Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski www.dydaktyka.fizyka.szc.

pl
- 1 -
GENERATOR VAN DE GRAAFFA
(V 5 100)

Rys. 1.
Generator elektrostatyczny Van de Graaffa (podobnie jak cyklotron, generator
kaskadowy Cockcrofta) suy w technice do wytwarzania niezwykle wysokich napi rzdu
kilku MV. Napicia te potrzebne s do nadawania duych prdkoci pociskom nukleonowym
rozbijajcym jdra atomowe.
Urzdzenie stanowi gigantyczn maszyn elektrostatyczn. Budowa generatora
przedstawia si nastpujc: wewntrz pustej kolumny, wykonanej z materiau izolacyjnego,
biegnie pas jedwabny midzy dwoma waami, z ktrych jeden znajduje si u dou kolumny, a
drugi u gry wewntrz olbrzymiej metalowej kuli. W dolnej czci kolumny jest umieszczone
rdo wysokiego napicia rzdu 10
4
V (np. transformator i prostownik). Z nieuziemionego
bieguna tego rda prdu wypywaj adunki np. ujemne i osadzaj si na pasie, ktry
przenosi je ku grze do kuli. Tam gromadz si na licznych kolcach, ktre s poczone z
kul. Kula zatem aduje si adunkiem jednego znaku, a pas pozbawiony adunkw biegnie
dalej ku doowi po nowe adunki. Czsto stosuje si osadzon na ssiedniej kolumnie drug
kul, na ktrej zbieraj si adunki o znaku przeciwnym. Midzy kulami powstaje napicie
rzdu kilku milionw woltw.
Przyrzd pod nazw generator Van de Graaffa jest uproszczonym modelem
dziaajcym opisanego wyej urzdzenia.
Na metalowej, prostopadociennej podstawie (1) s umocowane za pomoc
wspornikw (2) pleksiglasowe supki (3). Midzy supkami na dwch stalowych rolkach (4)
Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski www.dydaktyka.fizyka.szc.pl
- 2 -
jest nacignita gumowa tama (5) z regulacj nacigu przy pomocy 2 nakrtek
umieszczonych we wspornikach. Osie rolek (w celu zmniejszenia tarcia) obracaj si w
oyskach, ktrych oprawy s umocowane we wspornikach za porednictwem nakrtek
zaciskowych (6). W dolnej czci przyrzdu jest przymocowany do wspornikw grzebie
dolny (7) w ksztacie paska z blachy aluminiowej o zbkowanej krawdzi, za w grnej czci
pasa znajduje si grzebie grny do zbierania adunkw elektrycznych. W podstawie
przyrzdu jest zmontowany silnik elektryczny 32 W, 220 V. Przyrzd ma kopu (8) z sita
tkanego, ktr mona ustawi na supkach przy pomocy wspornikw. W skad wyposaenia
przyrzdu wchodzi konduktor stokowy (9) na prcie z otworem do wkadania wtyczki
przewodu uziemiajcego.
Zasada dziaania przyrzdu
Przyrzd dziaa na zasadzie podobnej jak maszyna elektrostatyczna Whimshursta
(rys.2).

Rys. 2.
adunek ujemny powstajcy skutkiem tarcia lewej czci pasa o doln rolk jest
przenoszony w czasie ruchu obrotowego pasa do grzebienia grnego G
1
, skd przechodzi na
powierzchni kuli przyrzdu. Grzebie dolny G
2
suy do odprowadzania adunkw z prawej
czci pasa.
Potencja uzyskany na powierzchni kuli przyrzdu
Zgodnie ze wzorem (1) potencja uzyskany na kuli przyrzdu zaley od wielkoci
naboju wprowadzonego na powierzchni kuli oraz pojemnoci kuli.
C
Q
V = (1)
gdzie: Q adunek
V potencja
C pojemno
Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski www.dydaktyka.fizyka.szc.pl
- 3 -
Potencja jest wprost proporcjonalny do adunku elektrycznego, a odwrotnie proporcjonalny
do pojemnoci przewodnika.
W naszym przyrzdzie uzyskamy duy potencja wprowadzajc na powierzchni
kopuy moliwie duy adunek. Naley w tym celu adowa przyrzd ponad minut.
Wielko otrzymanego na kuli potencjau mona okreli w przyblieniu po dugoci
iskry, jak otrzymamy przy rozbrajaniu kuli (midzy kulami o niewielkiej rednicy przy
rednim stopniu jonizacji powietrza na kady milimetr dugoci iskry przypada rnica
potencjaw odpowiadajca napiciu U 3000 V).
Pole elektryczne wok kopuy przyrzdu
Ilo elektrycznoci przypadajca na 1 cm
2
powierzchni przewodnika nazywamy
gstoci powierzchniow. Na przewodnikach kulistych gsto powierzchniowa jest
rozoona rwnomiernie.
Gsto powierzchniow oznaczamy liter
S
Q
= (2)
gdzie: Q adunek
S powierzchnia adowana.
Std atwo jest wyprowadzi wniosek, e powikszajc adunek na pkuli, powikszamy
gsto powierzchniow. Przestrze otaczajc przewodnik naelektryzowany, w ktrej
dziaaj siy elektryczne, nazywamy polem elektrycznym.
Natenie pola (E), tj. sia, z jak pole oddziaywa na adunek prbny umieszczony w
polu, zaley od gstoci powierzchniowej i jest najwiksza przy powierzchni czaszy
4 = E (3)
gdzie: E natenie pola
gsto powierzchniowa
Natenia pola maleje ze wzrostem odlegoci od powierzchni czaszy (jest odwrotnie
proporcjonalne do kwadratu odlegoci).
Linie si natenia pola elektrostatycznego wytworzonego wok kopuy przyrzdu
przebiegaj w sposb przedstawiony na rys. 3.
atwo wyprowadzi wnioski, e elektryzowanie cia przez indukcj naley
wykonywa moliwie blisko kopuy (w takiej jednak odlegoci, by nie przeskakiwaa iskra).
Bezporednie elektryzowanie cia powinno by wykonane przez zetknicie ciaa
elektryzowanego z kopu przyrzdu.

Rys.3.
Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski www.dydaktyka.fizyka.szc.pl
- 4 -
Moc generatora
Moc generatora mona okreli w przyblieniu w nastpujcy prosty sposb.
Poniewa natenie prdu otrzymanego z generatora wynosi okoo 2 A, w celu obliczenia
mocy mnoymy natenie przez napicie uzyskane na kuli przyrzdu. Np. dla iskry o dugoci
okoo 5 cm napicie wynosi okoo 150 kV, a moc modelu generatora:
M = u i = 150 000 V 0,000002 A = 0,3 W
Jest to oczywicie moc znikomo maa w porwnaniu z moc wytwarzan przez generatory
stosowane w technice (np. zbudowany przez Van de Graaffa generator w Round Hill
wytwarza napicie 5,1 MV, natenie uzyskanego prdu wynosio 1,1 mA, a moc 5,6 kW).
Przykady dowiadcze, jakie mona wykona za pomoc modelu
generatora Van de Graaffa
Przed dowiadczeniem naley przyrzd dokadnie wytrze z kurzu. Dziaanie
generatora jest zalene od stopnia wilgotnoci powierza, a take od tego, w jakim stanie
znajduje si pas przyrzdu. Nie moe on by zabrudzony lub wilgotny. Jeeli jest brudny,
trzeba go umy wod z mydem i dobrze osuszy, np. suszark, a nastpnie przesypa suchym
talkiem. Pas nie moe by zbyt mocno nacignity, bo przyrzd daje wtedy krtk iskr, a
gdy jest za luny, zawadza o grzebienie.
Przykady dowiadcze:
a) Rozmieszczenie adunkw na powierzchni przewodnika:
czymy jeden z grzebieni (np. grzebie grny generatora) z siatk Faradaya (Katalog
Pomocy Nauk. str. 98) z ponaklejanymi wewntrz i z zewntrz paskami bibuy. Siatk
ustawiamy na pycie izolacyjnej. Podczas pracy generatora zewntrzne paski odchylaj si od
siatki, a wewntrzne nie odchylaj si. Stwierdzamy, e adunki zbieraj si na powierzchni
zewntrznej przewodnika.
b) Linie si pola elektrycznego
Koce rozbrajacza (Kat. Pom. Nauk. str. 98) czymy nitk z prawdziwego jedwabiu i na
rodku jej zawieszamy poziomo rwnie na nitce jedwabnej drucik zakoczony na obu
kocach kuleczkami z rdzenia bzowego, tworzc tzw. igiek elektryczn. Zbliamy t igiek
do kopuy przyrzdu. Pooenie igieki wskae kierunek linii si pola.
c) Dziaanie ostrzy
Do jednego grzebienia generatora przyczamy mynek Franklina (Kat. Pom. Nauk. str. 97).
Obraca si on bdzie w stron przeciwn wzgldem kierunku wypywajcych z jego ostrzy
adunkw. Dowiadczenie mona rwnie przeprowadzi w nieco odmienny sposb.
Przyczamy do generatora konduktor kulisy z ostrzem, umocowany na szklanym statywie
(Kat. Pom. Nauk. str. 97). Zbliamy rk do ostrza. Rka aduje si, co mona stwierdzi
elektroskopem (obserwator trzymajcy elektroskop powinien sta na podstawie izolacyjnej).
d) Dziaanie cieplne iskry
Na drodze iskry midzy uziemionym konduktorem kulistym, a kul generatora umieszczamy
wat osadzon na drewienku i zwilon benzyn. Iskra zapala wat.




Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski www.dydaktyka.fizyka.szc.pl
- 5 -
e) Efekty wietlne wyadowa
Generator umieszczamy w zaciemnionym pomieszczeniu. Do powierzchni kuli generatora
zbliamy konduktor na podstawie. Obserwujemy wyadowania elektryczne, ktre maj posta
wiotkich mioteek fiokowego wiata.
f) Dowiadczenie z neonwk
Bardzo ciekawe s dowiadczenia, jakie moemy wykona za pomoc neonwki. Neonwk
(uziemion) zbliamy do powierzchni kuli generatora. W miar zbliania wieci coraz
intensywniej.

BIOFIZ
ZJEDNOCZENIE PRZEMYSU POMOCY NAUKOWYCH I ZAOPATRZENIA SZK WARSZAWA
Generator Van de Graaffa wraz z instrukcj zosta zatwierdzony przez Ministerstwo Owiaty pismem nr PO4-
1683/57 z dnia 23.07.1957 roku do uytku szkolnego.
Nr katalogowy: V 5-100
Produkowano: Fabryka Pomocy Naukowych w Poznaniu

rdo: ze zbiorw Pracowni Dydaktyki Fizyki i Astronomii Uniwersytetu Szczeciskiego