MONIKA KRZYSIK, JADWIGA BIERNAT, HALINA GRAJETA

Wpyw wybranych skadnikw odywczych poywienia

na funkcjonowanie ukadu odpornociowego
Cz. II. Immunomodulacyjne dziaanie witamin
i pierwiastkw ladowych na organizm czowieka
The influence of Chosen Nutrients on Immune System Functioning
Part II. Immunomodulatory Effects of Vitamins
and Trace Elements on the Human Body
Katedra i Zakad Bromatologii Akademii Medycznej we Wrocawiu
Adv Clin Exp Med 2007, 16, 1, 123133
ISSN 1230025X
PRACE POGLDOWE
Copyright by Silesian Piasts
University of Medicine in Wrocaw
Streszczenie
Niedobory witamin, karotenoidw i pierwiastkw ladowych w diecie mog zaburza odpowied immunologicz
n organizmu. Oddziaywanie mikroelementw i witamin na ukad odpornociowy jest wielokierunkowe. Niedo
stateczna poda witaminy A z poywieniem moe prowadzi do dysfunkcji limfocytw, suplementacja karotenoi
dami natomiast moe wpywa na wzrost aktywnoci komrek NK (natural killers) i stymulowa do dziaania cz
steczki sygnaowe. Niedobory witaminy C i E w organizmie skutkuj zmniejszon odpornoci na infekcje, co
przejawia si upoledzeniem aktywnoci fagocytw. Witamina E ma dziaanie przede wszystkim antyoksydacyjne
i stabilizuje bony komrkowe, natomiast witamina C zwiksza liczb limfocytw CD4+ i CD8+ we krwi obwo
dowej oraz stymuluje migracj makrofagw. Z immunosupresyjnym dziaaniem witaminy D
3
s zwizane pozy
tywne, w fazie eksperymentalnej, wyniki leczenia chorb o podou autoimmunologicznym. Przy niedostatecznej
poday z diet pirydoksyny, kwasu pantotenowego i foliowego moe doj do upoledzenia odpornoci komrko
wej i humoralnej. Pierwiastki ladowe wywierajce wpyw na ukad immunologiczny to przede wszystkim cynk,
selen i elazo. Cynk jako kofaktor tymuliny wpywa bezporednio na produkcj, dojrzewanie i aktywno leuko
cytw (Adv Clin Exp Med 2007, 16, 1, 123133).
Sowa kluczowe: witaminy, cynk, selen, elazo, ukad immunologiczny.
Abstract
Deficiency of vitamins, carotenoids and trace elements in diet may impair the immunological responsiveness of
organism. Micronutrients effect on immune system in multiple ways. Inadequate supply of vitamin Awith diet may
lead to lymphocyte dysfunction, whereas carotenoids supplementation may enhance the activity of natural killer
cells and stimulate the production of various cytokines. Deficiencies of C and E vitamins in organism decrease
inflammatory response and cause the phagocyte activity dysfunction. Vitamin E provides important antioxidants
protection of cell membranes, vitamin C increases the number of CD4+ and CD8+ lymphocyte subpopulations in
peripheral blood and stimulates macrophage migration. The research on immunosuppressing activity of vitamin D
3
gives, in experimental phase, positive results in treatment of autoimmune diseases. Insufficient vitamin B supple
mentation in diet may impair humoral and cellmediated immunity. Zinc, iron and selenium deficiencies may also
impair immune response and lead to frequent infections. Zinc, for example, as a thymulin cofactor, directly effects
the production, maturation and function of leucocytes (Adv Clin Exp Med 2007, 16, 1, 123133).
Key words: vitamins, zinc, selenium, ferrum, immune system.
Niedoywienie organizmu wpywa niekorzyst
nie na funkcjonowanie ukadu odpornociowego.
Skutki niedoborw pokarmowych mog by odle
ge i najczciej ujawniaj si w podeszym wieku.
Badania nad wpywem skadnikw pokarmowych
na ukad immunologiczny prowadzone s przez
ostatnie 30 lat, a wic jest to stosunkowo moda
dziedzina nauki. Przyblienie problemw zwiza
nych z niedoborami witamin i mikroelementw
w organizmie i dysfunkcj ukadu immunologicz
nego wymaga przeprowadzenia wielu bada. Ze
wzgldu na zoono procesw immunologicz
nych pojedyncze badanie nie potwierdza wiary
godnoci zachodzenia interakcji midzy stanem
odywienia organizmu a odpornoci. Badania nad
ludzkim ukadem odpornociowym przeprowadza
si z reguy na komrkach ukadu immunologicz
nego krwi obwodowej, ktre stanowi zaledwie
1% oglnej liczby komrek ukadu immunologicz
nego. Dowiadczenia in vitro nad wpywem ska
dnikw diety na ukad immunologiczny polegaj
na oszacowaniu liczby komrek ukadu immunolo
gicznego krcych we krwi oraz na pomiarze ich
funkcji yciowych, czyli wzrostu, produkcji prze
ciwcia i cytokin, fagocytozy oraz cytotoksyczno
ci. Przy zastosowaniu technik oceny stanu ukadu
immunologicznego moliwe jest ujawnienie wy
stpienia niedoborw pokarmowych zanim stan
si one wykrywalne za pomoc standardowych ba
da biochemicznych [1].
Z ywieniowego punktu widzenia odpowie
dnio zbilansowana dieta powinna korzystnie od
dziaywa na ukad immunologiczny. Nadal s
prowadzone badania nad optymaln iloci spoy
wanych witamin i mikroelementw, ktre mog
korzystnie modyfikowa odpowied immunolo
giczn. Langseth [1] stwierdzi, e podawanie wy
sokich dawek witaminy A jako suplementu diety
zmniejszao ryzyko powika u dzieci w przebiegu
odry, natomiast regularna poda witaminy C w po
ywieniu i suplementach w iloci 1 g/dzie powo
dowaa agodniejszy przebieg przezibienia wgru
pie podwyszonego ryzyka. Suplementacja diety
witamin E w dawce 1200 IU/dzie dziennie pod
nosia odporno osb starszych i chronia przed
miadyc naczy wiecowych [2]. Cynk, ktry
hamuje apoptoz komrek T i nasila proliferacj
limfocytw znalaz zastosowanie w terapii AIDS
cznie z zydowudyn [3, 4]. Bezpieczny poziom
spoycia cynku, czyli 1215 mg/dzie, nie wpy
wa u ludzi na funkcjonowanie ukadu immunolo
gicznego, natomiast przekroczenie tej iloci wy
wouje efekt immunosupresyjny [1].
Wpyw witaminy A
na aktywno
ukadu immunologicznego
Witamina A wystpuje w ywnoci jako: reti
nol, retinal, estry retinylu oraz karotenoidy, ktre
dopiero w organizmie na skutek konwersji do
dwch czsteczek retinolu uzyskuj aktywno re
tinolu. Podstawowym rdem pokarmowym wi
taminy A s: maso, margaryny witaminizowane,
jaja, twarg tusty, podroby oraz ryby, zwaszcza
ledzie, sardynki i tuczyk. Karotenoidy najobfi
ciej wystpuj w: marchwi, pomidorach, szpinaku,
kapucie, morelach, pomaraczach, winiach [5].
Zwizki okrelane mianem witaminy A s nie
zbdne m.in. do prawidowego przebiegu reakcji
immunologicznych [1, 2, 68].
Organizm podlega staemu oddziaywaniu
wolnych rodnikw, ktre powstaj w wielu prze
mianach metabolicznych. Ukad immunologiczny
jest szczeglnie wraliwy na stres oksydacyjny.
U osb wielokrotnie naraonych na dziaanie pro
mieniowania ultrafioletowego (UV) obserwuje si
osabienie odpowiedzi immunologicznej. Badano
zdolno karotenu do protekcji ukadu immuno
logicznego przed uszkodzeniem przez reaktywne
formy tlenu indukowanym UV i okazao si, e
karoten, a nie witamina A, ma dziaanie ochronne.
Antyoksydacyjne dziaanie karotenoidw wynika
z ich struktury polienowej, ktra umoliwia ab
sorpcj wiata i neutralizacj wolnych rodnikw
oraz tlenu singletowego. Witamina Anie ma zdol
noci tumienia tlenu singletowego i wykazuje
mniejsz aktywno antyoksydacyjn ni karo
ten [710].
Korzystny wpyw karotenu na ukad odpor
nociowy wykaza Fuller et al. [11] w badaniu,
w ktrym grup modych mczyzn poddawano
ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe. Na
28 dni przed planowanym badaniem cz grupy
otrzymywaa diet z nisk zawartoci karotenoi
dw (< 1 mg/dzie), a u pozostaych badanych
udzia karotenoidw w diecie zwikszono do 30
mg/dzie. Ekspozycja na promieniowanie UV
spowodowaa w pierwszej grupie zahamowanie
reakcji nadwraliwoci typu pnego DTH (test in
vivo odpowiedzi komrkowej). Mczyni, ktrzy
otrzymywali karoten w dawce 30 mg/dzie nie
wykazywali znaczcego osabienia odpowiedzi
DTH. Powtrzenie tych bada w populacji star
szych mczyzn dao podobne rezultaty, ale w tej
grupie wiekowej ochronne dziaanie karotenu
byo sabsze w porwnaniu z modymi mczy
znami [11].
Wpyw karotenu
na aktywno limfocytw
Ocena wpywu karotenu na ukad immuno
logiczny obejmowaa pomiar zmian w liczebnoci
subpopulacji limfocytw oraz ekspresji markerw
wiadczcych o pobudzeniu komrek tego ukadu.
W dotychczas przeprowadzonych badaniach wy
korzystywano rne dawki karotenu (od iloci
M. KRZYSIK, J. BIERNAT, H. GRAJETA 124
dostarczanych z poywieniem 15 mg/dzie do
dawek farmakologicznych 180 mg/dzie), stoso
wano take rne okresy suplementacji (od 14 do
365 dni) i dlatego uzyskano rnice si wyniki,
ktre nie pozwalaj na jednoznaczn ocen wpy
wu suplementacji diety karotenem na liczb lim
focytw. Wyniki bada z udziaem osb starszych
wskazuj na wyrane zmiany w liczbie limfocy
tw obserwowane u tych osb po suplementacji
diety karotenem. Stwierdzono wzrost liczby
limfocytw CD4+ i wartoci stosunku komrek
CD4+ do CD8+ oraz nasilon ekspresj na po
wierzchni tych komrek receptorw dla IL2
i transferyny [7, 8]. Inne doniesienia nie potwier
dzaj efektu wzmocnienia odpowiedzi komrko
wej po stosowaniu karotenu. Santos [12] przed
stawi wyniki dwch bada przeprowadzonych
w grupach osb starszych: w grupie kobiet,
w ktrej zastosowano due iloci karotenu: 90
mg/dzie przez 21 dni i w grupie mczyzn za
stosowano nisze dawki: 50 mg karotenu poda
wanych sporadycznie w wybranych dniach roku
przez okres 1012 lat. W obu badaniach nie
stwierdzono znaczcych rnic w funkcjonowaniu
komrek ukadu odpornociowego. Wykazano to,
mierzc reakcj DTH, proliferacj limfocytw,
wytwarzanie IL2 oraz liczebno poszczeglnych
subpopulacji limfocytw. Dodatkowo sprawdzono
wpyw suplementacji diety karotenem na aktyw
no komrek NK, ktre s niezbdne do zabijania
niektrych komrek nowotworowych i komrek
zakaonych wirusem bez wczeniejszej immuni
zacji. W wyniku dugotrwaego stosowania ka
rotenu w grupie mczyzn zanotowano znaczcy
wzrost aktywnoci komrek NK w porwnaniu
z grup rwnolatkw otrzymujcych placebo.
Uzyskana w wyniku suplementacji diety karote
nem aktywno NK u mczyzn w wieku 6586
lat odpowiadaa wartociom wystpujcym
u modszych mczyzn (5164 lata).
Mechanizm takiego dziaania karotenu nie
jest cakowicie poznany. Wiadomo jednak, e nie
wynika on z wpywu na wzrost liczebnoci ko
mrek NK, ani z nasilonego wytwarzania IL2,
ktra bierze udzia w aktywacji i proliferacji ko
mrek NK. Badacze sugeruj, e karoten moe
bezporednio wpywa na cytotoksyczno ko
mrek NK lub nasila syntez IL12, ktra midzy
innymi stymuluje proliferacj, aktywacj i cytoto
ksyczno komrek NK. Te doniesienia wymaga
j jednak potwierdzenia w dalszych badaniach [9].
Wpyw karotenu
na aktywno monocytw
Monocyty s gwnymi komrkami prezentu
jcymi antygen we krwi. Wstpny warunek pre
zentacji wymaga ekspresji na powierzchni bon
tych komrek czsteczek gwnego ukadu zgod
noci tkankowej MHC II (HLADR, HLADQ,
HLADP). Antygeny po zwizaniu przez czstecz
ki MHC II s prezentowane limfocytom pomocni
czym Th. Nasilenie odpowiedzi immunologicznej
jest proporcjonalne do iloci monocytw MHC II
dodatnich. Jednym z mechanizmw, za pomoc
ktrego karoten zwiksza odpowied immuno
logiczn jest nasilenie ekspresji czsteczek MHC
II [9]. Inicjacja odpowiedzi immunologicznej za
ley rwnie od adhezji midzykomrkowej, czy
li od kontaktu ligandreceptor. Do rodziny czste
czek adhezyjnych biorcych udzia w kontaktach
midzykomrkowych nale midzy innymi:
ICAM1 (intercellular adhesion molekule 1
czsteczka adhezji midzykomrkowej 1 na mo
nocycie) i LFA1 (lymphocyte function associa
ted antygen antygen zwizany z czynnoci lim
focytw). Dopasowanie odpowiednich par ligand
receptor wywouje kostymulacj odpowiedzi
immunologicznej z nasilon proliferacj komrek
T i produkcj cytokin [9, 10].
Hughes et al. [9] zbadali wpyw suplementacji
diety karotenem w dawce 15 mg/dzie, co odpo
wiada spoyciu 150 g marchwi/dzie na ekspresj
na powierzchni monocytw czsteczek MHC II
i kilku innych czsteczek biorcych udzia w pre
zentacji antygenu. Badaniem z podwjn lep
prb objto 25 zdrowych, niepalcych, dorosych
mczyzn. Otrzymywali oni karoten lub placebo
przez 26 dni. Nastpstwem stosowania suplemen
tacji diety prowitamin A by znaczcy wzrost za
wartoci karotenu w osoczu i liczby monocytw
wytwarzajcych czsteczki: MHC II (HLADR),
ICAM1 i LFA3. Uzyskane w tym badaniu wyni
ki pozwalaj przypuszcza, e umiarkowane
zwikszenie iloci karotenu w diecie moe po
wodowa nasilenie odpowiedzi komrkowej we
wzgldnie krtkim czasie. Moliwe, e jest to po
tencjalny mechanizm przeciwnowotworowego
dziaania karotenu.
Wyniki powyszego badania mog mie istot
ne znaczenie kliniczne, szczeglnie w prewencji
raka skry u pacjentw po transplantacji nerek,
u ktrych ryzyko wystpienia tego nowotworu jest
podwyszone na skutek osabienia odpowiedzi im
munologicznej [8].
Wczeniejsze badania Prabhala et al. [13],
ktrzy badali ekspresj HLADR na komrkach
mononuklearnych krwi obwodowej (PBMCs) po
2miesicznej suplementacji 30 mg/dzie karo
tenu nie wykazay znaczcego wzrostu liczby tych
czsteczek. Prawdopodobnie zaleao to od rodza
ju uytych w badaniu komrek. Zanotowano nato
miast wzrost ekspresji receptora dla IL2 i recep
tora transferynowego na PBMCs, co sugeruje, e
Skadniki odywcze poywienia a ukad odpornociowy 125
rwnoczenie ze wzrostem aktywnoci limfocy
tw nasilaa si ekspresja czsteczek MHC II na
monocytach.
Prowadzono rwnie badania nad immunosty
mulujcym dziaaniem innych karotenoidw. Li
kopen (wystpujcy w pomidorach) i luteina (wy
stpujca w groszku zielonym, brokuach, szpina
ku, rzeusze i innych warzywach zielonych) mog
chroni przed rozwojem nowotworw prostaty
i puc [9].
W celu porwnania wpywu tych karotenoi
dw na ekspresj czsteczek powierzchniowych
monocytw przeprowadzono badania analogiczne
jak dla karotenu. Grupa ochotnikw w rednim
wieku otrzymywaa likopen lub lutein w iloci 15
mg/dzie przez 26 dni. Suplementacja diety liko
penem spowodowaa wzrost ekspresji czsteczek
powierzchniowych na monocytach (HLADR,
ICAM1, LFA3). Wzrost ten nie by jednak tak
znaczcy jak po zastosowaniu karotenu. Przy
czyn mogo by zbyt niskie stenie likopenu we
krwi (notowano wzrost stenia w osoczu po su
plementacji tylko o 50%) w porwnaniu ze ste
niem karotenu (5krotny wzrost). W przypadku
luteiny obserwowano 4krotny wzrost jej stenia
w osoczu po suplementacji, ale w przeciwiestwie
do karotenu wizao si to ze zmniejszeniem
ekspresji czsteczek powierzchniowych na mono
cytach. Podobny efekt antagonistycznego dziaa
nia karotenu i luteiny dotyczy proliferacji lim
focytw. Wyniki tego badania dowodz, e po
szczeglne karotenoidy mog w rny sposb
wpywa na funkcjonowanie ukadu immunolo
gicznego. Spoywanie rnych owocw i warzyw,
ktre s rdem mieszaniny karotenoidw, ma
zrnicowany wpyw immunostymulujcy [9, 10].
Potencjalny mechanizm
regulacji odpornoci
przez karotenoidy
Transkrypcja genw kodujcych cytokiny pro
zapalne, czsteczki adhezyjne (m.in. ICAM1) za
ley do jdrowego czynnika transkrypcyjnego
NFB. Waktywacji NFB decydujc rol odgry
waj reaktywne formy tlenu. Z tego wzgldu ska
dniki diety o dziaaniu antyoksydacyjnym mog
osabia procesy zapalne przez hamowanie aktyw
noci NFB. Ten mechanizm jest prawdopodobny
dla dziaania luteiny, ktra dodana do poywienia
hamuje ekspresj czsteczek powierzchniowych.
Nie wyjania on natomiast dziaania innych karo
tenoidw. Przypuszczalne rnice w dziaaniu po
szczeglnych karotenoidw mog by zwizane
z ich specyficznym rozmieszczeniem w organi
zmie, za ktre odpowiadaj prawdopodobnie tak
e niepoznane do tej pory skadniki diety [9]. Li
kopen np. jest gromadzony w prostacie w wik
szych ilociach ni w osoczu, co moe zmniejsza
ryzyko wystpienia nowotworu tego gruczou
u osb spoywajcych dania obfitujce w pomido
ry i ich przetwory (9, 10).
Gwnym problemem zwizanym z zastosowa
niem karotenu dla zoptymalizowania funkcji
ukadu immunologicznego jest jego dawka. Poziom
suplementacji stosowany w badaniach zwykle nie
jest osigalny w prawidowej diecie. Dodatkowa
suplementacja diety karotenem moe natomiast
wywoa dziaanie prooksydacyjne, szczeglnie
w pucach, gdzie jest dua prno tlenu. Komrki
nowotworowe odznaczaj si zaburzon obron an
tyoksydacyjn w porwnaniu do komrek zdro
wych. Badania in vitro polegajce na pre inkubacji
komrek nowotworowych z rnymi antyoksydan
tami, w tym z karotenem, wykazay zwikszon
oporno tych komrek na liz za porednictwem
komrek NK. karoten moe ponadto zwiksza
wytwarzanie czynnika martwicy nowotworu TNF
, cytokiny prozapalnej o dziaaniu przeciwnowo
tworowym. Sugeruje si, e suplementacja diety
karotenem moe nasila produkcj IL4 i IL6. Ten
proces moe by promotorem powstawania ko
mrek nowotworowych w pucach palaczy. Umiar
kowany dodatek karotenu do poywienia moe
natomiast jednakowo regulowa zaleno midzy
ekspresj czsteczek MHC I a cytotoksycznoci
limfocytw CD8+ i aktywnoci komrek NK, co
wpywa na zahamowanie procesu nowotworowego.
Wynika to z faktu, e pomimo i ekspresja czste
czek MHC na powierzchni komrek nowotworo
wych jest konieczna do rozpoznawania ich przez
limfocyty T, to brak tych czsteczek uwraliwa ko
mrki nowotworowe na cytotoksyczne oddziaywa
nie komrek NK. Limfocyty Tc i komrki NK sta
nowi dwa uzupeniajce si elementy obrony prze
ciwnowotworowej, na ktre karoten moe dziaa
rnie wzalenoci od dawki. Ustalenie iloci karo
tenoidw w diecie zapewniajcej optymalizacj od
powiedzi immunologicznej wymaga uwzgldnienia
rnic osobniczych (np. osoby starsze, palacze)
oraz interakcji karotenoidw z innymi skadnikami
antyoksydacyjnymi. Jest to nadal wyzwanie dla na
ukowcw do podejmowania dalszych bada [9, 10].
Wpyw witaminy A
na funkcjonowanie
odpornoci wrodzonej
Witamina Ajest niezbdna do utrzymania ci
goci bon luzowych przewodu pokarmowego,
oddechowego, moczowopciowego. Chroni orga
nizm przed inwazj drobnoustrojw. Niewielki na
M. KRZYSIK, J. BIERNAT, H. GRAJETA 126
wet niedobr witaminy Aindukuje metaplazj ke
ratynocytw nabonka. Rogowacenie i zuszczanie
si nabonkw sprzyja przyleganiu bakterii, ich
kolonizacji i uatwia rozwj zakaenia. Witamina
A wpywa take na syntez lizozymu. U dzieci
chorych na kseroftalmi stwierdzono obnione
stenie lizozymu w komrkach [14]. Wykazano,
e witamina A reguluje take wytwarzanie mucy
ny. Jest to wydzielina o dziaaniu ochronnym dla
komrek wycielajcych drogi oddechowe, pokar
mowe i moczowo pciowe [15].
Witamina A jest take niezbdna w dojrzewa
niu i rnicowaniu si komrek ukadu immunolo
gicznego: neutrofili, monocytw, bazofili, eozyno
fili, limfocytw. Przy niedoborze witaminy
A w organizmie liczba neutrofili jest prawidowa,
ale osabiona zostaje ich aktywno. Wynika to ze
spadku w ziarnach azurofilnych neutrofili iloci
katepsyny G, ktra jest niezbdna do degradacji
sfagocytowanego materiau [15].
In vitro retinoidy wpywaj na aktywno
i liczb makrofagw. Badania na myszach wyka
zay 2krotny wzrost fagocytozy po suplementacji
diety retinoidami i nasilenie produkcji TGF
(transforming growth factor transformujcy
czynnik wzrostu), ktry bierze udzia w procesie
gojenia si ran. Kwas retinowy zwiksza liczb
skrnych komrek Langerhansa, ktre prezentuj
antygen. Nie wywouje to jednak reakcji autoim
munologicznych, ale ma pozytywne skutki pole
gajce na wzmocnieniu odpornoci na infekcje
skrne i nasileniu odpowiedzi na szczepionki [15].
Inne badania donosz o roli, jak witamina
A odgrywa u kobiet w ciy zakaonych wirusem
HIV1. Zmiana funkcjonowania ukadu immuno
logicznego matki spowodowana niedoborem wita
miny Aw organizmie i zakaeniem HIV moe po
wodowa wzrost wiremii oraz uszkodzenie cigo
ci nabonka drg rodnych, a to z kolei moe
prowadzi do zwikszenia ryzyka zakaenia
dziecka w trakcie ciy lub podczas porodu [14,
16]. Niedobr witaminy Amoe wpywa take na
wzrost miertelnoci wrd kobiet wciy. West et
al. [17] w badaniach przeprowadzonych w Nepalu
wrd niedoywionych ciarnych kobiet stwier
dzili, e podawanie ciarnym raz w tygodniu wi
taminy A lub karotenu w iloci 7000 g ekwi
walentu retinolu spowodowao obnienie miertel
noci wrd tych kobiet o 44%.
Witamina E
a ukad immunologiczny
Witamina E stanowi grup zwizkw obejmu
jcych pochodne tiokolu: tokoferole i tokotrienole.
Najaktywniejszym homologiem jest tokoferol.
Witamina E wystpuje przede wszystkim w ole
jach: sonecznikowym, rzepakowym, sojowym,
margarynach, zarodkach nasion zb, kiekach,
zielonych warzywach liciastych: szpinaku, kapu
cie [5].
Witamina E, rozpuszczalna w tuszczach, jest
niezbdna dla wzrostu komrek i utrzymania prze
puszczalnoci bon komrkowych. Jako naturalny
najsilniejszy przeciwutleniacz obecny w bonach
wszystkich komrek inaktywuje efektywnie wol
ne rodniki [15].
Udzia tokoferolu w ochronie limfocytw
przed stresem oksydacyjnym i jego wpyw na od
powied komrkow nie s w peni poznane. Za
interesowanie oddziaywaniem witaminy E na
ukad immunologiczny wynika take z jej wyso
kiego stenia w limfocytach, ktre jest 10krotnie
wysze ni w erytrocytach [18]. Przypuszcza si,
e mechanizm wpywu witaminy E na komrki
ukadu immunologicznego obejmuje procesy bez
porednie i porednie. Dziaanie bezporednie to
hamowanie przez tokoferol dziaania kinazy
biakowej C (PKC) w komrkach monocytw
i limfocytw. Kinaza biakowa C bierze udzia
w przekazywaniu sygnaw z receptorw dla cyto
kin. Mechanizm poredni polega na zmniejszeniu
przez tokoferol wytwarzania czynnikw immuno
supresyjnych, w tym PGE
2
i nadtlenku wodoru
przez aktywowane makrofagi. PGE
2
poza dziaa
niem immunosupresyjnym reguluje rwnowag
aktywnoci limfocytw Th1 i Th2 na korzy tych
ostatnich. Wynika z tego, e witamina E osabiajc
syntez PGE
2
, porednio stymuluje odpowied im
munologiczn zalen od Th1, czyli odpowied
komrkow [19].
Konsekwencje immunologiczne
suplementacji diety witamin E
u osb w podeszym wieku
(6580 lat)
Witamina E podawana w megadawkach
(znacznie powyej zalecanego dziennego spoycia)
wpywa pobudzajco na mechanizmy odpornoci
komrkowej i humoralnej. Populacja ludzi star
szych jest najbardziej zagroona obnieniem odpor
noci, midzy innymi w wyniku osabienia mecha
nizmw antyoksydacyjnych [19, 20]. Z tego wzgl
du zapotrzebowanie na witamin E, dla zachowania
optymalnej rwnowagi immunologicznej, powinna
pokrywa zbilansowana dieta tych osb. Badania
kliniczne wpywu suplementacji diety witamin
E na odpowied immunologiczn u osb starszych
s skpe, a wyniki czsto sprzeczne. Pozytywne re
zultaty bada z udziaem starszych, zdrowych
Amerykanw opisuje Meydani et al. [21]. Wpierw
Skadniki odywcze poywienia a ukad odpornociowy 127
szym badaniu ochotnikom przez miesic podawano
codziennie 800 mg witaminy E, w drugim, trwaj
cym 4,5 miesica podawano: 60, 200 lub 800 mg.
Jedynie przy suplementacji diety 200 mg witaminy
E zaobserwowano wyrane nasilenie reakcji DTH
w porwnaniu do grupy otrzymujcej placebo. Na
podstawie uzyskanych wynikw badacze doszli do
wniosku, e jest to optymalna dawka dla wzmoc
nienia odpowiedzi immunologicznej osb star
szych, u ktrych stenie pocztkowe witaminy
E w osoczu wynosio 27,9 mol/L.
Wpywem witaminy E na odporno ludzi
wpodeszym wieku zajmowa si take zesp bada
czy duskich. Badania byy prowadzone przez okres
3 lub 6 miesicy. W wybranej populacji zdrowych,
starszych Duczykw zastosowano witamin
E wdawkach 50 lub 100 mg/dzie. Pomiar aktywno
ci limfocytw Topiera si na metodach in vivo (test
DTH) i in vitro (pomiar wytwarzania cytokin w ho
dowli limfocytw T po stymulacji mitogenem). Ce
lem dowiadczenia in vitro byo zbadanie wpywu
witaminy E na rwnowag cytokin typu 1 (IL2,
IFN) i typu 2 (IL4). Uzyskane wyniki czciowo
rniy si od zakadanych. Zarwno nasilenie odpo
wiedzi DTH, jak i wytwarzanie IL2 zwikszao si
wraz ze wzrostem dawki witaminy E, wporwnaniu
do grupy otrzymujcej placebo. Najwiksze nasile
nie odpowiedzi DTH obserwowano po 6miesicz
nym podawaniu witaminy E w iloci 100 mg/dzie.
Stwierdzono rwnie nasilenie DTH i syntezy IL2
indukowanej przez PHA(fitohemaglutynin) w gru
pie placebo. Czciowo mogo to by take wyni
kiem stymulujcego dziaania szczepienia przeciwko
grypie, ktremu poddali si ochotnicy i przebytych
przez nich infekcji grnych drg oddechowych. Jest
to prawdopodobnie spowodowane efektem odbi
cia, ktry moe wystpi po okresie immunodepre
syjnym typowym dla infekcji. Zgodnie z przewidy
wanym dziaaniem witaminy E, zmniejszajcym
syntez PGE
2
i stymulujcym odpowied z udziaem
limfocytw Th1, zakadano w tym badaniu nasilenie
wytwarzania cytokin typowych dla Th1 (IL2 i IFN
), a osabienie syntezy cytokin typu 2 (IL4) w gru
pie objtej suplementacj t witamin. Uzyskane wy
niki nie potwierdziy jednak tej teorii, gdy w obu
grupach otrzymujcych witamin E stwierdzono ob
nienie IFN i znaczny wzrost IL4 [19].
Wpyw witaminy E na wytwarzanie cytokin
Th1 i Th2 badano take na myszach zakaonych
mysim AIDS. Podobnie, jak w procesie starzenia,
w AIDS wystpuje rozregulowanie produkcji cy
tokin ze wzrostem stenia cytokin Th2. Podanie
zwierztom diety, w ktrej 15krotnie zwikszono
zawarto witaminy E, zaowocowao czciowym
przywrceniem syntezy IL2 i IFN przez spleno
cyty stymulowane Con Ai normalizacj zwikszo
nej syntezy IL4, IL5 i IL6 [19].
Moliwe, e zaburzenia rwnowagi w synte
zie cytokin typu 1 i 2 s odpowiedzialne za niedo
stateczn odpowied immunologiczn, co przy
czynia si do czstszego wystpowania u osb
starszych infekcji, nowotworw, chorb autoim
munizacyjnych. Autorzy bada prowadzonych
w grupie Duczykw w podeszym wieku sugeru
j, e suplementacja codziennej diety witamin
E w dawce 100 mg pozwoli na wzmocnienie od
pornoci komrkowej u tych osb [19].
Wpyw witaminy E
na funkcjonowanie
ukadu immunologicznego
u ludzi modych
poniej 35 roku ycia
W niektrych uprzemysowionych regionach
wiata suplementacja diety witamin E staje si po
pularna, szczeglnie w krgach pracujcych, mo
dych ludzi. Brak danych na temat susznoci takie
go postpowania i nieznajomo dawek skutecz
nych w poprawie funkcjonowania ukadu
immunologicznego zwrciy uwag naukowcw.
Badanie nad wpywem witaminy E na odporno
komrkow w populacji Azjatw < 35 lat, posze
rzone o efekty antyoksydacyjnego dziaania tokofe
rolu, prowadzili Lee i Wan [18]. Wbadaniu tym 26
ochotnikw przez 28 dni otrzymywao 233 mg dl
tokoferolu. Przed i po suplementacji zbadano od
powied proliferacyjn limfocytw T na PHA(fito
hemaglutynina) i LPS (lipopolisacharyd skadnik
cian drobnoustrojw gramujemnych). Metod cy
tometrii przepywowej zmierzono liczebno sub
populacji limfocytw: T CD3; pomocniczych Th
(CD4); supresorowych/cytotoksycznych (CD8);
komrek NK (CD56); poziom ekspresji receptora
dla IL2 (CD25) i stopie stresu oksydacyjnego
limfocytw T na podstawie wytwarzania nadtlenku
wodoru (H
2
O
2
). Nasilenie procesw oksydacyjnych
w organizmie oceniono przez pomiar w osoczu
dialdehydu malonowego (MDA), ktry jest produk
tem porednim utleniania lipidw, natomiast w mo
czu zmierzono stenie 8hydroksy2deoksygua
nozyny (8OHDG), ktre odzwierciedla stopie
uszkodzenia DNAw nastpstwie stresu oksydacyj
nego. Stwierdzono, e suplementacja diety witami
n E nasilaa proliferacj limfocytw i zwikszaa
stosunek CD4/CD8. Zwikszona poda tej witami
ny wzmocnia ponadto antyoksydacyjn obron
organizmu, co udowodniono na podstawie zmniej
szonego wydalania 8OHDG z moczem i obnione
go stenia MDAw surowicy [18].
Opierajc si na tych wynikach, autorzy wska
zuj na uyteczno oznacze w moczu 8OHDG
jako wskanika stopnia oksydacyjnego uszkodze
M. KRZYSIK, J. BIERNAT, H. GRAJETA 128
nia DNA w badaniach nad powizaniami midzy
stresem oksydacyjnym a uszkodzeniem DNA,
wiekiem i stanami patologicznymi. Istnienie do
datniej korelacji midzy zawartoci 8OHDG
w moczu a MDA w osoczu sugeruje bowiem, e
wolne rodniki powstajce w procesie peroksydacji
lipidw osocza mog uszkadza DNA. Oznacza
to, e efekt antyoksydacyjnego dziaania m.in. wi
taminy E in vivo mona oszacowa przez zbadanie
moczu bez koniecznoci pobierania krwi. Wpyw
witaminy E na zmniejszenie stresu oksydacyjnego
w przeprowadzonych badaniach by wyranie za
znaczony. Poziom stresu oksydacyjnego limfocy
tw T w badanej grupie Azjatw obniy si
o 44% po 28dniowej suplementacji diety witami
n E. Nawet po stymulacji limfocytw octanem
mirystynianu forbolu, aktywatorem funkcji wol
norodnikowych, stenie H
2
O
2
obniyo si o 35%
po dodaniu do poywienia witaminy E w porw
naniu do okresu przed suplementacj. Autorzy za
obserwowali rwnie, e suplementacja diety wi
tamin E nie miaa wpywu na poziom komrek
NK i czsteczek receptora dla IL2 [18].
Wyniki powyszego badania dowodz, e krt
kotrwae przyjmowanie tokoferolu w dawce 233
mg (400 IU) moe regulowa odpowied komrko
w i zmniejsza stres oksydacyjny w populacji
zdrowych, modych Chiczykw. Przypisanie
podobnego wpywu witaminy E na ludzi rasy biaej
wymaga uwzgldnienia pewnych rnic. Stenie
witaminy E w osoczu badanych Chiczykw przed
podaniem dltokoferolu wynosio 14 mol/L, co
jest uznane za niskie w porwnaniu do innych po
pulacji. Stenie witaminy E w osoczu przedstawi
cieli rasy biaej jest przewanie wysze. U Francu
zw i Francuzek wynosi odpowiednio 23,5 i 21,8
mol/L, a u Austriakw 23,4 mol/L. Nie jest ja
sne, czy powysze rnice s spowodowane sposo
bem ywienia, czy czynnikami genetycznymi.
Stwierdzono bowiem, e grupa biaych mieszka
cw Hong Kongu miaa zdecydowanie wysze st
enie witaminy E w osoczu (33 mol/L) w porw
naniu do populacji azjatyckiej na tym terenie [18].
Witamina D
a ukad immunologiczny
Witamina D obejmuje trzy steroidy wykazuj
ce aktywno biologiczn cholekalcyferolu: chole
kalcyferol (witamina D
3
) i kalcyferol, ergokalcyfe
rol (witamina D
2
) oraz 25hydroksycholekalcyfe
rol. Istnieje tendencja do zaliczania witaminy
D raczej do hormonw ni do witamin. Wynika to
m.in. z faktu, e witamina D jest zwizkiem endo
gennym, a jej nadmierne podawanie jest toksycz
ne [5, 22].
Fizjologiczna rola witaminy D jest zwizana
z jej wpywem na gospodark wapniowofosforo
w i polega na zwikszaniu wchaniania wapnia
i fosforu z poywienia, pobudzaniu uwalniania
wapnia z koci oraz utrzymywaniu staego stenia
wapnia w osoczu krwi. Receptory dla 1,25(OH)
2
D
3
znajduj si m.in. na komrkach ukadu immuno
logicznego: monocytach, makrofagach, aktywowa
nych limfocytach T i B. 1,25(OH)
2
D
3
wpywa na
przesunicie profilu wytwarzania cytokin z Th1 na
Th2. Aktywna posta witaminy D (1,25(OH)
2
D
3
)
odpowiada za osabion prezentacj antygenu, pro
dukcj cytokin przez limfocyty Th 1 i ekspresj
czsteczek kostymulujcych. Obserwuje si po
nadto in vitro indukcj rnicowania monocytw,
hamowanie proliferacji limfocytw T i wydziela
nia przeciwcia przez komrki B pod wpywem ak
tywnej formy witaminy D [23]. Synteza
1,25(OH)
2
D
3
moe zachodzi w komrkach ukadu
immunologicznego makrofagach. Enzym odpo
wiedzialny za kocow hydroksylacj i aktywacj
witaminy D, 1hydroksylaza 25hydroksychole
kalcyferolu, obecny w makrofagach jest kodowany
przez ten sam gen co 1hydroksylaza 25hydro
ksycholekalcyferolu typowa dla nerek. W przeci
wiestwie do regulacji ekspresji genu nerkowego,
ktra cile zaley od homeostazy wapniowej,
transkrypcja genu makrofagowego podlega kontro
li immunologicznej, a 1,25(OH)
2
D
3
stanowi ujem
ny sygna sprzenia zwrotnego ograniczajcy na
silon reakcj immunologiczn [22].
Limfocyty T wywouj reakcj immunologicz
n przez wytwarzanie interferonu (IFN), ktry
stymuluje makrofagi na drodze dodatniego sprze
nia zwrotnego. Wstpna aktywacja odpowiedzi im
munologicznej prowadzca do rozwoju reakcji za
palnej wymaga sygnau ograniczajcego odpo
wied immunologiczn. Van Etten et al. [22[
wskazuj na 1,25(OH)
2
D
3
jako na jeden z ujemnych
sygnaw ptli sprzenia zwrotnego limitujcej
nadmiern odpowied ukadu odpornociowego.
Aktywna posta witaminy D jest ujemnym sygna
em dla wytwarzania przez makrofagi cytokin (IL
12, IL2, IFN) i ekspresji na tych komrkach cz
steczek powierzchniowych (MHC II). Defekt
w wydzielaniu 1,25(OH)
2
D
3
przez makrofagi moe
by przyczyn autoimmunizacji. Powysze sugestie
na temat dziaania witaminy D skoniy badaczy do
poszukiwania skutecznej terapii chorb autoimmu
nologicznych z wykorzystaniem 1,25(OH)
2
D
3
. Su
geruje si, e mona przeciwdziaa autoimmunolo
gicznej destrukcji komrek trzustki przez suple
mentacj diety i organizmu cholekalcyferolem.
Trwaj badania regulacji makrofagowej 1hydro
ksylazy 25hydroksycholekalcyferolu u ludzi z cu
krzyc typu I. Gwnym problemem zastosowania
1,25(OH)
2
D
3
in vivo s jej wysokie dawki koniecz
Skadniki odywcze poywienia a ukad odpornociowy 129
ne do wystpienia efektw immunologicznych,
ktre jednoczenie mog wywoywa cik hiper
kalcemi i przyspiesza przebudow koci. W ba
daniach na zwierztach stosuje si czsto syntetycz
ne zwizki o analogicznej strukturze, jednak pozba
wione niekorzystnego dziaania na gospodark
wapniow organizmu [22, 23].
Witamina D
naturalny inhibitor
demielinizacji nerww
Witamina D moe hamowa demielinizacj
nerww w stwardnieniu rozsianym (multiple scle
rosis MS). Stwardnienie rozsiane jest chorob
orodkowego ukadu nerwowego. Na rozwj cho
roby, poza czynnikiem genetycznym, mog wpy
wa czynniki rodowiskowe o nieznanej etiologii.
Zwikszona ekspozycja na wiato soneczne dziaa
w tej chorobie protekcyjnie, a poniewa pod wpy
wem promieniowania nadfioletowego dochodzi do
syntezy witaminy D
3
w skrze, przypuszcza si, e
witamina ta moe odgrywa istotn rol w prewen
cji MS. Modelem dowiadczalnym do badania etio
logii i przebiegu MS s myszy z autoimmunolo
gicznym zapaleniem mzgu i rdzenia (experimental
autoimmune encephalitogenic EAE). Podanie
tym myszom aktywnej witaminy D spowodowao
stymulacj syntezy dwch cytokin o silnym dziaa
niu przeciwzapalnym w EAE: IL4 i TGF. Win
nych badaniach zaobserwowano, e myszy z EAE,
ktrym podawano aktywn witamin Dodzyskiwa
y czciowo wadz w koczynach tylnich w prze
cigu 72 godzin, podczas gdy osobniki grupy kon
trolnej byy nadal sparaliowane. Stwierdzono rw
nie w grupie leczonej utrat ok. 5 10
6
makrofagw z orodkowego ukadu nerwowego
objtego zapaleniem, co sugeruje potencjalny
wpyw 1,25(OH)
2
D
3
na przemieszczanie si ko
mrek zapalnych i ich apoptoz. Niedobr witami
ny D stwierdzono u wikszoci chorych na stwar
dnienie rozsiane. Odpowiednia suplementacja orga
nizmu t witamin moe prawdopodobnie
przyczyni si do zminimalizowania ryzyka wyst
pienia MS u osb obcionych genetycznie [24].
Witamina C
a funkcjonowanie
ukadu immunologicznego
Witamina C, czyli mieszanina kwasu askorbi
nowego i dehydroaskorbinowego w najwikszych
ilociach wystpuje w owocach i warzywach, ta
kich jak: czarna porzeczka, truskawki, owoce cy
trusowe, papryka, kapusta [5]. Witamina C wpywa
na funkcjonowanie ukadu immunologicznego.
Wduym steniu wystpuje w leukocytach, gdzie
jest szybko zuywana wczasie infekcji. Badania na
zwierztach i obserwacje kliniczne wskazuj na
wystpowanie zwikszonego zapotrzebowania na
kwas askorbinowy w chorobie nowotworowej oraz
w chorobach infekcyjnych. Witamina C wykazuje
ochronne, antyoksydacyjne dziaanie na lipidy bon
komrkowych. Moe rwnie neutralizowa reak
tywne formy tlenu, ktre wydostay si poza ko
mrk podczas fagocytozy. Chroni w ten sposb
tkanki przed uszkodzeniem. Kwas askorbinowy
dziaa immunostymulujco przez wpyw na we
wntrzkomrkow pul nukleotydw, na syntez
prostaglandyn, zwikszenie wytwarzania cytokin,
znosi immunosupresyjne dziaanie histaminy i sta
bilizuje aktywno 5lipoksygenazy. Witamina
C jest stosowana w leczeniu niektrych zaburze
zwizanych z dysfunkcj fagocytw. W zespole
ChediakHigashi, ktry cechuje si osabieniem
aktywnoci neutrofili, suplementacja organizmu
witamin C powoduje nasilenie chemotaksji neu
trofilii i wzmaga aktywno bakteriobjcz [7].
Dziaanie witaminy C nasila si przy rwno
czesnej poday witaminy E. Potwierdziy to bada
nia nad wpywem witamin C i E na wzrost wytwa
rzania cytokin przez komrki mononuklearne krwi
obwodowej (PBMC) przeprowadzone przez Jeng
et al. [25]. Dziesiciu ochotnikw w kadej grupie
otrzymywao przez 28 dni witamin C lub witami
n E oraz jednoczenie witamin C i E. Stenie
tokoferolu, kwasu askorbinowego, ilo nadtlen
kw lipidowych i wytwarzanie cytokin w PBMCs
byy oznaczane w rnym czasie: przed, podczas,
tu po suplementacji witaminowej i tydzie
pniej. W grupie osb przyjmujcych jednocze
nie witaminy C i E stwierdzono najnisze stenie
utlenionych lipidw w porwnaniu do dwch po
zostaych grup. Badania te wykazay ponadto, e
jednoczesna suplementacja witaminami spowodo
waa obnienie poziomu PGE
2
indukowanej przez
lipopolisacharydy bakteryjne oraz wzrost syntezy
TNF. Wyniki tych bada wskazay, e skojarzo
na suplementacja diety witaminami E i C korzyst
niej oddziauje na ukad immunologiczny ni poda
wanie kadej z tych witamin osobno.
Witaminy z grupy B
Badania in vitro przeprowadzone przez Duthie
i Hawdon [26] wykazay, e stabilno DNAlimfo
cytw zostaje naruszona przy niedostatecznej iloci
kwasu foliowego. Jest on niezbdny w procesie
transkrypcji podczas przeksztacania monofosfora
nu deoksyurydyny (dUMP) do monofosforanu ty
M. KRZYSIK, J. BIERNAT, H. GRAJETA 130
midyny (TMP). Przy obnionej iloci kwasu folio
wego, na skutek zahamowania metylacji dUMP do
TMP, wzrasta w komrce stenie trifosforanu deo
ksyurydyny i nastpuje bdna inkorporacja uracylu
zamiast tyminy w nici DNA. Przy dostatecznej ilo
ci kwasu foliowego zadziaa proces naprawczy
DNA, ktry wytnie uracyl. Mechanizm ten przy
braku folianw nie funkcjonuje prawidowo. Moe
to doprowadzi do mutacji i zwiksza prawdopodo
biestwo transformacji nowotworowej komrek.
Niedobr kwasu foliowego potguje ponadto skut
ki oksydacyjnego uszkodzenia DNA, wpywajc na
zahamowanie procesw naprawczych. Profilak
tyczne rekomendowane spoycie folianw, przy
ktrym poziom kwasu foliowego w surowicy wy
nosi ok. 2,5 ng/ml (400 g/dzie), moe by niewy
starczajce dla utrzymania stabilnej struktury DNA.
Namazi [27] bada wpyw witaminy PP na prze
bieg uszczycy. Choroba ma podoe psychoneuro
immunologiczne. Pod wpywem stresu dochodzi do
wzrostu substancji P wskrze, mzgu i krwi oraz do
powstania neurogennego zapalenia powodowanego
przez substancj P (neuropeptyd). Substancja P mo
e samodzielnie indukowa wytwarzanie cytokin
przez limfocyty T [28]. Istnieje przypuszczenie, e
neuropeptyd ten moe zmienia fenotyp komrek
Th1 na Th2 lub odwrotnie. W patologii uszczycy
gwn rol odgrywaj cytokiny produkowane
przez limfocyty Th1 [29]. Typowa dla tego scho
rzenia jest zwikszona ekspresja czsteczek adhe
zyjnych, widoczna akumulacja neutrofili i nasilona
produkcja wolnych rodnikw. Poza tym w patologi
tej choroby s zaangaowane histamina i proteazy.
Nikotynamid jest inhibitorem poli(ADPrybozo) po
limerazy1 (PARP1), ktra zwikszajc transkryp
cj za porednictwem jdrowego czynnika NFB,
nasila ekspresj cytokin zapalnych, chemokin, cz
steczek adhezyjnych i mediatorw zapalenia. Na
skutek interakcji z CD38 i zahamowaniu produkcji
IL1, IL12 oraz TNF, niacyna wpywa na nasile
nie aktywnoci limfocytw Th2. W efekcie docho
dzi do zwikszonej produkcji IL10, ktra blokuje
odpowied komrkow i reakcj zapaln. Witamina
PP jest take silnym inhibitorem fosfodiesterazy,
a take hamuje chemotaksj neutrofili i uwalnianie
histaminy z mastocytw. Skojarzona terapia nikoty
namidem, talidomidem i metotreksatem, na razie
w fazie bada eksperymentalnych, wykazuje silne
dziaanie przeciwuszczycowe [27].
Cynk
a ukad immunologiczny
Gwnym rdem cynku w poywieniu s
produkty zboowe, miso, wdliny oraz ryby [5].
Wchanianie tego pierwiastka, a tym samym jego
ilo w organizmie, zaley od skadu diety, wieku
oraz stanu zdrowia. Cynk jest kofaktorem ponad
300 enzymw, wpywa na funkcjonowanie narz
dw i tkanek, w tym take na ukad immunologicz
ny [3032]. Jego oddziaywanie na ukad immuno
logiczny jest zoone. Cynk indukuje adhezj mo
nocytw do rdbonka, co nasila odpowied
immunologiczn. Jego kompleksy z fitynianami
i fosforanami natomiast dziaaj przeciwnie. Nie
dobr cynku zmniejsza chemotaksj neutrofili,
upoledza fagocytoz z udziaem makrofagw oraz
zaburza proces generowania reaktywnych form tle
nu. Cynk jest niezbdny do interakcji midzy re
ceptorem p58 na komrkach NK a czsteczkami
gwnego kompleksu MHC I na komrkach doce
lowych, co w rezultacie hamuje cytotoksyczn ak
tywno komrek NK. Cynk wpywa na procesy
proliferacji komrek w ukadzie immunologicz
nym, ale jest take niezbdny w procesie namnaa
nia patogenw. Wostrej fazie odpowiedzi na infek
cje obserwuje si w zwizku z tym spadek stenia
cynku w osoczu. Chelatowanie tego pierwiastka
przez S100 kalprotektyn (biako cytoplazmatycz
ne uwalniane podczas degranulacji neutrofili) ha
muje namnaanie bakterii i Candida albicans.
Cynk jest kofaktorem dla hormonu grasicy tymu
liny, ktra indukuje rnicowanie niedojrzaych
limfocytw T. Jony cynku indukuj take uwalnia
nie IL1, IL6, TNF oraz pobudzaj monocyty.
Na poziomie komrkowym jest on niezbdny do
translokacji kinazy biakowej C (PKC) do bony
komrkowej. Sam moe wiza si ze specyficz
nym receptorem bonowym, podejmujc sygna do
kaskady transdukcji. Wpywa na pynno dwu
warstwy lipidowej i przez to na stabilno bon bio
logicznych. Na poziomie jdra komrkowego mo
e wpywa na ekspresj genu przez strukturaln
stabilizacj i funkcjonaln regulacj rnych wa
nych pod wzgldem immunologicznym czynnikw
transkrypcji. Badania in vitro wykazay, e wyso
kie dawki cynku mog hamowa funkcje limfocy
tw T oraz produkcj IFN. Z tego wzgldu przy
uzupenianiu jego niedoborw konieczne jest do
stosowanie dawek do stenia tego pierwiastka
w osoczu. To immunosupresyjne dziaanie cynku
moe mie nowe zastosowanie terapeutyczne
w chorobach autoimmunologicznych, jak reumato
idalne zapalenie staww czy reakcja przeszczep
przeciwko gospodarzowi, w ktrych selektywna
supresja funkcji limfocytw jest podana [31, 32].
Wpyw selenu
na ukad immunologiczny
Produkty ywnociowe bogate w selen to: ner
ki, wtroba, ryby, kukurydza i orzechy. Pierwiastek
Skadniki odywcze poywienia a ukad odpornociowy 131
ten chroni organizm przed stresem oksydacyjnym,
poniewa jest skadnikiem peroksydazy glutationo
wej, ktra jest istotna w wielu funkcjach ukadu
glutationu, m.in. w redukcji toksycznego nadtlene
ku wodoru i nadtlenkw lipidowych [5]. Jego nie
dobr w organizmie zaburza odpowied komrko
w i funkcj limfocytw B. Selen dziaa immuno
stymulujco przez pobudzenie proliferacji
limfocytw T, nasilenie odpowiedzi na antygeny
i pobudzenie aktywnoci komrek NK i limfocytw
cytotoksycznych. Mechanizm dziaania selenu jest
zwizany z jego zdolnoci do regulacji ekspresji
receptora dla IL2 na powierzchni aktywowanych
limfocytw i komrek NK. Ta interakcja jest ko
nieczna dla klonalnego rozrostu i rnicowania ko
mrek. Selen prawdopodobnie moe odwrci,
zwizane z wiekiem, osabienie odpowiedzi immu
nologicznej. Potwierdza to badanie z udziaem 22
starszych osb, ktre otrzymyway 100 g Se/dob
lub placebo przez okres 6 miesicy. Po tym czasie
stwierdzono u przyjmujcych selen przywrcenie
odpowiedzi na mitogen do poziomu wystpujcego
u modych, zdrowych osb [33].
elazo
a ukad odpornociowy
Z caej puli elaza zawartego w organizmie
ok. 75% znajduje si w metabolicznie aktywnych
zwizkach, tj. w hemoglobinie, mioglobinie, enzy
mach i transferynie; pozostaa cz w puli zapa
sowej (ferrytyna, hemosyderyna). Gwne rda
pokarmowe elaza hemowego to: miso, wdliny,
ryby, a niehemowego produkty zboowe, roliny
strczkowe. Konsekwencje zdrowotne niedoboru
elaza w organizmie s zwizane z obnieniem je
go stenia w tkankach oraz z niedokrwistoci
i objawiaj si zmianami w luzwce i w skadzie
krwi, a niedotlenienie tkanek powoduje obnienie
zdolnoci do wysiku fizycznego, zaburzenia regu
lacji temperatury ciaa, obnienie sprawnoci fi
zycznej odczuwania bodcw sensorycznych.
Niedobr elaza w tkankach prowadzi do obnie
nia odpornoci organizmu [5].
Zwizek elaza z ukadem immunologicznym
jest zoony. Najlepiej poznany jest wpyw elaza
na aktywacj i proliferacj limfocytw oraz udzia
makrofagw w metabolizmie elaza [34].
Wpyw elaza
na funkcjonowanie limfocytw
Proliferacyjna faza aktywacji limfocytw wy
maga obecnoci elaza, ktre jest niezbdne dla
aktywnoci enzymw biorcych udzia w syntezie
DNA, m.in.: reduktazy rybonukleotydowej. Lim
focyty pobieraj elazo z transferyny, ktra jest
biakiem transportujcym ten pierwiastek w oso
czu. Dostarczanie elaza z tego poczenia odby
wa si przez receptory transferynowe, ktrych
synteza na powierzchni komrek nasila si przy
zwikszonym zapotrzebowaniu na ten pierwiastek
[2]. Przy jego niedoborze wysycenie transferyny
elazem moe obniy si do poziomu, przy
ktrym jego ilo jest niedostateczna dla prolifera
cji limfocytw. Nadmiar elaza worganizmie rw
nie hamuje proliferacj limfocytw przez cako
wite wysycenie transferyny i brak w osoczu trans
feryny pozbawionej tego pierwiastka [34].
Poza wpywem elaza na proliferacj limfocy
tw jest znany jego udzia w wewntrzkomrko
wych szlakach przekazywania sygnau do aktywa
cji limfocytw. Niedobr tego pierwiastka u my
szy powoduje zmniejszenie aktywnoci kinazy
biakowej C (PKC) oraz jej translokacji. Udzia
elaza w dodatniej regulacji ekspresji PKC doty
czy tylko PKC [34].
elazotransferyna odgrywa rwnie istotn
rol w procesie dojrzewania limfocytw. Zahamo
wanie pobrania elaza przez tymocyty zapobiega
ich dojrzewaniu w kierunku linii rozwojowej ,
nie wpywa natomiast niekorzystnie na rozwj
komrek T [34].
Podsumowanie
Jednym z waniejszych dokona w historii
immunologii ywieniowej byo poznanie roli wita
min w funkcjonowaniu ukadu odpornociowego
organizmu. Obecny stan wiedzy pozwala stwier
dzi, e witaminy oraz makro i mikroelementy
mog regulowa rozwj i funkcjonowanie rnych
komrek ukadu immunologicznego, a modulowa
nie odpowiedzi immunologicznej przez te skadni
ki diety moe okaza si skuteczn metod
w zmniejszaniu ryzyka zachorowania i/lub lecze
nia niektrych chorb, np. selen i witamina E osa
biaj patogenno m.in. wirusa grypy zarwno
przez bezporedni wpyw na jego genom, jak i od
powied immunologiczn gospodarza, natomiast
suplementacja diety witamin A moe dawa ko
rzystne efekty w leczeniu odry.
Rola skadnikw pokarmowych w regulacji
odpornoci i w patologiach ukadu immunologicz
nego nie zostaa jeszcze do koca poznana. Dopie
ro wsppraca naukowcw w dziedzinach nauk
o ywieniu oraz immunologii moe przynie po
zytywne efekty w zakresie opracowania racjonal
nych strategii modulowania funkcji immunolo
gicznych przez odpowiedni diet.
M. KRZYSIK, J. BIERNAT, H. GRAJETA 132
Pimiennictwo
[1] Langseth L: Nutrition and immunity in man. ISLI Europe Concise Monographs 1999, 126.
[2] Jialal I, Devaraj S, Kaul N: The effect of tocopherol on monocyte proartherogenic acyivity. J Nutr 2001, 131,
389S394S.
[3] Mocchegiani E, Veccia S, Ancarani F, Scalise G, Fabris N: Benefit of oral zinc supplementation as an adjunct
to zidovudine (AZT) therapy against opportunistic infection in AIDS. Int J Immunopharmacol 1995, 17, 719727.
[4] Wellinghausen N, Kern WV, Jchle W, Kern P: Zinc serum level in human deficiency virus infected patients
in relation to immunological status. Biol Trace Elem Res 2000, 73, 7989.
[5] Gawcki J, Hryniewiecki L: ywienie czowieka. Podstawy nauki o ywieniu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000.
[6] Semba RD: Vitamin A and immunity to viral, bacterial and protozoan infections. Proc Nutr Soc 1999, 58,
719727.
[7] Hughes DA: Effects of dietary antioxidants on immune function of middle aged adults. Proc Nutr Soc 1999, 58,
7984.
[8] Benedich A: Micronutrients in womans health and immune function. Nutr 2001, 17, 858867.
[9] Hughes DA: Dietary carotenoids and human immune function. Nutr 2001, 17, 823827.
[10] Hughes DA: Effects of carotenoids on human immune function. Proc Nutr Soc 1999, 58, 713718.
[11] Fuller CJ, Faulkner H, Benedich A, Parker RS, Roe PA: Effect of betacarotene supplementation on photosup
pression on delayedtype hypersensitivity in normal young men. Am J Clin Nutr 1992, 56, 684.
[12] Santos MS, Leka LS, RibayaMercado JD: Short and longterm betacarotene supplementation do not influen
ce T cell mediated immunity in healthy elderly persons. Am J Clin Nutr 1997, 66, 917.
[13] Prabhala RH, Watson RR, Plezia PM, Alberts DS: Effect of betacarotene on lymphocyte subpopulations in el
derly humans: evidence for a doseresponse relationship. Am J Clin Nutr 1991, 53, 9094.
[14] Bhaskaram P: Immunobiology of mild micronutrient deficiencies. Br J Nutr 2001, 85, S75S80.
[15] Szponar L, Respondek W: ywienie a aktywno ukadu immunologicznego. yw yw Zdr 1999, 1, 5676.
[16] Azas-Braesco V, Pascal G: Vitamin A in pregnancy: requirements and safety limits. Am J Clin Nutr 2000, 71,
5, 13251333.
[17] West K, Katzy J, Kharty SK, Lecler SE, Pradian EK, Srestha SR, Connor PB, Dati SM, Christian P, Pokh
rel RP, Sommer A: Double blind cluster randomized trial of low dose supplementation with vitamin A or ca
rotene on mortality related to pregnancy in Nepal. Br Med J 1999, 7183, 570575.
[18] Lee ChYJ, Wan F: Vitamin E supplementation improves cell mediated immunity and oxidative stress of Asian
men and women. J Nutr 2000, 130, 29322937.
[19] Pallast EG, Schouten EG, De Waart FG, Fonk HC, Doekes G, Von Blomberg MB, Kok FJ: Effects of 50
and 100 mg vitamin E supplements on cellular immune function in noinstitutionalized elderly persons. Am J Clin
Nutr 1999, 69, 6, 12731281.
[20] Lesourd B, Mazari L: Nutrition and immunity in the elderly. Proc Nutr Soc 1999, 58: 685695.
[21] Meydani SN, Barklumb MP, Lui S, Meydani N, Miller RA: Vitamin E supplementation enhances cellmedia
ted immunity in healthy elderly. Am J Clin Nutr 1990, 52, 557563.
[22] Van Etten E, Dacallonne B, Mathieu Ch: 1,25dihydroxycholecalciferol: endocrinology meets the immune sy
stem. Proc Nutr Soc 2002, 61, 375380.
[23] Deluca HF, Cantorna MT: Vitamin D: its role and uses in immunology. FASEB J 2001, 15, 25792585.
[24] Hayes CE: Vitamin D: a natural inhibitor of multiple sclerosis. Proc Nutr Soc 2000, 59, 531535.
[25] Jeng KC, Yang CS, Siu WY, Tsai YS, Liao WJ, Kuo JS: Supplementation with vitamins C and E enhances cy
tokine production by peripheral blood mononuclear cells in healthy adults. Am J Clin Nutr 1996, 64, 960965.
[26] Duthie SJ, Hawdon A: DNAinstability (strand breakage, uracil misincorporation, and defective repair) is incre
ased by folic acid depletion in human lymphocytes in vitro. FASEB J 1998, 12, 14911497.
[27] Namazi MR: Nicotinamide: a potential addition to antipsoriatic weaponry. FASEB J 2003, 17, 13771379.
[28] Borzcki A, Cielica W: Psychologiczne aspekty w uszczycy. N Med Dermatol IV 2002, 3, 4046.
[29] Gob J, Jakbisiak M, Lasek W: Immunologia. Wyd. PWN, Warszawa 2002.
[30] Rink L, Kirchner H: Zinc altered immune function and cytokine production. J Nutr 2000, 130, 1407S1411S.
[31] Rink L, Gabriel P: Zinc and immune system. Proc Nutr Soc 2000, 59, 541552.
[32] Wellinghausen N: Immunobiology of gestational zinc deficiency. Brit J Nutr 2001, 85, S81S86.
[33] Rayman MP: The argument for increasing selenium intake. Proc Nutr Soc 2002, 61, 203215.
[34] Brock JH, Mulero V: Cellular and molecular aspects of iron and immune function. Proc Nutr Soc 2000, 59, 537540.
Adres do korespondencji:
Katedra i Zakad Bromatologii
Akademia Medyczna
50140 Wrocaw
pl. Nankiera 1
tel.: +48 71 7840212
Conflict of interest: None declared
Skadniki odywcze poywienia a ukad odpornociowy 133
Received: 4.01.2006
Revised: 20.09.2006
Accepted: 20.00.2006
Praca wpyna do Redakcji: 4.01.2006 r.
Po recenzji: 20.09.2006 r.
Zaakceptowano do druku: 20.09.2006 r.