenie glukozy jest regulowane na drodze
hormonalnej. Oznaczanie glukozy ma
przede wszystkim znaczenie w cukrzycy,
ktra jest najczstszym zaburzeniem gospo-
darki wglowodanowej.
NORMA
Dla krwi ylnej:
noworodki 2,8-4,4 mmol/l (50-115 mg/dl)
niemowlta 0,33-3,3 mmol/l (6-59 mg/dl)
dzieci 3,9-5,8 mmol/l (70-105 mg/dl)
doroli 3,9-5,6 mmol/l (70-100 mg/dl)
Dla krwi kapilarnej:
55-100 mg/dl
Poniej
normy
Powyej
normy
przedawkowanie
insuliny
cukrzyca insulino-
zalena typ I
insulinoma cukrzyca insulino-
zalena typ II
alkoholizm cukrzyca ciarnych
niedoczynno hor-
monalna przysadki
choroby trzustki
toksyczne uszko-
dzenie wtroby
zaburzenia toleran-
cji glukozy
11
Gospodarka lipidowa
(tuszczowa)
Gwnymi skadnikami tuszczowymi
osocza krwi s triglicerydy (TG), cho-
lesterol (Ch), fosfolipidy (PL) i wolne
kwasy tuszczowe (WKT), we krwi lipidy
wystpuj wpoczeniu zbiakamii tworz
lipoproteiny (chylomikrony, VLDL, LDL,
HDL). Kada z tych lipoprotein posia-
da okrelon zwarto poszczeglnych
skadnikw lipidowych osocza. Zaburzenia
gospodarki lipidowej s odpowiedzialne
m.in. za powstawanie miadycy.
Cholesterol cakowity (Ch)
NORMA
< 5,2 mmol/l (< 200 mg/dl)
Poniej
normy
Powyej
normy
nadczynno
tarczycy
niedoczynno
tarczycy
choroby wtroby
choroby nowotwo-
rowe
HDL (dobry cholesterol)
NORMA
Mczyni: 0,90-1,42 mmol/l
(35-55 mg/dl)
Kobiety: 1,16-1,68 mmol/l (45-65 mg/dl)
Poniej
normy
Powyej
normy
ryzyko rozwoju
miadycy
nie ma znaczenia
diagnostycznego
LDL (zy cholesterol)
NORMA
< 3,90 mmol/l (<100 mg/dl)
Poniej
normy
Powyej
normy
nie ma znaczenia
diagnostycznego
podwyszone
ryzyko rozwoju
miadycy
Triglicerydy (TG)
NORMA
< 1,7 mmol/l (< 150 mg/dl)
Poniej
normy
Powyej
normy
nie ma znaczenia
diagnostycznego
hiperlipoproteine-
mie
wzrost bez wzrostu
stenia choleste-
rolu obserwuje si
w zapaleniu trzustki,
niewydolnoci nerek.
Przemiana biaek
W skad biaek osocza wchodz albuminy
(biaka proste) oraz immunoglobuliny, zo-
one biaka odpowiedzialne za odporno
organizmu, poza tym oznacza si rwnie
produkty przemiany biakowej, takie jak
kreatynina i mocznik.
Biako cakowite
NORMA
66-87 g/l
Badania krwi
12
Poniej
normy
Powyej
normy
choroby nerek
zbiakomoczem
wymioty, biegunki
cikie oparzenia przewleke choroby
zapalne
przewodnienie marsko wtroby

Albuminy
NORMA
3,9-6,2 mmol/l (150-240 mg/dl)
Poniej
normy
Powyej
normy
niedoywienie odwodnienie
zesp nerczycowy
choroby przewodu
pokarmowego
oparzenia
CRP (biako C-reaktywne)
NORMA
< 1 mg/l
Poniej
normy
Powyej
normy
jest wskanikiem
diagnostycznym
procesw zapalnych
zawa serca
Mocznik (azot mocznika, BUN)
NORMA
3,3-6,7 mmol/l (20-40 mg/dl)
Poniej
normy
Powyej
normy
niedobory biakowe choroby nerek
uszkodzenia w-
troby
choroba popro-
mienna
Kreatynina
NORMA
Mczyni: 60-106 mol/l
(0,7-1,2 mg/dl)
Kobiety: 53-97 mol/l (0,6-1,1 mg/dl)
Poniej
normy
Powyej
normy
dystrofa miniowa niewydolno nerek
niewydolno
krenia
zmiadenie mini
Diagnostyka enzymologiczna
Enzymy wystpujce w organizmie s
potrzebne do przeprowadzania wielu reakcji
niezbdnych do ycia i funkcjonowania
organizmu, miar zawartoci enzymw nie
jest stenie, ale ich aktywno wyraana
w unitach na litr (U/l).
13
Aminotransferaza alaninowa
(ALT, AlAT, GTP)
Enzym wewntrzkomrkowy, wystpujcy
gwnie w wtrobie, w mniejszych ilociach
w miniu sercowym, miniach szkieleto-
wych i nerkach. Zwikszenie aktywnoci tego
enzymu we krwi moe wiadczy o uszko-
dzeniu komrek, szczeglnie wtrobowych.
NORMA
5-40 U/l
Aminotransferaza asparaginowa
(AST, AspAT, GOT)
Enzym wewntrzkomrkowy, najwysze
stenie wykazuje w miniu sercowym,
nisze w wtrobie, erytrocytach, miniach
szkieletowych i nerkach. Zwikszenie
aktywnoci tego enzymu we krwi moe
wiadczy ouszkodzeniu komrek.
NORMA
10-40 U/l
Dehydrogenaza mleczanowa
(LDH, LD)
Wystpuje w duych ilociach w miniach
szkieletowych, wtrobie, nerkach. Wzrost
aktywnoci tego enzymu mona obser-
wowa w przebiegu zawau, w chorobach
wtroby, nerek oraz mini.
NORMA
60-230 U/l
Fosfataza alkaliczna
(ALP, Falk, FAL)
Wystpuje w kociach, wtrobie, nerkach,
cianie jelita, oysku i gruczole sutkowym
w czasie laktacji. Wzrost jej aktywnoci
obserwuje si w przebiegu nadczynnoci
przytarczyc, niedoboru witaminy D
3
, przy
niedoborach wapnia i fosforu w poywieniu,
w przebiegu krzywicy, w zespole Cushinga,
chorobie Pageta. Spadek aktywnoci wyst-
puje przy zaburzeniach wzrostu koci.
NORMA
Noworodki: 50-165 U/l
Dzieci: 20-150 U/l
Doroli: 20-70 U/l
Kinaza kreatynowa (CK)
Wystpuje w miniu sercowym, wmi-
niach szkieletowych oraz w komrkach
nerwowych (mzg). Wyrnia si 3izo-
enzymy kinezy specyfczne dla kadego
zpowyszych narzdw: serce CK-MB,
mzg CK-BB, minie szkieletowe
CK-MM. Wzrost aktywnoci poszczegl-
nych izoenzymw moe wiadczy o uszko-
dzeniach komrek danych narzdw.
NORMA
Kobiety: 40-285 U/l
Mczyni: 55-370 U/l
Gamma-glutamylo-transferaza
(GGTP)
Wystpuje w wtrobie, trzustce i nerkach.
Podwyszenie jej aktywnoci moe wiad-
czy o przewlekym i ostrym zapaleniu
trzustki, ostrym zapaleniu wtroby, wyst-
powaniu choroby wrzodowej odka, mo-
nonukleozy zakanej i choroby alkoholowej.
NORMA
10-115 U/l
Badania krwi
14
Diagnostyka
endokrynologiczna
Diagnostyka endokrynologiczna zajmuje
si oznaczaniem hormonw. Hormony
s substancjami produkowanymi przez
gruczoy organizmu. Ich odpowiednia ilo
oraz prawidowe dziaanie jest niezbdne do
prawidowego funkcjonowania organizmu.
Hormony gruczou
tarczowego (tarczycy)
Nale do nich tyroksyna (T
4
) i trijodotyro-
nina (T
3
). Wydzielanie tych hormonw jest
zalene od poday jodu, natomiast hormony
przysadki i podwzgrza kontroluj wydzie-
lanie T
3
iT
4
. Najwaniejszymi badaniami
stosowanymi w rozpoznawaniu chorb
tarczycy s oznaczania stenia wolnej trijo-
dotyroniny fT
3
i wolnej tyroksyny fT
4
oraz
stenie hormonu tyreotropowego TSH.
Tyreotropina (TSH)
Hormon wydzielany przez przysadk,
kontroluje wydzielanie hormonw tarczycy.
Jego stenie wzrasta w pierwotnej niedo-
czynnoci tarczycy i w nadczynnociach
wtrnych, maleje natomiast wniedoczyn-
nociach przysadki i podwzgrza.
NORMA
120-200 ng/dl
Tyroksyna (T
4
)
Jej stenie wzrasta w chorobie Gravesa-
-Basedowa, we wtrnej nadczynnoci tar-
czycy wywoanej nadmiernym wydzielaniem
TSH. Stenie T
4
maleje w hipotyreozie.
NORMA
10-25 pmol/l (0,8-2 ng/dl)
Trijodotyronina (T
3
)
Wzrasta w nadczynnoci tarczycy, zmniej-
szenie stenia wystpuje w zaburzeniach
dejodynacji tyroksyny, atake przy znacznej
utracie biaek osocza.
NORMA
4,5-9,5 pmol/l (0,65 ng/dl)
Hormony przysadki
Przysadka mzgowa jest narzdem odpo-
wiedzialnym za wydzielanie hormonw
bezporednio dziaajcych na organizm oraz
hormonw tropowych, dziaajcych na inne
narzdy wydzielajce hormony.
Hormon wzrostu (GH)
Jego nadmiar wywouje akromegali igi-
gantyzm, natomiast niedobr karowato
przysadkow.
NORMA
0-5 g/l
Prolaktyna
Nadmiar wywouje bezpodno i zaburze-
nia miesiczkowania, niedobr zaburzenia
laktacji.
NORMA
1,39-24,5 ng/ml
Kortykotropina
Niedobr tego hormonu wywouje wtrn
niedoczynno nadnerczy, anadmiar cho-
rob Cushinga.
15
Luteina/folitropina (LH/FSH)
Hormony odpowiedzialne za dojrzewanie.
Zwikszenie ich stenia powoduje przed-
wczesne dojrzewanie, natomiast niedobr
wywouje hipogonadyzm oraz bezpodno.
NORMA LH
Faza folikularna: 2-15 j/l
(jednostek/litr)
NORMA LH
Faza lutealna: 5-20 j/l
Owulacja: 100 j/l
NORMA FSH
Faza folikularna: 2-8 j/l
Faza lutealna: 2-8 j/l
Owulacja: 15-30 j/l
Stenie tych hormonw jest bardzo
due po okresie menopauzy.
Diagnostyka koaguologiczna
Diagnostyka koaguologiczna zajmuje si
badaniem ukadu krzepnicia krwi i jej
fbrynolizy, czyli rozpuszczania skrzepw.
Wprocesach tych bior udzia tzw. czyn-
niki krzepnicia. Nastpstwami zaburze
tych procesw mog by skazy krwotocz-
ne (np. hemoflia) lub tworzenie zakrze-
pw i zatorw.
Czas kefalinowo-
-kaolinowy (aPTT)
Oceniane jest krzepnicie krwi po dodaniu
kefaliny, kaolinu i jonw wapnia. Przeduo-
ny czas aPTT moe by spowodowany nie-
doborem wikszoci czynnikw krzepnicia,
jak rwnie nadmiern aktywacj heparyny
lub antytrombiny III.
NORMA
30-50 sekund
INR
Jest to wspczynnik wyraajcy czas
protrombinowy, ktry wydua si przy
niedoborze czynnikw krzepnicia oraz
przy zmniejszonym steniu fbrynogenu
oraz zwikszonym steniu heparyny i pro-
duktw rozpadu fbrynogenu. Zwikszenie
wspczynnika obserwuje si w chorobach
wtroby iwzespole zego wchaniania.
NORMA
0,7-1,5
Fibrynogen
Oznaczanie to stosuje si w diagnostyce
wrodzonych hipofbrynogenemii (obni-
one stenie frynogenu), w diagnostyce
rozsianego wykrzepiania rdnaczyniowego
(DIC). Zwikszone stenia fbrynogenu
obserwujemy po krwotokach oraz wniekt-
rych chorobach nowotworowych.
NORMA
2-4,5 g/l
Badania moczu
16
2. Mocz
Badanie moczu nale-
y do podstawowych
bada laborato-
ryjnych. Analiza
moczu moe pomc
w rozpoznaniu
chorb nerek, drg
moczowych, wtroby.
Uatwia te diagnoz
cukrzycy itaczki.
Podstawowe
parametry
biako
glukoza
bilirubina
zwizki ketonowe
urobilinogen.
Poza tymi zwizkami oceniane s take
skadniki osadu moczu oraz waciwo-
ci fzyczne moczu, takie jak:
barwa
przejrzysto
zapach
ciar waciwy
pH (odczyn).
Badanie moczu wykonuje si z jednorazowo
oddanego moczu lub te z dobowej zbirki
moczu. Poza tym mona rwnie wykona
posiew moczu wcelu identyfkacji bakterii
zakaajcych ukad moczowy oraz oceni
osad moczu.
Przygotowanie do badania
Naley przygotowa plastikowy
pojemnik do zbirki moczu do
kupienia w aptece lub pobrania wla-
boratorium.
Mocz naley odda rano, na czczo,
najlepiej zaraz po obudzeniu.
Mocz pobiera si ze rodkowe-
go strumienia, czyli w rodku jego
oddawania.
Pobrany mocz trzeba dostarczy jak
najszybciej do laboratorium.
W czasie miesiczki nie powinno
si oddawa moczu do badania, gdy
nie mona wtedy stwierdzi, skd
pochodzi krew w moczu.
Mocz oddaje si do pojemniczka po
umyciu narzdw wod zmydem lub
innym rodkiem myjcym.
Parametry oznaczane w mo-
czu, zakres normy i przyczyny
odchyle od normy
Parametry fzykochemiczne
Dobowa ilo moczu
Zaley przede wszystkim od iloci wy-
pijanych pynw, ukadu termoregulacji
ifunkcjonowania ukadu moczowego.
NORMA
0,6-2,0 l/dob
Gsto (ciar waciwy)
Zaley od iloci substancji rozpuszczonych
w moczu, wielkoci przesczania ifunkcji
kanalikw nerkowych.
NORMA
1,002-1,035 g/ml
17
Poniej
normy
Powyej
normy
przewodnienie
organizmu
zmniejszona poda
wody
moczwka prosta biakomocz
niewydolno kana-
likw nerkowych
cukromocz
biegunki, wymioty
stan gorczkowy
pH moczu (odczyn)
Zaley od substancji obecnych w moczu,
wpyw na to maj gwnie odywianie
istany chorobowe, prawidowe pH moczu
powinno by lekko kwane, czyli okoo 5,5.
NORMA
5,0-8,0
Poniej
normy
Powyej
normy
godzenie dieta jarska
kwasica zasadowica
leki zakwaszajce leki alkalizujce
Barwa i przejrzysto
Zaley od obecnoci substancji barwni-
kowych i od gstoci. Barwnikiem moczu
jest urochrom, barwicy mocz prawidowo
na somkowy kolor. Intensywno koloru
wiadczy o iloci wypijanych pynw im
jest ich wicej, tym mocz jest janiejszy
i odwrotnie. Zabarwienie moczu moe
si zmieni na skutek przedostania si do
niego rnych barwnikw, np. po zjedzeniu
buraczkw mocz staje si rowy, przy prze-
dostaniu si krwi rowy lub purpurowo-
czerwony. Prawidowo oddany mocz jest
przejrzysty i klarowny mtny wystpuje
w ropnych zapaleniach ukadu moczowego
i kamicy nerkowej.
NORMA
przejrzysty, somkowy
Zmiany
mtny
tobrzowy
krwisty
czerwony
zielony
niebieski
czarny
foletowy
pomaraczowy
Parametry chemiczne moczu
Biako (biakomocz)
Nie wystpuje w wykrywalnych ilociach
w prawidowym moczu. Dla dokadnego
okrelenia wielkoci biakomoczu powinno
si oznacza biako w moczu dobowym.
Oznaczanie biaka jest bardzo istotne, gdy
biakomocz jest nastpstwem wielu chorb
nerek i drg moczowych. Obecno biaka
w moczu musi by niezwocznie zgoszona
lekarzowi. Biakomocz w stanie fzjologicz-
nym wystpuje u kobiet pod koniec ciy.
Badania moczu
18
NORMA
poniej 100 mg/dob
Poniej
normy
Powyej normy
(>150 mg/dob)
szpiczak mnogi
zapalenie kbusz-
kw nerkowych
stany zapalne drg
moczowych
Cukier (glukoza)
W prawidowym moczu zawarte s nie-
wielkie iloci wglowodanw. Gdy stenie
cukru w surowicy krwi przekracza 180 mg
przez duszy czas wcigu doby, mona si
spodziewa, e glukoza zacznie pojawia si
wmoczu.
NORMA
brak
Wystpowanie
cukrzyca
choroby nerek
Zwizki ketonowe
W moczu prawidowym nie wystpuj, ich
obecno w moczu moe by spowodowana
ich podwyszonym steniem we krwi na
skutek nieprawidowej przemiany cukrw
ituszczw. Poza tym mog wiadczy ole
leczonej cukrzycy.
NORMA
brak
Wystpowanie
cukrzyca
biegunka, wymioty, odwodnienie
godzenie
dieta bogatotuszczowa, a ubogocukrowa
stan gorczkowy
Bilirubina
Jest to barwnik powstajcy w wyniku roz-
padu krwinek czerwonych, nie powinien si
znajdowa w moczu zdrowego czowieka.
NORMA
brak
Wystpowanie
choroby wtroby
choroby drg ciowych
taczka
Urobilinogen
Jego stenie wiadczy o czynnoci w-
troby i drg ciowych oraz o metaboli-
zmie hemoglobiny w moczu wystpuje
wilociach ladowych.
NORMA
0,1-1,0 mg/dl
19
Poniej
normy
Powyej
normy
noworodki taczka hemoli-
tyczna
leczenie antybio-
tykami
choroby wtroby
taczka mecha-
niczna
Skadniki morfotyczne
moczu
Krwinki czerwone
W prawidowym moczu krwinek nie
powinno by wicej, ni wskazuje norma.
Wmoczu ludzi zdrowych liczba wydala-
nych erytrocytw nie powinna przekra-
cza 3milionw na dob. Rozrnia si
krwinkomocz gdy obecno krwi nie jest
wykrywana goym okiem i krwiomocz,
gdy jest widoczna goym okiem.
NORMA
0-3 wpw (w polu widzenia
pod mikroskopem)
Poniej
normy
Powyej
normy
kamica nerkowa
skaza krwotoczna
zapalenie kbusz-
kw nerkowych
nowotwory ukadu
moczowego
Krwinki biae (leukocyty)
W cigu doby zdrowy czowiek wydala
do okoo 4 milionw biaych krwinek,
co odpowiada 1 do 8 leukocytw wpolu
widzenia; stwierdzenie powyej 10 leukocy-
tw wskazuje na wystpienie leukocyturii,
najczciej dzieje si tak przy bakteryjnych
zakaeniach ukadu moczowego.
NORMA
1-8 wpw
(w polu widzenia pod mikroskopem)
Poniej
normy
Powyej
normy
zapalenia drg
moczowych
zapalenia nerek
infekcje ukadu
moczowego
Waeczki
S to odlewy cewek nerkowych wiadczce
o powanej patologii nerek. Wprawi-
dowym moczu moe wystpowa tylko
niewielka liczba waeczkw szklistych,
innych waeczkw nie powinno w ogle by
w moczu.
NORMA
brak lub pojedyncze waeczki szkliste
Poniej
normy
Powyej
normy
uszkodzenie nerek
choroby zakane
Posiew moczu
20
Nabonki
S to zuszczone komrki nabonka paskie-
go lub komrki nabonkowe pochodzce
znerek i drg moczowych, ich obecno nie
ma istotnego znaczenia dla rozpoznawania
chorb.
Bakterie
Jeeli mocz zosta pobrany prawidowo,
obecno bakterii moe wiadczy ozakae-
niach ukadu moczowego.
3. Posiew moczu
Posiew moczu to hodowla bakterii pobra-
nych z prbki moczu na specjalne podoa.
W wieo i prawidowo pobranej prbce
moczu osoby zdrowej nie powinno by
bakterii (posiew ujemny).
Obecno bakterii w porcji moczu ze
rodkowego strumienia moe wiadczy
o zakaeniach ukadu moczowego. Ponad
10
5
komrek bakteryjnych w 1 ml sugeruje
zakaenie (posiew dodatni). Zakres
10
4
-10
5
mikroorganizmw w 1 ml to wynik
niepewny i wymaga powtrzenia badania.
Obecno bakterii w moczu w przebiegu
zakae ukadu moczowego przebiega ze
wzrostem liczby leukocytw w moczu. Jeeli
wynik wskazuje na obecno bakterii w mo-
czu, ale bez leukocytozy, to przyczyn jest
najczciej za technika pobierania prbki
moczu, a nie infekcja.
Przygotowanie do badania
Naley przygotowa jaowy pojem-
nik do zbirki moczu do kupienia
waptece lub pobrania wlaboratorium
Mocz oddaje si do pojemniczka po
umyciu narzdw wod zmydem lub
innym rodkiem myjcym.
Mocz pobiera si ze rodkowe-
go strumienia, czyli w rodku jego
oddawania.
Badanie zleca lekarz w przypadku
zgoszenia przez pacjenta nastpuj-
cych dolegliwoci:
trudno w oddawaniu moczu
czste oddawanie moczu bez cako-
witego oprnienia
krwiomocz
biegunka.
Poza tym posiew moczu powinien by
wykonany u kobiet w ciy oraz u osb
z zakaeniem wywoanym przez zaoony
do pcherza moczowego cewnik.
Ukad moczowy mski
nadnercza
nerka
lewa
ya
biodrowa
wsplna
ttnica
biodrowa
wsplna
pcherz
moczowy
trjkt
pcherzowy
cewka
moczowa
od prcia
ujcie zewntrzne
cewki moczowej
moszna
szyjka
pcherza
moczowego
moczowody
ttnica
jdrowa
ya
jdrowa
ya gwna
dolna
ttnica
nerkowa
ujcia
moczo-
wodw
Dobowa zbirka moczu
21
4. Dobowa
zbirka moczu
Dobowa zbirka moczu suy diagnozowa-
niu przewlekych chorb nerek ipozwala na
ocen stopnia tracenia pewnych zwizkw
chemicznych wchorobach metabolicznych.
Dziki temu badaniu otrzymuje si obiek-
tywne stenie badanej substancji, niezale-
nie od zmiennego jej wydalania.
Przygotowanie do badania
Brak specjalnych zalece.
Mocz jest zbierany przez pacjenta
od porannej porcji przez 24 godziny,
czyli do nastpnego dnia rano.
Zbiera si go do specjalnego soja
lub pojemnika z podziak po to, by
jak najdokadniej okreli ilo wyda-
lonego moczu.
Przebieg badania
O godzinie 6.00 rano oddaje si
pierwsz porcj moczu do toalety.
Nastpn porcj oddaje si ju do
specjalnego pojemnika.
Ostatni porcj do pojemnika
oddaje si o 6.00 rano nastpnego
dnia.
Zebrany do pojemnika mocz
naley dokadnie wymiesza, spraw-
dzi objto, a nastpnie odla do
pojemniczka okoo 200ml izanie
do badania.
Sj z moczem przechowuje si
w temperaturze pokojowej w chod-
nym i zaciemnionym miejscu.
Wyniki badania
dobowej zbirki moczu
Biakomocz pozwala na rozpo-
znanie przewlekych zapale ukadu
moczowego.
Cukromocz uzaleniony jest od
poziomu cukru i waha si w cigu
dnia, okrelenie dobowego wydalania
glukozy pozwala na ocen leczenia
cukrzycy, a take stwierdzenie, czy
w przebiegu cukrzycy nie doszo do
uszkodzenia kbuszkw nerkowych.
Liczba leukocytw (biaych krwi-
nek) okrela si liczb wydalonych
krwinek biaych w cigu doby lub
12godzin (liczba Addisa), badanie
pozwala na rozpoznanie zakae
ukadu moczowego.
Waeczki badanie wykonywane
rzadko, pozwala na rnicowanie
chorb nerek.
Liczba mineraw ocenia si wy-
dalanie takich mineraw, jak: wap,
fosfor, potas, sd; pozwala to na kon-
trolowanie leczenia kamicy nerkowej,
oraz na ocen metabolizmu wapnia.
W moczu mona oznacza hormony,
jednak jest to zlecane rzadko, suy do
diagnostyki patologii hormonalnych.
Wskazania
choroby nerek
choroby wtroby
cukrzyca
choroby ukadu moczowego.
Badanie oglne moczu powinno si
wykonywa przynajmniej raz w roku,
nawet przy braku wystpowania nie-
pokojcych objaww.
Badania kau
22
5. Badania kau
Badania kau s przydatne gwnie
wdiagnozie chorb ukadu pokarmowego.
Badania te polegaj na mikroskopowej
ocenie rozmazu kau oraz na poszukiwaniu
krwi w kale. Poza tym ocenia si rwnie
wygld kau, kolor i konsystencj.
Badania na krew utajon w kale
pozwalaj na rozpoznanie choro-
by nowotworowej jelita grubego,
krwawicych wrzodw odka
lub krwawie z innych przyczyn.
Natomiast badania mikroskopo-
we pozwalaj na ocen czynnoci
wydzielniczej trzustki oraz pracy
jelit. Poza tym wykonuje si rwnie
badania na obecno rnych bakte-
rii i pasoytw.
Przygotowanie do badania
Przed badaniem nie naley przyj-
mowa lekw przeciwbakteryjnych
i przeciwpasoytniczych.
Jeeli bdzie wykonywane badanie
na obecno krwi w kale, naley 3dni
przed badaniem powstrzyma si od
jedzenia misa, a w szczeglnoci
potraw z krwi.
Nie naley rwnie przyjmowa
elaza, witaminy C i aspiryny.
Pobranie kau
Ka pobierany jest przez pacjenta do spe-
cjalnego pojemniczka. W celu pobrania
prbki ka naley odda do specjalnie
przygotowanego, wczeniej umytego
wod z detergentem, pojemnika. Moe
to by np. nocnik lub basen. Nastpnie
za pomoc szpatuki lub yeczki naley
nabra niewielk ilo kau (2 g) do
specjalnego pojemnika. Pojemniczki na
ka mona kupi w aptece. Pojemnik
powinien by opisany imieniem i nazwi-
skiem pacjenta.
Badanie jest wykonywane na zlece-
nie lekarza. Jedynie badania okreso-
we na nosicielstwo wykonywane s
bez zlecenia.
Wskazania
choroby trzustki (ocenia si wtedy
zawarto kulek tuszczowych)
choroby zakane przewodu pokar-
mowego
zapalenie jelit (choroba
Leniowskiego-Crohna)
nowotwr jelit oraz choroba wrzo-
dowa odka.
Wyniki i interpretacja
Nazwa
badania
Badany
czynnik
Norma
Ka
krew
utajona
wynik
ujemny
lamblie
wynik
ujemny
pasoyty
wynik
ujemny
tuszcz
iskrobia
wynik
ujemny
Badania nasienia
23
6. Badania nasienia
Badanie nasienia ma podstawowe znaczenie
w wykrywaniu niepodnoci mskiej. Polega
ono na ocenie plemnikw oraz wydzieliny
z prostaty i pcherzykw nasiennych.
Oceniane s takie parametry, jak: liczba
plemnikw, rodzaj ruchu plemnikw, ich
budowa i ywotno.
Poza tym ocenia si stenie fruktozy, fosfo-
ranw i cytrynianw.
Najwaniejsze zastosowanie to usta-
lenie przyczyny braku potomstwa.
Poza tym nasienie bada si rwnie
w celu ustalenia ojcostwa.
Przygotowanie do badania
Zaleca si zachowanie wstrze-
miliwoci pciowej przez okoo
5dni przed badaniem.
Jeeli w dniu badania jest pla-
nowane pobieranie krwi, nasienie
naley oddawa zawsze po pobraniu
krwi.
Przed badaniem naley zgosi:
* sposb uzyskania nasienia
* urazy okolicy jder
* przyjmowanie lekw
* stosowanie uywek.
Przebieg badania
Przed pobraniem materiau naley umy
rce oraz prcie wod z mydem. W celu
uzyskania nasienia naley zastosowa
masturbacj. Nasienie musi pochodzi
zpierwszego ijednego wytrysku. Oddaje
si je przed badaniem do czystego, jaowego
pojemnika, ktry powinien by ogrzany do
temperatury ciaa czowieka.
Po pobraniu materia naley nie-
zwocznie dostarczy do laboratorium.
Wskazania
brak potomstwa, mimo prb za-
podnienia kobiety
ustalenie ojcostwa.
Nazwa badania:
Badanie nasienia
Badany
czynnik
Norma
objto > 2 ml
pH zasadowe
barwa mleczna
ruchliwo > 50%
liczba plemnikw 20-250 x 10
6
/ml
ywotno > 70% ywych
samoistna
homogenizacja
cakowita
po 30-60 min
morfologia
> 30% form
prawidowych
spermatocyty
poniej
1 x 10
6
/ml
granulocyty
poniej
5 x 10
6
/ml
Cytologia
24
7. Cytologia
Badanie cytologiczne polega na ocenie
mikroskopowej wymazw z kanau itarczy
czci pochwowej szyjki macicy. Obec-
nie zaleca si ocen wymazu systemem
Bethesda (dawniej Papanicolaou), polega-
jc na pobraniu ispecjalnym wybarwieniu
komrek nabonka wielowarstwowego
paskiego, pokrywajcego cz pochwow
szyjki macicy.
Badanie suy przede wszystkim
wykrywaniu stanw przednowo-
tworowych i nowotworowych szyjki
macicy. Poza tym pomocne jest
wocenie stanw zapalnych pochwy
oraz ocenie hormonalnej.
Przygotowanie do badania
Naley powstrzyma si od stosun-
kw pciowych co najmniej 24godzi-
ny przed badaniem.
Kilka dni przed badaniem nie
powinno si stosowa lekw dopo-
chwowych ipukania pochwy.
Przebieg badania
Badanie wykonywane jest przez ginekologa.
Pacjentka ukada si na stole ginekologicz-
nym. Lekarz zakada wziernik dopochwowy
tak, by uwidoczni szyjk macicy. Pobierany
jest materia do badania poprzez pocieranie
powierzchni tarczy czci pochwowej szyjki
macicy metalow lub plastikow szczotecz-
k. Nastpnie zpobranego materiau wyko-
nuje si rozmaz iodpowiednio si go barwi.
Czasami podczas badania mog wystpi
lekkie dolegliwoci blowe i niewielkie
plamienia.
Wyniki
Wynik podawany jest w formie poni-
szej klasyfkacji:
Grupa I
obraz fzjologiczny prawi-
dowe komrki nabonka
Grupa II
agodne zmiany, bez cech
nowotworowych oprcz
komrek prawidowych
widoczne rwnie komrki
z cechami zapalenia, bakte-
rie, luz
Grupa III
zmiany o cechach rako-
wych obecne komrki
dysplastyczne, o zmienionej
budowie
Grupa IV
rak przedinwazyjny po-
jedyncze komrki atypowe
charakterystyczne dla
nowotworw
Grupa V
zmiany zoliwe liczne
komrki atypowe
Interpretacja wyniku
Grupa I
wynik prawidowy
Grupa II
zmiany wymagaj leczenia,
nie s jednak poddawane
leczeniu onkologicznemu
Grupa III
podejrzenie obecnoci raka
(niepewne, zlecane dalsze
badania)
Grupa IV
due podejrzenie raka
Grupa V
rozmaz przemawia za
rakiem
Badania piersi
25
Nowa klasyfkacja zmian
CIN I
dysplazja maego stopnia
(zmiany w budowie komrek
w przebiegu procesu zapal-
nego)
CIN II
dysplazja redniego stopnia
CIN III dysplazja duego stopnia
CIS
rak przedinwazyjny
Wskazania
badania okresowe, proflaktyczne
wykonywane raz na rok u kobiet
zwysokim ryzykiem wystpienia raka
szyjki macicy i raz na dwa lata u ko-
biet zmaym ryzykiem wystpienia
nowotworu
u kobiet w ciy w I i III tryme-
strze ciy
ocena stanu nabonka pochwy.
8. Badania piersi
Rak piersi jest jednym z najczstszych
i najgroniejszych nowotworw zoliwych
u kobiet. W Polsce znajduje si na pierw-
szym miejscu zarwno wrd zachorowa,
jak i zgonw wywoanych nowotworami
wrd populacji eskiej. Rocznie w Polsce
umiera z jego powodu okoo 5000 kobiet.
Moe rwnie wystpi u mczyzn, ale
zdarza si to bardzo rzadko.
Samodzielne badanie piersi jest prost
metod wczesnego wykrywania guzkw
iinnych nieprawidowoci wpiersiach.
Skada si z dwch etapw: ogldania
ibadania dotykowego (palpacji).
Zalecenia
Badanie powinno si wykonywa
zawsze w 2-3 dni po miesiczce
(u kobiet niemiesiczkujcych raz
w miesicu).
Przed badaniem naley rozebra
si od pasa w gr.
Lustro do ogldania musi obejmo-
wa sylwetk co najmniej do pasa.
Ksztat, wielko, symetri, uoe-
nie piersi oraz doy pachowe naley
oglda w kilku pozycjach (np. z r-
koma uniesionymi, opuszczonymi,
zaoonymi za gow).
Trzeba oglda take skr oraz
brodawki sutkowe.
Zawsze naley bada obie piersi.
Nie wolno zapomina o zbadaniu
dow pachowych, dokw nad oraz
pod obojczykami w poszukiwaniu
ewentualnie powikszonych wzw
chonnych.
W umiejscowieniu kadej wy-
krytej zmiany naley posugiwa
si podziaem piersi na kwadranty
(cztery wiartki iosobno brodaw-
ka sutkowa, jej otoczka i fragment
pooony bezporednio przy pasze)
lub metod zegara (przyrwnanie
piersi do tarczy zegara ilokalizowa-
nie zmiany przez okrelenie numeru
godziny).
Przebieg badania
Badanie rczne zaczyna si w po-
zycji stojcej. Naley stan przed lu-
strem tak, aby widzie swoj sylwetk
od pasa w gr.
Badania piersi
26
Piersi bada si ca doni, zatacza-
jc mae kka po wikszych okrgach
lub wzdu wskich pasw od oboj-
czyka do dolnej krawdzi gruczow.
Kad okolic (mae kka) trzeba
zbada trzykrotnie, za kadym razem
zwikszajc si nacisku.
Po wykonaniu caego cyklu (zdjcia
1.-3.) naley przej do badania dou
pachowego (zdjcie 4.).
Nastpnie naley wygodnie si
pooy, zakadajc za gow rk po
stronie piersi, ktr si bdzie bada
dotykiem (zdjcie 5.). Badanie powta-
rza tak, jak w pozycji stojcej.
Kobiety powyej 20. roku ycia
powinny wykonywa samobadanie
piersi raz wmiesicu, okoo 2-3 dni po
miesiczce.
1.
2.
3.
4.
5.
Markery
27
Biopsja
9. Biopsja
Jest to inwazyjna metoda badania, pole-
gajca na pobraniu komrek zmienionych
chorobowo tkanek. Materia do badania
pobiera si zazwyczaj za pomoc igy. Po
pobraniu materiau biologicznego ocenia si
go pod mikroskopem (badanie histopato-
logiczne).
Badanie biopsyjne pozwala na do-
kadn ocen zmienionych chorobowo
tkanek. Biopsj stosuje si do badania:
wtroby, nerek, szpiku kostnego, szyjki
macicy, tarczycy, wzw chonnych,
prostaty i innych.
Biopsja tarczycy
Przebieg badania
Pacjent do badania przyjmuje pozycj
lec. Zabieg nie wymaga znieczulenia.
Lekarz wprowadza cienk ig do tarczycy,
kontrolujc miejsce wprowadzenia ultraso-
nografem. Pobierany jest fragment tkanki,
ktr nastpnie rozprowadza si na szkieku
i przekazuje do badania mikroskopowego.
Wynik wydawany jest jako opis, najczciej
po kilku dniach.
Wskazania
diagnostyka nowotworw tarczycy
okrelanie stopnia zoliwoci
guzw tarczycy
choroba Hashimoto.
Biopsja tarczycy z reguy nie wie si
z adnymi powikaniami, ewentual-
nie moe wystpi krwiak wmiejscu
wkucia.
10. Markery
nowotworowe
Markerami nowotworowymi nazywamy
substancje, ktrych stenie iobecno s
zwizane z rozwojem nowotworu.
S to substancje wydzielane do pynw
ustrojowych, takich jak krew czy wysiki,
lub znajdujce si na powierzchniach
komrek, zarwno nowotworowych, jak
i nienowotworowych. Te ostatnie wy-
krywa si wbadaniu histopatologicznym
tkanek.
Podzia
antygeny podowe i zarodkowe
normalnie wystpujce u podu,
apojawiajce si w komrkach
nowotworowych w wyniku ekspresji
genw
antygeny oyskowe wystpujce
normalnie w krwi kobiet ciarnych
i zanikajce po porodzie
antygeny wydzielane przez komrki
typowo nowotworowe
hormony wytwarzane nadmiernie
przez nowotwory
inne.
Przygotowanie do badania
Badanie na obecno markerw nowotwo-
rowych nie wymaga specjalnego przygo-
towania. Najczciej oznacza si markery
krce we krwi, poza tym wykrywane
s te w badaniach histopatologicznych
tkanek, uzyskanych np. przez biopsj lub
w trakcie operacji.
Markery
28
Rodzaje markerw
Antygeny podowe
i zarodkowe
Antygen rakowo-podowy (CEA)
Podwyszone stenie tego markera
wystpuje u chorych na raka jelita grubego,
odbytu, szyjki macicy oraz przy przerzutach
do wtroby. Poniewa brak tego markera nie
wyklucza obecnoci nowotworu, jest stoso-
wany raczej w ocenie skutecznoci leczenia
ni w diagnostyce.
NORMA
0,5-4 g/l
-fetoproteina (AFP)
W wikszych ilociach wystpuje upodu
oraz u noworodkw i kobiet wciy, pniej
jej stenie zmniejsza si wraz z dorastaniem.
Podwyszone stenie wystpuje w raku
wtroby ijder, poniewa wzrost stenia
tego antygenu wystpuje tylko w tych
nowotworach, moe on by stosowany do ich
diagnostyki.
NORMA
6-20 g/l
Antygeny oyskowe
Gonadotropina kosmwkowa
Fizjologicznie jest wydzielana przez komrki
oyska, a u chorych na nowotwory zoliwe
przez te nowotwory. Jej poziom wzrasta w ko-
smwczakach, potworniakach jder i jajnika.
NORMA
do 10 j.m/l (w ciy do 190 j.m/l)
Antygeny wydzielane przez
komrki nowotworowe
Antygen CA 19-9
Wydzielany przez komrki raka odka,
trzustki, okrnicy oraz drg ciowych.
Antygen CA 125
Jego stenie zwiksza si w raku jajnika,
ale moe te by podwyszone ukobiet
wciy i w chorobach nienowotworowych.
Antygen CA 15-3
Wykryty w komrkach raka sutka iuznany
za marker tego nowotworu, przy czym
wiksze jego iloci pojawiaj si dopiero
w fazie inwazyjnej, dlatego obecnie suy
on bardziej do oceny skutecznoci leczenia.
Antygen gruczou krokowego
(PSA)
Jest syntetyzowany w gruczole krokowym,
jego aktywno zwiksza si wprzypadku
raka prostaty.
Antygen tkankowy (TPS)
Jest syntetyzowany przez komrki wielu
nowotworw, pozwala na odzwierciedle-
nie dynamiki rozwoju raka.
Wskazania
ocena skutecznoci leczenia
diagnostyka i wykrywanie przerzutw
ocena skutecznoci i dokadnoci
operacyjnego usunicia nowotworu.
Badania markerw nowotworowych
s wykonywane na koszt pacjenta
lub, wprzypadku zlecenia przez
lekarza, za darmo. Z wynikiem naley
si zgosi do onkologa.
Badania DNA
29
11. Badania DNA
W ostatnich latach bardzo duo syszy
si o DNA oraz zwizanych z nim poj-
ciach, takich jak:
gen
mutacja
klonowanie.
Najwaniejsze dla czowieka jest to, e
badania DNA mona wykorzysta wcelach
diagnostycznych wielu chorb.
DNA to dwuniciowy acuch kwasu dezok-
syrybonukleinowego, skrcony spiralnie.
Jednym ze skadnikw tych nici s zwizki
chemiczne zwane zasadami.
W DNA wystpuj 4 zasady zwane
odpowiednio:
adenina (A)
guanina (G)
cytozyna (C)
tymina (T).
Zasady z kadego z acuchw cz
si odpowiednio w pary:
adenina z tymin
guanina z cytozyn.
Kolejno tych par w acuchach DNA two-
rzy tzw. kod genetyczny. Jest to informacja
o budowie poszczeglnych biaek organizmu.
Bdy w kodzie, czyli mutacje, polegaj
m.in. na zamianie jednej pary zasad na inn
lub wypadniciu jednej lub wicej par zasad
z acucha.
Kod zostaje wtedy bdnie odczytany, aco
za tym idzie biako kodowane przez dany
odcinek kodu jest niepoprawnie zbudowane
i zmienia swoje waciwoci.
Zastosowanie
wykrycie skonnoci do zachorowa
na poszczeglne choroby
umoliwienie diagnostyki chorb
genetycznych
ustalenie ojcostwa
uatwienie policji znalezienia spraw-
cw (badanie DNA z pozostawionych
ladw, np. niedopakw papierosa,
ladw krwi czy spermy i porwnanie
ich z DNA podejrzanego).
Badania DNA wykorzystuje si rwnie
wdiagnostyce niektrych mikroorgani-
zmw.
W cigu ostatnich lat w Polsce powstao
bardzo duo orodkw, w ktrych mona
prywatnie wykona badania DNA.
Jednostki chorobowe,
ktre mona zdiagnozowa
za pomoc testw DNA
Choroby nowotworowe
mutacja genw BRCA 1
i BRCA2 odpowiada za skonno
do dziedziczenia nowotworw piersi
oraz jajnikw; badanie zalecane: oso-
bom, uktrych w rodzinie wystpiy
w co najmniej dwch pokoleniach
przypadki zachorowania na nowotwr
zoliwy; kobietom, u ktrych w ro-
dzinie wystpi przypadek zachoro-
wania na raka piersi przed 50. r..;
kobietom, u ktrych wystpuj zmiany
w piersiach lub jajnikach
diagnostyka HPV, czyli wirusa bro-
dawczaka ludzkiego wirus ten po-
woduje raka szyjki macicy lub zmiany
przednowotworowe; badanie zalecane
kobietom pomidzy 20.a 59.rokiem
ycia
Badania DNA
30
HTGR wykrywa mutacje genw
biaek naprawczych wraliwych na
hormony pciowe, uszkodzenia tych
genw zwikszaj ryzyko zachorowa-
nia na raka piersi, tarczycy, jajnika, je-
lita grubego; jest to badanie polecane
kobietom przyjmujcym hormonalne
rodki antykoncepcyjne
ostre biaaczki szpikowe.
Diagnostyka chorb genetycznych:
hemochromatoza
mukowiscydoza
dystrofa miniowa
choroba Parkinsona
choroba Alzheimera.
Diagnostyka mikroorganizmw:
Chlamydia Trachomatis bakte-
ria wywoujca choroby narzdw
pciowych
Chlamydia Pneumonice bakteria
powodujca zapalenia ukadu odde-
chowego
Toxoplasma gonidii pierwotniak
powodujcy poronienia, zakaenia,
a nawet mier podu
Mycobacterium Tuberculosis dia-
gnostyka grulicy na wczesnym etapie
rozwoju
HSV diagnostyka wirusa wywo-
ujcego opryszczk
HBV, HCV diagnostyka wirusw
wywoujcych zapalenie wtroby.
Sposb wykonania bada DNA
Badanie polega na pobraniu od pacjenta
materiau do badania, najczciej krwi.
Materia ten poddawany jest badaniu, awy-
niki s gotowe po mniej wicej 10 dniach,
w zalenoci od rodzaju badania.
acuch DNA
12. Tomografa
komputerowa
Tomografa komputerowa jest jedn z nowo-
czesnych metod wykrywania i diagnozowania
wielu chorb. Istot tomografi komputerowej
jest odwzorowywanie narzdw w przekro-
ju, tzn. wykonywanie zdj poszczeglnych
warstw narzdu. Warstwy te maj bardzo
cienk rednic (od 2 do 10mm), co pozwala
na wykrycie nawet kilkumilimetrowych zmian
wstrukturze narzdu.
Podstaw tomografi komputerowej
jest promieniowanie rentgenowskie,
czyli takie samo, jakie jest uywane
przy zwykym przewietleniu. Lampy
emitujce to promieniowanie przesu-
waj si wzdu ciaa pacjenta.
31
Rezonans Tomografa
Promieniowanie jest w rnym stopniu po-
chaniane przez poszczeglne tkanki iczci
ciaa, co pozwala je od siebie odrni.
Poza tym w celu zwikszenia rnic pomi-
dzy poszczeglnymi tkankami podaje si
kontrast najczciej s to zwizki jodu.
Informacja o iloci pochonitego promie-
niowania jest przekazywana do kompute-
rw tomografu. Specjalne programy zamie-
niaj t informacj na obraz i tak powstaje
tomogram, czyli wynik badania.
Przygotowanie do badania:
Pacjent powinien pozostawa na
czczo od 6 do 8 godzin przed wyko-
nywanym badaniem.
Naley zgosi si do pracowni
TK p godziny przed wyznaczonym
czasem badania.
Badanie trwa 10-30 minut, w zale-
noci od przewietlanych czci ciaa.
Przebieg badania
Badanie jest wykonywane w pozycji lecej,
unieruchomionej. Pacjent ley wspecjalnym
tunelu. Z uwagi na to, e pacjent musi lee
nieruchomo, maym dzieciom lub osobom
pobudzonym podaje si rodki usypiajce.
Lekarz wykonujcy badanie powinien
zapyta pacjenta, czy nie cierpi na lk przed
zamkniciem, gdy wystpienie ataku takie-
go lku moe utrudni badanie.
Zastosowanie
przede wszystkim w diagnostyce
chorb mzgu oraz krgosupa, szcze-
glnie przy diagnozowaniu dyskopatii
przy podejrzeniu guza mzgu
przy urazach czaszki pozwala
na wykrycie krwiakw powstaych
w czasie urazu
przy podejrzeniu ttniaka aorty
do rozpoznawania nieurazowych
zmian w mzgu, takich jak ttniak,
wodogowie czy krwawienia
tomografa klatki piersiowej
bardzo wane badanie w podejrzeniu
nowotworw puc, informuje o rozle-
goci zmian nowotworowych, ocenia,
czy powikszone s rwnie wzy
chonne; badanie to decyduje o dal-
szym leczeniu ipozwala na ustalenie
rozlegoci operacji
badanie TK jamy brzusznej i mied-
nicy pozwala na wykrycie zmian
patologicznych, przede wszystkim
nowotworw takich narzdw, jak:
wtroba, trzustka, nerki, ledziona,
wzy chonne jamy brzusznej (w tym
przypadku podawany jest kontrast)
w diagnostyce nowotworw jajnika,
prostaty, macicy oraz pcherza moczo-
wego.
Tomografa komputerowa nie nadaje
si do diagnostyki chorb jelit, ponie-
wa gromadzce si w jelitach gazy
uniemoliwiaj ocen zmian w tym
narzdzie.
13. Rezonans magnetyczny
Rezonans magnetyczny, podobnie jak to-
mografa komputerowa, naley do nowocze-
snych metod diagnostycznych przydatnych
w wykrywaniu rnorodnych schorze.
Rezonans pozwala na zobrazowanie prze-
kroju narzdw wewntrznych we wszyst-
kich paszczyznach. Jest to moliwe dziki
temu, e ciao ludzkie, tak jak wszystko na
wiecie, skada si z atomw.
Rezonans
32
W rezonansie magnetycznym najwiksze
znaczenie maj atomy wodoru znajdujce
si we wszystkich tkankach czowieka.
Do przeprowadzenia badania uywa si
specjalnego aparatu, ktry wytwarza pole
magnetyczne oraz fale radiowe. Pacjent
umieszczany jest w silnym polu magnetycz-
nym wytwarzanym przez skaner. Powoduje
to uporzdkowanie osi obrotu atomw
wodoru. Nastpnie, dziki zmiennemu
polu elektromagnetycznemu, dochodzi do
wzbudzenia rezonansu jder atomw. Jdra
zaczynaj wysya sygnay (fale radiowe),
ktre s odbierane przez specjaln anten
umieszczon wok pacjenta. Intensywno
tych sygnaw jest rna w zalenoci od
typu tkanki. Sygnay te s przetwarzane
przez komputer na obraz.
Badanie rezonansem magnetycznym moe
wymaga podania rodka kontrastujcego.
Obecnie najczciej stosuje si takie pier-
wiastki, jak mangan Mn
2+
, elazo Fe
2+
oraz
gadolinium Gd
3+
.
Przygotowanie do badania
Pacjent powinien by na czczo co
najmniej 6 godzin przed badaniem.
Maym dzieciom podaje si rodki
uspokajajce.
Pacjent nie musi rozbiera si do
badania.
Pacjentka powinna poinformowa
lekarza o tym, e jest w ciy.
Zalecane jest niestosowanie maki-
jau oraz lakieru do wosw, a take
lune ubranie bez metalowych zapi
czy suwakw.
Do pomieszczenia, w ktrym znajduje
si aparat, nie naley wnosi adnych
metalowych rzeczy, gdy moe to spo-
wodowa uszkodzenie aparatu (klucze,
breloczki, biuteria, zegarki itp.).
Lekarza wykonujcego badanie naley
poinformowa o obecnoci:
sztucznej zastawki serca
protezy naczyniowej
sztucznego biodra
wkadki wewntrzmacicznej
innych metalicznych cia, np. opi-
kw, odamkw metalowych, gwodzi,
pytek.
Naley poinformowa lekarza o klau-
strofobii i skonnoci do krwawie.
BEZWZGLDNYM PRZECIW-
WSKAZANIEM do przeprowadze-
nia rezonansu magnetycznego JEST
POSIADANIE ROZRUSZNIKA
SERCA!
Pacjenci zrozrusznikiem nie powinni
nawet wchodzi do pomieszczenia,
wktrym znajduje si magnes, gdy
grozi to zakceniami pracy rozrusznika
i w efekcie moe doprowadzi nawet
do mierci pacjenta. Rwnie pacjenci
z wszczepionym neurostymulatorem
nie mog by badani metod RM.
Przebieg badania
Pacjent ukadany jest na leco na rucho-
mym stole. Nastpnie zostaje przesunity
do rodka aparatu, czyli tzw. gantry. Wcza-
sie badania pacjent nie moe si porusza.
Badanie trwa od 1 do 3 godzin. Wtunelu
zamontowane jest owietlenie w celu pod-
niesienia komfortu badanego.
Pacjent w czasie badania ma cay czas
kontakt z lekarzem poprzez kamer oraz
mikrofon. Poniewa temperatura w rodku
wzrasta do okoo 25C, naley lekko si
ubra. Podczas badania pacjent syszy
dwik przypominajcy pukanie.
PORADNIKI W SERII
Nordic Walking
Alergia
Pierwsza pomoc
Grypa i przezibienie
Serce i ukad
krenia
Cholesterol
Cukrzyca
Zdrowe potrawy
dla dzieci
Odchudzanie.
wiczenia
Pami doskonaa
Refleksoterapia stp
Zdrowy tryb ycia,
aby unikn
nowotworu
Ukad krenia
Zdrowa tarczyca
Zdrowe oczy
i inne
P OLECAMY
www.ksiegarnia-najtaniej.pl wyd.literat@lit.com.pl