You are on page 1of 12

68 W. SZCZESNY, A. erOK, T. KOWALCZY"K, E. W.

WYSOCKI
15 katow. - Sosnowiec
16 katow. - Katowice
17 katow. - Gliwice
18 kieleckie
19
20
21 krakowskie
22
23 legnickie
24
25 lubelskie
26
41 skierniewickie
42
43 suwalskie
44
45 tarnobrzeskie
46 tarnowskie
47
48
49
50
51 zamojskie
52 zielonogrskie
The Grade Correspondence AnaIysis in Contingency Tables. Applications
in Analysis of Elcetion Results in Voting to Parliament in 1993 and 1997
Summary
We present, here, grade correspondence analysis (GCA), which is some variant of
standard correspondence analysis. GCA aims at maximizing the grade correlation
coefficient in two-way contingency table consisting of a set of ordered pairs of its rows
and columns. We also show how to aggregate rows and columns after transformation of
the table by means of GCA. We perform these aggregations on tables concerning results
on voting to the Polish parliament in 1993 and 1997 - it documents changes in voting
preferences in Poland in this way. In addition, we carry out comparisons in time to
evidence basic similarity in geography of voting preferences between 1993 and 1997.
rpal1aI\lIollHLIii allaJIH3 CBD3eii B TaOJIHI\aX KOHTHHreHI\IIU.
BIII1LI npUMeHeHuii no oTHomeumo K aHaJIU3y pe3yJlbTaTOB roJIOCOBaHIID
B CeiiM Pe'IH IIOCnOJIIlTOii 3a 1993 II 1997 rOI\LI
Pe310Me
B CTaTbe rrpe,l:(CTaBIDIeTC.H rpa,n:a:r(l:IOHHLIH aHaJllI3 CBH3eH (COKp. GCA, grade
correspondence analysis), HBIDIIOIT(IlHCX onpe,lJ;eJIeHHhIM THnOM CT3.H,ll;apTHoro aHa.JIH3a
CB.SI3en (correspondence analysis), B KOTOpOM MaKCMMaJIH3HpyeTcH
K034lIPlllI.lIeHT Kappemnum ,!J.ByX,lJ;eJIbHOH Ta6JlHII.hI B COBOKynHOCTH nap
ee CTpOK II KOJIOHH. MhI nOKa3hlBaeM TalOKe, KaK arpern:poBaTI. CTpOKH
II KOJIOHHI:.I nOCJIe rrepepa60TIm Ta6JIHJ:V>I c rrOMOIl:U>IO GCA.
H arperau.illI rrO,llJl;aIOTCJI pe3yJIhTaTOB BhI6opOB B CeHM B 1993 II 1997 rr.,
yKa3hIBaK H3MeHeHllJI rrpe,IJ;IIOlJTeHlIH B c1'paHe. MM rrpOBO)1;HM TaIOKe
CpaBHHTeJIhHhIH aHaOO3 pe3yJIhTaTOB BbI60pOB II OTMelJaeM CXO,n;crBO reorpaq,HH
BhI60pH1dX npel\IIo'ITeBHii B 1993 li 1997 IT.
T
i
Piotr Chmielewski
Instytut Socjologii UW
STUDIA SOCJOLOGICZNE 1998, 3 (ISO)
ISSN 0039-3371
HOMO SOCIOLOGICUS - MODEL A
Szkic omawia homo sociologicus oraz konstrukcja ta odgrywa
w analizach systemw Po przedstawieniu podstawowych cech konstruktu oraz
kontekstw jego zastosowania wskazuje na ograniczenia, jakie dla analizy
systemw za

Celem tego szkicu jest analiza zjawiska mianem homo sociologi-
cus. Ten typ w socjologii, silnie zakorzenionej
w XX-wiecznej tradycji dyscypliny. Homo sociologicus, czyli doskonale
czniona jednostka - jako konstrukt teoretyczny - w roz-
socjologw. Nasza wiedza o funkcjonowaniu ludzkich
czy o zachowaniu i jest budowana na podstawie koncepcji

Zarazem wiedza (i nauka) jako wykorzystywane w procesach
do same adaptacji do
Podstawowe pytanie naszego szkicu
dotyczy zatem i koncepcji homo sociologicus -
wieka wieku - dla zjawisk i procesw
(pod dynamiki i zakresu)
odpowiedzi na pytanie pominiemy
zane z homo sociologicus. Zaczniemy od dwch
podstawowych sposobw i systemw
nych. skupimy na cechach charakterystycznych koncepcji
do projektu twrcy tej konstrukcji), na jej zalety
Instytut Socjologii UW, ul. Karowa 18, e-mail: chmielep@is.uw.edu.pl
* Za pomocne uwagi profesor Joannie Kurczewskiej i profesorowi Grzegorzowi Lissow-
skiemu.
70 PIOTR CHMIELEWSKI
i ograniczenia w analizie zjawisk Owe ograniczenia
, z jako nosicielem rl co powoduje,
i systemw oraz ich rezultatw
staje trudne lub Dodatkowe tworzy
brak dystynkcji traktowaniem homo sociologicus albo jako
modelu, abstrakcji w albo jako "rzeczywistej"
jednostki ludzkiej. W wskazujemy na fakt, owe ograniczenia
z przyczyn, dla ktrej socjologowie w kierunku innych
modeli gdy interesuje ich systemw
szkicu w sposb: z analizy koncepcji
homo sociologicus wynika, we procesach ewolucyjno-adapta-
cyjnych wykorzystanie i zastosowanie wiedzy socjologicznej wymaga wprowa-
dzenia innych koncepcji ktrych jest aktywny
stosunek jednostki do o celo-
wo jednostkach inne, w przypadku funkcjonal-
nosystemowego, spojrzenie na rezultaty systemu. W tym szkicu,
powtrzmy to raz jeszcze, interesujemy przede wszystkim
ka i z funkcjonalnym
systemowym w socjologii. inaczej, nasze do
pewnej dobrze ugruntowanej tradycji socjologicznej, a nie socjologii loul courl.
Dwa sposoby systemw
o jakich zjawiskach (systemowych) poziomu makro
socjologowie - czy systemem rodzina, klan,
biorstwo, polskie czy stowarzyszenie - zwykle
jego zachowanie (funkcjonowanie i na dwa
podstawowe sposoby. Pierwszy polega na analizie zachowania systemu
w pewnym przedziale czasowym lub porwnywaniu podobnych
systemw. Drugi sposb do analizy systemu, ktra
ogniskuje na elementach i relacjach pozio-
my systemu (mikro, mezo), czyli koncentruje na relacjach za-
chowaniem indywidualnych aktorw i instytucji, ktre razem na
zachowania systemu. Zwolennicy tego na
i zmianach systemw jako pewnych mimo
socjologa, z styka on w swej
praktyce badawczej, jednostki ludzkie oraz ich indywidualne (klasyfikowane,
agregowane, zachowania. Zachowaniami takimi na przyklad,
jednostek jako konsumentw, wyborcw, partnerw
wyboru
zatrudnienia itp. zainteresownie zjawiskami
HOMO SDCIOLOGICUS - MODEL A
7l
z poziomu makro, czyli poziomu systemu z indywidualnym
decyzjami i ulokowanymi na poziomie mikro, poprzez ulokowani,
celowego nie na poziomie systemu Gak w pierwszym przypadku), al,
w jednostki ludzkiej!. '
Pierwszy sposb, postacie dominowal
i dominuje, jak zdaje, w socjologii do dzisiaj. jest
mianem systemowego i poza klasycznym funkcjonal
no-strukturalnym tu rodzaju strukturalizmy, materializm)
(historyczny i kulturowy), ewolucjonizm czy, by
lingwistyka generatywna z jej strukturami.
z cech dwa wymienione sposoby zjawis'
jest odmienna wizja jednostki ludzkiej oraz rola,
oba aktora. Skupienie uwagi na
do jednostki jest ze na szereg
ktre zwolennikw obu Celem obecnego szkicu jest analiz,
relacji zachowaniem jednostki a zachowaniem systemu wpierwszyn
z
tego pierwszego, jak sposobu analiz:
prowadzone w socjologii czy antropologii badania systemw
no-kulturowych. one - by tylko kilka - przybiera,
charakter badania systemu w ewolucyjnej perspektywie, z naciskiem n:
systemu i jego na nowych zasadach (Lensk
1971, Parsons 1977). nad zmian:
i (Levy 1966, Eisenstadt 1973) lub instytu
w historyczno-porwnawczej perspektywie (powell, Di Maggio 1991
Steinmo, Thelen, Longstreth 1995). to badania tego samego system!
powtarzane po dwudziestu (Firth 1959, 1968) czy latacl
(Bujak 1903 i Wierzbicki 1963). W naszym szkicu, dla
ograniczamy w zasadzie do funkcjonalnostrukturalnego sy!
temowego. ,
Klasycznym, modelowym tego
pierwszego typu analiz, ktre realizowane jest na poziomie system
I Cel zostaje odrzucony na poziomie systemu, ale nie na poziomie w jego
aktorw. Teoria jako podstawa teorii stanowi faktycznie na poziomie aktOl
aktor jest traktowany jako celowo. "powodowane" ic
(antycypowanymi) skutkami. ( ... ) Zamiar i nastawienie na cel przy budowie teorii, a
nie wtedy, gdy lub system, ktrych zachowanie ma
natomiast elementy systemu, ktre w przypadku socjologii uznawane jall
aktorzy systemu, albo osoby lub aktorzy zbiorowi. dwa centralne problerr
teoretyczne: w jaki sposb celowe aktorw do zachowania I
poziomie systemu oraz jak te celowe z kolei przez ograniczenia, kt:
z zachowania systemu (Coleman 1986: 1312).
72
PIOTR CHMIELEWSKI
i programowo nie do jednostkowych, jako
elementw systemu jest znana praca R. Rappaporta (1984)
ca system Tsembagw, jednego z klanu Maringw na Nowej Gwinei.
Autor w kategoriach ekosystemowych, jaki na zachowanie ich
systemu ma 12-letni rytualny cykl wojny i pokoju klanami
Maringw. Zachowanie systemu jest obserwowane w czasie, a jego zmiany
opisywane w mierzalnych, kategoriach przy pomocy bogatego

To klasyczne systemowe (praca do kanonu nauk
nych) pomija de facto jednostki w systemu. to jest
odmienne od metodologicznego indywi-
dualizmu, tak charakterystycznego dla analiz ekonomicznej instytucji rynku,
czy politycznej instytucji wyborw. metodologicznego indywidualiz-
mu rezerwuje dla jednostki, ktra zawsze, w sposb celowy,
dokonuje wyboru strategii jej Rappaport optuje za
typu pierwszego, - pod krytyki jego prac w latach
- przyznaje, analizy w antropologii ekologicz-
nej nie uwagi celom, ktre jednostkowe
na odmienne ich zachowania (Rappaport 1990: 62-{j3).
Zdaniem autora sila tych "indywidualistycznych" jest jednak tak
je w analizach funkcjonowania systemu
takie zdarzenia jak czy wojna antropolog ma do czynienia
z sytuacjami, w ktrych cele i jednostek zagregowane i koor-
dynowane w stopniu w przypadku innych zbiorowych
jednostek (jest to ekstremalny grupy jako grupy). Natomiast
te decyzje i ktre za indywidualne
nieistotnych - z punktu widzenia czy "wzorw - szcze-
Przed na terytorium klanu odbywa
uczta kaiko, w ktrej sojusznicy z innych klanw. Rozpo-
uczty-festiwalu dla wojownikw danego klanu i jego aliantw jest zawsze
wynikiem konsensu, a jedynie decyzja o momencie walki po
kaiko konkretnej jednostki'. Zarazem te in-
dywidualne decyzje nie istotne w zmiany (modyfikacji i prze-
form zawsze
warunki i historyczne (np. kiedy wyczerpuje
ekosystemu dla danej populacji). Zabieg do
indywidualnych ze stosowaniem do konwencji (czyli
wprowadzenie ekonomicznych modeli podejmowania decyzji) nie
nia wiele. Konwencje nie jednostek w ich raczej
je Twierdzenie, konwencje interes jednostek
2 W polskim omwienie pracy Rappaporta w: M. Harris (1985).
HOMO SOCIOLOGICUS - MODEL A
73
oznacza przede wszystkim, interes jest kulturowo. Co dla
badacza model racjonalnej jednostki, ktra maksymali-
zuje (kieruje pojawia dodatkowy prob-
lem. Determinowane przez zachowania jednostek
rozumianej w ekonomii
Jednostki z doprowadzone do swojego ze
na "ich najlepszy interes". Historia jest takich Prby
wszystkich tych przypadkw w kategoriach wzrostu sukcesu reprodukcyj-
nego braci i sistr bohatera, patetyczne. od tego, jak sprawa
w przypadku innych gatunkw, ludzkim, ktry
tworzenie takich jak honor, altruizm,
szacunek, bstwa, niebo i powoduje, selekcja grupowa jest
czynnikiem istot ludzkich. Przez dobr grupowy rozumiem
i utrwalanie konwencji grupy, nawet gdy konwencje te
niekorzystne dla tych jednostek, ktrych najbardziej zgodne z tymi
konwencjami (Rappaport 1984: 401).
Autor nie tylko preferuje na poziomie systemu, ale nie widzi
i z wprowadzenia jednostki jako aktywnego elementu
w ramach systemu. do indywidualnych modeli decyzyjnych
pomija systemowych antropologii ekologicznej. Elimina-
cja, na koncepcji ekosystemu na rzecz racjonalnego aktora
do traktowania zmiennych jako rzadkich
zasobw, w efekcie Z kolei do
koncepcji socjobiologicznych minimalizuje lub eliminuje
nauk -
inaczej, skupienie na aktorze gubi z pola
antropologii ekologicznej, ekosystem owej (Vayda, Rap-
paport 1968; Rappaport 1979). Jej centralnymi jednostkami badawczymi jest
populacja, ekosystem oraz kultura jako adaptacji populacji do
ska. W analizach systemowych (i ekosystemowych) mamy do czynienia ze
specyficznym gatunkiem, ktry i w uniwersum
w do stworzonego przez siebie sensu i znaczenia. Samo
uniwersum jest pozbawione tego typu Podlega ono natomiast
niu praw naturalnych, uniwersalnych praw fizycznych. W tej sytuacji pod-
stawowym problemem antropologii ekologicznej staje rozpoznanie i analizo-
wanie - przez ponadindywidualne znaczenia
- systemami a systemami naturalnymi ramy dla
pobudzanego przez te znaczenia ludzi. systemu
i z tym cyklicznej jest realizowane na poziomie
systemu - bez do jednostek ludzkich jako jego

74
PI01R CHMIELEWSKI
rzecz bardziej oglnie, pierwszy, dobrze
ugruntowany w funkcjonalnej antropologii i socjologii, sposb
zachowania systemu czy zachowania jako pewnej nie
do jednostek jako istotnych systemu
nego. w tym ludzie, w gruncie rzeczy,
"polecenia" nosicielami podstawowych
zachowania danego
Relacje - jednostka: projekt Durkheima
Przedstawiony sposb systemowego w znacz-
nym stopniu ufundowany przez Durkheima, dla sogologii jej
przedmiotu badawczego. U podstaw tego projektu opozycja zjawisk
wobec zjawisk indywidualnych.
Te pierwsze
nie do jednostki inaczej, jak jej z Jest
by one na nas nas do wykraczania poza
( ... ) indywidualne, skierowane przeciwko rzeczywi-
z jej zniszczenia zmiany, zawsze
opory. (moralne lub inne), przeciwko ktrym jednostka,
przeciwko niej i swojej z
reakcji (Durkheim 1965: 119, 121).
Owa na jednostki ludz-
kiej w postaci idei, i zmusza do
wykraczania poza jego i pozostawia jednostce niewielki
margines swobody i wyboru. Ludzie niewielkich modyfikacji
i praktyk w procesie ich przyswajania. Ten proces indywidualizacji,
nadawania osobistego charakteru wszelkim instytucjom, zdaje
gwarantem integragi i jej Ale
zakres odmian zachowania jednostki jest zawsze ograniczany przez
jaki fakty na jej
A zatem, w tego typu zbiorowa
znajduje swe w istnieniu ktry stale musi
swojej rozdwojonej
natury.
Konflikty z jednej strony, doznaniami i a intelektual-
nym i moralnym z drugiej; i tendencje egoistyczne
z naszych indywidualnych organizmw, podczas gdy nasza
racjonalna - czy to teoretyczna czy praktyczna - od przyczyn
(Durkheim 1973: 162).
HOMO SDCIDLOGICUS - MODEL- A 7S
Autor odnotowuje fakt, homo duplex cechuje
mi, konfliktami i antagonizmami, ale nie go one tak jak
w perspektywie sogologii, nauce o faktach nie go
jednostki ludzkie, a tylko ujmowane
w kategoriach zasad i jednostek
bowiem fenomen - jego
nie sposb w praktyce
ktra od swych instynktw
je w zbioro
wego odczuwania, postrzegania, i Kiedy Durkheim mwi
na o egoizmie i altruizmie jednostki, to absolutny egoizrr
tak jak i absolutny altruizm to do ktrego w sil
ale nigdy nie z tych stanw
Dlatego z liberalami i utylitarystami nie jest byo
zgodnie ze
pewne dziedziny zaspokajaniu potrzeb biologicznych - n:
gospodarka kapitalistycznego - ze swej natury dopusz
utylitarnego indywidualizmu czy egoizmu jednostki
wszelkie tego typu liberalne "wycieczki" w natury z:
problematyki przez sprowadzanie do homo oeconomicw
do starania o maksimum materialnej. W grun
cie rzeczy, liberalizm dla niego swego rodzaju amoralizmem, albowiem,
ograniczenie presji na kierunek ten od jedynyc
_ zdaniem Durkheima - moralnych. Nietrudno podstaw
takiego na temat natury ludzkiej,
_ jak wiemy _ daleko od naiwnego optymizmu twrcw doktryny liberaIn,
musi wychowywany, przy czym wychowanie to nie polega bynajmniej n
kultywowaniu "naturalnych" lecz raczej na ich
musi organizowane, przy czym organizacja ta nie polega na jego
nicznego ktry w ogle nie jest (Szacki 1964: 114
Durkheim o ograniczania jednostki,
podstawowego argumentu nowego instytucjonalizmu, dla ktrego instytucje to
przede wszystkim, lub zachowania jednoste
(Chmielewski 1994: 246, 247). Warto z koncepcj
natury ludzkiej ideologiczne z naciskiem na ro
abstrakcji i eksperymentu w budowie teorii Tu jego postulaj
3 abstrakcyjnej jednostce osiemnastowiecznych racjonalistw jednostl
ten ,Jest i pochodzi z kraju; ma idee i uczuci
ktre nie od niego, ale od tych, ktrzy go ma uprzedzenia i przekonam
podlega ktrych nie ale niemniej jednak: ich przestrzega. Ma aspir
cje wszelkiego rodzaju i wiele innych tylko gospodarowanie
76 PIOTR CHMIELEWSKI
o lat eksperymenty prowadzone w labo-
ratoriach komputerowych, a z teorii gier (astrom, Gardner,
Walker 1994).
Zaprojektowany przez Durkheima sposb badania zjawisk
i z nim nowy sposb stanowi sprzeciw
socjologii wobec psychologizacji zjawisk oraz atomizacji
Wszelkie do bardziej lub mniej jednostki
dla zjawisk nie ma sensu.
fakty sui generis;
istnieje jako odmienna od psychicznej, tak jak ta druga jest
od biologicznej, a ta ostatnia z kolei jest od
nieorganicznej. kolektywne jest, bez utworzone jedynie z kolektywnych
a kolektywne o nie idzie, utworzone jedynie z wyob-
indywidualnych, wszystkim, z czego zrobione jest
stwo. Ale pierwsze specyficzoe cechy, ktrych nie drugie. ( ... )
Sama jednostka nigdy nie w stanie czegokolwiek, co
bstw, mitw i dogmatw religijnych, i moralnej dyscypliny itp.
A to pokazuje, wszystkie te wierzenia i praktyki nie po prostu rozszerzeniem
indywidualnych idei, one obdarzone panowaniem, na mocy ktrego same
jednostce: dowd, nie od jednostki, ale do niej ze
ktre jest i Dlatego panowanie to
zjawisk Metoda badania nie
wobec tego jakiejkolwiek innej metody naukowej. Metoda musi
socjologiczna (Durkheim 1973b: 16, 17).
A wszystkie te heterogeniczne motywy i w do tego stopnia,
nie ich od siebie i roli z nich.
nauka z abstrakcji, rzeczywisty i bez nie jest po prostu
i ale aby go z tego
punktu widzenia. Z to aby rezultat takich
abstrakcja, oderwane musi na drodze eksperymentu. nie dla
wszystkich typw, to przynajmniej dla tego jednego, do ktrego trzeba
koniecznie na drodze obserwacji, jakie praktyczne zasady, ktre ekonomicznym
i moralnym zachowaniem a poprzez stosowne eksperymenty, te,
ktre egoistycznej stronie naszej natury. W ten sposb prawdziwie
adekwatne tego, co (l'individu), co
(la personne) oraz dla niej Po zbadaniu i zjawiska, by
do tego, aby czym powinno. Ale nasi teoretycy nie w ten sposb.
od razu i z niczego jednostki, ktra w utworzona po bardzo
analizach, pewna nauki istnieje. w tej jednostce jedno
z tych bardzo prostych, bardzo jasnych ktre badacz przyjmuje bez dowodu, a ktrego
introspekcji bez jakiegokolwiek dalszego badania.
Trzeba takie bardzo
(Durkheim 1973a: 38, 39).
HOMO SOCIOLOGICUS MODEL A
77
Homo sociologicus jako nosiciel rl
W procesach zjawisk - zgodnie z socjo-
Durkheima - jednostka, jej zachowanie i konsekwencje tego za-
chowania dla systemu w nawias - nieistotne.
Odwrotnie, to zachowanie jednostki zostaje w kategoriach
nych. Z tymi operowanie
jednostki ludzkiej. Mwi tu o "przesocjalizowanej" czy nadmiernie
(oversocialized) koncepcji lub wprowadza funkc-
od dawna termin homo soci%gicus. Oba w gruncie rzeczy,
z jednostronnego i
stwa na Denis Wrong, ktry pierwszy
termin, twierdzi, jednostka jest wynikiem stosowania przez
socjologw dwch mechanizmw: "internalizacji norm oraz
"poszukiwania akceptacji w oczach innych". Oba te mechanizmy
bez w zachowaniach ale, jak wydaje, nie

Nacisk, jaki socjologowie na znaczenie "czynnikw prowadzi
ich do roli zsocjalizowanych czy motyww
w ludzkim zachowaniu. ( ... ) natura sama jest konfliktw
i antagonizmw, ktre poprzez normy opr socjalizacji we wszystkich spo-
w toku ludzkich dziejw. "Socjalizacja"
dwie rzeczy. Kiedy miesza je, to w rezultacie powstaje przesocjalizowany
na W pierwszym znaczeniu socjalizacja "przekazanie ku-
ltury", konkretnej kultury tego do ktrego jednostka wkracza przez
urodzenie. W drugim - termin ten jest dla oznaczenia "procesu stawania
ludzkim", nabywania jedynych w swoim rodzaju cech ludzkich w toku interakcji
z innymi. Wszyscy ludzie w tym drugim znaczeniu, ale nie oznacza
to, oni przez normy i ich kultury (Wron g
1984: 60, 68).
Podobnie od Durkheima homo soci%gicus zachowuje
zgodnie z w danym normami i zasadami zakorze-
nionymi we wsplnych dla wszystkich
jego podstawowymi cechami jest konformizm oraz
swoista zachowania. ten "jest popychanyprzez qua-
si-inercyjne ( ... ), jako pasywny wykonawca odziedziczonych standardw.
( ... ). Jest na swe nakazanego zachowania
nawet wtedy, gdy nowe i ewidentnie lepsze opcje (EIster
1994: 97).
Owa oznacza dwie wzajemnie rzeczy. Po pierwsze,
jednostki ograniczone do repertuaru dostarczanych jej
przez elementy systemu normy, role, instytucje, struktura
78
PIOTR CHMIELEWSKI
Od rekonstrukcji tych elementw socjolog zaczyna
systemu zostaje wprowadzona jednostka jako
niony (a nawet nadmiernie - jak element
systemu Oznacza to, jednostka buduje swj a go
powiela, dostarczanym przez "klockom lego" i
planom konstrukcji. W tym sensie oznacza ograniczenie,
a nawet brak wyboru - a brak zainteresowania dla
problematyki wyboru, jaki prezentuje ze swej strony homo sociologicus - ze
na narzucone jednostce i Stan ten
bardzo dobrze oddaje w socjologii (wyboru racjonalnego!)
powiedzenie: "economics is aU about how people make choices and sociology is
aU about why they don't have any choices to make" (Tallman, Gray 1990: 405).
jednostki oznacza, po drugie, jednostka faktycznie nie
nie wywiera na
nie ma szans na takie W gruncie rzeczy, ma do wyboru
konformizm (co oznacza brak jakichkolwiek konfliktw
a lub czyli poza system (Lockwood 1975).
W tej sytuacji wszelkie celowe ingerencje w jako
logicznie w takim jedynie czy
system zachowuje zgodnie ze lub swymi
prawami. Prowadzi to w przypadku omawianego do
skrajnego realizmu (a nawet hiperrealizmu)4.
4 Jeden z bardziej znanych przedstawicieli systemowego w antropologii kulturowej
pisze: "Jako fakt biologiczny, znajduje na procesu kulturowego; wkracza
w ten proces jako istota ludzka, ale jako istota ludzka stanowi elementw kulturowych,
jest kultury. Przekonanie, na staje i jest
tak jak inne w wyniku i wszechstronnej ignorancji wobec natury,
struktury i zachowania systemw kulturowych. Sytuacja jest podobna do zaklinania w
deszczu: wierzenie, za deszcz, jedynie
z powodu zjawisk meteorologicznych ( ... ). Koncepcja systemw kulturowych
zmienia, przede wszystkim, rad yka1nie nasze poprzednie o stosunkach
- ponadbiologicznym zjawisk - a gatunkiem ludzkim. Nie o kulturze
jako zaprojektowanej do zaspokajania potrzeb kultura idzie zgodnie ze
swoimi prawami. w kulturowych systemw i cieszy lub cierpi, w
od tego co z nim Wiele jednostek z pewnej warstwy w USA, i odczuwa
- raczej i - w ich i kulturze pewne absoluty, jak
w teorii fizycznej, lub gwiazda w nawigacji; do czego
rzecz i przez co rzecz oceniana. Konstytucja dostarcza nam jednego
(przez S), ktre trwa z nami, nigdy nie jest
innym wyrazem tej postawy. Nie wiem jak, w sposb precyzyjny, te jednostki jako
ale do lub klasy,
i o sobie, jako o w tej tradycji, ale moje
i sumienne zainteresowanie systemami kulturowymi mj w tym (White
1975: 9, 159).
HOMO SOCIOLOGICUS - MODEL A
79
W tym na jeszcze
ujawnia socjologiczny. Jest w har-
monijny sposb jednostce w wyniku procesw
(wychowanie, resocjalizacja) i wymogi systemu. Jednostka
zmienia w rezultacie interioryzacji i
sama jest pozbawiona dokonywania zmian w ramach systemu.
jednostki, jak oznacza tu jedynie odgrywanie przypi-
sanych rl elementem w procesie soc-
jalizacji. Tak jako nosiciel rl bywa
homo sociologicus'.
Rola - rozumiana jako zdefiniowany przez dla
regulacji jednostek system nakazw i ktre
indywidualnego zachowania - jest z
kategorii analiz socjologicznych'. W socjologii mwi o teorii roli
5 W jednym z najbardziej znanych tekstw koncepcji
nionego czytamy: "Istnieje obszar, w ktrym jednostka ma wolny wybr swego zachowania. Przy
nacisku na szczeglnie wamym staje tego
obszaru to od pana Schmidta jako ojca czy chce ze swoimi
w lub i agencja nie nakazuje, czy
nauczyciel Schmidt uczniw swym dowcipem czy Ale
te obszary dokonywania wolnego wyboru w porwnaniu z szerokim obszarem
z sankcjonowanymi oczekiwaniami. Faktycznie im odtwarzamy
roli tym bardziej staje problem homo sociologicus,
ktrego ruch mu przez bezosobowe
wa. ( ... ). Ale zanim jednostka swe role, musi je tak jak aktor, jako
istota musi swych rl, musi z ich i za nimi
sankcjami. Tu napotykamy drugi podstawowy mechanizm proces socjalizacji
poprzez internalizowanie wzorw zachowania. Jednostka musi do siebie nakazy
i je swego zachowania; to temu jednostka i
i zostaje zrodzony jako homo sociologicus. pozycji
i internalizacja roli komplementarne, a zatem to nie przypadek,
za oba procesy jeden instytucjonalny - system edukacyjny.
( ... ) Dla i socjologii socjalizacja oznacza niezmiennie
z absolutnej i na rzecz i rl.
homo sOciologicus zostaje wystawiony bez ochrony na prawa
stwa i hipotezy socjologii. Proces tam, gdzie istnieje Jedynie
Robinson Crusoe na niedopuszczenie do swego wyalienowanego odrodzenia
jako homo socio{ogicus" (Dabrendorf 1971: 48, 56, 57)
6 Rola jest oglnym wzorem zachowania i postaw dla radzenia
sobie z sytuacji, ktry jest identyfikowany - w bardziej lub
mniej sposb -jako Rola jest odgrywana przez jednostki, w sposb
do rozpoznania i dostarcza zasady dla identyfikacji i umiejscowienia osb
w grupie, organizaCji lub o niej jako o z praw
i lub oczekiwane zachowanie, pod warunkiem, terminy te
traktowane szeroko. cztery typy rl: role podstawowe, jak role z
czy wiekiem, ktre raczej ugruntowane w w konkretnych organizacjach;
80 PIOTR CHMIELEWSKI
a nawet o kilku podstawowych jej wersjach (funkcjonalna, interakcjonizmu
symbolicznego, strukturalna, organizacyjna i poznawcza). em-
pirycznych roli czy zmianie roli jest bardzo
atrakcji teorii roli polega na tym, jej podstawowe
koncepcje i pozornie tematem badania. Jest to
jeden z powodw, roli charakteryzuje
do koncepcji wykorzystywanych w naukach
nych jest zarazem rozmaitych ktre inter-
oraz Dotyczy to jej podstawowych
o odniesieniu systemowym, takich jak consensus (konsens), przystosowanie
(konformizm), konflikt roli i podejmowanie roli. Na zdaniem znawcy
problemu:
Teoria roli niefortunnie jej rzecznicy me co
do kwestii, ktre jej pozycji i zakresu. Jedoa kwestia sporna to, czy
teoria roli ma na osobie jako jedoostce, czy na osobie jako
przedstawicielu pozycji Teoretycy symbolicznego interakcjonizmu i kog-
pierwsze i drugie. Pierwsze
do o rolach jako sobie z prob-
lemami strategiach, ktre adoptowane przez drugie role
jako wzory zachowania, ktre typowe dla osb o podobnych pozycjach struktural-
nych. stanowisko nie jest koniecznie poprawne, ale twierdzenia o jednostkach
nie twierdzenianti, ktre by o reprezentantach
pozycji (Biddle 1986: 86).
Nie analizowali z
roli jak i socjologowie w opisie i klasyfika-
cji konkretnych rl
dla socjologw
ruchy zwolennikw socjologii akcjonalistycznej - takich, na przy-
jak A. Touraine - kategoria roli i z koncepcja
przesocjalizowanej jednostki staje w kreacji przedmiotu socjo-
logii oraz wzrostu Zdaniem znawcy dorobku
Touraine'a, "socjologia stworzy swj przedmiot wtedy, kiedy wyeliminu-
je roli Rola bowiem istnienie ze strony
role strukturalnego statusu, jak role zawodowe, rodzinne i rekreacyjne, ktre przypisane do
pozycji, lub statusu w konkretnych organizacyjnych; funkcjonalne role grupy, jak
"mediator" i "adwokat ktre nie wyznaczane w sposb formalny lub przypisane do
pozycji czy w konkretnej grupie, ale uznanymi elementami w jej repertuarze
kulturowym; i role jak bohater, zdrajca, kryminalista i ktre
zaszczepienie lub pewnych uznanych lub kompleksw (rumer 1990: 87,
87). ta wskazuje na roli w oraz na fakt, role
wszelkie zachowania ludzi. roli dla i
jego zachowaniem socjologii.
HOMO SOCJOLOGICUS - MODEL A
81
partnerw, podzielanych powszechnie norm i wzorw a w konsek-
wencji konsensualnej wizji ( ... ) socjologia ma
jedynie w warunkach istotnego wzrostu
stwa. ktrej najistotniejszym elementem jest przekonanie,
samo stwarza zasady swego funkcjonowania i nie jest
w z tym gwarantom
nego, takim jak religia, prawo, ekonomia, rasa, historia itp."
1989: 9). Zatem, stanowisko Touraine'a cechuje, jak wydaje, do
systemowego oraz koncepcji roli i instytucji jako elementw systemu

Homo sociologicus: czy
Nasze zainteresowanie bierze z faktu, w omawianym
przez nas rola stanowi rodzaj zwornika a systemem
Jest to obszar, w ktrego spotyka jednostka i
stwo. Spotkanie to nie zawsze przebiega w sposb harmonijny, homo sociologi-
cus jako nosiciel rl staje niejako automatycznie,
nosicielem swoistych dla siebie
naszym zdaniem, z
pytania: czy homo soci%gicus
to opis (prawdziwy, rzeczywisty czy model rzeczy-
(konstrukcja badacza)'. Mylenie tych dwch stanowisk jest w socjologii
Krtko scharakteryzujemy oba stanowiska. Zaczniemy od
"prawdziwego" nadmiernie
Skoro roli uczestnictwo w procesach to
niejako automatycznie homo soci%gicus zostaje potraktowany jako uczestnik
autentycznych codziennej ludzkiej egzystencji.
nabywa automatycznie cech rzeczywistej ("z krwi
1 Dylemat ten tak charakteryzuje przytaczany badacz:. socjologia
ostatecznie, jako protest przeciwko na zawartym
w takich doktrynach jak utylitaryzm, klasyczna ekonomia, darwinizm czy wulgarny
marksiZll1. Wszyscy wielcy i dwudziestego wieku za jedno
ze swoich wykazywanie takich abstrakcji jak
ekonomiczny - do zysku klasycznej ekonomii, polityczny - do
z Makiawelowskiej politologii; o prze1rwanie -
do zapewnienia sobie Hobbesa i Darwina; seksualny czy
libidona1ny - do z doktryny freudyZll1u; a nawet
religijny - do Boga teologw. gdyby ci wielcy
socjologowie przyczynili jedynie do powstania jeszcze jednej zreifikowanej abstrakcji -
do statusu socjologw" (Wrong
1984: 62, 63).
82
PIOTR CHMIELEWSKI
i jednostki ludzkiej, ktra realizuje nakazy i polecenia roli
Ale nawet potoczna obserwacja wskazuje, nie zawsze zachowuje
zgodnie ze oczekiwaniami, na jego
nie na innych, ale
W takich sytuacjach socjologowie do argumentacji, homo
sociologicus jest reprezentantem i przekazuje - tak
jak i homo oeconomicus - zaledwie prawdy o konkretnych jednostkach
ludzkich. Trudno z tak oczywistymi stwierdzeniami nie W
cie czynnikw zachowanie stwierdzenia te
o jego "mieszanej" motywacji'. Takie, jak wydaje, wynikiem
potocznej obserwacji (albo empatii) stwierdzenia czasem dodatkowo
wymiar humorystycznych, kiedy stara stosunek
procentowy jakie podejmuje jako homo sociologicus do
jego alter ego, ktrym jest homo oeconomicus. Jedni, na
na zachowania altruistyczne, kooperatywne,
procent z
"fundamentalny model racjonalnego, egoistycznego zachowania jednostki
sprawdza procentach przypadkw" (Fukuyama
1997a: 24), inni - jak wydaje - na tradycyjne
"fifty-fifty" (Granovetter 1985; Etzioni 1990).
Problem polega jednak na tym, homo sociologicus i twierdzenia z nim
(podobnie jak homo oeconomicus) nie do
ka, ale przede wszystkim do konstruktu badawczego, modelu
Homo sociologicus nie ani ani czy Pozostaje
bladym, niepe!nym, dziwnym i sztucznym Ale jest
eksponatem. Dostarcza nam standardu, poprzez ktry nasz - a w
nasz przyjaciel, kolega, ojciec i brat - staje dla nas homo
sociologicus nie naszego ale ( ... ) niemniej
jednak zmuszeni aby jego tak jak one przed nami na
mapach socjologii. ( ... ) i teorie socjologii nie do ale do
homo sociologicus, w odmiennym aspekcie beneficjenta pozycji i aktora
role (Dahrendorf 1971: 74, 76).
nie tylko wykonuje ustalone
niej przez zadania, ale jest bez
g Dla do tezy T. Parsonsa nad
gospodarczej, zgodnie z ,,)motywacja ekonomiczna nie jest bynajmniej
lecz raczej wielu motyww
w pewnego typu sytuacji. Jej i nie jest wynikiem takich
cech >>natury ludzkiej, jak egoizm lub hedonizm, lecz pewnych cech struktury
systemw ktre nie lecz instytucjonalnym
zmianom" (parsons 1972: 52).
HOMO SOCIOLOGICUS - MODEL A 83
de facto z wielu rl ktre po
i opisaniu nie jednak do Jaki jest
w takim razie ktrego
ruch jest zaprogramowany ze na i stosunki
a jako o pewnej autonomii, ktra nie jako agregat
rl ale jako bardziej lub mniej wolna istota, ktrej
jest dokonywania wyboru.
Najoglniej autonomiczna i integralna, czyli przekracza-
rl przez wizja jest "z innej bajki".
filozofowie moralni czy przedstawiciele nauk politycz-
nych, ktrzy problemami natury ludzkiej z bardziej
wieloznacznego roli Homo sociologicus, jako taki, z
i problemem ma niewiele wsplnego. Wybr w jego
oznacza mu przez
itp.
Faktycznie jako stylizowany i empirycznie prawie arbitralny konstrukt, homo sociologi-
cus zaprzecza socjologicznemu on proklamuje raczej
zamiar znalezienia silnej teorii opisanie adek-
watnie i realistycznie natury Powodem, dlaczego socjologia w tym sensie nie
dysponuje wizerunkiem nie jest ten ( ... ), socjologia wyrzeka
pewnych i rodzajw ale naukowe teorie twierdzenia,
ktre ze na ich zakres i cel inne od o naturze ludzkiej.
( ... ) Nawet gdy socjologia zadaje pytania o to w swej istocie zainteresowana
jest nie ale sposobami, w jakie do
kategorii racjonalnych. Socjologia jest nie tylko jako nauka
o ale jest zasadniczo wobec jako takiego,
znacznie z homo sociologicus ze stwierdzeniami, ktrych celem jest
opis natury (Dahrendorf 1971a: 94, 95).
9 W takich sytuacjach nauki polityczne zwykle
z centralnych kwestii jako instytucji jegc
politycznego wyrazu) nad jednostki ludzkiej i natury tej jednostki
te czyli oglniejsze i jakie
i praktycy polityki lub za punkt swej analiz:
politycznych instytucji; i na temat pozapolitycznych faktw i ktr<
politycma musi koniecmie Od czasw te
i do zjawisk jako natura ludzka.
koncepga polityczna bodaj owej natury, definicj
ludzkich potrzeb, i (mowa tu, o uprawnieniacl
z samego faktu do gatunku ludzkiego, a O<
czyjegokolwiek nadania). Stosunek do instytucji politycznych oraz na mO:2
i ich zmiany w stopniu od tego, co mniema na temat ludzki(
natury. ( ... ) Tak czy inaczej polityka nie uciec od pytania, jacy ludzie i czego
(Szacki 1997: 75).
84
PIOTR CHMIELEWSKI
W ten sposb socjologia postDurkheimowska
a socjologicznym modelem jako nosiciela rl
paradoks, w ktry Jest to swoista sprzecz-
wymogami socjologii a zainteresowaniem i diag-
nozowaniem sytuacji we W tym ostatnim
przypadku trudno o charakterze aksjologicznym.
Ale w rezultacie tego typu socjologicznego w ra-
mach ktrego jednostka jest przez
nionym) elementem systemu, pojawia w socjologa, swoisty nowy
paradoks. dla jednostki jej
sposoby jednostek) i bierze na siebie
za jednostek. Skoro zachowania ludzi
czy determinowane to w tej socjologii, w wyni-
ku anomii samobjstwo jednostka jest otoczenia
tak jak zachowanie mordercy w czasie rabunku
jest rezultatem wychowania, specyficznej socjalizacji czy
wiskowych W gruncie rzeczy jednostka pod
poza jej jest zatem ich
W takim problemu jest sporo racji, ale nie sposb w roz-
nad jego kalkulacji, a co za
tym idzie za podejmowane celowo
jako rezultat dewiacji lub kalkulacji koszt
okazji. zabiegw resocjalizacyjnych potwierdza, jak
zdaje, brania pod intencjonalnych aktora, w kt-
rych jest jego rozumiany interes. Fakt ten, niedoceniany
przez wielu badaczy -
homo sociologicus - ma podstawowe znaczenie w projektowaniu efektywnych
instytucji, tzn. instytucji dopasowanych do motywacji (Lahnan,
Oppenheimer, 1994: 52-55). Instytucje te przygo-
towane do problemw w procesie realizacji polityki
(pub/ic policy) do niezamierzonych wynikwlo.
10 tej kwestii Putnama nad czyli
norm i obywatelskiego. Jego zdaniem, ocena prac
o kapitale aby tego z
Mancura i innych badaczy, ktrzy
polityczne i gospodarcze organizacje szkodliwej kartelizacji i tego, co
od ekonomii politycznej mianem )szukania zyskw [rent seeking], a co
zwyczajni ludzie W - to jest najpilniejsze - naleiy twrczo
jak polityka (albo na tworzenie W kilku
dobrze znanych przypadkach polityka wysoce efektywne i normy. ( ... )
W demokracjach od dawna, jak na coraz obywateli kwestionuje
instytucji publicznych. ( ... ) powody, aby przynajmniej w Ameryce
demokratyczny z i obywatelskiego
HOMO SOCJOLOGJCUS - MODEL A
85
Dlatego ta sfera socjologii zdaje innej przesoc-
jalizowana) koncepcji
na ten paradoks socjologowie na jego dodat-
kowe konsekwencje. z nich jest eliminacja problemu
a z czym w ocenie
systemu Natomiast ocena ta, jak jest
realizacji skutecznych interwencji w sferze publicznego. Wska-
zuje w tym tak rozumiana teoria jest zarazem
zaprzeczeniem stanowiska humanistycznego.
wego determinizmu" (Coleman 1992: 1622), propaguje zarazem skrajny relaty-
wizm moralny. Relatywizm ten "nie i nie ma programu, ani
w polityce, ani nawet w badaniach. Jest udawaniem:
pod jego programem go przed krytykami, skoro wobec
zagadnienia, gdzie ich interesy,
nierelatywistycznych o szczeglnej
metody poznawczej nad innymi" (Gel1ner 1997: 92).
Jest to kolejna swoista "konsekwencja" homo
sociologicus, jako rzeczywistej reprezentacji "Dla wielu
teoretykw normy punktem startu teorii. ( ... ) Z tym
wizerunkiem jako elementu systemu
staje w ramach teorii ocena systemu czy
organizacji Niemcy pod Hitlera czy Rosja pod
Stalina, jako narodowe, nie w jakimkolwiek
sensie od Szwajcarii, a komuny Charlesa Mansona i Jima Jonesa,
ktre nastawione na nie w kategoriach
jaka temu. Program naszych naukowych winno
pytanie, czy porwnywalna do naszej erozja
w innych zaawansowanych demokracjach - odmienne jej instytucjonalne
i behawioralne przejawy. W badaniach istotna powinna kwestia, jak
zapobiec tendencjom a tym samym jak
zaufanie i obywatelskie (Putnam 1996: 22). inne
prace, ktre doskonale udokumentowane, zwykle reakcje odrzucenia u zwolen-
nikw determinizmu" i jednostki. Znawca tej prob-
lematyki twierdzi: "Wiele nowoczesnych programw dobrobytu{(, ktre znam przynaj-
mniej w moim kraju, uruchamia perwersyjne struktury po stronie odbiorcw
transferw. Odbiorcy do zarabiania ( ... ). Wiele dyskutuje w moim
kraju na temat tego, jak poszczeglne programy dobrobytu{{ i na
tworzenie podklasy odbiorcw ktrzy nie czym jest praca i ktrzy obecnie
pomoc W horyzoncie czasu obawiam
obywateli, do ktrej stworzenia dobrobytu nie tylko w moim
kraju, ale w waszych i w nowoczesnych (Buchanan 1998: 206, 207, 208).
Obie wypowiedzi przytoczone w jednym celu: prze
niesie ze ograniczenia w diagnozowaniu (nie o projektowaniu)

86
PIOTR CHMIELEWSKI
moralnych od izraelskiego kibucu, ktry jest nastawiony na Jest to
szczeglnie wielu socjologw ma w zanadrzu
ktre na zasadach humanitaryzmu ostro ich
organizacji, oni zadowoleni z teorii ktra czyni ich
na te - stan prawdopodobnie bardziej z intelektual-
nej z braku moralnej (Coleman 1994: 5).
jest to przede wszystkim wspominany przez nas
rezultat traktowania socjologii jako nauki o faktach i rzeczach, nauki "wolnej
od w ramach ktrej porwnania i analizy
systemw
Z wynika, pierwszy i analizowany
w tym szkicu sposb systemw z
jako ich podstawowym elementem oraz w
jako aktorem role w ramach systemu, stwarza
ograniczenia w rozumieniu procesw do przez
system rezultatw. Oznacza to w gruncie rzeczy utrudnienia w badaniu
zachowania instytucji 1994: 18). Fakt ten
z kolei zaprojektowanie instytucji, ktre zwykle minima-
(rzadziej skutki ponurej logiki zbiorowego (Olson
1995). inaczej, systemowe pozbawione aktywnej,
celowo, racjonalnej jednostki zmniejsza udanej interwencji w proce-
sach polityki przy czym nie mamy tu na "interwencji
radykalnej", a przede wszystkim
w gruncie rzeczy "dopasowywaniem podmiotu sprawczego i jego
strategii do fragmentw wielce
w ktrej umieszczony jest przedmiot interwencji" (Kurczewska 1997: 280).
- potwierdzanego przez na
poziomach jej - o "racjonalnej rekonstrukcji
wa" (Coleman 1993), do odmiennego od "socjologii
spojrzenia na i przyczyny systemu Jest to
przede wszystkim inne spojrzenie na jednostki, tak charakterys-
tyczne dla teorii racjonalnego wyboru z jej normatywnym i opisowym charak-
terem oraz zwrotnym badaniami empirycznymi a roz-
teoretycznymi (Lissowski 1994: 7-8). to zro-
zumienia istoty zmian instytucjonalnych 1992; Morawski 1998),
z zainteresowaniem zasadami budowy efektywnych instytucji zbiorowego
(Ostrom 1996), czy projektami (zaleceniami)
z analizy zachowania w kategoriach wyboru oraz takich zmiennych
jak zaufanie, reputacjajednostki (Ostrom 1998: 12-13).
II Zob. J. Szmatka (1980) na temat poziomw systemu struktur
a systemem oraz zasady metodologicznego redukcjonizmu.
HOMO SOCIOLOGICUS - MODEL A
Wreszcie, bez od lub modyfikacji modelu homo sociologicus tm
sobie pojawienie nowych interdyscyplinarnych 1
subdyscyplin takich, na jak ('t H
Stern, Sundelius 1998) czy socjologia ryzyka (Zacher 1994). Poza ocel
danego one zmiany instytucjonalny'
wprowadzane - tak jak w przypadku nowego instytucjonalizmu (Chmielews
1995) - na podstawie oceny poszczeglnych elementw syst


zatem sui gene
wraz z nadmiernie jednostki ludzkiej
systemowe) wyzwaniem dla socjologw drug
obecnego stulecia, ktrzy systemw
w kategoriach ich dynamiki. Socjologowie ci
modelem homo sociologicus w rozumieniu zjawisk
jako specyficznie ludzkiej sfery
konkretnych ludzi motywowane rozmaitymi czynnikami, a czynnik
trudno jest Zarazem w ich sposobie rozumowania do
(tak jak w nowego instytucjonalizmu) miejsce przeso
jalizowanej jednostki ludzkiej, nosiciela rl
nych, zajmuje inny typ (model) jednostki. Jest to niezwykle aktywny, p
wiecznie okazji, racjonalny homo oeconomicus, ktry tak jak jej
alter ego przyjmuje wiele postaci. Jego do systemu
powoduje, logika zachowania systemu jest
z Jego stano'
fakt, do nie tylko intelektualna ciekawo
zrozumienia do zrozumienia zachowan
i polepszenia jego ludzkiej kondycji. Na ogrom!
instytucje czyli tworzone przez ludzi medial
racjonalne jednostki z spoi

Literatura
Biddle RJ. 1986. Recent Developments in Role Theory. "Annual Review
Sociology" 12: 67-92.
Zbigniew. 1989. Interakcja. Grupa.
w perspektywie teorii socjologicznej. Wydawnictwo Uniwersytetu
88
PIOTR CHMIELEWSKI
Bujak Franciszek. 1903. powiatu limanowskiego. Stosunki gos-
podarcze i spoleczne. Krakw: Gebethner i Sp.
Buchanan James. 1998. Ekonomia polityczna dobrobytu. W: Witold
Morawski (red.), Socjologia ekonomiczna. Wypisy z literatury. Warszawa:
ISUW.
Chmielewski Piotr. 1994. Nowa analiza instytucjonalna. Logika i podstawowe
zasady. "Studia Socjologiczne" 3-4: 217-253.
Chmielewski Piotr. 1995. Ludzie i instytucje. Z historii i teorii nowego instytu-
cjonalizmu. Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.
Coleman James S. 1986. Social Theory. Social Research. and a Theory oj Action.
"American Journal of Sociology" Vol. 91, nr 6: 1309-1335.
Coleman James S. 1992. Rational Choice Theory. W: Edgar F. Borgatta, Marie
L. Borgatta (eds), Encyclopedia oj Sociology, New York: MacMillan Publi-
. shing Company. Vol. 3, s. 1619-1624.
Coleman James S. 1993. Racjonalna rekonstrukcja Helena
"Studia Socjologiczne" l: 7-28.
Coleman James S. 1994. Foundations oj Social Theory. Cambridge, Mas-
sachusetts and London, England: The Belknap Press of Harvard University
Press.
Dahrendorf Ralf. 1971. Homo Sociologicus. On the History, Significance, and
Limits oj the Category oj Social Role. W: Ralf Dahrendorf, Essays in the
Theory oj Society. Stanford, California: Stanford University Press.
Dahrendorf Ralf. 1971a. Sociology and Human Nature. A Postscript to Homo
Sociologicus, w: jak
Durkheim Emile. 1965, Socjologia i jej dziedzina J. Szacki i J.
Trybusiewicz. W: Filozofia i socjologia XX wieku. Warszawa: Wiedza
Powszechna.
Durkheim Emile. 1973. The Dualism ojHuman Nature and lis Social Conditions.
W: Robert N. Bellah (ed.), Emile Durkheim On Morality and Society.
Chicago and London: The University of Chicago Press.
Durkheim Emile. 1973a. The Principles oj 1789 and Sociology, w: jak
Durkheim Emile. 1973b. Sociology in France in the Nineteenth Century, w: jak

Eisenstadt S.N. 1973. Tradition. Change and Modernity. New York: Wiley.
EIster Jon. 1994. The Cement oj Society. A Study oj Social Order. New York:
Cambridge University Press.
Etzioni Amitai. 1990. The Moral Dimension. Toward a New Economics. New
York: The Free Press.
Firth Raymond. 1959. Social Change in Tikopia. London: Routledge & Kegan
Paul.
Firth Raymond. 1968. We. The Tikopia. A Sociological Study oj Kinship in
Primitive Polynesia. Boston: Beacon Press.
HOMO SOCJOLOG/CUS MODEL A
89
Fukuyama Francis. 1997. Zaujanie. a droga do dobrobytu
Anna i Leszek Warszawa - Wydawnictwo NaukowI
PWN.
Gellner Ernest. 1997. Postmodernizm, rozum i religia. Maciej Kowalczyk
Warszawa: Instytut Wydawniczy.
Granovetter Mark. 1985. Economic Action and Social Structure: The Proble.
oj Embeddedness. "American Journal of Sociology" Vol. 91, nr
481-510.
Harris Marvin. 1985. Krowy, wojny i czarownice: zagadki kultury. T
Krystyna Szerer. Warszawa: Instytut Wydawniczy.
Antoni Z. 1992. An Institutional Theory oj Communist Regime.
Design, Function. and Breakdown. San Francisco, California: ICS Press .
Antoni Z. 1994. W: Vincent Ostrom, Federalizm
Twor;;;enie Justyna Kubicka-Daab. Wa
szawa.:nlsztyn: Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Pracownia Wyda"
mcza.
Kurczewska Joanna. 1997. Technokraci i ich Warszaw
Wydawnictwo IFiS PAN.
Lalman David, Joe Oppenheimer, Piotr 1994. Formalna teoria wybo
racjonalnego: kumulatywne nauki polityczne. "Studia Socjologiczne" 3
13-71.
Lenski Gerhard. 1970. Human Societies. A Macrolevel Introduction to Socio
gy. New York: McGraw-Hill Book Company.
Levy Marion J., Jr. 1966. Modernization and the Structure ojSocieties. A Setti
for International Affairs. Princeton, New Jersey: Princeton University Pre'
Lissowski Grzegorz. 1994. Wprowadzenie. "Studia Socjologiczne" 3-4: 7-1
Lockwood David. 1975. Kilka uwag o "systemie Urs
W: i Aleksandra (r,
Elementy teorii socjologicznych. do dziejw socjolo
Zachodniej. WarszaWil: Wydawnictwo Naukowe.
Morawski Witold. 1998. Zmiana instytucjonalna. Gospodar.
Polityka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Olson Mancur. 1995. The Logic oj Collective Action. Public Goods and
Theory oj Groups. Cambridge, Massachusetts and London, Eng1and: H
yard University Press (I wydanie 1965).
Ostrom Elinor. 1996. Governing the Commons. The Evolution oj Institutions
Collective Action. Cambridge: Cambridge University Press.
Ostrom Elinor. 1998. A Behavioral Approach to the Rational Choice Theor
Collective Action. Presidential Address, American Political Science Asso
tion, 1997. "American Political Science Review" Vol. 92, No. 1: 1-22.
Ostrom E1inor, Roy Gardner, James Walker. 1994. Rules, Games. and C
mon-Pool Resources. Ann Arbor: The University of Michigan Press.
90
PIOTR CHMIELEWSKI
Parsons Talcott. 1972. Motywacja gospodarczej. W: Talcott Par-
sons, Szkice z teorii socjologicznej. Alina Bentkowska. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe.
Parsons Talcott. 1977. The Evolution oj Societies. Englewoood Cliffs, New
Jersey: Prentice-Hall.
Powell Walter W., Paul J. DiMaggio (eds). 1991. New Institutionalism in
Organizational Analysis. Chicago and London: The University of Chicago
Press.
Putnam Robert D. 1996. Bowling Alone: Ameryki.
Magda Pietrzak-Merta. "Res Publica Nowa", nr 6, s. 16--22.
Rappaport Roy A. 1979. Ecology, Meaning, and Religion. Richmond, Califor-
nia: North Atlantic Books.
Rappaport Roy A. 1984. PigsJor the Ancestors. Ritual in the Ecology oj a
Guinea People. New Haven and London: Yale University Press.
Rappaport Roy A. 1990. Ecosystems, Populations and People. W: Emilio F.
Moran (ed.). The Ecosystem Approach in Anthropology. From Concept to
Practice. Ann Arbor: The University of Michigan Press.
Steinmo Sven, Kathleen Thelen, Frank Longstreth (eds). 1995. Structuring
Politics. Historical Institutionalism in Comparative Analysis. New York:
Cambridge University Press.
Szacki Jerzy. 1964. Durkheim. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Szacki Jerzy. 1997. Polityka i natura ludzka. W: Janusz Reykowski i Tadeusz
Bielicki (red.), Dylematy cywilizacji a natura
Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Szmatka Jacek. 1980. Jednostka i O zjawisk in-
dywidualnych od Warszawa: PWN.
Tallman Irving, Louis N. Gray. 1990. Choices, Decisions, and Problem-Solving.
"Annual Review of Sociology" 16: 405-433.
't Hart Paul, Eric Stem, Bengt Sundelius. 1998. Crisis Management: An Agenda
Jor Research and Training in Europe. "Cooperation and Conflict" Vo1. 33, nr
2: 207-223.
Tumer Ralph H. 1990. Role Change. "Annual Review of Sociology" 16:
87-110.
Vayda Andrew P., Roy A. Rappaport. 1968. Ecology, Cultural and Noncultural.
W: James A. Clifton (ed.). Introduction to Cultural Anthropology. Essays in
the Scope and Methods oj the Science oj Man. Boston: Houghton Miffiin
Company.
White Leslie A. 1975. The Concept oj Cultural Systems. A Key to Un-
derstanding Tribes and Nations. New York and London: Columbia Uni-
versity Press
Wierzbicki Zbigniew Tadeusz. 1963. w wieku
Ossolineum .
HOMO SOCIOLOGICUS - MODEL A 91
Wrong Denis H. 1984. Przesocjalizowana koncepcja w socjologii
Grabowska. W: Edmund Mokrzycki (red.),
Kryzys i schizma 1. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii
Warszawa: Instytut Wydawniczy.
Zacher Lech W. 1994. Socjologia ryzyka. Prba nowej subdyscypliny. W: Lech
W. Zacher, Andrzej Kiepas (red.). a ryzyko. Multidyscyplinar
ne studia o i w sytuacji i
Warszawa-Katowice: Transformacje.
Homo Sociologicus: Model or Real Fact
Summary
This is a theoretical outline of conception of homo sociologicus and how it is applied ir
analyses conceming systems. After presentation ofbasic features ofthis construc
as wen as contexts in which it is applied I point out its limitations in reflection on socia
systems.
Homo sociologicus - MOlleJIL UJlH lIeiicTBUTeJILUOCTb
Pe310Me
B CTaTbe o6cylK.n;aeTcx KOH:u;enUHR homo soci%gicus II pOJ1b, KOTOpYIO CHa Hrpae:
B aHaJIlI3aX COu;naJIbHhlX CIICTeM. ITpe,ll.CTaBJUlIOTCj{ OCHOBHLIe qepTLI KOHCTPYKTI
H pa3JIH'tJ1Ihle KOHTeKCTLI ero IIpHMeHeHWI H yKa3LIBaIOTCj{ OrpaHli'IeHIDI, KOTopLIe ,ll.Jll
aHaJIH3a COI.l;mJIbHLIX CHCTeM BhlTeKalOT H3 HCnOnI:>30BamISI :nOH CHCTeMLI.

You might also like