Dziennik

Aleksy Suworin



Spis treci
Przedmowa .............................................................................................................................................. 2
1887 (Fragment) ...................................................................................................................................... 9
1893 ....................................................................................................................................................... 11
1896 ....................................................................................................................................................... 59
1897 ..................................................................................................................................................... 107
1898 ..................................................................................................................................................... 130
1899 ..................................................................................................................................................... 138
1900 ..................................................................................................................................................... 163
1901 ..................................................................................................................................................... 191
1902 ..................................................................................................................................................... 203
1903 ..................................................................................................................................................... 221
1904 ..................................................................................................................................................... 225
1907 ..................................................................................................................................................... 245



Przedmowa

Coraz trudniej rozezna si w wiecie, w ktrym yjemy. Nie dlatego, by ten dawny wiat by tak
dalece mniej skomplikowany; ale wiedza wczesnego cywilizowanego mieszkaca kuli ziemskiej
o tym wiecie, powierzchowna, urywkowa i niekompletna, operujca takimi zbitkami
historiozoficznymi, jak dumny Albion czy te niebezpieczestwo, wystarczaa mu przy czytaniu
gazety, a przynajmniej, wygodnie usadowiony w epoce, tak to sobie wyobraa. Jego znajomo
geografii miao ogranicza si moga do nazw kilku stolic europejskich, paru pomniejszych miast
o wiatowej renomie, jak Neapol, Wenecja, Monte Carlo i kilku badw, gdzie przy kubku wody
leczniczej mona byo si spotka z krlem angielskim lub czonkiem panujcej dynastii Romanoww.
Jego wyksztacenie ekonomiczne nie musiao siga gbiej, ni wymagay tego interesy, jakie
prowadzi, a na to, by podrowa dyliansem czy kolej elazn obchodzi si bez znajomoci nauk
cisych. Na wojnie ginli onierze i dopiero po tej z lat 1914-1918 ukuto anegdot, e po nastpnej
bdzie si mwio: Iksiski? To tchrz, on nawet nie by w cywilu podczas drugiej wojny wiatowej!
Dzi pojmujemy, e wiedza o tym, czym si rni Niger od Nigerii, co to jest rewaloryzacja pienidza
i co mona zrobi przy pomocy lasera, potrzebna nam jest nie tylko przy czytaniu prasy: w tej wojnie,
jaka si toczy kadego dnia o przyszy ksztat wiata, wszyscy jestemy cywilami.
Moe std wanie bierze pocztek ten renesans zainteresowania dla literatury pamitnikarskiej, jaki
obserwuje si ostatnio na wiecie; moe to nasza niewiara w moc zakl i potg sowa, nasza
nieufno do interpretacji wiata, nasza ucieczka od fikcji literackiej i pragnienie bezporedniego
wiadectwa kae nam szuka prawdy o czowieku nie w sztucznych konstrukcjach losu ludzkiego,
wymylonych przez pisarzy i filozofw, lecz w autentycznym wyznaniu na kartach pamitnika.
I dotyczy to nie tylko burzliwych i dramatycznych dziejw ostatniego pwiecza, ktre tak spltay
obraz wspczesnego wiata, starszym kac szuka w literaturze wspomnieniowej peniejszego
obrazu tych katastrof i nawanic, w jakie uwikane byy ich wasne losy, a modszym - zrozumienia
owych mechanizmw, jakie kieroway ich ojcami we wszystkich tych zbiorowych aktach bohaterstwa
i rwnie zbiorowych przejawach szalestwa, ktrych echo wci jeszcze ich osacza. Sigamy chtnie
i do starszych pamitnikarzy, w przewiadczeniu, e to, co nam dzi z perspektywy czasu i naszych
wasnych niepokojw wydaje si okresami bogiej stagnacji, w istocie rwnie musiao by pene
dramatycznych napi i brutalnych konfliktw. Nie wierzymy ju w pikne epoki. Szczliwo
i beztroska schyku XIX wieku w znacznej mierze miaa swe rdo w nierwnomiernoci rozwoju
midzy rodkami cznoci i metodami wyrzynania blinich; to tylko wiadomoci o tym, co wwczas
dziao si gdzie w poudniowoafrykaskim Transvaalu, nad rzek Jalu na pograniczu Chin i Korei czy
w dolinie grnego Nilu pod Faszod, docieray do Europy nieraz dopiero po paru tygodniach,
dotyczyy wic spraw odlegych i przebrzmiaych i dlatego nie mciy spokoju. Bo przecie za
secesyjn fasad przeomu XIX i XX wieku mocarstwa europejskie w zaciekej walce wydzieray sobie
wwczas z rk co smakowitsze kski nie podzielonych jeszcze obszarw kolonialnych i szykoway si
do pierwszej wielkiej wiatowej rozprawy o nowy podzia wiata, a w Rosji pod ciosami wojny
rosyjsko-japoskiej i rewolucji 1905 roku rozpada si ostatecznie w gruzy przearty rdz gmach
carskiego despotyzmu. Wspczeni, ktrzy czasom kankana i turniur nadali beztrosk nazw fin-de-
sicleu, nie domylali si nawet, e ta nazwa oznacza rzeczywicie koniec epoki.
A oto wanie dokument owego koca epoki, przynajmniej na jednym jej wycinku - carskiego
samodzierawia. Dokument tym osobliwszy, e wyszed spod pira nie chodnego obserwatora ani
tym bardziej namitnego krytyka, lecz czowieka, ktry sam by jednym z filarw tego gincego
wiata, pozosta mu wierny do koca i tylko nie doy chwili, kiedy wraz z nim poszedby na dno.
Wspczesny czytelnik polski niewiele mia okazji, by zetkn si z nazwiskiem Suworina; chyba tylko
w obcowaniu z yciem i twrczoci Czechowa, ktrego - do pewnego momentu - czya z
Suworinem kilkunastoletnia zayo. Suworin patronowa zreszt pocztkom kariery pisarskiej
autora Wujaszka Wani; ten mecenat wszake (ktry zreszt niezgorzej si Suworinowi opaca) by
tylko marginesem jego rozlegej i bardzo rnorakiej dziaalnoci.
Suworin wywodzi si z drobnej, cakowicie zuboaej prowincjonalnej szlachty zagrodowej. Z wojska
wyszed w randze koleskiego registratora, to znaczy z najniszym z 14 tytuw biurokratycznej
hierarchii, w ktrej Piotr I uszeregowa cay stan szlachecki. Pocztkowo skromny nauczyciel
powiatowy z pensj 14 rubli 59 kopiejek miesicznie, wkrtce jednak zaczyna przesya swe pierwsze
prbki literackie do rozmaitych pism, zwraca na siebie uwag postpowych k literackich i dziki ich
poparciu i pomocy, w poyczonym palcie i na gap w wagonie pocztowym, przenosi si do
Petersburga, zostaje sekretarzem poczytnej gazety, a wreszcie za pienidze poyczone od
warszawskiego bankiera Kronenberga (ruiny jego paacu dugo jeszcze po ostatniej wojnie zdobiy
niedawny skwerek na rogu Mazowieckiej i placu Zwycistwa) zakada wasn gazet - Nowoje
Wriemia, ktra wkrtce staje si czoowym organem rosyjskiej reakcji. Gazeta bya zarazem
szczeblem do dalszej finansowej kariery: dziki nawizanym stosunkom w sferach rzdowych
Suworin uzyskuje monopolistyczne prawo kolportau na dworcach budowanych wwczas linii
kolejowych, otwiera wasn ksigarni i wydawnictwo ksikowe, a wreszcie staje na czele
przedsibiorstwa teatralnego, ktre przez szereg lat prowadzio wasn scen, znan jako
petersburski Teatr May czy te po prostu teatr Suworina, by bowiem jego gwnym finansist
i dysponentem, a w kocu jedynym wacicielem. To byo jego hobby, sam zreszt prcz paru
powieci i opowiada napisa kilka dramatw, dzi ju doszcztnie zapomnianych, w mieszczasko-
naturalistycznym stylu epoki.
Dziennik obejmuje tylko kilkanacie ostatnich lat jego ycia, od r. 1893 do 1907 (umar w roku 1912),
prowadzony jest przy tym bardzo dorywczo, z przerwami obejmujcymi cae miesice, a niekiedy
i lata. Sam autor skary si zreszt na jego kartach, e notatki, ktre spisuje, s przypadkowe, e
przemilcza nieraz sprawy najwaniejsze, a relacjonuje rzeczy bahe i nieistotne. To prawda: jeli
pomin par momentw, kiedy w zwizku z wydarzeniami politycznymi, w ktre jest wpltany, czuje
si osobicie zagroony i stara si przed samym sob znale usprawiedliwienie lub da upust swojej
goryczy, oraz jeden tragiczny epizod masakry na Polu Chodyskim w dniach koronacji, ktry
wstrzsn nie tylko Suworinem, ale przed ca mylc Rosj odsoni nagle nico, bezwad
i nikczemno samodzierawia - to, co przede wszystkim rejestruje skrupulatnie w swym dzienniku,
to najrozmaitsze wydarzenia i plotki (zawsze zreszt z podaniem rda), wiadczce o gupocie,
bezmylnoci, korupcji i demoralizacji dworu, ministrw, monowadcw i dostojnikw, to jakby na
marginesie ycia politycznego spisywana podszewka epoki.
Ot to wanie sprawia, e Dziennik Suworina jest chyba jedyn w swoim rodzaju pozycj
w pimiennictwie pamitnikarskim. Rzadko istotnie si zdarza, by czowiek dusz i ciaem
(rzeczywicie dusz i ciaem) zaprzedany jakiemu reimowi i bdcy jego podpor, tak jasno widzia
nico wadzy, ktr popiera, i rzdzcej kliki, do ktrej sam naley. Jeli spotyka si podobnie
demaskatorskie dokumenty - dyktuje je raczej , gorycz zawiedzionych nadziei, ch zemsty za
odtrcenie od stou, a wreszcie cynizm, cakowity brak wasnych zasad, ktry pozwala autorowi bez
skrupuw suy wadzy, pki go hojnie opacaa, i tak samo pozwala mu bez skrupuw oczernia j
i miesza z botem, kiedy si czuje wysadzony z sioda. Dlatego wiadectwa takie przyjmowa trzeba
ze szczegln ostronoci, daj bowiem wiar kadej plotce, kadej intrydze, kademu kamstwu,
jeli nie wymylaj ich same dla tym gruntowniejszego pognbienia niewdzicznego chlebodawcy;
zwaszcza te, ktre w zmienionej koniunkturze spisuje si od razu z przeznaczeniem do druku, by
sobie zapewni alibi wobec wspczesnych, a przynajmniej wybieli si wobec potomnych, w nadziei
na atwowierno przyszych historiografw. Suworin daleki jest od takich pobudek; jego dziennik,
znaleziony przypadkiem w papierach po jednym ze wsppracownikw gazety, zmarym w roku 1919,
rwnie przypadkowo trafi do rk ludzi, ktrzy stwierdziwszy jego autentyczno ogosili go drukiem
w r. 1923. To nie zawiedziony karierowicz ani utajony libera, ktry si sprzeda monym tego wiata;
jego dziennik nie jest adn kompensacj, drugim yciem, furtk nieczystego sumienia,
wyznawaniem w skrytoci dla oczyszczenia wasnej duszy z tego wszystkiego, czego si nie ma
odwagi powiedzie gono. To szczerze, gboko i a do koca przekonany reakcjonista, najzajadlejszy
zwolennik samowadztwa, wyznawca absolutnej wadzy monarchy, nie znoszcy liberaw, kadetw,
ydw, Dumy Pastwowej, reform i studentw. Po jego mierci w r. 1912 Lenin tak o nim pisa
w artykule pt. Kariera: Historia ycia niedawno zmarego milionera A. S. Suworina, wydawcy gazety
Nowoje Wriemia, jest wymownym odzwierciedleniem bardzo ciekawego okresu w dziejach caego
rosyjskiego spoeczestwa buruazyjnego... Ubogi student, ktry z braku rodkw nie moe dosta
si na uniwersytet; nauczyciel szkoy powiatowej, penicy poza tym funkcje sekretarza u marszaka
szlachty lub dajcy prywatne lekcje u monych i bogatych feudaw; pocztkujcy liberalny, a nawet
demokratyczny dziennikarz z sympatiami dla Bieliskiego i Czernyszewskiego, a wrogi reakcji - oto jak
zacz Suworin w pidziesitych-szedziesitych latach ubiegego wieku.
...Liberalny dziennikarz Suworin w okresie drugiej fali ruchu demokratycznego w Rosji (koniec lat
siedemdziesitych XIX wieku) przerzuci si do nacjonalizmu, do szowinizmu, do bezwzgldnego
paszczenia si przed monymi. Wojna rosyjsko-turecka pomoga temu karierowiczowi znale
siebie i znale swoj drog lokaja, sowicie opacanego dochodami ze swojej gazety Czym mog
suy?
1
(Tak przezwano w owych czasach gazet Nowoje Wriemia.)
Suworin notuje dla pamici, moe za przykadem innych pisarzy (bo do koca chce si uwaa za
pisarza, cho si tego zarzeka), ktrzy jak Czechow zapisywali sobie rozmaite obserwacje czy
zasyszane powiedzenia jako materia literacki, a moe nawet z myl, e takie czy inne plotki
o mach stanu mog mu si kiedy przyda w personalnych rozgrywkach, ale bynajmniej nie w celu
zebrania materiau dowodowego przeciwko samemu systemowi wadzy. Jeli irytuje go Mikoaj II, to
nie dlatego, e jest samowadny, ale e jest taki tpy i lepy wobec wszystkich intryg kamaryli
dworskiej, wasnej maonki i wasnej mamy. Rzeczywistym kluczem do zrozumienia jego postawy
wydaje si to, e w tym wiecie wielkich ksit, hrabiw, dworskiej arystokracji i niezbyt
zruszczonych nadbatyckich feudaw, w ktrym si obraca - jest parweniuszem, dorobkiewiczem,
plutokrat, z ktrego usug si korzysta, ale ktrego nigdy si zbytnio nie spoufala; a na domiar jest
niegupi, wyksztacony, zajadle pracowity i bystry - to znaczy posiada te wanie przymioty, jakich
pozbawione jest cae jego dworsko-arystokratyczne otoczenie. Gruje nad nim i jest tego wiadomy;
ma poczucie, e wszyscy ci ludzie, ktrzy dziel midzy sob wadz, ani nie s godni tego, by j
sprawowa, ani nie potrafi jej skutecznie realizowa. Jest ofiar tego samego zudzenia, jakiemu
czsto ulegaj ludzie na niszych szczeblach wadzy, kiedy widz jej uomnoci: e bd ley nie
w samym systemie, lecz w nieodpowiedniej ekipie rzdzcej i e on sam i jemu podobni potrafiliby
zrobi to wszystko lepiej - to wanie owa koncepcja owieconego samodzierawia, do ktrej
wzdycha po cichu Suworin.

Wydawcy rosyjscy stwierdzaj w swojej przedmowie, i materia, jaki dotar do ich rk, stanowi peny
tekst odnalezionych suworinowskich zapiskw. Ogaszajc go drukiem, usunli ze jedynie notatki
dotyczce czysto osobistych i do pogmatwanych spraw rodzinnych Suworina; nadto wykropkowali
lub zastpili bardziej cenzuralnymi wyraeniami okrelenia uywane niekiedy przez Suworina w jego
osobistych wynurzeniach, ktre wyday im si zbyt swobodne.
Przy opracowaniu przekadu polskiego usunito jedynie kilka zapisw o treci cakowicie ubocznej,
jak np. do szczegowy opis dowiadcze profesora Charcot, ktre wwczas toroway nowe drogi
w badaniach nad histeri i schizofreni, lub wypisane z materiaw ministerstwa finansw
zestawienie statystyczne, dotyczce stanu zaduenia wacicieli ziemskich. Par drobnych skrele
dotyczy take notatek pozbawionych znaczenia, a opartych na nieprzetumaczalnej grze sw.
Dziennik Suworina wydany zosta w Moskwie w czternacie lat po mierci jego autora, a zaledwie
w pi lat od czasu, kiedy rozmaite figury przewijajce si na jego kartach, wraz z ostatnim z boej
aski carem Wszechrosji, ostatecznie zeszy ze sceny. Przemawia wic do ludzi, ktrzy cay ten wiat
mieli jeszcze ywo w pamici; tote przypisy, jakimi opatrzy go wydawca, ograniczay si przewanie
do krtkich wzmianek o postaciach drugoplanowych lub nieco dawniejszych wydarzeniach. Nadto nie
mg on wwczas dysponowa takim aparatem rdowej informacji, ktry pozwoliby mu na
waciwe rozszyfrowanie rozmaitych personaliw cudzoziemskich, zwaszcza e Suworin notuje je

1
W. I. Lenin, Dziea, t. 18, Warszawa 1957, str. 271-272.
czsto w transkrypcji rosyjskiej i do niedokadnie - std rwnie pewne bdy, jakie wkrady si do
pierwotnego komentarza. Przystpujc dzi, w pidziesit lat po ogoszeniu Dziennika, a w
siedemdziesit pi po czasach, jakie obejmuje, do przekazania go czytelnikowi polskiemu, dla
ktrego cay ten okres jest ju tylko dalekim i obcym echem, trzeba byo przypisy te znacznie
rozszerzy, wiele informacji uzupeni, niektre sprostowa, a nadto opatrzy tekst notami
historycznymi, bez ktrych dla wielu czytelnikw rozmaite partie Dziennika mogyby si sta wrcz
nieczytelne. Tylko z pozoru caa ta obudowa wyda si moe zbdnym i nadmiernie rozrosym
przyczynkarstwem; ten jednak, kto tym komentarzem nie pogardzi, przekona si, e sprawa wyglda
inaczej. Dla czowieka wprowadzonego w epok i ludzi te urywane, nie powizane z sob notatki
ukadaj si w pewn cigo, w logiczn cao o niemal dramaturgicznej konstrukcji. Komentarz
w tym wanie pragnie czytelnikowi dopomc: kiedy postacie nabior peni, a wydarzenia odzyskaj
swe miejsce w rzeczywistym cigu rozwojowym, kiedy przemilczenia stan si pene treci,
a anegdoty oka si nieodcznymi partiami obrazu, cay dziennik stanie si jak gdyby filmem
utkanym z krtkich blackoutw, a przecie dajcym si odczyta jak powie. Bo to w istocie jest
powie o kocu epoki, historia, ktra ukada si w konsekwentn konstrukcj ludzkiego losu.
Dramaturgowie czsto usiuj nas przekona, e czowiek zmienia si pod wpywem dowiadcze, e
kiedy stanie oko w oko z caym brudem ycia, z prawd ucisku, z systemem opartym na krzywdzie,
bezprawiu i despotyzmie, potrafi znale dla siebie waciw drog; jake czsto jednak rzeczywisty
dramat polega na tym, e czowiek taki wbrew krzyczcej oczywistoci trwa w zalepieniu, e raz
uksztatowany nie umie wyzby si wasnej skry i kurczowo trzyma si uschnitej gazi a do chwili,
kiedy wraz z ni porwie go wiatr historii. Taki dramat wasnego ycia napisa w swoim Dzienniku
Suworin.
*
Dziennik Suworina obejmuje lata 1893-1907, jeli pomin oderwany zapis z r. 1887, stanowicy
jedynie wspomnienie osobiste o rozmowie z autorem Braci Karamazow, Fiodorem Dostojewskim.
Nieraz wszake powraca do wydarze wczeniejszych, zwaszcza do wojen z Turcj i udziau Rosji
w tumieniu ruchw rewolucyjnych 1849 r.; a i notatki o wspczesnych Suworinowi wydarzeniach,
czy to na arenie europejskiej i azjatyckiej, czy w zakresie stosunkw wewntrznych, dzi,
z perspektywy trzech wierci stulecia, a p wieku z gr od zagady caego tego wiata, w jakim si
Suworin obraca, wydaj si zamierzch i moe trudn ju do odtworzenia przeszoci. Nie tak wielu
zostao ludzi, dla ktrych nazwiska Stoypina czy Skaona, Pobiedonoscewa czy Goremykina wi si
w jaki sposb ze wspomnieniami wasnego dziecistwa (tumacz Dziennika i autor niniejszych uwag
naley wanie do tej garstki); og czytelnikw tej ksiki atwo ulega moe owemu zudzeniu, dziki
ktremu - mimo caej wiedzy o przebytym procesie historycznym - te czy inne wycinki rzeczywistoci
zastanej przyjmuje si czsto jako wielkoci stae, istniejce od zawsze (tak pewien szecioletni
chopczyk, opowiadajc mi kiedy bajk o czarnoksiniku, mwi: Bo on mia tak telewizj, e
widzia wszystko, co si dziao za t dziewit gr). Tote wydaje si, e warto choby najpobieniej
odtworzy tu to historyczne objtej Dziennikiem epoki, zarwno w zakresie spraw
oglnowiatowych, jak i wewntrznego obrazu imperium rosyjskiego. Stan si wtedy bardziej
zrozumiae te wydarzenia, ktrych Suworin jest ju bezporednim wiadkiem czy uczestnikiem,
a ktre w razie potrzeby znajd jeszcze wyjanienie w krtkich notkach historycznych umieszczonych
na pocztku kadego z kolejnych lat objtych Dziennikiem.
Nieatwo jest na przykad uprzytomni sobie dzi, kiedy statki i okrty radzieckie przemierzaj szlaki
wszystkich mrz i oceanw, e na pocztku XVIII wieku Rosja, zespolona ju w jeden rozlegy
organizm pastwowy, praktycznie pozbawiona bya dostpu do morza, dopki Piotr I po wojnie
pnocnej nie wyrba okna na Europ i nie zbudowa Petersburga nad opanowanym ujciem
Newy; e dopiero Katarzyna II po rozbiorach Polski rozszerzya w dostp przez przyczenie Litwy i
Kurlandii (tj. polskiej czci Inflant, dzisiejszej otwy i Estonii) i dokonaa pierwszego wyomu na
Morze Czarne po wojnach z Turcj. Wwczas te dopiero w obrbie pastwa rosyjskiego znalaz si
Krym i yzny czarnoziem Podola. Finlandia, Besarabia i Gruzja znalazy si pod panowaniem Rosji za
Aleksandra I, na pocztku XIX wieku, a szczytem jej potgi by rok 1815, kiedy po zwycistwie nad
Napoleonem, na Kongresie Wiedeskim obja na czele witego Przymierza rol andarma
Europy, czuwajcego nad tym, by tumi zbrojn rk wszystkie te narodowowyzwolecze
i rewolucyjne denia, jakie obudzia rewolucja francuska i epopea napoleoska.
Godzi si te przypomnie, e pod koniec XVII stulecia, w przededniu zwycistwa Sobieskiego pod
Wiedniem, od ktrego zacz si stopniowy rozkad pastwa ottomaskiego, posiadoci Turcji w
Europie obejmoway cay pwysep bakaski wraz z Rumuni, Wgry, spory szmat ziemi odcinajcy
cakowicie Rosj od wybrzey Morza Czarnego, a wreszcie Kaukaz a po dzisiejsze Suchumi, Tbilisi i
Baku. Na przestrzeni caego XVIII stulecia Turcja po szeregu nieszczliwych wojen z Austri, Wenecj
i Rosj traci wiele z tych obszarw, a take znaczne posiadoci pozaeuropejskie, wci jeszcze jednak
panuje nad Bakanami, a w r. 1792 granica turecko-rosyjska przebiega wzdu Dniestru i Kubania.
Jednake na pocztku XIX wieku rozkad wewntrzny Turcji posunity jest ju tak daleko, e gwnym
celem ekspansji mocarstw europejskich staje si tzw. sprawa wschodnia, to znaczy cakowite
wyparcie Turcji z Europy.
W cigu caej pierwszej poowy XIX wieku stanowi ona w istocie rzeczy dominujcy akcent
europejskich stosunkw midzynarodowych, a dziaania Rosji nie napotykaj tu jeszcze oporu ze
strony innych mocarstw europejskich, zainteresowanych podobnie jak ona w rozbiorze feudalnej i nie
nadajcej za nowoczesnym rozwojem Europy Turcji. Momentem zwrotnym staje si dopiero
Wiosna Ludw, kiedy armia rosyjska, spieszca z pomoc Austrii, tumi w r. 1849 powstanie
wgierskie; echa tej kampanii znale mona jeszcze we fragmentach Dziennika. Jest to ostatni akt
tego porzdku, jaki ustanowio w Europie wite Przymierze; mimo bowiem stumienia ruchw
wolnociowych Wiosna Ludw pozostawia w Europie zachodniej i rodkowej trwae lady:
powszechne prawo wyborcze we Francji, ustrj parlamentarny w Prusach, uwaszczenie chopw
w monarchii austro-wgierskiej. Zmienia si ukad si, a Rosja ze swym policyjno-biurokratycznym
ustrojem, z poddastwem chopw, z armi opart na dostarczanych przez obszarnikw
kontyngentach rekruta, a dowodzon przez przedstawicieli wybitniejszych rodw magnackich,
z przestarzaym uzbrojeniem i karowatym jeszcze przemysem pozostaje coraz bardziej w tyle za
szybkim rozwojem kapitalistycznym pastw europejskich. Tote w czasie nowej kolejnej wojny
krymskiej (1853-1856) po stronie Turcji staje ju koalicja angielsko-francuska, dbaa o zachowanie
wasnych wpyww w tym rejonie, jej wojska zdobywaj Sewastopol i Rosja zgodzi si musi na utrat
uj Dunaju i neutralizacj Morza Czarnego.
Dystans cywilizacyjny midzy Rosj i innymi krajami Europy zwiksza si w tym czasie coraz bardziej.
Kiedy sie kolei elaznych zaczyna si rozwija na Zachodzie ju w latach trzydziestych, w Rosji
dopiero w r. 1851 powstaje pierwsza linia kolejowa o znaczeniu gospodarczym: Petersburg-Moskwa.
(Podobno Mikoaj I, kiedy mia wytyczy najwaciwsz drog, jak szlak ten powinien przebiega,
linijk narysowa na mapie lini prost czc te dwa miasta i tak te kolej t zbudowano). Rozwj
sieci kolejowej przypada dopiero na lata siedemdziesite i pniejsze; std tak czsto na kartach
Dziennika pojawiaj si sprawy kolei elaznych, std te bierze pocztek kariera Wittego, jednego
z najwybitniejszych rosyjskich mw stanu owego czasu, a take fortuna Suworina -
monopolistycznego dzierawcy kolportau gazet na dworcach kolejowych. Podczas kiedy na
przeomie stulecia na Zachodzie mieszczastwo staje si prn dwigni szybkiego kapitalistycznego
rozwoju, miasta rosyjskie wci jeszcze wygldaj tak, jak w Rewizorze Gogola, a administracja
wczesna niewiele odbiega od tego, co mwi Sobakiewicz w Martwych duszach: Same ajdaki; cae
miasto takie. ajdak na ajdaku jedzie i ajdakiem pogania. Wszyscy judasze. Jest tam tylko jeden
porzdny czowiek: prokurator, ale i ten, prawd mwic, winia. Katastrofalny brak siy roboczej
w miastach (stanowicych wwczas 8% ludnoci kraju) zmusza wprawdzie Aleksandra II do zniesienia
poddastwa (1861) i reformy uwaszczeniowej, ale suma, jak chopi w cigu czterdziestu dziewiciu
lat zapaci maj obszarnikom za uzyskan ziemi, czterokrotnie przewysza jej warto; tote
paszczyzn czsto zastpuje dzierawa za odrobek, a wzrastajca ndza kae chopom ucieka do
miast. W pewnej mierze przyspiesza to przecie rozwj przemysu, a z drugiej strony daje pocztek
pierwszym przejawom ruchu rewolucyjnego (Ziemia i Wola).
Ukad si w Europie zmienia si radykalnie po wojnie francusko-pruskiej (1870-71) i zjednoczeniu
Niemiec pod przewodem Prus przez Bismarcka: pojawia si nowy potny pretendent do
imperialistycznych podbojw, zarazem za wyczerpuj si rezerwy krajw nie opanowanych jeszcze
przez wielkie mocarstwa i zdatnych do kolonialnej ekspansji. Lata siedemdziesite - to w Europie
okres gorczkowych i wielostronnych zabiegw dyplomatycznych, prowadzcych do chwiejnych
i krtkotrwaych porozumie dla osignicia doranych celw, ale rozpadajcych si rycho wskutek
rywalizacji na innych terenach ekspansji. Neutralno Rosji w czasie wojny francusko-pruskiej
pozwala jej w porozumieniu z Bismarckiem na odzyskanie swobody na Morzu Czarnym i dalszy
podbj Kaukazu (ktry staje si dogodnym terenem powikszania fortun wielkoksicych i wywozu
cennych pamitek historycznych); a kiedy do porozumienia tego przyczaj si Austro-Wgry (1873)
- na wznowienie ekspansji rosyjskiej na Bakanach. Jednake po kolejnej zwyciskiej wojnie z Turcj
(1877-78) ci sami sojusznicy wsplnie z Angli w znacznym stopniu uniemoliwiaj Rosji
wykorzystanie tego zwycistwa. Zwoany po tej wojnie kongres berliski uznaje niepodlego
Rumunii, Serbii i Czarnogry, Rosja zgodzi si musi na utworzenie samodzielnego ksistwa Bugarii,
Austria obejmuje Boni i Hercegowin, Rosja za otrzymuje jedynie od Turcji dalsz cz Armenii,
a od Rumunii - pnocn cz Besarabii w zamian za Dobrud; Anglia bezporednio przed
zawarciem traktatu berliskiego okupuje Cypr. Nastpuje okres ozibienia stosunkw z Niemcami
(utrudnianie eksportu rosyjskiego zboa i misa do Niemiec, prowadzce do wojny celnej) i z Austri
(walka o wpywy na Bakanach); w rezultacie doprowadza to do zblienia z kolei z Francj,
uwieczonego w r. 1893, ju po dymisji Bismarcka, podpisaniem francusko-rosyjskiej konwencji
wojskowej przeciwko Niemcom. Wydarzenia tego okresu - wojny rosyjsko-tureckie, traktat berliski,
wojna celna z Niemcami, konwencja wojskowa z Francj - znajduj ju bezporednie odbicie w
Dzienniku Suworina; nie wydaje si te, by jego do dugi pobyt w Paryu w tym czasie mia na celu
jedynie zwiedzanie teatrw, lokali rozrywkowych i innych osobliwoci; raczej wie si z wielk
polityk, o czym wiadcz niektre zapiski, a take udzia w oficjalnych bankietach.
Trzeba wreszcie powiedzie par sw o osobliwociach tego ustroju, w ktrego ramach dziaa
Suworin, a ktry nie tylko nam dzisiaj wydaje si anachroniczny: by jak najbardziej anachroniczny ju
w owych czasach, a jego podstawowe instytucje przetrway w niemal nie zmienionej postaci od czasu
Piotra I. To Piotr I powoa do ycia dziewicioosobowy Senat rzdzcy, ktry w zasadzie stanowi
mia rad przyboczn samowadnego cara, a ktry w rzeczywistoci gromadzi z carskiego
mianowania wysuonych dworakw na honorowej emeryturze; to on te stworzy ow przedziwn
tabel rang, szeregujc ca szlacht wedug 14 stopni subowych (czynw) nadawanych
imiennie - od rejestratora kolegialnego do rzeczywistego tajnego radcy stanu - ktre nie
odpowiaday adnym rzeczywistym funkcjom, ale ustawiay ca szlacht w hierarchii drabiny
urzdniczej. On wreszcie znis patriarchat, czyli samodzielno kocioa prawosawnego, ogaszajc
si jego gow i powoujc do kierowania nim cakowicie mu podlegy wity Synod. Uprawnienia
tego organu sigay jednak znacznie poza sprawy zwizane jedynie z kultem religijnym,
a nadprokurator tego Synodu ju w czasach wspczesnych Suworinowi i nieraz w jego Dzienniku
wspominany Pobiedonoscew, by jednym z najzagorzalszych realizatorw reakcyjnej, obskuranckiej
i nacjonalistycznej polityki caratu.
Dodajmy wreszcie, i w pastwie rzdzonym samowadnie nie istniaa oczywicie rada ministrw we
wspczesnym pojciu organu wadzy. Wykonawstwem carskich ukazw zajmowali si ministrowie
poszczeglnych resortw, kady na wasn rk i w trosce o wasn karier, a wic nie liczc si
z potrzebami innych resortw i czsto dziaajc przeciwko nim, choby dlatego, by przeszkodzi
karierze rywala. Zbiera si wprawdzie tzw. komitet ministrw, nie stanowi on jednak adnego
zbiorowego organu wadzy wykonawczej, by tylko miejscem uzgadniania projektw ustaw czy
zarzdze, ktre przedkadano carowi, on za decydowa, czy swym podpisem nada im form
obowizujcego ukazu. Przez krtki okres na pocztku XIX wieku Aleksander I usiowa, nie naruszajc
podstaw samodzierawia, unowoczeni nieco struktur pastwa; ale sam ulk si przygotowanego
przez M. M. Speraskiego projektu i z caego tego elaboratu ostaa si jedynie powoana w r. 1810
Rada Pastwa.
W kleszczach tego zmurszaego gmachu, obcionego nadto zupen ignorancj, powszechnym
apownictwem i dbaoci jedynie o wasn karier caego aparatu urzdniczego wszystkich szczebli,
rozwijao si spoeczestwo. Na wsi szybko postpowao naprzd rozwarstwienie, biedota chopska
popadaa w coraz wiksz zaleno od kuaka; w miecie w drugiej poowie XIX wieku napyw tej
biedoty umoliwia do silny wzrost przemysu, a zatem i klasy robotniczej. Prowadzio to do szybkiej
radykalizacji zarwno mas chopskich, jak i fabrycznego proletariatu, zwaszcza w warunkach braku
jakiejkolwiek ochrony ustawodawczej czy zdrowotnej i cakowicie samowolnego okrelania dugoci
dnia roboczego przez pracodawcw. Powstaj pierwsze organizacje robotnicze, pocztkowo jeszcze
pod ideologicznym wpywem Narodnej Woli, wyrosej na gruncie - jak bymy dzi powiedzieli -
inteligenckiej kontestacji i chlubnie zapisanej w historii szeregiem zamachw terrorystycznych na
carw i najbardziej znienawidzonych satrapw samodzierawia i bohatersk postaw wielu jej
bojownikw. Ju pod koniec lat osiemdziesitych zaczynaj powstawa pierwsze ugrupowania
zwizane z ideologi marksistowsk.
W sferach dobrze mylcych owego czasu wszystkich tych buntownikw, bez wzgldu na ich
orientacje i powizania organizacyjne, obejmowano wspln anatem pod nazw nihilistw.
Termin ten, wprowadzony przez Turgieniewa w Ojcach i dzieciach, a szeroko podbudowany
filozoficznie przez Dostojewskiego, obejmowa tych wszystkich, ktrzy w nic nie wierz - ani w
Boga, ani w cara, ani w czynownika - s wic, wanie na podobiestwo dzisiejszych kontestatorw,
wrogami najwitszych fundamentw spoecznych i opartej na nich moralnoci, gotowi do wszelkiej
zbrodni, a to, e raczej zabijaj bombami carw, ni zarbuj siekierami bezbronne staruszki,
wiadczy tylko jeszcze bardziej o ich zbrodniczych instynktach. Suworin nie odbiega w tym wzgldzie
od pogldw Pobiedonoscewa, dajc tym wymowny dowd, jak dalece sam jest obroc adu
opartego na Bogu, carze i policji.
Jerzy Paski

1887
(Fragment)

W dniu zamachu Modeckiego na Loris-Mielikowa
2
siedziaem u F. M. Dostojewskiego.
Mieszkanie mia ndzne. Zastaem go przy okrgym stoliku w bawialni, jak nabija papierosy. Jego
twarz wygldaa jak twarz czowieka, ktry dopiero co wyszed z ani, gdzie si naparza na
najwyszej pce. Miaa na sobie jak gdyby znami potu. Nie mogem widocznie ukry zdziwienia, bo
kiedy na mnie spojrza i przywita si, powiedzia:
- Wanie przed chwil miaem atak. Bardzo, bardzo si ciesz.
I w dalszym cigu nabija papierosy.
Ani on, ani ja nie wiedzielimy jeszcze o zamachu
3
.
Rozmowa jednak zesza wkrtce na przestpstwa polityczne, zwaszcza na wybuch w Paacu
Zimowym. Omawiajc to wydarzenie Dostojewski zatrzyma si duej na dziwnym stosunku
spoeczestwa do tych przestpstw. Spoeczestwo jak gdyby sympatyzuje z nimi czy te - co byoby
blisze prawdy - nie wie na dobr spraw, jak ma je traktowa.
- Niech pan sobie wyobrazi - mwi - e stoimy obaj przed wystawami sklepu Dazziaro i ogldamy
obrazy. Obok nas stoi czowiek, ktry udaje, e te oglda. Czeka na co i wci si rozglda. Nagle
podchodzi do niego szybkim krokiem jaki inny czowiek i owiadcza: Paac Zimowy za chwil wyleci
w powietrze. Uruchomiem mechanizm. My obaj syszymy to owiadczenie. Niech pan sobie
wyobrazi, e to syszymy, e ci ludzie s tak podnieceni, i nie potrafi oceni sytuacji i wasnego
gosu. Jak bymy obaj si zachowali? Czy poszlibymy do Paacu Zimowego, eby uprzedzi
o wybuchu, albo czy zwrcilibymy si do policji, do stjkowego, eby tych ludzi aresztowa? Czy pan
by poszed?
- Nie, ja bym nie poszed...
- Ani ja. Dlaczego? Przecie to okropno. To zbrodnia. By moe moglibymy zapobiec. O tym
mylaem wanie przy nabijaniu papierosw, zanim pan przyszed. Przeanalizowaem wszystkie
pobudki, ktre kazayby mi to zrobi. S to pobudki istotne, powane, a nastpnie zastanowiem si
nad pobudkami, ktre by mi na to nie pozwoliy. To pobudki funta kakw niewarte. Po prostu
obawa, eby nie obwoano mnie donosicielem. Wyobraziem sobie, jak przychodz, jak na mnie
patrz, jak zaczynaj mnie wypytywa, urzdza konfrontacje, moe zaproponuj nagrod, albo
nawet podejrzewa mnie bd o wspudzia. Ogosz w gazetach: Dostojewski wskaza zbrodniarzy.
A czy to moja sprawa? To sprawa policji. Od tego ona jest, za to jej pac. Liberaowie by mi tego nie
wybaczyli. Zadrczyliby mnie, doprowadzili do rozpaczy. Czy to jest normalne? U nas wszystko jest
nienormalne, dlatego wszystko tak si dzieje i nikt nie wie, jak si powinien zachowa nie tylko
w sytuacjach najtrudniejszych, ale nawet najprostszych. Chciabym o tym napisa. Mgbym wiele
dobrego i zego powiedzie i o spoeczestwie, i o rzdzie, a to jest zakazane.

2
Hipolit Modecki dokona zamachu na rzdzcego wwczas faktycznie pastwem hr. Loris-Mielikowa,
dyktatora serca i myli cesarza Aleksandra II, jak go wtedy nazywano, 20 lutego 1880 r. Stao si to zaledwie
po upywie dwch tygodni od dnia (5 lutego), kiedy Stiepan Chaturin spowodowa wybuch w Paacu Zimowym.
Modecki zosta powieszony ju po dwch dniach, 22 lutego.
3
O stosunku Dostojewskiego do aktu terrorystycznego Modeckiego wspomina Suworin w swoim wspomnieniu
pomiertnym o Dostojewskim (Now. Wr. 1881, Nr 1771), w ktrym pisze: Zamach na ycie Loris-Mielikowa
wstrzsn nim bardzo i Dostojewski obawia si reakcji. Niech Bg broni - mwi - by mieli powrci do starych
metod. Dostojewski by zwolennikiem tej polityki, jak prowadzi Loris-Mielikow, i dlatego Suworin powiada
dalej: Loris-Mielikow nie wiedzia oczywicie, jaki by do stosunek zmarego, zna jednak zasugi pisarza dla
ziemi ojczystej i natychmiast zameldowa o nich cesarzowi... To natychmiast jest wielce charakterystyczne!
O najwaniejszych sprawach u nas nie wolno mwi.
Dugo rozprawia na ten temat i mwi z wielkim zapaem. Wanie wtedy powiedzia te, e napisze
powie, ktrej bohaterem bdzie Alosza Karamazow. Chcia, eby przeszed on przez klasztor i sta
si rewolucjonist. Mia popeni zbrodni polityczn. Zostaby stracony. Szukaby prawdy i te
poszukiwania w sposb naturalny doprowadziyby go do rewolucji...
4


1893

25stycznia
Witte
5
zmieni si nie do poznania. Kiedy mu co referuj, patrzy w gr, jakby myla o sprawach nie
z tego wiata czy o majestacie swego powoania. Kiedy si mwi do niego - prawie nie odpowiada.
Carowi podoba si jakoby jego autokratyczny sposb zachowania. Na posiedzeniu Rady Pastwa
odmwi oboenia wojskowych podatkiem mieszkaniowym, przy czym Solski
6
powiedzia mu: Po
c w takim razie wakowalimy to przez dwa posiedzenia? Kriwoszein
7
we wasnym imieniu
zaproponowa sprowadzenie szyn kolejowych i wagonw z zagranicy, eby zmusi przemysowcw
grniczych do obniki cen, ale podobno namwi go do tego Witte. I sam Witte wystpi przeciw
niemu, obalajc jego argumenty: rzd wyda 140 milionw na zamwienia dla poparcia tego

4
Pogldy Dostojewskiego na rewolucyjne akty terroru znalazy wyraz w nieco innej formie ju o dwa lata
wczeniej, a mianowicie w czasie procesu Wiery Zasulicz, ktra strzelaa do oberpolicmajstra petersburskiego
Trepowa (proces odby si 5 marca 1878 r.) G. K. Gradowski, ktry znajdowa si na sali sdu okrgowego
razem z Dostojewskim, zanotowa w swoich wspomnieniach: F. M. Dostojewski wyrazi wwczas przede mn
swoje zdanie. Przesdzao ono los oskaronej, ale wielki pisarz nada wwczas swojej opinii szczeglny odcie:
Potpi jej niepodobna, skazanie byoby rzecz niewaciw, zbdn, ale gdyby tak mona byo jej powiedzie:
id, ale nie czy tego wicej... Jeli teraz wzi pod uwag, e w tym czasie wanie powstawaa powie
Bracia Karamazow, stanie si zrozumiae, czemu Dostojewski w rozmowie z Suworinem wspomina o swoim
zamiarze, by Alosz Karamazowa przeprowadzi przez wity ogie rewolucji, a potem posa na stracenie -
tego samego Alosz, ktry w pamitnym epizodzie powieci po wysuchaniu opowiadania o tym, jak pewien
genera zaszczu psami paszczynianego chopa w obecnoci matki - wywoa peen zdumienia i zachwytu
okrzyk Iwana Karamazowa: Brawo! Iwan wystawia brata na prb: - A ty, jak mylisz, Alosza? Rozstrzela
takiego? Rozstrzela, eby zaspokoi poczucie moralnoci? No, mw, Aloszka!
- Rozstrzela - szepn, blady jak ciana, Alosza, krzywic usta w jakim dziwnym umiechu i podnoszc wzrok
na brata.
Jeli Alosza gotw by rozstrzela generaa, eby zaspokoi poczucie moralnoci, to staje si jasne, czemu
Dostojewski waha si w swojej opinii co do Zasulicz i Modeckiego. Obolaa dusza Dostojewskiego, zgnbiona
nieustannymi obrazami cierpienia skrzywdzonych i ponionych, domagaa si z pasj, by krzywdziciele otrzymali
zasuon kar. I Aleksy Karamazow-rewolucjonista sta si mia ostatnim etapem, kocowym akordem wtku
myli Dostojewskiego o losie skrzywdzonych i ponionych. Szczeglnie charakterystyczne, w relacji Suworina
jest owo stwierdzenie, i Alosza szukaby prawdy i te poszukiwania w sposb naturalny doprowadziyby go do
rewolucji...
5
Witte S. J. (1849-1915), hrabia wywodzcy si z niemieckiej szlachty, do licznej wwczas w rosyjskich
prowincjach nadbatyckich (otwie i Estonii), by jedn z najwybitniejszych postaci politycznych tego okresu.
Jako kierownik suby ruchu Odeskiej Kolei elaznej zwrci na siebie uwag swymi zdolnociami
organizacyjnymi i car Aleksander III powoa go do suby pastwowej. W latach 1892-1903 by ministrem
finansw. (Przyp. tum.)
6
Solski D. M. - wczesny prezes departamentu gospodarki pastwowej Rady Pastwa. Zmar jako prezes Rady
Pastwa; by pierwsz osobistoci, ktrej Mikoaj II w czasie swego panowania nada tytu hrabiowski.
7
Kriwoszein A. K. - minister komunikacji.
przemysu, cesarz wyda dwa specjalne zarzdzenia, eby absolutnie nie zamawia za granic. Bunge
8
,
eby uly Kriwoszeinowi w konfuzji, powiedzia, e mona by zapisa w sprawozdaniu, i
ministerstwo komunikacji moe wystpowa do Rady Pastwa z wnioskami, kiedy uzna to za
stosowne. Jednake Solski sprzeciwia si temu.
-
Kriwoszein gra w ruletk.
-
Kochank Czerewina jest pani Fiedosiejew
9
, pikna kobieta, ona dyrektora jego kancelarii, z ktr
yje i ktra bierze apwki. Dlatego Czerewin nic nie mwi carowi.
-
Na szczcie dla Wittego umar Chotimski, waciciel kopalni zota, brat ony Wittego. Chotimski przy
pomocy von Wahla
10
chcia wygry Wittego z Petersburga. Bon vivant, ktry kupi majtki ziemskie I.
A. Wsiewooskiego
11
i utrzymywa go przez szereg lat, pacc mu 12 000 rubli rocznie. Za
porednictwem Chotimskiego u Wsiewooskiego wszystko mona byo zaatwi. Poredniczy, kiedy
te majtki chcia kupi S... i Komp. franc. - dawali milion 400 tys.
-
Witte na miejsce Ostrowskiego
12
chcia mianowa Jermoowa
13
, ale car nie podpisa wniosku.
Powiedziano mu, eby z tej kliki wicej ministrw nie mianowa. Jermoow chciaby zrobi
z ministerstwa rolnictwa naukowe ministerstwo, a departament grnictwa wczy do ministerstwa
finansw.
-
Witte ma oryginalne teorie, ale bdnie kalkuluje i chciaby rba prosto z mostu. Piotr W.
Antonowicz
14
by na utrzymaniu ydowskich bankierw. Na ukowskiego
15
Witte patrzy z gry i chce

8
Bunge N. Ch. - minister finansw w latach 1881-1886, prezes Komitetu ministrw 1887-1895. Do wyszych
sfer biurokracji przeszed z uniwersytetu, gdzie by profesorem ekonomii. Mia opini liberaa w zwizku ze
swoim stanowiskiem w sprawie podatku dochodowego, wskutek czego by atakowany ze szczegln zacitoci
przez skrajnie prawicow pras.
9
Pani Fiedosiejew - ona szambelana Fiedosiejewa, ktry istotnie zajmowa stanowisko szefa kancelarii
genera-adiutanta P. A. Czerewina. w Czerewin w r. 1893 nosi ponadto tytu generaa dyurnego przy naszej
osobie, nadany mu przez Aleksandra III za bliskie stosunki pijackie, jakie czyy go z byym dowdc
andarmsko-policyjnej ochrony osobistej cara. Caa rodzina carska otaczaa szczegln adoracj Czerewina,
ktry cieszy si opini znakomitego szefa carskiej ochrany jeszcze za czasw Aleksandra II, kiedy by
wiceministrem spraw wewntrznych. W r. 1920 Komitet Wykonawczy guberni kostromskiej opublikowa
znaleziony w posiadoci Czerewina rkopis jego Wspomnie, relacjonujcych w suchej urzdowej formie jego
prac w policji u boku osawionego genera-gubernatora wileskiego Murawiowa-Wieszatiela.
10
von Wahl - gradonaczalnik Petersburga, typowa dla owych czasw figura tpego odaka i najbardziej
cynicznego apownika. W roku 1905, kiedy von Wahl by gubernatorem wileskim, dokona na niego zamachu
mody rewolucjonista Hersz Lekkert. Von Wahl wyszed jednak z tego zamachu bez szwanku, za Lekkert zgin
mnie na szubienicy.
11
Wsiewooski I. A. - dyrektor teatrw cesarskich, najznakomitszy bodaj birbant wczesnej mietanki
stoecznej.
12
Ostrowski M. N. - minister dbr pastwowych, brat znakomitego komediopisarza A. N. Ostrowskiego.
13
Jermoow A. S. - nastpca Ostrowskiego na stanowisku ministra. Tak wic Witte przeforsowa jednak swego
kandydata.
14
Antonowicz P. W. - finansista operujcy w dziedzinie kolejnictwa, ktry wsppracowa z Wittem ju w
czasach, kiedy ten by jeszcze dyrektorem Poudniowo-Zachodniej Kolei elaznej.
15
ukowski W. G. w r. 1893 by dyrektorem Banku Pastwowego.
dyrektorem banku zrobi Antonowicza, ale on da 100 tys. rub. pensji. Kiedy Witte by w Kijowie,
pomaga finansowo Antonowiczowi, ktry broni interesw kolei Poudniowo-Zachodniej.
27stycznia
List do Mich. Grig. Danilewskiego, syna Grigorija Pietr., powieciopisarza, wklejony obok. Znakomity
egzemplarz naszej modziey - nic doda, nic uj. Razem z moim Woodi zdawa egzaminy w tym
samym gimnazjum i kiedy Woodia za wypracowanie O mioci ojczyzny dosta zy stopie, chocia
nauczyciel powiedzia, e napisane jest doskonale, tylko nieprawomylnie, syn Grig. Pietr. napisa
wedug Karamzina
16
i dosta pitk. Sam Grig. Pietr. opowiada mi o tym.
Oto ten list.
Michale Grigoriewiczu, nieadnie chwyta mnie Pan za sowo. Rzeczywicie lubi modych ludzi, ale
nie wszystkich. Kiedy byem mody i kiedy Paski ojciec by mody - pisalimy artykuy, zanosilimy je
albo odsyalimy do redakcji i z cakowitym zaufaniem do redaktorw czekalimy na ich
zamieszczenie i honorarium. Obecnie panuj najwidoczniej inne obyczaje i musz przyzna, e wcale
mi si nie podobaj. Bierze Pan listy pisane do Paskiego ojca przez znane osobistoci z jego czasw,
opatruje je Pan wasnymi uwagami i nie wysyajc ich targuje si Pan z gry, ile maj Panu za to
zapaci. Domaga si Pan to 400 rubli, to znw mniejszej sumy, mimo e nikt Panu nic nie proponuje.
Absolutnie nie mam pojcia ani o tym, jak Pan pisze, ani te do jakiego stopnia s interesujce i jak
przedstawiaj warto listy ludzi, ktrzy korespondowali z Paskim ojcem, tote jasne jest, e na
Pask propozycj wydrukowania ich w gazecie Nowoje Wriemia odpowiedzie mogem tylko
odmownie, motywujc t odmow tym, e artyku Paski jest dla gazety za dugi. Pan, nie domylajc
si, jaka bya rzeczywista przyczyna, targuje si w dalszym cigu i proponuje swj artyku za nisz
cen. A wreszcie chwyta mnie Pan za sowo, e ja lubi modych ludzi, apeluje Pan do moich uczu
Rosjanina i zaklina si na mio do swego ojca. Wszystko to w tym wypadku nie ma nic do rzeczy.
Gdyby Pan istotnie ceni pami swego ojca, po prostu oddaby Pan listy Pletniowa
17
itd., adresowane
do Grigorija Pietrowicza, czasopismu Russkij Archiw albo Russkaja Starina, ktre drukuj
materiay historyczno-literackie i pozostawiby Pan trosk o opatrywanie tych listw innym
osobom, ktre lepiej ni Pan znaj wczesne stosunki literackie. Mwic o swoich uczuciach
synowskich pisze Pan: ycz Panu z caej duszy, by kiedy syn Paski z rwn gorliwoci troszczy
si o Pask pami w literaturze, choby jak ja musia obija progi redakcji i pisa unione listy.
Odpowiem Panu na to: al mi Pana, co za do mojego syna, to niechaj Bg chroni go od takich zasug,
przede wszystkim bowiem pragnbym, by nie ponia swojej godnoci i by godny szacunku ze strony
innych ludzi. To w yciu jest najwaniejsze. Jeli list ten wyda si Panu zbyt ostry - prosz mi wybaczy
szczero, ktr sam Pan spowodowa. Pozostaj w przekonaniu, e jest Pan czowiekiem o wiele
lepszym, ni Paskie listy. - A. Suworin.
-
Masow
18
opowiada, e Czerewin jest niezadowolony ze wzmianki o majtkach Hohenlohego
19
,
wydrukowanej onegdaj w Now. Wriem. i za porednictwem Mik. Wsiewooskiego pyta o nazwisko

16
Karamzin N. M. (1766-1826) - pisarz i historyk, noszcy oficjalny tytu cesarskiego historiografa, chwalca
carskiego samowadztwa. (Przyp. tum.)
17
Pletniow P. A. (1792-1865) - krytyk i poeta, przyjaciel Puszkina, w latach 1838-1846 redaktor mies.
Sowriemiennik. (Przyp. tum.)
18
Masow A. N. - wykadowca Mikoajowskiej Akademii Inynieryjnej w Petersburgu, dramaturg i
wsppracownik Now. Wr.
19
Hohenlohe-Schillingsfrst, ksi (1819-1901), bawarski m stanu. Przez on, ks. Mari Sayn-Wittgenstein-
Berleburg, wnuczk Dominika Radziwia, otrzyma w r. 1887 ogromne dobra poradziwiowskie na Litwie.
(Przyp. tum.)
autora. Masow odpowiedzia mu przez telefon, e istniej w tym celu waciwe drogi. Kiedy M.
Wsiewooski przyjecha do Moskwy, sam poda si za autora wzmianki. Czerewin y z tancerk
Fabre, tak sam przekupk jak on, i mia z ni syna i crk. Syn suy w gwardii, a crka mieszka w
Strasburgu i jest w przyjani z Hohenlohem; za jej i Czerewina porednictwem Hohenlohe zabiega
o swoje majtki. Dlatego wanie wzmianka o tym, e istnieje ustawa zabraniajca cudzoziemcom
posiadania majtkw na terenach granicznych, bya dla Czerewina taka nieprzyjemna.
-
Was. Pietr.
20
radzi, eby powiedzie Chudekowowi
21
, gdy si z nim spotkam, by raczej nie rusza
naszych wsppracownikw (Mieszkaniec
22
), bo jeli my zaczniemy odpowiada, wymienimy
z nazwiska apownikw z Petersburskiej Gazety. Idzie o spraw Ostoopowa
23
(Arawina), z ktrym
Mieszkaniec jest zaprzyjaniony, przeciwko Petersb. Gazecie, ktra umiecia kilka paszkwili na
tego kupca i jego kochank Russow
24
, by aktork z trupy Zazulina
25
. Chudekow, ktry odwiedzi
mnie w zwizku z t spraw (zakazano mu sprzeday detalicznej), powiedzia w kocu, e Hermonius,
jego redaktor, rzeczywicie pobiera od antreprenerw teatralnych po 200, 300 rubli miesicznie.
Skoro daj, widocznie to potga. Opowiada take o Batalinie (Rusan), ktry sam rzekomo przed
dwoma laty podnis sobie wierszwk z 8 na 11 kop. Ja si tymi sprawami nie zajmuj, ale
w styczniu spytaem, ile pobiera Batalin. Powiedzieli mi. Jake to? - spytaem. Ale on dwa lata
temu owiadczy w paskim imieniu, e dooy mu pan 3 kop. Zdj mu 3 kop. - poleciem
natychmiast. Czy to s literaci? To s skandaliczne rzeczy! Przecie u mnie pracuje najgorsza hoota.
Tak mwi o wasnej gazecie i o swoich zuchach, jak Hermonius, Batalin i inni.
28stycznia
Ksina N. nazwaa I. N. Durnowo
26
durniem: Jaki on tam minister, to po prostu dure. Doniesiono
o tym onie Durnowo. ona I. N. od razu na pierwszym five oclocku potraktowaa ksin bardzo
oschle, ledwie skina jej gow, nie odpowiadaa na pytania, w ogle odniosa si do niej bardzo
nieyczliwie. Ksina, nie domylajc si niczego, oburzya si i wysza. Na schodach, midzy lokajami,
spotyka zamn crk Durnowo. Ju? Rentrons, chre princesse. Czemu pani odchodzi? - Ach,
pani maman nie patrzy na mnie, nie rozumiem, co jej si stao. - Ach, wiem, wiem - powiedziaa
crka. - Maman mwi, e pani nazwaa mojego pap durniem. To nic, nie ma o czym mwi.
Rentrons, rentrons.
-
By u mnie desygnowany ataman wojsk uralskich Sz.... Bardzo dzielny czowiek. Proponowa artyku o
nawodnieniu gleby. Nikt naszych wojsk nie zna - mwi. - Ju osiem lat jestem atamanem i kiedy

20
Was. Pietr. Kolomnin, brat P. P. Koomnina; obie te postacie bliskich wsppracownikw Suworina w redakcji
Now. Wr., czsto pojawiaj si na kartkach Dziennika.
21
Chudekow S. N. - redaktor dziennik Pietierburgskaja Gazieta.
22
Mieszkaniec (ytiel) - pseudonim A. A. Diakowa. W latach siedemdziesitych Diakow zwizany by z ruchem
rewolucyjnym, a nawet musia emigrowa, potem jednak przerzuci si do obozu reakcji, uzyska
przebaczenie pewnych czysto kryminalnych poczyna i w sposb szczeglnie oszczerczy opisywa ycie
rewolucjonistw na amach pisma Russkij Wiestnik.
23
Ostoopow - siostrzeniec kupca Arawina, ktry przyjecha do Petersburga jako domokrca, awansowa do
gildii (stanowej organizacji kupiectwa w Rosji) i zaoy jedn z najwikszych firm handlu manufaktur.
24
Russowa - drugorzdna aktorka teatru Panajewa.
25
Zazulin l. P. - antreprener tego teatru.
26
Durnowo I. N. - minister spraw wewntrznych. Szczeglnie znienawidzony za sw dziaalno w dniach
wolnoci 1905 r., kiedy premierem by Witte, tak i nie odwaono si nawet pokaza go pierwszej Dumie i
zdjto go ze stanowiska ministra; piastowa je ju po raz drugi, po do dugiej przerwie w karierze
administracyjnej, kiedy Aleksander III wyrzuci go za skandaliczn histori, ktr relacjonuje Suworin.
przyjedam do Petersburga, prosz mnie, ebym przywiz sobole, ktrych u nas jest akurat tyle, co
w Petersburgu.
29stycznia
Dzi wieczr urzdnik Gwnego Urzdu do Spraw Prasy przekaza zarzdzenie, by nie mwi
o samobjstwie urzdnika kontroli pastwowej Pogodina. Zarzdzenie to zostao wydane na prob
T. I. Filippowa
27
- zmary by jego siostrzecem. Znaem tego modego czowieka. Mia nie wicej ni
28 lat; w zeszym roku wsppracowa troch z Now. Wriem. i rozmawia ze mn par razy.
Poleciem mu, eby pojecha na roboty publiczne, ale napisa to do niezdarnie. W redakcji okaza si
dokuczliwy. W r. 1891 oeni si z aktork Striepietow
28
, dwa razy starsz od niego. Striepietowa po
wyjciu za m zacza sobie budowa will w Jacie z wasnych oszczdnoci, ktrych miaa okoo
35 000. Akurat wczoraj u Z. I. Smirnowej
29
rozmawialimy o tym maestwie. Z. I. opowiadaa, e
m Striepietowej, tj. ten zmary, by zazdrosny o Pisariewa
30
, z ktrym si rozwioda. Po powrocie z
gocinnych wystpw na Kaukazie mwia: Obydwaj mowie przyszli na stacj i nie wiedziaam, do
ktrego mam jecha. W towarzystwie odnosia si do niego dziwnie: to zaczynaa si przymila, to
znw mwia: Gupi jeste, nic nie rozumiesz, wic lepiej bd cicho. Peszyo go jedno i drugie.
4lutego
W cigu ostatnich dni mnstwo plotek, ale mam takie usposobienie, e zapominam o nich
natychmiast. Gubernator tobolski T... lubi si perfumowa. Kto powiedzia: Moja ona pachnie
gubernatorem.
-
Woroncow-Daszkow
31
wezwa Markowa, dyrektora kolei Kursko-Kijowskiej i mwi, eby z Kurska
poprowadzi lini na Worone przez posiadoci cesarskie.
-
Saow
32
opowiada o archimandrycie Smaragdzie. Smaragd powica cerkiew w fabryce szka
Malcewa. Fabryka przygotowaa dla niego prezent: szklany serwis oprawny w srebro. Smaragd
powiedzia: Na co mi to? Mnie s potrzebne pienidze, pienidzmi mona komu pomc, da temu
czy tamtemu. A to pewnie sporo warte, co? - Wcale nie. - No wic ile? - Ale c znowu, ojcze
wielebny, drobiazg - 500 rubli. - No to lepiej ju dajcie mi te 500 rubli. Malcew da. Wsiadajc ju
do karety Smaragd powiada: A czemu miabym robi szanownemu panu przykro, niech pan kae
serwis take zapakowa do karety.
-

27
Filippow T. I. - kierownik Urzdu Kontroli Pastwowej, bardziej znany ze wzgldu na sw humorystyczn
ludowo, ktra przejawiaa si w popieraniu gry na baaajce, rkodziea, strojw itd. Na tym gruncie wyroso
pod jego opiek wielu sprytnych aferzystw, ktrzy potrafili umiejtnie wykorzysta jego rzekome
sowianofilstwo.
28
Striepietowa P. J. - wybitna aktorka dram.
29
Smirnowa Z. I. - ona aktora N. F. Sazonowa, ktra pisywaa do Now. Wr. i innych gazet konserwatywnych.
30
Pisariew M. I. - pierwszy m Striepietowej, wybitny aktor i reyser Teatru W. Ks. Aleksandry w Petersburgu.
(Obecnie teatr ten nosi nazw Leningr. Pastw. Teatr Dram. im. Puszkina).
31
Woroncow-Daszkow I. I., hrabia - minister dworu cesarskiego, pniej namiestnik na Kaukazie, ktry w koach
dworskich zyska opini niemal rewolucjonisty dziki temu, i w pocztkach rewolucji 1905 r. na Kaukazie
do szybko skapitulowa przed socjaldemokracj. Jedna z najwybitniejszych postaci na dworze Aleksandra III i
Mikoaja II, oczywicie przy absolutnym braku choby cienia kwalifikacji na ma stanu.
32
Saow W. W. - przewodniczcy rady inynieryjnej przy ministerstwie komunikacji, pisarz.
Byli na obiedzie Grigorowicz
33
i Pluszczyk
34
. Dymisj I. N. Durnowo motywuj w ten sposb: Durnowo
y z on prystawa M. Kiedy si dowiedzia, e ona yje z posem brazylijskim, kaza tajnej policji
poszpera w biurku tego posa i odszuka tam listy swojej kochanki. Jak powiedzia, tak zrobiono.
Znalazy si dowody jej niewiernoci. M. powiedziaa o tym posowi. Ten - Szyszkinowi
35
i w ten
sposb sprawa dotara do cesarza. Zosta mianowany senatorem - pobiera ze 20 tysicy, a jakoby
wskutek tej nominacji bdzie musia ustpi ze stanowiska oberpolicmajstra.
-
U Ajwazowsikiego
36
poznaem Czichaczowa, ministra marynarki. Ajwazowski koniecznie chcia
Czichaczowa usadowi jako honorowego gocia na kanapie, a poniewa by bez krawata, zawiza go
sobie. Czichaczow zosta na krzele. Mwi z gardowym r, grassejuje. Opowiada o Milutinie
37
, ktry
ma 76 lat, e w zeszym roku sam pojecha do Woch, i o... (nazwisko opuszczone w oryginale), ktry
ma 86 lat, ale dwa razy na tydzie chodzi do teatru i skary si, e sztuki s za mao pikantne.
-
Al. Pietr. opowiada o Kabanisze
38
. mier syna. Wdowa z synkiem wymoga na umierajcym, eby
przepisa swj majtek na matk, onie podsunli owiadczenie, e zrzeka si wszelkich roszcze.
Wszystko - owiadczya - co zrobi notariusz i co zostao stwierdzone w takim dokumencie, musi by
obowizujce dla wszystkich. Ale - odpar A. P. - Syberia pena jest obecnie notariuszy. Wdowa
zgodzia si da 40 tys. rub.; A. P. by u Turczaninowa
39
, ktry powiedzia, e sd opiekuczy nad
sierotami wyznaczy kuratora. on zmusia do podpisania czeku za ma (5000 rub.), a pienidze
sama zainkasowaa i w ten sposb chciaa j mie w rku jako przestpczyni. Zabraa jej brylanty.
Wdowa to biedna wystraszona istota. Bg na to nie pozwoli! - powiada. Gdyby Bg nie pozwala,
nie byoby Syberii!
-
Striepietowa okropnie rozpaczaa na pogrzebie ma. Pokcili si o to, e on dosta przeniesienie
subowe do Moskwy, a ona nie chciaa z nim jecha. O smej wieczr kaza sobie poda herbaty,
a kiedy wesza suca, ju nie y. Podobno szalenie j kocha i by o wszystkich zazdrosny.
5lutego
O Striepietowej. Sprzeczaa si z mem o to, e za jej plecami kupi majtek ziemski. Mwia mu:
Nie ma takiego ma, ktry byby dla mnie waniejszy ni teatr.
8lutego
I. N. Durnowo zosta mianowany senatorem. Senatorowie s oburzeni, powiadaj, e do senatu
pakuje si wszelkiego rodzaju ajdakw. Jego kochanka, Mieczukowa - to obrzydliwa baba. Za
czasw Gressera
40
przed jej mieszkaniem sta stjkowy, Durnowo kaza tajniakowi, eby j ledzi,

33
Grigorowicz D. W. - znany pisarz.
34
Pluszczewski-Pluszczyk J. A. - radca prawny ministerstwa spraw wewn., swj czowiek w redakcji Now.
Wr. i w Teatrze Maym Suworina; napisa kilka sztuk teatralnych i pod pseudonimem Deliera spreparowa w
sposb skandaliczny przerbk Zbrodni i kary Dostojewskiego.
35
Szyszkin I. P. - wiceminister spraw zagran.
36
Ajwazowski I. KL (1817-1900) - wybitny malarz marynista.
37
Milutin D. A., hrabia - genera-adiutant cara Aleksandra II w stanie spoczynku; nalea do krgu dziaaczy
tzw. Epoki wielkich reform, tzn. zniesienia paszczyzny.
38
Kabanicha - posta (ona kupca Kabanowa) ze znanego dramatu Ostrowskiego Burza. Wydawca nie ustali,
kto kryje si pod tym okreleniem. (Przyp. tum.)
39
Turczaninow I. N. - prawnik, zastpca gradonaczalnika Petersburga.
40
Gresser P. A. - gradonaczalnik Petersburga, poprzednik von Wahla, typowy przykad stjkowego w szlifach
generalskich. Najyczliwszy opiekun apownikw policyjnych, zmar na skutek zastrzyku rzekomo
odmadzajcego preparatu witalin, sporzdzonego przez szarlatana Gaczkowskiego.
a ten uchytrzy si do tego stopnia, e czy to sam zgodzi si za lokaja, czy te razem z lokajem stara
si wykra brazylijskiemu attach dokumenty. Wszystko to wykry podobno ambasador angielski. I.
N. Durnowo chcia to zatuszowa i przez jaki miesic wszystko byo jakby nigdy nic. Cesarz
rozgniewa si na niego za to i Durnowo paka przed cesarzow, ktra mu patronuje. Tak mwi.
-
Nastpca tronu
41
bywa u Krzesiskiej
42
i ... j.
Krzesiska mieszka z rodzicami, ktrzy si usuwaj i udaj, e o niczym nie wiedz. Mikoaj przyjeda
do nich, nie wynajmuje nawet dla niej mieszkania i wymyla na ojca, ktry traktuje go jak dziecko,
chocia ma ju 25 lat. Jest bardzo maomwny i w ogle bezbarwny, pije koniak i przesiaduje u
Krzesiskich po 5-6 godzin, tak e bardzo mu si nudzi i skary si na nudy.
-
O Szebece
43
. Woy mundur galowy. Jaki ty pikny! - powiada ona. - Wygldasz jak lew. -
Bondarenko, czy ja wygldam jak lew? - Tak jest, panie generale! - A widziae ty kiedy lwa? -
ywego nie widziaem, ale na obrazku widziaem. - I gdziee go widzia? - A jak Chrystus
wjeda na nim do Jerozolimy.
-
Niedugo mija 35 lat mojej dziaalnoci literackiej. Pisaem, pisaem, pisaem i nie wiedziaem, co to
ycie i niewiele go posmakowaem. Co to byo za ycie? Cae w pisaninie. Iskierki szczcia, i to przede
wszystkim takiego szczcia, jakie daje sukces dobrego artykuu, udanej sztuki teatralnej, a zwykego,
prawdziwego szczcia, szczcia mioci, prawie nie zaznaem. Wszystko mnie omijao. Nie byo na
to czasu. A przecie, daj sowo, nie pracowaem dla pienidzy. Poeta piewa jak ptaszek -
powiedzia Goethe. Co podobnego byo we mnie. Wszystko, co si dziao, skaniao do mylenia,
budzio, dranio; oburzaem si, zapalaem, tchrzyem, przeklinaem siebie i innych. Ale kiedy
wszystko to wylewao si na papier i miaem powodzenie u czytelnikw - byem zadowolony. A to
byo niesuszne. Wszystko, co w mojej duszy byo prawe, uczciwe, gorce - znajdowao wyraz
w przepisowych formach, myl i uczucia przygniataa cenzura, przygniataa to wszystko, co w cigu
dziesicioleci gromadzio si pod naciskiem naszego ustroju.
-
N. A. Makarow przypomnia mi dzi, e 12 czy 13 stycznia 1876 roku podpisaem akt kupna od
Trubnikowa gazety Nowoje Wriemia. Ju w pierwszym roku nakad wynosi 15 000 egz., a dzi -
36 000. W cigu 17 lat zaledwie si podwoi. Co za ndza!
-
Kto mi powiedzia, e pierwszy mj wiersz wydrukowany by w pimie Moda. Nie wiedziaem
o tym dotychczas. Za pierwsz publikacj uwaaem dwa wiersze z Brangera w pimie Waza
i doskonale pamitaem i pamitam, co to bya za rado dla mnie! Ale to nie zapomnienie, tylko
sprawa najprawdopodobniej przedstawiaa si w ten sposb, e posaem wiersz do Mody, a pismo

41
Nastpca tronu - pniejszy cesarz Mikoaj II.
42
Krzesiska Matylda - tancerka polskiego pochodzenia, primabalerina Teatru W. Ks. Marii w Petersburgu
(obecnie Leningradzki Pastw. Akadem. Teatr Opery i Baletu im. Kirowa), dugoletnia faworyta Mikoaja II; t
sam rol speniaa pniej w stosunku do Andrzeja Wadimirowicza Romanowa, a nastpnie Sergiusza
Michajowicza Romanowa, z ktrym miaa syna. Tym bliskim stosunkom z dworem zawdziczaa luksusow
will w Strelnie i znany paacyk w Petersburgu. Po rewolucji wystpowaa w Londynie i w Paryu, a w r. 1929
otworzya w Paryu wasn szko baletow. (Przyp. tum.)
43
Szebeko N. I. - dowdca specjalnego korpusu andarmerii, mia by podobno autorem wydanej po
francusku przez departament policji (cile tajne) urzdowej kroniki ruchu socjalistycznego w Rosji.
nie zawiadomio mnie, e go zamiecio, a ja nie prenumerowaem Mody, tylko Waz. urnal md
prenumerowaem dla ony, cho ona nie bardzo si tym interesowaa, i abonowaem Syna
Otieczestwa, w ktrym podobay mi si felietony Sienkowskiego - Bar. Brambeusa.
14lutego
...Nie mamy klas rzdzcych. Sfery dworskie to nawet nie arystokracja, tylko co zupenie bez
znaczenia, jaka zbieranina. Arystokracja istniaa tylko za dawnych carw, w czasach Aleksego
Michajowicza
44
, zadziwiajco niezwykego czowieka, jak z jednej bryy, ktry faktycznie by
zaoycielem nowej Rosji. Piotr zacz werbowa cudzoziemcw, rozmaitych aferzystw, baznw
portugalskich: najprzerniejsza hoota i szumowiny zbiegay si z caego wiata i rzdziy Rosj. Przy
cesarzowych w ruch poszli kantorzy cerkiewni, zdatni dla nich na ogiery, a za Aleksandra I - znw
Nesselrode, Capo dIstria, rozmaite markizy de Traverse, sami nie-Rosjanie, ktrych Rosja niewiele
obchodzia. Nawet kiepski Rosjanin lepszy ni cudzoziemiec. Cudzoziemcy demoralizuj Rosjan ju
przez to samo, e przez nich zaczynaj si uwaa za upoledzonych, za niewolnikw i trac poczucie
wasnej godnoci.
-
Nastpca tronu napisa do Krzesiskiej (Krzesiska chce przej na prawosawie, moe liczy na to, e
mogaby zosta cesarzow), e przesya jej 3000 rubli, mwi, e wicej nie ma, i eby ona wynaja
mieszkanie za 5000 rubli, e on do niej przyjedzie i... wtedy zaczniemy y po generalsku. adne ma
wyobraenie o generaach! Podobno wyprosi u ojca dwa lata zwoki z oenkiem. Zapuci brdk
i zmnia, ale wci jeszcze jest jak dziecko.
-
...Tylko sdy maj prawo si myli. Niezalena prasa to la longue dobra rzecz, bo wychowuje
spoeczestwo, ale w kadej konkretnej sytuacji jest bezsilna wobec rzdu, policji, sdw itd., ktre
dysponuj wszelkimi moliwociami, by j zdawi. Przykad: ten dziennikarz francuski, ktry kilka lat
temu zdemaskowa Bahauta
45
, przesiedzia za to 20 lat w wizieniu i zapaci 20 tys. fr. kary.
28lutego
Durnowo mwi Bertensonowi
46
: - Co za dziwny kraj! Dziewi lat kieruj tajn policj, powierza mi
si tajemnice pastwowe i nagle jaki niebieski ptak, brazylijski sekretarzyna skada na mnie skarg,
a ode mnie daj, ebym si tumaczy i daj mi dymisj! Zdradzia mnie jaka dziewka, a czowieka
nawet nie zapytaj! Ja nie mwi o sobie, nie zmniejszyli mi pensji, dali tytu senatora, wiem, e na
ministra z tego stanowiska si nie wychodzi - ale co to za dziwny kraj, w ktrym tak si postpuje
z ludmi - w cigu dwudziestu czterech godzin!
-

44
Aleksy Michajowicz - car Rosji w latach 1645- 1676, syn Michaa Fiodorowicza, pierwszego cara z dynastii
Romanoww. Prowadzi polityk umocnienia systemu feudalno-absolutystycznego. Ojciec Piotra I. (Przyp.
tum.)
45
Bahaut Charles - inynier, by w latach 1882-85 podsekretarzem stanu, a w 1888-89 ministrem robt
publicznych. Wanie w r. 1893 skazany zosta na 5 lat wizienia, utrat praw, 750.000 fr. grzywny i zwrot
nielegalnie pobranych 375.000 frankw za branie apwek od towarzystwa budowy Kanau Panamskiego.
Nie wiadomo, o jakiego dziennikarza tu chodzi i chyba informacja Suworina bya niedokadna, bowiem budowa
Kanau rozpoczta zostaa w r. 1878, a bankructwo towarzystwa i zwizana z tym gona afera panamska
wybucha w r. 1889, aden dziennikarz wic nie mg do roku 1893 przesiedzie 20 lat w wizieniu. W latach
siedemdziesitych Bahaut by zwizany z francuskimi dostawami broni dla Rosji; by moe Ju wwczas spotka
si z zarzutami natury finansowej, ktre jednak nie przeszkodziy mu w dalszej karierze, natomiast
spowodoway skazanie dziennikarza, ktry z tymi zarzutami wystpi. (Przyp. tum.)
46
Bertenson L. B. - lejbmedyk, bardzo drogi lekarz mietanki towarzyskiej.
Witte wprowadza Murawiowa
47
na ministra spraw wewntrznych na miejsce Durnowo. Obyczaje jak
w tureckim seraju: ludzie r si i zagryzaj jeden drugiego. Co robi Witte? Bg raczy wiedzie.
Umizga si do Michaa Mikoajewicza
48
, do Woroncowa-Daszkowa i myli, e moe si na nich oprze.
Ale ludzie z wyszych sfer przyzwyczaili si ju, e cokolwiek kto dla nich zrobi - wszystko to si
naley, tak by powinno - i nie odwdziczaj si nigdy.
Druyna przeciwko nihilistom - to pomys Wittego. Przyjecha wtedy z Kijowa i mwi o tym Wor.-
Daszkowowi. Jezuicki pomys. Ale zamiast ludzi oddanych, ideowych, mianowali Pawia Demidowa
49

i mj artyku przyczyni si do tego, e druyna wzia w eb.
-
Wendrich
50
wylecia. Mia wykady w sztabie generalnym, w ktrych mwi, e nie jestemy
przygotowani, e le u nas z mobilizacj, ze s koleje elazne i ze ministerstwo komunikacji. Jako
przykad przytacza Annienkowa, ktry przeprowadza mobilizacj w r. 1876. Min. Wannowski by
z tego niezadowolony. By u niego Annienkow i powiedzia, e odpowie na to rwnie wykadem.
Kriwoszein wezwa go do siebie i mwi mu, e nie wypada wygasza takich wykadw. Wannowski
powiedzia cesarzowi. Kriwoszein na audiencji powiedzia cesarzowi o tym wykadzie. Tak, trzeba
zwolni tego durnia - powiedzia cesarz. Kriwoszein uwaa, e to ju przesada, i powiada:
Najjaniejszy Panie, sprbuj da mu nagan. Ju lepiej niech pan go zwolni - powiedzia cesarz.
Wwczas Kriwoszein wezwa Wendricha i owiadczy mu przy wszystkich urzdnikach, e jeli on,
jako pracownik ministerstwa komunikacji, pozwoli sobie jeszcze raz na co podobnego, zostanie
zwolniony w cigu 24 godzin. Wic Wendrich - do Wittego, proszc, eby uj si za nim i szepn
swko cesarzowi. Przecie pan sam jest w dobrych stosunkach z cesarzem. C ja? - powiedzia
ironicznie Witte. Wendrich ze swoj prb rozprawienia si z kolejami w zeszym roku kosztowa
pastwo 12 milionw rubli. Podobno wygosi przemwienie w moskiewskim korpusie kadetw,
w ktrym dawa do przejrzycie do zrozumienia, e jest z carem w przyjani.
-
Cesarz jest bardzo zmartwiony mierci W. Anatol. Szeremietiewa (dowdca wity cesarskiej, zm. 17
lutego), by z nim na ty. Szeremietiew by oeniony ze Stroganow, crk wielkiej ksiny Marii
Mikoajewny ze swego morganatycznego maestwa ze Stroganowem. Hulaka, karciarz, przegra
miliony swoje i ony, by zupenie zramolay, ledwie mwi. Po Stroganowie z Odessy, ktry umar
majc 94 lata, odziedziczy 2,5 miliona, ale nie zdy jeszcze ich uy. Cesarz zapaci za niego ze
swoich woci 800.000 rubli dugw i bardzo go lubi.
-

47
Murawiow N. W. - sekretarz stanu, potem za, ju za panowania Mikoaja II, minister sprawiedliwoci. Zmar
jako ambasador w Rzymie w nader zagadkowych okolicznociach.
48
Micha Mikoajewicz - wielki ksi, patriarcha rodu Romanoww, ktry dorobi si wielkiego majtku na
operacjach gruntowych w czasie, kiedy by satrap Kaukazu. Nominalnie piastowa godno
przewodniczcego Rady Pastwa.
49
Demidow P. P. - egzotyczny ksi San Donato (tytu ten zwizany by rzekomo ze skrawkiem ziemi, ktry
naby we Woszech), by nobilitowanym przedstawicielem bardzo bogatego rodu przemysowcw,
wywodzcego si z syberyjskich chopw. Odegra wybitn rol w organizacji osawionej witej druyny,
ktra miaa broni osoby cara Aleksandra III przed zamachami terrorystw.
50
Wendrich A. M. - genera-major przydzielony do ministerstwa komunikacji. Wsawi si bezsensownym
projektem militaryzacji kolei w celu walki z baaganem biurokratycznym i apownictwem, ktrym sam zreszt
nie gardzi.
Wyszniegradzki
51
wygra na giedzie ok. 10 milionw rubli, gra na nazwisko swojego szwagra
Filipiewa. Wiedzia, ktre papiery pjd w gr, a ktre spadn. Nie krzywdowa sobie! Dawa
polecenia kupna i sprzeday. Abaza
52
gra przy nim na znik rubla, a Wyszniegradzki na zwyk.
Abaza potrafi go przekona, eby kupowa zoto, a nie kupowa rubli. Abaza wyjed za granic
i podobno sprzedaje swj majtek ziemski. Kiedy Witte zdemaskowa Abaz przed cesarzem, e gra
na giedzie, przez co nie zosta mianowany przewodniczcym departamentu ekonomicznego ani
nawet jego czonkiem, Abaza napisa do cesarza list z usprawiedliwieniem, w przekonaniu, e nie ma
przeciwko niemu adnych dowodw na pimie. Ale Witte mia jego rozrachunki z akiem i posa mu
ich kopi. Tote Abaza poniecha swojej notatki.
2marca
Bogdanowicz
53
przynis dalsze szczegy historii z Wendrichem. Wendrich prosi Bobrikowa,
naczelnika sztabu gwardii, o sal i tam wygosi swj wykad. Wykad ten wysa do Mosk. Wied.,
a tam zoyli go ze wszystkimi wypadami przeciwko Kriwoszeinowi i wysali mu korekt. Gringmut
54

zabiega u Kriwoszeina o dystrybucj gazety na kolejach i obiecano mu rozmaite ulgi. No i przez
wdziczno przesali mu korekt.
3marca
Cesarzowa podobno nie podaa Durnowo rki. A oto przyczyna. Jej entourage opowiada o onie
Wittego, co to za jedna. Cesarzowa - carowi, a ten spyta Durnowo, Iw. N. powiedzia, e to
nieprawda, e to rozwdka, ale zupenie przyzwoita kobieta. Widzisz, to twoje idiotki naplotkoway
na on Wittego, a to przyzwoita kobieta. Cesarzowa opowiedziaa swoim idiotkom, a idiotki
zebray szczegowe informacje. I cesarzowa, dowiedziawszy si, e to Durnowo wyraa si przed
cesarzem pochlebnie o pani Witte jako o przyzwoitej kobiecie, rozgniewaa si na niego.
-
W zwizku z nominacj Murawiowa Grigorowicz opowiada zdumiewajc histori. ona Murawiowa
rozwioda si z nim i w Berlinie wysza za m za hrabiego Henckena. Ptora miliona dochodu,
kopalnie rudy w Harzu itd. W latach czterdziestych by w Moskwie fryzjer Joseph. Urodzi mu si syn.
Na mamk dla tego syna wzito paszczynian chopk z majtku Glebowa-Streszniowa pod
Moskw. Joseph tak si w niej zakocha, e rzuci on i wyjecha z ni do Parya. Po kilku latach
umar. Ona zacza si wczy po szantanach jako kobieta sprzedajna. Tam znalaz j hr. Hencken,
zakocha si w niej, zbudowa dla niej na Polach Elizejskich wspaniay paac ze schodami, ktre ludzie
schodzili si oglda jak istny cud. Potem zakocha si w niej ambasador hiszpaski i oeni si z ni;
Hencken by w rozpaczy. Ale ambasador hiszpaski umar, a ona znw wrcia do Henckena, ktry
wzi z ni lub. Kiedy umara, spotka Murawiow. Hencken - to czarnowosy Niemiec, pikny,
wytworny. Murawiowa bya z mem na noe i wysza za niego. O. Aleksy Berliski
55
opowiada
o niej, e nie lubi Austrii i wymwia ambasadzie austriackiej dom, w ktrym znajdowaa si od
dawna. Dla dzieci, ktre s luteranami, zamawia wite obrazy. Syn ma na imi Kraft. Jak by to byo
wedle prawosawnego obrzdku? Sia?

51
Wyszniegradzki I. A. - by ministrem finansw przed Wittem i szeroko wykorzystywa moliwoci zwizane z
tym stanowiskiem do gry na giedzie.
52
Abaza A. A. - w latach osiemdziesitych by ministrem finansw, nalea do stronnictwa Loris-Mielikowa.
53
Bogdanowicz J. W. - genera-lejtnant, autor czarnosecinnych patriotyczno-umoralniajcych broszur
rozpowszechnianych zgodnym wysikiem cerkwi i policji. ona jego prowadzia jeden z najbardziej wpywowych
salonw, ktry przez szereg lat gromadzi mietank biurokracji petersburskiej.
54
Gringmut K. A. - Niemiec nadbatycki, redaktor i wydawca czarnosecinnej gazety Moskowskije Wiedomosti.
55
O. Aleksy Berliski - pop A. P. Malcew, przeor cerkwi przy ambasadzie w Berlinie, tumaczy na niemiecki
literatur cerkiewn.
6marca
Przyjecha z Moskwy Lolek
56
. Niesychane zachowanie awrowa
57
, Golcewa
58
i Remizowa. Trzy i p
roku pertraktacji nie doprowadzio do niczego. Odrzucali wszelkie, najbardziej niewinne zmiany
redakcyjne, ale gdy tylko awrow dosta po gbie, zmikli od razu i zaproponowali redakcj
sprostowania. Mymy j odrzucili.
Szkalowanie ludzi to skandal, ale wypruwanie z czowieka y te jest skandalem. Zastrzel pana jak
prosiaka - to powiedzenie awrowa miao wyprowadzi Lolka z rwnowagi. To niech pan strzela! -
zawoa Lolek. - Czy panu rzeczywicie si zdaje, e w sprawie honoru cofn si przed rewolwerem?
I wymierzajc mu policzek powtrzy: Niech pan strzela. Biedny, kochany Lolek. Niedobrze si stao,
e puciem go do Moskwy. Zyskuje sobie nieprzyjaci i wrogw, podczas kiedy potrzeba mu
spokoju. Ale ten Golcew, to naukowe zero, nieudolny i tpy, nie znajcy nic prcz chytroci
i podstpw, ktry okrada swoj kochank Woroncow i nie gardzi przyjani z rozmaitymi
szubrawcami, podlizywa si Danilewskiemu i drukowa o nim panegiryki w artykuach Sokolskiego
tylko dlatego, e Danilewski by czonkiem Gwnego Urzdu do Spraw Prasy i red. Prawit.
Wiestnika.
14marca
Przyszed do mnie Kuomzin
59
, nie przyjem go.
-
P. N. Durnowo ma 300 tys. rocznego dochodu; to byy gubernator charkowski, potem zastpca
ministra spraw wewn. i dyrektor gabinetu, obecnie radny Dumy miejskiej. Podobno 80-letni staruszek
Mogilin przyjecha ostatnio z guberni charkowskiej, wywoa go z posiedzenia komisji i dwa razy
pejczem uderzy go w twarz, trzeciemu uderzeniu przeszkodzili nadbiegli woni. Mogilin by kiedy
bogatym obywatelem ziemskim i trudni si handlem. Zdarzyo si tak, e mia spraw sdow z ks.
Wik. Golicynem. W pierwszej instancji spraw wygra Mogilin. Wtedy jednak wmiesza si Durnowo
w charakterze gubernatora i uy swoich wpyww. Ks. W. Golicyn wygra proces. Mogilin zosta
zrujnowany, ona mu umara, potem syn i oto po wielu latach pomci swoj krzywd. Durnowo
wola nie wszczyna sprawy.
-
By dzi u mnie W. I. Lamaski
60
. Jestemy jednolatki. Lamaski koczy w czerwcu 60. Skary si na
zakamanie sfer oficjalnych. Mwi o Czyowie. Zachowywa si ordynarnie, bi swego lokaja,
uczciwego czowieka, a potem klka przed nim, baga, eby nie odchodzi i podnosi mu pensj. Do
kupcw mwi: Wy jestecie groszoroby, mymy kadli pod topr nasze szlacheckie gowy, mymy
mieli dekabrystw, a wycie tylko zbijali majtki, podczas ktni strzeli do Mamontowa, ale ten na
szczcie si uchyli. Hr. Orow mwi o nim Mikoajowi I: To marzyciel, nie bdzie z niego adnego
poytku. Zesano go do Kijowa. Tu zwiza si z pani Markiewicz. Orow w zwizku z tym kaza zdj
z niego nadzr policyjny.
-

56
Lolek - syn Suworina, Aleksy (ps. Aleksy Poroszyn); przez dugi czas faktycznie kierowa gazet Nowoje
Wriemia, potem za po nieporozumieniach z ojcem za jego pienidze zaoy wasn gazet Ru, operujc
zrcznie pseudoliberaln frazeologi; w pniejszych latach zosta mistykiem i napisa kilka mtnych
traktatw o rozmaitych zjawiskach nadprzyrodzonych.
57
awrow W. I. - wspwydawca tego pisma.
58
Golcew W. A. - wydawca czasopisma Russkaja Mysl.
59
Kuomzin A. N. - kierownik kancelarii Komitetu ministrw, wpywowa figura salonu carycy Marii
Fiodorowny.
60
Lamaski W. I. - historyk-slawista.
Masow opowiada, e Czajkowski
61
z Apuchtinem
62
yli jak m z on we wsplnym mieszkaniu.
Apuchtin lea w ku. Czajkowski podchodzi do niego i oznajmia, e zaraz idzie spa, a Apuchtin
caowa go w rk i mwi: Id, id, kochanie, zaraz do ciebie przyjd.
-
Jutro wyjedam do Wenecji. Bdzie mi towarzyszy D. W. Grigorowicz.
-
Dzi by u mnie Battistini, baryton, oraz Naryszkin, ktry w imieniu wiel. ks. Mich. Mik. prosi
o umieszczenie felietonu o Boromie
63
. Powiedzia: Sam wielki ksi go poprawia.
-
Buturlina, ktra wywoaa powszechny miech swoim piewem z Marconim i Battistinim na koncercie
dobroczynnym Urusowej - jest Bobrzyska z domu. Rozwioda si z mem, ma wasny majtek
i podruje po Europie, zachowujc si ekscentrycznie.
23marca
Wiede. 20 marca o godz. 12.45 wyjechaem za granic. Grigorowicz z on take.
-
Na granicy, 22 marca, poznaem Konst. P. Rukawisznikowa
64
; ma 45 lat, blondyn, mia twarz,
wszystkie zby zdrowe. Ssiadujemy z nim w Teodozji. Rozmawialimy o Aleksiejewie
65
. By przy nim
przez cay czas. Pierwsze konsylium odbyo si w godzin po strzale. Nie odczuwa adnych blw,
wobec czego przypuszczali, e gwne naczynia nie zostay uszkodzone. O godz. 4 zaczy si ble.
Zanim zwoano nowe konsylium, zanim poegna si z rodzin, wyspowiada si i przyj sakramenty,
miny dwie godziny. Operacja trwaa dwie i p godziny. Przez cay czas by przytomny. Kiedy
przycichay ble - artowa. Do jednego z intendentw wodocigu odezwa si: Rury pan ma
popkane, a teraz i gowa pka. Lichaczow
66
- to pigmej w porwnaniu z Aleksiejewem: ani zbyt
uczciwy, ani zbyt mdry, sprytny dygnitarz i jeden z tych despotw, ktrzy, nie bardzo liczc na siebie,
zawsze komu musz podlega. Pras dwukrotnie wzywano, by o nim nie pisaa: raz, kiedy go
ostatnio wybierali, a drugi raz w czasie tej historii. Dziaa przez Plehwego i Plehwe prosi ministra
spraw wewntrznych, by zabroni prasie mwi o tak dostojnej osobie. Cesarz w przejedzie przez
Moskw na Krym wyraa al z powodu mierci Aleksiejewa i powiedzia: A plotkarski Petersburg
mwi, e wmieszana w to jest kobieta. Istotnie byy pogoski, e Andrianow zemci si za swoj
siostr, ktr Aleksiejew rzekomo zdeflorowa. Andrianow nie ma w ogle siostry. Przed kilkoma
dniami prosi o przybycie prokuratora. Prokurator przyjecha. No i co, wielka rado w Moskwie? -
spyta Andrianow. Moskwa pacze - odpowiedzia prokurator. To dziwne - powiedzia Andrianow. -
A ja mylaem, e oddaem Moskwie przysug. Czemu w takim razie Russk. Wiedomosti na niego

61
Czajkowski Piotr I. (1840-1893) - znakomity kompozytor, klasyk muzyki rosyjskiej. (Przyp. tum.)
62
Apuchtin A. N. (1840-1893) - poeta rosyjski. Do sw jego wierszy lirycznych Czajkowski skomponowa wiele
popularnych romansw. (Przyp. tum.)
63
Borzom - posiado w. ks. Michaa Mikoajewicza na Kaukazie; jej znane rda mineralne przynosiy mu
ogromne dochody.
64
Rukawisznikow - nazwisko bogatej kupieckiej rodziny moskiewskiej.
65
Aleksiejew - burmistrz Moskwy, obroca interesw kamienicznikw, zupeny ignorant. Jego ulubionym
zwrotem byo: Bez adnych konstytucjw, panowie. Wersja krca wrd moskwiczan na temat
rzeczywistych przyczyn zamachu Andrianowa na Aleksiejewa, ktr Suworin odrzuca, wedle wszelkiego
prawdopodobiestwa bya zgodna z prawd, bowiem Andrianowa bez dostatecznych podstaw ku temu uznano
za obkanego, sprawa zostaa zatuszowana, a Andrianow znik bez ladu w szpitalu psychiatrycznym.
66
Lichaczow W. I. - burmistrz Petersburga, zdymisjonowany po skandalicznej historii z zakupem zboa dla
godujcych wsi po nieurodzaju 1892 r.
wymylay? Ten maniak najwidoczniej jest jednak nie w ciemi bity, chcia si wyrni i wykierowa
na bohatera. Czemu Russk. Wied. wystpoway przeciwko Aleksiejewowi? - spytaem
Rukawisznikowa. - To bardzo proste. Oni si zatrzymali na latach szedziesitych i odtd ju nie
ruszyli si z miejsca. Duma - to ich zdaniem przygotowanie do konstytucji, z pewnoci bdzie si
domagaa uprawnie, a Aleksiejew zajmuje si tylko interesami. Car powiedzia o nim: Lubiem go
za to, e nie zajmowa si polityk, tylko interesami. Rukawisznikow jest czoowym kandydatem na
burmistrza, ale wyjecha, eby nie by w czasie wyborw i zostawi list, e si zrzeka. W czasie
podry mwi o samorzdzie ziemskim. Moskiewscy ziemianie wiele zrobili dla rozwoju rzemios,
meblarstwa itd. Chopa trzeba uwolni spod wadzy kuaka. To nieatwa sprawa, bo chop jest u niego
zaduony i za otrzymane zaliczki, i za materiay i boi si zmiany na gorsze. Niechtnie patrzy na
nowinki i trzyma si tego, do czego si przyzwyczai. Ziemstwo dawao mu prac i wypacao 75% na
wyroby chaupnicze. Dajcie mu 90%, a bdzie pracowa wedug nowych rysunkw. Petersburskie
ziemstwo nic w tym kierunku nie zrobio. - Rozmawialimy o Wyszniegradzkim i Wittem. Ceni
Wiszniegradzkiego - mwi Rukawisznikow - za to, e potrafi wszystko z czowieka wydoby, to
znaczy wypyta go, jak z handlem, jak z gied, gdzie s braki, co myli o tym czy owym. A z Wittem -
albo mona, albo nie wolno; wysuchuje i oznajmia decyzj, a czowiek i to, co ten czowiek wie, nic
go nie obchodzi. A sam wie bardzo niewiele.
-
Witte wystara si dla D. W. Grigorowicza o podwyk jego emerytury (3000 rub.) o dalsze dwa
tysice. Grigorowicz powtarza wci, e teraz moe y w dostatku, nie ogranicza si, a dotychczas
musia dre o kad kopiejk. Charakterystyczne jest, e wci zapewnia, i majtek pod Wiedniem
nie by przez niego kupiony, tylko jego ona dostaa go w spadku po matce. Wyranie chce podnie
swoj on do wyszego stanu, ni to byo i jest w istocie. Wspaniaa gospodyni - mwi o niej. -
Wszystko j cieszy, kogut paraduje z kur, a ona si cieszy.
Policmajster w Wiedniu jest teraz bardzo surowy. Przez niego Wiede straci swe oywienie,
zabroni prostytutkom chodzenia po ulicach. Z jakiej racji, komu to przeszkadzao? Byy takie mie,
zupenie nie napastliwe.
Wymieni Annagasse, jako ulic zamieszkan przez prostytutki. W Wiedniu wszystko go cieszy: bruki,
ruch, tramwaje konne, restauracje, uczciwo (w Stadtbahn zwrcono mu zostawiony przez
zapomnienie portfel), budynki - przed trzydziestu laty bya tu gucha prowincja, a teraz patrz pan,
jakie gmachy, jak stopniowo poszerzaj ulice: gdy tylko buduje si na jakiej ulicy nowy dom, od razu
ka go cofn i robi szersz ulic. Wollzeile caa jest zajta gazetami. Pokazywa mi, gdzie mieszka
Tatiszczew, kiedy gra; na grze jest osobna facjatka, z ktrej mia rozlegy widok i gdzie mg sta
ponad wszystkimi.
Po drodze opowiada mi histori Gr. S. Stroganowa i jego ony, Marii Potockiej, c. Bolesawa, ktra 14
lat ya z hr. Kapnistem.
-
Al. Al. Tatiszczew
67
wyjecha ze zmartwienia, e nie zosta mianowany ministrem rolnictwa. A przecie
on wanie zwoywa u nas parlament. Mia ju z gr szedziesitk. Kobieta, ktra mieszkaa z nim
razem, powiada: No, dziki Bogu, to ju ostatni czwartek. Bo to mwi si, e przebudowuj Rosj,
a ona sobie yje, jak jej si podoba. Jakby kto batem wod tuk. O jego wzgldy zabiega minister
komunikacji, da mu swj wagon i woa sekretarza, eby mu czyta jego projekty. Przecie - powiada
- w Radzie Pastwa s same chamy. A ja jestem z janie panw!

67
Tatiszczew A. A. - czonek Rady Pastwa.
-
...Karkowe bilety! Takie bilety dawano w czasie koronacji, bez nich nigdzie nie wpuszczali. Wymyli
takie bilety jeden z czonkw druyny przy Woroncowie-Daszkowie. Jaki oficer marynarki. Tak je
wanie nazywa: Karkowe bilety.
26marca
W Wenecji. Htel dEurope. Ndzny lokal. Jedzimy z Grigorowiczem statkami spacerowymi,
pywamy w gondolach, chodzimy pieszo. Onegdaj rozchorowaem si. Grigorowicz opiekowa si mn
jak niaka. Jestem mu niesychanie wdziczny. W jego umiechu zawsze wyczuwaem dobrego
czowieka. Zna si troch na sztuce, ale jak amator. W kociele S. S. Giovanni e Paolo kupi
terakotow figurk Matki Boskiej i jeszcze dwie inne statuetki z dat 1601 r. Kupi je od zakrystiana
(stra) kocielnego i mwi przed jego przyjciem, e daby za ni 200 fr. Przyszed zakrystian
i wymieni cen 50 fr. Grigorowicz jest zachwycony swoim nabytkiem.
Opowiada wiele ciekawych rzeczy o swoim yciu. Rok i dwa miesice by wychowawc syna
Konstantego Mikoajewicza, Mik. Konst.
68
, ktrego rodzice nienawidzili. Mieszka z nim w paacu krla
neapolitaskiego Bomby
69
. Do Mik. Konst. (ktry jakoby skrad ornat z ikony swojej matki) odnosi si
z sympati. Po Grigorowiczu wychowawc wielkiego ksicia by jaki Niemiec, ktry bi chopca po
twarzy wierzchem doni i to spowodowao, e chopiec zdzicza. Kiedy jako mody chopak mieszka w
Paacu Marmurowym, sprowadzano do niego na ... dziewki po dziesi na raz. Kiedy Konst. Mik.
zwiza si z Kuzniecow, wielka ksina Aleksandra Josifowna na znak protestu wyjechaa do
Pawowska i bardzo si tam nudzia. Posyaa po Grigorowicza i ten jedzi tam, eby j zabawi. Kiedy
crka cara wysza za m, przez kilka miesicy bywa u niej dwa razy na tydzie i opowiada jej
histori Rosji, histori Petersburga itd. Byo to bardzo cikie zadanie - mwi Grigorowicz. - Niech
pan sobie wyobrazi: przez cay czas ani jednego pytania o cokolwiek. On siedzi i pali... (odbywao si
to po niadaniu), a ona milczy i sucha.
Ciekawe jest opowiadanie o hrabinie Tostojowej, onie hr. Al. Konst. Tostoja (poety). Hrabina jest
Bachmietiewa z domu. Ssiedzi Grigorowicza. Roztrwonili cay majtek. Matka staraa si nie tylko
pozby crki, ale j sprzeda. Nic z tego nie wychodzio. Poznaa ks. Wiaziemskiego, zrobi jej dziecko.
Jej brat wyzwa ksicia na pojedynek. Ale za spraw Wiaziemskiego do pojedynku nie doszo: dziki
wpywom zaatwi spraw w ten sposb, e Bachmietiewa zesano na Kaukaz. Po powrocie napisa do
ks. Wiaziemskiego list: jeli nie stawi si, by si z nim bi, zely go publicznie. Ks. Wiaziemski
przyjecha i zabi go w pojedynku, za co siedzia w cytadeli. Siostra jego wysza za m za Millera,
ktry gorco j kocha, ale ktrego ona nie cierpiaa i wkrtce go rzucia. Podrowaa z
Grigorowiczem i miaa z nim romans. Kiedy Grigorowicz wrci do Bachmietieww, zasta pani Miller
chor i lec w ku. U jej stp siedzia hr. Al. Konst. Tostoj, namitnie w niej zakochany. Przyjecha
z Al. Al. Tatiszczewem. Nie chciaem przeszkadza - mwi Dym. Was. - i rozeszlimy si.

68
Mik. Konst. - Mikoaj Konstantynowicz Romanow. Za panowania Aleksandra III schwytano go na kradziey
brylantw z ikony jego matki Aleksandry Josifowny; brylanty te ofiarowa swej kochance, tancerce
amerykaskiej Fanny Lear, ktra opublikowaa pniej za granic pamitniki o swoich przygodach w Rosji.
Mikoaj Konstantynowicz zosta zwolniony ze suby i zesany do Turkiestanu, gdzie oeni si z crk jakiego
oficera. Przez duszy czas uwaano bez widomego powodu, i ma jakie kontakty z kkami rewolucyjnymi.
69
...krla neapolitaskiego Bomby - mowa o Ferdynandzie II z hiszpaskiej linii Burbonw; by to jeden z
najbardziej despotycznych wadcw epoki, 1830-1859 krl obojga Sycylii, tj. pastwa obejmujcego Neapol i
Sycyli, w ktrym zaprowadzi reim policyjnego terroru. W r. 1848 krwawo stumi rewolucj w tym kraju, a po
zbombardowaniu zrewoltowanej Messyny zyska przezwisko Re Bomba. (Przyp. tum.)
2kwietnia
Hr. Gr. Fersen, ktry przepuci cay majtek, uwid Stroganow, trzydziestoletni star pann,
wywiz j, wzi z ni lub, dosta grube pienidze, ogra Paskiewicza na 300 tys. rub. By
jegermajstrem. Kiedy jegermajstrem zosta Skariatin, Fersen w czasie polowania z cesarzem zastrzeli
go z dubeltwki. Spraw zatuszowano, Fersena wypdzono ze suby, a synowi Skariatina dali
stanowisko na dworze.
-
Hrabina Paskiewicz i hrabia Woroncow-Daszkow - to rodzestwo. Ich ojciec, hr. Iw. Woroncow-
Daszkow, by ambasadorem w Wiedniu, oeni si z pikn pani Naryszkin, ktrej kochankiem by
midzy innymi Stoypin, Mongo, przyjaciel Lermontowa. Po mierci ma zakochaa si
w sekretarzu ambasady francuskiej, wysza za niego za m i penia przy nim do aosn rol; m
przepuci cay jej majtek, czciowo w Monaco, a ona umara w Paryu w szpitalu.
-
W Wenecji mieszka malarz Wokow, rodem z Odessy, ma wasny dom nad kanaem i yje z akwarel,
ktre sprzedaje do Anglii.
3kwietnia
Pity raz jestem w Wenecji, a czwarty raz na wiosn, albo pod koniec marca, albo z pocztkiem
kwietnia, i zawsze jest to samo: paskudna pogoda; ale przedtem byy deszcze, a teraz jest zimno.
Pojechaem kanaem della Giudecca do il Redentore, wspaniay relief Giovanni da Bologna
Golgota
70
. Grupa wok Marii. Nad Chrystusem natrzsajcy si tusty Rzymianin: C to, bracie,
upade? Wstawaj. Zdjcie z krzya sabsze, ale jest tam jedna twarz podobna do Weinberga. W
San Giorgio Maggiore s wspaniae rzebione chry, 44 nisze z rozmaitymi figurami w drzewie.
4kwietnia
Dzi ju cieplej, to znaczy nie jest ju tak zimno. Byem w parku miejskim. W socu jest gorco.
Grigorowicz zachwyca si tak, e wprost szaleje. Ach, jakie to cudowne, wspaniae! Wspaniae!
Gdyby mu kazano napisa histori sztuki, dopiero byby w rozpaczliwej sytuacji. Nie syszaem od
niego ani jednego sdu, ani jednego zdania, tylko wci cudowne, wspaniae, pikne, co za
robota, Boe, co ci Wosi potrafili zrobi, to giganci, istne szatany. O obrazach: sczernia, albo
sczernia, ale pikny, trzeba by go oczyci, umy. Zachwyca si statkami i okrtami. Jaki wietny
sklep. Jak to wszystko jest piknie zrobione! Jakie tumy na statkach! Ci, ktrzy tu zimuj,
widocznie duo zarabiaj, bardzo duo! Wymienia ruble na guldeny, guldeny na liry. Dlaczego? -
Bo wiem, ile daj guldenw. Zyma si na wspomnienie hotelu Luna i Daniela, gdzie go ograbili.
-
Nie ma na wiecie pikniejszego, bardziej fantastycznego, bardziej ozdobnego miasta. Wszdzie
ozdobno, a przede wszystkim pikno, oryginalno, fantazja. Sprzyjay temu stosunki ze
Wschodem. Pikne fasady kociow - to renesansowe, to rokoko, to gotyckie; niekiedy fasady s
pene ozdb. Tak samo paace. Wiele kopii i powtrze Paacu Dow, kopii Librerii Sansovino (Paac
Pesaro). Koci w. Marka - zupena fantasmagoria. Fantazja dekoratora nie mogaby stworzy nic
bardziej zachwycajcego.
5kwietnia
Przy niadaniu Grigorowicz, kiedy kelner poda mu rachunek na 7 frankw, w tym 1 fr. za nakrycie,
rozzoci si i powiedzia, e to zodziejstwo. Kelner odpowiedzia, e on za to nie odpowiada, ale
Grigorowicz denerwowa si w dalszym cigu i mwi o zodziejstwie. Syszao to duo ludzi. Kiedy

70
Marmurowe paskorzeby otarza w kociele il Redentore s dzieem Giuseppe Mazza. (Przyp. tum.)
wrciem wieczorem do domu, dyrektor skary si przede mn i prosi, eby mon ami nie
przychodzi wicej do hotelu, w przeciwnym razie bdzie go musia wyprosi. Broniem go jak
mogem, chocia nieatwo tu o obron. Dym. W. nie ma racji, ale bd musia w kadym razie
wyprowadzi si z hotelu. Spakowaem ju rzeczy. Grigorowicz jest na og niesychanie uprzejmy, ale
nie lubi duo paci i wobec kelnera zachowa si po prostu ordynarnie.
6kwietnia
Byem w zakrystii w. Marka. Bardzo interesujce. Najpierw obejrzelimy pala doro, obraz nad
otarzem, na ktrym przeszo sto postaci wykonanych jest tym szczeglnym sposobem, ktry si
nazywa emalierstwo. Posta ukada si ze zotych niteczek, niteczki te przylutowuje si do zotej (?)
pyty, a midzy nie wlewa si mas szklan.
Zdumiewajca robota! Grigorowicz opowiada o Zwienigorodskim, ktry by dyrektorem kancelarii
nastpcy tronu, przepdzono go stamtd, kolekcjonowa zbiory emalii z klasztorw kaukaskich,
w ktrych przekupywa mnichw, a oni je dla niego wykradali. W zakrystii jest wiele piknych rzeczy,
miecz doy Morosiniego, pastora. Dzi zajrzelimy na parter Paacu Dow od strony Campanilli;
okazuje si, e jest tam kilkadziesit zotych kolumn z kapitelami, ktrych nie uyto przy budowie
paacu. Wenecjanie nakradli ich wicej, ni byo im potrzebne.
7kwietnia
Bylimy w Padwie. W tamt stron jechalimy godzin, z powrotem wleklimy si dwie godziny. Bilet
pierwszej klasy tam i z powrotem 4 l. 80. Najwspanialszy jest fresk Andrea Mantegni w kociele
Eremitani: niektre postacie s pikne. W kaplicy S. Maria dellArena, freski Giotta, bazylika S.
Antonio. liczna od zewntrz, nieco dziwna, niezgrabna, z niewielkimi kopuami i wieyczkami,
wewntrz krata z rzebami Lombardiego, Jacopo Sansovino, brzami Donatella i Tullia (wspaniae,
niezwykej piknoci kandelabry). W zakrystii pikna rzeba w drzewie; bardzo adne dwa mae
dziedzice klasztorne z kolumnami; z jednego z nich pikny widok na bazylik. Salone - ogromna sala,
podobna do obecnych dworcw kolejowych, w ktrej stoi drewniany model konia zrobiony przez
Donatella do pomnika jedca na koniu.
Na Prato della Valle 82 - posgi wychowankw uniwersytetu, rd nich Stefan Batory i Jan Sobieski.
9kwietnia
Dzi wyjecha Grigorowicz. Troch mi al, a troch si z tego ciesz. Nie mona by razem tak dugo.
Nasze towarzystwo - moje dla niego, jego dla mnie - zaczynao by dokuczliwe. On si powtarza, ja
go niekiedy zociem. Ma dziwne zudzenia: wyobraa sobie, e kiedy umrze, jego ona bdzie
niepocieszon wdow. Nie dopuszcza nawet do siebie myli, e mogaby bardzo szybko si pocieszy.
Kilka lat temu mia na utrzymaniu dziewczyn, z ktr si zetkn w Moskwie, przywiz j do
Petersburga i tu j urzdzi. Dziewczyna zacza go zdradza. Szpiegowa j, wysiadujc godzinami
w knajpie na Sadowej, naprzeciwko jej mieszkania. Nakry j z drukarzem, jak go nazywa, zapewne
z zecerem i ani rusz nie mg przebole, e zamienia go na tamtego. Pytaem go: Ale on by mody,
prawda? - Owszem, mody, ale jak ona moga zamieni na niego mnie - czowieka, ktry j urzdzi,
ktry chcia z niej zrobi porzdn dziewczyn? Tutaj w Wenecji mwi mi, e w caym swoim yciu
mia tylko dwie niewinne dziewczyny.
-
List od O. P.
71
Pisze, e Czechow skary si na wyczerpanie nerwowe. Odpisaem jej. Nie chce mi si
wyjeda z Wenecji. Gdybym zna jzyk, mgbym mie wicej przyjemnoci z nawizywania
rozmw.
13kwietnia
Dzi dzie w. Marka. W kociele duo ludzi, duo wiata, ludzie siedz i stoj, peno na chrach. Ale
gdy si przeliczy, spory odsetek cudzoziemcw. piewaj le, organy te graj nie najlepiej. Otwarte
jest baptysterium i kaplica Zeno, zazwyczaj zamknite. W baptysterium jest ogromny kamie z gry
Tabor, a w cianie pod gow Jana Chrzciciela wmurowany jest rzekomo kamie, na ktrym odcito
mu gow. Po sumie przed kocioem w. Marka przesza procesja towarzystwa zbawienia i pomocy,
ze sztandarami (6 sztandarw) i orkiestr. Wieczorem orkiestra. Owietlenie kiepskie, widocznie dla
odrnienia od uroczystoci srebrnego wesela Humberta
72
, kiedy owietlenie byo kompletne i gray
dwie orkiestry. Gazety woskie si skar, e absolutnie nic nie zrobiono dla ludu, na parad go nie
dopuszczono, bilety byy po 10 lirw; lud potrzebny jest, jak wida, tylko do owacji. Zreszt i gazety
pisz w ten sposb: niby e byoby uroczyciej. Sami aktorzy, z krlami na czele, ktrzy wiecznie graj
i z reguy le. Ale i tutaj wysuwaj si naprzd tylko talenty, a reszta poera tylko budet i nic
ponadto...
14kwietnia
Dzi kupiem u Bottacino meble za 1650 fr.
18kwietnia
Wczoraj w cigu dnia pojechaem do Riettw. Pokazywali mi kolumny, fontann, popiersia i posgi ze
zrujnowanego paacu, ktry zamieniono na fabryk. Wspomnienia o K., ktry dla Mikoaja I kupowa
lustra do paacw w Petersburgu, o Boratyskim, Durnowo, Baszmakowie. Malarz Wokow ma
wasn kamienic. Nie byem u niego. Maluje akwarele i sprzedaje je do Anglii.
-
Niemcy si... Austrii potrzebna jest Bugaria, Serbia itd., to znaczy takie samo federacyjne pastwo,
na jakie liczy, gdyby wygraa z nami wojn. Pytanie, jak si podziel z Wochami, a jeli si podziel,
zostan po tym nieporozumienia i powody do wojny z nimi. Cesarze niemieccy byli zgub dla Woch
od czasw najazdw germaskich. Dar Wilhelma II dla Humberta - to tandeta: brylant - 420 marek,
figura - 3000 marek i to wszystko. Skpi grosza, a przyjcie go kosztowao duo pienidzy.
C to za rozkosz pyn pod aglami po spokojnej fali. Fasada w. Marka, gdy soce zachodzi, jest
czarujca; wyrazicie odcinaj si wszystkie szczegy i cae zoto byszczy na krzyach
z rozgazieniami i kulkami na kocach, i acuchy, i kadzielnice aniow wstpujcych ku w.
Markowi, stojcemu na szczycie acucha, i gwiazda na bkitnym polu ze skrzydlatym lwem w.
Marka i otwart Bibli, i ozdoby u podstaw mnstwa wieyczek, i zupenie wiea mozaika,
i rnobarwne kolumny, i nawet konie na tle ogromnych szyb! Cudowne! Ale piknie to Wenecjanie
wymylili! Na placu w. Marka spotyka si Wenecjanki jak z obrazw Tycjana i Tintoretta.
20kwietnia
Byem w teatrze Fenice na Falstaffie Verdiego. Okazuje si, e jest to po prostu Farlaf Glinki z
Rusana i Ludmiy. Bliski ju dzie mojego triumfu powtrzone jest niemal dosownie w drugiej
poowie drugiego aktu, w scenie Falstaffa z Alicj (str. 63 libr.).

71
O. P. - Olga Pietrowna Knipper, aktorka Moskiewskiego Teatru Artystycznego (Stanisawskiego), pniejsza
ona A. Czechowa.
72
Humbert I - krl woski, ojciec Wiktora Emanuela III, pad ofiar zamachu anarchistw.
Baryton Morel zapiewa to rzeczywicie cudownie, ze znakomit mimik i gestem, i musia jeszcze
dwa razy bisowa. Ta scena miaa najwikszy sukces i wywoaa absolutny zachwyt. W ogle caa
muzyczna charakterystyka Falstaffa - to charakterystyka Farlafa. Farlaf upaja si nadziej, e
zdobdzie Ludmi. Falstaff wyobraa sobie, e Alicja go kocha i wspomina swoje dawne lata z takim
samym upajajcym zachwytem. Pierwsza poowa trzeciego aktu przesza zupenie bez oklaskw. Jest
chodna i nie rozgrzaa widzw. Publiczno rozchodzia si rozczarowana.
23kwietnia
egnaj, Wenecjo. Szkoda mi jej bardzo. Godzin przed odjazdem dostaem list od Ilii Jef. Riepina
73

w sprawie mojej powieci. Bardzo dla mnie, jako autora, pochlebny. Zupenie susznie zwraca uwag,
e wszystko, co mwi o wychowaniu, jest cikie i nudne. Nic dziwnego. Co ze mnie za pedagog!
Chciaem wytumaczy, dlaczego moja bohaterka zrobia si taka, a tego wcale nie naleao
tumaczy, bo wychowanie bynajmniej nie decyduje o wszystkim i mnie samego mierziy zawsze te
strony powieci, w ktrych mowa o wychowaniu.
Wyjechaem z Wenecji o godz. 2.50 po poudniu, do Mediolanu przyjechaem o smej. Jezioro Garda
jest niezwykle malownicze. egnaj, Wenecjo, z twoj poezj, spokojem, piknem. Mediolan jest ju
peen zgieku, jest tu przemys i handel.
24kwietnia
Dzi ogldaem mediolask katedr. Okazuje si, e wczoraj odbywao si skadanie gwodzia,
znalezionego przez krlow Helen, jednego z tych gwodzi, ktrymi Chrystus przybity by do krzya.
Ile jest takich gwodzi?! Kandelabry podobne s do tych, jakie byy w wityni jerozolimskiej. Potem
pojechaem do bazylik S. Ambrogio i San Lorenzo, koo ktrej zachowa si staroytny portyk.
Stamtd do Cenacolo Leonarda da Vinci przy kociele Santa Maria delle Grazie. Potem - galeria Brera.
Oprowadza przewodnik. S pikne obrazy. Interesujcy Tintoretto. Wenecjanie szukaj
w katakumbach w Wiedniu ciaa w. Marka; jeden za nogi wyciga ciao z grobowca. Na pododze
le zwoki namalowane w skrcie. Obok stoi wysoki mczyzna w rozkazujcej pozie. Okazuje si, e
w. Marek ukaza si szukajcym i powiedzia: Nie szukajcie ju wicej ciaa; to, ktre tu ley i ktre
wycignlicie najpierw - to wanie jest moje ciao. Jest jeszcze w skrcie ciao lecego Chrystusa.
Ze synnych: Rafaela Zalubiny Marii i Jzefa, Jzef z berem puszczajcym mode pdy. Obok
niego - z berami, ktre nie puciy pdw - Rafael, Bramante - twrca kopuy bazyliki w. Piotra
74

i inni. W malarstwie wspczesnym niewiele rzeczy interesujcych. Jest Pozbawienie Foscariego
godnoci doy i Stracenie Marino Falieri. Jest take z dawniejszych portret Katarzyny Cornaro,
bardzo interesujcy. Potem do Banku Lombardzkiego, gdzie odebraem 3000 lirw z P-ga. Po
niadaniu wasaem si po miecie, zmczyem si. Wieczorem miaem zamiar pj do teatru, ale
nie chciao mi si. Kupiem sobie buty, ok. 22 fr. Mediolan - to po Wenecji nudne miasto. W sklepach
nic, co by kusio. Naladownictwo Bon March. Ale u Francuzw jest wicej porzdku, nie mwic ju
o wyborze.
-
Dzi w katedrze podniesienie gwodzia. Nic ciekawego ani wzruszajcego. Po procesjach teatralno-
operowych ta wyglda aonie. Tylko staruszki si rozczulay. Posplstwa byo sporo - wanie
posplstwa, a nie publicznoci.

73
Riepin Ilia Jefimowicz (1844-1930) - malarz, najwybitniejszy przedstawiciel realizmu w malarstwie ros. drugiej
poowy XIX w. (Przyp. tum.)
74
Bramante by autorem pierwotnego planu budowy bazyliki w. Piotra; kopua jest dzieem Michaa Anioa.
(Przyp. tum.)
25kwietnia
Byem w Certosie
75
. liczna! Trzy kwadranse od Mediolanu. Potem powozem albo omnibusem 7
minut. Pieszo 25 min. Rzadko ktra budowla tak mi si podobaa. Dziedziniec klasztorny jest
wspaniay. Zakonnicy mieszkali tu bardzo wygodnie. Kady ma na parterze dwie izby, wejcie
z kruganka pod arkadami. Przed izbami ogrdek z klombami kwiatw. St poczony z szaf:
podnosi si do gry, tak e tworzy drzwiczki szafy; nisza na otarz. Druga izba przeznaczona jest do
pracy. Jest jeszcze jasna wielka sypialnia wyej po schodach i korytarzyk, ktry prowadzi do ogrdka.
Kupiem zdjcie.
Po powrocie do Mediolanu zastaem kartk od Piotra Pietr. Poszedem do Htel dEurope.
Wieczorem bylimy razem na Damnazione di Faust w teatrze dal Verme. Znakomite wraenie.
Kapelmistrz dyryguje z uczuciem, wspaniale prowadzi orkiestr, siedzi z tyu za wykonawcami
i wszystko widzi. Sporo bisw. Gounod w swoim Faucie wiele zawdzicza Berliozowi.
26kwietnia
Niedziela. List od Niury. Pisze o Striepietowej, e brat jej ma zabra jej wszystkie rzeczy, nawet ko
ma. Z trudem udao jej si uratowa par cenniejszych rzeczy. rd zabranych wikszo stanowi
jej wasne i Striepietowa nie wie, czy on je zwrci. Pogodinowie zawsze byli specjalistami od
wszystkiego, co mona zwdzi.
-
O wp do trzeciej koncert w La Scali, na ktry wczoraj kupiem bilet. Wczoraj rozmawialimy z
Piotrem Pietr. o Wochach, to sympatyczny nard. W czasie uroczystoci w Neapolu Wilhelma II
porzdnie wygwizdali. Przed paacem byo niewiele ludzi. W Rzymie gwizdali take. Oficerowie s
z niego niezadowoleni, gwnie dlatego, e mwi po niemiecku. Gazety konfiskowano za ostre
artykuy, ale one jednak nie ustpoway. Sprzedawcy trzymali je po kieszeniach. Pose Andrassy
76

pisa, e Wilhelm II moe teraz mwi, e mamy kiepskiego sprzymierzeca. Nazbierali z trudem
25 000 onierzy, flota nie strzela z armat, bo si boi, e eksploduj, zreszt pociski kosztuj po 2000
lirw, a Wochy nie maj pienidzy. Srebrne gody za miedziaki. Srebra nie ma zupenie, a reszt
wydaj miedziakami albo prosz, eby dopaci p franka albo franka. Karety przewo z miasta do
miasta, konie take.
-
Wczoraj czytalimy w Secolo, e na Krymie cesarz i Ksenia
77
spadli z mostu. Cesarz wyratowa
cesarzow, bo dobrze pywa. Nadbiegli Kozacy... Brylanty z korony, ktre posano do Chicago,
podobno zostay skradzione... W jakiej wsi ydzi pokcili si z chopami. Wszystkich w liczbie
dwustu zaprowadzono na pole i tam cito gowy tym ofiarom rosyjskiego barbarzystwa. Oto jakie
bzdury si o nas drukuje! Wosi odnosz si do Rosjan dobrze.
-
O sidmej byem na koncercie w Della Scala: Mozart, Haydn, Wagner, Beethoven i jaki Bazzini
78
, o
ktrym nie syszaem - z poematem Francesca da Rimini. W teatrze jest duo wyj. Scena jest bardzo
duga; myl, e trzy razy dusza ni w naszej operze w Petersburgu. Orkiestra siedzi na scenie.

75
Certosa di Pavia - klasztor zakonu Kartuzw. (Przyp. tum.)
76
Andrassy Gyula - prawicowy polityk wgierski; jako ostatni minister spraw zagranicznych Austro-Wgier
przyj w 1918 r. 14 punktw Wilsona, ktre zadecydoway o rozpadzie monarchii Habsburskiej w wyniku I
wojny wiatowej. (Przyp. tum.)
77
Ksenia - crka Aleksandra III.
78
Bazzini Antonio (1818-1897) - skrzypek i kompozytor, autor poematu symfonicznego Francesca z Rimini.
(Przyp. tum.)
-
Spotkaem W., przystanlimy na chwil. Braa lekcje fizjologii. Niemiec wykada bardzo solidnie, 20
guldenw honorarium uczciwie zapracowywa. Mwi o dziewictwie, przytacza fakty i spuszcza przy
tym wzrok. Ona sama miao go o to spytaa. Wiadomoci, jakich jej udzieli, bardzo j zdumiay. Taki
drobiazg, ale z caej ywej przyrody ma to tylko kobieta. Gdyby to nie istniao, sytuacja zmieniaby si
radykalnie. Rzadko ktra dziewczyna nie ulegaby pokusie. Obecnie strach jednak je powstrzymuje.
A kiedy nie bdzie ju dziewictwa, a s sposoby, eby nie rodzi, kto bdzie si powstrzymywa?
28kwietnia
Byem na cmentarzu mediolaskim. Wraenie pikna, spokoju. Jeli pomin kaplice lub wielkie
grobowce, wszystkie pozostae s rwne, aden nie jest ani wyszy, ani niszy od innych. Przewanie
pyty z portretami; kwiaty, popiersia, cmentarz dziecicy jest osobno. Skromne marmurowe krzyyki,
wszystkie tej samej wielkoci; kobieta z brzu ley pod kodr na poduszce, z odsonit piersi, krzy.
Ogldaem krematorium, jedno przy uyciu drzewa, inne gazu, resztki koci itd. - wapno. Wstawia si
do glinianej przegrdki, zasania dwoma kamieniami i marmurow pyt z napisem, przegrdka nad
przegrdk, kwadratami, jak szachownica. Otwarte skrzyda o trzech cianach, do wysokie,
z kopuami, w ktrych umieszcza si grupy. Przeszo 10 000. Papie nie zezwoli, ale ksia, jeli sobie
tego ycz, take s spalani. S nisze z urnami, marmurowymi albo z terakoty. Spalanie zwok trwa 40
minut. Za cmentarzem wida Alpy. - W Mediolanie jest sporo zieleni. Poza wspaniaym i rozlegym
parkiem miejskim, w ktrym jest ogrd zoologiczny z mnstwem ptakw, sporo prywatnych
ogrdkw.
-
Wczoraj w teatrze im. Manzoniego. Grali dramat Ibsena w trzech aktach Budowniczy Solness. Hilda -
to niezwyka dziewczyna. Myl, e niezwyke dziewczyny zdarzaj si tylko w powieciach
i dramatach. Autor - mczyzna wiecznie szuka ideau, chce zbudowa kobiet na swoj miar,
obdarzy j rozumem, fantazj, przypi jej skrzyda, ale w rzeczywistoci kobiety to samice i nic
ponadto, istoty niszego rzdu, same nie reprezentuj nic lub bardzo niewiele, ale potrzebne s po
to, by zbudzi w mczynie zapa, przyda mu rzekoci, energii i siy. Sprawia to ich mio,
namitno. Umiej pobudza, ale nie umiej utrzyma mczyzny na wyynach, i mczyni spadaj
z tych wyyn, jak spad Solness, i gin.
-
Deszcz i zimno. Kupiem sobie ksik Mik. Notowicza Alexandre III et son entourage. Powici j
jakiej Francuzce. La Russie est un peuple de chevaliers gars au milieu du XIX sicle - pisze
w przedmowie. Zdumiewajca bezczelno. Ksika jest pochlebcza, pytka i do gupia. Loris-
Mielikow spyta mnie kiedy:
- Nie zna pan Mikoaja Notowicza?
- Nie, nie znam.
- To brat redaktora Nowosti. Naprasza si na szpiega, ale boj si, e dra skrewi.
Takie byo moje pierwsze spotkanie z nazwiskiem tego ajdaka. Myli, e ksika wyprowadzi go na
ludzi. Ale nawet w dzisiejszych czasach wtpliwe jest, czy mu si to uda. Nie bierze pod uwag, e
zalecanie przez niego kandydatw na rozmaite stanowiska - np. Onu
79
na ambasadora
Konstantynopola, Plehwego na ministra spraw wewn. itd. - okae si chyba bezskuteczne. Mwic
o nastpcy tronu, porwnuje jego wzrost i postaw z Aleksandrem Macedoskim i tak mu si

79
Onu, Nielidow - dyplomaci, reprezentowali Rosj w rozmaitych krajach; Nielidow by wiceministrem spraw
zagranicznych.
podlizuje, jakby si spodziewa jego rychego wstpienia na tron. Wszystkim tym, ktrzy go rozgryli,
jak Pobiedonoscew
80
, Nielidow i inni, wtyka rozmaite szpilki. Nic jednak niestety nie da si
przewidzie i by moe wszystkie te pochlebstwa zawisn w prni i nie dadz tego, czego autor od
nich oczekuje. A zreszt kt to moe wiedzie - bywa rozmaicie! Ale przeszo ma ten jegomo ju
chyba zbyt zapaskudzon, trudno zliczy wszystkie jego szwindle. Tylko bardzo moliwe, e im ich
wicej, tym trudniej si w nich rozezna.
3maja
Przyjechaem do Parya. Na granicy historia z trzyrublowym banknotem, za ktry daem 13 fr.
4maja
Na bulwarach spotkaem Aleks. Andriejew. Lubimowa
81
i Baszmakowa.
5maja
Lubimow przekaza mi zaproszenie do Charcota
82
na wtorek. I chciabym, i boj si. Zamwiem sobie
frak i mam zamiar pj. Bd si mczy, ale warto dla takiej okazji. Wczoraj byem na obiedzie u
Pieskowskiego. Poszlimy z nim na licytacj do Htel Drouot
83
i dzi byem znowu. Tok ogromny. By
u mnie jaki facet nazwiskiem Bolman, daem mu 10 fr. Najwidoczniej jedna z tych rosyjskich kanalii
w Paryu. Pawowski
84
opowiada o Czertkowie, ktrego pozna w zeszym roku u F. N. Berga
85
i ktry
okaza si oszustem: do spki z synem moskiewskiego policmajstra (?) sprzeda synowi Risticza
konie, ktre wzi z tatersalu. Konie odebraa policja, Rosjanie przesiedzieli trzy miesice w kryminale
i wypuszczono ich bez sdu. U Pawowskiego spotkaem si z malarzem Czumakowem. Ma przeszo
70 lat. Pamita Puszkina. Jego crka jest za Lewantyczykiem, ktry oeni si z ni bez pozwolenia
rodzicw i zamkn j tam. Z trudem uwolnili j potem rodzice. Zajmuje si malarstwem. Pawowski
chwali dziewczta francuskie chodzce do gimnazjum, ucz si przykadnie, zupenie nowe pokolenie.
Crka Charcota zna rosyjski.
-
Ogldaem salon w Palais de lIndustrie i na Champ de Mars - dawny pawilon maszynowy z wystawy
wiatowej. Malarz Monticelli
86
- szkice, z bliska diabli wiedz co, z daleka bardzo adne, perspektywa,
kolory. Sta si sawny po mierci.
-
Byem wczoraj w Ple du Nord, gdzie si lizgaj na sztucznym lodzie.
6maja
Wczoraj byem z Pawowskim na obiedzie w Olimpii. Pikna sala, z szeregiem l na grze. Na scenie
gimnastycy itp. Przerobiona z Montagnes Russes
87
, ktre day wacicielowi odpowiedni kapita.
Kobiety wiadomego autoramentu. Na pitrze - wystawa. Bzdura nieprawdopodobna, mieszanina

80
Pobiedonoscew K. P. - jeden z czoowych przedstawicieli najbardziej reakcyjnych tendencji w polityce carskiej
Rosji, profesor prawa cywilnego i nauczyciel pniejszych carw Aleksandra III i Mikoaja II, nadprokurator
Synodu. (Przyp. tum.)
81
Lubimow A. A. - syn A. W. Lubimowa, znanego fizyka i reakcyjnego publicysty, lekarz.
82
Charcot Jean-Martin (1825-1893) - wybitny neurolog francuski, profesor kliniki chorb ukadu nerwowego,
specjalnie utworzonej dla niego w paryskim szpitalu Salptrire, do ktrej zjedali si lekarze z caego wiata.
Zajmowa si specjalnie zagadnieniem histerii, stosujc w jej leczeniu sugesti i hipnoz. (Przyp. tum.)
83
Htel Drouot - potoczna nazwa Htel des Ventes Mobilires przy ulicy Drouot - znanej sali licytacyjnej, w
ktrej wystawiane s na sprzeda najcenniejsze dziea sztuki. (Przyp. tum.)
84
Pawowski (Jakowlew) - paryski korespondent Now. Wr.
85
Berg F. N. - prawicowy literat, powieciopisarz.
86
Monticelli Adolf (1824-1886) - malarz, wybitny kolorysta. (Przyp. tum.)
87
Montagnes Russes - francuska nazwa kolejki rozrywkowej, spotykanej czsto w lunaparkach. (Przyp. tum.)
trywialnoci, dziecinady i jakiej odwagi. Tu kobieca cz ciaa w rozmaitych ujciach. Tam na
rowerze z przodu siedzi naga kobieta, ktra pochylia si tak, e zadek wypina do tyu, dwaj
mczyni, siedzcy za ni na tym samym rowerze, wpatruj si w ni. Nagie ciao kobiece
przedstawione w sposb obrzydliwy. Rama zasonita ciemnym ptnem, z propozycj, by je
podnie i zobaczy... udane karykatury Daudeta i Zoli w japoskich kostiumach. Co niby jest w tym
wszystkim, ale przewaaj spronoci i funkcje fizjologiczne. Popiersie Sary Bernhardt w karykaturze
i szansonetki Yvette Guilbert.
7maja
Byem na przejadce w Lasku Buloskim. Chciaem si dosta do Komedii Francuskiej, ale nie byo
biletw. Wieczorem czytaem les jeunes revues: La Plume i Mercure de France. Oba chwal
powie Rachilde LAnimal. Okazuje si, e autor - to kobieta. Przejrzaem LAnimal i przeczytaem w
Mercure de France artyku jakiego Camille Mauclaire. Chwali pani Rachilde za to, e w swojej
powieci skada hod pci i mwi: Jaime la luxure. Wszystko co tragiczne - powiada Mauclaire -
znajduje wyraz w ludzkim zetkniciu (dans lattouchement humain) i nic, co tragiczne, nie jest
niemoralne.
Powiedziane otwarcie, ale niezbyt przekonywajco. Ale rzecz w tym: wstrzemiliwo - to cnota,
brak wstrzemiliwoci - grzech. Ale brak wstrzemiliwoci jest udziaem prawie powszechnym.
W grzechu jest wiele uroku i przyjemnoci, ale skutki s oglnie wiadome i nikt im nie umknie.
Mczyzn to wyczerpuje: obd, tabetycy, apopleksja. Nawoywanie do chuci - to albo uniesienia
modoci, albo lubieny cynizm staroci. Powie pani Rachilde - to kiepska powie, napisana sabo,
a ona sama ma pocig do ... ile wlezie, albo mie wspomnienia o tych czasach, kiedy chciano, eby
si...
-
By u mnie Tatiszczew
88
. Gawdzilimy ze trzy godziny. O wp do drugiej pojechalimy z Lubimowem
do Salptrire. Mieszka tu sze tysicy osb, czciowo to przytuki, czciowo szpitale, wycznie
dla kobiet, dopiero w ostatnich latach otwarto oddzia dla mczyzn, raptem 40 ludzi. S
niedorozwinite dzieci i szkoy dla nich. Ogromny gmach. Charcot wanie zblia si do bramy,
kiedymy zajechali. Jest wicej ni redniego wzrostu, mody, postawny, powana twarz o matowej
cerze, brdka i wsy. W biaym fartuchu (w laboratorium nosz bluzy, oto gdzie si naprawd
pracuje, a nie w salonach i we frakach). Kilka dziedzicw, wasne pole i sady, kasztanowe aleje, cae
miasto z ulicami, z domami w starym stylu, zaoone w pierwszej poowie XVI wieku. Gabinet
doktora. Na cianach fotografie i kopie obrazw wybitnych malarzy, ktre Charcot zebra w czasie
podry do Woch i Hiszpanii. S to rozmaite uzdrowienia, s histerycy, wariaci, malarze czerpali
z rzeczywistoci i w sposb prawdziwy: jaki pater uzdrawia niemow, kadc mu palec w usta
i przyciskajc tam nerw - w taki sposb wanie leczy si histeryczn niemot. Na biurku rozmaite
rzeczy (...)
9maja
By u mnie jaki chop, suy u Adlerberga w Londynie. Mwi, e Francuzi lubi Rosjan, wic tu
przyjechaem. Obiecuj prac, ale nic nie daj. Po mierci hrabiego zostaem na lodzie. ali si, e
ma podarte buty. Daem mu 3 fr.
-

88
Tatiszczew S. S. - historyk i dyplomata.
Na obiedzie by de Roberti
89
, Skalkowski
90
, Tatiszczew, Bestuew-Riumin
91
i ja. De Roberti mwi, e s
kawiarnie z g... b... i e by tam z Paul Adamem, modym autorem Critique des moeurs. Pojechalimy
tam. Malutka kawiarenka. G... b... prawie zupenie, tylko w przezroczystych koszulkach, piersi
odsonite. De Roberti opowiada, e przyprowadzi tu kobiet z towarzystwa, w masce, eby
zobaczya. Zamwilimy piwo, przesiedzielimy 10 min., i do Moulin Rouge. Skrzyda wiatraka
z lampami. Wejcie 2 fr. Gimnastycy, potem kankan na scenie - 2 mczyzn i 2 kobiety. Mczyni
wyczyniaj nogami to samo, co kobiety. Na sali tacz, tworzy si krg widzw. Kobiety
w pantalonach, powiewaj spdnicami, noga zadarta nad gow, podtrzymuje j rk i obraca si na
drugiej nodze. Goulu - wysoka brunetka. Kobiety wygldaj bardzo mile, dobrodusznie i twarze
niekiedy nie tylko pikne, ale zupenie przyzwoite, mona pokaza w kadym towarzystwie. Do
Moulin Rouge trafiaj te, ktre przeszy ju przez szynkownie niszego rzdu, a potem Casino de
Paris, Olimpia itd., karety, wszystkie hotele. Istnieje tu gradacja. Swego rodzaju wyksztacenie. Ludzi
mnstwo. Wielka wdrwka ludw. W teatrach pusto - te szynkownie to zagada wszelkiej sztuki. Za
2 franki moe tu przyj kady, pije, oglda i wybiera sobie dziewczyn, ktrych s tu setki, jeli nie
tysice. Chodz razem po dwie, po trzy, czsto z mczyznami. Jednak mczyzn jest wicej. Na
supach podtrzymujcych dach - herby, drewniany myn z mnstwem franc, flag. Swego rodzaju
ukoronowanie rozpusty flagami narodowymi. Stjkowi w mundurach. Jegomo z napisem na czapce:
lInspecteur. Inny ze zotymi galonami na czapce. Porcz oddziela nieco wyej umieszczon podog
ze stolikami. Przed porcz pluszowe kanapki. De Roberti polaz do dziewczyn, Bestuew-Riumin:
Escaladez, escaladez, ale sam wymin. Dla tajnego radcy mogoby si to wyda niestosowne.
-
Stary Ormianin dugo mieszka w Grand Hotelu, sprowadza sobie dziewczyny; pozwalali. Nowy
dyrektor, kiedy dziewczyna rano wychodzia, zatrzyma j. Ta do Ormianina. Ten - rachunek
i wyprowadzi si. Min rok. Wykupi 1000 akcji (jest ich ogem 4000), rozda je i zosta wybrany na
dyrektora naczelnego. Przepdzi wszystkich dyrektorw i kucharzy, z ktrych jeden zarabia 200 000
frankw rocznie, to znaczy krad. Sam jedzi na targ. Akcje poszy w gr. Oto zemsta Ormianina.
Kapita zapisa miastu Paryowi; jego nazwisko: Benardaki
92
. Chcia ratowa swojego brata, ktry
y z ydwk, i namwi jakiego pukownika, eby za 3000 fr. z ni si oeni. Zanim do tego doszo,
sam si w niej zakocha i chcia si eni. Pukownik zada 90 tys. Benardaki da i oeni si. Popsuo
mu to ca karier, straci tytu dworski i pojecha do Parya, gdzie jego ona syna przez pewien
czas jako najpikniejsza kobieta. Widziaem jego dwie crki, bardzo milutkie. Pani Benardaki nie
prowadzia zbyt surowego ycia...
Czertkowa
93
- ona idioty - synie w Petersburgu z jadowitego jzyka. Czertkow kupi j od isprawnika,
ktrego bya on. Mdra baba! Miaa na niego decydujcy wpyw. Przegraa na giedzie okoo 3 mln.
rubli.
-

89
de Roberti J. W. - filozof-pozytywista, zamieszkay na stae w Paryu; w modoci pracowa razem z
Suworinem w Piet. Wied..
90
Skalkowski K. A. - publicysta, wiele pisa dla Now. Wr., syn historyka Odessy.
91
Bestuew-Riumin - trudno ustali, o kogo chodzi; jeden z nich by znanym historykiem, inni zajmowali
rozmaite stanowiska w administracji. Suworin z pewnoci dobrze zna historyka, ale trudno uwierzy, by ten
jedzi po paryskich kabaretach; nie zgadza si rwnie ranga, bo K. N. Bestuew-Riumin by tylko
rzeczywistym radc stanu, a nie tajnym.
92
Benardaki - arendarz, ktry dorobi si ogromnego majtku w okresie, kiedy pewne gazie dochodw
pastwa oddawane byy w arend osobom prywatnym.
93
Czertkowa - zapewne ona W. G. Czertkowa, blisko zwizanego z L. N. Tostojem. Czertkow by czowiekiem
bardzo zamonym.
W Paryu co dzie s wycigi. Ruletka w domach gry. Pewne dzielnice Parya yj tylko z kobiet, z ich
rozpusty, a jeli doda, e Magasins du Louvre, Bon March i spora cz innych prowadz handel
jedynie dla kobiet - to kobiety rzdz wiatem.
-
Bogolubow
94
mwi, e wszczto dochodzenie, na jakiej podstawie muzeum w Saratowie nadano
imi rewolucjonisty Radiszczewa. Bogolubow ofiarowa na to muzeum i na szko 160 tysicy.
Durnowo odpowiedzia, e to tylko formalno, kiedy Bogolubow napisa, e poskary si cesarzowi.
Cesarz przysa mu 15 tys. fr. i prosi, eby dla niego kupi na licytacji co Meissoniera.
11maja
Byem na obiedzie u Charcota.
- Czy szkoa Nancy ma u was naladowcw i gosicieli?
- Jak zawsze - powiedzia Charcot. - Jest dostpniejsza i siga do daleko, a ludzie to lubi.
Po obiedzie powrci do tego tematu, wspomnia o Bernheimie, twierdzc, e wszystko to nie jest
jeszcze dowiedzione. Aby dowie najprostszych rzeczy, trzeba wiele studiw, pracy i metodycznych
bada...
Wszdzie gobeliny, cenne antyki, wiele smaku i wykwintu. Nad stoem stylowe lampy gazowe, na
kominku dwa roki. St zastawiony wspaniale. Crka Charcota uczya si rosyjskiego, czytaa
Puszkina i Lermontowa. Bardzo przystojna dziewczyna. ona drobniutka, siwa. Do stou zasiado 10
osb, by jaki malarz. W czasie obiadu Charcot powiedzia synowi, e naleao opublikowa jedn
dmonstration.
- To sprawa szefa kliniki.
- A co ty robisz, nie moge zrobi tego sam? Zawsze spychaj na kogo innego.
- Czemu si zocisz, papo?
Charcot jad mao, pi szampana przy obiedzie i pniej, gra w bilard z Lubimowem i wygra z nim
jedn parti. Rozmawialimy o zwierztach. Charcot jest zoofilem. Ma sporo psw, jednego jamnika
chorego na epilepsj - zjawisko zupenie takie samo, jak wrd szlachty, kiedy wstpuje w zbyt bliskie
zwizki maeskie.
Ja moim psom wystawi pomnik w Salptrire: Vaillant
95
o tych, ktrzy gromadz zwierzta
i opiekuj si nimi, pisa, e to zwyrodnienie, mocni ludzie byli mocni na wojnie, nie bawili si
w sentymenty, itd., ja te nale do tych zwyrodniaych. Jestem zoofilem, ale przychodzi mi zawsze
do gowy, e s mocni ludzie, ktrzy take byli zoofilami. Na przykad Leonardo da Vinci, malarz,
inynier, rzebiarz, uczony - a chodzi na rynek, kupowa ptaki i wypuszcza je na wolno. U Szekspira
znale mona wiele ustpw, w ktrych mowa o mioci do zwierzt. Mniej genialny czowiek, Hugo,
mia si z kociakw. Wszystko to byli zoofile i nie jest hab by w takim towarzystwie. Dzikie
zwierzta ludzie wychowuj, obaskawiaj, oswajaj, nawet je karmi z rki, np. jelenie, a potem
nagle bior strzelb i napadaj na nieszczsne zwierz, zabijaj je, przynosz ze sob jak trofeum
i chepi si tym morderstwem...

94
Bogolubow N. N. - malarz mieszkajcy stale w Paryu. Z jego inicjatywy i czciowo przy jego poparciu
materialnym powstao w Saratowie tzw. muzeum Radiszczewa.
95
Vaillant Sebastian (1669-1722) - botanik i chirurg francuski. (Przyp. tum.)
- Znw wsiade na swojego konika - powiedziaa ona i zwrcia si do mnie:
- Pan poluje?
- Nie, madame.
- Tak, znw wsiadem na swojego konika. Nie cierpi tego i nie mog o tym mwi obojtnie.
Urzdzaj jakie wito mordu, ciesz si, krzycz, oczy im si pal. Czemu wic buntowa si
przeciwko tym, ktrzy zabijaj ludzi, wysadzaj ich w powietrze dynamitem, przeciwko wojnie? To
take jest sport. Zabijajcie, zabijajcie, zobaczycie, czego si doczekacie. Lme moderne tego nie
moe znie.
Po obiedzie wspomniaem o zawodach w strzelaniu do gobi.
Podchwyci to z oywieniem.
- Tak, to oburzajce. I w takich polowaniach gustuj przede wszystkim panie, zwaszcza Francuzki,
Hiszpanki, Rosjanki. Prosz mi wierzy, e robi to najgorsze kobiety. Takie, ktre nic nie s warte.
I skrzywi si z pogard.
Po obiedzie Charcot mwi wiele o hipnotyzmie. Lubimow powiedzia, e nigdy nie robi dowiadcze
ze zwierztami. Wspominalimy Botkina
96
i jego rodzin, szwagra i on. By to wybitny czowiek.
Powiedziaem, e obecnie nie ma nikogo o podobnym autorytecie.
- a viendra - powiedzia Charcot - nie mona mie wszystkiego od razu. Macie dobrych medykw,
u was to dopiero pocztek.
Powiedziaem, e nazwisko Charcot pakuje si obecnie do wszystkiego - do telepatii, do spirytyzmu,
do ksiek o niemiertelnoci duszy.
- Owszem, i uwaaj mnie ju za zacofanego. Otworzyem przed nimi puszk Pandory, a oni poczli
chwyta wszystko, co z niej wylatywao, sporo poprzekrcali, a sporo rozwijaj dalej i rzucaj przed
siebie w przestrze. Ale wszystko to minie i by moe zostanie to tylko, co odkry Charcot. Nie wiem,
czy istniej widziada, sam ich nie widziaem, tote nie bd si wypowiada ani za, ani przeciw.
Podobno mona hipnotyzowa na odlego. Nie wiem, czy tak jest. Mam do wasnej roboty. Prosz
mi wierzy, e na to, by dowie jakiego drobnego zjawiska, trzeba rwnie wiele pracy
i odpowiedniej metody. Co by si stao z moim mzgiem, gdybym zacz ugania si za wszystkim?
Czsteczki mojego mzgu popltayby si kompletnie. Naley mie bon sens. Nie wiem, czy istnieje
podobne wyraenie po rosyjsku, ale naley si kierowa bon sens. Niemiertelno duszy - to dobra
rzecz, sam bym tego pragn, ale y wiecznie w raju i sucha wci tej samej muzyki te si w kocu
znudzi.
- Az aniow zapewne s kiepscy kompozytorzy - powiedziaem. Charcot si umiechn.
- W pracy naukowej potrzebna jest take sztuka, umiejtno sprawdzania eksperymentw,
dobierania ich i kierowania nimi. Nie wystarczy by uczonym, trzeba take by artyst.
Kiedy z umiowaniem pokazywa nam przedmioty artystyczne, ktrymi zapenione jest kilka pokoi,
powiedziaem mu, e jest tyle uczonym, co artyst. Odpowiedzia
- Presque.

96
Botkin S. P. (1832-1889) - wybitny lekarz rosyjski, liczony i spoecznik. (Przyp. tum.)
Potem wyoy nam swoje pogldy na przeistoczenie czowieka.
- Osobowo czowieka mona przeistoczy, widziaem takie wypadki, ale to si zdarza bardzo rzadko.
W ogle hipnotyzm - to patologia, a nie fizjologia. Tacy ludzie, jakich pan widzia w Salptrire,
trafiaj si bardzo rzadko, byo ich moe dziesiciu przez cay czas. Ale hipnotyzm spotyka si
wszdzie, zarwno wrd kobiet jak i wrd mczyzn. Histerycy zdarzaj si nawet rd waszych
gwardzistw czy rd Prusakw, jak za czasw Fryderyka II. Niech pana nie zwodzi to, e z pozoru s
tacy mocni, nawet gwardzista moe dosta ataku histerycznego. Militaryzm do tego doprowadza. To,
co si zdarzyo z onierzami Fryderyka II, bdzie si zdarzao i z nowymi onierzami, przejaww
histerii jest coraz wicej. U kobiet rozdwojenie nastpuje czciej: raz po raz widzi si kobiet dzi
w jednym nastroju, a jutro w innym, przy tym zupenie przeciwstawnym. Te kobiety nie kami, ale to
skutek histerii. Bywa tak, e te dwa stany, jak w Salptrire, nic o sobie nie wiedz, ale zdarza si, e
jeden stan zna ten drugi, ale drugi ju nie zna tamtego.
- Francuzi ceni Corneillea i Racinea wyej ni Szekspira - powiedziaem.
- To zupenie naturalne. eby zrozumie Szekspira, trzeba go czyta w oryginale, a jego jzyk nie jest
wspczesny, wiele w nim jest sw i wyrae przestarzaych, ktrych nie ma we wspczesnej
angielszczynie. Ja chtnie mwi po angielsku, a poniewa studiowaem Szekspira, czsto uywam
szekspirowskich sw i Anglicy zwracaj mi na to uwag. Pikno i wielko pisarza oceni mona tylko
w oryginale i zrozumiae jest, e Francuzi, rd ktrych jzyk angielski nie jest rozpowszechniony, nie
rozumiej prawdziwej wielkoci Szekspira.
Rozmowa o Lombrosie
97
i Mantegazza
98
:
- To vulgarisateurs, ktrzy wszystko upraszczaj i uoglniaj.
Wszystko hiszpaskie, indyjskie, tu i wdzie Sparta! - oto, gdzie trzeba ucieka od caego tego
Moderne! Pokaza nam swoj dwupitrow bibliotek, z galeryjkami i drabinkami; mnstwo ksiek
ze sterczcymi z nich zakadkami. Za Budd ogromna skrzynka z karteczkami. Wszystko to trzeba
przeczyta, odnotowa itd... Pokazywa nam puchar krysztaowy z herbem, z ktrego carowie pili
w dniu koronacji. Wewntrz karteczka z wyjanieniem. Pokazywa te inne rzeczy - prezent od
Aleksandry Josifowny, duchesse Constantin; emaliowane srebro, dwa czepce, serdaki, kilka rzeczy,
ktre sam kupi w Moskwie. Moskwa traci swoje oblicze. To wanie nazywam dgot.
13maja
Wieczr w Ambassadeurs. Roberti opowiada o koncercie na rzecz Algierczykw, urzdzonym przez
Courrier Franais. Same znakomitoci. Jedna taczya nago, w szalu.
14maja
Wczoraj w kawiarni Chat noir. Przewanie mczyni. Patne piosenki. Sutenerzy. Akompaniuj na
fortepianie. Na oszklonych drzwiach profil osa. Ola gowa z terakoty. Na terakotowym kredensie
naga kobieta. Na cianach mnich z terakoty i wiele rysunkw. Gospodarz kopiuje prostytutk, nag
kobiet. Ukrzyowany Rotschild z bokobrodami, ysy, dwie nagie kobiety - otcha prostytucji.
Rysunki: naga kobieta siedzca na gilotynie i zapraszajca kochankw - Robespierrea itp. Naga
kobieta - to republika. Pikna naga kobieta w czarnych jedwabnych poczochach na ole, w perystylu
- koci Sacr Coeur na Montmartrze. Napis: Cest moi qui suis le Sacr Cur de Montmartre.

97
Lombroso Cesare (1835-1909) - woski psychiatra i antropolog, twrca antropologicznej szkoy prawa
karnego (zwizek midzy skonnociami przestpczymi i budow czaszki - tzw. typ Lombrosowski). (Przyp.
tum.)
98
Mantegazza Pawe - lekarz antropolog. (Przyp. tum.)
Karykatury. Quand ce coq chantera, crdit on fera. Gospodarz piewa piosenki. Damy przyzwoite.
Sami literaci i artyci. Poeta czyta swoje wiersze, ktre sprzedawa po franku.
15maja
Rano w Thtre Libre. Sztuka Hauptmanna Die Weber (Les Tisserands). Bardzo mocna rzecz. Wielki
sukces. Poznaem Potapienk
99
. Bardzo sympatyczny czowiek. Wieczr w Varits, sztuka Meilhaca
Ma cousine. Rjane to kobieta pena wdziku i bardzo utalentowana aktorka. Subtelnoci gry bardzo
mi przypominaa Duse.
16maja
Czekam na Tatiszczewa, eby jecha do Fontainebleau. W drodze powrotnej Tatiszczew mwi wiele
interesujcych rzeczy o historii Aleksandra I, ktr si zajmuje. Z roku 1801 wynotowa to wszystko,
co jest w archiwum pastwowym, a czego istnienia dyrekcja archiwum nawet si nie domyla. Cesarz
Pawe chcia zosta wielkim mistrzem zakonu Jezuitw i wezwa papiea do Petersburga dla
osobistych pertraktacji. W Wilnie w otoczeniu Al. I byli sami cudzoziemcy. Rozmowa Baaszowa z
Napoleonem w ksice Tatiszczewa Alexandre et Napolon, z podaniem ustpw opuszczonych
w ksice wydanej przez Akademi Nauk. Wzmianka o Bennigsenie
100
: Jak to, ten czowiek wyciga
skrwawion do, ktra zamordowaa jego monarch i ojca cesarza? Baaszow
101
wyskroba drug
poow zdania, ale pod wiato mona odczyta (?).
17maja
Rano przysza Poir
102
, ktra dopiero co przyjechaa z Petersburga, zamieszkaa u brata, Caran
dAchea. Potem Makowski
103
. Makowski 3 miesice by w Ameryce. Mwi, e jego nazwisko jest tam
dobrze znane. Uczt weseln zna kade dziecko. Czowiek kupujcy jego obraz robi reklam sobie
i malarzowi. Pokazywa mi tryptyk, ktry kupi za 180 fr., bardzo stary i oryginalny. Za portret zapacili
mu w Ameryce 3000 dolarw, zapraszali na obiad. Powiada, e Wereszczagin
104
nie mia tam
powodzenia i tanio sprzeda. Ajwazowski te nic nie sprzedawa, zostawi obrazy w komisie. Mwi
o swoim rozwodzie. Jego ona domaga si 9000 rubli pensji. Da jej dwa obrazy - Narzeczon i
Bachanalie i mwi, e ona ma 100 tys. rubli, bo oddawa jej wszystkie pienidze. Wyglda
nienadzwyczajnie, jest troch zaenowany. Ma dwoje dzieci, chopca i dziewczynk. Mwi, e ma 54
lata.
-
Wieczorem w Armii Zbawienia. Przed drzwiami tum kiepsko ubranych modych ludzi i chopcw,
ktrzy usiuj wej, ale dwaj modziecy z Armii Zbawienia broni wstpu, cho nie zawsze z dobrym
skutkiem. Nam i Bestuewowi-Riuminowi dano bilety. Wchodzimy na pierwsze pitro. Do obszerna
sala, kilka rzdw krzese, estrada z szeregiem krzese, pianino i mwnica obita ciemnoczerwonym
suknem. W gbi pod cian - herb Armii Zbawienia: krzy opleciony liter S i dwa miecze, a wkoo
napis: Sang et feu i Arme du Salut. Nad koem korona z trzema gwiazdami. Po bokach flagi
francuskie. W krzesach ze 20 osb, przewanie ubranych na ciemno i w wysokich staromodnych
kapeluszach, zasaniajcych twarz. Na wyogach bluzy - litera S, konierzyk, spity sprzczk

99
Potapienko I. N. - pisarz.
100
Bennigsen L. L., hrabia - genera, Niemiec w subie rosyjskiej, bra udzia w zamachu na cara Pawa I; w r.
1812 by szefem sztabu w czasie wojny z Napoleonem. (Przyp. tum.)
101
Baaszow - genera ze wity Aleksandra I.
102
Poir - pseudonim sceniczny M. J. Swiesznikowej, aktorki Teatru W. Ks. Aleksandry. Jej brat, CarandAch, by
znanym karykaturzyst.
103
Makowski Wadimir (1846-1920) - wybitny malarz rosyjski, nalea do grupy pieriedwinikw. (Przyp.
tum.)
104
Wereszczagin Wasilij (1842-1904) - wybitny malarz rosyjski, batalista. (Przyp. tum.)
z napisem Arme du Salut i obszyty czerwon tasiemk, potrjna czerwona tasiemka na rkawie.
Dwaj kapitanowie - to dziewczyny. Jedna wysoka, chuda, o pocigej twarzy, druga ma twarz okrg
i wyrazist. Wchodz przez boczne drzwi. Na estradzie na prawo od widzw kobiety, na lewo
mczyni. Posiedzenie otwiera krtkie przemwienie i modlitwa, przy czym wszyscy klkaj.
Wygasza j siwawy jegomo, w skupieniu przymykajc oczy. Kaznodziejka, zasaniajc rkoma oczy,
opiera si okciami o mwnic i powtarza Oui, oui, jakby potwierdzaa sowa modlitwy. Potem
otwiera ksik Chants de lArme du Salut i mwi: Nr 27. Czyta pierwsze cztery wiersze,
komentujc je dosy obszernie, potem intonuje pie i cae zgromadzenie piewa chrem. Motyw
przyjemny, chocia monotonny. Z zewntrz dobiega haas i gwizdy. Zaczynaj si na samym zebraniu,
jakie krzyki zmienionymi gosami. Mwczyni pocztkowo nie zwraca uwagi, piew przyczynia si do
zaguszenia mcicieli spokoju. Ale mwczyni przemawia dugo, sycha miech i krzyki. Przerywa,
mwi, e tak dalej kontynuowa nie sposb, prosi o wyrozumiao. Nie boimy si nikogo, jestemy
przekonani, e sprawa nasza jest suszna i wszystko to dla nas nie pierwszyzna. Milkn, potem
znowu. Na mwnic wchodzi mczyzna, ktry recytowa modlitw i mwi, e nie jest mem
prawym. Kim jestem? Po prostu tym, kto nosi nazw uczciwego czowieka. Nieobcy mi jest egoizm,
zawi itp., ale uwiadomiem sobie swoje grzechy i usiuj si poprawi. Prawie nikt go nie sucha,
mwi rd zgieku. Po nim znowu kobieta.
- Kto tam si chowa?
- On si boi - woa ostrym tonem mczyzna z nieprzyjemnie gniewnym wyrazem twarzy.
- Tak, on si boi. Ma nieczyste sumienie i dlatego si chowa.
Mwi, ale nikt go nie sucha. Mczyzna ostrym tonem: Silence!
- O-o-o! a-a-a!
Mczyzna wychodzi owiadczajc, e to wistwo, i nie pozwala si mwi aux braves filles.
Wychodzi, ja czekam. Krzyki, przedrzeniania.
- No i co to znaczy? Des btes froces, des brutes.
Szczekanie, miau miau na rozmaite tony. Kto co wykrzyczy i siada.
Wstaje dziewczyna i mwi z umiechem:
- Zdaje si, e s midzy nami zwierzta.
miech aprobaty. Mciciele s skonfundowani. W ogle kobiet suchaj przyzwoiciej ni mczyzn.
Po tej burzliwej scenie - cisza. Suchaj do dugo.
Mczyzna: Dziki serdeczne za wysuchanie.
Znw miech i krzyki.
Dziewczyna mwi, e mciciele powinni wyj, inaczej nie mona kontynuowa zebrania. Co za
ludzie! Maj nieczyste sumienia, yj bez religii, bez Boga. To niemoliwe. W gbi serca maj Boga,
ale zapomnieli o nim. Ale bez Boga nie mona y. Wiedz przecie, e czowiek nie moe by
pewnym ani jednej minuty swego istnienia. Za p godziny kto moe ju nie y, umrze i stanie przed
Bogiem.
Inna dziewczyna: o siewcach, dobra i za gleba. Czyta Pismo wite. To sowo Boe. Tak byo i w
czasach Chrystusa, ludzie tak samo suchali. Pawowi wydawao si, e wypdzajc chrzecijan dziaa
dla dobra Rzymu, ratuje pastwo, nard, ale jego lepota przemina i zosta jednym z pierwszych.
Tak samo jest u nas. Te krzyki, ten haas powoduj ci, ktrzy chc nas zmusi do milczenia. Ale
gosilimy tu sowo Boe, to nie nasze sowa, tylko boskie, moimi nieudolnymi ustami przemawia
Bg itd. Mwia prosto, cakiem przekonywajco i szczerze.
18maja
W Maison Lafitte z Tatiszczewem u Makowskiego, ktry kupi od Wereszczagina jego pracowni za 45
tys. fr. To prawie darmo. Za sam grunt, na ktrym nie byo nic, Wereszczagin zapaci 50 tys. fr.
(19 000 m. kw.), sam zasadzi drzewa, pacc niekiedy po 100 fr. za sztuk. Pracownia jest ogromna,
piknie udekorowana obrazami, antykami, dywanami, gobelinami itd. Makowski ma z now on
dwoje dzieci. Prosia mnie, ebym porozmawia z jego on, Al. Pietr., o rozwodzie jej ma. Mwi:
Faszywa sytuacja. To zrozumiae. Jej ojciec, byy urzdnik skarbowy, to uczciwy czowiek. Leczy si
w Paryu. Matka mieszka z nimi.
Widziaem szkic Minina. Obraz bdzie efektowny. Ale Minin chyba mu si nie uda. Pejza jest
pikny. Wiele szkicw z natury w Ninim.
-
Skalkowski opowiada o Zbyszewskim, dowdcy okrtu, wszystko uczciwie przekaza i pojecha na
powstanie (pochodzi z Nikoajewa, Skalk-ego zna jeszcze jako modego chopca, kiedy by oficerem
marynarki w Odessie). Zanim dojecha, powstanie si skoczyo. W Paryu wadze wydaway.
Przedosta si do Anglii, pracowa w Szkocji w fabryce metalurgicznej jako zwyky robotnik, bez
znajomoci jzyka. Potem przenis si do Parya, pierwszy zacz budzi zainteresowanie Francuzw
dla interesw z Rosj, mia miliony, pniej wszystko straci. Obecnie zajmuje si komisjonerstwem.
Darowano mu winy, przyjeda do Petersburga. Ma 65 lat, ale jest jeszcze rzeki i aktywny.
-
Na obiedzie byem w Caf de Paris z Tatiszczewem, Bestuewem i Petipa
105
. Tamci dwaj pojechali do
cyrku. Mymy z Tatiszczewem zostali. Opowiada mi swoje niesychanie interesujce przygody
z czasw kampanii
106
, kiedy przyjecha do Beli
107
z depeszami od Gorczakowa
108
. Przyjto go oschle,
nie zaproszono na obiad. Zauway to Suworow
109
, powiedzia cesarzowi. Ten go wezwa. Rozmawia
z nim. Odmiana. Tak, Najjaniejszy Panie. Nie, Najjaniejszy Panie. - Otoczenie: Jak to mona
w ten sposb? Naley: melduj, e tak, N. P.; melduj, e nie, N. P.... By dyrektorem gabinetu (?)
dyplomatycznego Todtlebena
110
i mia kontakty z rumuskim krlem Karolem. Reduta Griwicka
111
.
Dwie kompanie. Niech poprosi na pimie. Powinienem zrzec si tronu, gdybym uzna moj armi za
tchrzliw. Skobielew
112
i oficerowie rumuscy, z ktrymi pojecha na wysunite pozycje - tchrze.
Wychowankowie szk francuskich. Ks. Imeretyski, ktrego chciano mianowa ambasadorem w
Konstantynopolu - to rozumny, energiczny czowiek. Todtleben wiele mu zawdzicza... Na wdziki
kobiece bardzo czuy. W 1875 r. w Peszcie by na obiedzie w obecnoci Franciszka Jzefa.

105
Petipa Marius - tancerz i choreograf francuski, jeden z twrcw rosyjskiej szkoy baletowej, w latach 1862-
1910 by dyrektorem baletu teatrw cesarskich w Petersburgu. (Przyp. tum.)
106
Z czasw kampanii - mowa o wojnie rosyjsko-tureckiej 1877-78. (Przyp. tum.)
107
Bela - obecnie Spiska Bela na Spiszu. (Przyp. tum.)
108
Gorczakow A. M., ksi - dugoletni kierownik dyplomacji rosyjskiej.
109
Suworow A. A., ksi - syn feldmarszaka Suworowa, ksicia Italii; by przez pewien czas genera-
gubernatorem Petersburga i uchodzi za liberaa.
110
Todtleben - inynier wojskowy.
111
Grivitta - miasto w Rumunii, dzi przedmiecie Bukaresztu. (Przyp. tum.)
112
Skobielew M. D. - przezywany biaym generaem, bra udzia w wielu rosyjskich wyprawach wojennych,
szowinista i germanofob, ale wedle wczesnych pogosek zwizany w pewnym okresie z rewolucyjn emigracj
rosyjsk. Zmar w Moskwie w hotelu po nocy spdzonej z pewn podrzdn piewaczk kabaretow.
Z manewrw w Krasnym Siole przyjecha genera Degenfeld
113
. Chwali armi rosyjsk, piechot,
onierzy. Ale jeli chodzi o artyleri, o inynierw, mwi, e wszystko to jest kiepskie. Przypomina
stan takich jednostek u nas za czasw Eugeniusza Sabaudzkiego. Tatiszczew, nie baczc na etykiet,
powiedzia: Tak, by moe byoby lepiej, gdyby take w armii austriackiej te jednostki przypominay
Eugeniusza Sabaudzkiego: wwczas byyby zwycistwa, a nie klski, jak pod Kniggrtz. Wszyscy si
zmieszali; cesarz zaczerwieni si i zwracajc si do Degenfelda powiedzia: To pierwszy sekretarz
ambasady rosyjskiej (Tatiszczew by we fraku, tote genera nie wiedzia, e to Rosjanin), a do
Tatiszczewa: Ma pan suszno. Wiede mwi o tym przez trzy tygodnie.
25-30 lat temu Tatiszczew odgrywa powan rol polityczn. To bardzo zdolny czowiek i zaszkodzi
sobie tym, e ludzi zdolnych si nie lubi, tym, e przewrcio mu si w gowie, i swoim jzykiem. Sam
o tym mwi. Instynktownie budzi we mnie sympati i ycz mu jak najlepiej.
-
Kiedy obanow
114
by ambasadorem w Konstantynopolu, przegapi ukad w sprawie Cypru w czasie
kongresu berliskiego, ktry uzna granice Turcji. Gdyby tego nie przegapi, lecz poinformowa na
czas - traktat berliski mgby si zakoczy inaczej.
-
W cyrku miss Doodley nogami trzyma si trapezu, zwisa gow na d i piewa, a w tym samym czasie
na trapezie, ktry trzyma w rku, wicz akrobaci. Potem trzyma si zbami. Gupie i nudne.
Szansonetki, piewaczka rozebrana z przodu i z tyu, bezwstyd, a sawi patriotyzm.
19maja
Tatiszczew rozmawia z Develleem
115
, ktry mwi, e armia francuska nie ma ani dyscypliny, ani
hartu armii pruskiej. Potrzeba jej idei, zapau, jak za Napoleona I. Ten zapa da jej sojusz z Rosj. Jeli
ten sojusz si rozpadnie - nie bdziemy mieli armii.
-
ona Montebello
116
i ona Szyszkina
117
pokciy si midzy sob, a to spowodowao ktni ich
mw.
-
Morenheim
118
nie moe zapomnie o Ribocie
119
, ktry go wyda. Deroulde
120
i Millevoye
121
co knuj
przeciwko rzdowi.
-
Bernstamm
122
rzebi grup Chrystusa i Magdaleny i jad do niego, eby to zobaczy. De Roberti
powiada, e Tisserands najbardziej przypominaj rosyjsk rzeczywisto. U Bernstamma. Mnstwo
popiersi: Renan, Bogolubow, Richepin, Zola, Sardou, Daudet itd., caymi tuzinami. Wielcy ksita

113
Degenfeld - genera austriacki. (Przyp. tum.)
114
obanow-Rostowski - dyplomata, by ministrem spraw zagranicznych.
115
Develle - wczesny francuski minister spraw zagranicznych w gabinecie Dupuy. (Przyp. tum.)
116
Montebello - hrabia, wczesny ambasador francuski w Petersburgu.
117
Szyszkin I. N. - wiceminister spraw zagranicznych.
118
Morenheim - baron, ambasador rosyjski w Paryu.
119
Ribot Aleksander - francuski polityk i m stanu, wielokrotny minister, czonek Akademii Francuskiej. (Przyp.
tum.)
120
Deroulde Pawe - francuski polityk reakcyjny i poeta, przywdca Ligi Patriotycznej. (Przyp. tum.)
121
Millevoye Louis - polityk francuski, uczestnik zamachu stanu gen. Boulanger, redaktor La Patrie. (Przyp.
tum.)
122
Bernstamm Leopold - rzebiarz rosyjski osiady w Paryu. (Przyp. tum.)
Wodzimierz i Aleksy. Sergiusz w stroju bojara, ale w narzuconym na to futrze. Projekt pomnika Iljina
nad przesmykiem Czesmeskim
123
: na armacie popiersie, dookoa kotwice. Kat z mis, na ktrej ley
gowa Jana Chrzciciela, dziewczyna przywizana do supa. Chrystus i Jawnogrzesznica: Maria
Magdalena siedzi u jego stp, zakrywajc wstydliwie twarz po jego szaty. Chrystus pooy jej rk
na gowie, a sam spoglda w dal. Twarz pena dobroci. Praca jest dopiero zaczta. Niewielka
statuetka wyobraajca cesarza, rzebiona z fotografii. Chce rzebi Dymitra Doskiego, jak depce
nog Tatarzyna. Rozmawialimy troch o tym, e nie mamy pomnika Dymitra Doskiego, Jermaka,
Iwana II, Michaa Fiodorowicza, Aleksego Michajowicza, ktrego panowanie byo takie wane.
Byoby to dobr podniet dla sztuki rosyjskiej.
-
By u mnie redaktor Gaulois. De Roberti mwi o Pawowskim. S. W. Kowalewska
124
odtworzya jego
histori z Gonczarow w opowiadaniu Nihilistka, ktre ukazao si po rosyjsku (w La Socit
Nouvelle, stycz.)
20maja
W Gaulois moja rozmowa z redaktorem. Wszystko jest przesadzone, s rzeczy po prostu gupie, np.
Kady chop z przyzwyczajenia czyta swoj gazet. Brakuje tylko: nad filiank czekolady.
Napisaem do Larosea i pytaem Pawowskiego, gdzie mia oczy? Larose odpowiedzia, e
umieszczanie sprostowa jest zawsze nieprzyjemne i dlatego pokaza artyku Pawowskiemu, a ten
owiadczy: cest trs bien. Pawowski podlizuje si starym dziennikarzom, a mnie zapewnia, e
umie ceni swoj godno. Nie omieli mi si tego powiedzie - mwi. Nadenerwowaem si i daem
spokj. Agence du Nord przekazaa rozmow ze mn telegraficznie do Petersburga. Koomijcew
zawiadomi, e cenzor zatrzyma depesz i pyta, czy naley tumaczy rozmow, kiedy nadejdzie
Gaulois. Odpowiedziaem, e nie. Ci Francuzi maj tyle fantazji i tak lubi wszystko przekrca, e
gie potrafi zrozumie zwykego ludzkiego jzyka i tak zawsze upikszaj, co czowiek powiedzia, e
robi si wstyd.
21maja
Dzi bylimy z Bilbasowem
125
u Pirlinga
126
. Pirling wydaje listy jezuitw, ktrzy byli przy Samozwacu i
pisz o nim. Cakowicie wierzy w jego carskie pochodzenie. Dowody s sabe. Wygasza mow
o swoim pochodzeniu - nic takiego nie ma; mwi si o osobie, ktra z nim bya - ale nie wiadomo, kto
to by. Przypomina Piotra I - chce mie uczniw i nauczycieli cudzoziemcw.
-

123
Czesma (obecnie Kimi) - miejscowo w Grecji nad morzem Egejskim na wprost wyspy Chios; 26 lipca 1770
roku w zatoce czesmeskiej flota rosyjska zadaa druzgocc klsk flocie tureckiej; jednym z bohaterw tej
bitwy by admira Iljin. (Przyp. tum.)
124
Kowalewska S. W. - pisarka i uczona rosyjska, bya profesorem uniwersytetu w Sztokholmie.
125
Bilbasow W. A. - historyk, autor skonfiskowanej Historii Katarzyny II.
126
Pirling I. - jezuita urodzony w Rosji, autor wielu prac naukowych z dziejw Rosji.
U Morenheima. U Rambeaud
127
, nie zastaem. Sprawa Sawickiego
128
, nihilisty, ktry odebra sobie
ycie. Pletniow
129
wieczorem wyjecha do Ameryki. O abuskiej
130
mwia Poir, e zostaa
zameldowana jako panna nie majca kochanka - en titre!
23maja
Z Tatiszczewem w Wersalu. Paac. Wodotryski. Spotkaem w towarzystwie Skalkowskiego Patonow,
on byego sekretarza stanu Krlestwa Polskiego, mieszkajcego w Paryu, bardzo mia.
Opowiadano mi w zeszym roku w Biarritz, e to po prostu dziewczyna, omal nie praczka, do ktrej
Patonow bardzo si przywiza i oeni si z ni. W Biarritz widziaem j z modym Metternichem. Z
Tatiszczewem. Obiad zacz si o dziewitej i przesiedzielimy rozmawiajc do pierwszej. Tatiszczew
opowiada mi o najbliszym otoczeniu Aleksandra I, zwaszcza o Paninie
131
.
-
Rano przyniesiono mi bilet wizytowy W. P. Burienina
132
, ucieszyem si, ale zamiast Burienina wesza
jaka dama, ktra przeprosia mnie, e uya takiego sposobu. Daa Barcaowi
133
w gb. Przyczepi
si do niej, jako e ma rzekomo znakomity kontralt. Czy nie znam Kuzniecowa albo Gir.? Mwia, e
ambasador zaproponowa jej 100 fr., a mieszkanie jej opisali za 700 frankw. Pakaa. Na kapelusiku
miaa liczne motyle skrzydeka.
...Nie ma jeszcze u nas wolnoci zaprzgw i pojazdw, wolnoci ubioru i obuwia. A moe w doroce
nie wpuszcz na uroczysto? Dziwne rosyjskie myli co krok! W Paryu tum robotnikw wszdzie
ma dostp. Konie podkuwaj bez haceli.
25maja
Tatiszczew opowiada swoj histori z Lucy Bethmann. Bankier, waciciel Ariadny Danneckera. W
Wiedniu z ksin Metternich, ktra ma 14-15 l. crk. Zamek nad Renem. Std dziewczta si znaj.
Metternich i Bethmann. Pojecha do Pesztu. Depesza od Nowikowa - ma jecha z depeszami do
Aleksandra II. Na wycigach zobaczy Franciszka Jzefa. Kaniaj si cesarzowi. Przyjecha do
Frankfurtu do konsula. Car spni si o dwa dni. Spotka si z przyjacimi, Anglikami, ktrych zna.
Jeden zaleca si do Magorzaty Rotszyld. Urzdza bal. Tatiszczew nie pojecha. Przyjeda o czwartej
nad ranem. Zaproszenie na piknik do Wiesbadenu. Znajomo z Lucy. Spotkanie z Herbertem
Bismarckiem, ktrego prosi o zawiadomienie Wilhelma. Wilhelm przyjmuje go, zapoznaje z hrabin
Mehrenberg
134
, crk Puszkina. Mwi, e nie jest sam, tylko z Bethmann. Chciabym j pozna.
Tatiszczew mwi o tym Bethmannowi. Oglna rado. Zaprasza go, by przyjecha w drodze
powrotnej. Nie jedzie do Frankfurtu, tylko do Wiednia. Spotkanie w Paryu, loa w cyrku. Widzi Lucy.
Przestaje asystowa Metternich. Ksi mwi mu w Wiedniu: Czas na zarczyny. Dyplomatom
z reguy nie wolno eni si z cudzoziemkami, ale zawsze to omijaj. Wyjeda do Frankfurtu, mieszka
u Bethmannw. Rozmowa z rodzicami, z Lucy, z Ariadn. Spotkanie ze Skobielewem, ktry wanie si

127
Rambeaud Alfred-Nicolas - pisarz i historyk, szereg lat spdza w Rosji w misji dyplomatycznej, napisa kilka
prac o Rosji i stosunkach francusko-rosyjskich. (Przyp. tum.)
128
Sawicki Ludwik - polski rewolucjonista zwizany z ros. ruchem rewolucyjnym, emigrowa do Francji; pad
ofiar fatalnego nieporozumienia w koach emigracyjnych, wpad w rozstrj nerwowy i popeni samobjstwo.
Policja rosyjska usiowaa bezskutecznie za porednictwem ambasady zdoby pozostae po nim materiay.
129
Pletniow A. P. - drugorzdny dziennikarz i literat, syn b. rektora Uniwersytetu Petersburskiego.
130
abuska O. - primabalerina Teatru W. Ks. Marii, pierwsza pasja Mikoaja II. Pniej emigrowaa za granic,
wystpowaa w Paryu w lokalach rozrywkowych.
131
Panin I. I., hrabia - nauczyciel i wychowawca Aleksandra I, blisko zwizany z zamachem na jego ojca Pawa I.
132
Burienin W. P. - wsppracownik Now. Wr..
133
Barca - prowincjonalny antreprener teatralny.
134
Mehrenberg - hrabina Tata, crka Puszkina z jego maestwa z Natali Gonczarow. Tata wysza za m
za ksicia Nassau i od krla bawarskiego Ludwika I otrzymaa tytu hrabiny Mehrenberg.
oeni. Depesza od Nowikowa, by przyjecha: kwestia wschodnia. Wyjeda, wysa list. Zerwanie.
Schodzi si z obecn on, dziecko. mier Bethmanna, ktry prosi j, eby wysza za
Schwannebacha. Spotkanie w Wiedniu w czasie podry po Europie. Bardzo interesujce szczegy.
wietnie opowiada.
Pogoski o Durnowo, podobno ma dosta dymisj.
26maja
Czytaem, e zwouj na sobot wiec protestacyjny z powodu wyroku w sprawie samobjcy
Sawickiego. Byem na obiedzie ze Skalkowskim, potem razem z nim w Htel Drouot. Spotkaem
Makowskiego, rozmawialimy o cenach obrazw i innych rzeczy. Ma racj, e napaci na to, e duo
paci za obrazy, nie maj sensu. Komu to szkodzi?
27maja
Wstpi do mnie Lubimow. Wieczorem z Tatiszczewem w Lasku Buloskim. Opowiada o onie
Korwina. Po wojnie od starego Adlerberga
135
, ktry by ju lepy, wyprosia dla siebie koncesj na
panoram bitwy pod Karsem i sprzedaa j spce francuskiej za 40 tys. Potem zjawia si w
Petersburgu, by sprzedawa szampana w imieniu jakiego fabrykanta. Mieszkaa z crk, ktra
wychowywaa si w Niemczech, i uczya j francuskiego, angielskiego i niemieckiego, eby z niej
zrobi guwernantk. Posza z listem na poczt. Nie miaa znaczka. Zaproponowa go jej jaki mody
Anglik. Wysza za niego za m.
-
W Caf de la Paix jaki Francuz rysowa owkiem mj portret za 2 franki. Przyszed de Roberti z on
i Skalkowski. Portret pani de Roberti. Zgarbiony staruszek z siw brod sprzedawa chansons
superbes - te ksieczki, inny - kalambury, jaki mody - drewniane wachlarze. Niech pan kupi to
do Tweru - mwi de Roberti. Zadziwisz pan ca guberni twersk - powiada sprzedawca po
rosyjsku. Podszed jeszcze jaki mody czowiek, proponowa rysowanie portretw. Okazao si, e te
Rosjanin. Obaj zapewne ydzi. Przypomniao mi si, e w zeszym roku w Biarritz byli Rosjanie, ktrzy
sprzedawali futra, a jeden z nich koce z wyczesek jedwabnych przedstawia jako moskiewskie, mnie
za mwi, e kupuje je w Lyonie: Bonnes marchandises!
29maja
Wczoraj byem w teatrze. Dawali sztuk Jeanne la Reine. Ale tragedia, bzdura nieprawdopodobna,
miejscami zupenie bez sensu, ale ma powodzenie. Aktorzy nie mwi zwyczajnie ani jednego sowa.
Pani Dudlay w IV akcie drze si przez 20 minut, biega po scenie, ma jakie widzenia, krzyczy, zgrywa
si - po prostu rozpacz. W ostatnim akcie jest dobrze ucharakteryzowana na staruszk i ma momenty
nieze, ale talentu za grosz. Worms si zestarza. Lambert - ze szkoy Mounet-Sully. Wszystko
napuszone, wykrygowane, aden nie mwi ani sowa prawdy. Francuzi s mistrzami komedii, ale
tragedia to u nich po prostu nieprawdopodobna bzdura. W rozmaitych tragicznych momentach
chciao mi si mia.
30maja
Wycigi w Longchamps. Ludzi ze 200-250 (?) tysicy. 15-20 tysicy powozw cignie si sznurem
w rozmaitych alejach na kilka wiorst. Chopcy i doroli. Za sprowadzenie powozu 5 frankw. Dwie
i p godziny trwa, zanim si wszyscy rozjad. Wrciem o wp do smej. Szukaem powozu dwie
godziny. Stroje. Same stroje warte par milionw. Matki z dziemi przy piersi, caymi rodzinami.
Prywatne osoby take sprzedaway bilety wstpu, po wyszej cenie. Przed kas duga kolejka w kilku
rzdach. Za ogrodzeniem szereg budek totalizatora. Tumy przy nich. Bogaci ludzie. Wszelkich

135
Adlerberg W. A. - minister dworu przy Aleksandrze II.
stanw. W jednym rogu - fontanna. Pojazdy, kapelusze, parasole, stroje - wszystko to tworzy
cudown ram.
-
Wieczorem w Jardin de Paris. Wstp 10 fr. Ils ont doubl le bureau. miech, tace, okrzyki. Bawi
si jak pijani, ale nie s pijani. U nas natychmiast byyby bjki i awantury. Tu wszyscy znaj si na
artach. Ze 40 mczyzn i z 10 kobiet, ujwszy si za rce, biegn haaliwie woajc: Vive le midi!
Salut militaire - noga uniesiona w gr. Grand cart - rozkrok. Sowianin, zastpca dyrektora policji,
nauczy si tego wszystkiego i robi to bez zarzutu. Kobieta podnosi spdnic, pokazujc pantalony a
do talii, mczyzna chwyta kobiet i przewracajc do gry nogami unosi w powietrze. Dokoa
taczcych grupy ludzi. miechy, oklaski, brawa. Spotkaem abusk, mwi, e zaproszono j do
opery z ga 1000 fr. miesicznie. Bya z przyjacielem Alek. Pietr. (prowadzi agentur zakupu metali;
mwi, e maj si spotka z Al. Pietr. w St. Moritz, gdzie w zeszym roku te byli razem) - ten go
zapozna ze swoj przyjacik.
Spotkaem Skalkowskiego i jeszcze raz abusk z tym samym panem i jakim sprytnym Francuzem,
nielubnym synem Anatola Demidowa. Zuboa biedaczek, jego matka odziedziczya miliony po
pewnym skpcu, niejakim Kartaszowie, ktry si powiesi czy te zastrzeli.
-
Widziaem ksicia hinduskiego ze wit, w surdutach i biaych zawojach, ktrymi okrcaj szyj i cz
twarzy. Byli z dwoma Anglikami.
-
Miasto Petersburg nic nie robi. Zapomina, e wszelkie wydatki na urzdzenia miejskie
w rzeczywistoci si opacaj. Wymagaj kapitaw, robotnikw. Za czasw Napoleona mwiono, e
Haussmann doprowadzi Pary do ruiny, 300 milionw zaduenia, a w rzeczywistoci wzbogaci go,
uczyni bardziej higienicznym i masom ludnoci robotniczej dostarczy pracy. Petersburg zdycha jak
Wiede. Berlin jest jeszcze niezdecydowany. To ju nie niemieckie miasto, a jeszcze nie
oglnoeuropejskie, ale ludnoci ma wicej ni Petersburg.
2czerwca
Pawowski dzi mwi, e do zwiedzenia spelunek przydziel nam detektywa Rossignola. Skalkowski
opowiada, e na ulicy de la Paix przed domem krawca Doucet stoi szereg karet, wszystko to kobiety,
ktre mierz suknie. Pracowa u niego krojczy, Grek Leonidas, niepozorny i brudny, ale mia talent, by
nadawa sukniom szczeglne cachet. Dwa lata temu umar, opakiwany szczerze przez pe pikn.
-
Gazety reklamuj si w sposb zupenie bezczelny. Dzi Figaro wychwala swj dodatek Figaro
illustr tak, jak aden salon md nie wychwala swoich towarw. Truth, doskonae wydawnictwo
amerykaskie wychodzce w New Yorku, prenumerata proczna 4 dol. Kolorowe ilustracje - istna
rozkosz. Judge jest o wiele gorszy.
3czerwca
Wczoraj kupiem zegarek za 312 fr., drugi (empire) 50 i trzeci 15 fr. - 377 fr., razem z poprzednimi 601
fr. - 978 fr. Wieczorem z Rossignolem od dziesitej do dwunastej. Dzielnice koo Notre Dame, Bd.
Sbastopol i Halles Centrales. Co w rodzaju naszej awry w Wiamie. Mae szynkownie
z drewnianymi awkami i stoami, dosy ciemno i brudno. pi na siedzco. Duo mczyzn, mao
kobiet. W drugim pi na goej pododze, kiedy dom Gabrieli dEste
136
, obecnie dom noclegowy. Taki

136
Gabriela dEste - faworyta krla franc. Henryka IV.
sam dom noclegowy w domu Johna Law
137
, zostay tylko drzwi z bois sculpt. Kawiarnia i dom
publiczny, gdzie si paci 1 fr. 10 cent. Wszystkie w koszulach, jedna w sukni wci taczya. Ulice
brudne, wskie, z bardzo wysokimi domami. Rue de Venise, ktr nie przejecha nigdy aden powz.
Na parterze izba z drzwiami na ulic, w izbie ko, w drzwiach kobieta - prostytutka. Rossignol mwi,
e one pac za taki lokal po 6 fr. (?) dziennie. Tu obok wazon z kwiatami, kwiaty sporzdzay
kobiety. Jedna przykucna, sikna, wstaa i zaproponowaa swoje usugi. Domy jedne skurczone,
inne pochylone. Smrd i brud. Dom publiczny, w ktrym jest kilka kobiet. Wskie schody... wchodzi
si i patrzy na rozcignite ptno, przez ktre wida owietlony pokj. Salony malutkie. Kobiety
ustawione szeregiem jak onierze, piersi obwise. Jedna ma pikn twarz, czarna z jasnymi oczyma.
W salonie albumy - Studio, rozmaite obrazy... Koo Halles Centrales zajazd, trzy pitra i dwa pod
ziemi, niby jaskinie, w ktrych mieci si dom publiczny i kawiarnia. Na I p. 20 fr., na pozostaych 5
fr., ale co krok takie kobiety przechodzce z jednego domu do drugiego.
4czerwca
Bardzo miy Litwin, Sipajo, Iwan Francewicz. Szkoa inynierska. Przychodz o dziewitej; potem
brama si zamyka. Spnieni wchodz innymi drzwiami i zapisuje si ich. O jedenastej jedz
niadanie, potem do pitej znowu pod kluczem. Wszystkie wykady bezpatne. Midzy Rosjanami po
prawej i lewej stronie panuje wrogo. Na lewo s Rosjanie i ludzie z Rosji, przewanie ydzi. Prawa
strona jest podzielona wedug parafii, jedna Dziecitka Jezus, druga W... Sowiaskie obyczaje!
-
Sympatie francusko-rosyjskie to zudzenie, nic takiego nie ma. Francuzi sympatyzuj tylko z tymi,
ktrzy zostawiaj pienidze. Wystawilimy si w nie najlepszym wietle. Anglik wstpuje tylko do
tych sklepw, w ktrych english spoken i w ten sposb zmusza do uczenia si angielskiego.
-
Nowi akademicy: Brunetiere i autor Pcheur dIslande
138
, a nie Daudet, nie Zola, nie Charcot.
Akademia reprezentuje arystokracj - de Broglie i in. Wszdzie partie.
-
...Grecy to najlepsi kupcy zboowi. Rosja pierwsza zacza wywozi zboe. Grecy, przeladowani w
Turcji, osiedlili si w Odessie i opanowali handel. Stany Zjedn. zaczy wywozi w czasie wojny
krymskiej, Indie - od czasw Kanau Sueskiego. Handel zboem wymaga kapitaw i wielkiego ryzyka,
i kalkulacji.
-
...Nie ma dobrych rzdw, bo wszystkie rzdy stworzyy pastwa!
-
...Socjalizm niemiecki opiera si na teorii ewolucji. Niech tylko socjalici wezm w rce wadz -
i ludzko wzniesie si na szczyty rozwoju. Ale niestety w ewolucjonizmie s epoki upadku, zbaczania
i ewolucjonizm nie jest staym postpem.
-
Nic nie robiem. Wasaem si. Byem na obiedzie ze Skalkowskim. Chodziem po Champs Elyses.

137
Law John - szkocki finansista i ekonomista (1671-1729), od r. 1720 generalny kontroler finansw we Francji.
Stworzy pierwszy bank emisyjny. Przez nadmiern emisj banknotw i poyczek pastwowych doprowadzi do
olbrzymiego krachu finansowego we Francji.
138
Autorem Rybaka islandzkiego jest Pierre Loti, cz. Akad. Franc. (Przyp. tum.)
7czerwca
W sobot wieczorem byem z Pawowskim u Potapienki. Po powrocie do hotelu zastaem list od
Potapienki, w ktrym prosi mnie o 300-400 rub. Daem mu dzi 300. Wczoraj byem z nim na obiedzie
u Ledoyena
139
. M. Andr. to ywa i interesujca kobieta. Sposobem mwienia szalenie przypomina H.
K- i powiedziaem jej to. Razem byymy w szkole, razem mieszkaymy i widocznie przejymy
wzajemnie od siebie. Ma trafny sd o literaturze, o sztuce. Potapienko mwi mi, e niekiedy wpada
w melancholi. Jestem stara, moje ycie jest zmarnowane - powiedziaa. Potem mwia, e
powinna si leczy, musi przej jak operacj, a nie ma pienidzy. Potapienko duo pracuje, ponad
siy, i nie tai przed sob, e go to wyczerpuje; ale pracuje szybko, prawie wcale nie robi poprawek.
Szestiero napisa w cigu paru dni i nawet nie przeczyta. Mwi mi, e Szubiski
140
przedstawi mnie
w swoich listach do niego jako czowieka, ktry sprzeciwia si jego hojnoci. Wic to tak! Potapienko
przypadkiem si dowiedzia, e to ja mu pomogem, wbrew Szubiskiemu, ktry nie chcia dawa mu
zaliczek, kiedy klepa bied. Pawlenkow
141
paci Potapience 500 rubli za pitnastoarkuszowy tom
w nakadzie 5000 egz. To bardzo mao. Czertkow
142
zamieci jego jedno opowiadanie w Bibliotece
dla inteligencji, nie pacc mu ani grosza. Przypomnia mi si list, jaki napisaem do Czertkowa
z zagranicy w zeszym roku w zwizku z tym, e on nie paci pisarzom i cudzymi rkami wyciga
kasztany z ognia. Napisaem mu, e na skutek listu, jaki napisa do mnie Czechow, alc si wanie na
Czertkowa, Potapienko chce napisa Wspomnienia z konserwatorium. Sze lat uczy si piewu
i kompozycji, ale straci gos.
-
Czytaem Nowoje Wriemia. Kiepskie i bezbarwne do obrzydzenia.
-
U Jules Lemaitrea
143
znalazem ustp o ydach i odoyem sobie ten felieton.
-
...Souffles nouveaux, str. 104-110 i nast.: czy nauka zastpuje religi? Widzimy siebie nie dlatego,
e wiemy, tylko dlatego, e kochamy. Do nauki zwracamy si opanowani jakim podaniem, kiedy
moemy znale w niej wsplniczk. Nauka stwarza uczonych, ale nie ludzi. Uczeni wikaj si
w ciasnym krgu swojej specjalnoci, pisz obszerne dziea, ale pozostaj ludmi penymi wad.
9czerwca
Millevoye zapowiada, e zaatwi si z Clemenceau
144
. Czuj nienawi do tego pana i wierz, e on
razem z K. G. sprzedawa Francj. Deroulde wczoraj znakomicie go rozoy, bez wymylania, ale
zgryliwie i konsekwentnie. Clemenceau wyzwa ich obu na pojedynek, obaj jednak owiadczyli, e
nie bd si bili, bo takiemu czowiekowi jak on nie udziela si satysfakcji.
-
Onegdaj przygldaem si tacom w Jardin de Paris. Francuzki bawi si jak dzieci; wiruj po sali
w pojedynk, jedna zadara nog tak, e omal nie trcia w twarz Skalkowskiego, zataczajc nog jak
gdyby aureol dokoa jego twarzy. Skalkowskiemu przypomniaa si pewna scena z Nany, kiedy
kokoty rozmawiaj o wychowaniu swoich dzieci i w ogle na okrelone tematy, a wcale nie na temat

139
Ledoyen - wykwintna restauracja na Polach Elizejskich. (Przyp. tum.)
140
Szubiski S. N. - redaktor czasopisma Istoriczeskij Wiestnik.
141
Pawlenkow - znany wydawca petersburski.
142
Czertkow W. G. - bliski przyjaciel Lwa Tostoja, wydawa wiele jego dzie za granic.
143
Lemaitre Jules - pisarz i krytyk francuski, cz. Akad. Franc. (Przyp. tum.)
144
Clemenceau Georges (1841-1929) - wybitny francuski m stanu, w owym czasie przywdca lewego skrzyda
radykaw, jeden z najwybitniejszych dziaaczy lewicy w okresie walki o rewizj procesu Dreyfusa, premier w
ostatnim okresie I wojny wiatowej, jeden z gwnych autorw traktatu wersalskiego. (Przyp. tum.)
swojego rzemiosa. Rzemioso pozostaje rzemiosem i traktuj je tak, jak inne kobiety traktuj swoje.
Jak w kadym innym rzemiole, nie ma tu adnego wstydu, jedynie troska o zarobek.
-
Biezobrazow pisa do Skalkowskiego, e m Bobryskiej zasta ksicia Wiaziemskiego ze swoj on.
Trzeba pamita o pierwszym obowizku kobiety: de bien fermer la porte.
-
abuska zaczynaa od tego, e w Moskwie u Dussota przychodzia na danie goci, ktrzy chcieli
mie kobiet.
-
Mieszkanie naszego konsula jest niziutkie: gabinet, sypialnia i salon, ktrego okna wychodz na
mietnik. Konsul musi by niskiego wzrostu, w przeciwnym razie bdzie gow podpiera sufit.
Napisa o tym w gazecie.
-
Paul Desjardins, Journal des Dbats: przemwienia niewiele s warte, s przecie nieszczere, bo
zwracaj si do publicznoci. Sumienie odzywa si nie w mwcy, lecz na twarzach suchaczy. Kiedy s
zadowoleni, ja te jestem zadowolony. Publiczno lubi zawsze wszystko, co stare, znane, wiadome.
Myl nowa lub pragnca uchodzi za now spywa po niej, jak oliwa z marmuru.
18czerwca
Wci przesiaduj z Krawczenk, ktry maluje mj portret. W jakim celu robi sobie podobizn
wasnej gby - nie mam pojcia. Nikt nie jest jej ciekaw. Byem z Krawczenk w Armii Zbawienia.
Przemawiaa Booth-Clibborn: przemwienie pyszakowate i nieszczere. Same cuda czonkw Armii.
Bg wysuchuje ich zawsze.
Przyszlimy w czasie chralnych recytacji. Jaki mody czowiek w czerwonej kurtce, siedzc w kucki
na stole, recytowa wiersze, a za nim cae zgromadzenie. Mody czowiek gestykulowa, prostowa si,
podnosi do gry rk, wznosi oczy ku niebu, stroi miny, zmienia gos i przemawia to gono
i krzykliwie, to cicho, przechodzc a do tajemniczego szeptu, a zgromadzenie powtarzao za nim
krzyczc, nieraz kilkakrotnie. Jaki modzieniec flirtuje z dziewczyn, prztykaj z daleka palcami,
trcaj si w rce. Dziewczyna si mizdrzy, rzucaj sobie porozumiewawcze spojrzenia. Chopak j
obejmuje, potem ze strachem opuszcza rk i dugo trzyma j za plecami dziewczyny. Te dziewczyny
szykuj si najwidoczniej do wstpienia do Armii, tak samo jak chopak, ktrego wszystkie tu znaj.
Nie brak brudu w tej witobliwej spoecznoci, ktra przypomina naszych raskolnikw.
20czerwca
Spotkaem Bakaszyna, mody czowiek, anarchistyczne koncepcje. Jka si, mwi szybko, trudno go
zrozumie. Nic najwidoczniej nie czyta prcz broszur i ulotek socjalistycznych. yd. Wprowadza si dla
nich ograniczenia, bo w przeciwnym razie zapchaliby wszystkie uczelnie. Skoro nie ma powodu
przypuszcza, e wszyscy, ktrzy ukocz nauk, stan si wybitnymi ludmi, nie ma te podstaw,
eby nie wprowadza ogranicze. Nieograniczanie ich praw byoby dla nich zacht: lepiej si ucz
i maj lepsze osignicia. Istniej wszelkie podstawy, by dawa pierwszestwo swoim i broni ich.
-
Rozmawiaem niedawno z abusk. Jak ona liczy wiece! Suca przynosi ogarki. Nie, przynie mi
razem z ogarkami lichtarze, bo mona pokraja wiec na kawaki i ogarki gotowe. Woli suce,
ktre pij, bo one nie gromadz rzeczy i boj si o swoje miejsce, podczas kiedy te, ktre nie pij,
ciuaj, zachowuj si impertynencko i nie zaley im na miejscu.
-
Studenci z cole des Beaux Arts urzdzili demonstracj przeciwko Brangerowi - senatorowi, ktry
zorganizowa lig do walki z nieprzyzwoitym zachowaniem na ulicy i zwrci uwag na rozwydrzenie
na balu Quatrez-Arts, na ktrym kobiety ubrane byy w stroje z obrazu Rochegrossea
145
, tzn. byy
nago. Studenci przedefilowali rozmaitymi ulicami, niosc kogo na ramionach i skandujc: Branger,
Branger, Branger. Zupeny bezsens. Interweniowaa policja i doszo do bjki. Jest wielu rannych
i aresztowanych. W Figaro i w Journal des Dbats byy opisy tego procesu, bardzo ciekawego ze
wzgldu na odpowiedzi osb, ktre bray w tym udzia. Gwnych uczestnikw sd skaza na grzywny
w wysokoci stu fr.
-
Byem w Maison du Peuple. Posiedzenie anarchistw. Mwcy owiadczaj po prostu: Mordujcie,
rnijcie, zabierajcie wszystko - suszno jest po waszej stronie. Kiedy wielu z nas przymierao godem,
nic nie jado i nie ma co je - tam, na Champs Elyses ludzie odbywaj przejadki powozami
zaprzonymi w konie po 10 lub 20 tys. fr. Jeli my kradniemy, to dlatego, e nie mamy co je, a oni
kradn, bo chc mie coraz wicej. Panama
146
- oto czym jest rzd. Mwi si, e my chcemy
wprowadzi chaos. A popatrzcie, co tam si dzieje. Jeli my bdziemy y w dostatku - nie bdziemy
kradli, a oni przyzwyczaili si do zodziejstwa, bo wszystkiego im mao, chc coraz wicej. To weszo
ju u nich w nawyk, stao si drug natur. Biedak ma wicej sumienia, bo przywyk do pracy
i niewiele mu potrzeba. Jedni protestuj, inni wyraaj aprobat. Wysoka, silna kobieta przemawia
dobitnie, zwile, po czym proponuje zbirk dla dzieci. Ludzie kad na stole zbdne rzeczy - buty,
koszule itd. Kto zechce, ten wemie. Jeli wemie kto, kto nie odczuwa ndzy - obciy tym wasne
sumienie.
25czerwca
Wczoraj zamknito Bourse du Travail. Rozruchy na Place de la Rpublique, przed teatrem itd. My
puszczamy nasze zoto, a oni tylko etony.
-
...Niemka zaceruje kad dziurk, Angielka nie zwrci na ni uwagi, ale ani bielizny, ani sukienki
z najmniejsz plamk nie woy.
-
...Mefisto - to kusiciel, diabe itd. Niekiedy a si prosi, eby zamiast czuych sw uywa wyzwisk, bo
trudno inaczej da peny upust zadowoleniu. Dziwna cecha rosyjska. Czy tylko rosyjska? Podrnicy
cudzoziemscy pisz, e na dawnej Rusi mwio si: Co to za m, jeli ony nie bije? Bije, bo kocha.
U natur pierwotnych, gruboskrnych nawet uczucie wyraa si moe w chamski sposb.
-
...Jak gupio si czowiek czuje w samotnoci! Zupenie nie mog si do niej przyzwyczai i w
samotnoci nawet pracowa nie potrafi. Wci musz czu koo siebie ludzi, jak aktor.
-
...Kobiet utrzymywa trzeba na okrelonym poziomie moralnym; w przeciwnym wypadku z natury
zdolna jest do rychego upadku i chwytania si diabli wiedz jakich sposobw. Wpywanie na kobiet

145
Rochegrosse Georges Antoine - malarz francuski (1859-1938). (Przyp. tum.)
146
Panama - w roku 1889 wybucha gona afera Panamska: francuskie towarzystwo budowy kanau
czcego w Ameryce dwa oceany przez przesmyk Panamski, zaoone przez francuskiego dyplomat
Ferdynanda Lessepsa z kapitaem 400 milionw frankw, zbankrutowao przed zakoczeniem budowy, co
spowodowao ruin wielu posiadaczy akcji, a zarzuty marnotrawstwa i korupcji wywoay powany wstrzs w
kraju. (Przyp. tum.)
przez pobaanie jej instynktom do niczego nie prowadzi: wdraa si w to szybko, a potem tak
sztuk pokae, e prosz siada! Najpierw przyjmuje to z oburzeniem, potem ze zdziwieniem, potem
zaczyna si mia i dobrze sobie wszystko karbuje w pamici, a potem cakiem niepostrzeenie
samego ci wywiedzie w pole.
6lipca
Wczoraj w Stuttgarcie. Pojechaem z Badenu do Wildbadu, chciaem tam zosta na tydzie
i odpocz. Kiedy przyjechaem, by deszcz i sota, miejscowo ponura, ciasna kotlina grska,
porzdnego pokoju nie mogem znale i wszyscy si wypytywali, czy na dugo przyjechaem, a ja
odpowiadaem nie wiem i po p godzinie wyjechaem do Stuttgartu. Przyjechaem z t obaw
mierci, ktrej ju od paru dni nie mog si pozby.
Wyjechaem ze Stuttgartu o godz. 1.38, w Norymberdze byem kwadrans po szstej.
27lipca
...Kobiety-malarki - do sztuki dekoracyjnej. A to nie rzemielnice. Mwi si, e malarze poledniego
autoramentu powinni si zaj sztuk dekoracyjn. Ale i tam zostan artystami poledniego
autoramentu. Bo rzeczywicie, jakim cudem poczucie formy, instynkt harmonii, smak w kresce
i kolorycie mog si pojawi u ludzi, ktrzy ich nie posiadali? Kobiety nie mog uwaa sztuki
stosowanej za sposb zarobkowania, istniej oczywicie wyjtki, ale wyjtki zdarzaj si rzadko, tak
samo zreszt jak wrd mczyzn.
-
...La patience est fade. (Kleopatra u Szekspira). ycie - to skomplikowana sprawa, cika i smutna,
a jednak zachowuje si wiar, e nie zawsze bdzie ludziom tak le, e przecie znajd wyjcie
z trudnych sytuacji i nadejdzie czas Krlestwa Boego.
.....My brain is weak - mzg mj jest saby, mwi Anglicy.
...Tak by si chciao wierzy we wszystko, co jasne, dobre, czyste, i czuj, e we mnie i w tobie jest
duch, i tak straszliwy zbieg okolicznoci wydaje si czym tak nieludzko okrutnym
i niesprawiedliwym. Mwi: niech si dzieje wola Twoja, ale w duchu wszystko si we mnie
buntuje i zyma si, i chciaoby si zawoa: Oh, la patience est fade!
30livca
Komunikat ministra finansw o rokowaniach handlowych z Niemcami. Wieczorem czytaem ustp
wasnego artykuu o tym komunikacie, a potem napisaem:
I po c te wiadomoci
Trafiy do naszych woci?
To z powodu reklamy rozmaitych rozweselaczy. Potem w dekadenckim stylu:
W smutnym dzi jestem nastroju
I myli trapi mnie dziwne.
Sysz, jak muchy bez przerwy
Brzcz uparcie w mej gowie.
Czuj, jak muchy pezaj
Po mojej korze mzgowej.
Czuj, jak tam si gromadzi
Kroplami to musze cierwo.
Jak z wolna osiada na szybie
I gnojem napenia myli
I mzg zamca bez miary.
Chirurgu, otwrz mi czaszk
I wypd przebrzyde muchy,
I czyst rdlan wod
Przemyj dokadnie me myli,
Bo przyjdzie mi chyba oszale...
Nie adne muchy masz w gowie -
Odpowie chirurg z umiechem -
To staro stoi na progu
I zera ci mzg nieustannie
I wody do niego dolewa.
26sierpnia
W Berlinie. Dwa razy byem na obiedzie z Hardenem
147
, raz by take o. Aleksy. Anegdoty o
Pobiedonoscewie. Mnich pokazywa mu w Kijowie wite prochy. Dzikuj, ycz ojcu, by po mierci
obrci si w rwnie pikne prochy - powiedzia mnichowi. Bya kiedy historia z wbiciem klina
w ogon w. Ducha. O. Aleksy, ktry o niej opowiada, tumaczy to w ten sposb, e u nas wszystko
si personifikuje i caa historia wynika z tego, e gob wiszcy nad carskimi wrotami puci spod
ogona.
31sierpnia
Cae rano pisaem. Po niadaniu czytaem ksik o przyszej wojnie, o ktrej chc napisa.
Niezbdny jest wysiek woli; kae si to wprawdzie zapisywa dzieciom w kajetach, ale doroli
najmniej si o to troszcz.
5wrzenia
Wieczr u o. Aleksego. Bardzo interesujca rozmowa. W zwizku z wojn celn: No i niech teraz
poka, czy mog si obej bez Niemiec (?). Jak ci dwaj generaowie u Szczedrina, ktrych chop
nakarmi. Cesarz Wilhelm zbudowa sobie nowy tron. Mwiono o nim, e kaza przyczepi do tronu
rower, eby stale mc jedzi po caych Niemczech.
6wrzenia
Wyjechaem z Berlina do Parya.
7wrzenia
W podry spaem kiepsko, czytaem LOeuvre Zoli, s tu bardzo dobre ustpy o twrczoci, w jakiej
mierze pasujce do nas wszystkich trudnicych si pisaniem, zwaszcza str. 350-353. Ale czytanie
kilku powieci Zoli z rzdu - to troch mczce. Jest dosy monotonny w swoich chwytach literackich,
w analizie wrae, w opisach. Nawet charaktery s do jednostajne.
8wrzenia
U Morenheima. By wesoy i oywiony. Opowiada, e prosili go, eby nazw swojej wsi Malakoff
zmieni na Fedora Villa. - Dlaczego Fedora? Bo cesarzowa jest Fedora, to znaczy Fiodorowna.
Morenheim wysa do nich urzdnika, by im wytumaczy, e cesarzowej na imi Maria, a Fiodorowna
jest po ojcu, zreszt i to jest nieprawda, bo ojcu na imi Chrystian.

147
Harden Maksymilian - publicysta i satyryk niemiecki, w owym czasie obroca polityki Bismarcka. (Przyp.
tum.)
9wrzenia
Zola twierdzi, e w Dostojewskim nie ma nic oryginalnego, e wszystko zapoyczy od George Sand i
Eugeniusza Sue.
-
Daudet ma ataksj - trzsie mu si gowa i rce. Cest loeuvre de sa femme. Podobno jego ona
jest chorobliwie namitna i ona go do tego doprowadzia.
10wrzenia
Gazety donosz dzi, e Wilhelm II pogodzi si z Bismarckiem. Wychwalaj to jako niezwyky krok
z jego strony. C w tym niezwykego? Cesarz dowiedzia si, e ksi jest miertelnie chory i teraz
dopiero wyciga do niego rk. Gazety robi strasznie duo haasu. Co bdzie dalej? - Notowicz
zgosi si ju do Morenheima, proponujc swoj kandydatur jako organizatora powitania marynarzy
z ramienia kolonii rosyjskiej. Mam nadziej, e mu odmwi. A zreszt tyle tu rosyjskiego drastwa,
e kto wie, czy Notowicz nie byby na swoim miejscu.
14wrzenia
W Biarritz. Sporo Rosjan: Durnowo, Bezak, w. ks. Aleksy, ks. Lichtenberscy i in. Lubimow powiedzia o
Juriewskiej
148
e to idiotka. Leczy j w dalszym cigu, ale jej duchowym opiekunem jest
Czetwiertyski. Bya kiedy poowic cesarza, teraz jest wiartk, diabli wiedz kogo. Gupi
dowcip, ale dla idiotki w sam raz. S. P. Botkin
149
opowiada mi, e Aleksander II przed udaniem si na
defilad 1 marca, z ktrej nie wrci ju ywy, przewrci Juriewsk na st i ... j. Sama to Botkinowi
opowiadaa.
15wrzenia
Wczoraj spotkaem si na play z Lamask. Opowiadaa mi o tym, jak Ratkow-Ronow
150
zbi
majtek, kiedy by rzdc u Gromowa: mia 25 tys. pensji i procent z wyrbu. W pierwszym roku
uzbiera z tych procentw 50 tys. on Gromowa, jak sama opowiadaa, darzy mioci platoniczn.
Wszystkie posiadoci lene w gub. oonieckiej posprzedawa, tak e Gromowej zostaa tylko dziaka.
Chciaa si z nim procesowa, ale wysza za jakiego pukownika.
17wrzenia
Byem w Bajonnie. Wysaem depesz do domu. Korci mnie, eby zosta jeszcze i wiem, e nie
powinienem. Nigdy jeszcze nie byem tak chwiejny w swoich decyzjach. Zagryza mnie po prostu
niepokj wewntrzny i nie wiem, co pocz, co robi. W jakim celu zawdrowaem a tutaj? Widz
doskonale, e jestem tylko workiem pienidzy i niczym wicej. Cae zainteresowanie moj osob do
tego si ogranicza. Nie dziwi mnie to zreszt wcale, ale to trudne do zniesienia. Cae ycie strawione
przy pracy, a na staro, kiedy si jest ju jedn nog w grobie, nie ma nikogo, kto by wspczu, kto
by si zaopiekowa.
-
...Nuda i al. al czowieka wyrzuconego za burt, obskubanego, jakiego niepenego, ktry straci
kontakt z yciem. Na pograniczu wegetacji, bezwadu mzgu i myli, kiedy dojd do gosu tylko
instynkty.

148
Juriewsk J. M. - ksina ze znakomitego rodu Dogorukoww, druga ona Aleksandra II, z ktr si oeni po
mierci Marii Aleksandrowny.
149
Botkin S. P. - znany lekarz, lejbmedyk Aleksandra II i Aleksandra III. Bya o nim mowa pod dat 11 maja.
150
Ratkow-Ronow W. A. - by przez dugi czas burmistrzem Petersburga; zbi pokany majtek jako
plenipotent kupca drzewnego Gromowa, ktrego doprowadzi do ruiny.
20wrzenia
Z Jakubem Polakowem
151
rozmawiaem o wojnie celnej. Zapewnia, e nas kosztuje p miliarda.
21wrzenia
Spotkalimy si onegdaj z Antokolskim
152
i rozmawialimy dugo. Dzi znw siedzielimy razem.
Antokolski do dzi dnia kiepsko mwi po rosyjsku, ale myli ma oryginalne, a czasem gbokie; wiele
najwidoczniej myla o plastyce i jej znaczeniu. Jego myl wci szuka obrazw, dobrze mwi i jego
jzyk mgby by pikny. Zapewne pisze o wiele lepiej. Dzi mwi, e kady malarz chodzi powinien
na trzech nogach: wyczucie, rysunek i barwy, tzn. koloryt. Koloryt Rafaela jest ubogi. Michaa
Anioa bardzo lubi ze wzgldu na jego niezwyk si. Dawniej artysta by wszystkim: architektem,
malarzem, rzebiarzem. L. da Vinci by take botanikiem, mylicielem itd. Dzi zaczynaj si wdawa
w najbardziej wskie specjalnoci. Pejza - to przejcie od nature morte. Moim zdaniem caa plastyka
dzieli si na uduchowion i nieuduchowion. Wszystko to, co przeznaczone jest dla czowieka, jest
nieuduchowione: architektura, przedmioty artystyczne, naczynia itd., uduchowiony jest sam
czowiek. Mwi o Grekach, ktrzy wszystko urzdzali tak piknie i z takim artyzmem: toga itd. Kiedy
pracowa nad Sokratesem, przekona si, jaki wygodny jest grecki fotel. Porcz za plecami nieomal
podpiera pod pachy, przednie nki s nieco dusze od tylnych, pozycja ciaa jest bardzo wygodna,
nie zsuwa si w d, plecy maj dobre oparcie.
Antokolski ma zmarszczk smutku na twarzy. Kiedy si umiecha, jego umiech jest smutny. O
Francuzach mwi, e s leniwi, ich idea - to odpoczynek, prnowanie i dlatego pracuj jak na
katordze, odmawiajc sobie wszelkich wygd i ciuajc pienidze. Kiedy Francuz dorobi si renty,
likwiduje interesy, komfortowo mebluje mieszkanie, funduje sobie konie, albo nic nie robi w ogle,
niekiedy ju w 45 roku ycia. Wielu doskonale si trzyma.
23wrzenia
Rozmawiaem z Morozowem, P. T.
153
- bratem Sawwy. Opowiada mi o chaupnikach i o tym
wszystkim, co dla nich zrobio ziemstwo moskiewskie. On sam rzuci uniwersytet kompletnie
wyczerpany, o klasycyzmie mwi z nienawici. Straci najlepsze lata, z powodu choroby nie mg si
oeni. Klasycyzmowi zawdziczamy to, e nie mamy adnego przemysu, adnych szk ani
nauczycieli. Nauczycieli musimy wysya za granic na nauk.
-
To zadziwiajcy bezsens - e zupenie nie umiemy gospodarowa yciem. Aby tylko skreli z ycia
lata modoci. Kumin, profesor medycyny w Moskwie, mwi studentom: Fistua - to zotodajna
rana, nigdy nie naley doprowadza do jej zagojenia. Medycy moskiewscy w ogle pod
kierownictwem Zacharjina
154
uczyli si traktowa medycyn zarobkowo; eby wicej bra za wizyt,
urzdzaj kilkugodzinne konsultacje. Caa ta komedia wymylona przez Zacharjina to tylko ma na
celu. Morozow zajmuje si malarstwem.
-
Wieczorem znw dugo rozmawiaem z Antokolskim.

151
Polakow J. S. - kupiec i finansista.
152
Antokolski Mark Matwiejewicz (1843-1902) - wybitny rzebiarz rosyjski, zbliony do pieriedwinikw.
Pochodzi z ubogiej rodziny ydowskiej z Wilna. W zwizku z cik chorob wiele lat przebywa za granic.
(Przyp. tum.)
153
Morozow P. T. - kapitalista i fabrykant moskiewski. Caa rodzina Morozoww, ze wspomnianym tu Saww na
czele, oya pokane sumy na popieranie sztuki i artystw i zwizana bya z postpowymi koami artystycznymi.
Prototypem Jegora Buyczowa Gorkiego jest w pewnej mierze Sawwa Morozow. (Przyp. tum.)
154
Zacharjin G. A. - prof. Uniwersytetu Moskiewskiego, wybitny lekarz, ale znany ze swojej chciwoci.
Glina - to ycie, gips - to mier, marmur - to zmartwychwstanie, ale nie cakiem. Najlepiej pracuje
si w glinie, jest mikka - jak -ciao... O Stasowie
155
mwi z zachwytem. O Kramskim
156
jako krytyku,
e nie ma prostego podejcia do obiektu... Ojciec nowego pejzau - to Rousseau
157
. Pejza rosyjski
jest prawdziwy, ale mao w nim poezji... W sztuce niewiele jest miejsca na prawd, potrzeba prawdy
artystycznej, poetyckiej, to znaczy twrczoci... Antokolski gromadzi zbiory. W swojej dziaalnoci
przedstawi chce mczennikw idei - Chrystusa, Sokratesa, Spinoz.
-
Potem przyszed W. S. Botkin
158
, ktry przyjecha z Ameryki. Izba amerykaska postanowia mie
ambasady w tych wszystkich pastwach europejskich, ktre zgodz si posa swych ambasadorw
do St. Zjednoczonych. Nasze przedstawicielstwo wysao do Petersburga pismo, e byoby dobrze,
gdybymy zrobili to pierwsi. Ale nasze ministerstwo nie odpowiedziao na to. Pierwsi zrobili to
Anglicy, potem Francuzi i Niemcy, a my wci jeszcze si zastanawiamy. Nasza wystawa nie bya
gotowa, inni byli te nie najlepiej przygotowani, jednake wystawili interesujce rzeczy. Prezydent
prawi komplementy, dzikowa za to, e takie pikne rzeczy przysali. Wszdzie powtarzao si to
samo. Przed pawilonem rosyjskim stropi si troch, bo nic adnego nie byo, byo tylko kilkudziesiciu
komisarzy. Wreszcie powiedzia: Wyraam podzikowanie Rosji, e przysaa tak godnych mw.
Bardzo przyjemnie, ale zoliwie!
-
Vanderbilt, kiedy zaton jego jacht, powiedzia: Szkoda, e zginy dwie strzelby, do ktrych si
przyzwyczaiem.
24wrzenia
Wielki ksi Aleksy gra w bakarata, ale nie siada. Stawia po 500, 1000 fr. Ks. Lichtenberski siada do
stou.
25wrzenia
Czytaem, e w Londynie odbywa si wystawa cerkiewnych naczy liturgicznych, s tam midzy
innymi relikwie skradzione z soboru sewastopolskiego w niedziel 8 wrzenia 1855 r. Labouchre
159

radzi, eby je zwrci.
Poznaem modego Hajdeburowa
160
. Wykapany ojciec, tylko jeszcze bardziej mwi przez nos. Jedzie
do Tulonu.
26wrzenia
Pikny ciepy dzie, prawdziwie wiosenny. Okoo 9 rano chmury zasoniy niebo i kropi deszcz.
Depesza od Al. Pietr. Koomnina z Parya, e Pleszczejew zmar na apopleksj.

155
Stasow W. W. - wybitny ros. krytyk artystyczny i muzyczny, odegra powan rol w ksztatowaniu si
demokratycznej kultury rosyjskiej w drugiej poowie XIX wieku. (Przyp. tum.)
156
Kramskoj I. N. - ros. malarz i teoretyk sztuki, jeden z zaoycieli grupy pieriedwinikw. (Przyp. tum.)
157
Rousseau Teodor - malarz-pejzaysta francuski, by czoow postaci tzw. szkoy Barbizoczykw. (Przyp.
tum.)
158
Botkin W. S. - dyplomata.
159
Labouchre Henry - dziennikarz i polityk angielski, red. naczelny czasopisma Truth. (Przyp. tum.)
160
Hajdeburow P. P. - syn dziennikarza, redaktora tygodnika Niediela, z ktrym wsppracowao wielu
liberalnych autorw.
30wrzenia
Znw w Paryu. niadanie u Duranda, wydawa Canivet
161
. Przemawia Canivet, odpowiada de
Roberti toastem na cze prasy francuskiej. Odezwaem si: Zapomnia pan o jednej wanej rzeczy.
- O czym? - Powiedzia pan: La presse, mais il faut dire: Sa Majest la presse. To si podobao.
Ranc
162
jest bardzo sympatyczny. Zagadnem go o mier Gambetty
163
, pytajc, czy to prawda, e
wmieszana jest w to kobieta. Zaprzeczy energicznie. Gambetta zrani si sam; spotka si
z generaem Thomas, mwi z nim, potem chcia wyjecha, ale zosta i zobaczy na stole na p nabity
rewolwer; wzi go i zrani si w rk. Rana si zagoia, ale wskutek leenia wywizaa si inna
choroba i na ni zmar. Pani Lon bya kochank Gambetty
164
, chcia si z ni oeni wbrew radom
przyjaci, ale to bya zupenie przyzwoita kobieta. Pewnego razu Gambetta by bardzo wesoy
i zadowolony, papla itd. Zapytaem go - opowiada Ranc: Co si panu stao? Widziaem si ze
Skobielewem - odpowiedzia Gambetta. Obaj byli ludmi niezwykle utalentowanymi i rozumieli si
nawzajem. Skobielew opowiada Masowowi: Spiem Gambett i wszystko mi wypapla. By tak
samo zadowolony z tego spotkania z Gambett.
5padziernika
Marynarze rosyjscy w Paryu. Pojechalimy ich powita na dworzec kolei Lyoskiej dwoma powozami
w imieniu prasy. Develle opowiada Tatiszczewowi, e pierwszego dnia omal nie doszo do skandalu.
Minister marynarki, ktremu Girs
165
zoy wizyt, nie poprosi go, by usiad. Girs wystosowa not,
domagajc si zadouczynienia. Minister marynarki powiedzia, e nie zorientowa si w popiechu.
Jako zaagodzili i sprawa posza w zapomnienie. Mwiono nawet, e krl duski i krlowa staraj si
wpyn na cesarza na rzecz Wilhelma II, bo si boj, e Niemcy ich pokn. Informacje te pochodz
z angielskiego dworu krlewskiego od ksicia Walii.
10padziernika
Obiad w Cercle de la Presse. Rzebiarz Falguire, kompozytor Salvert, de Roberti, obaj
Hajdeburowowie, Komarow
166
i ja.
Komarow o demokratyzmie Rosjan: Demokracj organizuje pastwo.
Dlaczego kupcy tuk lustra? Bo ich nienawidz, boj si, e zobacz w nich wasne gby. Nard
rosyjski - to nard dziecinny i modzieczy.
18padziernika
niadanie u Kamiskiego
167
z Zol. Jego opinia o Daudecie: Entre nous, cest un homme perdu.
Duo pracuje, ma jasn gow, ale brak mu si fizycznych. Zacz dwie czy trzy rzeczy i pisze

161
Canivet Charles-Alfred - dziennikarz i literat; pod pseudonimem Jean de Nivelle wyda kilka powieci z ycia
rybakw normandzkich. (Przyp. tum.)
162
Ranc Artur - polityk i publicysta, redaktor pisma La Petite Republique Franaise. By zwolennikiem polityki
Gambetty, w pniejszym okresie popiera rzd premiera Floqueta. (Przyp. tum.)
163
Gambetta Leon (1838-1882) - wybitny francuski m stanu, pomienny mwca, przywdca republikanw.
(Przyp. tum.)
164
Nazywanie pani Lon kochank Gambetty nie jest chyba najwaciwsze. Encyklopedia Brytyjska tak pisze o
pani Lon, zmarej w r. 1906: Wielk mioci w yciu Gambetty by jego zwizek z Leonie Lon, w ktrej
zakocha si w roku 1871. Gambetta sam ustawicznie przez cay czas nalega na maestwo, ona jednak stale
odmawiaa z obawy, i przeszkodzi mu to w dziaalnoci politycznej; niemniej pozostawaa wci jego zaufanym
i bliskim doradc we wszystkich jego planach politycznych. Data ich lubu bya ju wyznaczona, kiedy w jej
obecnoci zdarzy si wypadek, ktry spowodowa jego mier. Jest rzecz pewn, i nie miao to nic wsplnego
z samobjstwem. (Przyp. tum.)
165
Girs F. A. - kontradmira.
166
Komarow W. W. - redaktor i wydawca podrzdnej, skrajnie prawicowej gazety petersburskiej Swiet.
167
Kamiski (Halperin) - tumacz literatury rosyjskiej stale mieszkajcy w Paryu.
jednoczenie... Wiek XIX - to wiek powieci, a nie dramatu. Dramat nie powiedzia nic nowego, tkwi
w dawnych tradycjach i nie wznis si szczeglnie nawet w dzieach Augiera i Dumasa. Chciaby
zobaczy Rosj, dowiedzie si, jak tam jest - jakie wagony, czy w domach jest ciepo. Zola mwi, e
zwracaj si do niego rozmaici Rosjanie z prob o pozwolenie na przekad jego ksiek, ale sdzc
z ich listw, zupenie nie znaj jzyka. - ...Dumas mwi, e w wyborach do Akademii dostan 15
gosw. Nie bardzo w to wierz, potrzeba w kadym razie osiemnastu. Wybior mnie na wiosn.
Daudeta zrobi czonkiem Akademii od razu, skoro tylko postawi swoj kandydatur. Raz jednak
chcia zaj fotel po Sandeau
168
, ale powiedzieli mu, e nie, a za drugim razem si obrazi. O
Daudecie: Turgieniew by u niego na obiedzie i Daudet pyta go o swoje powieci. Turgieniew chwali,
ale z zastrzeeniami. Daudet tak si tym zmartwi, e po odejciu Turgieniewa paka razem z on.
19padziernika
De Roberti mwi o Legii Honorowej, ktr chciaby dosta. Musz koniecznie powiedzie
Morenheimowi.
-
Byem u Daudeta. Wraenie bardzo smutne. al mi go serdecznie. Okropnie si zmieni, osiwia, wosy
na gowie i brodzie przerzedzone. Siedzi. Od szeciu lat ataksja. Ataki. Cierpi bez przerwy, ale
przyczyny s nieznane.
Staem si lepszy, szlachetniejszy, tylko 20 lat byem uwiziony, a cierpienia uszlachetniaj. Gdybym
bra udzia w bankiecie, niezawodnie wznisbym toast za Tostoja. Jego Wojna i pokj jest
incomparable. Znam t powie na pami. Prawda, e Lewin - to sam Tostoj? - Sonaty
Kreutzerowskiej i filozofii Tostoja nie lubi: Ja kocham mio, modo, ycie, a te starcze (dun
vieux) utwory s bezlitosne.
O swoim synu mwi, e to mistyk. Jestem mu przyjacielem i bratem, ale ciasno nam i jeli
popyniemy z jednego brzegu do drugiego, pokcimy si na pewno. Nic nie ma midzy nami
wsplnego, zupenie inne myli i ideay; zmierza do anarchii. Ach, jak wiele miabym panu do
powiedzenia! Czemu pan tak dugo nie przyjeda? - Kiepsko mwi po francusku. - Ach, co za
nonsens. Rozumiemy si wzajemnie; istniej takie prdy, e ludzie rozumiej si w lot.
24padziernika
Berlin. Byem u ambasadora Szuwaowa. Rozmawialimy o polityce; Szuwaow to nie tylko mdry, ale
i dowcipny czowiek. Na temat Wittego i bezczynnoci ministrw: Nie musz by same ostrygi, mio
czasem zobaczy midzy nimi homara. Potrzebny jest sojusz Rosjan z Prusakami. Jeli dojdzie do
tego sojuszu, nie mamy czego si ba. Chwali Niemcw za ich dyscyplin, za to, e kiedy trzeba,
potrafi by jednomylni.
O Wittem, e poufn informacj Szuwaowa o pruskich ministrach, ktrzy domagali si zwoki,
ogosi publicznie. Nie mam oczywicie nic przeciwko temu; skoro to potrzebne, prosz bardzo,
jednake byem troch w niezrcznej sytuacji. A czy Niemcy rzeczywicie prosili o odroczenie
terminu? - spytaem. - Rzeczywicie, i to bardzo powanie. O uroczystociach francusko-rosyjskich:
Cesarza nie widziaem od czasu przyjazdu do Berlina, ale mwiono mi o nim. Jedni powiadaj, e jest
zy, drudzy, e jest spokojny, a jeszcze inni traktuj go z ironi. -
O Bismarcku: To mj przyjaciel i nie chciabym, eby si dowiedzia, co mwi: jest jeszcze taki
wawy, e gotw wyzwa mnie na pojedynek i zastrzeli. Ale on nigdy Rosji nie lubi. Lubi j tyle
tylko, eby j wykorzysta. I w tej sprawie mwi tak mdrze, e nie mona byo si z nim nie

168
Sandeau Jules - powieciopisarz.
zgodzi... Prawd mwic, Caprivi
169
jest dla Rosji usposobiony yczliwiej ni Bismarck i dla Rosji to
prawdziwe szczcie, e cesarz da Bismarckowi dymisj.
-
Wieczorem byem z Tatiszczewem w teatrze Lessinga. Aktorki - to albo kucharki, albo wywoki.
Obrzydliwe gosy, nie umiej ani si zachowa, ani si rusza.
25padziernika
W domu zastaem bilet wizytowy Timiriaziewa
170
, naszego penomocnika do spraw traktatu
handlowego. Poszedem do niego do hotelu na Wilhelmstrae. Brunet, brdka szpakowata; ma
nadziej, e traktat zostanie zawarty. Pojedziemy moe po nowe instrukcje, ale wrcimy
i postawimy na swoim. Bynajmniej nie wyczerpaem jeszcze wszystkich moliwoci ustpstw, jakimi
dysponuj, ale w niektrych kwestiach doprowadziem do porozumienia korzystniejszego dla nas ni
to, do jakiego byem upowaniony. Trzeba si targowa jak na jarmarku i na razie musimy wyniki
trzyma w sekrecie. Jutro o dwunastej bd u niego na niadaniu.
-
Tatiszczew by u sekretarza ambasady francuskiej, Soulange-Bodina, ktry opowiada mu wszystkie
szczegy o uroczystociach francusko-rosyjskich. Z chwil, gdy podczas manewrw - kiedy wszystkie
gazety pisay hymny pochwalne na cze ora i biy w bbny z powodu przyjazdu ksicia Neapolu -
nadesza depesza o wizycie eskadry rosyjskiej, gazety natychmiast zmieniy ton i umilky
w oczekiwaniu. Kiedy prasa paryska wszcza agitacj, gazety przybray ton ironiczny, zwaszcza po
wzmiance w Journal de St.-Ptersbourg, ktr uznali za kube wody wylanej na te uroczystoci.
Spotkanie w Tulonie uznano za fajerwerk, wyskok i przyjto je ironicznie, ze zoliwymi uwagami. Ale
kiedy uroczystoci przeniosy si do Parya, sprawa uznana zostaa za tak powan, e gazety
przestay si ju ogranicza do kroniki wydarze, zwaszcza po depeszy cesarza. Cesarz niemiecki jest
wcieky. Rzd jest zaniepokojony. Sztab generalny zrozumia, e w tej chwili wszczcie wojny jest
niemoliwe, bo siy samej Francji przewyszaj niemal siy Niemiec, a ogromna masa wojsk rosyjskich
przewaa szal. Na sojusznikw nie ma co liczy. Powszechne gosowanie w Austrii, upadek gabinetu
Taaffego
171
, ktry rzdzi przez 15 lat - obawa, e przy gosowaniu powszechnym powstanie
sowiaska wikszo i dlatego Niemcy i Wgrzy s przeciwni, w ogle niepokj w Austrii kae
Niemcom wyrzec si nadziei na tego sojusznika; we Woszech robi si gorco, tote postanowiono
liczy tylko na wasne siy i wzmacnia armi i flot batyck, wychodzc z zaoenia, e Rosji trzeba
zadawa klski na morzu i zaj Petersburg, jako stolic bardzo wystawion na cios. Zgodnie z tym
postanowiono rozbudowa flot i dla przypodobania si Francji ogoszono w Norddeutsche Allg. Z.,
e Niemcy nie maj zainteresowa na Morzu rdziemnym. Zarazem gazetom rzucono haso, e
sojusz francusko-rosyjski skierowany jest przeciwko Anglii. W Kllnische Zeitung i w Nordd. Z.
ukazay si artykuy wygotowane w ministerstwie spraw zagranicznych. Rzdowi francuskiemu dano
do zrozumienia, e Niemcy gotowe s nawet pomaga mu w Afryce przeciwko Anglii. Rzd francuski
zawiadomi o tym rzd rosyjski, by by poinformowany o tym dmarche.
26padziernika
Byem na niadaniu u W. I. Timiriaziewa. Rozmowa o taryfie celnej. Jest bardzo wysoka i cakowicie
przypadkowa. Zniesienie podatku solnego zmusio Bungego do zwrcenia si o podniesienie

169
Caprivi di Caprara di Montecuccoli Leon, hrabia - pruski genera i m stanu, szef admiralicji, potem kanclerz
niemiecki. (Przyp. tum.)
170
Timiriaziew W. I. - wysoki urzdnik ministerstwa finansw, w owym czasie wicedyrektor departamentu
handlu.
171
Taaffe Edward von, hr. - prezes rady ministrw Austrii w latach 1868-70 i 1871-1893, opiera si na
klerykalnej prawicy niemieckiej i zachowawczych stronnictwach sowiaskich. (Przyp. tum.)
wszystkich ce o 10% w celu skompensowania strat. Kiedy Bismarck podnis ca, mymy podnieli
nasze jeszcze o 20%. Wyszniegradzki przyjecha na targi w Ninim. Kurs by wysoki i eby przyj
kupcom z pomoc, przyjto kurs przecitny, to znaczy, e jeszcze zwikszono taryf na korzy
kupcw. Bismarck ju dawno, 14 lat temu, mwi, e naley wprowadzi na rosyjskie zboe taryf
zrnicowan, by zmusi Rosj do obniki swoich ce. Niemcy zwlekay dugo, a wreszcie si
zdecydoway w r. 1891. Nawet jeli przyjmiemy wszystkie dania Niemcw, nie bdziemy stratni. Za
kapelusze 18 zotych rubli za funt, za lalk z jedwabnym paskiem 4 z. rub. Za gotow sukni od
Wortha, z oowiem wszytym w rbek, eby si trzymaa, paci si 8 rub. 50 kop. zotem, jak za jedwab.
Mowie jed przed balami dworskimi do departamentu ce stara si o zniki i pac ogromne ca.
Wyszniegradzki mwi: Znacznie przyjemniej jest mie do czynienia z czowiekiem bogatym ni
z biednym. Najwaniejsza jest nie taryfa celna, tylko podatki, trzeba je lepiej rozoy, zwikszy
oszczdnoci i dobrobyt. Im wyszy jest dobrobyt, tym wicej ludzie kupuj i mona wicej
produkowa.
27padziernika
Wczoraj by pogrzeb Czajkowskiego. al go okropnie. Leczyli go Bertensonowie, dwaj bracia, ktrzy
nie zalecali mu kpieli. Moim zdaniem ci Bertensonowie maj opini, na ktr absolutnie nie
zasuguj.
-
Byem na obiedzie u ambasadora. By te Timiriaziew, rozmawialimy o traktacie: Z politycznego
punktu widzenia taryfa autonomiczna jest najsprawiedliwsza. Jednakowe traktowanie wszystkich
krajw. Gdy tylko zjawiaj si taryfy zrnicowane, zjawiaj si te od razu przyjaciele i wrogowie.
Pod tym wzgldem obrona Wittego jest suszna. Ale taryfa z roku 91 nie bya dobra dla Niemiec.
Jeeli si zmieni, dla nas bdzie lepiej. Przy 5 markach moglimy jednak eksportowa. Jeli Niemcy
zgadzaj si na znik do 3 marki, daj ustpstw i z naszej strony. Co na elazo wynosi 101%,
niemieckie co na zboe rwnie wynosi 101%... Timiriaziew moe si zgodzi na obnik do 110
mar. (zamiast 150), Niemcy domagaj si 90... Nie mona zadowoli wszystkich. Nie jest dobrze,
kiedy cay kraj jest niezadowolony, ale jeden stan nie jest taki istotny.
O 10 kopiejek nie mona prowadzi wojny. Niemieckie ustpstwa celne sigaj 20 milionw, mymy
powinni rwnie tyle im ustpi. To zrozumiae i suszne. Wyszniegradzki nic nie chcia ustpi, tylko
chcia, eby wci jemu ustpowali. Na naszych ustpstwach zarobi obszarnicy i chopi. Jeli strac
fabrykanci, to niewielkie zmartwienie, ustpstwa dodadz im energii, o ktrej zupenie ju zaczli
zapomina. Nasza taryfa jest w gruncie rzeczy prohibicyjna, a jej zwolennicy przy byle ustpstwie
podnosz krzyk, e to polityka wolnego handlu. W porwnaniu z tym, co pastwo zrobio dla
obszarnikw, kupcy na cach ochronnych zarobili wicej.
28padziernika
Byem na niadaniu u hr. Szuwaowa. Hrabia lubi mwi i mwi duo. Kiedy mu powiedziaem
o zabiegach niemieckich k wok Francji (Afryka), powiedzia: wylemy ogary, co powtrzy potem
swemu lokajowi Rosjaninowi. Ta prosta rosyjska natura nieraz swymi radami pomagaa mu si
wydosta z cikiej sytuacji.
Przyszed Izwolski
172
, nasz m zaufania przy papieu. Mody jeszcze, ale ju rzeczywisty radca stanu.
Cesarz mwi o modach, jakie odprawiali katolicy za Rosjan: jak on (papie) mdrze si zachowa!

172
Izwolski A. P. - dyplomata, pniej minister spraw zagranicznych przy Mikoaju II.
Ale papie jest bardziej politykiem ni czowiekiem religijnym. Nie chce, eby katolicyzm suy we
Francji jakiej jednej partii, ale eby obj swoim wpywem cay kraj, eby wnikn we gboko.
Autorytet dyplomacji sabaudzkiej moe upa. Pierwsza przegrana bitwa moe j obali. Wiktor
Emanuel mia zasugi w dziele zjednoczenia Woch; jego syn nie ma adnych. Papie nie chce, eby
Wochy same decydoway w jego sprawie - decyzja powinna by midzynarodowa. Czeka, a zmieni
si warunki, obecny ukad uwaa za nietrway, nieustabilizowany. Partia republikaska jest bardzo
silna, regionalizm zgasza ustawiczne pretensje i nie mona utworzy adnego gabinetu, nie
zadowalajc poudnia, rodkowych i pnocnych Woch. Kady przeciwnik Woch dostarcza atutw
papieowi. Rzymianie mwili Izwolskiemu, e obecny ustrj kosztowa kadego p majtku. A czy
gdyby pan to wiedzia, ofiarowaby pan poow swego majtku, eby zmieni ukad, jaki istnia
w czasie wieckiej wadzy papiea? - Ja bym ofiarowa, poniewa dowiadczyem na sobie caego
ucisku kleszych rzdw, od ktrych nic gorszego nie mona wymyli. Ale z moim synem,
z pokoleniem, ktre nie zaznao tego ucisku - to ju inna sprawa: mj syn skary si na obecny ucisk
podatkowy (50%) i nie lubi rzdu.
Finanse Woch s w stanie opakanym, a podatki s ogromne.
-
By u mnie o. Aleksy Malcew. Bardzo miy wieczr. O. Aleksy to tga gowa, nie pozbawiony humoru,
ale bez obudy.
Anegdota o Innocentym. Malarz, chcc si przypodoba wadzy, namalowa posta Innocentego
z rk wycignit do bogosawiestwa.
- A czy pan czyta ywot w. Innocentego?
- Nie, tak tylko, mimochodem.
- Szkoda, dowiedziaby si pan, e by zwykym mnichem i nie mia prawa udzielania bogosawiestw,
w mu pan raczej posoch do rki, tak bdzie lepiej.
Za czasw Janyszewa, kiedy by rektorem akademii, nie przyjmowano do klasztorw ludzi modych:
odmawia ich, ale jego nastpcy kadej soboty przyjmowali zupenych goowsw.
w. Synod udzieli nagany uczonemu, ktry uzna za legend ukazanie si w. Wodzimierzowi
przedstawicieli rozmaitych wyzna.
Do Synodu zapraszaj tych, ktrzy o to zabiegaj. Synod wymyli specjaln nauk, ktra ma
wszystkie odkrycia naukowe w dziedzinie astronomii, antropologii itd. uzgodni z Mojeszem!
Teologia nie ma by nauk porwnawcz, tylko wprost demaskujc. Istniej fanatycy prawosawia!
W klasztorze M. B. Iwerskiej jest soik z olejem drzewnym, drewniana yka, zjeczaa oliwa z muchami
i ojem ze wiec, i mnich yk tej oliwy wlewa do ust kademu, kto ma ochot. Nie mona
z nauczania religii robi przedmiotu, jak z innych nauk, Ojcze nasz nie powinno si wkuwa na
pami, tylko uczy si go na modlitwie.
-
...U nas pijastwo jest usprawiedliwieniem przestpstwa, w Niemczech okolicznoci obciajc,
i tak powinno by. Pijak rujnuje wasn rodzin itd. Uywanie ordynarnych sw!... Czemu bymy nie
mieli wprowadza konfirmacji?

1896

W zapiskach Suworina nastpuje dwuletnia przerwa. W tym czasie, w r. 1894, umiera car
Aleksander III, ktry wstpi na tron po mierci Aleksandra II wskutek zamachu czonka
Narodnej Woli, Polaka, I. Hryniewieckiego. Niejeden z carw Rosji zgin gwatown mierci;
byy to jednak raczej spiski dworskie, intrygi paacowe, rywalizacje klik otaczajcych
poszczeglnych czonkw panujcego domu. Po raz pierwszy car zgin z rki rewolucjonisty,
tote rzdy Aleksandra III - to okres wzmoonej reakcji i policyjnego ucisku, polityki
rusyfikacyjnej w stosunku do innych narodw, ktre znalazy si pod wadz Rosji (gen.-
gubernator Hurko i osawiony kurator okrgu szkolnego Apuchtin w Polsce), fali pogromw
ludnoci ydowskiej na Ukrainie i Biaorusi i powstania ochrany - specjalnej tajnej policji,
majcej za zadanie ledzi przy pomocy agentw i prowokatorw spiski rewolucyjne.
W chwili wstpienia na tron Mikoaj II ma lat 26. Jego matka, obecna cesarzowa - wdowa
Maria Fiodorowna, bya crk krla duskiego, Chrystiana IX; ona jest Niemk z rodu ksit
heskich i sabo jeszcze mwi po rosyjsku (Mikoaj mia guwernera Anglika, ktry nauczy go
angielskiego). Wedle powszechnej opinii nie jest zbyt rozgarnity; wszelkie choby
najagodniejsze reformy, bynajmniej nie o demokratycznym charakterze, lecz nawet
zmierzajce do wzmocnienia pozycji obszarniczej szlachty, traktuje jak zamach na sam
nienaruszaln istot samodzierawia. Przy tym rzdzi przy pomocy biurokracji coraz bardziej
zniedoniaej, skorumpowanej, uwikanej w intrygach i cakowicie nieudolnej. Dzieje si tu
to, co dzieje si zawsze, ilekro sprawuje wadz jaka okrelona klika (w danym wypadku
arystokratyczna kamaryla dworska), oderwana od wszystkich ywych warstw narodu, a wic
pozbawiona dopywu jakichkolwiek wieych i zdrowych si, a wchaniajca jedynie
najgorszych, najbardziej cynicznych karierowiczw, najbardziej wyzbytych wszelkich zasad
intrygantw: w tej negatywnej selekcji zych wypieraj zawsze jeszcze gorsi, a nieudolnych
jeszcze bardziej nieudolni. I nie trzeba czeka zbyt dugo, by znalazo to swj tragiczny wyraz:
w dniu uroczystoci koronacyjnych na Polu Chodyskim w Moskwie wskutek zupenej
nieudolnoci wadz w straszliwej masakrze ginie przeszo 3000 ludzi spord kilkuset tysicy,
ktre zjechay z rozmaitych stron kraju do Moskwy na wielki festyn ludowy.
Wydarzenie to gboko wstrzsno ca Rosj jako wymowne i oczywiste wiadectwo
rozkadu panujcego reimu, wywaro rwnie niemay wpyw na nastroje klasy robotniczej,
ktra ju od kilku lat toczya walki strajkowe o godziwe warunki pracy, i na wsi, gdzie
narastajca liczba biedoty, nieurodzaje i gd prowadziy do coraz wikszej ndzy. Jak wida
z kart Dziennika, rwnie Suworin by tym wstrznity i w znacznym stopniu zdawa sobie
spraw z istotnej wymowy tych wydarze, jakkolwiek notuje - wprawdzie jako mao
wiarogodn plotk, ale przecie notuje - wiadomo o dwch Anglikach, ktrzy jakoby z gry
zapowiadali katastrof, co mogoby wskazywa na tajemne knowania zagranicznych
emisariuszy. W miar bowiem, jak wzrasta w si - iw ideologi - ruch robotniczy (a w tyme
roku 1896 odby si ju pierwszy masowy strajk robotnikw fabrycznych) - teoria, i cay ruch
rewolucyjny jest dzieem nasyanych zza granicy elementw wywrotowych atwo w tych
sferach zyskiwaa na popularnoci.
Do koca lat siedemdziesitych wewntrzny rynek rosyjski, pozbawiony wasnego przemysu,
opanowany jest cakowicie przez przemys niemiecki. Ju jednak w tym okresie Rosja zaczyna
prowadzi polityk protekcjonistyczn, w poowie lat osiemdziesitych nastpuje nowa
zwyka ce importowych i Niemcy powoli trac ten rynek. Od czasu objcia ministerstwa
finansw przez Wittego polityka ta wzmaga si jeszcze bardziej; jednoczenie Witte wszczyna
zabiegi o francuskie kapitay inwestycyjne, w szczeglnoci na budow kolei
transsyberyjskiej, ktrej konieczno staje si coraz bardziej palca. Rzecz w tym bowiem, i
w latach dziewidziesitych walka o rozszerzenie sfery wpyww w Europie napotyka na
coraz wiksze trudnoci wobec konkurencji innych mocarstw europejskich; podobnie
ksztatuje si sytuacja na rodkowym Wschodzie. Kolonialny podzia wiata jest ju
zakoczony, teraz rozpoczyna si wzajemna walka o przebudow kolonialnej mapy wiata,
tym ostrzejsza, e pojawi si nowy pretendent, ktry spni si do biesiadnego stou, ale
tym energiczniej domaga si swojej racji - Niemcy. W tej sytuacji ekspansjonistyczne denia
Rosji kieruj si coraz bardziej w stron Dalekiego Wschodu, ku Chinom, Mandurii, Korei,
zwaszcza e Anglicy ju usadowili si w Hongkongu, Francja rozpocza podbj Indochin, a i
mody imperializm japoski zaczyna penetrowa azjatycki kontynent. Jednake bez linii
kolejowej przewz wojsk i uzbrojenia przez olbrzymie przestrzenie Syberii, by mc stawi
czoa potnym rywalom, jest nie do pomylenia. W celu umoliwienia dopywu niezbdnych
kapitaw zagranicznych Witte przeprowadza reform pienin z oparciem waluty na zocie.
Kurs rubla papierowego zostaje obniony o jedn trzeci (do 66 kop. zotem), z jednoczesn
woln wymian banknotw na rwnowarto w zocie. W roku 1894 wybucha wojna chisko-
japoska, zakoczona zwycistwem Japonii i traktatem pokojowym w Shimonoseki,
przyznajcym Japonii Kore, cz Mandurii i pwysep Liaotung. Jednake pod naciskiem
Rosji, Francji i Niemiec Japonia zgodzi si musi na rewizj traktatu Shimonoseki. Rosja
udziela Chinom powanej poyczki, a jednoczenie Witte tworzy specjalny fundusz w celu
przekupywania rozmaitych dostojnikw chiskich dla umoliwienia przeprowadzenia linii
kolejowej przez Manduri do Wadywostoku. 3 sierpnia 1896 r. podpisany zostaje rosyjsko-
chiski traktat obronny przeciwko Japonii. Traktat ten, przewidujcy pomoc wzajemn
w razie ataku, przyznaje jednoczenie Rosji koncesj na budow kolei mandurskiej.

20stycznia
Po powrocie z teatru do domu zastaem u siebie list M. Feoktistowa. Zawiadamia mnie, e mam
o czwartej by u I. L. Goremykina
173
, ktry chce mwi ze mn w jakiej bardzo wanej sprawie. Bya
ju czwarta. Przyjechaem troch po czwartej i o wp do pitej zaprowadzili mnie do ministra.
Przywitalimy si. Z Rosjanami tak zawsze, nigdy nie zamykaj drzwi - powiedzia zamykajc drzwi
gabinetu. Przeprosiem za spnienie. Goremykin odpowiedzia, e dobrze si stao, bo rozmawia
z lekarzem. Chc panu powiedzie par przykrych sw - powiedzia potem. Usiedlimy. Minister
wyj z teczki numer gazety Nowoje Wriemia z 1 stycznia. U gry niebieskim owkiem cesarz
napisa: Zwracam uwag na artyku Na rubiey, ktry bardzo mnie zdziwi. W artykule w rozmaitych
miejscach cae wiersze byy podkrelone niebieskim owkiem; midzy innymi ustp, w ktrym nowe
panowanie przyrwnane byo do wiosny, ustp mwicy o dziaalnoci ziemstw w sprawie likwidacji
analfabetyzmu, o uwagach cesarza na temat naczelnikw ziemstw, ktrzy faszywie rozumiej swoj
sytuacj i skazuj chopw na chost, te, w ktrych autor mwi o koniecznoci pozbawienia
naczelnikw ziemstw prawa sdu itd. Moe pan nawet nie czyta tego artykuu? - spyta Goremykin.
Odpowiedziaem, e przeciwnie, pracowaem nad nim, agodziem, skrelaem, skracaem,
zmieniaem zbyt ostre sformuowania itd., e artyku bardzo mi si nie podoba itd. - Cesarz jest
z artykuu bardzo niezadowolony. Goremykin zmierza do tego, e gazety nie powinny wyprzedza
wypadkw, podpowiada rzdowi i podkrela okrelonych spraw, e to jakoby przeszkadza rzdowi
w dziaaniu. Zupenie jak gdyby zamierza dziaa w sekrecie, w takim kierunku, ktry na razie uwaa

173
Goremykin I. L. - jedna z czoowych figur ostatniego okresu caratu. B. komisarz do spraw wociaskich i
wicegubernator w Krlestwie Polskim, 1891 - minister sprawiedliwoci, 1895-1899 minister spraw
wewntrznych; 1899 - czonek Rady Pastwa, 1906 i 1914-1916 premier. (Przyp. tum.)
naley za tajemnic. Mwi zupenie nierozsdnie. Grozi szlachcie: oni co knuj - ja wiem, e oni
maj zamiar szerzy agitacj w gazetach Nowoje Wriemia i SPB. Wiedomosti. Jako agitatora
wymienia Romera
174
. Najwidoczniej sysza, e dzwoni, ale nie wie, w ktrym kociele. Zapewnia
mnie, e przekona cesarza, eby nie dawa gazecie trzeciego ostrzeenia. Myl, e po prostu kama:
wiedzia przecie, e nie mog cesarza o to spyta i dlatego mg kama bez adnych obaw.
-
Sprawa Talmy. W Penzie zabita zostaa generaowa Bodyriowa. Jej pierwszym mem by Talma.
Miaa z nim syna, obecnie pukownik Talma. Po mierci ma miaa drugiego syna z kim innym i tego
syna usynowi jej prawowity syn, pukownik Talma. (Podobno zabjca urodzi si z jej stosunku z pk.
Talm.) Usynowiony Talma zabi swoj matk i zosta skazany przez sd przysigych na katorg.
Sprawa narobia wiele haasu. Opowiadaj rozmaite niezwyke szczegy i robi starania, eby
skazanego Talm uzna za niewinnego: pomyka sdowa! Wtpliwe, czy tak jest. Talma mieszka
z matk w tym samym domu, w oficynie. Zamordowane zostay matka i suca, w mieszkaniu
rozlano naft i podpalono je. Najwaniejsze, e telefon czcy dom z oficyn okaza si zerwany.
Kilka lat temu pukownik Talma przysa mi swoj tragedi niezgorzej napisan, nazywaa si
witoszek potpiony. Cenzura nie pozwolia na jej wystawienie, bo bohaterowie tragedii, Borys i
Gleb, gincy z rki mordercw - to wici. A witym nie wolno ukazywa si na scenie.
16lutego
Onegdaj przyjechaem z Czechowem do Moskwy. Wczoraj byem z nim u L. N. Tostoja. Przyszed B.
Cziczerin
175
. Dyskutowalimy na temat obrazu Ge
176
z ycia Chrystusa. Chocia Tostoj dowodzi
z zapaem, e sztuka wspczesna ma swoje wasne zadania, e mona przedstawia Chrystusa
inaczej, ni to robi Rafael, by pokaza, e my bezustannie krzyujemy Chrystusa naszymi uczynkami
- Cziczerin obstawa przy swoim, a podbechtywaa go jeszcze hrabina Zofia Andriejewna i Lwa
Nikoajewicza bardzo to denerwowao. W ogle by zdaje si w zym humorze
177
. W zwizku ze
mierci N. N. Strachowa
178
powiedzia, e baga literacki, jaki pozostawi po sobie, jest niewielki,
mimo e go chwalono i chwali si nadal. Kiedy si odezwaem, e najlepiej umrze od razu,
powiedzia, e to oczywicie byoby dobre, ale najlepsz mierci byoby, gdyby czowiek czujc, e
mier si zblia, zachowa jasno myli i powiedzia swym najbliszym, e umiera i umiera ze
spokojnym sumieniem.

174
Romer F. F. - wsppracownik Now. Wr., pisa gwnie na tematy agrarne i rolnicze.
175
Cziczerin B. N. - profesor, autor Historii nauk politycznych.
176
Ge N. N. (1831-1894) - wybitny malarz rosyjski, jeden z zaoycieli grupy pieriedwinikw, w pniejszych
latach bardzo zaprzyjaniony z Tostojem; jego cykl obrazw o mczestwie Chrystusa powsta pod znacznym
wpywem filozoficznych pogldw Tostoja. (Przyp. tum.)
177
-w zym humorze - o tej wizycie znale mona rwnie wzmiank w dzienniczkach Czechowa: W lutym
bawic w przejedzie w Moskwie byem u L. N. Tostoja. By rozdraniony, ostro wypowiada si o dekadentach
i ptorej godziny kci si z Cziczerinem, ktry przez cay czas, jak mi si wydawao, mwi gupstwa (...)
Hrabina przez cay wieczr wypowiadaa si przeciwko malarzowi Ge. Rwnie bya rozdraniona. Rzecz
ciekawa, i Czechow nie wspomina w tej notatce, e pojecha do Jasnej Polany razem z Suworinem. Przy caej
zayoci, jaka ich czya (zakoczonej zreszt zupenym zerwaniem), stosunek Czechowa do Suworina zawsze
by do dwoisty, oparty raczej na sprawach zawodowo-literackich (Czechow sporo drukowa w Now. Wr. i
Suworin przez szereg lat by jego podpor finansow), ni na wsplnoci pogldw. Ju w tej samej notatce
dzienniczka zauwaa Czechow, i wikszoci wsppracownikw Now. Wr. bynajmniej nie szanuje, jak
wiadomo zreszt i jak wynika z jego listu z 19 stycznia 1899 r. do Komissarewskiej, przesta wsppracowa z
tym pismem ju w r. 1891. Sprawy te znajd jeszcze owietlenie w dalszych przypisach. (Przyp. tum.)
178
Strachow N. N. - literat.
O poecie Verlaineie - Tostoj nie pojmuje, czemu si o nim pisze. Czyta go. O inteligencji powiedzia
w zwizku z dekadentami: to wesz pasoytujca na ciele narodu, a zabawiaj j jeszcze literatur.
Czechowowi powiedzia:
- auj, e daem panu do czytania Zmartwychwstanie.
- Dlaczego?
- No przecie dlatego, e nie zosta z niego kamie na kamieniu, wszystko przerobiem.
- Da mi pan teraz do przeczytania?
- Jak skocz, to dam.
Hrabina pokazywaa nam jego korekty. Teraz ju nie ona zajmuje si przepisywaniem, tylko crki.
Zagldaa do ich domu mier. Najpierw chorowaa hrabina, potem on. Ma kamienie w nerkach
i okropnie cierpi, na szczcie ataki s dosy rzadko. Sypia na parterze. Ostatnim razem bl by tak
drczcy, e nie mg ju wytrzyma, wszed po schodach na gr i upad w salonie. Krzycza.
Przykadaj mu synopizmy i gorce kompresy; lekarstw nie chce bra.
O Sofoklesie Tostoj mwi: pisze o tym, co uwaa za najwaniejsze.
17lutego
Przyjechaem do Petersburga, w Gradaninie z 13 lutego znalazem o Aleksandrze III zdanie:
Spojrzenie z boej aski jasno odrniao prawd od kamstwa, frazes od czynu, sualczo od
wiernoci, wielkiego pana od dworaka, zasug od interesu, gbokie przekonanie od chwiejnego
oportunizmu. - Sprytne!
W miesiczniku Siewiernyj Wiestnik drukuje swoje wspomnienia Tuczkowa-Ogariowa
179
.
W zeszycie lutowym, str. 87-89, opowiada o Sz. (Szegunowej
180
), ktra rzucia ma, zwizaa si z S.
S. (Sierno-Soowiowicz
181
), miaa z nim syna i wysaa go do ma. Potem zamknli S. S. w domu
wariatw. Szegunowa oznaczona jest liter Sz., Sierno-Soowiowicz - S. S., ale w innym miejscu
podane jest pene nazwisko, tak samo potem pene nazwisko na str. 88. Sama Szegunowa to mdra
kobieta, syn take jest mdry. Poszed do L. J. Gurewicz
182
, eby da od niej wyjanie i plun jej
w twarz.
3marca
Zgniewaa mnie wczoraj notatka o obchodzie dwudziestolecia gazety. Notatka wymienia prezenty,
jakie mi ofiarowano, a nie ma ani sowa o tym, e sam daem 5000 rubli na kas zecerw i 10 000
rubli na kas wsppracownikw. Notatka przy tym ukazaa si nastpnego dnia. Nikt si nie
pofatygowa, eby napisa par wierszy. W czasie obiadu ujo mnie przemwienie Andrijewskiego,
ktry uzna mj talent literacki i powiedzia, e kiedy bdzie si mnie studiowao. To ju przesada.
Po powrocie do domu napisaem do niego list z podzikowaniem. M. G. Czerniajew
183
powiedzia
par sw o tym, co zawdzicza gazecie Nowoje Wriemia, a ja odpowiedziaem z miejsca, co

179
Tuczkowa-Ogariowa - wdowa po znanym w latach szedziesitych pisarzu emigracyjnym N. P. Ogariowie,
przyjacielu Hercena.
180
Szegunowa - ona pisarza z tego samego okresu, N. W. Szegunowa, zajmowaa si popularyzacj literatury
klasycznej.
181
Sierno-Soowiowicz A. A. - przedwczenie zmary utalentowany przedstawiciel rewolucyjnych tendencji lat
szedziesitych.
182
Gurewicz L. J. - pisarka, redaktor czasopisma Siewiernyj Wiestnik.
183
Czerniajew M. G. - genera, czsto przeladowany przez rzd carski za swoje zbyt jawne sowianofilstwo.
Nowoje Wriemia jemu zawdzicza - to mianowicie, e wykorzysta nasz plan, jak dowodzi armi
serbsk... pojecha do Serbii, przej si losem uciemionych braci.
-
Tostoj, kiedy byem u niego 12 lutego, mwi, e Kaznakow by gupi. Zna go pan? - spyta. Nie,
poznaem go u Bogdanowicza, ale on zaraz wyszed i nie zdylimy zamieni nawet piciu sw.
Zrobi na mnie wyjtkowo kiepskie wraenie - doda Tostoj.
-
Kajgorodow
184
opowiada, e w. ks. Konstanty Konstantynowicz zainteresowa si dwoma dodatkami
do gazety Nowoje Wriemia i ma zamiar powiedzie o nich cesarzowi. Ja powiedziaem, e te
dodatki nie przedstawiaj takiej wartoci. W roku 1888 skadaem podanie na rce hrabiego J. M.
Ignatiewa
185
i ministra D. A. Tostoja
186
o uzyskanie dla mnie zezwolenia Najjaniejszego Pana
w sprawie dodatkw. Ale minister nie przedstawi mojego podania cesarzowi. Ignatiew dwa razy
taszczy mnie do Gwnego Zarzdu i mwi, e na biurku ministra leaa ksika Prawda o Rosji
Steeda
187
, ktry by u mnie i ktremu opowiadaem o dodatkach. Wykorzysta moje opowiadanie
i zamieci je w swojej ksice. Minister trzyma w rku ksik ze sterczcymi z niej zakadkami
i pomylaem wwczas, e Tostoj po przeczytaniu tego nie przedstawi mojego podania cesarzowi.
23marca
Dzi Wielka Sobota. Byem z Czechowem w awrze Aleksandro-Newskiej i jak zwykle poszedem na
groby moich zmarych.
Ile tragizmu kryj te mogiy, ile zgryzoty i cierpie! Gdyby zmarli powstali z grobu i opowiedzieli ca
prawd, nie tajc niczego ani o sobie, ani o swoich najbliszych - c by to bya za powie! Literatura
zna tylko powierzchni ludzkiego ycia, a jeli lektura jest tak potrzeb czowieka, to dlatego, e
kady w ksice, ktr czyta, wyczuwa samego siebie i szuka w niej samego siebie.
Na grobie Gorbunowa
188
otworzylimy latarni wiszc na krzyu, wyjlimy z niej lampk oliwn
i zapalilimy j. Powiedziaem: Alleluja, Iwanie Fiodorowiczu! Poznaem jego grb po wstdze od
wieca, na ktrej by napis: Nowoje Wriemia. Obok jego grobu jest grb Kostylowa, profesora
agronomii, ktry by zdaje si potem dyrektorem departamentu w ministerstwie dbr pastwowych.
Na wstdze przy wiecu widnieje napis: Ordownikowi prawdy. Podobno pochodzi z chopw, tak
samo jak Gorbunow. Gorbunow zawsze swoje pochodzenie ukrywa. To dziwne.
-
W cikich warunkach pracuje prasa! Ile byo zachodu z artykuem Lebiediewa o defraudacjach!
Artyku mia efektowne zakoczenie. Trzeba go byo opublikowa. Tylko pochway drukuje si
z lekkim sercem, a gdy tylko tkn tych figur pastwowych, w rzeczywistoci pastwowych
niedonoskw i degeneratw, od razu czowiek zaczyna lawirowa i wcieka si w duszy na siebie
i swoj sualczo, ktrej nie potrafi z siebie zrzuci.
-

184
Kajgorodow D. D. - profesor meteorolog, wsppracownik Now. Wr..
185
Ignatiew J. M., hrabia - minister spraw wewntrznych za panowania Aleksandra III.
186
Tostoj D. A., hrabia - za Aleksandra II by ministrem spraw wewntrznych, za Aleksandra III ministrem
owiaty, skrajny reakcjonista.
187
Steed H. W. - publicysta angielski, korespondent Timesa, pniej (1919-1922) jego redaktor naczelny.
(Przyp. tum.)
188
Gorbunow I. F. - aktor Teatru W. Ks. Aleksandry.
Wkrtce czas mi ju do grobu, w ktrym spoczywa ju troje. atwo sobie to wszystko wyobrazi. Jak
mnie bd nieli, jak wystawi trumn w cerkwi, jak i co bdzie si mwio, jak spuszcz trumn do
grobu i jak ziemia tuc zacznie o wieko. Widziaem to ju tyle razy, ale nigdy nie sprawio mi tyle blu,
co na pogrzebie Woodi. Mnie poo obok niego. Tak wanie powiedziaem Czechowowi. Cmentarz
jest bardzo blisko Newy. Dusza moja wyjdzie z grobu, pod ziemi pogry si w Newie, tam napotka
rybk, wcieli si w ni i razem z ni bdzie pywaa. Kiedy, ju dawno, napisaem w N. Wr. maleki
artykulik, jeszcze za ycia Saszy, kiedymy mieszkali w Pawowsku, jak to bdzie, kiedy umr, jak mnie
bd grzebali i jak bd wszystko sysza, bo dusza rozstaje si z ciaem wwczas dopiero, kiedy ciao
do cna zamieni si w proch. Tak to byo napisane. Pamitam, e Sasza bardzo si zmartwia. Nie
potrafiem oceni tej mioci. Gdybym j kocha tak, jak kochaem, kiedy bya dzieckiem! Kilka
miesicy sam j kpaem w cebrzyku, w ciepej wodzie, i przy caym ubstwie, przy 14 rublach 67
kop. nauczycielskich poborw, kupowaem dla niej xeres po dwa ruble i wlewaem do wody kilka
kieliszkw w przekonaniu, e to wzmocni jej wte ciako. Okropnie bya krzykliwa. Aniuta po prostu
ani na krok nie moga od niej odej. Mielimy wasnego konia, to znaczy konia jej rodzicw. Czasami,
kiedymy jechali na spacer, a niaka staa przy oknie, widzielimy przejedajc pod oknami, e Sasza
zaczyna goniej krzycze, i zawracalimy do domu. Czemu tak wyranie widz w pamici Sasz, i to
wanie jako mae dziecko? W Moskwie, kiedy pracowaem w gazecie Russkoje Sowo, w r. 1861,
lubia siada na moim biurku i przewraca w papierach albo skrcaa z papieru pdzelek, maczaa go
w kaamarzu i smarowaa po biurku. Rzadko si na ni za to gniewaem. Mieszkalimy wwczas na W.
Sadowej, naprzeciwko Jermoowa, w oficynie, ktr oddaa nam hrabina Salias
189
, kiedy N. S.
Leskow
190
, ktry mieszka w tej oficynie, wyjecha do Petersburga po skandalicznej historii ze swoj
on, ktr szczypa i bi. ona Leskowa bywaa u hrabiny i u Nowosilcoww (Olga N. jest jedn z jej
sistr) i skarya si na niego. Raz ucieka od ma, a on zoy meldunek na policji. Hrabina,
zamknwszy si z nim w gabinecie, staraa si na niego wpyn. W tym samym domu, koo
Jermoowa, Hurko
191
prosi o rk M. A. Salias, ktra te wysza za niego. Kiedy w zeszym roku umar
N. S. Leskow, jego crka nazwiskiem Noga (Leskow dowcipkowa na ten temat: moja crka ma takie
nazwisko, e gdyby czowiek siedzia midzy ni i jej mem, musiaby powiedzie: siedz midzy
nogami) bya u mnie i mwia, e matka jej yje i mieszka w Petersburgu w domu obkanych. Nie
poznaje nikogo. Tak wic w tym domu zbieray si przysze wybitne osobistoci albo ludzie znani:
hrabina Salias, Olga (to ju byy dwie znane postacie), J. M. Feoktistow, Leskow, Hurko, ja i
Goowaczow, ktry stara si o jedn z Nowosilcwien. U Nowosilcoww ktrego ranka spotkaem
si z Kramskim.
Kiedy w grudniu 1862 roku pojechaem do Petersburga, eby znale sekretarza redakcji
i wsppracownika, A. N. Pleszczejew
192
da mi na drog swoje palto, ktre mu potem oddaem. Nie
miaem ciepego palta, dostatecznie ciepego na to, eby jecha zim trzeci klas w nie opalanym
wagonie. Aniuta z dziemi zostaa w domu. Mieszkalimy wtedy na ul. Pluszczicha w niewielkim
mieszkaniu, niedaleko jakiego ogrodu. Na tej ulicy, wkrtce potem, jak przyjechalimy z letniska ze
wsi Dawydowo, gdzie mieszka take Pleszczejew, urodzi si Lolek. Dawydowo oddalone jest o jakie
10 wiorst od Moskwy. Za mieszkanie, to jest za chat, pacilimy za cae lato 45 rubli. W tej chacie

189
Salias hrabina - matka autora drugorzdnych powieci historycznych, redaktor czasopisma Russkaja Riecz.
190
Leskow N. S. - znany pisarz, autor Powiatowej Lady Macbeth i szeregu innych utworw, tumaczonych m. in.
przez J. Tuwima. (Przyp. tum.)
191
Hurko J. W. - genera, otrzyma tytu feldmarszaka za przepraw przez Bakany w czasie wojny rosyjsko-
tureckiej 1877-78 r., przeprowadzonej zreszt wyjtkowo nieudolnie i kosztem olbrzymich ofiar; w latach 1883-
1894 by genera-gubernatorem warszawskim; zacieky rusyfikator, wprowadzi jzyk rosyjski do sdw,
urzdw i szk. (Przyp. tum)
192
Pleszczejew A. N. - poeta ros.; kar mierci za udzia w kku rewolucyjnym zamieniono mu na cikie
roboty; w r. 1861 powrci do Moskwy. (Przyp. tum.)
napisaem onierza i onierk i wysaem do Sowriemiennika, ktry to wydrukowa. Po pienidze
pojechaem do Petersburga za darmo: przewieli mnie tam i z powrotem na prob Pleszczejewa
w wagonie pocztowym. Powrotn podr urzdzi mi Arseniew
193
, ktrego o to prosi Krajewski
194
.U
Krajewskiego byem na letnisku w Carskim Siole na obiedzie i zdaje si, e tam napisaem jakie
notatki biograficzne, ktre wydrukoway Otieczestwiennyje Zapiski. Chodzio wtedy o moje
wstpienie do gazety Goos, ktr wwczas zamierzano czy te zapewne ju postanowiono
wydawa jako organ Goownina
195
. Arseniew informowa mnie o tym szczegowo. Sprawa zostaa
w zasadzie ju wtedy midzy mn i Krajewskim zdecydowana, na razie za miaem pisywa do pism
Otieczestwiennyje Zapiski i SPB. Wiedomosti. Potem jednak Pleszczejew i inni zaczli mi to
odradza i namawia, ebym lepiej poszed do W. F. Korsza
196
, ktry za namow Budowa
197

obejmowa SPB. Wiedomosti. Pleszczejew zawiz mnie do Korsza, ktry mieszka wtedy na wsi.
Krajewski pisa do mnie, proponujc stanowisko sekretarza redakcji i pisanie 8 felietonw za 2400
rubli. Sprawa bya prawie postanowiona i dostaem ju od moskiewskiego ksigarza Gaunowa
zawiadomienie o zaliczce, o ile pamitam, 200 rub. Wahaem si midzy Korszem i Krajewskim
i ostatecznie zaangaowaem si do Korsza.
Miaem w zwizku z tym pniej bardzo nieprzyjemn histori. Kiedy ju zobaczyem wydrukowany
felieton w gazecie SPB. Wiedomosti, polemizujc z Goosem napisaem, e Krajewski zaprasza
mnie do siebie na takich a takich warunkach, ja jednak odmwiem dlatego, e Krajewski dostawa
subsydium. Napisaem w felietonie tak jak byo, zgodnie z radami Pleszczejewa i innych, motywujc
moj odmow tym, e Goos nie jest pismem niezalenym. Ale odmowa, jak posaem
Krajewskiemu, napisana bya zupenie inaczej, co wyleciao mi z pamici. Krajewski po przeczytaniu
felietonu opublikowa mj list, bardzo uprzejmy, a nawet pochlebczy, w ktrym zawiadamiaem go,
e nie mog si do niego zaangaowa, przy czym stwierdzaem, e proponowa mi tylko stanowisko
sekretarza redakcji za 50 rub. miesicznie. To byo okropne. Straciem gow zupenie. Aniuta posza
do redakcji Goosa i zadaa pokazania jej oryginau listu (mieszkalimy wtedy na Bassiejnej, d.
Popowa). Odmwiono jej. Poczlimy szuka listu Krajewskiego, w ktrym proponowa swoje
warunki, ale nie znalelimy. W tych czasach nie mylaem jeszcze o przechowywaniu listw. Wskutek
tego nie mogem nawet udowodni, e Krajewski proponowa mi rzeczywicie 20 rub. miesicznie.
Byem kompletnie rozbity, ale co tam odpowiedziaem. Do Korsza zaangaowaem si za 2000 rub.
rocznie, ale od 1867 roku moje uposaenie powoli wzrastao, tak e poczynajc od r. 1872
dostawaem 375 rub. miesicznie. Z takim uposaeniem ustpiem z gazety w r. 1874, kiedy
przeszedem do Baszmakowa. Wierszwki wwczas nie dostawaem, a w gazecie byem sekretarzem
redakcji, czytaem razem z Korszem korekt numeru, korekt ogosze, pisaem krtkie wzmianki,
ukadaem kronik, pisaem felietony i recenzje teatralne, chodziem do cenzury z zatrzymywanymi
artykuami itd. Sowem robiem wszystko, co mi polecono. Do redakcji przychodziem o 10 rano, do
domu wracaem o pitej, jadem obiad, przynosili mi ogoszenia, ktre rozkadaem na kolumnie,
czsto razem z Aniut, i o 10 szedem z powrotem do redakcji, gdzie pracowaem do 2-3 w nocy,
a nieraz jeszcze duej. Czasu miaem tak mao, e kiedy przez dwa lata pisywaem felietony dla
tygodnika Russkij Inwalid (zdaje si w r. 1863, 64 i 65), to zazwyczaj pracowaem przez ca noc, tak
e raz w tygodniu w ogle nie spaem i kiedy felieton okoo 9 rano by gotw, sam odnosiem go do

193
Arseniew K. K. - pisarz liberalny.
194
Krajewski A. A. - publicysta, redaktor gazety Goos.
195
Goownin A. W. - wczesny do liberalny minister owiaty (w latach 1862-1866). Po nim mianowano D. A.
Tostoja, reakcjonist. (Przyp. tum.)
196
Korsz W. F. - redaktor gazety SPB. Wiedomosti.
197
Budow S. N., hrabia - by przez pewien czas min. spraw wewntrznych, uchodzi za czowieka wysoce
owieconego, a jego crka prowadzia znany salon literacki.
Inwalidy. W Inwalidzie podpisywaem si, zdaje si, A. I-n. Przed felietonami pisaem jeszcze do
tej gazety rozmaite drobne wzmianki. W r. 1863 napisaem raz artyku wstpny o balu u gubernatora
kijowskiego Annienkowa. Napisaem w tym artykule, e na balu obecne byy rwnie dziewczyny
publiczne, co w tym rodzaju. Inwalid, tj. Romanowski, dosta po nosie, a cesarz pyta o nazwisko
autora; zostaem wezwany. Podaem to, o czym mwiono w Petersburgu.
Pienidze wypaci mi N. G. Czernyszewski. Byo to niedugo przed jego aresztowaniem. Wyszed do
mnie w szlafroku, z namydlon twarz - wanie si goli. Siedziaem u niego w gabinecie dobr
godzin. Kto wtedy przyszed do niego - nie pamitam ju, kto - i Czernyszewski opowiada nam
o wykadach w Dumie i o tym, e by u gubernatora Suworowa i przekonywa go, e tak nie wolno
postpowa. Czernyszewski mwi duo, z oywieniem i pewnoci siebie, w sposb autorytatywny
i jak gdyby chepliwy, co budzio sympati, bo czowiek myla sobie: To dzielny chop! W czasie
rozmowy przyjechaa z letniska jego ona z dziemi, wybieg do niej do przedpokoju i bardzo czule si
caowali. Za opowiadanie dostaem 60 rubli. Czernyszewski pochwali opowiadanie i prosi, ebym
jeszcze co napisa. Zdaje si, e przyjechaem do niego z listem od Pleszczejewa.
W Dawydowie Aniuta, ktra bya ju w ciy przed urodzeniem Lolka, chodzia na piechot do
Moskwy, eby zastawia srebra, ktrych mielimy niewiele, i zdejmowaa po drodze buty, eby ich nie
zniszczy. Pienidzy nie miaa zupenie, czasami zjawia si tam Pleszczejew i zamieszkiwa u mnie.
Wtedy wanie w Dawydowie napisaem Alonk, ale zoyem j w miesiczniku Wriemia
198
, kiedy
ju mieszkaem w Petersburgu. Ale Wriemia zamknli i zostaa mi tylko korekta Alonki z tego pisma.
Potem oddaem j do mies. Otieczestwiennyje Zapiski, gdzie zostaa wydrukowana. Byem u
Dudyszkina
199
, ktry si ze mn targowa. Wyebraem od niego 65 rub. za arkusz, ale dostaem tylko
cz, bo Dudyszkin skary si, e nie ma pienidzy i prosi o rozoenie honorarium na raty, pki nie
wpynie prenumerata. Dostaem je dopiero w grudniu. Kiedy mieszkaem na ul. Pluszczicha, na
zamwienie L. N. Tostoja napisaem yciorys patriarchy Nikona dla chopw z Jasnej Polany. Tostoj
sam przynis mi pienidze za yciorys - 50 rub. Moje opowiadanie Garibaldi, wydrukowane w pimie
Woronieskaja Biesieda, recytowa wwczas na wieczorach literackich Sadowski
200
i recytowa
wspaniale. Na jednej z takich recytacji wywoywano mnie, chciaem wyj, ale mnie zatrzymali. To by
mj pierwszy sukces. Mimo e moje artykuliki w gazecie Russkaja Riecz byy bardzo sabe, zwracay
jednak na siebie uwag. Wnioskuj to z tego, e Satykow wsplnie z Czyewskim i Pleszczejewem
chcieli wydawa pismo i zaprosili mnie na narad. Zjedlimy razem obiad w traktierni. Jednake
sprawa skoczya si na rozmowach. Najczciej bywaem u Pleszczejewa, czasem te u I. S.
Aksakowa. Na zamwienie A. P. Stroganowej, przewodniczcej Towarzystwa Rozpowszechnienia
Poytecznych Ksiek napisaem Jermaka i Bojaryna Matwiejewa, ktre zostay wydrukowane, oraz
Smutnoje Wriemia, ktrego nie pucia cenzura. Rkopis miaem u siebie niedugo; cz jego
przepisaa Aniuta. Napisaem to na pocztku 1862 roku, kiedy zostaem bez pracy i bez pienidzy.
Hrabina nic od nas za oficyn nie braa, ale nie mielimy z czego y. Pamitam, e kiedy przed
Wielkanoc dostaem nagle 150 rub. Okazao si, e to nagroda za prac nauczycielsk w szkole
powiatowej w Woroneu, ktr rzuciem, kiedy zaczem pisa dla gazety Russkaja Riecz. Do
Woronea przeniosem si z Bobrowa. Tam mi si udao. Dostaem tam lekcje na dwch pensjach dla
dziewczt, u hrabiego Fersena (lekcje z jego crk), u Stachowicza, ojca tego Stachowicza, ktry
napisa Nocznoje i zosta zabity przez chopa. Jedno lato, w r. 1860, spdzilimy z on i Sasz u niego
na wsi, gdzie miaem lekcje z jego synem i crk. Kiedymy wyjedali, Stachowicz da nam swoj

198
Wriemia - miesicznik polityczno-literacki, z ktrym wsppracowa m.in. Dostojewski, organ grupy tzw.
poczwiennikw, zblionych do sowianofilw. Zosta zamknity w r. 1863 za artyku o powstaniu styczniowym
w Polsce. (Przyp. tum.)
199
Dudyszkin - czonek redakcji czasopisma Otieczestwiennyje Zapiski.
200
Sadowski P. M. - znakomity aktor Teatru W. Ks. Aleksandry.
dziewczyn paszczynian, ktra mieszkaa u niego jako niaka. Do gazety Russkaja Riecz pisa
zaczem z Woronea pod pseudonimem Wasilij Markw. W. W. Markw kolegowa ze mn w puku
szlacheckim. Razem z nim wyszedem z puku do cywila. Bylimy troch w Petersburgu, potem
przenielimy si do Moskwy i tu si rozstalimy. Pisa do mnie do Bobrowa dwa razy, potem przesta.
Nie wiedziaem, gdzie si obraca, i tym pseudonimem chciaem mu o sobie przypomnie. Zacza ze
mn korespondowa hrabina Salias i namawiaa mnie, ebym przyjecha do Moskwy. Chciaem
wwczas zdawa egzaminy, eby dosta posad nauczyciela w ministerstwie owiaty. Wszyscy mi to
doradzali, tylko Aniuta prosia mnie, ebym nie traci czasu i pojecha. Hrabina zaproponowaa mi
miejsce sekretarza redakcji z uposaeniem 50 rub., potem dodaa jeszcze 25, kiedy si dowiedziaa, e
w Woroneu zarabiam wicej. Latem wybraem si z pewnym znajomym, Zapolskim, cugowymi
komi do Moskwy. Hrabina Salias bya na letnisku w Sokolnikach i tam te si udaem. W jej domu
mieszka wtedy N. S. Leskow i by chory. Umieszczono mnie obok niego w skleconej z desek izbie na
strychu, w malekiej klitce pod dachem, w ktrej nie mogem sta. Aniuta przyjechaa dopiero we
wrzeniu, do domu na Patriarszych Stawach, do malutkiej oficyny.
...wita ju jednak. Nie wiem, czemu si tak rozpisaem. Alleluja! Cudowna jest ta noc na Rusi! I to
ona widocznie nasuna mi te obrazy dawno minionych czasw, kiedy byem biedny, peen ycia
i nadziei. Nie, to nieprawda. Nigdy chyba nie wiedziaem, co to nadzieja. W ogle zadowalaem si
tym, co byo. Ale bez Aniuty, ktra mnie podbechtywaa, dodawaa mi otuchy i w ogle miaa na
mnie ogromny wpyw, zapewne tak ju w Bobrowie przespabym cae ycie. Kiedy mi
zaproponowano, ebym ze szkoy w Bobrowie przenis si do Woronea, wspomniaem o tym
Aniucie mimochodem. Ona za zmusia mnie, ebym pojecha do Woronea i stara si
o przeniesienie. To samo byo z propozycj hrabiny Salias. Nie zastanawiaa si nad tym ani chwili, e
powinienem jecha do Moskwy.
Przed kilkoma dniami umar Anat. Bogdanow. W jego domu mieszkaa Aniuta, kiedy pojechaem do
Korsza, do gazety SPB. Wiedomosti i do Petersburga. Wybuch poar. Aniuta ani na chwil nie
stracia gowy. Wyniosa dzieci (byo troje), spakowaa, co byo mona, i wszystko to bez popiechu.
Bogdanow przej si jej losem i umieci j tymczasem w innym swoim domu, w ktrym byem w
Wielkim Tygodniu, kiedy pierwszy raz przyjechaem na trzy dni do Moskwy. (1863 r.) Aniuta uczya si
wtedy akuszerii i dawaa sobie rad z dziemi i z wykadami, majc do pomocy tylko kuchark. Sama
sprztaa mieszkanie i mya podogi. Bogdanow zasta j raz przy tym zajciu i Aniuta opowiadaa mi
ze miechem, jak si zawstydzia.
Ech, eby tak zacz pisa, mona by opowiedzie niejedno!
8kwietnia
Zawroty gowy s coraz czstsze. Powinienem si spodziewa apopleksji. Boj si, e umr na
apopleksj i caa robota pjdzie na marne, chocia mogaby trwa dalej beze mnie, gdyby nie byo
tylu rozmaitych naciskw.
-
Widziaem wanie pierwszy akt Ksiniczki zza morza
201
. Co za bzdura! Po prostu wstyd sucha
podobnych banialuk, do tego jeszcze z udziaem Jaworskiej
202
. Burienin przerabia dla niej swoj
przerbk wedug A. Musseta, starajc si napakowa do niej mnstwo najprzerniejszych efektw
z rozmaitych sztuk. Wyobraa sobie, e najwaniejsza rzecz to efekty. Oto utalentowany krytyk
i niezrwnany pamflecista.
-
...Przyroda jest nadprzyrodzona. Wszystko w niej jest cudem. Wydarzenia, istoty, przedmioty -
wszystko to s zjawiska. Nie ma nic bardziej tajemniczego ni to, co niewidzialne. Dla zwykych ludzi
wszystko to tylko pozr. Tylko geniusz wnika do istoty rzeczy, tylko przed nim otwieraj si wrota do
tajemnic przyrody. Dlatego rd uczonych tak jest rozpowszechniony sceptycyzm.
14kwietnia
Minister spraw wewntrznych Goremykin wezwa mnie dzi i wypowiada pouczajce uwagi
w zwizku z Maym licikiem drukowanym w Nr. ..., w ktrym nieco krytycznie wypowiadaem si
o dewaluacji. S. J. Witte poskary mu si. To ndzna figura. Koczetowowi
203
powiedzia, e na miejsce
Feoktistowa mianuje dyrektorem naczelnym do spraw prasy kogo takiego, przy kim przyjdzie
kreska na Suworina. Dzikuj unienie! Goremykin smaruje miodem, ale piguki s gorzkie. Ani za
czasw Tostoja, ani za czasw Durasowa ministrowie ani razu tak nie grozili. Ten w cigu trzech
miesicy wzywa mnie ju dwa razy. Wczoraj nie omieszka wtrci: Prosz pamita, e wstawiem
si wtedy za panem. (W styczniu ukaza si artyku noworoczny, na ktrym cesarz napisa, e zwraca
na niego uwag.) W artykule nie byo nic prcz zupenie prawomylnych uwag. Witte skary si
Koczetowowi, e zorganizowa dla mnie kolporta ksiek i gazet na dworcach kolejowych, a ja tak
mu si odwdziczam. Bardzo auj, e zwrciem si do niego z t spraw, ktr on przeprowadzi za
8 000 rub. rocznej dzierawy i z normaln cen gazet. Zwrciem si do niego dlatego, e Notowicz,
ktry paci tak sam dzieraw, sprzedawa gazety poniej ceny obowizujcej w Petersburgu.
Uwaaem za niemoliwe ze strony kolei, by w warunkach sprzeday doprowadzaa do takiej
konkurencji i pojechaem do Wittego, eby on na to wpyn. Witte wezwa urzdnika i poleci mu
oddanie mi kolei Warszawskiej. Nie bez powodu wstyd mi byo wtedy prosi go o to i tylko obawa,
eby kolej nie wpada w inne rce, zmusia mnie do tego kroku.
Goremykin powiedzia: Niech pan nie sdzi, e w tym wypadku kieruj si chci obrony ministra
finansw. Nie, s tu rwnie przyczyny oglniejsze. Cesarz mwi mi jeszcze w ubiegy czwartek, e
do ju ma tej paplaniny o dewaluacji i na moim miejscu dawno by ju podj odpowiednie kroki
przeciwko tej paplaninie o dewaluacji. Ja jednak adnych krokw nie podjem. Niech gadaj.
Zgadzam si na kad krytyk, byle bya sensowna. Ale na takie artykuy jak paski pozwoli nie
mog. Wymyla przecie mona Bg wie co.

201
Ksiniczka zza morza - sztuka Edmonda Rostanda, autora Cyrano de Bergeraca, Orltka, Romantycznych.
Sztuki Rostanda, nawizujce do teatru romantycznego, cieszyy si wwczas w caej Europie ogromnym
powodzeniem (m. in. rwnie Ksiniczka zza morza) i a do dnia dzisiejszego utrzymuj si w repertuarze
dziki swym wyjtkowym walorom scenicznym. Dla Suworina, majcego w tym czasie ju lat z gr
szedziesit, uksztatowanego w tradycjach teatru mieszczaskiego i naturalistycznego, to wczesne
nowatorstwo byo ju, jak wyzna dalej, trudne do strawienia.
Jest to zarazem pierwsza wzmianka o jego teatrze, ktry tak wiele zajmie miejsca na dalszych kartach tego
Dziennika. Otwarcie tego teatru pod nazw Teatru Towarzystwa Literacko-Artystycznego odbyo si 17 X
1895 (grano Burz Ostrowskiego). Teatr kilkakrotnie zmienia nazw, pocztkowo by przedsibiorstwem
udziaowym, potem prowadzi go sam Suworin pod nazw Teatr May czy te - jak go powszechnie nazywano
- teatr Suworina. (Przyp. tum.)
202
Jaworska L. B. - aktorka teatru Suworina.
203
Koczetow - jeden z zaufanych ludzi Suworina; pomaga mu w jego interesach finansowych.
-
...Potiomkin Taurydzki
204
mia sekretarza Popowa, ktry wykorzystujc swoj sytuacj kupi sobie
posiadoci na Krymie, midzy innymi majtek Tarchankut. Jeden z potomkw tego Popowa mia dwu
synw. Modszy oeni si z crk rzdcy, za co ojciec go wypdzi i pozbawi spucizny. Pod koniec
ycia stary, dziki naleganiom o. Iwana Kronsztadzkiego, przebaczy synowi, ale testamentu nie
przerobi i cay majtek przeszed na starszego syna. Ten jednak uwzgldni proby brata i cz
majtkw, midzy innymi Tarchankut, odda bratu, ale nie zgodzi si na podzia schedy po poowie.
Wwczas Zelenko wszcz pertraktacje z modszym Popowem na takich warunkach: jeli on, Zelenko,
na drodze sdowej lub przez nacisk administracyjny zmusi starszego brata, by zwrci pozosta
nalen cz spadku, modszy brat da Zelence 250 tysicy. Zelenko wchodzi w kontakt z
Meranvilleem
205
, pukownikiem andarmerii. Meranville jedzie do Parya z poleceniem ledzenia
nihilistw. Tam zjawia si u starszego Popowa w charakterze przysanego specjalnie oficera,
przedkada mu jakie dokumenty i zmusza go do podzielenia si z bratem. Po otrzymaniu od
modszego Popowa 250 tysicy za t usug owiadcza Zelence, e Popow da mu do podziau 60
tysicy na tej podstawie, e spadek otrzyma nie na skutek wyroku sdowego czy administracyjnego
nacisku, lecz z rozkazu cesarza. Meranville wzi wic dla siebie 40 tys., a Zelence da 20. Starszy
Popow dowiedzia si w jaki sposb, e pad ofiar oszustwa, a mia stosunki przez on (Skaon
206
),
ktra pojechaa z mem do Parya, by namwi Popowa do pogodzenia si z bratem. Okazao si, e
ci aferzyci s spokrewnieni ze sob. Minister spraw wewntrznych Goremykin oeniony jest z siostr
Zelenki, a Pietrow, byy wiceminister rolnictwa, ma za on drug jego siostr.
-
...O Turgieniewie pisaem ju w gazecie. - Wobec spoeczestwa spenia rol nauczyciela. Tworzy
obrazy mczyzn i kobiet, ktre pozostaway jako wzr. By wyroczni mody. Jego powieci - to urnal
md, ktrego by wsppracownikiem, redaktorem i wydawc. On wymyla krj, on wymyla dusze
i wielu Rosjan ubierao si wedle tych wzorw...
19kwietnia
Dostaem niezwykle interesujcy list
207
:
Wielce Szanowny Aleksy Siergiejewiczu!
Jak by to Panu rzec. Doprawdy bardzo mi przykro z powodu moich dawnych zapdw
kusicielskich. Ale przecie kobiecie niemajtnej, a zachowujcej jak przyzwoito
wewntrzn, uroda przynosi tylko zgryzoty. Ja osobicie drogo musiaam przypaci moj
urod. Od 17 do 37 roku ycia - a przynajmniej do 33 lat - w odpowiedzi na to, e chciaabym
robi co rozsdnego, nieodmiennie syszaam jedno i to samo: a po c takiej licznotce
praca? I to w najrozmaitszych jzykach i od najrozmaitszych ludzi, a do komisarza policji w
Paryu, ktrego prosiam raz, eby mi pomg znale prac.

204
Potiomkin G. A., ksi - jeden z faworytw Katarzyny II, przez szereg lat mia decydujcy wpyw na sprawy
pastwowe; za udzia w przyczeniu Krymu do Rosji (1783) otrzyma tytu ksicia Taurydzkiego. (Przyp. tum.)
205
Meranville de Saint Claire - pukownik andarmerii, uywany do specjalnych polece o szczeglnie
delikatnym charakterze; za udzia w aferze kryminalnej zesany i pozbawiony praw.
206
Skaon G. A. - pniejszy genera-gubernator warszawski i dowdca warszawskiego okrgu wojskowego w
czasie rewolucji 1905 roku. Organizacja bojowa PPS dokonaa na niego nieudanego zamachu. (Przyp. tum.)
207
List zaczony jest do pamitnika bez podpisu, jedynie z fantazyjnym zakrtasem. Ale na podstawie
szczegw biograficznych, a zwaszcza aluzji do konkretnych utworw literackich, stwierdzi mona z cakowit
pewnoci, e autork listu jest do gona pisarka, aktorka i antreprener teatralny H. N. Szabelska, ktra
zyskaa sobie potem niemay rozgos w zwizku z faszerstwem weksli W. I. Kowalewskiego, zajmujcego
wysokie stanowisko w ministerstwie finansw i czsto figurujcego w Dzienniku Suworina.
Dziao si to w roku 1873, kiedy byam naiwna, cnotliwa i godowaam... dosownie! Przed
kobiet przystojn i biedn otwarta jest tylko droga cierniowa. I tak si yje, niby
smakowity befsztyk, na ktrego widok rozpalaj si wszystkie oczy i brzuchy. Jeli przy tym
Bg obdarzy kobiet albo gorcym temperamentem, albo cakowitym brakiem ludzkiej
duszy, albo dz pienidzy - wszystko w porzdku. Ale pamita Pan Niekrasowa:
Szczliwy, kogo cieszy droga
Do bogactw, szczliw, kto wytrway
I ani razu w yciu caym
Nie poczu w pustej piersi Boga.
Lecz jeli serce twe nie obce
Rozterkom takim ju za modu -
Zginiesz...
208

Nigdy przez cae ycie nie przybieraam pz modoci garncej si do cnoty, bo po pierwsze -
w jakim celu? - i tak nikt nie uwierzy, a po drugie, jeli ju si garn, to nie sowem, lecz
czynem. Tym si tumaczy moja wczga po caym wiecie. Teatru trzymaam si jak toncy
brzytwy: to bya moja ostatnia nadzieja, e zdobd niezaleno. Ale czowiek to w ogle
istota saba, a c dopiero baby - i jake w teatrze pyn przeciw prdowi, w dodatku sama
jedna przeciwko wszystkim? Prosi si: dajcie mi rol, chc pracowa, a w odpowiedzi: Na co
to takiej licznotce? No i tak si talencik zmarnowa, zanim zdy zakwitn. Raz tylko
jeden zaznaam jeli nie cakiem bezinteresownej, to w kadym razie przyjaznej pomocy ze
strony nieboszczyka Moszkina - niech mu ziemia lekk bdzie. On mi da rodki, ebym moga
pojecha do Wiednia i pracowa jako czowiek wolny. A jak ja pracowaam - jak ko! Pan wie,
co to znaczy nauczy si obcego jzyka w 10 miesicy? To cud, prosz askawego Pana! Niech
Pan spyta o to profesorw. I oto, po czterech latach piekielnej pracy i ycia jak w klasztorze,
kiedy wreszcie zdobyam pierwszy szczebel powodzenia w Berlinie - wszystko znw
pogrzebao kusicielstwo. Lindau i jego skutki - i znw wszystko zaczyna od pocztku! Nie,
sowo daj, niech licho porwie urod! Nawet ostatnie resztki modoci przynosz mi tylko
zgryzoty. Gdybym bya zupenie star bab, nikt by mnie nie kojarzy z Hardenem, nie
musiaabym odpowiada za to, co zrobi, a zreszt nie byabym mu ju taka potrzebna.
Wolno? Mj Boe, jak ja j kocham i jak niszczy j zawsze wci to samo kusicielstwo! Nie,
nie al mi jej. Wcale mi nie al.
Zreszt, co to jest modo? Dla nas, bab - to mono, by mie kochankw. Wielkie rzeczy!
I co z nich za poytek? Od kobiet namitnych czsto syszaam rozmaite zachwyty. Nie wiem,
moe Bg poskpi mi uczucia, czy jak! Ale c ja tu Panu opowiadam za wszetecznoci? No
c... Bo szczcie jest oczywicie w mioci, tylko e mio z uczuciem niewiele ma
wsplnego. A dla kobiety ju zupenie. Dwie trzecie wszystkich bab doprawdy grzeszy nie
z wasnej potrzeby, tylko eby dostarczy przyjemnoci ukochanemu. Wic na c jest
modo? Przecie ja teraz byabym o wiele szczliwsza - szczliwsza nawet, ni
kiedykolwiek przedtem. Czy to przyjemnie y na cudzy rachunek? Choby si czowiek nie
wiem jak urywa - zawsze to obrzydlistwo. No dobrze, wybierasz sobie takiego, ktry ci si
podoba, a co to znaczy podoba si? Kwestia: czyby ci si spodoba, gdyby nie musiaa
wybiera? Mieszkaam przecie w Wiedniu i przed Berlinem 4 lata i nikt mi si nie podoba.
A szczcie? - dawniej nie znaam nawet tej przyjemnoci. Teraz oto pyn statkiem
i rozkoszuj si, dosownie si rozkoszuj. A dawniej w jakim zaktku duszy wci tkwia
myl: co te - a raczej - kto bdzie jutro? Przecie nie mogam przej ulic, by nie ciskao
mnie w gardle na widok ktrejkolwiek z owych dam spod latarni. Jak onierz z t cig

208
Tum. Tadeusz opalewski.
myl: a moe nastpna kula bdzie dla mnie? Czy to mona wiedzie? Ach, niech ju Pan
da spokj! Niech j licho porwie! Nie miaam ani jednego dnia modoci, ktrego byoby mi
al. yj, staam si czowiekiem - w szczcie, e ono istnieje, uwierzyam dopiero teraz.
Harden mnie wyksztaci - c z tego, e te nie bezinteresownie, wszystko jedno, przecie to
dobrodziejstwo i tak jest nie do spacenia - i Pan, Pan nawet bezinteresownie, dlatego
wanie tak si wywntrzam przed Panem i papl bez adu i skadu. Ale jeli kto Panu bdzie
kiedy potrzebny, wszystko jedno do czego - niech Pan pamita, e jest taka osoba, ktra za
Pana skoczy w ogie i basta!
To odpowied na kusicielstwo. A Panu czemu al modoci? Czy moe zazna w niej Pan
szczcia? No, w takim razie to oczywicie zupenie co innego. Ja tylko mwi: pki mode
jest serce i umys - niewane s lata i zmarszczki. To ma znaczenie tylko dla gupich kokietek
i dla aktorw, a nie dla ludzi takich jak Pan i ja-
Ale to niedobrze, e Pan niedomaga. Taka byam niespokojna, kiedy dugo nie miaam od
Pana wiadomoci, czasem tylko czytaam artykuy - widocznie jednak nie byo nic gronego.
Hardenowi mwiam o Paskiej powieci ju dawno, kiedy bya jeszcze tylko opowiadaniem -
a potem niemal o kadym rozdziale z osobna. Bardzo si ni interesuje i powiada: owszem,
owszem, to prawda, e mio - a raczej amanci - nie pozwalaj kobiecie zaj si konkretn
robot, ale jednak niezupenie, bo wszystkie co sawniejsze baby byy rozpustne! C, jeli
chodzi o moje zdanie, z ktrym Harden si zgadza, znajdzie je Pan w felietonie Strindberga,
zdaje si, e on rozwizuje t sprzeczno. Ale powie bardzo go interesuje i mwi, e
Warieka to zupenie nowa posta, nigdzie jeszcze nie spotykana. Mylimy czsto: co te
z tego bdzie? Przecie to si rozwija zupenie inaczej, ni w opowiadaniu, i bardzo
oryginalnie.
O Witalinie Harden mwi, e takich ludzi i tutaj jest wielu, ale Murin - to zupenie specyficzna
posta rosyjska. Szkoda, e odcinki takie krtkie i tylko raz na tydzie. Ale niech Pan powie,
czy powie ju jest caa skoczona, czy te pisze Pan odcinkami? Bardzo jestem ciekawa.
Teraz o Wilhelmie - to co wiem.
Wzrost - kubek w kubek nasz nastpca, ale nosi podwjne obcasy. Wyglda bardziej
korpulentnie dziki watowanym mundurom (oficerowie tak si tu nosz). Kolor wosw - jak
dwie krople wody z moimi, rednio-blond, z przodu ciemniejsze od fiksatuaru, uczesane
zawsze bardzo gadko. Wsy nieco janiejsze, skrcone w wsk nitk. Oczy szare z ciemnymi
rzsami. Cera szarozielona, cakiem chorobliwa i prawa strona ust niekiedy z lekka drga
w nerwowym tiku. Gos - ostry tenor. Wymowa troch gardowa, na wzr pruskich oficerw,
urywana, jakby rba poszczeglne sowa. Lewa rka uschnita i krtsza od prawej. Tego si
jednak nie zauwaa. Opiera j zawsze na rkojeci szabli i ma zwyczaj bardzo mocno ciska
za rk, eby dowie jej siy. Ludzie nieprzygotowani wprost nie mog nieraz powstrzyma
si od okrzyku. Cugle moe trzyma swobodnie i niezgorzej jedzi konno. Ale do jedzenia
musi mie specjalny przyrzd - n i widelec na jednym trzonku. Przyrzd ten zawsze ze sob
zabiera i na wszystkich oficjalnych obiadach kad mu go przy jego nakryciu. Nawykw ma
mnstwo: 1) przebiera si po sze razy dziennie. Ma ze siedemset rozmaitych mundurw
itd.; 2) lubi bardzo duo je, zwaszcza pospolite dania, midzy innymi rosyjski urek; 3) lubi
sucha pikantnych anegdot, zwaszcza z ycia marynarzy. Spord otoczenia jego najbliszy
przyjaciel - to Filip Eulenburg. S w takiej przyjani, e niektrzy podejrzewaj tu mio la
Ludwig von Bayern. Jeli chodzi o kobiety, to przed lubem mia mnstwo wielce
skandalicznych historii razem z ksiciem Walii, co kosztowao czsto sporo pienidzy
i nieprzyjemnoci. Potem si ustatkowa i odgrywa rol przykadnego maonka. Jednake od
zeszego roku (tylko to, na lito bosk, midzy nami) istnieje oficjalna ukochana, ydwka,
ona bankiera z Frankfurtu; std wanie przychylno dla ydw, ktrych dawniej nie mg
znie. M tej damy poycza mu pienidze, a ona towarzyszy w wycieczkach nad morze.
Cesarzowa ju to zauwaya, zaczyna by zazdrosna i jedzi razem z nim.
Cecha szczeglna: do niemoliwoci lubi pochlebstwa. ona czsto rumieni si i wychodzi,
kiedy go prosto w oczy porwnuj z Fryderykiem Wielkim i Aleksandrem Macedoskim.
Fotografowa si w kostiumie Fryderyka Wielkiego, ubstwia pozowanie do portretw, po 6-
8 razy rocznie co najmniej.
Niektre znakomitoci medyczne doszukuj si w nim podobiestwa z Fryderykiem
Wilhelmem III, ktry umar w obkaniu i przekonani s, e spotka go taki sam los. Istotnie
jest niezwykle kapryny, zmienny, chwyta si wszystkiego, co nowe, ale rzuca to natychmiast,
nie zna miary ani w sprawach istotnych, ani w drobiazgach.
Politycznych szczegw mogabym opowiedzie jeszcze mnstwo, jeli Pan ma ochot. Jeli
chodzi o powierzchowno, to na razie wszystko, co wiem. A do tego jeszcze namitne,
czsto aktorskie upodobanie, by wywiera wraenie, wysuwa si na czoo, zajmowa swoj
osob pras. Za ciso tych informacji rcz, pochodz bowiem od osb, ktre stykay si
z nim blisko i przez dugie lata. Jego ulubiony kwiat - konwalie. Perfumy - kiedy chypre, ale
ostatnio co tydzie inne, jakie wymylaj w Londynie. Ulubione kolory - biay i czerwony.
Ulubione napoje - Roederer i stare likiery, gin, koniak i arak. Ksiek ulubionych nie ma, bo
niewiele czyta. Z Francuzw za klasyka uwaa Ohneta (o czym zreszt wspomnia Jules Simon
przy obiedzie w czasie konferencji na temat kwestii robotniczej). Gazety interesuj go
wycznie te, ktre pisz o nim samym. Codziennie czyta Zukunft i raz nawet wyrazi si
bardzo pozytywnie o Koenig Phaeton, co nie przeszkodzio w oddaniu w tydzie pniej
Hardena pod sd za obraz majestatu. (Sprawa odbdzie si w przyszym tygodniu i tym
razem z pewnoci si nie wywinie za artyku Monarchenerziehung.) Z plastykw lubi Konera
(swego portrecist, beztalencie kompletne) i Pegasa, utalentowanego rzebiarza. Oceny jego
jednak s bezsensowne, oparte na sympatiach osobistych, a nie na rzeczywistej wartoci.
Ubstwia cytaty aciskie, ale kiepsko je rozumie i czsto stosuje w nieodpowiednim miejscu
(patrz ostatni nr Zukunft, jest przy kocu uwaga z przykadami tych przekrce). Z muzyki
lubi wszystko bez rnicy, ale do Wagnera szczeglnej sympatii nie czuje. Z dramaturgw -
Wildenbrucha, nie za warto, ale za pochlebstwa, jego najlepszych sztuk si nie wystawia,
tylko te ostatnie, ktre sawi monarchizm. To ju chyba na razie wszystko. Gdyby Pan
chcia si jeszcze czego dowiedzie, prosz skreli par sw.
Teraz opowiem moj biografi.
Urodziam si 18 kwietnia 1855 roku we wsi Stupki powiatu bachmuckiego, w guberni
jekatierinosawskiej. Uczyam si w gimnazjum w Charkowie. Skoczyam majc 14 lat. Dwa
lata ptaam si bez zajcia. W wieku 16 lat pojechaam do Parya na nauk piewu
(uboczne, prywatne przyczyny do oficjalnej biografii nie nale, ale Panu powiem: bracia
wywieli mnie, eby mnie oderwa od niejakiego Widamina, o ktrym nie chc mwi, bo to
on zmarnowa mi cae ycie dla cynicznej przyjemnoci zdeprawowania naiwnego a do
gupoty dziecka. Bg z nim - ale to pierwsze dowiadczenie poowiczne zabio we mnie
widocznie raz na zawsze wszelk idealizacj stosunkw miosnych, ukazujc mi ca ohyd
namitnoci wwczas, kiedy dusza i ciao dziecka wcale jej nie pragny i nie szukay... Brrr...
Obrzydliwe wspomnienie!)
Do Parya przyjechaam w r. 1872, bezporednio po Komunie - wszdzie jeszcze wida byo
ruiny. Wstpiam do klasy piewu p. Vartelle, ale przebyam tam raptem 3-4 miesice
i straciam gos. Co za rozpacz! - gos by wspaniay. Co robi? Poszam do klasy dramatu w
Konserwatorium Bressano. Byam tam przez dwa lata. W Rosji bracia stracili pienidze
(niedue) na jakiej fabryce piernikw niejakiego Leontiewa i napisali mi wracaj, nie ma ju
pienidzy. Wtedy wanie zaczam godowa, nie chcc wraca w apy tego indywiduum.
Wstpiam do operetki w teatrze Taitbout, graam malutk rol razem z Cline Chaumond.
Potem w Gait (u Offenbacha) w Orfeuszu byam jedn z gracji. Miaam do, bo gaa 60
frankw i wasne kostiumy. Spotkaam si z Fiedotowem, ktry mnie zaprosi do Pitra, do
teatru Pawowa. Do Pitra przyjechaam w r. 1876 (czy 1875). Dwa razy graam po francusku (z
Cline Chaumond) i po rosyjsku (pamitam, e w Zabjstwie Coverleya). Ale z Fiedotowem
wyniky jakie nieprzyjemnoci. Potem byam u Michajowskiego
209
, w tym samym roku, co
Bert Stuart, i te nic z tego nie wyszo. Rzuciam wszystko, pojechaam na prowincj. Na
prb - czy mam talent - graam w Charkowie Katierin z nabitym rewolwerem w kieszeni.
Jeli nie mam talentu - nie warto y. Okazao si, e jest. Sukces po III, IV i V akcie by
kolosalny. Tak wic znw zjawia si nadzieja, e mog si wybi. Dostaam engagement do
Taganrogu, potem do Odessy i do Kijowa. W Odessie i w Kijowie miaam ogromne
powodzenie, i doprawdy nawet zasuone, ale to wci i wszdzie byo nie to. Ustawicznie
spotykaam si ze zdaniem: Na co ci teatr? yaby sobie zwyczajnie. W roku 1882, zdaje
si, e to by rok otwarcia Korsza, zaangaowaam si do niego. Graam w Kruczinie (Paulinka)
i 2-3 innych sztukach, ale obok Glammy i Riabczyskiej nie byo dla mnie miejsca. Przeszam
do kka artystycznego, ale sam Pan wie, jaki tam baagan. Wreszcie poznaam Possarta,
ktry tyle mi naopowiada o icie artystycznej atmosferze teatrw niemieckich, e
postanowiam wyjecha i wyjechaam. W Wiedniu od 1883 do 1884 roku uczyam si
niemieckiego, studiowaam w konserwatorium i u profesora Stribbena. Potem z wielkim
powodzeniem graam przez dwa lata w Augsburgu i Bazylei. W r. 1888 przyjechaam do
Berlina do Residenztheater i znw debiutowaam z wielkim powodzeniem (w La petite
Bachelley). Nareszcie odetchnam swobodnie, mylaam: no, przecie si odkuam. Ale gdzie
tam - Lindau! Bg z nim, wszystko mu mog wybaczy. Ale nie mia serca do teatru, odciga
mnie od niego. Prby, lekcje -- wszystko mu byo nie na rk. Wola, ebym w kadej chwili
bya do jego usug. Dyrektorzy na wyprzdki starali si przypodoba gonemu krytykowi
i przestali dawa mi role. Zorientowaam si po niedugim czasie i owiadczyam Lindauowi,
e nie chc z nim wicej y, bo droszy mi jest teatr. Rezultat wiadomy: cay rok jeszcze
byam u Barnaya (a do koca kontraktu), dostawaam ga i ani razu nie wyszam na scen.
Wyszam rzeczywicie z wprawy w cigu tego roku - przecie w obcym jzyku praktyka jest
najwaniejsza, straciam popularno, jednym sowem - teatr trzeba byo rzuci. Hardena
zasuga, e mnie namwi do pisania, niaczy si ze mn w pocztkowym okresie, zachca,
poprawia, jednym sowem - nauczy pisania. Wtedy i Pan si zjawi - niech Bg Pana
wynagrodzi! - krtko mwic, zdobyam niezaleno. W r. 1891 wystawiony by mj
Berhmter Mann i Gorkaja sudbina; w 1892 - Agrypina (w cesarskim) i Innerlichen (w
Lessingtheater); w r. 1893 miaa pj jeszcze jedna sztuka, ale na razie nie zgodzia si
cenzura. Ot i caa biografia.
A w gbi serca wci nie mog zapomnie o scenie. Gdyby tak mona byo pisa wszystko, co
dyktuje fantazja - moe bym si pocieszya. Ale to niemoliwe. Dla Pana trzeba o polityce, dla
innych - cukierkowych opowieci. A kiedy si pisze spod serca - albo nie przyjmuj, albo
zabrania policja. A na scenie ma si przecie do czynienia z prawdziwym yciem. Wie Pan,
gdyby mi nie byo al Hardena, wrciabym do Rosji i znw wstpiabym na scen. Za bardzo
mi ju doskwiera, e nie mona pisa tego, co si chce. U nas w Rosji da si jeszcze jako.
Czytuj rzeczy, ktrych tutaj nie umieciliby za nic w wiecie. Ale w jaki sposb, kiedy si
mieszka za granic, przesya opowiadania? Przepisywaczy nie ma. Stracona sprawa (przecie

209
Michajowski N. N. - aktor i antreprener teatralny. W r. 1899 z trup Teatru W. Ks. Aleksandry wystpowa w
Warszawie. (Przyp. tum.)
i Paski yzniennyj gdzie si zapodzia - tylko si i paka). Przepisywa samej po 10 razy -
przecie to mczarnia. Sowem cika sprawa. C dziwnego, e tak jest niewesoo.
Ale sowo daj, pozwoliby mi Pan na pisanie odcinkw cho raz na miesic! Skd t wasz
polityk wytrzasn? Wci jedno i to samo, o czym nie warto pisa po raz setny. Drukuje Pan
przecie Jeowa i Czechowa. A gdyby tak i mnie sprbowa? Napisz co pysznego, sowo
daj!
Rzeczywicie, kto wie, kiedy i jak si zobaczymy. Ostatnio ostrzega mnie Szuwaow.
Zapytywano go, czy zna Proteusa i czy zwrci uwag na to, e ten Proteus jest zaprzyjaniony
z obrazicielem majestatu, wydawc Zukunft. C za szpiedzy tu dziaaj! eby dokuczy,
gotowi jeszcze przyjaciela tego Proteusa zesa ciupasem! Prawd mwic, nic to dla mnie.
Prosz bardzo. Od dawna ju mnie cignie do domu.
I prac znajd w Rosji jeszcze atwiej, bo u nas jest mniej dziennikarzy ni potrzeba. Ale jak si
tu nie buntowa, kiedy mijaj choby ju tylko aosne resztki modoci, skoro wci trzeba
odpowiada za innych?
Moja sztuka jest w sdzie. Adwokat ma nadziej, e j puszcz. Daj Boe! Od razu stan si
sawna. Ale nie chce mi si wierzy w takie szczcie.
U Blumentala i Korsza co si nie klei, chc jeden drugiego wystrychn na dudka. Ale
pogodzi ich te nieatwo. Przykro mi, e ju z gry si cieszyam, e Pana zobacz. A jak to
mio ze strony Szuwaowa, e mnie ostrzega! Oczywicie to ze wzgldu na Pana, ale to jednak
bardzo mio. No c - przepraszam za ten bezlitonie dugi list. Ale domaga si Pan
szczegowych informacji, sam Pan sobie winien. Mocno ciskam Pask mi apk i ycz
szybkiego i zupenego powrotu do zdrowia. I prosz nie zapomina na tak dugo o szczerze
Panu oddanej...
20kwietnia
Wczoraj debiutowaa u nas Maria Augustowna Krestowska (po ojcu Krestowozdwieska, crka radcy
st. w Moskwie) - w Nie tak ywi, kak choczetsia. Dzi z ni mwiem. To sensowna dziewczyna, wcale
niegupia, ma 26 lat. Opowiadaa, e kiedy miaa 18 lat, bya w Kijowie i miaa zagra rol w jakiej
sztuce. Nagle mwi jej, e zamiast niej gra bdzie amatorka Borysowa (Jaworska). Kiedy wystpia
z pretensjami, powiedziano jej: Amatorka lepiej to zagra. Zagraa Borysowa, a na afiszu podana bya
Krestowska. Borysowa graa kiepsko, byy gwizdy, kiedy m i przyjaciele wrczali jej kosz kwiatw.
Kto mwi przy niej: gazety wychwalaj Krestowsk, a gra okropnie. Ja jestem Krestowska -
owiadczya tym panom - a gra Borysowa. Posza na scen i wybuchna paczem. Jaworska
rozpuszczaa pogoski, e Krestowska nasaa jej klakierw. Krestowska opowiadaa to z tak prostot,
e niepodobna jej nie wierzy, zreszt zgadza si to zupenie z charakterem Jaworskiej.
21kwietnia
Wczoraj kadc si spa powiedziaem nagle na gos: Niedugo bd lea w grobie. Powiedziaem - i
zdumiaem si. Ale byo co, co mi ten okrzyk tumaczy. Robota w cigu dnia tak mczy, e kiedy si
kad do ka, opanowuje mnie przyjemne uczucie spokoju. No, a w grobie bdzie ju spokj
zupeny. Tylu ludzi znaem, i wszyscy si uspokoili. Dziwne to jakie.
-
Dawydow
210
onegdaj poda si do dymisji. Dla mnie osobicie sukcesy Teatru W. Ks. Aleksandry s
waniejsze ni sukcesy naszego Maego Teatru Artystycznego, bo tamten - to nasz oglnonarodowy
teatr rosyjski, ktry jest wasnoci ogu. Dzi syszaem od Sazonowa, e sprawa moe si jako
uoy. A przed tygodniem moe mwi mi Dawydow, e chciaby zosta w naszym teatrze reyserem,

210
Dawydow W. N. - znakomity aktor rosyjski, w latach 1880-1924 wystpowa w Teatrze W. Ks. Aleksandry,
ostatni rok ycia w Teatrze Maym w Moskwie. (Przyp. tum.)
powiedziaem mu jednak, e nie naley przekada prywatnego teatru nad cesarski i nie chc nawet
o tym mwi. Dyrektorowi zarzdu teatrw Herszelmanowi powiedziaem wczoraj, e atwiej jest 20
razy zmieni dyrektora, ni znale jeden wrodzony talent aktorski.
27kwietnia
...Szekspir nie lekceway intrygi, a takie lekcewaenie dowodzi nie tyle umiowania do sztuki, ile
bujnej fantazji. Bez intrygi trudno jest ulokowa obserwacje i myli, uwypukla charaktery, jasno
przedstawi ide utworu. Dla dramaturga intryga, tak samo jak dla powieciopisarza, to sposb
uczynienia idei bardziej yw i wyrazist. Powieciopisarze, ktrzy lekcewa intryg, maluj ycie nie
takie, jakie istnieje naprawd. ycie wcale nie jest monotonne. Istnieje walka na wielk i na ma
skal. Demokracja schlebia powszechnym pragnieniom, rozdmuchuje ambicje, przez co rywalizacja
staje si jeszcze ostrzejsza. Socjalizm i walka klas wprowadziy nawet do ycia nowy element
tragizmu.
-
...Sawa to pikna rzecz, ale by si pocieszy ni choby tylko przez jeden rok, trzeba te prcz tego
365 razy je obiad! Poeta musi mie z czego y!
-
...W jednej z wiejskich powieci George Sand jest takie powiedzenie: Rien ne soulage, comme la
rhtorique! Myl, e to suszne. Logika - to te retoryka. Intuicja - to te retoryka.
30kwietnia
Wczoraj Burienin rozmawia ze mn bardzo ostro w sprawie Jaworskiej. Ta aktorka doprowadzi
niezawodnie do pornienia mnie z Burieninem. Ani rusz nie chce zrozumie, e nie mona zrobi
z teatru teatru Jaworskiej. Powiada, e teatr sam przez si staje si teatrem tej aktorki, ktra si
wybija. Owszem, ale to zawsze jest sztuczne albo wynika z kalkulacji, z obawy, e inaczej kasa nie
dopisze. Nasz teatr nie powinien by taki. Powinien dawa pole innym aktorom i aktorkom. Jaworska
ma w gowie tylko jedno - chciaaby usun z teatru nie tylko swoje rywalki, ale i domniemane
rywalki.
Na nastpny sezon - od 15 wrzenia do 25 stycznia 1897 roku - Chomiakow proponuje, eby
Kordelasowi wyznaczy maksymaln stawk 1500 + 200 = 1700 rubli miesicznie, za 5 miesicy - 8500
rub. Teatr kosztuje 23 000 rub., trupa 12 000 rub. miesicznie, za 5 miesicy - 60 000 rub. Spektakli
bdzie mniej wicej 130. Jeli kasa przecitnie dawa bdzie mniej ni 1000 rub., strata jest
nieunikniona. A ja absolutnie nie mog si zdecydowa na to, eby si z tego wycofa, co byoby
najrozsdniejsze.
-
Dzi w spektaklu Nocznoj aktorowi grajcemu w sztuce opady spodnie. adny obrazek, ani sowa!
Debiutowaa Wadimirowa. Niektre scenki wypady bardzo przyjemnie. Ma talent
charakterystyczny.
-
Napisaem wczoraj o rozamie.
1maja
Wieczorem u Wittego, od dziewitej do dziesitej. W Berliner Tageblatt ukaza si artyku,
w ktrym bya mowa o tym, e w manifecie Najjaniejszego Pana z okazji koronacji bya pocztkowo
wzmianka o zniesieniu ostrzee, ale Witte, rzekomo przez zo na pras, wystpi przeciwko temu
i ustp ten usunito.
- Jeli bd pana o to pytali, niech pan powie, e to bzdury. Notowicz mwi mi przed paru dniami, e
takie pogoski kr, a teraz to si ukazao w Berliner Tageblatt.
Sprawa wedug niego miaa si tak: w manifecie rzeczywicie by ten ustp. Przy przegldaniu
projektu Witte nie zwrci na niego uwagi czy te w ogle go nie zauway. W Komitecie ministrw
przeciwko temu artykuowi wystpi Sipiagin, eby dopiec Goremykinowi. Witte owiadczy, e
rzeczywicie w manifecie, ktry darowuje win rozmaitym przestpcom, taki artyku byby nie na
miejscu. Ostrzeenie nie jest przestpstwem i gazety mogyby si czu uraone, e si je zalicza do
przestpcw. Dlatego wyrazi opini, e ustp ten naley skreli, ale jednoczenie zwrci si do
ministra spraw wewntrznych, by w normalnym trybie wystpi niezwocznie z wnioskiem
o zniesienie ostrzee w ten sposb, eby okreli termin ich przedawnienia. Witte mwi przy tym,
e ostrzeenia bez przedawnienia s niewygodne zarwno dla gazet, jak i dla rzdu, ktry nie daje
pierwszego ostrzeenia, by nie rujnowa finansowo gazety, a innych rodkw nie ma.
-
Kandydaci na gazet Moskowskije Wiedomosti: Gringmut, Iowajski
211
, hr. Salias, Certelow
212
.
Wybrano Gringmuta, za ktrym wypowiedzia si Witte. W naradzie brali udzia ministrowie spraw
wewntrznych, finansw, owiaty, Ostrowski i Pobiedonoscew.
Iowajski odpowiadaby mi najbardziej - owiadczy Witte - bo to zdecydowany zwolennik
protekcjonizmu, ale ma klapki na oczach, zbyt wsko ujmuje sprawy. Przed t narad omawiano
spraw naczelnego dyrektora do spraw prasy i wymieniane byo nazwisko Gringmuta. Goremykin
nalega, eby zrobi go jednoczenie redaktorem Mosk Wied. i naczelnym dyrektorem do spraw
prasy. Ale wymyli! Kiedy mi o tym Witte opowiada, wasnym uszom nie chciaem wierzy.
A powiadaj, e Goremykin - to tga gowa! Kiedy Gringmut przyszed do Wittego, eby mu
podzikowa, Witte powiedzia mu, e bdzie si sprzeciwia poczeniu w jego osobie rwnie
stanowiska dyrektora do spraw prasy. Gringmut owiadczy, e nalega na to minister, ale e on,
Gringmut, sam rozumie, e to byoby niestosowne. Witte sysza, e Pobiedonoscew jako dyrektor
Gwnego Urzdu wymienia Soowiowa, ktry w gazecie Moskowskije Wiedomosti zajmuje si
krytyk artystyczn.
-
Niedawno Gradanin zacytowa wyjtek z gazety Wadywostok o nieco liberalnym posmaku.
Czyta to cesarz i wspomnia o tym Wittemu. Witte powiedzia mu, e gazety prowincjonalne
podlegaj cenzurze, a pisz o wiele bardziej liberalnie ni stoeczne. Wie o tym z wasnego
dowiadczenia, mieszka bowiem na prowincji. Cesarz zwrci uwag w gazetach na sprawozdania
z posiedze Wolnego Towarzystwa Ekonomicznego
213
. Witte powiedzia mu, e mwi si o tym o
wiele wicej i ostrzej, ni o tym pisz gazety. Cesarz owiadczy, e minister spraw wewntrznych
powinien zwrci na to uwag. Przecie Wolne Towarzystwo Ekonomiczne podlega ministerstwu
rolnictwa - odpar Witte i powiedzia o tej rozmowie Goremykinowi. Czonkw tego towarzystwa
ogarn wskutek tego strach. Goremykin mnie take wwczas wzywa w zwizku z artykuem
o obrocie pieninym.

211
Iowajski - historyk, autor podrcznika, wedug ktrego szereg pokole modziey (rwnie i w Polsce) uczy
si musiao historii apoteozujcej carat i prawosawie.
212
Certelow D. N., ksi - poeta bardzo ceniony w wytwornych salonach.
213
Wolne Towarzystwo Ekonomiczne utworzone zostao w Petersburgu w roku 1765. Prowadzio rozleg
dziaalno naukow i popularyzacyjn m. in. poprzez ogaszanie konkursw na temat rozmaitych zagadnie
gospodarczych. Byo jednym z orodkw liberalnych tendencji obszarniczo-kapitalistycznych; w tym czasie
zajmowao si zagadnieniem reformy walutowej i taryf celnych; zorganizowane przy nim komitety pomocy
godujcym i likwidacji analfabetyzmu zostay zamknite przez wadze. (Przyp. tum.)
-
Na biurku cesarza Witte widzia SPB. Wiedomosti i Nowoje Wriemia. Z innych gazet daj mu tylko
wycinki.
-
Z. I. Smirnowa opowiadaa wczoraj, e Maow, m Paschaowej, znw tuk jej gow o cian bez
adnego powodu, po prostu z zazdroci. Suca uja si za swoj pani i wyrwaa mu j z rk. On j
chyba kiedy zabije.
2maja
To, co mi opowiada wczoraj Witte, wymaga prawdopodobnie sprostowania. Aleksander Pietrowicz
mwi, e Sipiagin wystpowa przeciwko wczeniu do manifestu ustpu o zniesieniu ostrzee, przy
czym doda, e kady wydawca, ktry otrzyma ostrzeenie, moe si zwrci bezporednio do
cesarza i on, Sipiagin, chtnie o tym zamelduje.
-
Dzi w kopercie z wydrukowanym adresem i nazwiskiem ksicia E. E. Uchtomskiego otrzymaem dwa
listy Holmstroema
214
, ktry nieraz przysya mi artykuy odrzucane przeze mnie i ktry pracuje
w gazecie SPB. Wiedomosti. Radzi on w tych listach ks. Uchtomskiemu rozprawi si ze mn
w zwizku z tym, co pisaem na temat tolerancji religijnej i staroobrzdowcw. Holmstroem
dopatruje si w tym artykule ukrytej wrogoci, nazywa go ohydnym, wrogim,
niedopuszczalnym i proponuje, by zada wyjanie oraz prosi o przekazanie jego, tj.
Holmstroema, opinii ksiciu Mieszczerskiemu, a nastpnie przedrukowanie jej u nas. W listach, ktre
dostaem, to jest zakrelone, ale mona przeczyta pod wiato. Ten Holmstroem pisa do mnie 12, 17
i 23 kwietnia, podawa si za wielbiciela autora Maych licikw. II ny a pas deux comme vous
pour mettre toute chose sa place - oto myl, jaka pojawia si w moim umyle zawsze, ilekro
czytam paskie Mae liciki. Wystarczyo, e odmwiem umieszczenia jego artykuw, by
natychmiast zacz si podlizywa konkurencji. W jakim celu ks. Uchtomski przysa mi listy tego
jegomocia, nie opatrujc ich ani jednym swkiem od siebie? To widocznie taki nowy obyczaj -
przysya cudze listy, zapewne bez wiedzy autora.
Napisaem do ksicia E. E. Uchtomskiego list nastpujcej treci:
Ksi Esperze Esperowiczu. Otrzymaem dzi dwa listy pana Holmstroema w takich
okolicznociach, ktre zmuszaj mnie do niepokojenia Pana niniejszym listem. Listy woone
byy do koperty z Paskim nadrukiem i adres mj, jak mi si wydaje, napisany by rk Pana.
P. Holmstroema osobicie nie znam, ale w kwietniu tego roku otrzymaem od niego kilka
listw bardzo pochlebnych dla moich autorskich ambicji oraz artykuy do gazety, ktre mu
zwrciem jako cakowicie niezadowalajce. Ze wzgldu na to, i przysyanym mi dwu listom
p. Holmstroema nie towarzyszyo ani jedno sowo z Pana strony, co sprawia, e przesyka ta
jest dla mnie jeszcze bardziej zagadkowa, mam nadziej, i Ksi uzna za cakowicie jasn
i zrozumia moj najuprzejmiejsz prob o powiadomienie mnie, czy jego listy do mnie
przesa Ksi za wiedz p. Holmstroema, czy te bez jego wiedzy, przy czym zarwno
w pierwszym, jak i w drugim przypadku mio by mi byo si dowiedzie, w jakim celu zostao
to zrobione czy te, jak to si mwi, odnonie jakiej sprawy. Korzystam z tej okazji, by
zapewni W. Ks. Mo, e nie ywiem i nie ywi wobec Niego adnej wrogoci
i skorzystaem z Jego uwagi jedynie jako z dogodnej okazji, by raz jeszcze powtrzy

214
Holmstroem - nielubny syn W. K. Plehwego, pracowa wwczas w ministerstwie komunikacji, pniej
przeszed do departamentu policji i przydzielony zosta do komitetu cenzury zagranicznej.
o rozamie to, co mwiem ju wiele razy. W oczekiwaniu askawej odpowiedzi prosz
o przyjcie wyrazw najgbszego szacunku. A. Suworin.
5maja
Przyjechaem do Moskwy. Pokj znalazem w hotelu Drezdeskim za 450 rub. Natomiast oddzielne 3,
4-pokojowe lokale na dole kosztuj od 300 do 600 rub. Para koni z powozem - od 700 do 1200 rub.
Nic nie robi i rozmawiam z kim popadnie. Lubi gwar, ruch, tum. Ale zadowolenie zatruwa mi tylko
myl, e trzeba bdzie chyba co napisa, a o czym tu pisa? Nigdy nie lubiem i nie umiem odmawia.
A na wraenia nie starcza gbszego materiau. Wszystkie te pochody - to oczywicie pikne
widowiska, ale s tak wymczone i tak nudne i smutne dla wszystkich, a przynajmniej dla wikszoci
tych, ktrzy bior w nich udzia. Pochd cignie si dwie godziny po to, by lud mia na co si gapi.
A liczy setki tysicy. Opowiadano mi, e do ochrany wcignito sto tysicy ludzi, ktrzy zgosili si
z wasnej woli; s midzy nimi zamoni kupcy i ludzie najrozmaitszych profesji.
9maja
Pikna pogoda. Troch maych oboczkw. Przejazd cara przez miasto. Zostaj w hotelu Drezdeskim.
S u mnie w numerze Jaworska, Litwin
215
. Sam ogldaem z mieszkania P. A. Szuwaowa. Ludzie
zaczli si gromadzi od pitej rano. Wszyscy zwrcili uwag, e cesarz jest niezwykle blady,
skupiony. W czasie przejazdu przez cay czas trzyma palce przy czapce i by blady, zamylony.
Cesarzow matk lud wita szczeglnie gorco. Przed M. B. Iwersk omal si nie rozpakaa, kiedy
cesarz zsiad z konia i podszed do niej, eby pomc jej wysi z karety. Crka Kriwienki syszaa
w domu, z ktrego ogldaa przejazd, jak Amerykanie mieli si z tej pompy. Robili zoliwe uwagi
i mwili, e to wyglda jak z bajki.
-
W domu gubernatora wybuchy dwa poary: raz zapalio si w cerkwi, godzin przed przejazdem
cesarza koo tego domu na Twerskiej, potem za zapalia si cz dekoracji domu w czasie iluminacji.
Jedno i drugie szybko ugaszono.
-
Ksi pruski Henryk jest bardzo niezadowolony, e nikt go nie wita.
-
Iluminacja bya wspaniaa. Przez ulice nie tylko nie sposb przejecha, ale nawet si przecisn.
10maja
Czonek Rady Pastwa Anastasjew mwi o wczorajszej ceremonii: No co? Czuo si, jak ronie duch
w narodzie, jego sia?
Trudno jest powiedzie, co si czuo. Staem przy oknie, na moim ramieniu opieraa si M. J. Hurko,
ktrej nie widziaem od 1862 roku i ktra staa na krzele. Nie czuem nic prcz tego, e wszystko to
byo adne. Wczoraj prbowaem pisa, ale nic z tego nie wychodzi. Spotkaem si z Makowskim (K.
J.) i jego on (now). Ma zamiar wzi, to znaczy chciaby wzi 100 000 rub., mwi, e obraz
kosztowa go 35 000 (jego ona mwi: kosztowa nas). Powiedzia mi te, e Jul. Paw. zgadza si
wreszcie na rozwd za 40 000 rub. Nie moe o niej mwi bez oburzenia. Gdybym nie mia syna,
popamitaaby mnie. Z crk nie ma si takiej odpowiedzialnoci: wychodzi za m, zmienia
nazwisko, ale syn - to inna sprawa. Przecie ona upada tak nisko, e pisaa do mnie listy, e gotowa
jest y z nami we troje! C to jest za kobieta, ktra to proponuje!

215
Litwin - pseudonim J. Efrona, autora antysemickiej sztuki Syn Izraela, ktrej wystawienie w teatrze Suworina
w r. 1899 spowodowao oburzenie publicznoci; spraw t relacjonuje Suworin na dalszych kartach Dziennika.
Konstanty Jegorowicz opowiada, e w Hiszpanii wyrzucono go z hotelu za to, e przychodziy do
niego modelki z fabryki cygar. Ledwie zdy jedn z nich naszkicowa, kiedy zjawi si gospodarz
i owiadczy: wyno si. Dziao si to przed Wielkim Tygodniem, wszystkie hotele byy
przepenione.
-
Umar baron Bhler
216
. Wsta, wydawao mu si, e ma dzi by w archiwum pastwowym, kaza
sobie poda mundur, usiad w fotelu i umar. Zupenie jak dokument archiwalny. Wzili, wsadzili do
koperty i odoyli. Ale dokument zostanie w archiwum, podczas kiedy baron Bhler tylko za ycia by
dyrektorem archiwum, a po mierci - niczym.
-
W soborze Uspienskim cesarzowa matka pierwsza caowaa relikwie i ikony, potem cesarz
i cesarzowa.
Kiedy cesarz by w soborze Uspienskim, metropolita Izydor poprowadzi go nie do waciwych drzwi,
lecz tam, gdzie ustawione byy prowizoryczne. W. ks. Wodzimierz zawoa na cae gardo: Cesarz,
wr! Opowiada o tym Wis. Komarow.
-
M. A. Stachowicz
217
przywiz mi do przeczytania list Tostoja o patriotyzmie do Amerykanina
Mansona i na ten sam temat do Polaka
218
. Patriotyzm jest szkodliwy. Egoizm uwaa si za zo,
a patriotyzm jest o wiele szkodliwszy. Pojedyncz jednostk sdzi si za kradzie i rabunek,
a pastwa, zagarniajc cudze ziemie, kradn i rabuj bezkarnie. Istnieje patriotyzm utrzymujcy, by
utrzyma to, co zostao zdobyte, i patriotyzm przywracajcy, by odzyska to, co zostao zabrane -
najszkodliwszy, bo najbardziej napastliwy. Egoizm - to uczucie naturalne, wrodzone, a patriotyzm -
nabyte. Troszczy si naley o sabo swojej ojczyzny, o jej pomniejszenie, a nie przeciwnie.
Patriotyzm jest przeciwiestwem chrzecijastwa. Wszyscy yjemy w obudzie. Obuda faryzeuszy -
Chrystus tylko raz jeden wpad w gniew, wanie z powodu obudy faryzeuszy - jest niczym
w porwnaniu z nasz, ich obuda w porwnaniu z nasz - to dziecinna zabawka. Cae nasze ycie
z wyznawaniem wiary chrzecijaskiej, cnoty pokory i mioci, w poczeniu z yciem hordy zbjeckiej
nie moe by niczym innym, jeno ustawiczn i straszliw obud. Cesarza Wilhelma Tostoj nazywa
jedn z najkomiczniejszych figur naszych czasw: mwca, poeta, muzyk, dramaturg, malarz
i patriota. W zwizku ze znanym jego obrazem: wszystkie narody stoj z mieczami i za wskazaniem
Michaa Archanioa spogldaj na Budd i Konfucjusza - Tostoj radzi mu, by si uczy pokory
i agodnoci od Buddy, a rozsdku od Konfucjusza i Lao Tse.
-
List Tostoja do Goremykina. Pewn kobiet, crk Cholewiskiego, niemod i sabego zdrowia,
o piknych zaletach duszy poddano rewizji i wsadzono do wizienia. Daa robotnikowi na prob

216
Bhler F. A., baron - szef gwnego archiwum moskiewskiego ministerstwa spraw zagranicznych.
217
Stachowicz M. A. - wwczas by naczelnikiem ziemstwa powiatu jeleckiego, potem marszakiem szlachty
guberni orowskiej.
218
List do Polaka by odpowiedzi Lwa Tostoja na list Mariana Zdziechowskiego z lata 1895 r., w ktrym polski
slawista polemizowa z artykuem Tostoja Chrzecijastwo i patriotyzm. Zdziechowski nie mogc zgodzi si z
Tostojowsk negacj patriotyzmu w imi chrzecijaskiego kosmopolityzmu pisa w swym licie do pisarza
rosyjskiego o dwch patriotyzmach: patriotyzmie ciemicy i ciemionego. Wraz z listem wysa do Tostoja
fragment swej broszury o mesjanizmie polskim Ideay religijno-polityczne spoeczestwa polskiego z prob o
napisanie wstpu. (W Rosji broszur okroia cenzura i pragn wyda j w penym brzmieniu za granic.) Tostoj
w odpowiedzi przysa list, zaznaczajc, e mona go uy jako wstpu. Zdziechowski ogosi ten list w
krakowskim Czasie i zamiecia go nastpnie caa polska prasa. (Przyp. red.)
Tostoja jeden z jego skonfiskowanych utworw (W czom moja wiera czy te Carstwo boje wnutri
nas - wymienia najpierw ten drugi, potem pierwszy). Uwaam, e postpowanie takie jest
nierozsdne, daremne, okrutne i niesprawiedliwe. Nierozsdne dlatego, e jeden czowiek cierpi za
to, co wielu innym czsto uchodzi bezkarnie, daremne dlatego, e nie moe wypleni za, bo
niepodobna aresztowa wszystkich. Prosi, by zastosowano te kroki wobec rzeczywistego winowajcy,
to znaczy wobec niego samego. Tym wanie listem oznajmiam wprost, e to ja napisaem
i rozpowszechniaem owe ksiki, ktre rzd uwaa za szkodliwe, i w dalszym cigu pisz
i rozpowszechniam w ksikach, listach i rozmowach te same myli. Sowa Gamaliela (z Pisma w.):
Albowiem jeli jest z ludzi ta rada albo sprawa, rozchwieje si. Lecz jeli jest z Boga, nie bdziecie
mogli ich zepsowa, bycie snad nie naleli si z Bogiem walczy. Pisze, e wcale nie uwaa, by jego
popularno i sytuacja spoeczna broniy go przed rewizjami, ledztwem, wizieniem itd.
Przeciwnie, uwaa, e jeli rzd postpi wobec niego w sposb zdecydowany, opinii spoecznej to nie
wzburzy, a wikszo uzna postpowanie rzdu za suszne. Bg widzi, e pisz ten list nie
powodowany chci prowokowania wadz, tylko potrzeb wewntrzn, by zdj z niewinnych ludzi
odpowiedzialno za czyny, ktre popeniem ja sam.
14maja
Koronacja. Byem w soborze Uspienskim. Przyszedem o wp do smej, skoczyo si o 12.45.
Wieczorem ogldaem iluminacj. Tak wic sze godzin staem w cerkwi, a wieczorem chodziem
jeszcze ze dwie godziny. Doskonale spaem i obudziem si bardziej rzeki. Najwidoczniej tak wanie
trzeba y, a nie tak, jak ja yj. W cerkwi Wadimir Anat. tak gorliwie poprawia purpurowy paszcz
na cesarzu, e urwa cz acucha krzya Andrzeja Apostoa, ktry cesarz mia na szyi
219
. Cesarz
bardzo dobrze odmwi Wierz, ale modlitw - niepewnie i z popiechem. Nowoje Wriemia
wydrukowao modlitw, ktr wygasza Pawe Pietrowicz. Wyrwaem j z broszury o koronacji
Pawa I i posaem j tam, mylc, e zostawi t modlitw bez zmian. Okazao si, e bardzo j
skrcili, nie chcc mczy cesarza zbyt dugim klczeniem. Wielu jest ludzi niezadowolonych z ask
i nagrd, ale te wielu zadowolonych. Ratkow-Ronow jest w rozpaczy, e jego synowie nie zostali
kamerjunkrami. Woroncow-Daszkow powiedzia: Niech wiedz, e pienidze to jeszcze nie
wszystko.
Sazonowa opowiadaa, e najcenniejszy by talerz od Krlestwa Polskiego, 24.000 rub. Przedstawia
skr lwa z obcitymi pazurami. Chyba jaki symbol. Czemu skra, a nie cay lew? Moskwa - talerz za
5000 rub. Szlachta tulska zebraa na talerz 3000 rub., talerz zamwili za 1000, a reszt ofiarowali na
cel dobroczynny. Na zebranie szlachty nie pozwolono, a chciaa zamiast talerza ofiarowa kapita.
Uzbieraoby si ze dwa miliony. Cesarz nie chcia przyj daru ani od wjtw gmin, ani od ludnoci.
Owiadczy, e skadaj mu w podarunku rzeczy, ktrych nie uywa, tote dary takie s bezuyteczne,
poza tym za cenne dary, jak powiedzia, s mu wrcz przykre.
Rozdawanie zawiadomie o koronacji doprowadzio do zamieszek, kogo tam pobito, przewrcono
jak karet... Okazuje si, e wywoali to przekupnie, ktrzy zwerbowali wszelkiego rodzaju hoot
pacc po 30 kopiejek i ta hoota pchaa si kup, wydzierajc karty. Przekupnie pacili take od sztuki.
Pac za te zawiadomienia po 5 rubli. Zarobek, jak wida, niebagatelny.
Bogdanowicz ze swoj szwagierk jedzi z portretami. W zwizku z bezpatnym rozdawaniem jego
ksiek (ale sam dostaje za nie pienidze. Za poprzedniego cara wypacili mu 10.000 za owe portrety,
na ktrych w rodku jest Matka Boska, a po bokach cesarz i cesarzowa, eby lud wielbi Najw. Pann,
a przy tej okazji ju take cara i caryc) i powiedziaem mu dzisiaj, e wyobraa sobie, e Mikoaj II

219
Byo to gone wydarzenie i, jak notuje Encyklopedia Brytyjska, jako zy omen miao rzekomo wpdzi
Mikoaja II w stan mistycznej rezygnacji. (Przyp. tum.)
zosta koronowany nie sam, tylko razem z Bogdanowiczem, i e bardzo jest dziwne, i pisz
o koronacji cesarza, a nikt nie pisze o koronacji Bogdanowicza. Jego szwagierka mwi: Jewg. Was. -
to posta narodowa. e te ten niesychany szalbierz i obudnik nie znajdzie nikogo, kto by go
odmalowa.
Dzi by u krlowej greckiej i plotkowa z ni o cesarzowej, e nie potrafi si ukoni. A czy Suworin to
zauway? - spytaa rzekomo. Przyznaj si - powiada - e zegaem, powiedziaem, e Suworin
take to zauway. Dobra przysuga, nie ma co! Myl, e krlowa grecka przejrzaa na wylot tego
jegomocia, ktrego obuda nie zna granic. A zreszt pal go diabli! Niekiedy budzi tylko gbokie
politowanie.
-
Opowiada mi aktor Prawdin, e podobno Aleksander III, bawic przejazdem w drodze na poudnie w
Moskwie 13 maja 1894 roku, chcia zobaczy trup Teatru Maego. Sza sztuka Boborykina S boju. By
zadowolony z wykonania, ale nie ze sztuki, ktr uzna za nieprzyzwoit. Byo mu gorco. Prosi, eby
otworzy lufcik. Ale okno byo zabite. Wezwali lusarza, ktry przy cesarzu zacz wyjmowa ram
okienn. Cesarz popatrzy, popatrzy, jak lusarz pracuje, a potem sam chwyci za ram i wyama j.
Wczoraj w soborze poznaem Mackenzie Wallacea, autora ksiki o Rosji. Chcia mnie odwiedzi.
Powiedziaem mu par komplementw.
Powtrzenie iluminacji byo dzi mniej efektowne. By wiatr i efekt by mniejszy tam, gdzie paliy si w
szklanych lampkach wiece. Ale tam, gdzie bya elektryczno, wypado dobrze.
Prawdin opowiada, e wczoraj tum studentw szed ulic Twersk i piewa Boe, caria chrani.
Widzi w tym manifestacj na rzecz aski cesarskiej. Ja syszaem wczoraj, jak o wp do drugiej w nocy
piewali Boe, caria chrani przed domem genera-gubernatora, a potem wiwatowali.
Dzi take o wp do drugiej w nocy grupa modziey, jakie pidziesit osb, przechodzia przed
domem genera-gubernatora i piewaa Spasi, gospodi, ludi twoja. Na Twerskiej mao ludzi.
18maja
Dzi przy rozdawaniu kubkw i poczstunku podobno stratowano okoo 2000 ludzi. Przez cay dzie
zwoono trupy, a ludzie szli za nimi. Pole jest pene wybojw i dow. Policja przybya dopiero
o dziewitej, a ludzie zaczli si gromadzi od drugiej. Ber kilkakrotnie obwieszcza o tych kubkach
i do Moskwy tej nocy jedn tylko kolej Moskiewsko-Kursk przyjechao z gr 25 000. C to by za
tum i co za potworno! Ci, ktrzy rozdawali, rzucali podarki w gr, a publika je apaa. Jaka baba
mwi: Ze dwa tysice potratowali. Widziaam chopca, moe mia 15 lat, w czerwonej koszuli. Ley,
biedactwo. Za ni oburza si jaki chop, moe trzydziestoletni: Ja bym matce skr wyoi, e
puszcza takiego dzieciaka. Do 20 lat nie powinno si wypuszcza. Mylaby kto, na taki drobiazg si
zakomia. Za dwa tygodnie bdzie mona kupi taki kubek za 15 kopiejek. - Kto mg wiedzie, e
zdarzy si takie nieszczcie? Dzieci byo duo. Podnosili je do gry, a one uciekay po gowach
i ramionach tumu. adnych przyzwoitych ludzi nie widziaem. Leeli sami tylko robotnicy i subiekci
- mwi jaki mczyzna o stratowanych. Susznie mwi, e nic nie naleao ludziom rozdawa. Teraz
ju nie te dawne czasy, kiedy stutysiczny tum by czym niezwykym. Zebrao si p miliona ludzi
i to powinni byli przewidzie. Dwadziecia minut po trzeciej cesarz i cesarzowa przejechali
z powrotem przez Twersk rd okrzykw. O ile mogem si zorientowa, w tumie nie wyczuwao si
wrogoci. Woroncow, minister dworu, sam o godz. 9 zawiadomi cesarza, e stratowano podobno
okoo 2000 ludzi, i sam pojecha na miejsce, eby to sprawdzi. Byy suchy, e car pod wraeniem
tego nieszczcia nie zjawi si na ludowym festynie. Ale tam by. Wyjedaem wanie z Chodynki,
okoo drugiej, kiedy jecha w stron paacu Piotrowskiego. To nieszczcie rzucio cie smutku na
uroczystoci i na cesarza. Co te musia mwi i co myla! Wczoraj jeszcze w teatrze by wes. Co za
kanalie wszyscy ci policjanci jeden w drugiego i caa ta biurokracja dbajca tylko o to, eby si
przypodoba! Tam, gdzie ma przejeda wysze towarzystwo, ju na dwie, trzy godziny z gr
przygotowuje si cay teren, nieprzerwanym kordonem ustawia si stjkowych, Kozakw itd., a o
zwyczajnej publicznoci, o posplstwie nikt nie myli. Jak to oburza do gbi! Napisaem ju przedtem
o koronacji i dzi dostaem i utaj korekt mojego artykuu, ale po tym wszystkim wstyd przemawia
takim tonem, w jakim to napisaem.
Dzi akurat w paacu Piotrowskim ma si odby obiad dla starszyzny. Wtpi, czy mier tysicy ludzi
doda im apetytu. Kilka trupw przewieli do cyrkuu na placu Twerskim, naprzeciwko domu genera-
gubernatora. W Moskwie wszystko odbywa si prosto: podusz, zatuk i spokojnie rozwo w jasny
dzie po cyrkuach. Ile ez dzi si przeleje w Moskwie i po wsiach! 2000 - przecie rzadko ktra
bitwa zabiera tyle ofiar! Za poprzedniego panowania nic podobnego nie byo. Szarzyzna panowaa
w dniach koronacji i cae panowanie byo szare, spokojne. Ta koronacja odbywa si rd penych
blasku, jasnych, gorcych dni. I panowanie te bdzie gorce z pewnoci. Kto w nim sponie i co
sponie? - oto pytanie! A sponie z pewnoci niejedno, ale te niejedno wyronie! Ach, jake nam
potrzeba, eby roso w spokoju!
Cesarz ofiarowa po 1000 rubli na kad osierocon rodzin.
Szambelanowi Durasowowi rbnem dzi par ostrych sw, kiedy powiedzia, e nie naleao mwi
cesarzowi o tym, ilu ludzi zgino. Zabitych jest 1138. Jutro na cmentarzu Wagakowskim urzdz
kostnic i tam zoone zostan zwoki w celu ustalenia nazwisk itd.
Przysze koronacje - jeli tylko w ogle jeszcze bd - obejd si ju bez kubkw i carskich
upominkw. To ostatnie rozdawanie za darmo. Dzi zniesiono rozdawanie medalikw pamitkowych
w cerkwiach. W czasie poprzedniej koronacji w jednej z cerkwi tum przewrci mens przed
otarzem, a pop musia ucieka przez ambrazur okienn w otarzu.
Gwny mistrz ceremonii Dogorukow zadowolony jest z Wasowskiego
220
.
Moim zdaniem zorganizowa wszystko znakomicie, ale poniewa potrzebna jest jaka ofiara, on
bdzie t ofiar! Ja myl, e i Woroncow-Daszkow oberwie, chocia on nie ma z tym nic wsplnego.
Wiele gazet moskiewskich rozdmuchiwao ten festyn ludowy i jego organizatora Bera, zamieszczao
jego fotografi, zapowiadao co niesychanego. No i rzeczywicie byo co niesychanego.
Wczoraj cenzura dworska zatrzymaa artyku dla gazety Russkoje Sowo, mwicy, e nie ma
powodw do radoci, a naley z alem myle o zmarym cesarzu, ktry tak wiele zdziaa.
Z rnych stron wyraano yczenie, by cesarz nie jecha na bal do ambasady francuskiej, to znaczy
inaczej mwic, by ambasada odoya swj bal w zwizku z tym nieszczciem. Dowdca gwardii
konnej Szypow powiedzia: Czy to warto odkada z powodu takiej drobnostki! Zawsze si co
takiego zdarza podczas koronacji. Hr. P. A. Szuwaow nie pojecha na bal.
Jaki wstrtny jest Bogdanowicz ze swoj obud, gadatliwoci, hipokryzj i wysuwaniem na pierwsze
miejsce wasnej osoby! Co on dzi wygadywa! I jak hipokryzja i pobono godzi si w nim
z najbardziej aroganckim wyuzdaniem! Ale jest jeszcze sporo takich, ktrzy boj si tego czowieka.

220
Wasowski A. A. - pukownik, oberpolicmajster moskiewski.
Tum jest zawsze tumem. Nawet ten najbardziej owiecony - jednak nie przestaje by tumem.
Wczoraj na uroczystym przedstawieniu w czasie antraktw przy stoach by cisk. cisk przy
przekskach. A gdy si zdarzy w teatrze jakie nieszczcie - wybucha najbardziej rozpaczliwa panika.
Kto ponosi win za to nieszczcie? Nieudolno. Policja zawierzya tumowi, bya pewna adu
i spokoju. Wasowski mwi, e wystarczy setka stjkowych i Kozakw.
19maja
Byem dzi na Polu Chodyskim. Pobudowali wszdzie trjktne pawilony, zrobili iluminacj na
wszystkim, gdzie si dao, sprowadzili marynarzy, eby zawiesi lampki elektryczne na iglicy wiey
Spaskiej, zbudowali mnstwo pawilonw dla delegacji na szlaku, ktrym car mia przejeda, ale
nawet nie zakryli studzien, nie wyrwnali wykopu w miejscu, gdzie zbudowano baraki, z ktrych
wydawano carskie podarki... Byem tam dzisiaj i nasuchaem si najrozmaitszych opowiada. Baraki
stoj jeden przy drugim, ostrym ktem wysunite w stron wykopu, midzy nimi jest przejcie dla
dwch ludzi. Jest ich cay szereg. Od wga barakw do wykopu szerokiego na 70-80 krokw jest
jakie 25-26 krokw. Wykop jest piaszczysty, cay usiany gbokimi doami. S dwie studnie osonite
na p zgniymi deskami. Jaki pan opowiada, e mwi czonkowi zarzdu miejskiego Bieowowi
i architektowi rady miejskiej, e studnie trzeba zasypa, ale zlekcewayli to. Ze studni wykopanej
w czasie wystawy 1882 roku, ktra ma zdaje si z 10 sni gbokoci, wydobyto 28 trupw. Dzi rano
wycignito 8, podobno s jeszcze. Za porednictwem gazet kazano ludnoci zbiera si od strony
Twerskiej. Gdyby nam powiedzieli: przy cmentarzu Wagakowskim - przybylimy i od tamtej strony,
co nam za rnica, tam nie ma tych dow i tam w czasie rozdawania byo luno. Caa wina polega
na tym, e zaczli rozdawa nie o godz. 10, jak zapowiedziano, tylko 3-4 godziny wczeniej. Wielu
ludzi spao, bo wszyscy wiedzieli, kiedy ma si rozpocz. Ale jak rozesza si pogoska, e ju rozdaj,
wszyscy rzucili si pdem, wpadali w doy i studnie, przewracali si i tworzyli pomost z martwych cia.
Od wykopu do barakw wspina si trzeba stromo w gr, jak do twierdzy, i rzeczywicie baraki,
znajdujce si o 25 krokw od wykopu, stanowiy jak gdyby twierdz, ktr trzeba byo zdobywa. Ci,
ktrym si udao szczliwie przedosta si przez wykop, stoczyli si dokoa barakw.
Ratunku! Na pomoc! Och! Ach! zy, rozpacz. Sotnie kozackie ustawione za barakami przepuszczay
tych, ktrzy nic nie chcieli bra i bagali tylko, by ich wypuci. Inni przeazili przez sztachety, ktre
w odlegoci jakich 50 sni oddzielay jedn cz barakw od drugiej. Po obu stronach barakw
zebra si tum. I w tych doach leay cae stosy zabitych. Kto opowiada: Ani chybi, tylko by jaki
spisek. Obok mnie stay dwie panienki, moe szesnastoletnie. Zrobi si cisk w przejciu. Wic
powiadam: wycignijmy jako te panienki. W odpowiedzi sysz: a po co przyszy! Staraem si zrobi
rkami miejsce, to woaj: nie pchaj si! Ledwie sam si wydostaem. A panienki? - pytamy. -
Zadusili je. Widziaem, jak leay martwe. Inny, ktry handluje kwasem, opowiada: Przecisnem
si prawie do samych barakw. Tum zacz napiera od strony barakw, spadem na wznak do
wykopu i stoczyem si do dou. Krzycz, wycigam rk. Kto mi poda rk. Zaczem si
wydostawa, ale puciem t rk i spadem do innego dou. Ludzie padali na wznak i na twarz, jak
popado. Popatrzcie tylko - przecie tu d koo dou. - A gdzie upado najwicej? - Koo przej. Tu
wazili jedni na drugich, wdrapywali si pod dachy barakw, wazili do rodka, wskakiwali na dach,
wyamywali deski. Krzyki, jki. Ja uciekem. Do godziny smej wielu ludzi ju odeszo, a ciaa uoyli
w stosy. Koo dziewitej przysza policja. Zacza uprzta zmarych: spryskaj wod - nie daje oznak
ycia - cigaj i ukadaj trzema warstwami. Jak sg drzewa - jak si kto wyrazi. Cesarz napotka
jeden z wozw na Twerskiej, wysiad z karety, podszed, powiedzia co i spuciwszy gow wsiad
z powrotem do powozu. Nastroje s dzi ponure, obelywe. Jaki kupiec mwi: Na Sachalin by
wysa wszystkich tych zarzdcw. Nawet i tego za mao - gdzie, gdzie byoby jeszcze dalej i gorzej.
Krwiopijcy, opili si krwi ludzkiej! Wszystkie relacje s do siebie podobne, ale daj obraz tej
potwornej chwili. Teraz bd mwili - powiada jaki czterdziestopicioletni chop - e to nard
winien. A co mymy zawinili? Oto teraz na cmentarzu Wagakowskim le 1282 trupy i cay cmentarz
otoczyli wojskiem, jakby to byo potrzebne umarym. A wczoraj nie byo ani stjkowych, ani wojska.
Ludzi by chyba milion. Jak mieli da rad sami? Podobno byli te pijani, ktrzy raczyli si wdk nad
wykopem. Prcz tego byy cae grupy wczgw. Oskaraj Wasowskiego (wczoraj mwiono, e
strzela do siebie, ale adiutant podbi mu rk i trafi w obraz - nic podobnego nie byo), ale
Wasowski ma tylko jedn gow. Trzy rne wadze. Wielki ksi Wodzimierz jest na noe z
Woroncowem i nie chcia da wojska. Sergiusz te nie chce uzna Woroncowa - i takie s skutki. Nie
bez podstaw mwi wic ludzie, e naumylnie wszystko to urzdzili, zastawili na nas puapki, wilcze
doy. Warto by, eby cesarz pojecha obejrze te doy i wykopy. Zobaczyby, jak to jego poddani
zdobywali szturmem twierdz jego podarkw. Te wwozy p. Bera powinny przej do historii.
Wwozy Bera! O niczym nie pomyleli. Ale kto za to pomyla o tym, eby zamwi kubki za
granic i jedzi subowo za granic, eby zobaczy, jak je wyrabiaj. Jeli wzi pod uwag, e
kubkw zamwiono 400 000 po 10 kopiejek sztuka, a doda do tego jeszcze po 5 kop. podarkw
z lich broszurk wito ludowe, wszystkie te podarki kosztoway raptem najwyej 60 000 rubli. Ale
koszt policji okaza si znacznie wyszy. Inne uciechy i teatry, na ktre asygnowano 90 000 rubli, nie
miay adnej wartoci. Wszystko tu w ogle zrobione byo bez gowy, zaatwiali to urzdnicy, ktrzy
podczas iluminacji ozdobili swoje mieszkania lampkami w ksztacie rozmaitych orderw. Chc
pokaza carowi, jakie ordery chcieliby dosta - powiedzia kto dowcipnie.
Na cmentarzu Wagakowskim zwoki leay w trumnach i bez trumien. Wszystkie trupy byy wzdte,
sczerniae i zaduch by taki, e krewni, ktrzy przyszli odnale swoje dzieci i swoich najbliszych,
dostawali mdoci. Jaka kobieta powiedziaa mi: Rozpoznaam brata tylko po czole.
-
Podczas koronacji Nabokow
221
, ktry nis koron, dosta rozwolnienia i narobi w spodnie.
-
Mnstwo ludzi byo dzi na niadaniu w Bazarze Sowiaskim. Koo nas siedzia Montebello z on,
Benckendorff i jeszcze kto. W ogle sala Bazaru Sowiaskiego bya zbiorowiskiem wszelkich
plemion i narzeczy.
-
Jeli kiedykolwiek mona byo powiedzie: Cezarze, pozdrawiaj ci umarli - to wanie wczoraj,
kiedy cesarz przyby na festyn ludowy. Na placu krzyczano mu niech yje, piewano Boe, caria
chrani, a o kilkaset sni dalej leay jeszcze setki nie uprztnitych trupw.
20maja
Dzi odby si bal u w. ks. Sergiusza. Wszystkie okna owietlone i otwarte. Po salonach przechadzaj
si wspaniae postacie kawalerw i dam. Niekiedy rozlegaj si, cho bardzo nieskadne, okrzyki
niech yje. Dzi widziaem si z W. Iw. Kowalewskim. Bardzo wiaty i jasny umys. Mwi o Radzie
Pastwa, o tym, e ta Rada nie ma inicjatywy ustawodawczej, ktr maj tylko ministrowie.
Gubernatorzy w przedkadanych budetach wymieniaj swoje potrzeby, car pisze na nich uwagi, ale
wniosek o wydanie takiej czy innej ustawy zaley od ministrw. Nie ma senatu odwoawczego, ktry
istnia za czasw Piotra Wielkiego. Do Rady Pastwa dostaj si ludzie zupenie skostniali. Przydaoby
si, gdyby Rada Pastwa miaa prawo organizowania podwadnych jej komisji i przyjmowania do nich
ekspertw, ktrzy by analizowali wpywajce do Rady projekty ustaw. Opowiada o pewnym

221
Nabokow D. N. - w czasie panowania Aleksandra III by ministrem sprawiedliwoci; w okresie koronacji nosi
tytu rzeczywistego tajnego radcy, ale nie piastowa adnych funkcji; ojciec znanego dziaacza partii kadetw W.
D. Nabokowa.
Amerykaninie (dziennikarzu), ktrego Mikoaj II przyj na audiencji, rozmawia z nim ptorej godziny
i mwi, e Rosja nie dojrzaa jeszcze do konstytucji, gdy nie jest jeszcze zjednoczona, a to, co ju
zespolono, albo jeszcze nie doroso, albo wyroso ju za wysoko. Obieca, e mi to da do przeczytania.
-
Dzi u Woroncowa-Daszkowa ma si odby zebranie z udziaem sdziego ledczego w sprawie
katastrofy 17 maja. Cesarz co dzie po kilka razy pyta o wyniki ledztwa. Jzefowicz (Junyj Kraj) i
Komarow chc si stara, by cesarz przyj dziennikarzy. Ja jutro wyjedam.
-
Wsppracownik gazety Kijewlanin opowiada, e jakoby 17 maja niektrzy robotnicy wysrywali si
do wasnych kaszkietw, kadli pod carskim pawilonem i mwili: To dla ciebie w podarunku.
Protestowali w ten sposb przeciwko ofiarom. W poczstunkach od cesarza wszystko byo troch
niewiee. Nic dziwnego, bo 400 000 porcji mona byo przygotowa tylko wczeniej.
21maja
Bogdanowicz opowiada bardzo ciekawie o Dragomirowie
222
, o tym, jak wci jest w nieasce, bo
powiedzia, e Austriacy dlatego zostali pobici, i dowodzi nimi austriacki wielki ksi; mwi, ile
Dragomirow musia przecierpie, kiedy zastrzelili si jeden po drugim dwaj jego synowie; o jego
pogldach itd. Bogdanowicz czasami mwi piknie i z zapaem, ale czasem po prostu gldzi i wtedy
jest nudny.
-
Cesarz podszed podobno do Wasowskiego i powiedzia mu, e nie gniewa si na niego, bo
Woroncow przyzna si, e tylko on jest wszystkiemu winien.
22maja
Pewna dama syszaa, jak dwch mczyzn rozmawiao w wagonie po angielsku; mwili, e podczas
festynu ludowego w Moskwie bdzie wielu zabitych. Powiedziaa o tym z miejsca pukownikowi
Iwanowowi, penicemu sub przy gradonaczalniku, a obecnie depeszowaa do w. ks. Sergiusza.
Moe to po prostu jaka wariatka.
Jestem ju w Petersburgu. W domu zrobio mi si tak smutno, jakbym ju umiera. Dziwne to, ale taki
wanie mam dziwny nastrj.
Wczoraj przed wyjazdem widziaem dAlheima, korespondenta Temps. Opowiada mi, e 19 czy 20
maja w. ks. Wodzimierz, ksi Neapolu
223
i inni zabawiali si w pobliu cmentarza Wagakowskiego
strzelaniem do gobi, podczas kiedy na cmentarzu rozgryway si rozdzierajce sceny. Ksi
Neapolu zabi prcz tego spa. Ludzie te ich za to nie pochwal, kiedy si dowiedz. A dowiedz si
na pewno. DAlheim pyta mnie, czy nie oberwie za to, e zestawi obok siebie oba te wydarzenia,
mier ludzi i gobi, tak samo niewinnych jak ludzie, tak samo zwizanych i trzymanych w klatkach,
jak zwizano i zepchnito do dow ludzi.
30maja
Wczoraj znw przyjechaem do Moskwy. Zatrzymaem si w Drezdeskim. Od Czechowa dostaem
depesz, e przyjedzie dzi o godz. 10, bo powinien asystowa na egzaminie w swojej szkole. Wczoraj
byem na niadaniu w Bazarze Sowiaskim z Sadowskim, Mich. Pr. Sadowski opowiada, e jego
str by na Chodynce i omal nie zgin. Zobaczy jakiego czowieka i zawoa: Ratujcie! Tamten

222
Dragomirow M. I. - genera, w wojnie ros.-tureckiej 1877-78 r. dowodzi dywizj. Napisa wiele prac z
dziedziny szkolenia i taktyki wojennej. (Przyp. tum.)
223
ksi Neapolu - pniejszy krl Woch, Wiktor Emanuel.
wycign do niego rk i str zacz si ju wydostawa, ale w tej chwili jacy ludzie chwycili go za
pasek i nie puszczali go. Pasek by z klamerk, skrzany, str odpi go jedn rk i wydosta si,
a pasek zostawi w rku tych, ktrzy si go uchwycili. W tumie zobaczy jak dziewczyn; bya
nieywa, ale staa cinita pord tumu i gowa opadaa jej to na pier, to do tyu. Wiele byo takich
trupw, ktre tum nis ze sob w swym pochodzie, bo nie miay gdzie upa.
Przysiad si do nas jaki policmajster czy co w tym rodzaju. Opowiada, e Wasowski nie chcia
urzdza festynu ludowego z sam tylko policj i prosi o wojsko, ale w. ks. Sergiusz wojska odmwi,
owiadczajc, e w czasie pogrzebu Aleksandra ludzie zachowywali si przyzwoicie, wic i teraz si
nie skompromituj. Architekt Nikolin, ktry budowa bufety, zezna, e dow w wykopie nie
zasypywano umylnie, eby powstrzymyway napr tumu. Plac oddany by wprawdzie pod zarzd
resortu paacowego, ale policja i tak miaa prawo si nim opiekowa i kaza zakopa doy.
J. W. Bogdanowicz mwi, rzekomo powtarzajc za wiel. ks. Konstantym Konstantynowiczem, e
cesarzowa Maria Fiodorowna mwia cesarzowi, i moe jecha na bal francuski, tylko eby nie
zabawi tam wicej ni p godziny. Jednake wielcy ksita Wodzimierz i Sergiusz przekonali go, by
zosta duej; powiedzieli, e byby to sentymentalizm, wanie powinno si pokaza, czym jest
wadza samodzierawia, e w Londynie w czasie jakiego festynu zgino podobno 4000 ludzi - i nic.
Mwi si o tym, e mianowana zostaa komisja ledcza pod kierownictwem hrabiego Pahlena. Ale
mwi si take, e na danie w. ks. Wodzimierza zarzdzenie cofnito, a cesarz trzy razy zmienia
decyzj w cigu jednego dnia. Wyda manifest, e uczucia gbokiej mioci i bezgranicznego oddania
dla cesarza byy dla pociech w pograjcym go w smutku pord tych podniosych dni
nieszczciu, jakie spotkao wielu uczestnikw uroczystoci na Polu Chodyskim. Russkoje Sowo
(Nr 143) wydrukowao artyku na ten temat.
-
W najmiociwszym manifecie uyto sowa weseli si czy te wesele. Metropolita Sergiusz,
witajc Najjaniejszego Pana z maonk w awrze Troickiej, powiedzia midzy innymi: Dostojny ten
przybytek, kornie ci oddany, w witobliwym weselu ci wita wznoszc mody, by panowanie twoje
byo pomylne i dugotrwae.
W moim pierwszym opowiadaniu Czuak (Woronieskaja Biesieda) wystpuje chop-obudnik, ktry
yje z urodziw bab i spdza z ni noce. On te mwi, e wesel si razem z bab. Rzeczywicie
uywa si tego sowa.
-
J. W. Bogdanowicz mwi, e trzynastego podobno wykryto cae laboratorium i e zesany zosta
niejaki Modestow. Wyrabiali orzeszki dynamitowe. Donis o tym jaki student. Pojawiy si te ulotki
w zwizku z katastrof na Chodynce. W informatorze Wsia Moskwa jest Bor. Pietr. Modestow,
ktry pracuje w obserwatorium.
-
O Goremykinie opowiadaj, e ani razu nie przyj szefa andarmerii gen. Sztama i nie by ani razu na
Chodynce, ani przed katastrof, ani po niej.
9czerwca
Mieszkam na wsi, w zagrodzie Tasino p. Niyskiego, 10 wiorst od stacji Maksaticha na kolei
Rybisko-Bogoowskiej. Przyjechaem tu trzeciego z Moskwy, gdzie spdziem kilka dni.
-
Na cmentarzu Wagakowskim byem z Czechowem, tydzie po katastrofie. Czuo si jeszcze zapach
na mogiach. Szeregi krzyy, jak onierze w ordynku, przewanie prawosawne, sosnowe. Wykopano
dugi d i trumny ustawiano w nim jedn obok drugiej. Jaki ebrak mwi, e trumny ustawiano
jedn na drugiej, trzema warstwami. Krzye stoj w odlegoci jakich 2 arszynw od siebie. Napisy
owkiem, kto tu zosta pochowany, niekiedy z dopiskiem: y lat 15 i 6 miesicy, albo y lat 55. -
Boe, przyjmij w pokoju jego dusz. - Zginli na Polu Chodyskim, w jednym miejscu - Zginli
si. - Zmarli przedwczenie - Zmarli nagle. - Nagle dokonali ywota. - Niespodziewanie wybia
godzina ciernistej drogi twej mki i Bg w swym miosierdziu uwolni ci na zawsze od wszystkich
trosk i udrki. Na krzyach obrazki z Matk Bosk, czasami ze Zbawicielem. Na jednym z krzyy wisi
na acuszku srebrny krzyyk, ktry zmara nosia na szyi. Sugi Boe Anna i Maria i dziewica
Warwara zginy 18 maja. Gubernia tulska, powiat bogorodzki - wszystkie trzy pod jednym krzyem.
Wielkie poruszenie midzy robotnikami w Moskwie. Do Petersburga zjechao si ze 30 tysicy.
Podobno w zwizku z tym wjazd cesarza do Petersburga zosta odwoany. Boj si, e robotnicy
zaczn skada petycje. rd robotnikw z fabryk kr pogoski, e w najmiociwszym manifecie
bya mowa o dwunastogodzinnym dniu roboczym, ale panowie to ukryli. Gradonaczalnik petersburski
Klejgels zabroni sklepikarzom dawa robotnikom na kredyt, eby ich zmusi do pracy. Robotnicy nie
wpuszczali do fabryk tych, ktrzy nie brali udziau w strajku. andarmi i Kozacy bili robotnikw.
Nastrj by grony. S pogoski, e strajkujcy dostaj zapomog od Trade-Unionu.
13czerwca
Dzi miaem taki sen. Jestem jak gdyby na jakim licznym zgromadzeniu, co w rodzaju salonu,
w ktrym przy stoach siedz po dwie-trzy osoby. Id i widz Pleszczejewa. Pleszczejew patrzy na
mnie. Zbliam si i myl, e zobaczy nieboszczyka midzy ywymi - to znak rychej mierci i mwi:
Niedugo umr. I lask, ktr trzymam w rku, zaczynam zsuwa Pleszczejewowi z nosa okulary.
Twarz mu si zmienia, przesta by podobny do Pleszczejewa i obudziem si.
25czerwca
Czytaem dramat La porteuse du pain, par X. de Montspin et Jules Dorney (Paris 1892) i jest tam na
str. 28 takie zdanie: Gardien: Mes jabloskoff sont eteintes. Idzie o nazwisko Jaboczkowa, ktrego
elektryczne latarnie uliczne paliy si w Paryu i ktre nazyway si jabloskoff. Sztuka bya
wystawiona w Ambigu 11 stycznia 1889 roku.
-
Ostatnio tumaczyem sztuk The Sign of the Cross Wilsona Barretta, ktr kupiem za 1000 rub.
Pod wzgldem literackim nic szczeglnego, cho sztuka efektowna, ale chyba jej nie puszcz.
-
N. F. Sazonow dosta przez jakiego znajomego akta ledztwa w sprawie Chodynki z adnotacjami
Murawiowa. Wszystkie wymierzone s przeciwko Wasowskiemu i Berowi. Dziki Bogu znaleli
winowajcw! Kiedy si pocig rozbije, zawsze jest winien zwrotniczy. Zreszt Berowi si naley.
Bardzo dobrze, jeli go zabior.
3sierpnia
Dostaem depesz, e Jaworska bierze sobie za ma ks. Boratyskiego
224
. Jest od niego starsza i nie
kocha go. Jeli nie urodzi mu dziecka, nie wytrzyma z nim dugo albo on nie wytrzyma z ni.

224
Boratyski, w oryginale Baratyski - zruszczona pisownia nazwiska starego polskiego rodu szlacheckiego
(herbu Korczak), ktry wywdrowa z Polski do Rosji w XVII wieku. (Przyp. tum.)
5sierpnia
Wczoraj siedziaem trzy godziny u S. J. Wittego. Cierpi na nogi. Rozmawialimy o najrozmaitszych
rnociach. Sprawa z Chinami jest prawie zakoczona, kolej syberyjska poprowadzona bdzie prosto
na Wadywostok, a stamtd do Morza tego. Do zaatwienia pozostaje tylko kwestia szerokoci
torw. Chiny prosz, ebymy przyjli ich szeroko torw na obszarze Chin, my si na to nie
zgadzamy. Mwiem o Uchtomskim, ktry wszystko powtarza cesarzowi.
-
Bya u mnie T. L. Szczepkina-Kupernik
225
i opowiadaa o niewdzicznoci Jaworskiej. Podczas
niadania, na ktrym bya Jaworska z mem Boratyskim i Szczepkina, rozmowa zesza na przeszo
tych dwu pa, o ktrej tyle gadano. Nie ma dymu bez ognia - powiedziaa T. L. - Jak to? Wic to
prawda, co mwiono o tobie i o mnie? - zawoaa wieo upieczona ksina Boratyska. T. L.
poprawia si i powiedziaa, e miaa na myli jedynie siebie i e ona, Szczepkina, prowadzia si tak,
e tylko pierze zostay. Po niadaniu Jaworska-Boratyska naskoczya na Szczepkin przy sucej,
mwia po francusku, z pretensjami, e za duo gada itd. Sowem, wieo upieczona ksina
zwymylaa j za aluzje do jej przeszoci, penej skandali i przygd miosnych, o ktrych Szczepkina
doskonale wie. M dosta ataku nerwowego - owiadczya. - Jeeli chcesz, pjd do niego
i wytumacz mu, e wcale ciebie nie miaam na myli. - On nie chce ci wicej widzie, musisz
wyj std natychmiast. - Ale mam na sobie kaftanik, pozwl mi si przebra. - Przebra si
moesz. I Szczepkina, nie przebrawszy si, wysza. Wzia ode mnie 500 rub. i ma zamiar jecha do
Londynu, by uczszcza tam na wykady. Jest bardzo rozgoryczona. Mwia, e mody ksi bardzo
urga na Burienina, ale e Jaworska trzyma go jeszcze przy sobie, bo myli, e bdzie mg si jeszcze
przyda jej albo jej mowi w jego wprawkach literackich, na razie bardzo gupich i dziecinnych.
-
Czytaem Akta sdziego ledczego w sprawie zamieszek na Polu Chodyskim w dniu 18 maja 1896 r.
w czasie festynu ludowego i Memoria ministra sprawiedliwoci w tej samej sprawie.
Memoriaowi zarzucano stronniczo, opowiadano, e Murawiow chce si podliza wiel. ksiciu
i zwala ca win na ministra dworu Woroncowa. To nieprawda. Memoria napisany jest rzeczowo
i rzeczowo oskara o bezczynno wadzy Wasowskiego, jego pomocnika Rudnowa, policmajstra
policji moskiewskiej Budberga i naczelnika komitetu specjalnego w sprawie organizacji widowisk
ludowych i wita koronacyjnego Bera. Witte susznie zauway wczoraj, e Woroncow do komisji
koronacyjnej powoa najrozmaitsz hoot z wyszego towarzystwa i e gdyby kto prbowa temu
czowiekowi doradza, odpowiedziaby jak Wasowski: To nie paska sprawa, tylko moja.
Sam materia ledztwa jest bardzo interesujcy. To rzeczywicie straszliwy dramat, w ktrym wadze
zachoway si zaiste skandalicznie i zasuyy na pomst ludow. Zarwno wysi, jak i nisi jej
przedstawiciele okazali si niezdarni i nikczemni. Jak nic nie robi Wasowski, tak samo nic nie robili
stjkowi. Wszystko, co mwi, powtarzali za nim. Ber z Nikolinem - to zaiste woajcy o pomst
ajdacy, ktrych trzyma mog tylko w tak skrachowanym ministerstwie, jak ministerstwo dworu.
A jak te wadze w swoich zeznaniach, jak obudnie krc, jak zrzucaj win na kogo innego, jak
tchrz! Zeznania prostych ludzi s blisze prawdy i ciekawsze. Oto kilka lunych wyjtkw, jakie
rzuciy mi si w oczy przy czytaniu.
W czasie koronacji 1883 roku byo 100 straganw, a w czasie koronacji 1896 r. - 150.
W przejciach midzy kramami (tak mieszczanin Ziernow nazywa stragany) toczyo si mnstwo
ludzi, ktrzy podnosili do gry rce, krzyczeli, darli si i apali rzucane z kramw wzeki i osobno

225
Szczepkina-Kupernik T. L. - poetka i tumaczka, m. in. tumaczya na rosyjski Cyrano de Bergeraca Rostanda
(Przyp. tum.)
buki. Wzeki wyrzucano bardzo szybko. Kto zdoa wydosta si z powrotem z tumu ze zdobytym
wzekiem, mia cae ubranie w strzpach, jakby wyszed z ani. Sycha byo woanie o pomoc, pisk
kobiet i dzieci. Dzieci podawano sobie nawet ponad gowami tumu. Ludzie przeazili przez kramy od
zewntrznej strony i zbiegali si do przej midzy kramami od wewntrz. Toczyli si na siebie i z
jednej, i z drugiej strony. Napyway czsto nowe partie ludzi, staray si przedosta do przej midzy
kramami i powstawa jeszcze gorszy cisk, bo stoczeni w rodku ludzie nie mieli ju si, eby si
opiera napywajcym. Jeli kto upad, deptali go i tratowali. cisk z tratowaniem ludzi mona byo
zaobserwowa zwaszcza na rogu naprzeciw szosy, tdy bowiem sza masa ludzi od rogatki Twerskiej.
Wielu rannych leao na ziemi. Koo okapu leao wielu uduszonych. Dziao si to okoo sidmej rano.
Wielu ludzi wdrapywao si na kramy, zrywao dachy i wycigao wzeki z grnych pek. Pytaem
jednego z pilnujcych porzdku ludzi: czemu to zaczto rozdawa wczeniej? - Subiekci rozgrabiali,
zaczli swoim znajomkom wydawa po kilka wzekw. Kiedy ludzie to zobaczyli, zaczli protestowa,
wazi do kramw przez okna i wygraa subiektom. Subiekci si wystraszyli i zaczli rozdawa
wszystkim. Przede mn przewrcili si jacy ludzie, wpadem na nich, a na mnie ci, co szli dalej.
Straciem przytomno moe na p godziny, moe na godzin. Kiedy mnie ocucili i podnieli, nade
mn byo z 15 trupw i pode mn z 10.
Potknem si o czyje zwoki, kiedy tum pocign mnie dalej, upado na mnie jeszcze kilku ludzi.
Czuem wtedy, jak tum biegnie po tych, ktrzy leeli na mnie.
Ju od wieczora byo duo ludzi. Jedni siedzieli przy ognisku, inni spali na ziemi, niektrzy raczyli si
wdk, a jeszcze inni piewali i taczyli. Wielu byo bardzo lekko ubranych: portki, koszula nie
przewizana pasem i czapka, a sporo byo boso. Koo mnie sta chopiec, ktry gono krzycza.
Razem z kim podnielimy go nad tumem i tak przeszed po gowach. - okie mj znalaz si na
ramieniu jakiej kobiety. Syszaem, jak pka jej ko i kobieta upada na ziemi.
Kiedy dowdca gubernialnej ochrony paacowej Kristi rozstawia stra przed namiotem cara, z tumu
krzyczano: Powiedzcie cesarzowi, e z winy Wasowskiego niejedna setka ludzi stracia tu ycie.
Gdzie jest Wasowski? - spyta Woroncow-Daszkow. - Jestem tutaj, wasza ksica mo, jestem
od dawna - odpowiedzia Wasowski. - Chyba nie tak dawno... Ile jest ofiar? - Sto, wasza ksica
mo, i ju je zabieraj.
Okoo trzeciej po poudniu ludzie mwili: Czemu kaecie nam umiera w tym cisku. Okoo czwartej
ponad gowami podawano sobie ludzi bez oznak ycia.
Po p godzinie wyjrzaem z budki (zeznanie jednego z rozdajcych) i zobaczyem, e tam, gdzie tum
czeka, a zaczniemy rozdawa, le ludzie na ziemi, jedni na drugich, a inni po ich ciaach wal do
straganu. Ciaa te leay jako dziwnie: jakby je cinano caymi szeregami. Czsto ciao jednego
czowieka zakrywao cz lecego obok drugiego ciaa. Taki szereg trupw widziaem na przestrzeni
jakich 15 arszynw. Leeli gowami w stron budek, a nogami do szosy.
Stjkowi cigali pod trybuny, eby tu pilnowa porzdku.
Ju okoo pierwszej w nocy wycignito z tumu zemdlon dziewczyn i kilku chopakw. O czwartej
nad ranem zacz si niepokoi tum koo straganw, ktre nie wytrzymyway naporu. Z tumu
rozlegay si gosy: Kiedy zaczn rozdawa? Na placu wewntrznym zgromadzio si z 15 tysicy
ludzi. Ale gdy tylko zaczto rozdawa, tum rzuci si w kierunku kioskw, mieszajc si z tumem,
ktry napiera na kiosk od zewntrz. Powsta nieopisany tok. Ludzie padali w przejciach.
Czyewska, jedna z osb, ktre rozdaway, tak opowiadaa: Podarki zaczy nadchodzi 13 maja.
Skrzynki otwierano na Chodynce i dzielono midzy stragany. Do 17 maja pracowalimy po 12 godzin
na dob. Jednoczenie furgonami i wozami zwoono buki. Na kad budk wypadao od 2 do 5
tysicy skrzynek. Artel sprowadzi jeszcze subiektw, kancelistw i robotnikw. Wrd kupcw by
Mich. Fiod. Moskwin. Ogem przy rozdawaniu pracowao 800 osb. Ich udzia by bezpatny. Na
kad budk przypadao od 3 do 7 ludzi. Ju o pitej rano tumu nie mona byo powstrzyma.
Maksimw poszed szuka pukownika policji, ktrego kto widzia, ale go nie znalaz. Spotka Bera
i jego zastpc Iwanowa, ktrym towarzyszy Lepieszkin, Was. Nik., naczelnik jakiego oddziau
ochrany. By te z nimi kapitan Lwowicz, oficer marynarki. Po naradzie zaczlimy rozdawa. To byo
kwadrans przed szst. Wzeki rzucano w tum, ale na ziemi nie mogy upa, bo tum by zwarty.
Widziaam, jak z tumu, ktremu si udao przedosta przejciami na plac wewntrzny, wybiegali
ludzie stamszeni, przewanie kobiety, w podartej odziey, z obdnym wzrokiem, mokre, z odkrytymi
gowami i potarganymi wosami, i jczc wprost kady si i paday na ziemi. Wielu nie trzymao
w rku adnych wzekw. Niektrzy egnali si mwic: Bogu dziki, e uszlimy z yciem. Inni
woali, e maj poamane ebra. Niektrzy mieli zakrwawione twarze. Byo 400 ludzi piechoty i 13
oficerw. Otrzymali rozkaz, e z chwil, kiedy ich ustawi w kordon, nie wolno im ruszy palcem,
a przekonywa maj sowami. Byo dziesiciu Kozakw. Policj wezwano okoo szstej. onierze stali
w odlegoci 8-10 krokw zarwno od tumu, jak i od kramw. Ale tum przerwa kordon i onierze
ustawili si w przejciach. Oficerowie nawoywali tum, eby nie napiera. Ludzie zachowywali si
spokojnie, ale naciskano na nich z tyu. Wielu ratowano, wycigajc ich z tumu, z pierwszych
szeregw, tym jednak, ktrzy stali gbiej, nie mogli pomc. W naszych oczach zgino wielu ludzi, ale
mymy nic nie mogli zrobi, bo byo nas zbyt mao, a zwaszcza dlatego, e przejcia midzy
straganami byy za wskie. onierze wchodzili w tum na trzy arszyny i wycigali tych, ktrzy
zasabli. Wtedy my, to znaczy ja z jeszcze trzema onierzami, stanlimy w przejciu midzy
dwiema budkami. Bylimy tak blisko tumu, e stykalimy si z nim prawie. Wtedy nad tumem, gr,
po gowach zaczto przetacza zemdlonych ludzi, ktrzy, kiedy dobrnli do pierwszego szeregu,
opadali nam na rce. Wydobylimy z dziesi takich osb. Byy midzy nimi i krzepkie chopy, chocia
wikszo bya sabych, dzieci i kobiet.
...Zwrciem si do stjkowego - opowiada inny - eby przynieli wody dla umierajcego i w ogle
udzielili jakiej pomocy; stjkowy odpowiedzia: nie mamy adnego rozkazu.
Organizatorzy nie przygotowali choby wiadra wody!
W 1883 roku przejcia byy szersze, miecio si po cztery osoby; teren nie by tak zryty; stragany nie
byy kanciaste; bya policja i wojsko; byy poty dokoa caego placu, a dwa poty przylegay do szosy
Piet-ej. Midzy kioskami przejcia miay po 2 arszyny. Urzdza to wtedy architekt Bader. Policja
w roku 1883 przydzielona zostaa dwa dni przed festynem.
Wozy straackie ze zwokami zwalonymi na kup. Z tych stosw sterczay skrcone konwulsyjnie
rce i nogi, wystajce spod zbyt krtkich plandek. Tum egna si znakiem krzya i szemra,
mczyni i kobiety pakali i stali w osupieniu.
W piciu studniach nie byo ani trupw, ani trupiej woni, ani krwi, ani szcztkw. Jedna studnia ma 5
arszynw gbokoci.
Rozdawanie trwao p godziny.
Tum by bardzo wrogo nastawiony przeciwko policji, oburzajc si midzy innymi rwnie na brak
wody, ktrej nie byo, eby udzieli pierwszej pomocy ofiarom, i na brak pomocy sanitarnej.
Najwicej zwok byo w miejscu, gdzie przecinay si linie straganw. Tu na niewielkiej przestrzeni
leao okoo 300 trupw. Caa ta okolica stanowia drugi rejon, do ktrego Wasowski przysa oddzia
policji o dziewitej. Pierwszy oddzia przyby o pitej. Architekt Nikolin mwi, e na yczenie Bera
zamiast szecioktnych straganw, jakie byy w r. 1883, przyjto ksztat picioktny. Odlego - 2
arszyny, taka sama.
...Uprztanie trupw i pomoc dla ofiar rozpoczy si dopiero o dziewitej. Uprztali straacy i sami
ludzie.
Z tumu czsto rozlegay si krzyki: Zabierzcie trupy!
Pukownik Podjanowski stara si powstrzyma tylne szeregi. Wysa oficera i 20 onierzy. Wcisnli
si w tum na jakie 100 krokw, dalej jednak posun si nie mogli.
20 maja 1883 roku skierowano 1200 policjantw, a 18 maja 1896 roku - okoo 1800 oraz stu onierzy
piechoty i 4 sotnie Kozakw.
...Nieboszczycy, ktrych wycigaem z tumu, stali w toku. Tum z przeraeniem stara si odsun
od nich, ale nie mg tego zrobi (zeznaje podoficer).
Przy barakach z piwem byo po 6 stjkowych, a ludzi - tysice. Wszystkie baraki rozbite, ale ofiar nie
byo.
Forcattiego nikt nie zawiadomi, kiedy ma rozpocz przedstawienie. Dopiero w dniu festynu Komitet
Specjalny wyda afisze, na ktrych pocztek wyznaczony by na dwunast, ale Forcatti zobaczy te
afisze dopiero 27 maja. Forcatti wyda specjalny Album ludowy z portretami czonkw Komitetu
Specjalnego, ktrzy przysali swoje podobizny, ale nikt tego albumu nie kupowa. Z zezna
Forcattiego wynika jasno, e paczek byo za mao, zapewne mniej ni 400 tysicy, tote gosy
w tumie, e trzeba si pieszy, bo moe nie wystarczy - s cakiem zrozumiae.
13sierpnia
Onegdaj byem w wizyt w Carskim Siole, rozmawialimy o Jaworskiej. J. W. mwi, e Anat.
Boratyski, brat ma Jaworskiej, opowiada, e cesarz obieca rzekomo, e ich rozwiedzie. Ale to
bzdura. Anat. Boratyski pyta Al. P-cza Ko-na: czy nie mona ich rozwie? Al. P. odpowiedzia, e
to cika sprawa. Przecie oni si pobrali bez zezwolenia zwierzchnictwa. - To nie ma znaczenia, za
to bdzie odpowiada pop. Bo u nas nawet jeli si eni niepenoletni, te si nie daje rozwodu.
-
Depesza od Goldsteina
226
z Wiednia: Envoyez argent Vienne Residenzhotel par tlgraphe Goldstein.
Dosta w redakcji 600 rub. i ju znowu prosi o pienidze. To niemoliwy czowiek.
Goldstein twierdzi, e koszt podry obliczono na 1400 rub. i e on kupi ju sobie bilet okrny do
Danii i Anglii, kiedy to wcale jeszcze nie byo zdecydowane.
-
Tej nocy prawie nie spaem. Robiem porzdek w moich koszach z papierami i podarem cay stos.
-
Przyjechaa Paschaowa. W dalszym cigu nieciekawa i bezbarwna.
14sierpnia
Wczoraj, trzynastego, cesarz wyjecha do Wiednia.

226
Goldstein - wsppracownik Now. Wr., by pniej redaktorem suworinowskiej gazety Wieczernieje
Wriemia.
-
Dzi byem w Ozierkach, widziaem Rajsk
227
. Fiodorow-Jurkowski widzi w niej nieomal gwiazd. Ma
warunki, miy gos, przystojna, ale bardzo niedowiadczona i recytuje rol jak wyuczon lekcj, bez
wewntrznego ognia i szablonowo.
-
Od Goldsteina ani listu, ani depeszy. Wysaem mu dzi telegram. Wiede. Residenzhotel. Ani listu,
ani depeszy. Naley rozumie tak: z gazety Nowoje Wriemia wzi pan 600 rub. dla rodziny, z gaz.
Pietierburgskije Wiedomosti 200 dla siebie, a ja mam teraz wysa innego, bardziej sumiennego
korespondenta. Nigdy tego nie zapomn. Nikt jeszcze tak nie postpowa. - Suworin.
17sierpnia
Wczoraj by u mnie Leontiew-Szczegow
228
, ktremu Nowosti dnia proponuj stanowisko redaktora
wskutek nagonki rozptanej przeciwko tej gazecie przez Soowiowa. Soowiow domaga si, eby
Szczegow zosta wspwydawc, twierdzc, e go oszukuj, e te ydziaki, jak ich nazywa,
zawieraj umowy po to, by ich nie dotrzymywa. Gwny wsppracownik Lipskierowa
229
, Gurland
230
,
zaproponowa Szczegowowi, by wystpi o zezwolenie na now gazet i puci kantem Lipskierowa -
niech ginie.
-
Bya u mnie Z. I. i bardzo chwalia norwesk sztuk U wrt bogactwa, ktr jej polecaem.
-
Wizyta Jaworskiej - ksiny Lidii Borysowny Boratyskiej. Kiedy opowiadaa, o co si pokcia ze
Szczepkin, zupenie nie moga si opanowa i zacza ple gupstwa, e jest nerwowa, e Szczepkina
bya na ni za, bo L. B. odradzia jej wyjazd do Moskwy, a ona przysigaa na grb matki - ona jest
religijna, to mistyczka. Jej ojciec oeni si trzeci raz, a Tani zwali na kark babce itp. Zapraszaa
mnie do siebie, o mu mwia z wielkim podnieceniem. Jedziemy na dwa miesice do moich
rodzicw, a potem moe za granic. - To znaczy, e zim pani tu nie bdzie? - Moe wrcimy do
Petersburga. Namawiam ma, eby si przenis do Petersburga. Poda si do dymisji, a nastpnie
chce obj stanowisko w ministerstwie spraw zagranicznych. M chce wyjecha, daje posuch
doradcom, ktrzy mwi, e powinien wyjecha na rok, a wszystko pjdzie w zapomnienie. A ja
myl, e powinien zosta. Zych rzeczy si nie zapomina. To akurat jest rozsdne. W ogle to
rozsdna kobieta. We wtorek - mwia - ogoszono rozwd, a w pitek wzilimy lub. O mu
mwi: On ma tak roztrzsione nerwy! Zgodzi si pan, e aby zrobi to, co on zrobi, trzeba byo wiele
stanowczoci i nerww. I teraz jest wyczerpany nerwowo.
-
Syromiatnikow opowiada, e grawer ekspedycji przy wyrobie papierw pastwowych, Orow,
wynalaz sposb, by z jednej kliszy drukowa sztychy w kilku kolorach. Niemcy daj mu za ten
wynalazek 4 miliony, a ekspedycja daa 4000 uposaenia i honor wynalazku kupia za 7000. Orow jest
chopem. Powiada, e jego wynalazek - to kolorowe elazo.
-

227
Rajska - aktorka, ona A. W. Amfiteatrowa.
228
Leontiew I. . - literat piszcy pod pseudonimem Szczegow.
229
Lipskierow - wydawca gazety Nowosti dnia, wychodzcej w Odessie.
230
Gurland - literat, zostaje pniej wybitn person przy ministerstwie spraw wewntrznych jako specjalista
od organizowania opinii publicznej za porednictwem subsydiowanej prasy w rodzaju czasopisma Russkoje
Gosudarstwo, ktre szybko zakoczyo suchotniczy ywot.
Amfiteatrow
231
da 1000 rubli. Trzeba da.
-
Pomyle tylko - ile si widzi, syszy, ile si trzeba nairytowa kadego dnia. I wszystko z powodu
zupenie niewanych spraw. A ycie - to smutny i gupi kawa. To zdanie jest w dramacie Byrona
Werner
232
i Lermontow oczywicie stamtd je wzi.
-
By u mnie Filipow i proponowa, e dodatek Naucznoje Obozrienije wemie na siebie. Przedstawi
budet na 19.000 rub., chyba niecisy. Wszystko to ley zapakowane w rodkowej szufladzie na
moim biurku.
3wrzenia
Od 23 sierpnia jestem w Teodozji. Wczoraj przyjecha z Kisowodzka Czechow.
-
Wczoraj Buhakow opisywa sytuacj obywateli ziemskich. Czonkami rady banku (jest tu oddzia) s
kupcy; korzystajc z kredytu i dzielc si z dyrektorem, obywatelom ziemskim daj na 12%.
Obywatele adnego kredytu nie maj.
-
Wczoraj wysaem depesz, eby rozpoczli sezon nie Potg ciemnoty, jak zamierzano pocztkowo,
ale Oenkiem i Graczem Gogola i Scen przy fontannie Puszkina. Czy to lepiej? W kadym razie
weselej.
13wrzenia
Jutro moje urodziny. Uwaaem, nie wiem czemu, e to 10 czy 11, ale na etonie z korpusu kadetw
jest data 14 wrzenia. Wprawdzie z roku 1834 zrobi si tam 1837. Zreszt co za rnica, kiedy si
urodziem. Paskudne jest to, e im wczeniej si czowiek urodzi, tym wczeniej umrze... Czechow
powiada dzi: Ja i Aleksy Siergiejewicz umrzemy w XX stuleciu. Pan owszem, ale ja z pewnoci
umr w XIX - odpowiedziaem. - Skd pan to wie? - Jestem zupenie pewny, e w XIX. I nie sztuka
si tego domyli, skoro z kadym rokiem czowiek czuje si coraz gorzej i gorzej i tylko niestety je
duo, nie oszczdzajc starego i sfatygowanego odka.
22wrzenia
Mewa Czechowa idzie 17 padziernika na benefis Lewkiejewej. Bya przed kilku dniami u mnie
i mwia o obsadzie rl. Potem by Karpow
233
. Rozmawialimy o tym samym. Karpow mwi, e nawet
autor jest bardzo zadowolony.
-
Jutro wystawiamy Hrabiego Rysoora (Ojczyzna) Sardou
234
. Bardzo dobra inscenizacja. Prawdin zna si
na rzeczy. Myliem si co do niego. Paschaowa na prbie bya bardzo dobra.

231
Amfiteatrow Aleksander W. - publicysta i powieciopisarz, autor szeregu powieci obyczajowych i
opowiada. Po rewolucji padziernikowej emigrowa do Woch, gdzie umar w r. 1938. (Przyp. tum.)
232
Werner, czyli Dziedzictwo - dramat Byrona w 5 aktach wierszem, napisany na rok przed mierci, w r. 1823.
(Przyp. tum.)
233
Karpow - reyser w teatrze Suworina. Reyserowa na otwarcie teatru Burz Ostrowskiego.
234
Sardou Victorien (1831-1908) - francuski dramatopisarz, autor wielu komedii obyczajowych (m. in. granych
jeszcze obecnie Szklanka wody i Madame Sans-Gne) oraz kilku dramatw historycznych. Dramat patriotyczny
Ojczyzna (Patrie) osnuty jest na walce Flamandw z najazdem hiszpaskim w poowie XVI wieku pod
przewodem hr. Rysoora. (Przyp. tum.)
23wrzenia
Rysoor - wielki sukces. Publiczno bardzo zadowolona z inscenizacji.
24wrzenia
Byem u Litwinowa z dramatem Nowy wiat. Skrela si zupenie proste sowa, zwyczajne cnoty itp. z
Ewangelii. Sowa Mucjusza: Rozdaj majtek i pjd ze mn skrelono; ale Litwinow, bardzo
rozsdny i yczliwy czowiek, nie puci Hanusi
235
.
Litwinow opowiada, e schillerowskiego Wilhelma Tella dopuszczono na scen w roku 1865, ale po
zamachu Karakozowa
236
decyzj rady Gwnego Urzdu do Spraw Prasy przedstawienia zawieszono.
-
Czytaem dramat Gniedicza Razgrom. Interesujca rzecz, ale kiepskie zakoczenie.
12padziernika
Bardzo niesystematycznie prowadz notatki. Kiedy jest co zapisa i rzecz jest warta zapisania, to albo
nie mam czasu, albo zapominam. Wskutek tego moje notatki s zupenie przypadkowe. Od 24
wrzenia nie zapisaem ani jednego wiersza, a tylu ludzi widziaem i tyle syszaem interesujcych
rzeczy. Ale skoro nie zapisaem, wszystko to znika z pamici.
-
We czwartek, siedemnastego, by u mnie D. W. Grigorowicz. Jest ju zupenie umierajcy. Czechow,
ktry rozmawia z nim o jego chorobie, sdzc z lekarstw, jakie bierze, przypuszcza, e ma raka
i wkrtce umrze. On sam tego nie podejrzewa. Zachorowa podczas wystawy w Ninim Nowgorodzie,
gdzie pracowa jak w. Nagle poczu wstrt do jedzenia. Potem mia jeszcze zoliwy katar i robili mu
operacj nosa. Zdaje mi si, e i ja mam w ustach jak ran, ktra dugo nie chce si zagoi. Dzi
bardzo mnie to niepokoi.
-
Czechow mwi, e niedawno znowu plu krwi. Jest tutaj w zwizku z inscenizacj Mewy. Sawina
owiadczya, e rola jest dla niej zbyt moda. Zrzeka si na rzecz Komissarewskiej, a sama wzia
Masz. W naszym teatrze te s zmiany. Jaworska znw chce si zaangaowa. Bya u mnie razem
z mem i powiedziaa, e chciaaby 1500 rub. miesicznie, poniewa ze wzgldu na swoj sytuacj
benefisu wzi nie moe: za bilety w prywatnej sprzeday zwykle dostaje si wicej. Rozmawiaem z
A. P. Koomninem i Burieninem. Obaj uwaaj, e to za duo. Cholewa w ogle jej nie chce. Koomnin
proponuje 800 rub. Cholewa susznie mwi, e kku to nie przystoi. Masow powiedzia, e sprawa
jej przyjcia ma take stron moraln. Ludzie mog mwi, e kko dy do skandalu, e wyzyskuje
swj wpyw na ksicia, ktry nie moe si oprze temu wpywowi i wpywowi swojej ony. Wszystko,
co si wie z ksiciem Boratyskim, dochodzi do cesarza, tote mog o nas le mwi.
Opowiedziaem o tym wszystkim ksiciu i jego onie, przepraszajc ich za to, e musz mwi
szczerze. Ksi owiadczy, e to nie ma znaczenia, e odpowiada tylko on i nikt inny, poniewa sam
si na to zgadza.
- A jeli cesarz zechce zawiadomi pana, e sobie tego nie yczy?
- Cesarz moe tylko pomia si z tego - powiedziaa Jaworska.

235
Hanusia - jedna z goniejszych w swoim czasie sztuk Gerhardta Hauptmanna, wybitnego dramaturga i
powieciopisarza niemieckiego (przekad polski M. Konopnickiej). Dramaty Hauptmanna, zwaszcza z
pierwszego okresu twrczoci, posiaday do siln wymow spoeczn. (Przyp. tum.)
236
Karakozow D. W. - rewolucjonista rosyjski lat szedziesitych XIX w.; w r. 1866 dokona nieudanego
zamachu na cara Aleksandra II i zosta skazany na mier przez powieszenie. (Przyp. tum.)
- Jeli cesarz mi to powie - rzek ksi - odpowiem mu: prosz mi da 20 tysicy, a wwczas tego nie
zrobi.
- To znaczy, e ksi by jej nie pozwoli, gdyby mia pienidze?
- Tak, ale wwczas w moich salonach zrobibym dla niej jako artystki o wiele wicej, ni moe uzyska
na scenie.
Nastpnie mwi o tym, e dla kka to ma due znaczenie (czemu nie mona zaprzeczy), e jeli
pozwoli swojej onie wrci na scen, bdzie to zarazem dowd jego szacunku dla kka. Jego matka
nie ma nic przeciwko temu, e Jaworska jest aktork, a jedynie przeciwko temu, e jest rozwdk.
Krtko mwic, t spraw trzeba byo pomin. Powiedziaem, e proponuj jej 800 rub. Owiadczya
natychmiast, e si zgadza. Ale dyrekcja moe si jeszcze zastanowi i zgodzi si na tysic -
powiedzia ksi. Przedtem mwi, e matka jego owiadczya, i jeli si oeni, bdzie musia y
z dochodw ony. Ale pozostaw to ju mnie, z czego bd y. Rozmowa bya duga i szczera.
Trudno mi bdzie pogodzi rozmaite wpywy w trupie. Jurkowski wprost si sprzeciwia jej przyjciu.
Powiadaj, e ludzie bd mwili, i kko ucieko si do Jaworskiej jako ostatniej deski ratunku, e
bez niej by zgino. Dla naszych primadonn to po prostu katastrofa. Paschaowa miaa obiecane role
w dwch sztukach i obie trzeba bdzie odda Jaworskiej. One si nienawidz. Jaworska nie cierpi Ge
i prosi, aby, jeli ona wejdzie do trupy i bdzie graa Ksiniczk zza morza, gra z ni nie Ge, tylko
Sudbinin. Sowem, zaczynaj si przerbki. Ju nawet podzia garderb wywoa niezadowolenie.
Diabli nadali, e na stare lata wdaem si w cae to teatralne bagno. Kosztuje mnstwo pienidzy,
a przyjemnoci ma si z tego tak mao. Ksi obieca, e przyjedzie, by si dowiedzie, czy j
bierzemy, czy nie.
13padziernika
Maestwo Bieugina. Piskariowa niedobra.
-
Byem u ksicia Boratyskiego i jego ony Jaworskiej. Wzilimy Jaworsk do trupy za 800 rub. bez
benefisu, potem 600 i benefis.
-
Bylimy na kolacji: Czechow, Dawydow i ja. Dawydow powiedzia: Moim zdaniem czowiek
utalentowany nie moe by ponury. Dostrzega wszystko, wszystko widzi, zawsze co go interesuje.
Mia na myli aktorki i aktorw. Zdaje mi si, e to nie cakiem suszne. Dawydow mwi z talentem i
ywo. Mia wiele racji w tym, co powiedzia, krytykujc mise en scne Mewy zrobion przez Karpowa.
Wszystko powinno by intymne - i to prawda. Dawydow wiele widzi i czuje, i mwi o tym, z jak
satysfakcj uczyby modzie.
-
Byem na prbie komedii Foomiejewa Zaja Jama. Komedia napisana bya w 4 aktach. Prosiem
autora, eby zrobi z nich 3, co nie byo trudne. Sztuka jest wulgarna, ale napisana z talentem. Autor
domaga si, eby brat uderzy siostr w twarz batem, twierdzc, e to jest najwysza obelga. Ja
powiedziaem, e na to nie pozwol. Aluzji na scenie jest dosy. Nie mona przecie rozbiera
czowieka i wiczy go rzgami.
-
Jaworska robi z mem, co zechce. Ksi Boratyski nie chcia, eby sobie urzdzaa benefis. Dzi
wspominaa ju A.P. Koomninowi o benefisie.
-
Mwi mi Szczegow, e M. P. Soowiow chce mnie pozna. Jutro o pierwszej pojad do niego.
Nazywaj go krokodylem. Dzi Czechow powiedzia Szczegowowi: Niech pan spyta Soowiowa, czy
pozwoli mi na gazet, czy nie. Wiskowatow mwi, e redaktorem gazety Nowosti dnia
mianowany zosta jaki Smirnow z gazety Moskowskije Wiedomosti. Wysuwano na to stanowisko
Szczegowa.
-
W naszym teatrze nie ma ani jednego aktora czy aktorki, ktrzy mogliby w zupenoci zadowoli.
Wszystko to s talenty przecitne. Nawet Damatow moim zdaniem nie jest takim aktorem, ktry
dawaby pene zadowolenie. To niewtpliwie dobry aktor, ale wanie tylko dobry. To oczywicie
sporo - ale nie wszystko. Teatr mnie mczy. Co chwila mam ochot zrzec si dyrekcji i co chwila inne
pragnienie - eby zosta. Strach mnie ogarnia na myl, e jeli si zrzekn, znw bd musia
wieczorami siedzie w domu i dzie i noc zajmowa si gazet. Zawadna caym moim yciem,
przysporzya mi wiele goryczy i wiele radoci. Utrzymywaa mnie na fali zainteresowa
intelektualnych i przyniosa mi pozycj i majtek, ale wszystko to zdobyte zostao za cen icie
katorniczej pracy, tym, e nie yem tak, jak yj inni, nie korzystaem z tych uciech i radoci, ktre s
dla wszystkich magnesem w yciu. Moe jednak te uciechy i radoci nie maj znaczenia? Nie, maj, ja
wiem, e maj.
16padziernika
W numerze gazety Russkoje Sowo, ktry dzi otrzymaem, wydawanej w Moskwie przez docenta
uniwersytetu Aleksandrowa, ukaza si wiersz-akrostych, ktry odczytuje si: Aleksandrow to
dure. Wiersz ten przysaa z Woronea p. Alabiewa, ktra rzekomo znalaza go w papierach po
babce, a jej dziad, handlarz byda, mia by przyjacielem Kolcowa. Wiersz jakoby napisa Kolcow w r.
1840. Zamieciem to w Now. Wr. Nr 7414.
17padziernika
Dzi bya premiera Mewy w Teatrze W. Ks. Aleksandry. Sztuka nie miaa powodzenia. Publiczno nie
uwaaa, nie suchaa, rozmawiaa, nudzia si. Dawno nie widziaem takiego przedstawienia.
Czechow by przybity. O pierwszej w nocy przyjechaa do nas jego siostra, pytaa, gdzie on jest. Bya
niespokojna. Posalimy do teatru, do Potapienki, do Lewkiejewej (aktorzy mieli si zebra u niej na
kolacji). Czechowa nie byo nigdzie. Przyszed o drugiej. Poszedem do niego, pytam:
- Gdzie pan by?
- Chodziem po ulicach, siedziaem. Nie mogem przecie machn rk na to przedstawienie. Nawet
gdybym mia y jeszcze 700 lat, nigdy nie oddam do teatru adnej sztuki. Dosy! W tej dziedzinie mi
si nie powiodo
237
.
Jutro o trzeciej chce wyjecha. Bardzo prosz, niech mnie pan nie zatrzymuje, nie mog sucha tego
caego gadania. Jeszcze wczoraj po prbie generalnej niepokoi si o sztuk i chcia, eby j zdj. By
bardzo niezadowolony z gry aktorw. Rzeczywicie bya nad wyraz przecitna. Ale w sztuce te s

237
Sam Czechow tak pisze w swoim dzienniczku o tym spektaklu: To prawda, e uciekem z teatru, ale dopiero
kiedy sztuka si skoczya. Dwa-trzy akty przesiedziaem w garderobie Lewkiejewej. W antraktach przychodzili
do niej urzdnicy w mundurach, Pogoew z gwiazd; by mody urodziwy urzdnik z departamentu policji
pastwowej. Kiedy si czowiek uczepi jakiej obcej mu sprawy, na przykad sztuki, to nie mogc zosta artyst
nieuchronnie staje si urzdnikiem. Ilu ludzi pasoytuje w ten sposb w mundurach wok naszego teatru i
malarstwa! Tak samo tym, ktrym obce jest ycie, ktrzy nie s do niego zdolni, nie pozostaje nic innego, jak
zosta urzdnikami. Grube aktorki, ktre byy w garderobie, zachowyway si wobec urzdnikw w sposb
dobrodusznie uniony i pochlebczy (Lewkiejewa wyrazia zadowolenie, e Pogoew jest taki mody, a ju ma
gwiazd); byy to stare szacowne ekonomki paszczyniane, do ktrych przyszli ich panowie. (Przyp. tum.)
sabizny: za mao akcji, sceny interesujce w sensie dramatycznym s mao rozwinite i wiele miejsca
zajmuj jakie bahostki yciowe i prezentacja nieistotnych, nieciekawych charakterw. Reyser
Karpow okaza si czowiekiem zbyt pochopnym, pozbawionym smaku, kiepsko opanowa sztuk
i kiepsko przygotowa na prbach. Czechow jest bardzo ambitny i kiedy referowaem mu moje
wraenia, sucha ich niecierpliwie. Nie mg bez gbokiego wstrzsu przey tego niepowodzenia.
Bardzo auj, e nie byem na prbach. Ale wtpi, czy potrafibym w czymkolwiek pomc. Byem
przekonany, e sztuka bdzie miaa powodzenie i nawet z gry napisaem notatk o penym sukcesie
sztuki. Musiaem wszystko przerabia. Pisaem o sztuce, chciaem powiedzie o niej wszystko to, co
mylaem o niej dobrego, kiedy j czytaem.
Gdyby Czechow wicej nad ni popracowa, mogaby rwnie odnie sukces na scenie. Myl, e w
Moskwie zagraj j lepiej. Publiczno tutejsza nie zrozumiaa jej. Merekowski, ktrego spotkaem
na korytarzu w teatrze, zacz od tego, e sztuka jest niemdra, bowiem pierwsza zaleta mdroci - to
jasno. Daem mu do niedelikatnie do zrozumienia, e u niego tej jasnoci nigdy nie byo wida.
-
Tatiszczew mwi dzisiaj, e Soowiow, naczelnik od spraw prasy, powiedzia wczoraj w obecnoci
dwch dyrektorw depart. ministerstwa spraw wewntrznych, e zamkn Gradanina wskutek
nalega ministra spraw wewntrznych, a dla niego, Soowiowa, Gradanin wart jest tyle, co
wszystkie Wiestniki Jewropy razem wzite. To wiadczy o jego szczeroci. Zamknicie Gradanina
nie wiadczy ani o rozumie, ani o bezstronnoci Goremykina, ktry to zrobi z powodu odwiecznego
nieporozumienia za artykuy na jego temat. I co to za m stanu?!
18padziernika
Dzi byem u Karpowa, rozmawiaem z nim o Mewie Czechowa, prosiem go, by zrobi prb i zmieni
mise en scne. Napisaem do Czechowa. Czechow wyjecha dzi pocigiem o godz. 12 w poudnie,
bardzo niezadowolony. Wysaem w lad za nim depesz, prosiem, eby wrci i pomg przygotowa
spektakl na poniedziaek.
-
Przyjecha ksi Boratyski, zosta na obiedzie. Pisaem artyku o Mewie. Trudno mi ju pisa, nie
mam ani dawnego zapau, ani atwoci pisania. Masow mwi, e Rosoowski pije. Ja te niedugo
zaczn pi - powiedziaem. I ja zauwayem, e pan si ju tak nie unosi i nie irytuje tak jak dawniej
- odpowiedzia Masow. Ja sam zauwayem to ju dawno i wiem, e pocztek mojego koca dawno
si ju zacz.
20padziernika
S. S. Tatiszczew opowiada o zwadach w ministerstwie spraw zagranicznych. Nielidowowi nikt nie
donis o wydarzeniach w Paryu. Napisa mu o tym Tatiszczew, opierajc si na sowach
Hanotaux
238
. Kiedy cesarz wszed z cesarzow do opery, sala pocza woa: Vive lempereur! Vive la
Russie! i rozlegy si oklaski. Hanotaux, ktry siedzia z Szyszkinem, spyta: Nest-ce pas chaleureux
accueil? (Prawda, e to gorce przyjcie?) - Oui, il ne manque que les sifflets (Tak, brakuje tylko
gwizdw). Hanotaux zmiesza si i nie zrozumia. Morenheim wystpowa przeciwko programowi
uroczystoci, stojc na stray monarchistycznych zasad, ale zarazem z ironi odnosi si do cesarza
i jego otoczenia, mwic np. Les augustes bagages, czym wprawia w zakopotanie republikanw.
O prasie. Powiedziaem, e powtarzaj si czasy republikaskie, to znaczy, e cenzura bdzie cigaa
tych wszystkich, ktrzy z pewn swobod mwi o sprawach wspczesnego ycia, i zostawiaa

238
Hanotaux Gabriel - francuski historyk i dziaacz polityczny, by przez pewien czas ministrem spraw
zagranicznych. (Przyp. tum.)
w spokoju to wszystko, co bd pisa radykaowie i socjalici. Tak, to naturalne - powiedzia
Tatiszczew. - Kiedy pan pisze o ministrach, to jakby si pan stawia wyej od nich. Cesarz moe
powiedzie: Jednake ta gazeta zajmuje mdrzejsze stanowisko ni minister. Zupenie zrozumiae,
e oni tego nie mog znie, tote przymykaj oczy na wszystkie radykalne wystpienia, ktre ich
zostawiaj w spokoju. Soowiow nic nie rozumie, a Goremykin jeszcze mniej ni on. To czowiek
przecitny, zupenie nie pastwowego formatu.
-
Wieczorem u ksicia E. E. Uchtomskiego. Ksi mwi o Ormianach, ktrymi si interesowa w czasie
podry na Kaukaz. Potem o M. P. Soowiowie, ktrego zna od 15 lat. Jego zdaniem to mdry,
utalentowany czowiek, artysta, mistyk. Kilka razy ju ukazywa mu si diabe. Uchtomski nie
pochwala jego radykalnych krokw przeciwko Mienszykowowi i innym. Mwiem mu, e swoim
postpowaniem zmusi mnie do tego, e przejd do opozycji.
21padziernika
Dzisiaj by u mnie M. P. Soowiow. Zdziwio mnie to niesychanie. Rewizytuje mnie czy te skada mi
pierwsz wizyt? Bilet wizytowy jest sformuowany w ten sposb: Michai Pietrowicz Soowiow,
dyrektor Gwnego Urzdu do Spraw Prasy, Plac Aleksandryjski Nr 2 m. 41. To jest wydrukowane.
Poza tym dopisane rcznie: Czasowo penicy obowizki i poprawiono: dyrektora. Spytaem go,
za co zamkn Gradanina. Odpowiedzia: Ale prosz pana, czy mona tak traktowa Faurea? -
Ale na Faurea sami Francuzi wymylaj. - Tam jest wolno prasy i rzd za pras nie odpowiada.
A u nas odpowiada. Nazywa go tonneur, Mademoiselle Faure!! Pan wybaczy, to nie aden
tonneur, tylko prezydent Republiki Francuskiej! Nasze ustawodawstwo kae prasie odnosi si
z szacunkiem do gw mocarstw zaprzyjanionych. - Kiedy minister mi owiadczy, e trzecie
ostrzeenie oznacza zamknicie gazety, powiedziaem mu, e wcale nie. Ksi Mieszczerski moe
zoy podanie na najwysze imi i oczywicie pan minister mu w tym dopomoe. On odpowiedzia:
Oczywicie, oczywicie. Sdzc z tonu, jakim mwi o Mieszczerskim, Uchtomski najwidoczniej mia
racj, kiedy mwi, e Soowiow ma z ksiciem Mieszczerskim wasne porachunki.
Mwilimy o ostrzeeniach. Soowiow owiadczy mi, e ich nie cofn i nie bdzie amnestii, e
ostrzeenia maj znaczenie wychowawcze, bowiem zmuszaj dziennikarzy do zachowania
ostronoci w pracy. Uwaa, e SPB. Wiedomosti otrzymay dwa ostrzeenia. Powiedziaem mu, e
ksi Uchtomski nie moe odpowiada za Awsiejenk, e ani zobowizania Awsiejenki, ani
ostrzeenia jego nie obciaj. S to oficjalne, urzdowe artykuy, ktrych nie mona ani zdejmowa,
ani deprecjonowa. Minister te mi to mwi - odpar Soowiow - ale powiedziaem mu na to, e
ostrzee udziela si gazecie na imi jej redaktora. - Doskonale! Wic gazeta miaa ostrzeenia na
imi redaktora Awsiejenki, ale nie miaa ich na imi ks. Uchtomskiego. - Moe pan ma racj -
powiedzia Soowiow. - Ale jednak ustawa mwi wyranie: gazeta!! - Ale gazeta bez redaktora nie
istnieje. - No tak, racja, racja - powtrzy Soowiow. W zwizku z zamkniciem Gradanina doda
jeszcze, i na uwag ministra w obronie gazety odpowiedzia, e jeli nie zastosuje si takich rodkw,
moe to pocign za sob incydent dyplomatyczny. Dziwne, e minister nie owiadczy mu, e to
kompletny idiotyzm. W caej rozmowie z Soowiowem uderzy mnie jaki rys ni to gupoty, ni to
naiwnoci, nie majcy nic wsplnego z inteligencj, a wynikajcy jedynie z braku jakichkolwiek
kwalifikacji do tej pracy.
-
Dzi odbyo si drugie przedstawienie Mewy Czechowa. Spektakl wypad lepiej, jednake to saba
sztuka. Niby jest w niej wiele przyjemnych rzeczy, sporo piknych zamiarw, ale wszystko to jest
jako porozrzucane. Za scen dzieje si wicej, ni na scenie, jak gdyby autor usiowa tylko pokaza,
w jaki sposb akcja wpywa na okrelon grup ludzi i w ten sposb wydobywa charakterystyk
postaci. O najwaniejszych wydarzeniach widz dowiaduje si z relacji. Cieszy mnie dzisiejszy sukces
i ciesz si, e napisaem o Mewie notatk odcinajc si ostro od tego wszystkiego, co mwili inni.
Widziaem w teatrze Notowicza. Najwidoczniej sam objecha w swojej gazecie sztuk i Czechowa i
eby sprawdzi przyszed na drugi spektakl. Widziaem w teatrze M. W. Krestowsk i rozmawiaem
z ni. Czy pisaa kiedy sztuki? Raz jeden, trzynacie lat temu zrobiam przerbk sceniczn Nany
Zoli, ale cenzura nie pozwolia na jej wystawienie. Od tego czasu nie prbowaam.
22padziernika
List od ksicia Boratyskiego. Pozwala swojej maonce wystpi pod nazwiskiem Jaworskiej.
Jaworska mwia mi jeszcze wczoraj, e bardzo mi jest wdziczna za t delikatno, z jak mam
zamiar poda wiadomo o przyjciu jej do trupy pod pseudonimem Orskiej, co te dzi zrobiem. C
to za obudna natura- Nie ma w niej nic prcz faszu, zawici, rozpusty i kamstwa. A m zakochany
jest w niej bez pamici. Gdyby zna chocia setn cz prawdy o jej yciu; napisz mu, e dla mnie
i dla naszego teatru jest rzecz absolutnie obojtn, pod jakim nazwiskiem bdzie wystpowaa.
Boratyski pisze, i ma nadziej, e swoim zezwoleniem sprawi przyjemno zarwno Panu, jak
Paskiemu teatrowi.
-
Dzi w Nrze 7419 ukazaa si moja notatka Czajkowski i Bessel
239
podpisana T. A-i, tzn. Tymon
Ateski. Tym pseudonimem - Tymon Ateski lub Tymon Ateczyk - podpisywaem si kilka razy. O ile
pamitam, pierwszy mj pseudonim, w pimie Wiesielczak w r. 1859 czy 1860, pod cyklem
dramatycznym brzmia - A. Surowikin; potem w gazecie SPB. Wiedomosti - A. Bobrowski (pod tym
pseudonimem ukazaa si te spalona powie Wsiakije), Nieznajomy; w pimie Russkij Inwalid - A.
I-n, w Wiestniku Jewropy - A. S. i A-n. Tych samych inicjaw uywaem w gaz. Nowoje Wriemia.
Potem pamitam, e pod jednym felietonem podpisaem si Karol V. Innych sobie nie przypominam,
ale byo ich sporo. Artykuw i notatek nie podpisanych byo po prostu tysice, zwaszcza w gaz. SPB.
Wiedomosti i Nowoje Wriemia.
23padziernika
Zaproszenie, ebym jutro o pitej stawi si u ministra spraw wewntrznych. To ju trzeci raz od czasu
objcia ministerstwa przez Goremykina. Pocztkowo by skonny zrobi z gaz. Nowoje Wriemia
swj wasny organ i mwi mi, e drzwi jego gabinetu zawsze s dla mnie otwarte. Ani razu oczywicie
nie skorzystaem z tego zezwolenia. W cigu caego czasu mojej kariery wydawniczej zapraszali mnie
tylko Loris-Mielikow i Ignatiew, te zreszt tylko na rozmowy. Nie znosz tych zaprosze. Czowiek
jedzie jak na tortury i Bg wie jakie myli przychodz mu do gowy.
-
Wczoraj Zaja jama odniosa sukces. Studenci odszukali autora i skadali mu podzikowania. Mnie
sztuka wydaa si wulgarna, jeszcze wulgarniejsza ni na prbach. Potiomkin powiedzia, e napisana
jest nieudolnie, a charaktery s szablonowe. To zbyt surowy sd. Czechowowi w rkopisie si
podobaa, ale mia zastrzeenia co do jej wulgarnoci. Autor Foomiejew mwi reyserowi, e ja si
go czepiam. A ja staraem si tylko oczyci sztuk z wulgarnych sw i scen i skrci duyzny.
24padziernika
Byem u ministra spraw wewntrznych. Przyj mnie bardzo uprzejmie. Mwi o zotej walucie,
chciaby unikn przedwczesnego haasu. Wiele si teraz mwi i wiele pisze. Powiedziaem mu, e
Witte mwi mi latem, e jeli Rada Pastwa uchwali reform, nie bdzie si spieszy z jej
wprowadzeniem. Goremykin da mi dzi do zrozumienia, e ustawa w ogle nie bdzie wprowadzona

239
Bessel W. W. - wydawca nut, by gwnym wydawc wszystkich wczesnych wybitnych kompozytorw
rosyjskich. Redaktor czasopism muzycznych, napisa te wspomnienia o P. Czajkowskim. (Przyp. tum.)
i wtpliwe jest nawet, czy dojdzie w ogle do Rady Pastwa. Wracam od cesarza - powiedzia
znaczco. Bg jeden wie, czy gra przede mn komedi, czy te mwi prawd. Mwilimy
o ostrzeeniach. Goremykin ostro krytykuje t ustaw jako gupi. - Trzeba troch odczeka,
a potem co si zrobi. Zgosiem na radzie ministrw propozycj amnestii, ale podnis si taki krzyk,
twierdzili, e trudno bdzie da sobie rad z pras. - Ale kad gazet mona zniszczy w cigu
trzech dni. Zakomunikowa mi, e uzyska od cesarza zezwolenie, by wobec Gradanina nie
stosowa uwagi do paragrafu, e po trzecim ostrzeeniu gazeta musi przechodzi przez cenzur.
Mwi z rozdranieniem, jak o czowieku pozbawionym taktu. Nie chc wcale ponosi
odpowiedzialnoci za to, co oni bd drukowali ze stemplem cenzury.
26padziernika
Przyjechaa Jaworska, eby prosi o poyczenie 3000 rub., bo chc im opisa mieszkanie; mwia, e
powiedziano im (jej i mowi), e jeli teraz zapac, to dostan 15 tysicy, a wwczas ona odda mi
zarwno te 3000 jak i 1200 rub., ktre przedtem ode mnie wzia. Daem jej 3000 rub. za
pokwitowaniem w kasie.
-
By u mnie ks. P. Oboleski i opowiada mi, e jego synowa, Dondukowa, ucieka od ma z junkrem
Wangarem i mieszka z nim na wsi. Matka jej zmara, a brat i krewni byli bezradni. Przyjechaa z
Kaukazu, gdzie m jej by dowdc szwadronu, rzekomo, eby si zobaczy w czasie koronacji
z ojcem i widziaem j w mieszkaniu Oboleskiego, ktre dla niej wynaj i ktre chcia mnie odstpi,
bo jakoby ksina ma jecha z powrotem do ma, poniewa nie daj mu urlopu. W rzeczywistoci
powiedziaa ksiciu D. D-owi, e kocha innego i wyjeda z nim. Ksi pojecha do Piatigorska, eby
zawiadomi syna. Ten omal nie rzuci si z okna, wystpi z puku, eby si bi z Wangarem, ale
ksina przyjechaa do ma i prosia go, eby si nie pojedynkowa. Zostawia mowi syna, ktry ma
teraz dziewi miesicy. Ksi dugo si rozwodzi nad dzieckiem, jaki to niezwyky okaz zdrowia.
W zeszym roku utona crka ks. D. D-cza dopiero co po lubie, a teraz ta tragedia z synem.
-
Soowiow, dyrektor naczelny do spraw prasy, kaza zakomunikowa Szubiskiemu, e Pawe I moe
by wariatem dla niego, Szubiskiego, ale nie dla czytelnikw. Trzeba byo w listopadowym numerze
miesicznika Istoriczeskij Wiestnik przedrukowa trzy strony. Szubiski chcia i si wytumaczy
przed Soowiowem, ale Kossowicz powiedzia mu: Jeeli on jest w takim samym nastroju, jak w cigu
ostatnich trzech dni, to lepiej niech pan nie chodzi. My si take boimy do niego wchodzi.
-
By u mnie Niewieyn i Potapienko. Rozmawialimy o teatrze. Niewieyn zapewnia, e jego sztuka
miaa powodzenie i e nie ma zamiaru schlebia publicznoci i ucieka si do wulgarnych efektw.
A zna si na nich bardzo dobrze.
27padziernika
Posiedzenie w sprawie drukarni: ja, Lolek, Koomninowie. Lolek i Al. zachowywali si z umiarem
i myl, e to byo poyteczne i dobre dla wszystkich. Mwilimy o konkurencji z innymi gazetami,
ktrych od nowego roku posypie si moe z dziesi. Spadek o dziesitki tysicy, jeli nie
prenumeraty, to w kadym razie nakadu, jest zupenie moliwy. Lolek mwi susznie, e jeli nakad
spadnie choby o 3 tysice, wprawi mnie to w stan nerwowy i bojaliwy. Coraz mniej jestem zdolny
do pisania. Daj Boe, ebym odzyska siy.
28padziernika
Wczoraj bya Jewg. Matw. Woskriesieska, przyniosa dwie sztuki. Jedn z nich bior na scen
teatrw cesarskich (W swietie i doma, 5 aktw). W zeszym roku czytaem jej komedi Gusi, w ktrej
odmalowywaa dziennikarzy kijowskich. Wszystko to napisane jest z talentem. Okazuje si, e jest
primo voto eudkowa.
-
Jaworska w Ksiniczce zza morza, pierwszy raz po wznowieniu. Wielki sukces. Ale mnie ona si
w dalszym cigu nie podoba. Dykcj ma nie eby bezmyln, ale przypadkow. Czasem co jest dobre,
potem znw ze, potem znw dobre. I wszystko toczy si w ten sposb, ale zawsze w tonie
uroczystym i z szerokim gestem, ktry niekiedy jest efektowny. W teatrze byo sporo lepszej
publicznoci. Kasa - 1221 rub. Wczoraj - 1226 rub.
30padziernika
Dzi sza Ustaaja dusza (Le mariage blanc). Sukces. Kasa z gr 800 rub. Ostatnie cztery
przedstawienia day 4000 rub.
-
By ks. Boratyski, dzikowa za 3000, ktre daem. Rozmawialimy o Paryu.
-
By u mnie I. P. Korowin
240
. - Czy cesarzowa mwi po rosyjsku? - Jeszcze nie, zna jzyk, ale nie ma
jeszcze odwagi mwi. W skrzydle w. ksiny Olgi Aleksandrowny jest w klatce kanarek, ktry
piewa Boe, caria chrani Iw. Paw. sysza i mwi, e kanarek bardzo dobrze piewa. Czowiek, ktry
ptaszka nauczy, otrzyma reskrypt od Najjaniejszego Pana.
-
J. W. Bogdanowicz opowiada, e rzd wykupi podobno przy rue Grenelle, gdzie mieci si nasza
ambasada i gdzie zatrzymuje si cesarz, 8 domw za 1.800.000 frankw, eby mie prawo ledzenia
lokatorw i zapewni bezpieczestwo w czasie pobytu cesarza.
-
Zoy mi wizyt Piotr Iwanowicz Iwanow, rzdca ks. W. Boratyskiego, ul. Kazaska Nr 33 m. 8 (to
jego bilet wizytowy). Nie pojmuj, po co do mnie przyjecha. Opowiada, e dla ksicia W. W-cza
wynaj mamk, e go ogromnie lubi, e winszowa mu lubu, przy czym moda pani powiedziaa:
Gdyby pan nie wykaza tyle troski o jego mamk, moe nie byby taki silny. Wzruszajce! Pokazywa
mi weksle ks. Aleksandra na 16 tysicy i ks. Anatola na 36 tysicy. Termin patnoci pierwszego
weksla w listopadzie. Uwaa, e naley koniecznie doprowadzi do zgody midzy brami i W. W-
czem, aby wszyscy trzej wystpili wsplnie wobec rodzicw i babki. Jedyny sposb jego zdaniem
polega na tym, eby weksle te przekaza Lidii Borysownie. - Kiedy mnie spytaj o weksle, powiem, e
33 u Lidii Borysowny. Owiadczyem mu, e nie mog udzieli mu adnej rady (prosi mnie o rad),
a jego postpowanie uwaam za ryzykowne. On jednak odpar, e w ten sposb wanie pogodzi
ksicia Aleksandra z ks. Anatolem, kiedy ten oeni si ze Swieczin (rozwdk). Dugo siedzia,
opowiada, e babka wyznaczya po milionie dla wnukw i po 500 tysicy dla crek, e pienidze te
le w banku i e ksi W. W-cz w kadym razie milion dostanie. Wychodzc napomkn
mimochodem, e byoby dobrze, eby L. B. moga skd wydosta pienidze na odroczenie terminu
patnoci weksla na 15 tysicy. Wyraziem nadziej, e jej si to uda. Czy sam to wymyli, czy do
spki z Lidi Borysown?
1listopada
Napisaem May licik o Katarzynie II w zwizku z setn rocznic jej mierci.

240
Korowin I. P. - lekarz, lejbpediatra rodziny carskiej.
4listopada
Bylimy z on na obiedzie u Bogdanowicza. Wiel. ks. Sergiusz wrci do Moskwy. Policja zrywaa
z latar afisze: Wraca ksi Chodyski, eby pilnowa cmentarza Wagakowskiego. Isprawnik
syberyjski, ktry rozesa po wsiach cyrkularz z daniem, eby w czasie przejazdu Kuomzina chopi
uprztnli som nawet z dachw, umar.
-
Dzi F. A. Jurkowski zrzek si reyserowania w teatrze, poniewa obrazi si za moj uwag w czasie
prb Uwodziciela z Sewilli. Uwaga bya nieistotna, ale wypowiedziana podniesionym tonem. Bardzo
mi nieprzyjemnie z tego powodu. Napisz do niego, ale co si stao, to si stao. Jaworska jest
niezadowolona, jej m take. Damatow jest po mojej stronie, ale chyba nieszczerze. Reyseruje na
razie Bychowiec-Samarin.
Jutro bilet wizytowy do M. P. Soowiowa.
6listopada
Prba Uwodziciela z Sewilli. Odbya si uroczysto ku czci Katarzyny II. Gradowski, Jaworska, muzyka
Iwanowa, M. M.
8listopada
Premiera Uwodziciela z Sewilli Masowa. Sukces.
-
S. J. Witte, chcc konkurowa z wydawnictwem Caa Rosja, ktre kosztowao 150 tys., kaza udzieli
Leifertowi i Efronowi prawa umieszczania ogosze firmowanych przez departamenty, z ktrego to
prawa panowie ci w peni skorzystali. Agenci reklamowali si na swych biletach wizytowych jako
departament manufaktur i handlu i w bezczelny sposb wymuszali ogoszenia. Ksiga Caa Rosja
spycha mnie w kadym razie w otcha najrozmaitszych niezaspokojonych pretensji i moe si okaza
niebezpieczna w przyszoci.
10listopada
By M. A. Stachowicz. Sprawa pomnika Turgieniewa. Niele byoby kupi jego posiado we wsi
Spasskoje, jest tam 26 dziesicin. Mona by tam zorganizowa seminarium nauczycielskie albo szko
ziemstwa. Opowiada o L. N. Tostoju. Tego lata by straszliwie zazdrosny o on w zwizku z jej
znajomoci z kompozytorem Taniejewem
241
, zupenie jak Lewin czy jak bohater Sonaty
Kreutzerowskiej. Dochodzio do ostrych scen, do skandali i w kocu zmusi Taniejewa do wyjazdu.
Nastpnie pojecha z hrabin do pustelni Opta
242
, gdzie hrabina odbywaa post i pokut. Tostoj nie
poci, ale chodzi na naboestwa, by u starca Josifa, by moe kaja si przed nim. Pisze teraz co z
ycia Kaukazu, czyta ksiki o Kaukazie, korzysta z notatek w swoim dzienniku i nie daje do
przepisywania nawet swoim crkom. Wynalaz w tym celu jakiego guchoniemego, ktremu sam
wrcza rkopis i sam go odbiera. Nikt nie ma pojcia, o co chodzi.
11listopada
Lolek mwi wczoraj, e Sigma od nas odchodzi. Hajdeburow proponuje mu redakcj Rusi. Bdzie
tam W. Soowiow, Engelhardt i inni. Oni zgromadz wiee siy, a my zostaniemy ze starymi. Szkoda
mi tej straty.

241
Taniejew S. I. - kompozytor i pianista, profesor Konserwatorium Moskiewskiego, pozostawi 4 symfonie,
szereg utworw kameralnych. (Przyp. tum.)
242
Pustelnia Opta - Optino-Wwiedienskaja Makariewa pusty w gub. kauskiej. Wedug legendy zaoona w
XV w. przez nawrconego rozbjnika Opta, ktry po pokajaniu si przybra imi Makary. (Przyp. tum.)
12listopada
Po teatrze (Uwodziciel z Sewilli) byem u Jaworskiej i jej ma. Pilimy herbat, zjedlimy co,
rozmawialiby do wp do drugiej w nocy. Jaworska opowiadaa, e ks. Wokoski (Niwski - byy red.
Niwy) mwi, i nasz teatr wszystko zawdzicza Gniediczowi, e on wszystko robi, wszystkim daje
wskazwki i niezwykle miao odpowiada. Gniedicz oczywicie zna si na dekoracjach itd., ale nie
robi nic innego, tylko wci skary si przede mn na Karpowa, ktry go maltretowa, i na
Jurkowskiego, ktry go maltretowa jeszcze bardziej.
15listopada
Byem u ks. Uchtomskiego. Mwiem mu, e w sprawie dostaw darw dla Indii niezbdna jest pomoc
ze strony rzdu, przy czym powiedziaem mu, e Witte obieca przewz zboa po znionej taryfie.
Ksi zaofiarowa si, e napisze do cesarza i prosi o danie mu depeszy do puku (?) o ofiarowaniu
1600 korcy, eby j pokaza cesarzowi. Cesarz powiedzia, e zaatwi to w cigu tygodnia i napisa na
depeszy: prawdziwie dobrzy ludzie. Ksi Uchtomski to dobry czowiek i przyjemnie jest, e cesarz
moe za jego porednictwem pozna cz prawdy, ktrej mwi mu tak mao.
-
Paschaowa napisaa do mnie, e gotowa jest zrzec si roli Mucii w sztuce Nowy wiat, a obj rol
Weroniki. Czy Jaworska bdzie lepsza - to jeszcze pytanie.
-
Zaczy si prby Razgromu Gniedicza.
-
Wczoraj by Sigma, zakomunikowa, e od nas odchodzi. Ja mu powiedziaem, e bardzo auj.
Burienin mu Powiedzia: A ja wcale nie auj. W ostatnich czasach kiepsko pan pisa, i stale tylko ja,
i ja, i ja...
Weinberg mwi wczoraj: - Soowiow opowiada, e daje zezwolenia na gazety, eby umierci
Nowoje Wriemia. - Myl, e to garstwo.
28listopada
Czy si robi notatki w dzienniku, czy nie - adnej rnicy. Tyle dni nic nie notowaem, i wszystkie te
dni miny, nie zostawiajc adnego wspomnienia. Opowiadano o moskiewskiej historii ze
studentami, ktrzy urzdzili naboestwo aobne za zabitych na Chodynce. Do wiel. ks. Sergiusza
przylgnie ju haniebne przezwisko: Ksi Chodyski. Bartieniew doda: Na stanowiska genera-
gubernatorw mianuje si bojowych generaw, a w. ks. Sergiusz - to czowiek bojowy.
-
Razgrom Gniedicza mia powodzenie. W kasie okoo tysica, na drugim i trzecim przedstawieniu - po
tysic z czym. To niedobrze. Sdzc po sukcesie pierwszego spektaklu, mona byo spodziewa si
wicej. Dzi zgodziem si na wystawienie Trilby w przerbce G.G.Ge. Zaspokajam w ten sposb jego
pragnienie, by pokaza si publicznoci w dobrej roli.
-
B. W. Gay pojecha dzi do Berlina, eby zobaczy sztuk Hauptmanna Dzwon zatopiony. Daem mu
250 rub. Jak mi si ju znudzi teatralny wiatek, a oderwa si od niego nieatwo. Co w nim
przyciga.
-
Dzi jubileusz N. N. Karazina. Jakie gupie byy przemwienia! Sigma mwi o urawiu (tytu ksiki
Karazina). Powiedziaem mu: Czemu pan mwi o ptaku, ktry ma dugie nogi i malutk gwk?
Musin-Puszkin wygosi mow, z ktrej z powodu haasu nic nie mona byo zrozumie. Co tam
wspomnia o Kanie Galilejskiej. Kiedy podszed do mnie, powiedziaem mu: Tak duo pan mwi, tyle
wody pan wyla, e tylko Chrystus mgby zamieni j w wino. Odszed niezadowolony. Sam Karazin
mwi o artystach, o ich natchnieniu, o tym, jak cierpi, kiedy widz, e idea jest nieosigalny.
Wszystko byo okropnie banalne. Kto mwi o zwierzciu, ktre nazywaj czowiekiem, o tym, czym
odznacza si czowiek. Brednie straszliwe! Spotkaem crk I. N. Kramskiego. Rozmawialimy troch.
Pocztkowo jej nie poznaem. Mwi, e maluje, smaruj farbami, jak si wyrazia. Przemawiaa
nasza aktorka Pisariewa, chciaa co powiedzie o wspczujcych sercach, ale nic z tego nie wyszo.
M. I. Czerniajew zauway na jej temat: Co za gupota!
-
Siedziaem midzy Gniediczem i W. I. Danczenk
243
. Danczenko w rozmowie jest zupenie nieciekawy.
Jako pisarz jest nierwnie bardziej interesujcy. Ma bujn wyobrani, ostre barwy.
-
Amfiteatrow prosi o zaliczk 5000 rub. i 600 rub. miesicznie z tym, eby 100 rub. odlicza na poczet
zaliczki.
29listopada
By M. A. Stachowicz. Opowiada o swojej audiencji u cesarza. Mwi cesarzowi o memoriale szlachty,
ktrego minister spraw wewntrznych nie pozwala odczytywa na zebraniach szlachty, ale kademu
szlachcicowi z osobna mona. Szlachta uwaa Rosj za kraj rolniczy, wbrew Wittemu, ktry uwaa j
za kraj przemysowy. Stachowicz powiedzia cesarzowi: Jeli popeniamy bd, popeniamy go
szczerze. Ale przypumy, Najjaniejszy Panie, e mamy suszno - czy nie warto nas wysucha? itd.
Rozmowa trwaa 20 minut. Cesarz by bardzo askawy, mwi, e przeczyta memoria z pewnoci, e
minister spraw wewntrznych dlatego, by moe, wyda takie zarzdzenie, e cesarz jeszcze nie czyta
memoriau. Na sowa Stachowicza, i prasa i spoeczestwo pomstuje na szlacht za to, e dostaje
jamun, cesarz powiedzia: To na mnie nie moe mie wpywu.
1grudnia
Wczoraj Kryow zaprasza mnie na wysuchanie swojej sztuki, przeznaczonej dla naszego teatru.
-
Na naszej scenie dramat Sudermanna
244
w 1 akcie Fritzchen. Ogromny sukces.
-
Cholewa wrci z Tuy i opowiada, e crka Tostoja Tatiana wysza za chopa, ktry ma sklepik w
Jasnej Polanie. Myl, e to brednia wierutna.
2grudnia
Stachowicz przynis Memoria gubernialnych marszakw szlachty, zwoanych z najwyszego
zezwolenia przez p. ministra spraw wewntrznych w celu omwienia potrzeb szlacheckich posiadoci
ziemskich. Opowiada, e dzi u Wittego odbywa si narada wszystkich dyrektorw departamentu,
e sporzdzono tablic przedstawiajc stan dobrobytu w Rosji od r. 1884, nie wyczajc chopw.
Uwzgldniono pace wyrobnikw, ilo ziemi dzierawionej przez chopw, konie, bydo, niezbdne
iloci wina i zboa.

243
Niemirowicz-Danczenko W. I. - pisarz, reyser, publicysta. Wraz z K. S. Stanisawskim by zaoycielem Teatru
Artystycznego (obecny MCHAT) w r. 1897 i po mierci Stanisawskiego kierowa nim do r. 1943. (Przyp. tum.)
244
Sudermann Herman - niemiecki dramaturg i powieciopisarz. Jego sztuki, zwizane z nurtem dramatu
mieszczaskiego, cieszyy si wwczas duym powodzeniem na scenach europejskich. (Przyp. tum.)
List Jaworskiej jest do bezczelny. Odpowiedziaem w sposb nastpujcy: Ksino Lidio
Borysowno! Prosz mi wybaczy malek uwag w zwizku z listem Pani, jaki wanie otrzymaem.
Podpisaa go Pani: z szacunkiem, a naleao podpisa: bez szacunku. Ja bym si i tak nie obrazi,
poniewa tre listu uwaam za niesuszn. Prosz przyj wyrazy szacunku.
List Szabelskiej w sprawie sztuk. Odpowiedziaem.
11grudnia
Wczoraj bya premiera Trilby. Wielki sukces. Przeprawa z Jaworsk, korespondencja z ni, jej
pretensje. Powiedziaem jej, e Trilby gra Paschaowa a potem Nowikowa, e to si odbywa wedug
rozkadu. Ja nie chc gra na zmian z aktork od epizodw - owiadczya Jaworska. - A ja jej nie
znam, moe to talent, a monopolu na role nie uznaj. Schlebiajc mi, jednoczenie opowiada o mnie
rozmaite wistwa. I w tym bagnie mam tkwi do mierci! Ach, jak ja mam ju tego dosy! Teatr - to
tyto, alkohol. Odzwyczai si od niego jest tak samo trudno.
-
Wczoraj byem u Goremykina w zwizku z moim Maym, licikiem. Wywoa oglne poruszenie.
Uwaaj, e w ten sposb mwi nie mona. Goremykin nie mia nic przeciwko temu, ale ostrzeg
mnie na przyszo. Podzikowaem mu i obiecaem, e przyl mu artyku Rozanowa (u ktrego
zamwiem artyku o zamieszkach studenckich) w korekcie.
16grudnia
By u mnie ks. Uchtomski. Rozmowa o M. P. Soowiowie. Zwariowa zupenie. Pisze projekt podatku
od prasy, obiecuje skarbowi 7 milionw, z ktrych powinna y cenzura, otrzymujc tym wicej, im
wiksze dochody ma gazeta, od ubogich - ubogo, od zasobnych - zasobnie. Zabroni nam
otrzymywania bez cenzury LIntransigeant
245
, Czasu
246
, Gazety Narodowej
247
. Na jego
zarzdzenie na polskich ksikach naley umieszcza tytuy po rosyjsku. Minister spraw
wewntrznych, dowiedziawszy si o tym, wycofa to zarzdzenie. Na jego zarzdzenie gazety
prowincjonalne nie przedrukuj artykuw ks. Uchtomskiego. On sam opowiada, e pod postaci
Chitrowo przychodzi do niego diabe. Soowiow maluje miniatury. Chitrowo prosi o nie, by je
pokaza jednemu z wielkich ksit. Mija kilka dni, zjawia si Chitrowo i przynosi miniatury. Soowiow
odkada je do biurka i zamyka. Po kilku dniach otwiera biurko i stwierdza, e miniatur nie ma - robi si
krzyk, rewiduj sub, froterw, Soowiow rozpowiada znajomym, e go okradli. Dowiaduje si o tym
Chitrowo i przybiega, eby go uspokoi: Tak jest, miniatury s u mnie, nie oddawaem ich panu. -
Ale przecie pan mi je przynis. - Nic podobnego - itd. Jest przekonany, e przyszed do niego
diabe, eby go nka. Ksi Uchtomski mwi o tym Goremykinowi. Goremykin powiada, e to
moliwe, e postawi na to miejsce kogo innego, ale nie ma nikogo. I co z nim zrobi, itd.
17grudnia
Dzi byem w Teatrze W. Ks. Aleksandry. Wystawiali Nieomylnego Niewieyna. Siedziaem sam w loy.
Skalkowski mwi, e na Kaukaz mianowano Kuropatkina i minister wojny ju mu winszowa, ale w.
ks. Mikoaj Michajowicz napisa do cesarza list przeciwko Kuropatkinowi i cesarz mianowa ks.
Golicyna.
-

245
LIntransigeant - wielki dziennik paryski. (Przyp. tum.)
246
Czas - znany krakowski organ konserwatystw polskich. (Przyp. tum.)
247
; Gazeta Narodowa Lwowska - dziennik wydawany we Lwowie i cieszcy si ogromn poczytnoci;
pocztkowo o tendencjach demokratycznych i liberalnych, po mierci redaktora Dobrzaskiego (1886) staa si
organem skrajnych konserwatystw. (Przyp. tum.)
Cesarz powiedzia, e naley uregulowa kwesti robotnicz. Witte pracuje nad wprowadzeniem
omiogodzinnego dnia, ale w tajemnicy. Czy to przejdzie - to jeszcze pytanie!
248

-
Obok Kriwienki na miejscu naczelnika do spraw prasy siedzi jaka brunetka. Miejsce jest w drugim
rzdzie. Genera Zykw odezwa si do generaa Gubeneta: Na takie odpowiedzialne stanowisko, jak
naczelnik do spraw prasy, rzd mianuje Bg wie kogo, jakie smarkate itd. Brunetka zaczerwienia
si i mwi: Jestem crk M. P. Soowiowa. Generaom nie pozostao nic innego, jak tylko zapa si
pod ziemi. Oto czowiek, o ktrym nie moe by dwch zda.
Kryow siedzia i mwi zoliwoci na temat reyserii Nieomylnego. Karpow mwi zoliwoci na jego
temat, powiada, e Kryow pisze trylogi Kwestia mieszkaniowa, Podatek od psw i jeszcze co, czego
Zofia Iwanowna Sazonowa nie miaa odwagi mi powtrzy. Pokornie dzikuj.
Wypominaj mi, e wystawiam Kwesti mieszkaniow. A mnie interesuje, czy publiczno przyjdzie
i jaka? Gdyby on wystawi t sztuk w Teatrze W. Ks. Aleksandry, byaby klapa. My mamy swoj
publiczno, a ich publiczno w ogromnej wikszoci nie przychodzi do naszego teatru.
Kiedy nasi aktorzy zaczli traktowa sztuk Kryowa pogardliwie, Kryow najwidoczniej si zlk i radzi
si mnie - czyby nie zrobi tak: ogosi w prasie, e swoje honorarium za Kwesti mieszkaniow autor
ofiarowuje na stowarzyszenie aktorw. Ale nastpnego dnia si rozmyli: Kogokolwiek si radziem,
wszyscy mi mwi, e to byoby gupie. Ale byaby rzecz poyteczna.
-
Wczoraj w teatrze Panajewa podchodzi do mnie Piatnicka. Pytam j: O jakie to rzeczy upominaa si
pani listownie, ebym je zwrci? - A dlaczego pan mi nie odpowiedzia na propozycj kupienia ode
mnie materiau na dramat? - A po c miabym kupowa? - Niech pan napisze sztuk. - Ja nie
pisz sztuk i nigdy nie kupowaem materiaw. - Niech mi pan pokae scen. Zaprowadziem j
i mwi: Czemu pani nie pisze? - Straciam talent. - Czemu go pani stracia? Z jakiego powodu?
- Jestem obkana. Czytaem w Wiestniku Jewropy pani opowiadanie, pamita pani, to, ktre ja
odrzuciem. To bardzo ze opowiadanie.
Rozpakaa si i co si w nogach wybiega. Dostaa ataku histerycznego. Wezwano lekarza.
-
Mwi, e cesarz ma ble gowy, e zrobi mu si guz na potylicy od japoskiego ciosu
249
. Bzdura.
Cesarz by dzi na polowaniu. Chory by nie pojecha.
22grudnia
Wieczorem czytaem dramat Niemirowicza-Danczenki Cena ycia. Duo si o nim mwi. Rzeczywicie
jest interesujcy, ale filozof - to zwyky frant, zupenie godny Klaudii. Ona flaki z niego wypruje i puci
go kantem. Oboje s tego warci, bo z takiej lichoty nie moe powsta adna filozofia. Autor myli
najwidoczniej, e w tym filozofie stworzy posta i tu wanie wychodzi na wierzch caa mizeria
Danczenki. Jest dobry, kiedy rysuje sceny z ycia, ale gdy dochodzi do analizy - wszystko jako nie
trzyma si kupy, chocia scenicznie jest do zrcznie zrobione. Przypomina Burz.

248
Nowa ustawa fabryczna o skrceniu dnia pracy wydana zostaa 2 czerwca 1897 roku. Okrelaa ona czas
pracy dziennej na 11 godziny na dob, a w soboty i dni przedwiteczne na 10 godzin. Niedziele i wita miay
by wolne od pracy. (Przyp. tum.)
249
Mikoaj II jeszcze jako nastpca tronu wysany zosta w podr na Daleki Wschd w celu uzupenienia
edukacji. Podr ta jednak zostaa przerwana, kiedy w Kyoto jaki rozfanatyzowany oficer japoski wymierzy
mu cios szabl w gow. (Przyp. tum.)
26grudnia
Przywieli mi z Moskwy biurko od Szmidta. Bardzo przyjemne, ale to raczej luksus ni mebel do
uytku.
28grudnia
Jaka Warwara Gawriowna Szerszowa bya u mnie z prob, ebym ogosi, e znajduje si
w rozpaczliwej sytuacji wraz z crk, pensjonark z Instytutu Pawowskiego. Powiedziaem, e to
niemoliwe. Wic eby ogosi o sprzeday jej willi w Gatczynie. Mnie wszyscy znaj. Moja matka
bya dam dworu. Kirasjer Hesse pozbawi niewinnoci moj crk, zrobi jej dziecko i teraz przenieli
go do stray granicznej. Skadaam skarg do prokuratora, robiam rozmaite starania przez cay rok,
wzywano do skadania zezna i mnie, i Mani. Powiedzieli, e nie byo wiadkw, e j oczarowa,
i odmwili. A on takie paskudztwa wypisywa o mnie i o Mani, e ja jakoby chciaam j sprzeda wiel.
ksiciu Michaowi Aleksandrowiczowi. Byam u Richtera, da mi 25 rub. i powiedzia, ebym zaoya
prob do cesarza itd., itd. Jej willa jest w zastawie za 3000 rub., zupenie zrujnowana. Syn suy w
andarmerii, z powodu tego nieszczcia z siostr musia wystpi z puku lejbdragonw. Matka
pocztkowo ukrywaa przed nim, czyje to dziecko, ale potem si dowiedzia.
-
Syromiatnikow przyprowadzi jak kobiet, niskiego wzrostu, w chustce. Troje dzieci, m j rzuci,
musi jecha do Charkowa. Opowiadaa co szeptem, nic prawie z tego nie zrozumiaem. Daem jej 10
rub.
Pisariewa-Zwiezdicz przysaa felieton. Niele napisany, ale si nie nadaje. Trzeba zwrci.
-
Kto wczoraj powiedzia Rosoowskiemu, e umar malarz Szyszkin. Napisa o nim par ciepych
wierszy. Dzi okazao si, e Szyszkin ani myla chorowa. Przed kilku dniami taki sam wypadek by
z synem Buhakowa.

1897

Lata 1897-1899 to na arenie wiatowej przede wszystkim walka o nowy podzia
pozaeuropejskich posiadoci kolonialnych, zwaszcza midzy najpotniejszym mocarstwem
kolonialnym - Angli i gwnym pretendentem - Niemcami, oraz walka o nowe strefy
wpyww na Dalekim Wschodzie. Rosja, zbyt saba, by rywalizowa z Angli na morzu o nowe
posiadoci w Afryce czy na rodkowym Wschodzie, coraz bardziej zwraca si w stron swych
naturalnych niejako terenw imperialistycznej ekspansji - ku Chinom i krajom wschodnich
wybrzey kontynentu azjatyckiego. Powstanie na Krecie, ktre wybucho w r. 1869 i ktremu
Grecja pospieszya z pomoc, doprowadza w nastpnym roku do wojny grecko-tureckiej.
Pozwala to na chwilowe zblienie midzy Rosj i najbardziej zainteresowan w sprawach
bakaskich Austri; za cen uznania istniejcego stanu rzeczy w tym rejonie i zamroenia
sytuacji w stale grocym wybuchem kotle bakaskim Rosja uzyskuje swobod dziaania na
froncie chiskim.
Niemcy krztaj si rwnie i na tym terenie i w r. 1897 zajmuj port chiski Kiaoczou,
zagarniajc pod swoje wpywy gsto zaludnion prowincj Szantung; doprowadza to do
konfliktu zakoczonego kompromisem ustalajcym sfery wpyww gwnych rywalizujcych
tu mocarstw: Niemiec, Anglii i Rosji, z uwzgldnieniem rwnie interesw Francji i Japonii.
Rosja na mocy tego kompromisu w r. 1898 otrzymuje w dzieraw port Talien i twierdz
Port Artura; midzy trzy gwne mocarstwa podzielone zostaj rwnie koncesje na budow
w Chinach linii kolejowych. Natomiast Rosja pogodzi si musi z utrat wpyww w Korei.
Na tle rywalizacji mocarstw europejskich w r. 1898 dochodzi do powanego incydentu
midzy Francj i Angli-
Oba te pastwa d do opanowania doliny grnego Nilu. Angielskiego generaa Kitchenera,
ktry po podboju Sudanu zmierza ze swoj armi do m. Faszody nad tzw. Biaym Nilem na
pnocy tego kraju, ubieg francuski oddzia ekspedycyjny pod dowdztwem kapitana
Marchanda. aden z przeciwnikw nie chcia ustpi i Anglia zagrozia Francji wojn, ktra
pocignaby za sob rwnie ponowny atak na Francj ze strony Niemiec, coraz bardziej
zaniepokojonych odradzajc si po klsce Sedaskiej si militarn Francji. Na gorczkowe
narady do Parya udaje si carski min. spraw zagranicznych Murawiow, min. finansw Witte
i min. wojny Kuropatkin. Rezultat tych narad okazuje si jednak niepomylny dla Francji i kpt.
Marchand ewakuuje Faszod.
Dystans bowiem midzy Rosj a pozostaymi mocarstwami europejskimi staje si coraz
wikszy. Od roku 1898 Niemcy zaczynaj budowa potn flot wojenn dla
przeciwstawienia si dotychczasowej wadczyni mrz, Anglii. Ju w r. 1896 Niemcy
wprowadzaj do swego uzbrojenia 70 mm dziaa szybkostrzelne (6-10 wystrzaw na
minut), w rok pniej podobne dziao 75 mm posiada Francja. Artyleria rosyjska (podobnie
jak i austriacka) opiera si jeszcze na starych armatach, mogcych dawa 1-2 wystrzaw na
minut. Dlatego Rosja, najbardziej zainteresowana w zwolnieniu tempa zbroje mocarstw
zachodnich, inicjuje zwoanie w Hadze konferencji rozbrojeniowej; konferencja ta jednak
koczy si jedynie uchwaleniem pewnej liczby porozumie w dziedzinie midzynarodowego
prawa wojennego.
Wspomnie tu trzeba wreszcie o sprawie Transvaalu. Na terenie Transvaalu (prowincja
obecnej republiki Poudniowo-Afrykaskiej) w roku 1886 wykryto najwiksze na wiecie
pokady zota. W roku 1895 z inicjatywy wielkiego finansisty angielskiego Cecila Rhodesa
Anglia planuje dokonanie zamachu stanu w celu opanowania Johannesburga; jednake
zamach kierowany przez L. S. Jamesona wybucha przedwczenie i Burowie (biali potomkowie
kolonistw holenderskich, w owych czasach zwani u nas popularnie Boerami, tak si bowiem
pisali z holenderska) wzili do niewoli Jamesona wraz z jego oddziaem. Ale zabiegi Anglii
o opanowanie transvaalskiego zota i pl diamentowych trwaj nadal i 11 padziernika 1899
roku Burowie popierani przez Niemcy wypowiadaj Anglii wojn.
Tymczasem rozkad wewntrzny Rosji pogbia si coraz bardziej, ju nawet Suworin
dochodzi do przekonania, i wadze niewarte s tego, by je podtrzymywa. Co bardziej
przenikliwi dostojnicy reimu zdaj sobie spraw, i uratowanie caratu przynie mog tylko
ograniczone reformy, ktre wcignyby warstwy obszarnicze i bogatsze mieszczastwo do
obrony ustroju przed radykalizujcymi si masami miast i wsi: to owo owiecone
samodzierawie, o ktrym wspomina Suworin. Jednake we wszechwadnych koach
dworskich wszelka myl o najskromniejszych choby reformach konstytucyjnych uwaana jest
niemal za zdrad stanu. A tymczasem sytuacja rewolucyjna narasta; ustawa o normalizacji
dnia roboczego niczego w gruncie rzeczy nie zaatwia i sankcjonuje istniejcy i bez niej stan
faktyczny i niemal 12-godzinny dzie pracy. Mno si strajki, aresztowania, prowokacje,
pogromy ydw po miasteczkach, radujce serce cesarza, na wyszych uczelniach sytuacja
jest tak naelektryzowana, e kady incydent wywouje masowe wystpienia, a po tragicznej
mierci studentki Wietrowej na uniwersytecie i politechnice wybuchaj strajki studenckie.
Egzaminy odbywa si musz w asycie policji, a po stumionych przez policj rozruchach car
nakazuje zamknicie uniwersytetu. Z tym wanie oklnikiem z dn. 17 marca 1899 roku wi
si dla Suworina powane kopoty: atakowany przez skrajn prawic za ostrone i delikatne
umizgi w stron owieconego samodzierawia, jest jednoczenie oskarony przez
obejmujce coraz szersze krgi mieszczastwa i inteligencji koa postpowej buruazji o cichy
wspudzia w jego autorstwie.

1stycznia
Wesoy wieczr sylwestrowy. Wiele rozmawialimy. Z. I. Sazonowa zemdlaa, posyalimy po lekarza.
Sazonow zosta z ni u nas na noc. Od Szabelskiej dostaem wycinek z Frankfurter Zeitung o mojej
powieci.
-
Byem u Wittego na jego zaproszenie. Dekret o biciu imperiaw i pimperiaw po 15 i 7.50 rub.
Witte odnis zwycistwo na naradzie zwoanej pod przewodnictwem cesarza. Prosi o umieszczenie
artykuu Guriewa
250
, napisanego na jego zlecenie jeszcze przed ukazaniem si dekretu. Zgodziem si
i wydalimy Nr 7490, ale w drugim nakadzie, z tym artykuem i z dekretem przedrukowanym z
Prawit. Wiestnika. Witte mwi, e przed dekretem czeka na ask ze strony Rady Pastwa, a po
dekrecie Rada Pastwa czeka bdzie na jego ask, jak to powiedzia cesarzowi. Jest to dewaluacja.
Cokolwiek by si napisao, faktu si nie zmieni. Mwi o ostrzeeniach w wydawnictwie Caa Rosja.
Departament manufaktur i handlu zorganizowa konkurencj dla tego wydawnictwa, oddajc skup
ogosze w dzieraw Leifertowi i Efronowi, ktrzy zbierali ogoszenia w imieniu departamentu drog
przymusu, dajc po 500 rub. za broszur. W. I. Kowalewski wyda oklnik przeciwko Leifertowi.
Caa ta machinacja zrobiona bya bez niego i daremnie si wcieka i irytowa, by wobec swoich
urzdnikw bezsilny. Witte obieca, e ureguluje t spraw.
-
Nowy wiat - wielki sukces. Nic nie pisaem o tej sztuce. Do ju miaem tego gadania, e jakoby
robi reklam wasnemu teatrowi. Gdybym si na to zdecydowa, potrafibym to zrobi. Cay
dziennikarski wiatek jest przeciwko mnie, wszystko to s uraone ambicje, zawi. W zeszym roku
odrzucilimy sztuk Notowicza - Bez wyjcia - a w tym roku odrzucilimy jego przerbk powieci
Hugo Les misrables pod tytuem Skrzywdzeni. Moskiewski oddzia Lit. Komitetu Teatralnego dopuci
t przerbk ze skrtami do teatrw cesarskich. Zapewne przez liberalizm. Ale przerbka jest wprost
dziecinnie nieudolna.
-
Zadziwiajcy list aktora Anczarowa-Elstona z dn. 30 grudnia z Kijowa. Obchodzi jubileusz 10-lecia
i prosi o przysanie mu medalu pamitkowego od kka Lit.-Art. i o zorganizowanie zbirki na prezent
dla niego. Ksicia W. W. Boratyskiego, ma Jaworskiej, rwnie prosi, by zwikszy list darw
w postaci adresw i zbirki midzy artystami i publicznoci. Jak mona mie tyle czelnoci!
Odpisaem mu, e jego wymagania s mieszne, e znaem osobicie Szczepkina, Sadowskiego,
Wasilieww, Samarina, Samojowa i innych i ani od nich, ani o nich nie syszaem nic podobnego.
C to za egoici ci panowie szlachetnego rodu! Mody ksi Boratyski nie ma pojcia
o delikatnoci. Jest tak natrtny ze swoimi sztukami. Wszystko im si naley - taki ju widocznie
nawyk szlachetnego rodu.

250
Guriew - jeden z zaufanych wsppracownikw Wittego przy rozmaitych interesach literacko-finansowych.
15stycznia
13 stycznia bya premiera sztuki Awsiejenki
251
Wir. Moe to sukces, a moe nie. W tej sztuce co jest,
s jakie spostrzeenia o postaciach, ktre autor zaobserwowa. Publiczno miaa si niekiedy;
ostatni scen wymyli Damatow (bohaterk, ktra si zastrzelia, wynosi zza kulis, kadzie sobie na
kolanach i wygasza nad ni kilka sw. To oryginalne! U Awsiejenki tego nie byo, bohaterka
zostawaa za scen).
Czy to sukces, czy nie - to si okae po drugim przedstawieniu. SPB. Wied. (ksi Golicyn) oceniy
sztuk nieprzychylnie i bardzo ostro. Na spektaklu by wiel. ks. Wodzimierz z on. Wczoraj by
Gosawski, autor Zbja. Wtpliwy sukces w Moskwie. Flerow napisa w Mosk. Wied., e rysunek
charakterw w sztuce jest doskonay, ale sztuka jest niezbyt dobrze skonstruowana.
-
Dzi ona P. Jarcewa przyniosa sztuk swego ma Zmierzch. Przypomina Czechowa. Autor ma 26 lat.
By artylerzyst, jeszcze w korpusie interesowa si teatrem. Pracuje jako urzdnik w ziemstwie.
Sztuka nie ma jeszcze zezwolenia cenzury. Tre osnuta jest na tle mioci kobiety dojrzaej do ucznia
gimnazjum, ktry w zakoczeniu sztuki popenia samobjstwo (za scen).
18stycznia
U hrabiego Tolla
252
odbyo si zebranie Komitetu Indyjskiego, to znaczy zajmujcego si zbirk na
ofiary godu w Indiach. By Wierchowski
253
, ks. Uchtomski i dyrektor kancelarii Lilienfeld, zdaje si, e
tak si nazywa. Wracalimy stamtd razem z Uchtomskim. Powiedzia mi: cesarz pyta Goremykina,
co to za Soowiow, na ktrego wszyscy si skar? Goremykin odpowiedzia: Szukam kogo na jego
miejsce.
-
O godz. 5 ppo. Cholewa, Al. Pietr. Koomnin, Maslow i Damatow. Sprawa o obraz Cholewy przez
Damatowa przy wypacie gay i potrcaniu kary. Damatow krzycza. Cholewa owiadczy, e
pienidzy nie da i zakry je rk. Damatow zacz mu je wyrywa i wyrwa. Banknoty byy podarte
(350 rub.) i pojechaem do banku, eby je wymieni. Wysilaem cae swoje krasomwstwo, eby ich
pogodzi. Damatow z pewnoci jest zarozumiay, ale Cholewa mimo caego swego opanowania - to
gbur, pyszakowaty i ordynarnie agresywny. Osignem przynajmniej to, e podali sobie rce.
7lutego
Od kilku dni cierpi na bezsenno. Wstaem o godz. 6. Napaliem w kominku. Przegldaem mj
kalendarz. Przegldaem prospekt Nowego Laroussea, encyklopedii w 6 tomach (160 fr.) i korcio
mnie, eby to wyda. W kocu tajemne pragnienie caego mojego ycia - eby wyda sownik
encyklopedyczny - pozostanie nie spenione. Dni niepewnoci co do dzierawy teatru. I chciabym,
i boj si. Bdzie mnie to kosztowao przeszo 30 tysicy. I wszyscy yuj! Na to, eby Jaworskiej
pozwoli na zebranie z benefisu jakich 2000 rub., ktre zapewne uzyska, wydaem 1200 rub. na
dekoracje i 800 rub. daem jej na zakup sztuki Armanda Silvestre Iseille, to znaczy 2000 rub. Zrobiem
dla tej aktorki wicej ni dla kogokolwiek. W zeszym roku poyczyem jej 1200 rub., dla jej ma (ks.
Boratyskiego) daem jej 3000 rub., wystawiem dla niej kilka sztuk. Jaworska jest monotonna a do

251
Awsiejenko W. G. - reakcyjny literat, biadajcy nad upadkiem szlachecko-obszarniczego ycia.
252
Toll S. A., hrabia - gubernator petersburski. Doda tu trzeba, i wedug wczesnego podziau wadza
gubernatora petersburskiego rozcigaa si jedynie na wszystkie powiaty guberni, samym za Petersburgiem
zarzdza gradonaczalnik.
253
Wierchowski - trudno okreli, o ktrego to z caej plejady Wierchowskich chodzi w tym wypadku. Byli
Wierchowscy wrd inynierw w kierownictwie kolei, w marynarce i midzy generaami rozmaitych rodzajw
broni.
obrzydzenia. Dykcja okropna - jakby si dawia sowami i wydobywaa je nie przez krta, ale przez
jak szpar, ktra to si kurczy, to rozszerza i te dwa dwiki wystpuj na przemian w sposb tak
jednostajny, e robi si niedobrze.
-
Damatow wzi dzi ode mnie 500 rub., przy czym tragicznym gosem opowiedzia wzruszajc
histori. Kocha 22-letni dziewczyn, wspania, ktrej nie byem wart, cudn dziewczyn; rodzia,
dziecko trzeba byo odbiera kleszczami i tymi kleszczami jakoby spowodowali zakaenie krwi,
mczya si 6 dni i umara. Tej niedzieli w Peterhofie ma by jej pogrzeb. Ile w tym prawdy, Bg raczy
wiedzie. Ale w to, eby si zakocha, trudno uwierzy, bo w tym samym czasie kocha tyle innych
i zapewne wszystkie byy wspaniae.
-
Chyba zaczn sobie wry na palcach, czy mam wzi teatr, czy go nie bra. Jeli wezm, potrzebne
bdzie z pewnoci jeszcze ze trzydzieci tysicy, ale lubi t krztanin i dobrze mi z ni.
W atmosferze teatralnej jest co trujcego, jak w alkoholu czy nikotynie.
-
Nowy wiat w dalszym cigu robi kas i bez niego straty byyby jeszcze wiksze. - Niezalenie od
innych wydatkw, nie licz ju, e zapaciem ok. 500 rub. za przekad dwch dramatw, z ktrych
jeden nie poszed, a drugi zdja cenzura; za Nowy wiat zapaciem 100 funtw szterl. i sam
tumaczyem dwa akty. Przeczytaem mnstwo sztuk, mnstwo tej tandety kupiem, aktorom
dawaem pienidze bez zwrotu, wystawiaem sztuki wydawcw. Nie mwic ju o tym, e nie
szczdziem zdrowia. Zreszt wszystko jedno, przecie i tak trzeba umrze wczeniej czy pniej.
-
Dzi jechaem z teatru dorok. Dorokarz - z guberni nowgorodzkiej, powiat staroruski, od Starej
Russy 35 wiorst. Ignac mu na imi. - Ile masz lat? - Na szedziesity pierwszy. A cae wosy
i broda zupenie czarne. Twarz, jakby mia 35 lat. Powiada, e ona jest od niego starsza o dwa lata, 9
razy rodzia i tylko na froncie brak jej dwch zbw, a tak to jakby miaa 17 lat. Nigdy nie pi ani
wdki, ani piwa i nie pali. Tylko 4 kieliszki koniaku wypi na weselu brata 30 lat temu. Nigdy nie
chorowa. Jego syn ma szecioro dzieci. Ojciec jego pi. Napatrzyem si na niego i nie piem; umar,
kiedy miaem 24 lata. Zim zarabia do 100 rub., latem nie jedzi. Powiada, e ich rzemioso jest takie,
e gdyby czowiek pi, nic by nie zarobi.
8lutego
Byem na niadaniu u K. J. Makowskiego. Byo ze trzydzieci osb. ona nie nazywa go inaczej, jak
tylko Konstanty Gieorgiewicz. Dzieci odchowali u mamki, nawet trzymiesiczne niemowl.
Dziewczynka obesza wszystkich dokoa i wszyscy caowali j w rczk, a chopczyk te obszed
wszystkich i podstawia policzek do pocaowania. Moe to nawet bardzo dobre, a moe wcale
niepotrzebne.
-
N. F. Sazonow mwi mi, e cesarz chce zorganizowa w Ermitau przedstawienia sztuk rosyjskich.
Wsiewooski powiedzia mu, e skoro podobaj si sztuki Nie jest zodziejem, kogo nie przyapi i
Dosta dymisj, czy nie napisabym dla tego teatru jakiej dwuaktwki, przy czym cenzura bdzie jak
najagodniejsza, tak e mona pisa o wiele swobodniej ni dla teatru w ogle.
Z. I. Sazonowa opowiadaa, e wczoraj na zebraniu Zwizku mwiono, jakobym ja Bg wie co
nagada min. spr. wewn. o tym zwizku. Widziaem ministra w listopadzie i nigdy nie rozmawiaem
z nim o pisarzach. Nikczemna plotka pjdzie w wiat.
11lutego
Byem u L. N. Tostoja, ktry nie by w Petersburgu od 20 lat. Zatrzyma si u Osufiewa, Fontanka 14.
By u niego Ge, Czertkow i baronowa Ikskul
254
. Czertkowa wysyaj za granic, bya u niego rewizja,
zabrali materiay o duchoborcach
255
. O Mewie Czechowa Tostoj powiedzia, e to nic niewarta
bzdura, e jest napisana tak, jak pisze Ibsen.
-- Naplt niestworzonych rzeczy, a o co chodzi - nie wiadomo. A Europa si zachwyca: znakomite.
Czechow to najwikszy talent, ale Mewa jest bardzo niedobra.
- Czechow by umar, gdyby mu powiedziano, e pan jest tego zdania. Niech pan mu tego nie mwi.
- Powiem mu, ale delikatnie, i bardzo mnie zadziwi, jeli si a tak zmartwi. Kademu zdarzaj si
sabsze rzeczy.
Rozmowa zesza na cesarza.
- Pan powinien jecha do niego, pan by go przekona.
- Jeli nie mona przekona wasnej ony - powiedzia L. N. - to c dopiero cesarza.
- No, z on to inna sprawa, to zbyt bliski czowiek.
- A cesarz zbyt daleki - powiedzia Tostoj.
O normalizacji dnia roboczego: nie rozumie, po co to si robi, to tylko robotnika krpuje, chce
pracowa, a nie pozwala mu si. Powinna by wolno pracy dla robotnikw. Jest ruch na
powierzchni ziemi, ale ziemia si nie rusza.
- A strajki?
- C strajki? Henry George
256
susznie mwi, e strajki mona porwna do dwch bogaczy, ktrzy
siedz nad brzegiem morza i rzucaj do niego czerwoce. Jeden rzuci dukata, drugi dwa; pierwszy
dwa, drugi trzy i tak dalej bez koca.
O Mewie mwi jeszcze Tostoj:
- Literatw nie powinno si pokazywa na scenie: jest nas bardzo mao i nikt si nami nie interesuje.
To, co w sztuce jest najlepsze - monolog pisarza - to rysy autobiograficzne, ale to mona byo napisa

254
Ikskul baronowa - zwizana bya w owych czasach z postpowymi koami literackimi. (Przyp. tum.)
255
Duchoborcy - mistyczna sekta religijna, powstaa w Rosji w drugiej poowie XVIII wieku. Ludzko wedug niej
dzieli si na potomkw Abla (uciskany lud) i Kaina (duchowni, urzdnicy, a zwaszcza niesprawiedliwi
sdziowie).
Przeladowani wwczas czonkowie sekty postanowili emigrowa do Kanady. Tostoj bardzo interesowa si ich
losem i postanowi przeznaczy honorarium za ukoczon wanie powie Zmartwychwstanie na pomoc dla
emigrujcych duchoborcw.
W licie do Suworina z dn. 8 lutego 1897 r. Czechow pisa: U Czertkowa, synnego tostojowca, bya rewizja,
zabrano wszystkie zgromadzone przez tostojowcw materiay o duchoborcach i sekciarstwie - w ten sposb
nagle, jak na skinienie rdki czarodziejskiej, zniky wszystkie dowody przeciwko p. Pobiedonoscewowi i
anioom jego. Goremykin by u matki Czertkowa i powiedzia: Syn pani ma do wyboru albo gubernie batyckie,
gdzie ju przebywa na zesaniu ksi Chikow, albo wyjazd za granic. Czertkow wybra Londyn. Wyjeda 13
lutego. Tostoj wyruszy do Petersburga, eby go odprowadzi, i wczoraj rano powieziono mu ciepy paszcz.
Odprowadza bdzie duo ludzi, nawet Sytin. auj, e ja sam nie mog tego zrobi. Nie ywi wprawdzie do
Czertkowa specjalnej czuoci, ale to, co z nim zrobili, oburza mnie do gbi. A. Czechow, Dziea, t. XI,
Warszawa 1962, s. 460. (Przyp. tum.)
256
George Henry - ekonomista amerykaski; za gwn przyczyn ndzy uwaa istnienie monopolu prywatnej
wasnoci ziemi i renty gruntowej. (Przyp. tum.)
osobno albo w licie; w dramacie to ni w pi, ni w dziewi. W Moim yciu Czechowa bohater czyta
stolarzowi Ostrowskiego, a stolarz powiada: Wszystko moliwe, wszystko moliwe
257
. Gdyby temu
stolarzowi przeczyta Mew, nie powiedziaby: wszystko moliwe.
L. N. Tostoj mwi, e niewiele mu ju pozostao ycia, a powiedzie i zrobi chciaby jeszcze bardzo
duo. Spieszy si i pracuje bez przerwy.
17lutego
Byem na prbie Katastrofy (benefis Chomskiej). Przyszed do mnie do loy malarz Kuindy
258
, Archip
Iw., i zacz chaotycznie i rozwlekle opowiada o zamieszkach w Akademii Sztuk Piknych; rektor
obrazi studenta: Na baczno przede mn! Wyrzuci go std! Wszyscy ujli si za skrzywdzonym.
Rektor zachowywa si tchrzliwie. Zebraa si rada. Postanowili usun wszystkich, ktrzy nie
przyjd nazajutrz do Akademii. Tylko jeden Kuindy zaj inne stanowisko. Wwczas profesorowie i I.
I. Tostoj wycofali uchwa. Tostoj zezwoli na wiec, na ktrym rozgorzay namitnoci. Kuindy
w swojej relacji bezustannie podkrela, e jego studenci kochaj i szanuj, e on o niczym nie
wiedzia, e przyszed na wiec i powiedzia, e jeli studenci go szanuj, niechaj wszyscy przyjd do
pracy. Tostoj dowiedziawszy si o tym zamkn Akademi na klucz i nikogo nie wpuszcza, nie
wpuszczono nawet nikogo do Kuindy, nie wpuszczono Mendelejewa
259
. Koniec kocw Tostoj
napisa do Kuindy (czytaem ten list), e referowa spraw wielkiemu ksiciu przez dwie godziny i e
wiel. ks. kaza mu si poda do dymisji. Oczywicie co si tu nie zgadza. Kuindy mwi, e z
Tostojem przez 7 lat by w jak najlepszych stosunkach, e Tostoj nie robi nic nie zasignwszy jego
rady, a w tym wypadku oszala i zacz dziaa na wasn rk, i wyniko z tego co
nieprawdopodobnego. Opowiada mi to przez dwie godziny, chaotycznie, urywanymi zdaniami.
- Jeli pana potraktowano tak niesprawiedliwie, pozostali profesorowie powinni byli poda si do
dymisji.
- Boj si. Wszyscy si jako pourzdzali. Riepin ma mieszkanie jak cerkiew, za 10 tysicy niepodobna
nic takiego znale.
18lutego
Przegldaem Nowoje Wriemia ze stycznia i lutego 1878 roku, eby sprawdzi, comy wtedy mwili
o wojnie z Turcj. Bardzo dobrze pisalimy wwczas i przewidzielimy wiele rzeczy. W nrze 697
znalazem swj felieton, spowodowany listem, jaki otrzymaem od modziey z politechniki,
wystpujcej jako moda inteligencja. Pisaem w felietonie o tej kampanii oszczerczej, jaka mnie
przeladowaa od samego pocztku istnienia gazety. Hajdeburow, Chudekow, Poletika, Gradowski,
Pieczkowski, Goos - wszyscy si poczyli, eby ly i rzuca oszczerstwa. Modziey z politechniki
powiedziaem par sw gorzkiej prawdy. W ogle felieton jest bardzo szczerze i mocno napisany.
20lutego
W sztuce Katastrofa Chomska z kaniem pada na pier zabitego ma. Burienin powiedzia:
Chomska nad trupem ma si sania
I ca scen dup zasania.

257
Tostoj (czy moe Suworin) cytuje niedokadnie: Reka jest malarzem, a nie stolarzem, a Ostrowskiego czyta
mu nie bohater, lecz jego siostra. (Przyp. tum.)
258
Kuindy A. I. - malarz, nalea do grupy pieriedwinikw. (Przyp. tum.)
259
Mendelejew D. I. - znakomity uczony, chemik, twrca ukadu okresowego pierwiastkw (tablica
Mendelejewa). (Przyp. tum.)
4marca
Dzi modzie z uniwersytetu, politechniki, szk budowlanych, kursw eskich itd. usiowaa
zorganizowa demonstracj aobn po dziewczynie, podobno ydwce, ktra przy pomocy lampy
naftowej oblaa si naft i podpalia w twierdzy Pietropawowskiej, gdzie j uwiziono za udzia
w jakiej robocie politycznej
260
. Rozpuszczono pogosk, e rzekomo zostaa zgwacona, ale jest to
pogoska na niczym nie oparta. Dziewczyna bya podobno nieadna. Rzekomo w czasie badania
zdradzia kogo z towarzyszy i popenia samobjstwo. Tak czy inaczej, wadze przez kilka dni nie
dopuszczay do niej nikogo z rodziny, a potem owiadczyy, e zmara. Rodzina udaa si do
prokuratora. Ten powiedzia, e wie o tej sprawie, e przeprowadzone zostao ledztwo
i stwierdzono, e dziewczyna popenia samobjstwo, e trzy dni wskutek poparze trzymano j
w wannie i e bardzo przez ten cay czas cierpiaa. Pochowano j potajemnie na cmentarzu
Preobraeskim. Zezwolenia na naboestwo aobne udzieli metropolita Palladiusz. O zezwolenie
prosi dyrektor kursw eskich Rajew
261
, o ktrym mwi, e to syn metr. Palladiusza. Tum zebra
si wic dzi przed soborem Kazaskim. Policja bya przygotowana ju od wczoraj, otoczya modzie
i ulic Kazask spdzaa j do cyrkuu. Dziewczta po drodze pieway Wieczne odpoczywanie.
Plac i ulice zapenione byy tumem. Materiau zapalnego nam nie brak. O caej sprawie
powiadomiono cesarza.
5marca
Czytaem litografowan proklamacj, ktr wyda prokurator, na temat Marii Fiodorowny Wietrowej
(tak si nazywaa dziewczyna, ktra zgina w twierdzy). Oskara prokurator Kiczyna, przydzielony do
3 wydz. do spraw politycznych i oprcz 4500 rub. uposaenia dostaje za to jeszcze 2000 rub.
Przypuszcza si, e grobami wyudzi od niej nazwisko ktrego ze spiskowcw i e dziewczyna
poddaa si samospaleniu ze skruchy. Ludzie mwi o zgwaceniu, ale o tym nawet proklamacja nie
wspomina czy te to przemilcza, ograniczajc si do mtnych aluzji partii, e j bito. Wietrow
aresztowali za to, e miaa u siebie co niedozwolonego, jakie ksiki, i chcieli j zwolni. Jako
osobie, ktra ma by zwolniona i wie o tym, wstawiono jej lamp naftow.
-
Wczoraj wszystkich tych, ktrzy brali udzia w zamieszkach, spisano, ale nikogo nie aresztowano.
-
Dzi nadesza depesza z Chanii
262
, e na pancerniku Sysoj Wielki
263
przez nieostrono w czasie
wicze zgino od wystrzau 18 marynarzy. Mona to uwaa za bardzo zy znak, a Grecy mog to
uzna za kar bosk za te pociski, jakie na rozkaz koncertu spady na powstacw.
-
W sali nadwornego chru suchaem dzi urywkw opery M. M. Iwanowa Zabawa Putiatiszna
z librettem Burienina. Bez talentu! Co bardzo poledniego.

260
Dziewczyna... uwiziona za udzia w jakiej robocie politycznej - Wietrowa Maria Fiedosiejewna (a nie
Fiodorowna, jak pisze dalej Suworin), studentka, nie bya ydwk. Aresztowana za propagand rewolucyjn i
wtrcona do twierdzy Pietropawowskiej, popenia samobjstwo oblewajc si naft. Jej tragiczna mier staa
si bezporedni przyczyn studenckich manifestacji antyrzdowych.
261
Rajew by istotnie synem metropolity Palladiusza, ktry przed wstpieniem do klasztoru nosi nazwisko
Rajew.
262
Chania - miasto i port na Krecie, okupowanej wwczas przez floty wojenne szeregu pastw europejskich na
znak poparcia dla powstania Kreteczykw przeciwko panowaniu tureckiemu.
263
Sysoj Wielki - pancernik zatopiony potem przez Japoczykw pod Cuszim.
16marca
Wczoraj cae posiedzenie na temat drukarni. Wykcaem si przez kilka dni. Wreszcie nie
wytrzymaem, zrobiem wielk awantur i wyszedem, wsiadem do doroki i kazaem si wie, gdzie
oczy ponios. Zajechalimy do Przystani Galer, wysiadem i poszedem piechot; wstpiem do nowej
cerkwi, potem byem w soborze Kazaskim na nieszporach i o smej wrciem do domu. W nocy nie
spaem. Teraz jest sidma, obudziem Wasyla i zrobi mi kaw. Powinienem wyjecha. Jestem
zupenie wytrcony z rwnowagi, budz si o trzeciej, zasypiam o sidmej rano. Ale samotnemu
zawsze le.
17marca
Wycignem moj Kseni i przegldaem j. J mona by byo posa tajemnym wejciem do paacu
do Dymitra, od matki, by go ostrzec. Samozwaniec ucieka. Bojarzy, ktrzy wdarli si do paacu, nie
znajduj go. Zdumienie, ledztwo. Uciek, jest u matki. Sprbujcie tam go dosign. - Posa do
carycy. Trudna sprawa. Wszystko przepado. Gadaj, powiedziae prawd? - Prawd? A jake t
prawd odnale? Gdzie ona jest, ta wasza prawda? Przynosz Samozwaca, ktry zama nog.
mier. mier Pawa bya czym w rodzaju mierci Samozwaca i nie wydaje mi si, eby Szujski
i jego przyjaciele ze szczegln odwag szli do paacu, podobnie jak zabjcy Pawa. Przy zamachu na
Pawa zabijano tych, ktrzy byli mu wierni, przy Samozwacu tak samo. Tchrzostwo byo i tu, i tu.
24marca
Dwudziestego wyjechaem do Moskwy. Zatrzymaem si w Bazarze Sowiaskim. W pitek byem
na zjedzie aktorw, w sobot i niedziel - w dniu zamknicia zjazdu - rwnie. Wraenie dobre.
Gupstwa opowiadaj, e nie dojrzelimy do parlamentaryzmu. Przeciwnie, dojrzelimy
najzupeniej, a zreszt nie ma tu do czego dojrzewa. Sprawa dyskusji - to najzwyklejsza sprawa,
z ktr kady styka si codziennie, a dyscypliny atwo si nauczy, jeli kieruje si dyskusj
umiejtnie.
-
Widziaem sporo ludzi. Onegdaj, kiedy zasiedlimy do obiadu w Ermitau, Czechow dosta krwotoku
z garda. Poprosi o ld i nie zaczynajc obiadu pojechalimy do domu. Dzi przenis si do siebie do
hotelu Bolszaja Moskowskaja. Dwa dni lea u mnie. Przestraszy go ten atak i mwi, e to bardzo
ciki stan. eby uspokoi chorego, mwimy w czasie kaszlu, e to z odka, a w czasie krwotoku -
e to z powodu hemoroidw. Ale kaszlu na tle odkowym nie ma, a krwotoki s zawsze pucne.
Z mojego prawego puca leje si krew tak samo, jak u mojego brata i innej mojej krewnej, ktra te
umara na suchoty. Maria Pawowna, jego siostra, zacza malowa portrety.
-
Widziaem Iw. Leontow. Leontiewa (Szczegowa). Mwi wiele rozsdnych rzeczy o zjedzie aktorw i
o tym, e Czechow chce wydawa razem z Golcewem gazet. Najlepiej by byo, eby Czechow
wydawa gazet sam. To czowiek oryginalny, niezwyky, nie naley do adnej partii i dlatego ma co
do powiedzenia. Nie uoy im si praca we dwjk. Chyba e Golcew sam usunie si w cie.
W przeciwnym wypadku wszyscy bd si zwracali do Czechowa, a to wzbudzi w Golcewie zazdro.
Jestem tego samego zdania. Golcew to zbyt wielkie zero, eby mie prawo obcia skrzyda takiego
ora jak Czechow.
Pytaem doktora Oboleskiego, przyjaciela Czechowa, ktry odwiedza go ostatnio, co to za krwotoki.
Odpowiedzia: hemoroidalne, ale wiadcz o saboci puca, w niesprzyjajcych warunkach choroba
moe sta si grona.
-
Wczoraj koo Suchariewki pijany mody wyrostek sprzedaje paczk numerw Sowriemiennika:
- Pi rubli daj. Jak mona dawa pi rubli? Pan kaza da szedziesit, a ten pi! Tu przecie jest
Co robi? Czernyszewskiego, a prcz tego jeszcze jego uwagi do Ekonomii Milla. Syszysz - Milla! A on
daje pitaka, jak za kawaek myda. A to nie mydo, tylko Mill!
26marca
Wrciem z Moskwy do Petersburga. Wczoraj wstaem o godz. 5 rano, nie zasnem ani na chwil,
napisaem par sw do Czechowa i sam je zaniosem do jego hotelu. Potem spacerowaem po
Kremlu, po bulwarze nadbrzenym, zaszedem do Zbawiciela i z powrotem do Sow. Bazaru. Do
hotelu przyszedem sidmej. Pooyem si i troch spaem. O godz. 11 przyszed doktor Oboleski
z wiadomoci, e Czechow o 6 rano mia znw krwotok i Oboleski odwiz go do kliniki
Ostroumowa na Dziewiczym Polu. Trzeba doda, e 24 z rana, kiedy jeszcze spaem, Czechow ubra
si, obudzi mnie i owiadczy, e wraca do siebie do hotelu. Na prno go namawiaem, eby zosta -
powoywa si na to, e czekaj na niego listy, e ma si zobaczy z wieloma osobami itd. Mwi przez
cay dzie, zmczy si i atak powtrzy si z rana. Wczoraj dwa razy byem u Czechowa w klinice.
Choby tam byo nie wiem jak czysto, zawsze to szpital i chorzy. Obiad jedlimy poza jego sal,
w osobnym pokoju. Czechow ley pod Nr 16, o dziesi wicej, ni jego Sala Nr 6, jak zauway
Oboleski. Chory mieje si i artuje jak zazwyczaj, spluwajc krwi do duej szklanki. Ale kiedy mu
powiedziaem, e patrzyem dzi, jak ld pynie na Moskwie, zmieni si na twarzy i spyta: To rzeka
ju ruszya? aowaem, em wspomnia mu o tym. Przyszo mu zapewne do gowy, czy to ruszenie
rzeki nie ma zwizku z tym, e pluje krwi. Kilka dni temu powiedzia mi: Kiedy si leczy chopa na
grulic, mwi on: Nie da rady. Zabior mnie wiosenne wody.
-
Cholewa mwi, e Hbner oddaje nam teatr. A ja ju si pogodziem z tym, e nie bdzie teatru,
i byoby lepiej. Ponosi straty i to niemae - w cigu dwch lat do 30.000 rub., znosi najbardziej
kliwe wypady gazet, by posdzanym o niesprawiedliwo i protekcj i nie doznawa adnej
wdzicznoci ze strony aktorw, tylko przeciwnie, spotyka si z pretensjami ponad wszelk miar,
lawirowa, stara si godzi, zmyla przyczyny takiego czy innego postpowania, by nie urazi
ambicji, y w wiecznym napiciu, by zawsze gotowym do usprawiedliwie, do przyjmowania ludzi
itd. - wszystko to cika i niewdziczna praca. A zreszt - niech bdzie, co ma by.
28marca
Dzi by u mnie hr. Stefan Anton. Apraksin
264
, kamerjunker, ktry napisa powie Ksi Bielelubski.
To mody czowiek, najwidoczniej zupenie gupi. Przynis mi myli ze swojej powieci rosyjskiej
napisanej po francusku i pyta, czy si z nim zgadzam. Staraem si mu wytumaczy, co to jest
powie, e powie musi by utworem artystycznym, e myli wypowiadaj rozmaici ludzie itd. Nie
zrozumia nic a nic! Powiada tylko, e jego bohater umar w Mentonie na suchoty i e te myli s tak
szlachetne, e genera Bogdanowicz poradzi mu wydrukowa je na oddzielnych kartkach, by je
rozdawa darmo w cerkwiach. No wic niech pan rozdaje, c mi do tego. - Ale ja si radziem o.
Smirnowa i on uwaa, e cenzura tych myli nie moe puci. Nieprawdopodobna historia! Mwiem
z nim dosy ostro. W czasie rozmowy siedzia u mnie Guchowski. Wychodzc Apraksin spyta:
Prawda, e to adnie, e taki mody czowiek jak ja szerzy szlachetne myli? Odpowiedziaem mu, e
mody czowiek powinien by modym czowiekiem, a szlachetne myli mog si okaza wcale nie
takie szlachetne. Wieczorem przyszed od niego list, prosi o pozwolenie na zadedykowanie mi jego
powieci. Odpowiedziaem, e nie pragn takiego zaszczytu; ale zdarzaj si idioci na wiecie.
Napisaem tak:

264
Apraksin S. A., hrabia autor szeregu nieudolnie napisanych powieci brukowych.
Hrabio Stefanie Antonowiczu, Paskiej zaszczytnej propozycji zadedykowania mi swojej powieci nie
mog przyj z wielu czysto literackich wzgldw i obyczajw, ktrych roztrzsanie byoby tu nie na
miejscu.
-
Wczoraj adwokat Pietraszewski by u A. P. Koomnina, by mnie prosi o nieumieszczanie
sprawozdania z rozprawy przed sdzi pokoju, ktry skaza hrabiego Szeremietiewa
265
, znanego pod
pseudonimem Straak na 2 tyg. aresztu za pobicie sucego. Pobi go za to, e niezgrabnie zamkn
lufcik. Opowiadaj rozmaite brzydkie szczegy o dzikich obyczajach tego jegomocia. Hrabia
wynagrodzi pobitego pienidzmi.
29marca
Depesza od Czechowa, ktry ley w klinice Ostroumowa: Krwi mniej, ale sytuacja niezdecydowana.
Nie wiadomo, kiedy mnie puszcz. By Tostoj. Napisaem do niego obszerny list.
-
Dzi w gazecie Trubnikowa Mirowyje Otgooski ukaza si niesychany donos na Nowoje Wriemia
i na mnie. Przeczytaem go ze spokojem. Najwidoczniej Trubnikow doszed do przekonania, e aby
wypyn, trzeba dziaa metod donosw. Trzy lata temu zoy podanie do cesarza, w ktrym
wygadywa Bg wie co na Nowoje Wriemia, podawa si za stra adu i radzi zamkn Nowoje
Wriemia, eby pozwoli jemu, Trubnikowowi, na pokazanie, co potrafi. Przez trzy lata pracowa
w trzecim oddz. jako tajny szpieg w tak zwanym biurze literackim. Opowiada mi o tym Pluszczyk-
Pluszczewski.
-
Cenzor, ktry czyta Mirowyje Otgooski, zoy meldunek o artykule Trubnikowa o Now. Wr.
Soowiowowi, a ten - Pobiedonoscewowi. Pobiedonoscew napisa do Soowiowa, e nie dawa
adnego asumptu do tego, by jego decyzje w sprawie prasy stosowa do gazety Nowoje Wriemia,
e to zawi dziennikarska itd. Soowiow wezwa Trubnikowa i zakomunikowa mu tre listu.
Trubnikow wyobraa sobie, e Pobiedonoscew bdzie zadowolony z tych pochlebstw, jakimi go
obsypie. Przy tym, bezporednio po artykule o gazecie Now. Wr. napisa w najwyszym stopniu
obudny artyku pt. Gdzie jest prawda. Artyku zaczyna si tak:
Prawda jest w Chrystusie.
Doj do poznania prawdy, to znaczy pojedna si z Bogiem, albowiem Bg da nam w
Chrystusie sowo pojednania - oddaj si w rce Boga, ukrz si przed Bogiem, a On ci
wywyszy; zbli si do Niego, a On zbliy si do ciebie i obdarzy ci duchem mdroci i
rozumu - duchem mioci, bo ten zaprawd jest ywy duch prawdy. Inaczej nie zdoasz
pozna prawdy, lecz przeciwnie, bdziesz j tumi nieprawd, bdziesz szkalowa prawd.
Bg jest samym yciem, sam mdroci, sam mioci. Kto nie miuje Boga i nie wyznaje
Jezusa Chrystusa, ten nie pozna Boga, nie czyni prawdy i nie jest od Boga - to duch bdu. Kto
jest od Boga i pozna Go, ten miuje Boga i wyznaje Jezusa Chrystusa - i ten jest duch
prawdy.
Kto mwi poznaem Boga, ale nie przestrzega Jego nauki, ten jest kamc i nie ma w nim
prawdy; a kto przestrzega sowa boego, w tym zicia si prawdziwie mio boa i Bg jest
w nim. A to, e Bg jest w nim, poznajemy po duchu, jakim nas obdarza...

265
Szeremietiew A. D., hrabia - przedstawiciel jednej z najbogatszych rodzin arystokratycznych. Mia
zamiowanie do piewu (zaoy i finansowa chr szeremietiewowski) oraz do poarnictwa, zorganizowa
nawet specjaln jednostk stray ogniowej w swoim majtku Ulianka pod Petersburgiem.
Tak wic, by pozna prawd i wyrzec si nieprawdy, poszukiwa trzeba Boga, cho Bg jest niedaleko
od kadego z nas. Bg stworzy nas po to, bymy sami dyli do Niego, jako do naszego wiecznego
rda ycia i prawdy. Bg - to duch itd. Trubnikow znalaz Boga i dy do prawdy - co niesychanego!
Jedyna prawda, jak pozna - to prawda zasikw z pastwowej kabzy. Na Pobiedonoscewa patrzy jak
na urzdnika trzeciego oddziau, w ktrym sam pracowa i w ktrym zajmowa si donosami. Po tym
artykule odeszo od niego piciu wsppracownikw pisma i przyszli do nas, by nam to owiadczy.
...W ksidze Moskowskij Sbornik, wydanej przez K. P. Pobiedonoscewa, w artykule o prasie
zagadnienie postawione jest w ten sposb: Czy mona sobie wyobrazi despotyzm bardziej
bezwzgldny, bardziej nieodpowiedzialny ni despotyzm drukowanego sowa?
Pozytywne rozwizanie tego zagadnienia ma oczywicie miejsce jedynie w tym wypadku, kiedy autor
drukowanego dziea stara si ujarzmi swoich czytelnikw, bowiem z pojciem despotyzmu wie si
nierozerwalnie pojcie jarzma. Myl taka, wyraona publicznie, pozbawia czytelnikw wolnoci, jak
obdarzy ich Chrystus, bowiem sprzedaj oni ow wolno w sub obcemu sumieniu. Kt jednak
chce dwiga to jarzmo niewoli pod mask wolnoci? Nikt oczywicie, choby je narzucano w sposb
bezwzgldny i nieodpowiedzialny pod oson tajemniczoci, jak np. za porednictwem wielkiej
gazety codziennej jako panujcego organu prasowego, chronionego przez okrelone siy w
okrelonym celu przed niebezpieczestwem wspbytowania i na rzecz jedynokupstwa tej gazety.
Oto gdzie przejawia si prawdziwy despotyzm drukowanego sowa. Tak gazet u nas, i to jedynie
u nas i nigdzie wicej na wiecie, jest Nowoje Wriemia, ktre w cigu dwunastu lat zdobyo pozycj
dominujc i nieomal monopol wielkiej prasy stoecznej dziki temu, e nie udzielono zezwole na
nowe wielkie codzienne gazety prywatne, ktre mogyby z ni rywalizowa.
Dalej autor artykuu o prasie w ksidze Moskowskij Sbornik pisze: Szkod, jak wyrzdza
spoeczestwu nieograniczone rozpowszechnienie gazety, trudno uwiadomi sobie bez poczucia
pewnego strachu, i w prasie codziennej koncentruje si jaka fatalna, tajemnicza destrukcyjna sia,
ktra zawisa nad ludzkoci.
Istotnie nieograniczone rozpowszechnienie gazety - to jest wanie w despotyzm drukowanego
sowa, owa destrukcyjna sia. Przez nieograniczone rozpowszechnienie gazety rozumie naley
w danym wypadku tak gazet, ktra dziki wieloletniemu zakazowi wydawania nowych gazet tego
rodzaju zawadna nie tylko prenumerat, ale i sprzeda detaliczn w stolicy wskutek nieustannych
zakazw tej sprzeday w stosunku do innych gazet prcz gazety Nowoje Wriemia, jak rwnie
sprzeda gazet w ogle na stacjach kolejowych, ktre wzi w dzieraw p. Suworin. Nowoje
Wriemia skupio rwnie na swoich amach ogoszenia dziki zakazowi drukowania ogosze
w gazecie Goos i ostatecznej jej likwidacji. Wreszcie do dyspozycji przede wszystkim wydawcy
gazety Nowoje Wriemia oddano na 10 lat uprzywilejowan agencj telefoniczn, otrzymujc
pokane subsydium.
Oto wic - wyraajc si jzykiem Moskowskiego Sbornika - przyczyna nieograniczonego
rozpowszechnienia gazety. Oto w despotyzm drukowanego sowa, wobec ktrego caa pozostaa
prasa jest upoledzona, ale nierzadko przed tym despotyzmem chyl czoa nawet instytucje wyszego
rzdu, zabiegajc o przychylno wydawcy gazety Nowoje Wriemia.
Popyt na t gazet - by zacytowa sowa Moskowskiego Sbornika - nie byby tak wysoki, gdyby
poda nie bya tak gorliwa. Obecnie jednak, dziki zezwoleniu na inne gazety, sprawa dla dziennika
Nowoje Wriemia przybiera jak gdyby nieco inny obrt, ale tylko jak gdyby. Trzeba przypomnie, e
Nowoje Wriemia w cigu caego okresu, od kiedy wydawc jego jest Suworin, znajdowao si
w sytuacji uprzywilejowanej w stosunku do innych gazet. Ona jedna tylko zupenie przypadkowo
i bynajmniej nie na podobiestwo innych, nie podlegajcych cenzurze wydawnictw, wyczona jest
spod nadzoru w ustalonym trybie.
Bynajmniej nie jestemy w tym wypadku przeciwnikami pewnej rozsdnie pojtej wolnoci sowa
drukowanego. Ale zdarza si przecie i taka wolno, ktra stanowi moe jedynie parawan
osaniajcy zo. Zdarzaj si i takie sprawujce nadzr wadze, ktre na mikkim wezgowiu dobrej
woli zasypiaj snem kamiennym, nie wiedzc, co si dokoa nich dzieje...
A tymczasem deprawujca, destrukcyjna sia gazety Nowoje Wriemia ujarzmia czytelnikw
i demoralizuje spoeczestwo i pozosta pras. Czytelnicy tej gazety, zakosztowawszy z drzewa
wiadomoci dobrego i zego, w swej wikszoci utracili zdolno rozrnienia dobrego i zego i nie s
ju synami wolnoci, lecz niewolnikami namitnoci. Pokonany zawsze staje si niewolnikiem
zwycizcy. Czytelnicy, ktrzy od przeszo dziesiciu lat czytaj Nowoje Wriemia, nie s ju panami
samych siebie: rzdzi nimi Suworin, on dziaa na nich i przez nich, tak e staj si w dosownym sensie
optani. yje w nich co obcego, jaki potworny pasoyt, obca niewspmierna myl rozwija si i rodzi
ze instynkty, jakie nosi w onie. Czytelnicy gazety Nawoje Wriemia nie spodziewali si, e wszystko
to z nimi si stanie, nie wiedzieli, co zawieraj w sobie faszywe teorie filozoficzne, jakie od
dziesitkw lat propaguje midzy wierszami Nowoje Wriemia i jakie trujce i zabjcze nastpstwa
pocign one za sob...
Moskowskij Sbornik nie zaprzecza wprawdzie, i solidna publicystyka w gazecie posiada
rzeczywist si spoeczn, ktra niewtpliwie stanowi dla ludzkoci nader istotne narzdzie
kultury, wskazuje jednak na przykady, kiedy z aski lekkomylnej i cynicznej prasy przygotowywano
rewolucje, do stanu wrzenia doprowadzano gorczk nienawici midzy stanami i narodami, ktra
przeradzaa si w niszczycielskie wojny. Wynika z tego, e wielka gazeta ma w rku wadz, jest to
bowiem wadza teraniejszoci nad przyszoci. Ale jak wyglda ta wadza w rku wydawcy gazety
Nowoje Wriemia, notorycznego przedstawiciela negatywnego kierunku mylenia, ktry
z bezlitosn konsekwencj, mimo e w postaci zamaskowanej, w cigu dziesitkw lat podkopywa
religijno-moralne podwaliny kraju. Wszystko to wystarcza w zupenoci, by gazeta, zajmujca
dominujc pozycj w prasie, wychowaa cae pokolenie na szkodliwych ideach i wystarcza a nadto,
by je zdeprawowa.
Nie bez przyczyny wszak jeszcze w r. 1884 z najwyszego specjalnego nakazu zabroniono
dopuszczania do obrotu w bibliotekach publicznych i otwartych czytelniach utworw Suworina.
Jednake w tym samym czasie umysy spoeczestwa rosyjskiego opanowaa chora, zgrzybiaa
i rozczarowana gazeta Nowoje Wriemia czy te kierujcy ni ksigarze i obudni faryzeusze. To
lepcy na czele lepych, a jeli lepiec prowadzi lepca, obydwaj stocz si w d.
To wanie Nowoje Wriemia przez cay czas, od kiedy wydaje je Suworin, budzio, mwic sowami
Moskowskiego Sbornika, gorczk nienawici midzy stanami i narodami. Gazeta ta i po dzie
dzisiejszy sieje zamt, kiedy jedn cz ludnoci lub jedn narodowo podburza przeciw drugiej, tak
samo jak od czasu do czasu budzi wrogo jednego stanu wobec drugiego. Felietonowy stosunek
Suworina do poczyna pastwowych najwyszej wagi i do niezwyke skomplikowanych zagadnie
spoecznych budzi ducha zniecierpliwienia i negacji, ktry nic nie potrafi stworzy, nic nie potrafi
zbudowa i ktry zdolny jest tylko jtrzy albo niszczy i rujnowa. Dziki kiedy duym, a dzi maym
felietonom Suworina w mylach i pogldach staych czytelnikw gazety Nowoje Wriemia zo
w jaki dziwny sposb miesza si z dobrem, zo czsto zaczynaj uwaa za dobro, a dobro za zo, tak
e wielu z nich upatruje miar prawdy i dobra w tym, co z chrzecijaskiego punktu widzenia uzna
trzeba za fasz i zo.
wiatopogld moralistw z gazety Nowoje Wriemia jest absolutnie identyczny z pseudodoktryn
bezczelnego ateisty Schopenhauera. Doktryna ta, daleka od wzniosych idei chrzecijastwa, jest
mtna, pena sprzecznoci, beznadziejna i graniczy z bezwstydem i przesdami uczniw Loyoli. Nie
dalej jeszcze jak par dni temu Suworin w jednym ze swoich ostatnich Maych licikw, nie negujc
tym razem istnienia cywilizacji chrzecijaskiej, usiuje midzy wierszami zapewni swoich
czytelnikw, jakoby Koci chrzecijaski utraci sw si i e jakoby maleje liczba wierzcych w
Chrystusa. Trzeba nie by przy zdrowych zmysach, by gosi takie brednie. Lekkomylno gazety
Nowoje Wriemia dochodzi do tego, e wci kierujc si pseudodoktryn Schopenhauera i jego
zagorzaego wyznawcy Tostoja, miesza pojcie dogmatw chrzecijaskich z ideami filozoficznymi,
chrzecijastwo z buddyzmem i moraln doktryn chrzecijaskiego prawosawia zastpuje
europejskim socjalizmem.
Demokratyzacja jednostronnych doktryn filozoficznych w prasie periodycznej zmierza do tego, by
przekona spoeczestwo rosyjskie i jego wysze sfery, e sojusz midzy wiar i wiedz zosta
zerwany. Dziwna rzecz, e nikt nie dostrzega tu szalbierstwa, ukrytego w oddzielaniu wiary od
wiedzy, szalbierstwa, w ktrym w rezultacie wraliwo ogasza si jedynym rdem wiedzy, wiat
materialny - jedyn rzeczywistoci, a materializm odrzucajcy Boga - skarbnic wszelkiej wiedzy
i poznania. Dokd nas zaprowadzi ta ustawiczna propaganda niewiary i buddyjskich pogldw na
wiat - to sprawa przyszoci, pewne jest jednak, e doktryna pesymistycznego panteizmu
Schopenhauera oparta jest na religii Konfucjusza, to znaczy na realistycznych i jawnie
materialistycznych podstawach. Czy to jest temat, ktry powinien by popularyzowany na przestrzeni
dziesitkw lat w wielkiej rosyjskiej gazecie stoecznej? Czy to nie despotyzm drukowanego sowa,
w ktrym tak celuje Nowoje Wriemia? Buddyjski wiatopogld Schopenhauera i L. Tostoja - to
gorzka i wymowna lekcja dla tych, ktrzy poza chrzecijastwem szukaj podstaw odnowy
moralnego, umysowego i gospodarczego ycia ludzkoci, a martwy sen, w jakim pogrone s Chiny -
to wymowny obraz tego, do czego prowadz te staroytne wschodnie pogldy.
Schopenhauer sw podstawow istot wiata nazywa nie Bogiem, lecz Wol. Z jego
korespondencji z przyjacimi dowiedzie si mona, e we Frankfurcie, gdzie niezmordowanie i w
skupieniu oddawa si swoim studiom filozoficznym, w jego gabinecie na stole przed nim sta zoty
posg Buddy i Schopenhauer w rozmowach z przyjacimi wskazywa go zazwyczaj i mwi: Oto
Bg. Cynizm jego doktryn stanie si zupenie zrozumiay, jeli dodamy, e Schopenhauer marzy
o haremach dla uczonych i o wprowadzeniu wieloestwa... Nauki tego marzyciela, ktrego
nienormalno psychiczna rzuca si w oczy, spotykaj si w gazecie Suworina z systematyczn
apologi. Filozofowie z gazety Nowoje Wriemia, zawzici apologeci Schopenhauera, powtarzaj po
raz tysiczny, e Schopenhauer - to geniusz naszego stulecia, e rzeczywicie podbi nasz
epok. Nasza epoka wszelkich udrk okazaa si dla Schopenhauera szczeglnie pomylna. Kochaj
go, wierz w niego, obnosz si z nim. Jest to literalnie to samo, co w swoim czasie okazao si z
Buckiem, Spencerem i in. To modny myliciel. Modzie tym wanie yje, uwaa go za prawd
istnienia i niczego innego nie pragnie. (Nowoje Wriemia Nr 5605)
L. Tostoj, ktry swoj zasad naczeln nazywa nie Bogiem, lecz Rozumem negujcym ycie, nie
wzi pod uwag tego, e gdyby rozsdek sam przez si posiada prawd, prawda na rwni
z rozsdkiem powinna by powszechnym dobytkiem wszystkich ludzi, a wwczas nie mogyby,
powsta adne wtpliwoci co do tego, gdzie jest prawda, a gdzie fasz, co jest rozumne, a co
nierozumne. Jednake przeczy temu codzienne dowiadczenie. Rozum czy logos, mdro, sowo - jak
znanymi od dawna terminami nazywa go hr. L. Tostoj - nie moe by zdefiniowany, poniewa on sam
suy do definiowania wszystkiego innego.
Ale czy pesymistyczny panteizm Schopenhauera zosta dowiedziony? Czy nauka hr. L. Tostoja - to
wanie jest prawda?
Jeli wszystkie te systemy filozoficzne, jakie si u nas obecnie propaguje publicznie, s bdne lub
oszukacze, jeli koncepcje, jakimi kieruj si ich autorzy, s logiczne, ale niemoralne, jeli staraj si
podkopa sowo Boe, a nietrudno tego dowie, to jak mog mie warto w oczach czowieka nie
uprzedzonego czy publicysty?
W ogle podstawowy sofizmat cytowanych powyej, modnych u nas prdw filozoficznych polega
na mniemaniu, i czowiek wyksztacony, jeli chce si nazywa czowiekiem mylcym, powinien
wyrzec si uywania wasnego rozumu. Inaczej mwic, haso naszych wspczesnych moralistw
brzmi: Precz z Chrystusem i jego nauk!
Tote czy nie nadszed ju czas, by nasi rozsdni i uczeni pisarze zabrali si do naprawy reputacji
systemw filozoficznych u nas i do zmycia z nich mauvais odeur - owej ciemnoty ateizmu, czego
sztucznego i narzuconego, co otacza t ga wiedzy, majc tak ogromny wpyw na umysowy,
moralny i gospodarczy rozwj ludu rosyjskiego, cywilizacji i pastwowego stanu posiadania.
Budda-bg i Schopenhauer, Schopenhauer i Budda-bg, czy nie czas ju, by si wynieli z naszego
towarzystwa? Czy nie mona by uzna, e w sposb dostateczny spenili ju swoj misj i e mogliby
obecnie nas opuci?
Istotnie bowiem dusza ludzka sama w sobie stanowi warto bezgraniczn, wobec ktrej blednie
waga wszystkiego innego. Chrystus powiedzia: C pomoe czowiekowi, jeliby wszystek wiat
zyska, a na duszy swej szkod podj? A nasi moralici i publicyci wanie szkod czyni duszy
Rosjanina.
Inaczej zapatruj si na swe zadania publicyci z gazety Nowoje Wriemia. Tak na przykad, jeli
chodzi o metafizyka i ateist Schopenhauera, gazeta ta twierdzi uporczywie midzy innymi, e dla
wielu ludzi teoria Schopenhauera staa si swego rodzaju Ewangeli (Nr 5553). Wymown prbk
penych zachwytu pochwa i reklamy, jak roztacza Nowoje Wriemia wok teologiczno-
filozoficznych utworw L. N. Tostoja, stanowi moe nastpujca tyrada w numerze z dn. 16 marca
1891 r.: Sonata Kreutzerowska, wanie dziki swej prawdziwej i gboko moralnej myli
przewodniej, sta si powinna nieodzown ksik dla wszystkich rodzin i rozpowszechniana by
powinna bez jakichkolwiek obaw zwaszcza rd modych chopcw i dziewczt. Nastpnie Nowoje
Wriemia wznosi Sonat Kreutzerowsk na wyyny surowej i natchnionej nauki moralnej w formie
artystycznej. W numerze Now. Wr. z dn. 17 sierpnia 1891 roku Burienin przejecha si po swojemu
po tych wszystkich, ktrzy mieli szlachetn odwag wypowiedzie si przeciwko prowadzonej
reklamie i rzekomo wzniosej myli przewodniej wspomnianego utworu L. N. Tostoja i pitnowali
szkod, jak opowiadanie to wyrzdza modemu pokoleniu; a przy okazji za jednym zamachem
obrzuci rwnie oszczerstwami szanowanego powszechnie dostojnika cerkwi prawosawnej,
zmarego arcybiskupa Nikanora.
Wspomnijmy na zakoczenie, i ostatnio redakcja naszej gazety otrzymaa do recenzji najwiesze
wydawnictwo Suworina - wiat jako wola i wyobraenie, dzieo Schopenhauera. Z przedmowy do tej
ksiki dowiadujemy si, e we Woszech Schopenhauer nauczy si nienawici do kobiet i e
wspomniany jego utwr, wydany w r. 1818, nie zwrci niczyjej uwagi i zyska uznanie dopiero pod
koniec jego ycia, po pywie lat czterdziestu. Obecnie podobno cieszy si on szerok poczytnoci,
ale niestety tylko rd wiatych czytelnikw. Z tego krgu ludzi wiatych autor przedmowy
wycza... uczonych. Informuje swych czytelnikw, e ludzie nauki, ulegajc waciwemu wszystkim
specjalistom brakowi tolerancji czy te ignorancji w dziedzinie filozofii (to o ludziach nauki!)
dotychczas lekcewa Schopenhauera.
Moskowskij Sbornik stwierdza, i prasa to rzekomo jedna z najbardziej kamliwych instytucji
wspczesnych! Autor doszed najwidoczniej do tego przekonania czytajc jedynie Nowoje
Wriemia i nie majc ju wolnej chwili na czytanie wszystkich gazet rosyjskich; w przeciwnym razie
nie wycignby nastpujcego wniosku:
Tendencja gazety, jej myl polityczna i filozoficzna, dobr wiadomoci i pogosek i ich
owietlenie, pobaanie nikczemnym instynktom tumu, zamiowanie do skandali i wszelkiego
rodzaju pikanterii, samo zajmowanie si tak zwanymi zagadnieniami spoecznymi
i politycznymi, przejawiajce si przewanie w postaci pogaduszek i urywanych zda
przetykanych plotkami i anegdotami - oto niezwykle bogaty i wdziczny grunt, na ktrym robi
si literackie interesy; i na tym wanie gruncie wyrastaj, niby trujce grzyby, organy
publicznej plotki, podajce si zuchwale za organy opinii publicznej... Nie wspominamy ju
o mnstwie pogosek i informacji wymylanych przez reporterskich ignorantw, nie
wspominamy ju o nikczemnym procederze szantau, ktrego narzdziem czsto staje si
podobna gazeta. I moe przy tym znakomicie prosperowa, uchodzi za organ opinii
publicznej i przysparza swemu wydawcy grubych dochodw. I adne wydawnictwo, oparte
na mocnych zasadach moralnych i obliczone na zdrowe instynkty mas, nie bdzie w stanie
z nim rywalizowa.
Taka charakterystyka gazety Nowoje Wriemia i jej naladowcw byaby jak najbardziej
trafna, jednake nie mona powiedzie nic podobnego o naszej prasie w oglnoci, bowiem
najlepsze jej organy nic wsplnego nie maj i mie nie mog z gazet Nowoje Wriemia.
Jeli francuska opinia publiczna, jak to wynika z ostatnich depesz, dosza do przekonania, i
niektrzy publicyci francuscy dyskredytuj do reszty literatur francusk, ktra wywiera
zgubny wpyw i kompromituje reputacj Francji w oczach caego wiata, to czy nie czas ju,
by i nasza publiczno czytelnicza rozprawia si w sposb zdecydowany z despotyzmem
wydawcy gazety Nowoje Wriemia, ktry, wykorzystujc sztucznie stworzony prymat
w krgu stoecznej prasy periodycznej, przemoc wprowadzi do naszej prasy cakowicie jej
obce i szkodliwe elementy paryskiej prasy brukowej i sensacyjnej, pretendujcej do roli
wyraziciela opinii publicznej?
23kwietnia
Zamt hr. Goleniszczewa-Kutuzowa
266
na spektaklu dobroczynnym w sali przytuku ksicia
Oldenburskiego. Amatorzy z wyszych sfer towarzyskich. Do autora bez przerwy podchodzili znajomi
i owiadczali: Jakie to znakomite! To nieporwnane! A wszyscy si nudzili, i nie bez przyczyny.
Sporo szlachetnych zamiarw dramatycznych, ale scen dramatycznych niewiele. Powiedziaem mu to.
Grali tak sobie, jak to amatorzy.
2maja
Pierwszy raz chyba wtrciem si do redakcji Istor. Wiestn. W zeszycie majowym ukaza si artyku
Matrosowa Rosja za oceanem, przytaczajcy scen badania mieszkaca Rusi Podkarpackiej przez
amerykaskiego adwokata:
- Czy uznaje pan dogmat niepokalanego poczcia Chrystusa?

266
Goleniszczew-Kutuzow A. A., hrabia - niezy nawet poeta, ale cakowicie pogrony w sentymentalnej
liryce wielkopaskiej.
- Uznaj.
- Co on oznacza, jak pan to rozumie?
- To znaczy, e dziewica Maria pocza Syna Boego, pozostajc dziewic jak przedtem.
- Jak to si mogo sta?
- Powiadaj, e to sprawka Ducha witego...
Myl, e Matrosow to zmyli i kaza przedrukowa stron dla prenumeratorw z innych miast, bo
prenumerata petersburska ju jest rozesana. Szubiski pisze, e to znaczy by bardziej gorliwym
cenzorem ni cenzura. Moim zdaniem wiadczy to tylko o wzniesieniu si ponad cenzur, ktra
zawsze jest formalistyczna, a czsto bezsensowna. Zawsze mnie oburzaj tego rodzaju wyskoki,
zwaszcza e rozdyma si je pod pozorem obudnej obrony prawosawia. Ja myl, e w chop
podkarpacki nie mg tak sformuowa zdania, jeli wiedzia, co to jest dogmat. Bg Wszechmogcy
wszystko moe - oto co mg powiedzie. W kadym razie takie szczegliki z ycia nie nadaj si dla
czytelnikw, rd ktrych wielu jest takich, ktrzy szczerze wierz i potpi redakcj za puszczenie
tego szczegliku z ycia.
-
Zakopuj si zupenie w ksikach. Nakupowaem mnstwo ksiek z biblioteki ks. Woroncowa,
myl, e za tysic rubli z gr. Caymi wieczorami przesiaduj nad katalogami antykwariatw
i wybieram ksiki. C to za przyjemna pasja! Trzeba mie jak pasj - a ta jest jak najbardziej
niewinna i mia. Zawsze lubiem ksiki, zawsze je zbieraem, nawet wwczas, kiedy jako nauczyciel
powiatowy zarabiaem 14 rub. 59 kopiejek miesicznie. W dwudziestym roku ycia ju miaem
bibliotek i najulubiesze moje sklepy to byy kramy pod Suchariewk i na bazarze w Petersburgu.
-
Ktry to ju raz zastanawiam si nad spraw kupna posiadoci? Chyba ju po raz setny i nic si
jeszcze w tej sprawie nie zrobio. Zaprzepacilimy okazj z majtkiem hr. Bobryskiego, znakomitym
pod kadym wzgldem, przez moj gupot, a raczej dlatego, e wielkie sumy zawsze wprawiay mnie
w przeraenie. A cena wynosia 150 tys., ale jak si okazao, bya zupenie do przyjcia. Przegapiem
take posiado ssiadujc ze mn, mona byo j kupi za 120 tys., a waciciel nie chcia wzi,
zbudowa dom i zasoni mj dom od soca. Nigdy nie miaem szczcia do budowy i zakupw. Za
wszystko, co kupowaem, paciem bardzo drogo.
18czerwca
Franzensbad
267
. Jestem ju od trzech tygodni za granic. Byem w Berlinie, w Drenie, w Lipsku,
przegldaem katalogi w antykwariatach, kupowaem ksiki, wasaem si po ulicach i wreszcie
przyjechaem do tej damskiej miejscowoci. S tu W. A. Kryow
268
, W. I. Niemirowicz. Obok mnie w
Villa Imperiale mieszka I. N. Potapienko. Ma dwie niezwyke crki. Jedna ma lat 11, druga 7. Pierwsza
ma zamiar zosta tancerk, a druga to interesujce dziecko, rozprawiajce o nienawici do ludzi
i kochajce zwierzta. Wczoraj paplaa tak przyjemnie i zabawnie, e gdyby felietony Potapienki byy
rwnie interesujce, nie mona by sobie yczy nic lepszego.
-

267
Franzensbad - nazwa z okresu monarchii Austro-Wgierskiej. Obecnie Frantikove Lazne w zachodniej
Czechosowacji, uzdrowisko czsto odwiedzane dla swych wd leczniczych przez kobiety cierpice na
bezpodno. (Przyp. tum.)
268
Kryow W. A. - podny, ale niezbyt utalentowany dramaturg korzystajcy ze szczeglnych sympatii sceny
rzdowej, przy ktrej by nawet przez pewien czas kierownikiem trupy.
Teatr wydzierawilimy znowu od Apraksina i oczywicie znw bd straty, znw bdzie baagan
i bezsens. Nie starczyo mi siy charakteru, by si wyrzec teatru, wyczekiwaem, a nu hr. Apraksin si
nie zgodzi i sprawa sama przez si zakoczy si dla mnie pomylnie. Ale sam pojechaem do hr.
Apraksina i w cigu kwadransa spraw z nim w zasadzie zaatwiem. Nie mamy ani sztuk, ani trupy,
ani reysera. Nic oprcz dekoracji, ktre jednake trzeba bdzie przemalowa na nowo, bo scena w
Teatrze Maym jest nisza ni u Panajewa.
27czerwca
Historia z felietonem Amfiteatrowa o p. Zielence, ktrego siostra, pani Pietrowa, jest w przyjani z
Goremykinem, Iw. Long., min. spraw wewntrznych. Goremykin wezwa A. P. Koomnina i wygosi
mu dug reprymend. Resume tej reprymendy zawiera list Al. P-cza z 17 czerwca. Nie pozwalaj
nawet na cie niezalenoci! Podobno uknu ca t spraw min. spraw zagran. Murawiow, eby
dopiec Goremykinowi, a nawet strci go ze stolca ministra i zasi na nim samemu. Ambicje
ministerialne s bardzo mie, daj mono rzdzenia poszczeglnymi dziedzinami wedle wasnego
widzimisi. Zawsze byem zdania, e: Nie rusz g..., to nie bdzie mierdziao. Ale Lolek sdzi inaczej
i napisa felieton. Mona kopa doki pod tronem cesarza, ale nigdy pod tronem ministra, ktry ma
wszelkie moliwoci, by ci wyrzuci pod lada jakim bahym pretekstem. I to si nazywa prasa? Fagasi
zagryzaj fagasw i jest to rzecz cakiem naturalna, nie ma si czemu dziwi! Mj gos wewntrzny
podpowiada mi to szczerze. Krtki pobyt za granic wystarczy, by otrzsn si z rosyjskiego
fagasostwa, ale wraca si z powrotem i te sida rosyjskie znw omotuj czowieka ze wszystkich
stron, tak e staje si bezsiln i aosn ryb.
3lipca
Czytaem wycinek ze Soir o Jaworskiej. Zrobili z ni wywiad i wychwalaa si pod niebiosa. Sardou
obieca jej znakomit sztuk z dobr rol, ze wspaniaymi kostiumami. Dumas-fils by jej
przyjacielem, mietanka towarzystwa gromadzi si wok niej, pierwsza graa w Rosji Dame aux
Camlias. Afrodyta Burienina a tenu longtemps affiche (miaa raptem 2 spektakle!). Pochodzi
z rodu Hubenet la Motte-Bourrey, une vieille famille de la Touraine, qui ldit de Nantes expatria;...
Dumas-fils, qui mhonorait de son amiti... Jai t la premire jouer La Dame aux Camlias en
russe. Od siebie dziennikarz mwi: Madame Lydie Jaworsky nous met sous les yeux de trs belles
photographies qui nous la montrent dans ses diffrents rles... Nous en remarquons une: m-me
Jaworsky est demi souleve parmi les toffes opulentes, les bras nus, cercls de serpents dor,
diademe, avec la splendeur dune chevelure routilante, qui fait ressortir le sourire infini des lvres
et la volupt des yeux... Je suis dans LAphrodite, une pice de V. Bourenine, un de nos plus
minents critiques itd. Jai mpris les prjugs si nombreux chez nous et je me suis attire bien
des haines parce que jai men le vieux thtre russe ridicule et tout de conventions puriles.
Cudowne, ani sowa! A potem: A St. Petersbourg, il existe le thtre littraire, qui par les succs
retentissants, quil obtient danne en anne, dtruit peu peu le prestige du thtre imprial,
dcrpi et surann, prolongeant encore dans un rpertoire touffant. Wszystko to jest w Justice z
11 czerwca 1897.
12lipca
Byem u Goremykina. Rozmawialimy do dugo. Mwi mdrze o rozmaitych rzeczach. Midzy
innymi o uwadze cesarza na temat artykuu w Now. Wr. o przewadze elementu polskiego rd
inynierw na kolei. Cesarz nieprzyjemnie odczu wzmiank o fakcie, o ktrym wie doskonale. Ale
inynierw Rosjan nie ma.
15lipca
Otrzymaem wiadomo o nabyciu dramatu Cry Babilonu za 75 funtw szterl.
-
Architekt Segal przynis projekt kosztorysu powikszenia sceny na 5800 rub. A mwi, e to bdzie
kosztowao okoo 2-3. Aptekarskie rachunki sporzdzaj ci architekci. Przepisaem w cigu dwch dni
pierwszy akt sztuki, na ktr zaczem w zeszym roku przerabia moj powie Mio. Napisaem
wtedy pierwszy akt i cz drugiego. Przepisaem pierwszy akt i na tym zapewne si skoczy. Trudno
jest da sobie rad z tematem fantastycznym. Aktorzy i aktorki przychodz stadami, by si angaowa
do naszego teatru, ale sama przecitno i lichota. W gruncie rzeczy angauje Cholewa, odsuwajc
mnie od tego bardzo zrcznie. Dnieprowa (Merz) da 950 rub. miesicznie, Jaworska - 800 rub.
-
Rozmawiaem na temat kupna domu Pela. daj 700.000. Strach mnie ogarnia przed tym kupnem,
bo mam tylko poow tej sumy. Wpadn w dugi i bd skrpowany w wydatkach na gazet. Poza
tym zaczn mwi: to milioner itd. Ale przydaoby si kupi dom, chocia Litiejnaja nie jest dogodn
ulic na ksigarni. Plac jest duy, 2480 sni, ogrd, oraneria i akurat za moim domem.
23lipca
Czechow przyjecha. W sobot dwudziestego szstego wyjedam do Parya. Nie mogem namwi
Czechowa, eby jecha ze mn. Zasania si tym, e i tak bdzie musia wyjecha za granic na zim;
chce jecha do Korfu, na Malt, a jeli pojedzie teraz, bdzie musia wrci. Mwi, e zamierza
tumaczy Maupassanta, ktry bardzo mu si podoba. Francuski zna ju wystarczajco dobrze.
-
Par myli Czechowa:
...mier - to okruciestwo, ohydna egzekucja. Jeli po mierci ginie indywidualno - to nie ma ycia.
Nie mog si pociesza myl, e zespol si z westchnieniami i udrkami pord ycia na ziemi,
ktre ma jaki cel. Nie znam nawet tego celu. mier budzi co wicej ni przeraenie. Ale kiedy si
yje, niewiele si o niej myli. Przynajmniej ja. A kiedy bd umiera, zobacz, co to takiego. Strasznie
jest obrci si w nico. Zanios ci na cmentarz, wrc do domu i bd pi herbat i wygasza
obudne przemowy. Mierzi mnie ta myl.
...Przyja jest czym lepszym od mioci. Kochaj mnie przyjaciele, ja ich kocham, a poprzez mnie
i oni kochaj si wzajemnie. Mio rodzi wrogw z ludzi, ktrzy kochaj jedn i t sam kobiet.
Mio dy do tego, by posiada kobiet cakowicie, nie udziela jej nikomu innemu i za wroga
uwaa kadego, komu przyjdzie ochota, by si jej spodoba. Przyja nie zna takiej zazdroci.
Dlatego w maestwie take lepsza jest przyja ni mio.
...Gdyby kobiety przywizyway tyle wagi do urody mczyzn, ile mczyni przywizuj do urody
kobiety, mczyni staliby si tak samo prni jak kobiety. Kobiety godz si rwnie na brzydkich
mczyzn, co dowodzi ich rozsdku i trzewoci, a by moe braku poczucia estetyki.
...Znacznie atwiej oddajemy cae serce ni cay majtek.
...Pikna kobieta musi mie wiele zalet, by dochowa wiernoci w maestwie.
10sierpnia
31 lipca wyjechaem z Parya do Biarritz. Pierwszego byem w Biarritz. Dzi pogoda paskudna. Dzi w
nocy skoczyem pierwszy akt Kseni. Napisaem go kilka lat temu. Obecnie przejrzaem, poprawiem,
przepisaem. Zauwayem, e dramat nie ma zakoczenia, ktrego w aden sposb nie mogem
znale; po czci dlatego przestaem si nim zajmowa, powracajc do niego tylko od czasu do
czasu. Ale oto znakomity pomys: Maryna chce zobaczy swoj rywalk. Kseni sprowadzaj
z klasztoru. Przychodzi do Maryny, ktra jej owiadcza, e chce j przyj do swego dworu. Trudno
o wiksze ponienie dla nieszczsnej dziewczyny. Pada na ziemi jak koda. To poruszyo
Samozwaca - zdumiao go kobiece okruciestwo. Kae odesa Kseni do klasztoru. Kurtyna spada.
-
W Observerze ukazuje si powie George Moorea
269
Mildred Lesson. Ta sama koncepcja.
Dziewczyna w niczym nie znajduje zadowolenia. Caa jej dusza zamyka si w tym jednym krzyku:
Dajcie mi jakie namitne uczucie do Boga czy do czowieka, ale dajcie mi je! Bez niego nie potrafi
y. Analiz mona przyrwna do sytuacji, kiedy ludzie bawi si i tacz. Nagle kto mwi, e pod
domem kiedy by cmentarz, e w piwnicach s sterty koci. Albo czowiek je woowin. Obok kto
opowiada, jak zarzynano wou, jak rycza, jak si miota, jak laa si krew. Analiza zatruwa. Wyprzedza
instynkt ycia, oglda si wstecz i naprzd, roztrzsa, wyrokuje i zatruwa ycie. Analiza to choroba
wieku. Mio bya pikna, nawet rozpustna bya czym bezporednim. Analiza rozpust rwnie
uczynia czym wstrtnym, aosnym, chorobliwym. W rozpucie pograj si ludzie, by szuka
zapomnienia itd.
8wrzenia
Jutro jedziemy do Parya. Czytaem wyjtki z notatek nieboszczyka Lubimowa - dostaem od jego
syna.
Pod dat 20 kwietnia 1881 r. zacytowano sowa cesarza w rozmowie z Baranowem
270
: Konstytucja?
eby car rosyjski skada przysig jakiemu bydu? Wiele ciekawych rzeczy o wiecach studenckich.
Studenci urzdzili publiczny sd nad cesarzem i mwili wprost na radzie uniwersyteckiej, e pluj
na wszystko, na cae pastwo.
...30 kwiet. Suszn drog postpowania cara, ktr wskaza mu Mich. Nikifor.
271
, cesarz
zaakceptowa. On te zapewne by autorem manifestu
272
.
...17 maja. Manifest napisa nie on, tylko Pobiedonoscew. Wtajemniczeni byli tylko cesarz i
Pobiedonoscew. Po manifecie ministrowie zebrali si u Lorisa.
- Cay gabinet powinien poda si do dymisji - owiadczy Loris. Popar go Milutin. Ignatow: Ja nie
zo dymisji. Pobiedonoscew wstajc:
- To ja pisaem manifest!
.....Loris wypytywa Skalkowskiego o system angielski, eby nie wyj na ignoranta wobec A. D.
Gradowskiego. Pyta, kto w Anglii mianuje ministrw - parlament czy krlowa. I ci ludzie, ci ignoranci
chcieli stworzy konstytucj dla Rosji.

269
Moore George angielski pisarz i dramaturg. (Przyp. tum.)
270
Baranow - ze stanowiska gubernatora powoany przy Aleksandrze III na gradonaczalnika Petersburga. W
krtkim okresie zapau dla konstytucyjnych koncepcji Loris-Mielikowa uwaano go za przedstawiciela
liberalnych tendencji; usiowa nawet zwoa co w rodzaju miejskiego zgromadzenia ustawodawczego,
opartego na najbardziej prawomylnych elementach wedug cenzusu majtkowego. Pomys ten rycho spali na
panewce i ochrzczony zosta przezwiskiem baraniego parlamentu.
271
Micha Nikiforowicz Katkow - publicysta i redaktor wielu pism, pocztkowo libera, potem jeden z najbardziej
typowych przedstawicieli skrajnej reakcji. Uywany do rozmaitych poufnych misji, jeszcze w czasach zblienia
rosyjsko-niemieckiego z ramienia Wittego i grupy profrancuskiej prowadzi w Paryu przez swych emisariuszy
poufne sondae w sprawie porozumienia z Francj i przygotowywa grunt do podpisania traktatu. Paryskie
wyprawy Suworina byy te z tym zwizane. (Przyp. tum.)
272
Manifest - akt ogoszony wkrtce po wstpieniu na tron Aleksandra III i kadcy kres wszelkim
ministerialnym koncepcjom na temat konstytucji.
...7 wrze. Cesarz kaza Ignatiewowi napisa do Lorisa, by nie wraca do Rosji. Cesarz owiadczy, e
wie, i Loris przybiera postaw przywdcy partii opozycyjnej, przyjmuje dziennikarzy, midzy innymi
Suworina, i w ogle zachowuje si w sposb wyzywajcy.
...Na memoriale Piotra Szuwaowa adnotacja cesarza: Brednie rosyjskiego arystokraty, ktry nie zna
historii i ycia narodu.
...Konstelacja przedstawia si pomylnie - z depeszy Delianowa
273
.
...Ignatiew chcia zjazdu ziemstw. W czasie dyskusji w obecnoci cesarza mwi, e chcia jedynie
zjazdu dekoracyjnego. - Cesarz zgromadzi przedstawicieli, ogosi im sw wol i przedstawiciele si
rozjad. Cesarz owiadczy mu: Musz panu powiedzie, Mikoaju Pawowiczu, e w sposb
szczeglnie lekkomylny wyprowadzi mnie pan w pole.
...Cesarz skary si przed Hurk, jak trudno jest znale dobry tyto; jeden rodzaj tytoniu mi
smakowa, kupiem wanie du parti, ale boj si, eby mnie nie oszukali i nie nakadli innego
gatunku.
...Hurko mwi cesarzowi (w 1884), e bardzo trudno jest podj jakie rodki, by zapobiec rozruchom
antyydowskim - wojsko si cieszy, kiedy bij ydw. Cesarz, przerywajc: A ja, wie pan, przyznam
si, e take si ciesz, kiedy ich bij.
...31 stycz. 1885 r. W zwizku z dymisj Nabokowa Katkow powiedzia cesarzowi: Nie udaj si
Najjaniejszemu Panu dobrzy ministrowie. A cesarz nagle: Rzeczywicie.
...12 sierp. 1885 r. Mieszczerski dostaje na Gradanina po 3 tys. rub. mies. z pienidzy
pastwowych min. spr. wewntrz., dostaje bez pokwitowania, po prostu z rczki do rczki od
Durnowo.
...Bismarck o Al. III: On ne peut pas dire, quil sache ce quil veut, mais quand il veut, il le veut bien.
...Pod dat 11 marca 1887 r. Lubimow opowiada, e cesarz rozgniewa si na artyku w Nrze 66
Mosk. Wied. o trjprzymierzu i kaza da mu ostrzeenie owiadczajc:
Artyku jest nieprzyzwoity. Katkow chce odgrywa rol jakiego dyktatora, kierowanie
polityk zagraniczn naley do mnie i ja odpowiadam za jej skutki, a nie pan Katkow.
Rozkazuj da mu pierwsze ostrzeenie, trzeba okiezna szalestwo, wszystko w kocu ma
swoje granice.
Tak brzmiaa rezolucja. Pobiedonoscew napisa do cesarza i cesarz wycofa swj rozkaz. Mich.
Nikiforowicz (w raporcie Feoktistowa) nazywa siebie w wyjanieniach dozorujcym pilnie psem,
ktry wchem wyczuwa, jeli co jest nie w porzdku w domu jego pana.
...24 marca. On (kto?) rozmawia wczoraj z Mich. Nik. Mona w nim zauway zwrot w kierunku
systemu reprezentacyjnego w rosyjskim znaczeniu: stanowa - zorganizowana opinia publiczna bez
jakiegokolwiek krpowania samodzierawia. Wypowiedziane to byo w r. 1864 po buncie
274
,
w artykule Co zrobi z Rosj. Ale istniej obawy, e na to jeszcze za wczenie. Tak zdaje si jest.
... r. 1887, 8 lut. Na przygotowanie powstania bugarskiego dziki staraniom Mich. Nik. (Katkowa)
oficerowie bugarscy dostali 100.000 rub. Wtpliwe, czy co z tego wyjdzie. Resort andarmerii

273
Delianow I. D., hrabia - minister owiaty.
274
Mowa o powstaniu styczniowym, ktre znalazo znaczny oddwik w rosyjskim ruchu rewolucyjnym. (Przyp.
tum.)
znalaz materiay austriackiego szpiega. Wannowski zlk si, e to si dostao do prasy. Suworin pod
presj Feoktistowa napisa, e materiay znalezione zostay w Moskwie, nie podajc, przez kogo...
(adnej presji nie byo. Feoktistow zakomunikowa mi o tym zaniepokojeniu i da mi te materiay, a ja
napisaem. O ile pamitam, byy to materiay pisane na maszynie, rozmowy w jzyku rosyjskim
i niemieckim dotyczce dziaa wojennych. A. S.)
... 4 marca 1887 r. Cenzura korespondencji natrafia na podejrzany list do Charkowa, do osoby, ktra
bya ju ledzona. List podpisany by A. Ze stemplem poczty wysano do Charkowa andarma
z listem i zaprowadzono cisy nadzr. Wkrtce nadesza odpowied na nazwisko studenta
Andrianowa. Zaczto go ledzi. 1 marca rano przyszo do niego piciu ludzi. Andrianow poszed do
traktierni i zaj gabinet; agent widzia, jak kadli na stole swoje pociski. Kiedy wyszli na Newski,
zostali aresztowani. (Opowiada o tym Gresser.)
... 17 maja 1887. Dzi wieczr list od hr. Tostoja, wzywa do siebie Feoktistowa. Ten jedzie: okazuje
si - pismo jest od cesarza. Morenheim melduje w szyfrowanej depeszy, e Floquet
275
pokaza
Grvyemu
276
list podpisany nazwiskiem Katkowa, ktry informuje, e gabinet Floqueta byby
dobrze widziany w Rosji. Cesarza najwidoczniej bardzo to rozgniewao. Pismo napisane jest
w niesychanie zirytowanym tonie. Cesarz podejrzewa w tym intryg Ignatiewa, ktry ma chrapk na
ministerstwo spr. zagr. Jest oburzony na udzia Katkowra: Katkow by moe sam nawet nic nie
zawini, tylko te wszystkie kanalie i szubrawcy, ktrzy go otaczaj - Bogdanowicz, Tatiszczew i Zion
277
.
Ale czemu z nimi przestaje?
Lubimow pisze o Zionie: Katkow chcia go ochrzci, kiedy si u niego zjawi z rekomendacj Rotszylda
w sprawie konwersji. Zion zgodzi si. Przygotowano chrzcielnic itd. Przychodzi Zion i owiadcza, e
jest luteraninem, nie ma wic potrzeby go chrzci, a wystarczy tylko ceremonia przyczenia
luteranina do kocioa prawosawnego. Okazao si, e w cigu paru dni zdy przyj luteranizm po
to, eby przej na prawosawie.
Lubimow opowiada, e znalaz u swego ojca list Zion, ktry pisa, e osawione 500 tysicy frankw
za Panam otrzymali Katkow, Morenheim, Suworin, Tatiszczew - kady po 100 tys., a 100 tys.
rozeszo si w drobnych sumach. Podobne listy Zion pisa do wielu ludzi. Modemu Lubimowowi,
ktry pracowa w urzdzie premiera, proponowa, i w celu ratowania Rosji przed Wittem bdzie
mu przesya wszystkie projekty min. finansw w oryginale lub w kopii, nie liczc si z kosztami,
a nawet za kadym razem przez specjalnego umylnego. Lubimow odpisa mu oczywicie, e nie moe
tego zrobi bez specjalnego zezwolenia sekretarza stanu. W rezultacie Zion zostawi go w spokoju.
-
Makowska opowiadaa, e ksina Golicyna zwrcia si w Paryu do dorokarza:
- Cocher, va plus!
- Vous me tutoyez, madame? Cest de lamour?
5padziernika
Dzi moje imieniny. Nigdy ich nie obchodziem. Dzi przyszli z powinszowaniami zecerzy i paru
przyjaci.

275
Floquet Charles - polityk francuski, zosta prezesem Rady Ministrw w r. 1888. (Przyp. tum.)
276
Grvy Jules - od r. 1879 do 1887 prezydent Francji. (Przyp. tum.)
277
Zion - szantaysta dziennikarski; za czasw Wittego z czysto osobistych pobudek pisa i drukowa za granic
najrozmaitsze napaci na jego polityk finansow.
-
Przyjecha do mnie ks. Boratyski z prob, eby odoy W imi mioci G. K. Gradowskiego, gdzie
jego ona (Jaworska) gra gwn rol: idzie o to, e onegdaj umara jego babka, pogrzeb odoono do
poniedziaku, poniewa jej crka Boratyska jest w Jacie i bd na ni czekali. Jaworskiej, mimo e
nie znaa nieboszczki, a w dodatku babka nie moga wnukowi wybaczy tego oenku, nie wypada
wystpowa na scenie w dniu pogrzebu. Zgodziem si z nim cakowicie i przenielimy sztuk na
pitek. Wieczorem w teatrze Jaworska powiedziaa mi, e zagra w rod i znw zmienilimy
repertuar. Zupenie niepotrzebnie moim zdaniem. Bya te w teatrze M. J. Poir z Moskwy.
- Wic co z paskim udarem? - spytaa.
- Z jakim udarem?
- Przecie wszystkie gazety woay gromkim gosem, e pan mia udar w sierpniu.
- Nie miaem, dziki Bogu, ale zapewne bd mia.
To Kugel
278
ze swoj Chomsk rozpucili t plotk. Chomskiej nie przyjlimy do trupy i teraz ta
para si mci - powiedzia Cholewa.
Rzeczywicie, kiedy wrciem z zagranicy, mwia mi o tym Z. J. Sazonowa. Nikt mnie o tym nie
zawiadomi i nikt nie wpad na myl, eby sprostowa t informacj w Now. Wr. Rozzocioby mnie
to, gdybym nie czu si podle i nie spodziewa si udaru co dzie. Czuj si bardzo podle. Spa nie
mog zupenie i nie wiem ju, co robi. Dzi I. P. Korowin radzi mi, ebym pojecha do Nicei. Czechow
take mnie tam cignie. Mam na to ochot, ale boj si, e beze mnie z teatrem bdzie jeszcze gorzej.
Najgorsza jest wiadomo, e czuj, e to ju koniec pieni. Nie mog ju pracowa jak dawniej
i drczy mnie smutek. Nie potrafi nic nie robi. Potrzeba pracy jeszcze nie mina, ale moje siy ju s
nadszarpnite. Mona zrozumie sytuacj nie tylko rannego lwa, ktrego byle psina moe ly
bezkarnie, ale i czowieka, ktry si zestarza. Doszedem zreszt do takich wynikw, o jakich nigdy
nie marzyem. Nie osiga si takich wynikw bezkarnie i ta wiadomo mnie uspokaja. W Biarritz na
podstawie brulionw, a czciowo od nowa napisaem Carwn Kseni. Jednak wtpi, czy uda mi si
skoczy. Burienin podsun mi koncepcj pitego aktu, i to dobr koncepcj, ale chciabym skoczy
bez pomocy z zewntrz. Ze to byo czy dobre, ale zawsze miaem ochot pisa tylko to, co sam
czuem, a nie to, co podpowiadali mi inni.
7padziernika
Dzi SPB. Wied. ks. Uchtomskiego przedrukoway donosik z gaz. Mir. Otgooski Trubnikowa.
Uchtomski zawsze ma dobrego sprzymierzeca w tej kanalii. Powinien bym napisa na przykad co
takiego: Przeczytaem w paskiej gazecie obrzydliwy przedruk z Mirw. Otgo., gazety p.
Trubnikowa, ktry zawodowo zajmowa si donosami, kiedy by na subie III Oddz., i zajmuje si nimi
dotychczas. Jeli pascy wsppracownicy uwzili si, by zrobi z paskiej gazety panteon wszelkich
kamstw i oszczerstw na Now. Wr., kierujc si molierowsk zasad: je prends mon bien partout o
je le trouve, miem zapewni pana, e to, co pan wydostanie z kloaki Trubnikowa, bynajmniej nie jest
le bien, tylko le g... Znam go doskonale jako obuza, a jako literat to wanie g... i przezwisko chevalier
dindustrie et de ... cakowicie do niego pasuje.

278
Kugel A. R. - dziennikarz, zdolny felietonista i znawca teatru, ktrego Suworin daremnie usiowa cign do
swojej gazety. Wsplnie z aktork Z. W. Chomsk, zaoycielk pisma Tieatr i Iskusstwo, otworzy znany teatr
satyryczny Krzywe zwierciado.
16listopada
Wezwa mnie do siebie min. spr. wewn. Goremykin. Siedziaem u niego 4 godziny. Przy wejciu
spotkaem N. I. Pietrowa
279
, ktry wanie od niego wychodzi.
- Pan do niego?
- Tak.
- Diabli wiedz, co si u nas wyrabia - owiadczy Pietrow.
Zgodziem si z nim.
Goremykin przyj mnie w mundurze, cay w zocie i orderach. Od rana jestem w mundurze -
powiedzia. Atakowa korespondencje o prowincjach zachodnich w Now. Wr. W jakim celu
wysyamy tam korespondentw i na wasn rk prowadzimy ledztwo? To zbyteczne. Inicjatywa
cesarza w sprawie modlitw przed rozpoczciem nauki: Cesarz chce tolerancji religijnej. Wtrciem
uwag, e zapomina o starowiercach.
- Szarapow mia w gazecie Russkij Trud dobry artyku, zgadzam si z nim zupenie, cho daem
ostrzeenie.
Artyku skierowany by przeciwko cerkwi i Pobiedonoscewowi. Wyraziem zdziwienie, e cztery
gazety ukarano za przedruk proklamacji studentw warszawskich, owiadczajc, e pocztkowo
podawanie wiadomoci o zamieszkach studenckich byo wzbronione, potem jednak zezwolono na nie
i oklnik zosta wycofany-
- Pisa wolno, ale nikomu nie wolno drukowa proklamacji przeciwko rzdowi. Przecie nie
drukowaby pan proklamacji o sprawie Wietrowej (podpalia si w twierdzy).
- Ja bym nie drukowa, ale przecie w Warszawie ta proklamacja bya wanie przyczyn zamieszek.
- Nic podobnego. Przyczyn byo wiele.
Goremykin mwi krtko, jakby si spieszy. By w zym humorze. Podobno nietgo z jego zdrowiem.
19listopada
Z zadowoleniem we wszystkich gazetach czytaem pochwalne recenzje o sztuce Borysowa Sdzia
ledczy, ktr wystawiem w naszym teatrze. Sam j reyserowaem.

1898

1stycznia
Dzi wieczorem wchodzi Boria i pyta:
- Czy to prawda, e okrty angielskie wpyny do Portu Artura?
- Prawda.
- I c cesarz, przeknie tak obelg?

279
Pietrow N. I. - genera, pracowa w ministerstwie spraw wewntrznych. Przez pewien czas by dyrektorem
departamentu policji.
- Czemu ma nie przekn? Jest tylko pukownikiem.
- To niech si mianuje generaem i nie puszcza pazem takich obelg.
Kiedy cesarza otaczaj gupcy lub ajdacy w rodzaju hrabiego Murawiowa
280
, ktrego Witte nazywa
synem Iwana Aleksandrowicza Chlestakowa
281
, jeszcze nie takie rzeczy bd si dziay. Cesarz
wyobraa sobie, e jest potg, a w rzeczywistoci to cakiem malutki czowieczek, tpy i ograniczony.
Ces. Wilhelm II zy jest na niego za depesz z noworocznymi yczeniami do Faurea
282
. Depesza bya
wysana z Gatczyny. Dwie cesarzowe kc si midzy sob: jedna pcha w stron sojuszu z Francj,
druga z Niemcami
283
.
Cesarz siedzi midzy dwoma stokami i jest w bardzo niewygodnej sytuacji.
-
Wieczr sylwestrowy spdzilimy bardzo wesoo. Brakowao tylko Gorbunowa. Co za talent!
Wsppracownikom rozdaem 35 tys. rubli. Potem jeszcze Skalkowskiemu 2500 rub. i jeszcze
jednemu wsppracownikowi. Razem 38 czy 39 tys.
6marca
Od 1 stycznia nic nie notowaem. W cigu tego czasu obrazi si na mnie K. A. Skalkowski, ktremu
nie wypaciem udziau, poniewa i bez tego ma dosy pienidzy; pracowa w gazecie pozostajc
w dalszym cigu urzdnikiem, gra na giedzie i pocztkowo z powodzeniem, i sam mwi, e ma
okoo miliona rubli. Teraz twierdzi, e gadanie o majtku przeznaczone byo dla bab i e jego
majtek wcale nie jest taki duy, jak rozpowiada. Kazaem mu wysa 2500 rubli, chocia nie uwaam
tego za suszne, bo prcz tego, o czym mwiem, nie pracowa przez cae pi lat, kiedy zosta
dyrektorem departamentu grnictwa.
-
Moj sztuk Tatiana Riepina 11 marca 1898 roku wystawiono w Pradze z ogromnym powodzeniem,
jak mi pisze mj tumacz Prusik i dyrektor teatru dram. Schubert. Przysano mi wycinki z gazet
niemieckich i czeskich wychodzcych w Pradze.
Sporzdziem testament. Naleaoby jeszcze doda do niego wyjanienie. Ale obejdzie si i bez tego.
Wszystko rozdzieliem sprawiedliwie.
-
Sezon teatralny zakoczylimy bez strat. Dopomoga w tym sztuka Bucharina Ismael, ktra apelowaa
do uczu patriotycznych.
-
Dzi w ksigarni Tatiszczew w rozmowie z N. G. Hartwigiem
284
bardzo ostro wyraa si o polityce
Murawiowa w zwizku z wypdzeniem nas z Korei. Hartwig pocztkowo si broni, ale potem zacz

280
Murawiow M. N., hrabia - minister spraw zagranicznych, inicjator interwencji Rosji w wewntrzne sprawy
Chin pod hasem stumienia powstania bokserw.
281
Iwan Aleksandrowicz Chlestakow - posta tytuowa z Rewizora Gogola. (Przyp. tum.)
282
Faure Feliks - prezydent Francji w latach 1895-1899. (Przyp. tum.)
283
Wprawdzie krl duski Chrystian IX prowadzi polityk wybitnie proniemieck, jednake jego crka,
cesarzowa wdowa Maria Fiodorowna, nie darzya sympati Niemcw. Kiedy po rewolucji znalaza si na
terytorium zajtym przez wojska niemieckie i zaproponowano jej schronienie w Niemczech, odmwia i
wyjechaa do Anglii. (Przyp. tum.)
284
Hartwig N. G. - dyplomata.
sam opowiada anegdoty o hr. Murawiowie. Murawiow prowadzi wasn polityk, czy to eby si
przypodoba cesarzowej wdowie, czy na zo S. J. Wittemu.
Pytaj mnie niedawno: Jak tam paski buldog? Co za buldog? - mwi. No, paski minister,
hr. Murawiow. - Czemu go pan tytuuje buldogiem? - Przecie on u wielkiej ksiny Kseni
Aleksandrowny odgrywa rol buldoga! - W jaki sposb? - A w taki oto. Wkada monokl
i wypuszcza go z oka. Ksenia Aleks, woa: pille!, a Murawiow podrzuca go i w locie chwyta go okiem.
A ona si mieje. Dobry minister, ani sowa!
-
Ze zdrowiem coraz gorzej i niepojty wstrt do lekarzy. Nie chce mi si do nikogo zwraca o rad.
Czowiek tylko zoci si na t staro, ktra zera energi, talent i dusz. Paskudne to, ale nie ma
rady.
12marca
Dzi zawiozem do cenzury dramat hr. Aleksego Tostoja Car Fiodor Joannowicz, ktrego nie
pozwolono wystawi. Pluszczewski rozmawia o nim w cenzurze i napisa ma kilkuwierszow
notatk. Przeczytaem j. Powinien pan j podpisa - powiedzia A. P. Koomnin. To zbyteczne -
powiedzia Pluszczewski. - Naklej znaczek stemplowy i zoymy tak. Domyliem si, e chce to
zrobi we wasnym imieniu. Bg z nim, niech robi. I. M. Lubimow, cenzor, mwi mi ju dawno, e
sztuk puszcz, jeli si dokona skrele, co te zrobiem. Pluszczewski mwi o Poruczniku Gadkowie
Pisiemskiego
285
, o ktrego si staraem jeszcze w r. 1895, zaraz po otwarciu teatru.
15marca
Rozkleiem si zupenie. Staem si szalenie pobudliwy. Nie mog si powstrzyma, by nie wybuchn
i nie gada ludziom rozmaitych gupstw i obelywych sw. Staj si wskutek tego nieznony. Zdaj
sobie z tego spraw. Daj sobie sowo, e bd si hamowa, i przy pierwszej okazji zapominam
o wszystkim. Nigdy nie byem zawzity. I teraz take - wybucham, a po chwili gotw jestem
przeprasza. Jednake nie przepraszam i to jest niedobrze. Skoczy si na tym, e jakie naczyko
pknie i wynios si tam, skd si nie wraca. Nie mam si, by pracowa, i to mnie przygnbia.
Napicie mczy i czowiek staje si niezdatny do niczego. Dzi nakrzyczaem na Pluszczyka.
Widziaem, e sam wpad we wcieko. Nie mog ju znie tego biurokraty, ktry wszdzie wcibia
swj nos.
2kwietnia
Aleksandra Niko.
286
, wyd. Igruszeczki, mwia mi w ksigarni, e wanie przyjechaa od L. N.
Tostoja. Tostoj dostaje listy z pogrkami, jeden od jakiego bractwa cerkiewnego, drugi od
czowieka, ktry pisze: Jestem chrzecijaninem. Mnie przypad los, by Pana zabi. Wezm na swoje
sumienie ten ciki grzech i 3 kwietnia zostanie Pan zabity. Lew Nikoajewicz jest tym zaniepokojony,
zwaszcza e niedawno, kiedy przechodzi ulic, podszed do niego jaki czowiek i pyta: Co pan myli
o cudzie w Kursku? To sprawa mojego sumienia - odpowiedzia Tostoj. Tamten spojrza na niego
i poszed dalej. Najprawdopodobniej s to bezsensowne pogrki albo czyj art, albo nienawi
ograniczajca si do sw. Mieszykow wczoraj pojecha do Tostoja.
-

285
Pisiemski A. F. (1821-1881) - pisarz i dramaturg, pocztkowo zwizany z koami postpowymi, w latach
szedziesitych przeszed na pozycje konserwatywne. (Przyp. tum.)
286
Aleksandra Niko. - Toliwierowa-Pieszkowa, redaktorka pisemka dla dzieci Igruszeczka.
Rozmowa o Leskowie, o jego obudzie i okruciestwie. Piszesz o Chrystusie, a sam jeste jak diabe,
tylko rogw ci brak - powiedziaa mu dziewczynka, jego pasierbica, ktr uderzy dwa razy w twarz
za to, e zakrcia sobie loki.
-
Cholewa powiedzia w jakim przemwieniu: Tu si koczy tajemnica pastwowa, a zaczyna
tajemnica gorsetu. A inny adwokat: To gwd caej sprawy, ktrego analiz psychologiczn teraz
si zajmiemy. Analiz tego gwodzia?
-
Jaki urzdnik pocztowy rozla wod i zmoczy znaczki pocztowe wartoci kilku rubli. Z rozpaczy, e
nie ma czym zapaci, poszed i powiesi si.
3kwietnia
Z Raportu wiernopoddaczego gubernatora gub. twerskiej, rzecz. rad. stanu Pawa Dm.
Achlostyszewa za rok 1896, str. 17-18:
W celu scharakteryzowania dwch partii - liberalnej i wociaskiej - wskaza mona na
dyskusje w ziemstwach na temat owiaty. Kiedy jeden z liberaw, radny nowotorskiego
zgromadzenia ziemskiego Malewski-Malewicz powiedzia, e ministerialny katalog ksiek dla
bibliotek ludowych zawiera ze ksiki i proponowa uzupenienie go mnstwem ksiek
w sposb oczywisty niestosownych, niedostpnych dla szerokiego czytelnika, jak np. utwory
Satykowa (Szczedrina), ksika pod tytuem: Fabryka, co daje ludnoci i co jej odbiera; Strajki
w handlu i przemyle (D. Pichno); Protekcjonalizm, czyli teoria pochodzenia bogactwa
z nieprodukcyjnej pracy (Williama Grahama Sommera); Podstawy ekonomii politycznej (Johna
Stuarta Milla); Zasady ekonomii politycznej (Ricardo); Historia ycia gospodarczego Wielkiego
Nowogrodu (A. P. Nikitskiego); Migracje w rosyjskiej gospodarce narodowej (A. A. Isajewa); A.
M. Unkowski a wyzwolenie chopw (G. Danszyjewa); Ustrj pastwowy Stanw Zjedn.
Amer. Pn. (A. Szenbacha); Potrzeby ludu i obowizki inteligencji w dziedzinie rozwoju
umysowego i owiaty (A. S. Prugawina); Co to jest emancypacja kobiet (Kettler); Podstawy
reformy sdownictwa (G. Danszyjewa), a midzy innymi wymieni lub cywilny Suworina -
chopi zaprotestowali gono przeciwko tej propozycji, domagajc si zakupu ksiek wedug
katalogu ministerstwa, przy czym owiadczyli, e chop powinien y w lubie cerkiewnym,
a nie cywilnym. Jednakowo propozycja ta zostaa nieznaczn wikszoci gosw przyjta.
Co znaczy zdanie: Ludno miejscowa wyrzeka na rzdy partii liberalnej?
Ciekawe, e takie kamliwe donosy pisze gubernator Achlostyszew. Czego ten dure chce?
15kwietnia
Chciaem jecha do Parya, gdy Czechow pojecha tam z Nicei, ale rozchorowaem si i siedz
w domu. Czytaem Kowalewskiego o epilepsji, wci w zwizku z Samozwacem, i Lombrosa.
-
Jeeli migrena jest postaci epilepsji, to jestem epileptykiem. Wybuchy gniewu itp., itp. Do sidmego
roku wcznie miaem ataki epileptyczne. Potem ble gowy od 17 lat, pocztkowo rzadkie, potem
niemal co miesic. Tylko w ostatnich latach, na staro, stay si rzadsze.
27kwietnia
Pary. Jestem tu od 20 kwietnia. Wyjechaem w sobot, osiemnastego. Jest tu Czechow. Jestemy
cay czas razem. Opowiada mi, e Korolenko przekona go, by zgosi swoj kandydatur do Zwizku
Pisarzy, twierdzc, e to czysta formalno. Okazao si, e znalazo si kilku czonkw, ktrzy
owiadczyli, e kandydatur Czechowa naleaoby odrzuci z powodu Chopw, w ktrych rzekomo
przedstawi chopw nie w ten sposb, jak tego wymagaj zasady radykalizmu. Doprawdy ci panowie
to istne osy, mniej znajce si na literaturze ni wieprze na pomaraczach - i te wieprze sprawuj
sdy nad znakomitym pisarzem! To jest wanie w tum, z ktrego wyrywaj si nieudolni ajdacy, by
mu przewodzi! O mao nie przepadem w gosowaniu - mwi Czechow.
-
Wczoraj odbyy si wybory do Izby Deputowanych. W Algierze przeszed Drumont
287
, przepad
Reinach
288
. Dreyfusistom
289
si nie powiodo. miech mnie ogarnia, kiedy rozmawiaem z de
Robertim, ktry, jak powiada, jest w syndykacie. U Szczukina de Roberti mwi o tej sprawie z takim
patosem, e mona byo pomyle, i wchodz tu w gr jego wasne najywotniejsze sprawy. Oniegin
mia si z niego, e stara si, by go powoano na wiadka w procesie Zoli. Bdzie zeznawa, e Zola

287
Drumont Edward - dziennikarz i polityk, jeden z przywdcw obozu antysemitw. (Przyp. tum.)
288
Reinach Teodor - historyk francuski, brat wybitnego historyka sztuki i religioznawcy Salomona Reinacha.
(Przyp. tum.)
289
Dreyfusici - W r. 1894 Alfred Dreyfus, kapitan franc, sztabu generalnego, z pochodzenia yd, aresztowany
zosta pod zarzutem napisania listu do attach ambasady niemieckiej z zawiadomieniem o przekazaniu tajnych
dokumentw. Oskarony o zdrad stanu, skazany zosta w r. 1895 na doywotnie zesanie na Wysp Diabelsk.
W rok pniej szef wywiadu ppk Picquart ustali, e dokumenty przekazane zostay przez majora Esterhazego;
ale sd wojskowy w r. 1898 Esterhazego uniewinni. W dwa dni pniej E. Zola ogosi swj synny list otwarty
Jaccuse, oskarajcy wadze wojskowe o wiadome przeladowanie czowieka niewinnego. Oddanie Zoli pod
sd za obraz armii wywoao ogromne poruszenie. Spoeczestwo francuskie podzielio si na dwa obozy:
dreyfusistw (nazywanych syndykatem), jednoczcych ca postpow opini publiczn (Zola, France,
Clemenceau, Jaurs, Millerand, T. Reinach i wielu innych), i antydreyfusistw - sfery wojskowe i ugrupowania
nacjonalistyczne. Mimo ujawnienia autora podrobionego listu kolejny proces zakoczy si skazaniem Dreyfusa
na 2 lata wizienia. We wrzeniu 1899 r. Dreyfus zosta uaskawiony, ale dopiero w r. 1906 na danie
parlamentu zrehabilitowany i przywrcony do suby wojsk, w stopniu majora.
Sprawa Dreyfusa bya w istocie wielk rozgrywk polityczn midzy ca postpow opini a znajdujcymi si
wwczas u steru wadzy sferami klerykalno-zachowawczymi i szowinistycznymi. W krtkim czasie przerosa ona
znacznie osobist spraw niewinnie skazanego czowieka (jak powiedzia pniej Clemenceau, wielu ludzi nie
zdawao sobie wwczas sprawy, o co waciwie toczy si walka; najmniej moe z tego rozumia sam Dreyfus).
Ju z tej notatki w Dzienniku wynika jasno, i Suworin bynajmniej nie darzy sympati dreyfusistw.
Warto tu moe w zwizku z tym przytoczy, co napisa na temat sprawy Dreyfusa, Zoli i stanowiska Suworina i
jego gazety Czechow w swych listach z Nicei. Do F. Batiuszkowa, 23 1 1898: ...Zola urs o kilkanacie stp; od
jego protestujcych listw jakby powiao wieym wiatrem i kady Francuz poczu, e na wiecie, dziki Bogu,
jeszcze istnieje sprawiedliwo, i gdy oskary si niewinnego, obrocy si znajd. Francuska prasa jest
nadzwyczaj ciekawa, ale od rosyjskiej a mdli. Nowoje Wriemia jest wrcz odraajce... Do Suworina, 6 II
1898: ...Pisze Pan, e Zola Pana drani, a tu, przeciwnie, wszyscy maj wraenie, e narodzi si nowy, lepszy
Zola... To szczyty etyki i honoru, o jakie go nawet nie posdzano... Wszcz si zamt na gruncie antysemityzmu,
na tym gruncie, ktry zawsze czu jatkami. Kiedy co si nam nie klei, zaczynamy szuka zewntrznych przyczyn
i znajdujemy je szybko: to Francuz mci, to ydzi, to Wilhelm... Skoro Francuzi zaczli mwi o parchach i
syndykacie, znaczy, e nie czuj si w porzdku, e jaki robak ich toczy, e musz sign do majakw, eby
uciszy swoje wzburzone sumienie... C Pan chce? Pierwsi powinni byli uderzy na alarm najlepsi ludzie...
Obowizkiem pisarza jest nie oskara czy przeladowa, ale broni... Kto powie: a polityka, a racja stanu? Ale
wybitni pisarze i artyci powinni zajmowa si polityk tylko o tyle, o ile musz si przed ni broni.
Oskarycieli, prokuratorw andarmw wystarczy i bez nich... I wreszcie do brata, Al. Czechowa, 23 II 1898:
...W sprawie Zoli Nowoje Wriemia zajo stanowisko wrcz plugawe. Na ten temat wymienilimy ze starym
listy (zreszt w tonie nader umiarkowanym) i zamilklimy. Nie chc pisa i nie chc otrzymywa listw, w
ktrych on nietakty swojej gazety tumaczy tym, e lubi wojskowych - nie chc, bo to ju od dawna mi obrzydo.
Ja rwnie lubi wojskowych, ale gdybym wydawa pismo, nie pozwolibym swoim chystkom drukowa w
Dodatku powieci Zoli gratis, a w gazecie miesza tego samego Zol z botem - i za co? Za to, o czym nie ma
pojcia aden chystek - za szlachetny zapa i czysto serca. Bd co bd, urga Zoli, gdy toczy si jego
proces, to jak na ludzi pira niezbyt piknie.. (Wszystkie cytaty na podst. wyd. A. Czechow, Dziea t. XI,
Warszawa 1962) (Przyp. tum.)
jest uczciwym czowiekiem, jak gdyby do tego potrzebne byo wiadectwo de Robertiego, i e Rosja
jest po stronie Zoli. Komedia! Spytaem go, czy widzia si z Zol? - Owszem. - I c, mwi co o
Dreyfusie? - Mwi, e jest przekonany o jego niewinnoci. - No, a dowody? - Dowodw nie
ma.
-
Byem u o. Pirlinga w jego klasztorze naprzeciwko Bon March. Ogromny budynek z szerokimi
korytarzami, z drewnianymi krtymi schodami. Cela malutka, jednookienna. Przy cianie szafa
z ksikami, prawie wszystkie w oprawie. Przywiozem mu histori Aleksandra I Schildera, eby si
odwdziczy za portret Dymitra Samozwaca. Rozmawialimy na ten temat.
O. Pirling dochodzi do wniosku, e to Otrepiew. Odszuka raport kard. Rampolli. Przypuszcza, e w
Putywlu kontaktowa si z bojarami; przede wszystkim z Szujskim. Pocztkowo zamierza zabra ze
sob tylko Tatarw i Kozakw, ale Polacy zaproponowali mu pomoc. Car pozwoli Pirlingowi
przyjeda do Rosji i Pirling wybiera si do niej. O Szeremietiewie
290
wyraa si z ironi. Zdaniem
Patonowa
291
, ktry koresponduje z Pirlingiem, Bestuew-Riumin nie mia ju do krytycyzmu, kiedy
korespondowa z Szeremietiewem na temat Samozwaca.
-
Czechow opowiada o szpiegu rosyjskim w Nicei. Pobiera 700 rubli.
28kwietnia
Byem na obiedzie u I.I. Szczukina. By te Czechow, Skalkowski, Oniegin, Botkin i de Roberti.
Siedzielimy do godz. 10. Iw. Iw. przyjmuje goci po moskiewsku, z ogromn uprzejmoci. Po
obiedzie oywiona rozmowa. De Roberti dowodzi, e ludzie wyksztaceni, jeli maj szerzy rd ludu
idee, powinni je ostrygi i pi szampana. A nie oddawa ludowi wszystko, co mamy. Jeli oddamy
ludowi to, co mamy, lud to tylko przepije i przeje, a idee warte s znacznie wicej. I aby je mie,
trzeba by czowiekiem wyksztaconym, wolnym od trosk, zadowolonym itd.
- A Chrystus? - spyta Skalkowski.
- C Chrystus?... Niczego mu nie brakowao: kobiety szyy mu chitony, pi wino itd.
Oniegin czyta listy ukowskiego
292
do Puszkina przed pojedynkiem z dAnthsem.
293
Listy te s jakby
specjalnie po to napisane, by ukowskiego usprawiedliwi - niby e zrobi wszystko, co mg, eby nie
dopuci do pojedynku, ale nic nie mg poradzi. W listach mowa jest o tajemnicy znanej tylko
trzem czy czterem osobom. Tajemnica ta to najprawdopodobniej fakt, e ona Puszkina ya
z dAnthsem, i zarwno Puszkin jak ukowski nie mieli co do tego wtpliwoci. ukowski stara si
wybroni modego dAnthsa i starego Hekkerena
294
, ktry chcia ratowa syna. Hekkeren mwi
Onieginowi, e dAnths celowa w nog Puszkina, ale odrzut pistoletu spowodowa, e kula trafia
w brzuch.
2maja
Czechow wyjecha dzi nord-ekspresem. Na dworcu widziaem Sabasznikow, ktra daa Jewreinowej
sto tysicy na Siew. Wiestnik. Sabasznikowa wysza potem za m za stryjecznego brata

290
Szeremietiew S. D., hrabia - arystokrata zajmujcy si histori i archeologi Rosji.
291
Patonow S. F. - historyk, autor studiw o tzw. czasach zamtu (smutnoje wriemia), tj. okresie Dymitra
Samozwaca.
292
ukowski W. A. - poeta, przyjaciel Puszkina.
293
dAnths, baron - oficer gwardii, ktry zastrzeli Puszkina w pojedynku.
294
Hekkeren, baron - przybrany ojciec dAnthsa, wczesny pose holenderski w Petersburgu, ktry obraca si
w koach dworskich i by mocno zamieszany w ciemn spraw tego pojedynku.
Jewreinowej, ktry przepuci majtek swojej ony na interesy cukrownicze. Wysoka, brzydka
kobieta. Kiedy Jewreinowa swataa j z Czechowem, ktry mia si z tego. Zdaje mi si, e Pary
dobrze mu zrobi.
5maja
Byem na obiedzie u Szczukina. Przy stole dyskusje midzy Skalkowskim i de Robertim. By take
Waliszewski
295
. Mwi o honorariach w pismach francuskich. Revue des deux Mondes paci 10 fr. za
stron, Revue de Paris - 15 fr. od strony. W ogle honoraria s bardzo mizerne. Najlepiej ze
wszystkich paci Figaro: za pierwszy artyku w nrze (Premier Paris) - do 200 fr.
-
...Rzymianie mieli Tacyta, my - Tatiszczewa. Szczukin nie zostawia na Tacycie suchej nitki, Skalkowski
go broni.
-
Oniegin mwi mi, e gotw jest bezpatnie, nic nie dajc za to, robi korekt akad. wydania
Puszkina, wprowadza poprawki i uzupenienia, gdzie trzeba. Prosi, ebym powiedzia o tym L.
Majkowowi
296
.
-
Wysaem do Petersburga depesz z zapytaniem, jak zostao przyjte w Rosji przemwienie
Chamberlaina
297
, wygoszone, zdaje si, 1 maja. Odpowied: przemwienie przekazane byo
telegraficznie bardzo krtko. Najwidoczniej hr. Murawiow swoim zwyczajem zatrzyma depesz i by
moe w ogle o tym przemwieniu nie bdzie mona pisa. Dzi u Szczukina wszyscy byli oburzeni.
Takie przemwienie wygosi mona tylko po pijanemu. Chamberlain uy w stosunku do Rosji
powiedzenia, i je obiad z diabem mona tylko wtedy, kiedy si ma dug yk. Z Anglikiem
nawet dug yk nic si nie wskra - wszystko sam zabierze i zere.
-
Wczoraj siedzia u mnie hr. Rzewuski
298
. Cay majtek (60.000 rub. rocznego dochodu) przepuci na
kobiety i karty i teraz musi gagner sa vie prac literack. Wypytywa mnie o teatr, proponowa, e mi
przyle dla Teatru Maego swoj sztuk. Ja mu zaproponowaem, eby napisa co o dziennikarstwie
paryskim i o teatrach. Zapaci mi pan przynajmniej po 90 kop. - powiedzia. Pietierb. Gazieta paci
mu po 5 kop. Waliszewski uwaa, e on ma duy talent, ale go marnuje; kiedy pisa swe powieci,
zapomina imion swoich bohaterw i nazywa ich rozmaicie na rozmaitych stronach. W Paryu bardzo
trudno jest, jak to si mwi, arriver - zdoby rozgos jest bardzo ciko. Jaki znany malarz
powiedzia Szczukinowi: Dwa pokoje miaem zawalone obrazami, nim zaczem je sprzedawa.
-
W sobot, 2 maja, by u mnie Tatiszczew pod silnym wraeniem mowy Chamberlaina. Rozmawialimy
ze trzy godziny. Hanotaux powiedzia mu: La Russie a perdu la Chine. Nasz ambasador niemiecki
opowiada mu o zajciu przez Niemcw Kiaoczou. Na zapytanie Wilhelma II, czy Niemcy mog zaj
ten port, cesarz odpowiedzia: Nie mog ani zezwoli, ani zabroni. Potem, kiedy Wilhelm uzna to
za zgod, wystpio ze sprzeciwem ministerstwo, owiadczajc za porednictwem ambasadora, e

295
Waliszewski Kazimierz - historyk polski, badacz dziejw XVII-XVIII wieku; publikowa prace w jz. polskim i
francuskim, mieszka stale we Francji. (Przyp. tum.)
296
Majkow L. N. - czonek Akademii Nauk, wicedyrektor Biblioteki Publicznej.
297
Chamberlain Joseph (1836-1914) - polityk angielski, jeden z twrcw brytyjskiego imperium, wielokrotny
minister; w latach 1886-1903 by ministrem kolonii. Ojciec sir Artura Neville Chamberlaina, osawionego
inicjatora ukadw monachijskich z Hitlerem. (Przyp. tum.)
298
Rzewuski A., hrabia - literat rosyjski, stale zamieszkay w Paryu.
Wilhelm le zrozumia list cesarza. Doszo do tego, e ambasador nasz nie mg znale ani Wilhelma,
ani ministra, eby im wrczy not protestacyjn. Cesarz kaza wwczas zawiadomi Niemcy, e nasza
flota wpynie (do Kiaoczou) razem z niemieck, tylko nazajutrz, i wwczas groba ta zostaa wycofana.
12maja
De Roberti by na procesie Zoli. Potem na ulicy przyglda si manifestacji. C za idioci! -
powiedzia de Roberti, oczywicie na gos. Podszed do niego jaki Francuz: Rozumiem po rosyjsku.
Powiedzia pan: co za idioci! Czy nie mnie mia pan na myli? Siemionow, korespondent Nowosti,
ktry by z nim razem, wyjani skwapliwie, e de Roberti zosta le zrozumiany. Kwestia: czy Francuz
postpi susznie?
-
Wczoraj bya u mnie na obiedzie Boratyska (Jaworska); jak powiedziaa, przyjechaa chora i nic nie
bdzie jada. Ale jada z wielkim apetytem.
-
Poznaem Rostanda, bylimy u Sary
299
. Rostand: Jak si ocenia Jaworsk? Ma talent? - Tak. - Ale
ona, zdaje si, lubi naladowa innych? - Owszem. W ogle o Jaworskiej wyraa si nieyczliwie.
A ona mwia, e jest w niej zakochany. Wczoraj, kiedymy jechali razem z ni, mwia mi, e jej
wielbiciele, kiedy nie reaguje na ich mio, ustawicznie gro, e si zastrzel. - Powiedziaaby pani
im kiedy: No c, strzelajcie. Nie byoby amatorw.
-
I.I. Szczukin, zaoyciel muzeum, mwi o swoim umiowanym dziecku. Ma mnstwo rkopisw.
Pomaga mu jedna osoba. Kiedy j zaangaowa, nie umiaa czyta szpalt, a teraz czyta lepiej ni
wytrawni specjalici. W papierach Muchanowa, ktre kupi, jest wiele listw o Puszkinie, o
Gribojedowie. S te listy miosne Korsakowa, z koca XVIII wieku, z innych zbiorw.
-
Przeczytaem dramat Korwina-Krukowskiego, ktry wystawiono kiedy pod tytuem Comtesse
Borovska. Nieze.
-
Dumas-syn, chcc spaci dugi ojca, na przetargu publicznym kupi prawa autorskie, pacc za to
raptem 38 tys. Przynosiy mu okoo 60 tys. rocznie. Na spat dugw ojca poszo oczywicie tylko
owe 38 tys.
10czerwca
Wrciem z Parya w pitek, 5 czerwca. Boria zda ze zotym medalem. Wszyscy nie mog si go
nachwali.
-
Ostateczna rozmowa z Lolkiem, zdaje si sidmego. Bardzo cika, niemal nie do zniesienia. Wszystko
si sprowadza do Piotra Pietrowicza. Ustpiem i auj tego. Nie potrafi go zrozumie. Jaka
optana mciwo.
16czerwca
Jutro jad do Jefremowa, gdzie jest caa rodzina.
-

299
Bernhardt Sara (1844-1923) - wielka tragiczka francuska.
Wczoraj i dzi byem na licytacji rzeczy jakiej ksiny. Paska cena? Licytujcy odlicza na liczydach.
Wielka rnica w porwnaniu z Hotel Drouot w Paryu. Kupiem dwie komody (140 i 105 rub.)
i dwa fotele (82 rub.) Ceny byy bardzo wyrubowane. Jaki kupiec z Kijowa przelicytowywa
wszystkich, dorzucajc przewanie to po pitaku, to od razu po setce. Ja dochodziem do 458, po
czym si usuwaem.
-
Wczoraj byem u Hartwiga. Proponowa mi wydrukowanie wycinka z Journal de Genve przeciwko
parlamentaryzmowi, ktry przysa stamtd nasz pose, Jonin, wraz z pewnymi wasnymi uwagami.
Car to czyta. Odpowiedziaem odmownie, bo nie sdz, eby parlamentaryzm by z rzecz. U nas
chtnie si teraz podchwytuje takie wypowiedzi: Szwajcaria to republika, a jest przeciw
parlamentaryzmowi. Ale Szwajcaria nie opowiada si za samodzierawiem, tylko za uchwalaniem
ustaw w powszechnym gosowaniu.

1899

25marca
Na obiedzie byo wielu ludzi. Rozmawiano o tym, e na temat oklnika z 17 marca hulaj oszczercze
plotki
300
. W rzeczywistoci oklnik ten mia na celu obron wydanych tego 17 marca zarzdze Rady
Ministrw, a mianowicie zamknicia uniwersytetu w dn. 18 marca oraz ogoszonego 19 marca
zarzdzenia ministra owiaty Bogolepowa
301
, i wszyscy studenci zostan skreleni i przeprowadzone
bd ponowne zapisy.
Pluszczyk-Pluszczewski mwi dzi, e studentw, ktrzy nie zostan przyjci, bdzie okoo 300.
Oczekuje si nowego strajku. W Akademii Sztuk Piknych wikszoci 80 gosw przeciwko 60
uchwalono obstrukcj. A. P. Nikolski
302
opowiada, e w III gimnazjum, do ktrego chodzi jego syn, w
4 klasie zorganizowano obstrukcj. W klasie jest 36 uczniw; stawio si 14, reszta zebraa si na

300
8 lutego 1899 r., w rocznic powstania Uniwersytetu Petersburskiego, studenci jak co roku zorganizowali
pochd uliczny, ale zostali rozpdzeni przez policj. Studenci odpowiedzieli strajkiem, do ktrego przyczya si
modzie wielu innych orodkw uniwersyteckich. Na pocztku marca, po aresztowaniu kilku studentek, cay
kraj ogarna nowa fala rozruchw studenckich. Wwczas rzd wyda zarzdzenie o zamkniciu uniwersytetw
w Moskwie i Petersburgu i wydaleniu wszystkich studentw.
Nowoje Wriemia od pocztku tych wydarze zajo stanowisko wrogie wobec studentw, co spotkao si z
powszechnym oburzeniem i spowodowao bojkot gazety przez studentw. W zwizku z Maym licikiem
Suworina, wychwalajcym wspaniaomylno cara w tej sprawie, Czechow pisa z Jaty do Suworina dn. 4
marca: O rozruchach studenckich tu, jak i wszdzie, duo mwi i wciekaj si, e w prasie nic nie ma.
Przychodz listy z Petersburga, nastroje s przychylne dla studentw. Paskie Mae liciki na temat rozruchw
nikogo nie zadowoliy - i tak powinno by, bo prasa nie moe roztrzsa sprawy rozruchw, skoro jej nie wolno
ukaza strony faktycznej. Pastwo zabrania Panu pisa, zabrania mwi prawd, to samowola, a Pan chtnie
podporzdkowuje si tej samowoli, mwi o uprawnieniach i prerogatywach pastwa - to si jako nie ukada w
gowie. Mwi Pan o uprawnieniach pastwa, ale nie stoi Pan na stanowisku prawa. Bo prawo i sprawiedliwo
tak samo obowizuj pastwo, jak kadego obywatela. Jeeli pastwo niesusznie odbiera mi kawaek ziemi,
wnosz skarg do sdu i ten przywraca mi moje prawa; czy nie powinno dzia si podobnie, gdy pastwo bije
mnie nahajami, czy wobec przemocy z jego strony nie wolno mi krzycze o naruszaniu prawa? Cyt. wg. A.
Czechow, Dziea, Warszawa 1962, t. XI, s. 485-486. (Przyp. tum.)
301
Bogolepow N.P. - minister owiaty, wynalazca metody zsyania buntowniczych studentw w sodaty, za co
zosta zabity przez studenta Piotra Karpowicza.
302
Nikolski A. P. - wsppracownik gazety Nowoje Wriemia, pisa artykuy wstpne na najwaniejsze tematy z
dziedziny polityki wewntrznej i zagranicznej.
wiecu w Letnim Ogrodzie i ogosia obstrukcj. Przyczyn byo to, e wbrew zwyczajowi, i w cigu 3
dni Wielkiego Tygodnia lekcje si nie odbyway, obecnie zmuszono ich w tym czasie do nauki. Tak
zaraliwe s strajki.
Pluszczyk mwi, e dzi ma zapa decyzja w sprawie strajku powszechnego fabryk petersburskich.
Witte, ktry rozsta si z Murawiowem, poniewa nie doszed z nim do porozumienia, dziaa wsplnie
z Plehwem. 17 marca w Radzie Ministrw proponowa podjcie tak radykalnych krokw, e
Pobiedonoscew zawoa podobno: Nie, Sergiuszu Juliewiczu, tak nie mona! Jego przewidywania,
o ktrych mwi mi przed najwyszym zarzdzeniem z dn. 20 lutego, e studenci z zachwytem
powitaj inicjatyw cesarza, nie sprawdziy si zupenie. Okazao si, e nie ma adnego zachwytu,
lecz przeciwnie - jeden strajk za drugim!
-
Wystosowaem do P. N. Isakowa
303
list treci nastpujcej:
W zwizku z tym, i Komitet Zwizku Pomocy Wzajemnej Pisarzy zamierza postawi mnie
przed sdem honorowym
304
, o czym ukazay si ju wice informacje w prasie, oraz e na
Komitecie, w trakcie czy te bezporednio po zakoczeniu posiedzenia w dniu 19 marca
publicznie rzucono na mnie oszczerstwo najbardziej dla pisarza habice, prosibym Pana
o podjcie wszelkich wysikw, aby sd honorowy mg si odby ju w najbliszych dniach.
Stan mego zdrowia wymaga wyjazdu z Petersburga, ale zatrzymuje mnie rzucone na mnie
oszczerstwo. Nie lkam si oszczercw, ale nie chciabym dostarczy im materiau do nowego
oszczerstwa, i uciekem przed opini ludzi uczciwych. Bd Panu bardzo wdziczny, jeli
bdzie Pan tak uprzejmy i yczliwy, by nie zwleka z zaatwieniem tej sprawy. O ile mi
wiadomo, Komitet sam dochodze nie przeprowadza, przyjmuje jedynie owiadczenia
i oszczerstwa i przekazuje je sdowi honorowemu. Od 19 do 26 marca byo na to do czasu.
Gdyby Pan nie przyspieszy tej sprawy, bd zmuszony wszcz spraw o oszczerstwo przed
sdem okrgowym, poniewa to nie wymaga mojej obecnoci.
26marca
To nie ma adnego sensu. Staem si maoduszny, nerwowy jak kobieta. Pisz listy, daj do skadania,
a potem je wyrzucam. Do samego tylko Isakowa napisaem trzy listy i dziki Bogu nie wysaem ani
jednego do tego szefa trzeciego oddziau kancelarii wasnej Zwizku. Tajni doradcy, szpiedzy,
kamliwi donosiciele siedz i w Synu Otieczestwa, i w Nowostiach, i w Narodzie, gdzie
produkowa si Trubnikow, ktry chciaby teraz pracowa dla trzeciego oddziau Zwizku, po tym jak
pracowa dla III Oddziau Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Moci w referacie pracy. Jaki Filippow,
nieudolna kreatura, Nazariew, wyrzucony z Now. Wr. za faszerstwo, rozhisteryzowane baby itp.
O co idzie? O to, e starcie policji ze studentami potraktowaem w sposb zwyczajny. Chciano z tego
faktu zrobi ewenement polityczny i zrobiono to. Wypadek z kroniki policyjnej firmowano imieniem
cesarza, ktrego zapewniali (Witte), e mianowanie Wannowskiego
305
przyjte bdzie przez modzie
entuzjastycznie. Ja zapewniaem Wittego, e nic podobnego nie nastpi. Tak te si stao. Trzeci

303
Isakow P. N. - przewodniczcy Towarzystwa Pisarzy Rosyjskich; wedug uporczywie utrzymujcej si opinii
mia by naturalnym wnukiem Mikoaja I.
304
Opinia publiczna, niezalenie od oburzenia na stanowisko, jakie zajo Nowoje Wriemia wobec rozruchw
studenckich, Przypisywaa Suworinowi cichy wspudzia w wydaniu oklnika z 17 marca i zakazu
polemizowania z gazet Nowoje Wriemia w sprawie zaburze studenckich. (Przyp. tum.)
305
Wannowski - byy minister wojny, pamitny z tragicznych wydarze na Polu Chodyskim; w r. 1899 by
profesorem matematyki na uniwersytecie. Car powoa go na przewodniczcego komisji, ktra miaa si zaj
rozruchami studenckimi. (Przyp. tum.)
oddzia Zwizku chce mnie odda pod sd. Powiem temu sdowi, co jest wart. W gruncie rzeczy
powinienem powiedzie: Idcie do wszystkich diabw i nic ponadto.
-
Depesza z Berlina o sukcesie Sawiny w sztuce Tatiana Riepina i o sukcesie samej sztuki.
-
Miesic, ktry przeyem, starczy za cae lata. Kosztowao mnie to tyle nerww, co jeszcze nigdy.
Zdawao mi si, e wszyscy sprzysigli si przeciwko mnie i e gin.
-
Syszaem wczoraj, e Mamontow
306
i Morozow zamierzaj wydawa gazet z kapitaem 250 tysicy
na pierwszy rok. Wsppracownikom pac wynagrodzenie za 9 miesicy z gry. Chc wykorzysta
niech w stosunku do Now. Wr. i dlatego si spiesz. Proponowali wspprac Amfiteatrowowi.
-
Odszed z redakcji Potapienko. Tego przynajmniej mi nie al. Przecitny talent, cho bardzo podny.
-
Lolek rozmawia z Rozanowem i proponowa mu wspprac w redakcji; obieca mu 300 rub. pensji i
8 kop. od wiersza. Rozanow jest urzdnikiem od 22 lat i szkoda mu emerytury. Racja - w biurze
dostaje 2200 rub., a pracami dziennikarskimi zarabia jeszcze 1500-1800 rub.
27marca
Amfiteatrow odszed z gazety i napisa do mnie obelywy i kamliwy list.
29marca
List do A. W. Amfiteatrowa. Napisany 29 marca, ale nie wysany.
Otrzymaem list Paski z aluzjami na temat sytuacji spoecznej, ktra zmusia Pana do wyjcia
z redakcji. Lolek, mj syn, ktry by potem u Pana, wyjani mi, e rozumie Pan przez to oszczerstwo,
jakie na mnie rzucono, jakobym to ja wyebra u ministra oklnik z 17 marca. To znaczy, e powoduje
Panem szlachetno i uczciwo.
Ale na to, by by szlachetnym i uczciwym, nie wystarczy wszak wasne przekonanie o swej
szlachetnoci i uczciwoci. Naley szanowa prawo innych udzi do tego samego, zwaszcza
w stosunkach midzy ludmi, ktrzy znaj si od dawna i co nieco sobie wzajemnie zawdziczaj.
Wyobraaem sobie przecie, e Pan mgby mnie broni przed oszczerstwem. Kiedy po Paskiej
katastrofie w teatrze opowiadano mi o Panu rzeczy po prostu haniebne, nie tylko w nie nie
wierzyem, ale dopomogem Panu, kiedy wszyscy, nie wyczajc kupcw moskiewskich, opucili
Pana. Czemu wic Pan uwierzy w te nikczemne plotki, jakie opowiadaj Panu wiarogodni ludzie?
Bo inaczej trudno by Panu byo odej z gazety Nowoje Wriemia i stan na czele innego pisma,
ktre chce wykorzysta nadarzajc si okazj i odebra tej gazecie pozycj, jak sobie zdobya. Ale
czy nie byoby prociej, gdyby Pan po prostu powiedzia, e warunki, jakie Panu proponuj, s lepsze
od tych, jakie ma Pan u mnie, e samodzielno jest rzecz kuszc itd. Przecie przez lista by mi nie
przeszo, by Pana odmawia, mimo e tak niedawno jeszcze z takim zapaem mwi mi Pan o swoim
oddaniu i chci pozostania w redakcji. Denie do niezalenoci jest dla mnie rzecz cakowicie
zrozumia. Ale Pan koniecznie chce wyj z redakcji posugujc si oszczerstwem, ktre jak miecz
zawiso nad moj gow. Rozumiabym to, gdyby Pan by zym czowiekiem. Ale pamitam nasz ostr
rozmow w zwizku z felietonem Burienina. Pan krzycza i wymyla mi, i ja take krzyczaem. Obaj

306
Mamontow, podobnie jak wspomniany ju poprzednio Sawwa Morozow - bogaty kupiec moskiewski i
mecenas sztuki, zwizany z koami inteligencji artystycznej.
bylimy wciekli, ale kiedymy si nakrzyczeli, zaczlimy rozmawia spokojnie. li ludzie w ten
sposb nie postpuj. Nie zabi pan ani Burienina, ani mnie. Czemu Pan teraz rzuca si na mnie
z mieczem oszczerstwa? Komu to jest potrzebne, komu chce si Pan przysuy? Kto postawi Panu
tak sromotne warunki? Przecie Pan nawet nie usiowa rozmwi si ze mn, nie przyszed do mnie
i nie powiedzia: oskaram Pana o to i o to. Kt tak postpuje, na lito bosk? Nawet w katowniach
nie postpuje si w ten sposb. Skrzywdzi mnie Pan strasznie i przygnbia mnie to bardziej jeszcze
ni samo oszczerstwo. Ja wiem, e uczucie wdzicznoci - to grzech, ale nie wiedziaem, e
oszczerstwo jest cnot. Czego to, jak wielk ask, obieca Pan o mnie nie mwi? Przecie skoro przy
pomocy takiej broni wychodzi Pan z gazety, chcc nie chcc musi si Pan tego trzyma i wszelkimi
dostpnymi Panu rodkami wspiera to oszczerstwo w imi wasnego honoru, wasnej godnoci. Czy
i wwczas przyszaby Panu do gowy taka aska? Powinien by Pan wiedzie, e j odtrc. Chcia
mnie Pan dotkn jeszcze i owym Nigdy ani sowa przeciwko Panu nie powiem, by krzywda bya
tym wiksza. Czy wie Pan, co mnie pociesza? Pociesza mnie to tylko, e ludzie, ktrzy postpuj tak
jak Pan, w gbi duszy podle si czuj. Zwymyla pryncypaa, ktremu jest si dunym, miertelnie
obrazi pryncypaa, ktremu wiele si zawdzicza, by przej do innego - oto cecha prawdziwie
rosyjska, jedna z najgorszych. Dwa razy w yciu zmieniaem pryncypaw, ale tak nie postpowaem.
egnam Pana. - A. Suworin.
-
Napisaem do Wittego:
Wielce Szanowny Sergiuszu Juliewiczu, zawsze mi si wydawao, e ma Pan dla mnie troch
yczliwoci, i ilekro zwracaem si do Pana, zwracaem si nie jak do ministra, lecz jak do
mdrego i inteligentnego czowieka. Tak byo rwnie 11 marca, kiedy byem u Pana
i rozmawiaem z Panem o zaburzeniach studenckich i o polemice skierowanej przeciwko mnie
i gazecie Nowoje Wriemia. Nie wiem dokadnie, komu zawdziczam oklnik Gwnego
Urzdu do Spraw Prasy z dn. 17 marca, zakazujcy tej polemiki wwczas wanie, kiedy bieg
wydarze na uniwersytecie potwierdza, e miaem suszno. Jednake oklnik ten
doprowadza mnie do absolutnej rozpaczy. Wrogowie moi bardzo zrcznie pucili w ruch
oszczerstwo, jakobym ja go wyebra u ministra spraw wewntrznych. Zaczam przy
niniejszym odpis mojego listu do ministra I. L. Goremykina. Nie ogranicz si do tego. Uyj
wszelkich rodkw, by prawda wysza na jaw. Zwrc si do cesarza, ale nie pozwol, by
oszczerstwo hulao bezkarnie. Pocztkowo nie zwracaem na nie uwagi. Ale znaleli si
spryciarze, ktrzy chc je wykorzysta za wszelk cen i przy uyciu wszelkich oszczerczych
metod. Na razie myl sobie: jeli Bg nie dopuci, wieprze nie por. A jeli dopuci -
widocznie tak by powinno, taka za moje uczynki powinna by zapata, eby poary mnie
wieprze.
-
Pisaem do Goremykina, do Wittego itd. Co za idiotyczna sytuacja z tym oszczerstwem. Czy to nie
wszystko jedno w gruncie rzeczy, czy oczerniaj mnie, czy nie? Kiedy to nie rzucano na mnie
oszczerstw? Kiedy traktowano mnie przyzwoicie? Teraz na przykad Sawina ze swoj trup graa w
Berlinie Tatian Riepin. Gazety z uznaniem rwnie pisz o sztuce. A u nas wszyscy psy na niej
wieszali z min znawcy, a zwaszcza ludzie zawistni. Sam W. A. Kryow napisa o niej wprost
ordynarny felieton w Nowostiach, wyraajc nawet zdziwienie, e dyrekcja teatrw cesarskich
wystawia sztuk autora, ktry tak czsto t dyrekcj krytykowa.
-
Dzi egzaminy na uniwersytecie. Wzywaj na nie grupami, z dokumentami. W pierwszej grupie
z pierwszego kursu byo stu ludzi. Przyszo tylko 17. Egzaminowa Gieorgijewski - ekonomia
polityczna. Kiedy usiad, wsta jeden ze studentw i owiadczy, e studenci postanowili walczy
o prawd, nie przychodzi na wykady i nie stawa do egzaminw, a ci, ktrzy stawi si na egzaminy
- to szubrawcy. Nastpnie wsta drugi student i obrzuci profesora najordynarniejszymi wyzwiskami.
Zabrano ich i wyprowadzono. Pozostali przystpili do egzaminu. W miecie rozeszy si pogoski, e
profesora pobito.
-
Car owiadczy, i auje, e nie sucha Bogolepowa przed 20 lutym, bo raczej wwczas naleao
zastosowa radykalne rodki ni teraz; e bardzo auje, i wpltano go w t spraw. - Tylko Suworin
mwi prawd. Inni dodaj jeszcze, e car mia powiedzie: i spoeczestwo, i ja zawinilimy wobec
niego.
-
Do W. Iw. Kowalewskiego wysaem list nastpujcej treci:
Wielce Szanowny Wodzimierzu Iwanowiczu. Amfiteatrow mwi zeszej soboty mojemu
synowi, Al. Al-czowi, i sysza Pan z pewnego rda, jakobym ja wyebra od ministra
spraw wewntrznych oklnik z dn. 17 marca, ktry zakazuje polemiki midzy dziennikiem
Nowoje Wriemia i innymi gazetami na temat zamieszek rd uczcej si modziey.
Amfiteatrow twierdzi, e sysza to bezporednio od Pana. Moe Pan sobie wyobrazi, jak si
ucieszyem, e mog wreszcie pozna owo pierwotne rdo, z ktrego spyno na mnie
najhaniebniejsze oszczerstwo. Nikogo o ten oklnik nie prosiem, do nikogo nie pisaem
Maych licikw, nikogo nie upowaniaem do zabiegw w moim imieniu i jedyn
osobistoci urzdow, u jakiej byem, poczynajc od listopada 1898 roku a do dnia
otrzymania oklnika z 17 marca, by S. J. Witte; 11 marca siedziaem u niego wieczorem, ale
o nic nie prosiem. Sam Pan zreszt wie najlepiej, e S. J. Witte mgby mi prdzej da
departament w ministerstwie finansw ni oklnik z ministerstwa spraw wewntrznych. Tak
wic nie on jest owym pierwotnym rdem. Jeli Pan mg mwi o nim w sposb tak
konkretny Amfiteatrowowi, moe Pan powiedzie mnie rwnie. Jestem zupenie zamany
tym oszczerstwem, do ktrego przez par dni nie przywizywaem adnego znaczenia. Niech
Pan bdzie tak dobry i powie mi, kto to jest? Dam Panu sowo honoru, e nie wymieni
Paskiego nazwiska i sprawa pozostanie midzy nami. Pan powinien mi powiedzie.
Popeniaem w yciu bdy, ale takiego - nigdy, nigdy, nigdy. - Z szacunkiem A. Suworin.
Nastpnie list do Soowiowa:
Wielce Szanowny Michale Piotrowiczu, zaczam przy niniejszym odpis mojego listu do
ministra spraw wewntrznych. Sprawa oklnika z 17 marca przybraa takie rozmiary, e nic
nie mog przedsiwzi w mojej obronie prcz tego listu, w ktrym przedkadam moj
prob. - Z wyrazami szczerego powaania A. Suworin.
31marca
Byem na posiedzeniu Komitetu Puszkinowskiego. Nudno i sennie. Omawiano spraw budowy
pomnika Puszkina i zbirki na ten cel, prowadzonej przez Nowoje Wriemia. Powiedziaem
wielkiemu ksiciu, e w cigu paru miesicy zebra mona 50 tysicy.
- Bez funduszw rady? - spyta.
- Bez funduszw rady.
Witte wystpi z jak propozycj na rzecz zorganizowania u mnie komitetu zbirki darw przy
udziale rozmaitych przedstawicieli literatury, sztuki i muzyki. Powiedziaem, e chciabym ograniczy
si do roli, jak peni, bd prowadzi zbirk i nic ponadto.
P. N. Isakowa zapytaem, czy otrzyma mj list. Tak, zaczem pisa odpowied. - Dzikuj.
Rozmawiaem z czonkami Akademii o tym, e nic u nas nie mona powiedzie, eby nie wywoa
haasu. Przed rozpoczciem posiedzenia Witte dugo przechadza si z hrabi Goleniszczewem-
Kutuzowem. By blady i zatroskany.
-
Wczoraj na uniwersytecie do egzaminw przystpio 30 osb. Egzaminy starszego kursu bd si
odbyway w gimnazjach, na co niektre szkoy udzieliy swoich sal. Wczoraj mwiono, e dzi lub
jutro ma si odby manifestacja.
Modo wykazuje energi. Najbardziej czynni spord nich nie przebieraj w rodkach. W Kijowie
studenci i ich ony otrzymuj listy anonimowe, wykazy tych, ktrzy nie chc strajkowa, przybija si
na drzwiach i rozkleja po wszystkich zakamarkach uczelni, by napitnowa ich jak trdowatych. Obce
narodowoci -oto najaktywniejsze elementy.
Na uniwersytecie przystpio do egzaminu 5-7 studentw. Przy egzaminie obecna jest policja. Na
manifestacji aresztowano kilkuset studentw. Podobno okoo 400-500. Rozwoono ich potem - iw
kadej doroce stjkowy i student. Studenci stojcy na mocie podbiegali do doroek, pytali
o nazwisko studenta i odchodzili. U Goremykina odbya si narada. Podobno Witte domaga si
surowych represji. Owiecone samodzierawie niemal od dwch miesicy walczy z rzdem.
1kwietnia
Hesse
307
mwi niedawno, e cesarz podobno chwali mnie za moje artykuy. Rozmawiano o mnie u
Sablera
308
. Interesowa si mn metropolita Antoniusz.
-
Amfiteatrow wzi ze 20 tysicy zaliczki i zwia, zasaniajc si szlachetnoci.
-
Wysaem jeszcze jeden list do Wittego:
Co Pan sdzi o mnie - z tego nigdy sobie nie mogem zda sprawy. Ale ja Pana uwaam
nieodmiennie za najinteligentniejsz i najmdrzejsz osobisto rd sfer rzdzcych nie tylko
dnia dzisiejszego. Chciaem powiedzie Panu, e czuem modzie i wobec wszystkich
wypowiadaem si przeciwko wciganiu cesarza do rozwizywania konfliktu midzy
modzie i policj. A jednak jej nie znaem. Okazaa si bardziej zacita, ni mogem
przypuszcza. Kiedy byem u Pana 11 marca, zatrwoony i wyczerpany walk, jaka przypada
mi w udziale, powiedzia mi Pan, i jest to tego rodzaju sprawa, e za dwa tygodnie wszystko
powrci do normalnego trybu. Okazao si, e nie. 17 marca zabroniono nam prowadzenia
polemiki na temat zamieszek i poczto szerzy pogoski, e to ja wyebraem ten oklnik. W
Zwizku Pisarzy powsta cay bunt przeciwko mnie, chcieli organizowa sd nad moj
dziaalnoci. Amfiteatrow skorzysta z tych pogosek i wystpi z redakcji nawet bez
rozmowy ze mn. Kupcy moskiewscy chc zorganizowa Nard przy pomocy ministerstwa

307
Hesse P. P. - komendant paacu, osoba bardzo wpywowa w dziedzinie polityki paacowej.
308
Sabler W. K. - z pochodzenia Niemiec, w czasie wojny 1914 r. przybra ze wzgldw patriotycznych
nazwisko Diesiatowski; czarnosecinna podpora cerkwi prawosawnej - dziki poparciu Rasputina uzyska
nawet godno nadprokuratora Synodu.
finansw. Towarzystwo do dziwne: Amfiteatrow, Kowalewski, Mamontow, Morozow.
Amfiteatrow zachowa si jak niewdzicznik. Nie ma potrzeby wyjania, e z oklnikiem z 17
marca nie mam nic wsplnego. Czy rzd chcia mnie ratowa, czy nie - tego nie wiem. Wiem
tylko, e w cigu 25 dni pozostawi mnie samemu sobie, a zacz mnie ratowa wwczas,
kiedy jego rodki ratunkowe w najmniejszej mierze nie byy mi ju potrzebne. Mwi Pan
o owieconym samodzierawiu, o ziemstwach itd. W rzeczywistoci za grupa
niezadowolonych, sfanatyzowanych, zrewolucjonizowanych nieomal od czasu zabjstwa
Pawa jest przeciwko wszelkiemu samodzierawiu. Jeli bliej przyjrze si historii, okae si,
e acuch wybuchw rewolucyjnych trwa nieomal nieprzerwanie. To, co widz i obserwuj
obecnie - to bezsilno rzdu wobec garstki nihilistw. Co rzd zamierza przedsiwzi wobec
obstrukcji ze strony tych ludzi, aktualnej tak samo dzi, jak w czasach nihilizmu. Garstka
jakich 30-40 ludzi energicznych walczya z policj i andarmeri i zamordowaa cesarza.
Wcale nie jest wykluczone, e rozwydrzona modzie posunie si dalej i zacznie odmawia
suby wojskowej. Przecie z duchoborcami nie potrafilimy sobie poradzi i zgodzilimy si
na ich przesiedlenie wanie po to, by uwolni od nich ziemi samodzierawia. Ludzi
rzeczywicie oddanych samodzierawiu jest bardzo mao. Trudno mwi o ludzie, bo ruch
idzie ze stolic i miast i liberalizm szerzy si wszdzie. Nic tu nie wskraj metody radykalne.
Potrzebne jest co, co by podnioso ducha.
-
Napisaem do Isakowa:
Piotrze Nikoajewiczu. Otrzymaem list Paski i spiesz donie Panu, i absolutnie nie
pojmuj, czemu Komitet Zwizku znca si nade mn tak dugo. Od 17 marca do 1 kwietnia
zajmowa si jedynie tym, e pozwala na szerzenie si najhaniebniejszego oszczerstwa, ktre
bez przerwy trzymao mnie w stanie nerwowego napicia. W kocu 29 marca napisaem do
Pana, proszc o poinformowanie mnie o machinacjach czonkw Zwizku i Komitetu,
o ktrych dochodziy mnie wiadomoci ze rde prywatnych. Obecnie zaprzecza Pan, jakoby
w Zwizku i w Komitecie bya mowa o oszczerstwie na temat oklnika z 17 marca. A ja wiem,
e bya mowa istotnie, mianowicie 19 marca, i to mnie jedynie oburzao. Komunikuje mi Pan
obecnie, e 17 marca przekaza Pan moj spraw sdowi honorowemu, a tymczasem 19
marca pozwoli Pan na publiczny skandal, jaki zorganizowali przeciwko mnie p. Filippow i p.
Nazariewa z pobudek, ktre atwo byoby Panu zrozumie, gdyby Pan odczyta ich listy jako
sporzdzone niezgodnie z duchem paragrafu 30 regulaminu. Jak z tego wynika, Pan i
Paski Komitet nie rozumiecie nawet ducha 30 paragrafu regulaminu. Wyznanie Paskie jest
rzeczywicie godne uwagi, dowodzi ono bowiem, e przekaza Pan moj spraw sdowi
honorowemu nie orientujc si w regulaminie. Po otrzymaniu mego listu z dn. 29 marca,
w ktrym prosiem o przyspieszenie sdu honorowego, 30 czy te 31 marca postanowi
Pan po raz drugi powoa mnie przed sd honorowy. Dwa te powoania dowodz w sposb
niewtpliwy, e Pan i sd honorowy rozumiecie ten paragraf kade na swj sposb czy te
zalenie od okolicznoci. Jest to dla mnie cakowicie nieoczekiwane i dlatego pragn
poinformowa Pana, e bd by moe zmuszony szuka drogi do jego wyjanienia
przynajmniej w drodze konsultacji prawniczej. Powiedzia Pan, e sdy i domniemania
poszczeglnych czonkw Zwizku nie mog by przedmiotem krytyki, poniewa s wyrazem
osobistych opinii i mog by wypowiadane z cakowit swobod. Ale przecie te sdy
i domniemania wygoszone zostay publicznie, w murach tej samej sali, w ktrej dopiero
przerwano posiedzenie, i gdzie zorganizowany zosta skandal, jawnie przygotowany
zawczasu. Powiedzia ( Pan, e czeka mnie jeszcze skandal na zebraniu oglnym, ktre ma
sprecyzowa wyranie stanowisko Komitetu wobec tego rodzaju poczyna, jak
postpowanie p. Filippowa i jego kompanw. Ale co mnie najbardziej zdumiewa w Paskim
licie, to usilna rada, bym wystpi do sdu honorowego z prywatnym oskareniem
w stosunku do p. Filippowa, ktremu si zachciao wykrzykiwa przeciwko mnie
najrozmaitsze plugastwa i szerzy je rd ludzi czy te w koach literackich. Miaem
informacje o tym fakcie. Jeli sprawa przedstawia si w ten sposb, to oczywicie sztucznie
spreparowana wikszo moe robi wszystko, co jej si podoba, majc za sob poparcie
Komitetu. Pan oczywicie uwaa, e kiedy w salach Zwizku urzdza si skandaliczne
demonstracje przeciwko mnie, mog w celu ich ukrcenia wytacza procesy ich autorom.
W zakoczeniu pisze Pan: ze wszystkiego, co przytoczono powyej, moe Pan askawie
stwierdzi, i Komitet Zwizku, zgodnie ze swym obowizkiem, broni honoru i czci zarwno
samej instytucji, jak i kadego z jej czonkw itd. Nie, nie stwierdz askawie, wyraajc si
Paskim stylem. Stwierdz co cakiem innego, co jak sdz stwierdzi rwnie kady czowiek
nie uprzedzony. Stwierdz co takiego, co nie pozwala mi pozostawa nadal czonkiem tej
instytucji i co pozwala mi przenie ca spraw na forum publiczne.
Na mj list z 29 marca odpowiedzia mi Pan listem z 31 marca, ktry otrzymaem 1 kwietnia.
30 marca, kiedymy si spotkali w utworzonym z najwyszego polecenia Komitecie
Puszkinowskim w Akademii Nauk, zapytaem Pana, czy otrzyma Pan mj list. Pan
odpowiedzia, e go otrzyma i zacz pisa odpowied. Z Paskiego listu z dn. 31 marca
wynika niezbicie, e pisa go Pan trzydziestego pierwszego, a nie trzydziestego; wynika ze
take w sposb jasny, e po otrzymaniu mego listu, w ktrym prosiem o przyspieszenie
procedury sdu honorowego, zwoa Pan Komitet, odczyta Pan mj list i postanowione
zostao wytoczenie mi sprawy przed sdem honorowym po raz drugi. Za pierwszym razem,
jak Pan twierdzi, rozprawa nade mn odbya si 17 marca, w co raczej nie wierz, bowiem
decyzja w tej sprawie zapada 19 marca, po skandalu, jaki urzdzi Filippow. Tak ks.
Uchtomski owiadczy W. P. Burieninowi i M. A Suworinowi, dodajc, i on tej decyzji nie
podpisa. Kto tu mwi nieprawd. Pan obecnie twierdzi, e nie byo oszczerstwa w sprawie
oklnika. Oszczerstwo to nie byo rozpatrywane. Mam podstawy, by o tym wtpi.
Oszczerstwo rzucone zostao nie tylko na zebraniu Zwizku Pisarzy, ale i w Komitecie
Zwizku. Od 19 marca do 1 kwietnia czonkowie Zwizku rozpowszechniali je bardzo
aktywnie i aluzje do mojej osoby ukazay si w prasie.
3kwietnia
Otrzymaem akt oskarenia z sdu honorowego jako sekcji Zwizku Pisarzy.
Odpowiedziaem w sposb nastpujcy:
W-ny stay czonek sdu honorowego przy Zwizku Pomocy Wzajemnej Pisarzy Rosyjskich,
komunikuj, i nie mam adnego powodu, by zgasza sprzeciw co do ktregokolwiek
z czonkw sdu honorowego i ich zastpcw. Mam jednak wszelkie powody, by zgosi
sprzeciw wobec tego polemicznego artykuliku, jaki przysa mi Pan w charakterze ni to aktu
oskarenia, ni to kpin ze zdrowego rozsdku i regulaminu Zwizku Pisarzy. Jutro, jeli pozwoli
mi na to stan zdrowia, zwrc si w tej sprawie listownie do Komitetu. -- A. Suworin.
-
W zwizku z tym musiaem napisa list do Isakowa.
W. Sz. Piotrze Nikoajewiczu, od staego czonka sdu honorowego otrzymaem wycig
z ksigi protokow Komitetu Zwizku Pomocy Wzajemnej Pisarzy Rosyjskich. Dokument ten
nie jest niczym innym, jak tylko polemicznym artykulikiem napisanym wedug szablonowego
wzoru podobnego typu artykulikw, z tendencyjnym doborem poszczeglnych zda
z czterech moich artykuw, bez jakiegokolwiek zwizku z tym, co je poprzedzao i co po nich
nastpowao, z zarzucaniem mi tego, czego nie mwiem, i ze starannym unikaniem tej
najwaniejszej sprawy, jak jedynie si zajmowaem - strajku modziey. Dokument tego
rodzaju moe mnie dziwi, ale nie mog traktowa go powanie, kiedy idzie o tak powan
spraw. Wystarczy tylko wstawi z powrotem na waciwe miejsce do moich artykuw
wyrwane z nich zdania, by cay ten dokument okaza si cakowicie bezwartociowy. Nie
mog tym bardziej traktowa go powanie dzi, kiedy modzie tak straszliw cen paci za
swoje porywy, za walk ponad siy, przed ktr j przestrzegaem, cigajc na siebie ciosy
nie tylko z jej strony - co jest cakowicie naturalne - ale i ze strony tych, ktrzy siedzieli
spokojnie w swych gabinetach i platonicznie yczyli jej sukcesu, nie kiwnwszy nawet palcem
w tym celu, jeli nie bra pod uwag wszelakich wyzwisk pod moim adresem, jak gdybym to
ja by wszystkiemu winien.
-
Dzi na posiedzeniu w obecnoci kilku malarzy (Villiers, Bruni i in. - 5 osb) nagadaem Isakowowi
nieprawdopodobnych rzeczy. Byem po prostu wcieky i wylaem na niego wszystko, co si we mnie
nagromadzio. Nazwaem go zerem, pustym dwikiem w literaturze, fagasem stronnictwa
radykaw, Saint-Justem w komitecie du Salut public i diabli wiedz czym jeszcze. Powiedziaem,
e powinien zrzec si rangi rzeczywistego radcy stanu, jeli chce dziaa w sojuszu z t parti.
Mwiem, e rzd niewart jest adnego poparcia, e jest gupi, idiotyczny i pozbawiony charakteru i
e swoje artykuy pisaem nie przez wzgld na niego, tylko przez wzgld na cara, ktremu zwalono na
gow starcie policji ze studentami, i przez wzgld na modzie, ktra widz, jak ginie i do czego j to
wszystko doprowadzio. Isakow stara si nie traci spokoju, wybiega i wraca z powrotem i zacz rai
po prostu nadskakiwa. Zapewnia mnie, e bra mnie w obron, e kci si z czonkami Komitetu, e
sd honorowy skada si wycznie z uczciwych ludzi, e trzeba wreszcie skoczy z tym caym
galimatiasem itd. w tym gucie.
Po godzinie malarz Villiers powiedzia mi w ksigarni: No, gdyby pan tak ze mn rozmawia, jak z
Isakowem, zoibym panu skr! - C, ja bym zrobi to samo. No i patrzcie pastwo!
4kwietnia
Zawiadomiem sd honorowy, e nie ycz sobie odkadania terminu.
8kwietnia
Schilder opowiada, e car by podobno u umierajcego Naryszkina. Siedziao u niego jeszcze trzech
jego przyjaci. Chcieli wyj. Ale car ich zatrzyma. Naryszkin zwrci si do cara z prob, by speni
jego ostatnie yczenie przed mierci. Car, nie domylajc si niczego, zgodzi si.
Najjaniejszy Panie, daj dymisj Goremykinowi. Ten czowiek ci nie kocha i dziaa na zgub twojej
dynastii.
atwo sobie wyobrazi, jak car si zmiesza. A wanie Goremykin nic nie rozumie. Dopki on jest
ministrem, szykowa si bdzie ruchawka rewolucyjna.
9kwietnia
Przyjechaa z Berlina Sawina, jest zachwycona podr. Sprytnie doradzia mi, eby w Wielkim
Tygodniu nie dawa Tatiany Riepiny na benefis drugiej obsady, bo moe by skandal. Zgodziem si.
Mam ju dosy.
-
Wieczorem siedzia u mnie trzy godziny inspektor instytutu kolejnictwa Brandt. Rozmawialimy
o modziey, o jej sytuacji bez wyjcia. Przyszed z propozycj, by wszystkie gazety wystpiy
z artykuami, za ktre je zamkn. Odpowiedziaem mu, e zostan gazety rzdowe i SPB.
Wiedomosti i zjawi si nowe. To nic nie pomoe. Modzie powinna podporzdkowa si woli cara
i na tym koniec. Nie moe by innego wyjcia. Modzie moga si buntowa przeciwko absolutnie
nieudolnym i bzdurnym ministrom, zwaszcza przeciwko Goremykinowi i Bogolepowowi, ale
przeciwko carowi buntowa si nie mona.
18kwietnia
Dugo nie pisaem, bo i nie trzeba. Wci jedno i to samo. Czuj si gboko nieszczliwy z tymi
wszystkimi sprzecznociami, jakie w sobie widz i jakich nie potrafi od siebie odpdzi. Wci
pisaem odpowied dla sdu honorowego i wci jestem z niej niezadowolony. Wci jest niedobrze.
Po napisaniu odpowiedzi czuj, e naleao mwi nie w ten sposb, e trzeba byo przedstawi
spraw janiej i ciekawiej. Przeywamy jak epok przejciow. Wadze nie czuj gruntu pod nogami
i niewarte s tego, by je podtrzymywa. Nieszczcie polega na tym, e spoeczestwo jest sabe,
spoeczestwo jest ndzne, i moe z tego wynikn nieprawdopodobny baagan. To jest
niepodane. Wczoraj otrzymaem bardzo ordynarny i zoliwy wiersz pod moim adresem i bardzo
mnie to zabolao. W awrze Aleksandro-Newskiej i na grobie dzieci czuem si fatalnie. Pocieszaj
mnie tym, e ja przecie jestem przedstawicielem wadzy, a wadza powinna umie cierpliwie znosi
ciosy. Do diaba z wadz! Nigdy nie zaznaem jej czaru, nie byo gdzie i kiedy. Wci robota, wci
w krgu najbliszych. Nigdy nie lubiem pochlebstwa, bo nigdy nie byem wysokiego mniemania
o sobie. Ile razy w okresie tych napaci na mnie mylaem o tym, e wcale nie zasuyem na to, by
zaj tak wysoko, i ile razy pakaem w swoim gabinecie i w sypialni.
Wczoraj o 11 wieczorem do Burienina przyszed Diagilew
309
z jakim facetem, z awantur o felieton -
z zeszego pitku. Burienin zawoa, by wezwano odwiernego i Diagilew ze swoim cicerone rzuci si
po schodach do ucieczki.
-
DO KSICIA UCHTOMSKIEGO

O czym bajdurzysz, carski opryczniku?
Co szepczesz twemu carowi do ucha,
Co mu donosisz w przesaniach tajemnych,
Gdy si tak bratasz z piewcami wolnoci?

Czy przed nim take bronisz praw czowieka?
Czy te w nadziei obfitej jamuny
Sczysz oszczerstwa, jak przebiegy suga,
Szczwany lis z herbem ksicego rodu.
23kwietnia
Kopanie dokw pod Now. Wr. trwa, trwa nadal z caym smakiem i z liberalnym nastawieniem, co
niewtpliwie wyjdzie na dobre spoeczestwu, ktre cakiem ju skostniao. Mnie samego to nci i nie
czuj adnej sympatii do konserwatywnych wypadw przeciwko mniejszociom narodowym. Nigdy

309
Diagilew Sergiusz - znakomity propagator sztuki rosyjskiej za granic; zorganizowa w Paryu wystaw
malarstwa ros., szereg koncertw ros. muzyki, wystawi w Operze Paryskiej Borysa Godunowa. Jego
najwybitniejszym dzieem byo stworzenie zespou Ballets Russes przy udziale najznakomitszych
kompozytorw, scenografw, choreografw i tancerzy. Zesp wystawi w cigu 20 lat swej dziaalnoci (1909-
1929) okoo 70 baletw w najrozmaitszych krajach wiata, wywierajc duy wpyw na rozwj sztuki baletowej.
(Przyp. tum.)
w prasie przeciwko nim nie wystpowaem i do adnej narodowoci nie odnosiem si wrogo. Bo i po
co? Mona krzewi rosyjskiego ducha, traktujc mniejszoci w sposb wspczujcy i przyjazny.
A. W. Nikolski ma ton ostry i rbie prosto z mostu, a na to nie czas teraz
310
.
Wszystko zreszt niebawem si skoczy. Roku 1900 nie doczekam z pewnoci. 1899 bdzie moim
rokiem ostatnim. Kiedy par dni temu miaem wraenie, e umieram, al mi byo ycia, ale odejcie
mnie nie przeraao. Chciabym tylko, eby to si odbyo szybko.
Nie ulega wtpliwoci, e ludzie odsuwaj si od nas. By u mnie na przykad Arabayn z prob,
ebym wzi go w obron. Ale sam pisze do Nowosti.
Nie podoba mi si styl polemiczny Engelhardta. Bez polotu, ciki, rozgadany. Polemika powinna d
ostrzem dowcipu lub wewntrznego ognia, inaczej niewiele jest warta.
-
Oszczerstwo, jakobym ja wyebra od ministra oklnik z 17 marca, rozeszo si bardzo szybko
i przynosi mi najwicej szkody i nic tu zdziaa niepodobna. Dzi czytaem w Revue Suisse, e tylko
jedyne Nowoje Wriemia popiera stanowisko przeciwnikw Dreyfusa i e ono jest Terriblement
discrdit dailleurs. Upadem na duchu. Zestarzaem si, straciem pewno siebie, nie czuj ju
dawnego ognia i siy. Nie mog znie tej caej nagonki i dopnie ona celu, jeli nie znajd wieych si.
A gdzie ich szuka, skd je bra? Jedyna pociecha - to zbirka na pomnik Puszkina. Wczoraj wyniosa
ju 24.000 rubli. Bardzo dobrze.
26kwietnia
W. P. Burienin powiedzia mi swj wierszyk o Amfiteatrowie, ktry napisa ju dawno:
Zamiast nazwiskiem swoim czowiek ten
Zwyk podpisywa si Old Gentleman.
Raczej by swojej naturze nie skama,
Gdyby uywa swojskiej nazwy chama.
Burienin mgby, zdaje si, uzbiera cay tom takich podpisw do portretu. Czechow zbiera je
niegdy do osobnego zeszytu. Czy zachowa go jeszcze?
-
Rossija Amfiteatrowa ukae si dwudziestego smego. Myl, e powodzenie ma zapewnione.
Koomnin opowiada na podstawie relacji adwokata, ktry spisywa umow, e kupcy moskiewscy na
czele z Mamontowem dali zobowizanie na 180 tysicy, ale pienidzy tych nie przekazali
Amfiteatrowowi, bo chc prowadzenie administracji powierzy swojemu czowiekowi.
Napisaem do Czechowa. Posaem mu swoje owiadczenie dla sdu honorowego. Uzna je za nie
do wyrane
311
. Ma racj. Jest nie do wyrane, bo nie wszystko zostao w nim powiedziane.

310
Z czego przecie wypada wnosi, e w swojej gazecie (w ktrej A. W. Nikolski by czoowym publicyst)
Suworin nie stosuje tych zasad, jakim prywatnie hoduje w swoim Dzienniku. (Przyp. tum.)
311
Czechow w licie do Suworina z dn. 24 kwietnia, wypowiadajc si przeciwko samej zasadzie sdw
koleeskich rd literatw, o istocie sprawy, to znaczy o owej nagonce na Nowoje Wriemia, pisze:
...Spoeczestwo (nie tylko inteligencja, lecz w ogle rosyjskie spoeczestwo) w ostatnich latach byo wrogo
nastawione do Now. Wr. Powstao przekonanie, e Nowoje Wriemia otrzymuje subsydium od rzdu i od
francuskiego sztabu generalnego. A Nowoje Wriemia robio wszystko, eby utrzyma t niezasuon opini, i
trudno byo poj, po co to robi, w imi jakiego Boga. Na przykad ostatnio nikt nie rozumie przesadnych
zachwytw nad Finlandi ani donosw na pisma, ktre byy zakazane i jakoby zaczy si ukazywa pod innymi
tytuami - moe to jest usprawiedliwione wzgldami polityki narodowej, ale nie jest godne uczciwego pira (...)
Wszystko mgbym powiedzie tylko ludziom, ktrzy zwrciliby si do mnie szczerze i uczciwie.
Wobec ludzi za, ktrzy maj wobec mnie jakie ukryte myli, nie mog tego zrobi.
14maja
Dzi 14 maja. Dzie prawdziwie przekltych wspomnie. Rodzina dzi wyjedaa na wie do
Pawowska. Ustalilimy, e przyjad pniej, pocigiem o czwartej, poniewa rano miaem jecha do
Kondakowa, eby na prob Stasiulewicza zapyta go, jak dalece stan zdrowia B. I. Utina jest
powany, obawiano si bowiem o jego ycie i by u niego Koszakow. Pojechaem niewiele przed
dziewit. Ledwie minem kolumn Aleksandra, spotkaem jadcego dorok Burienina.
Wysiedlimy obaj z doroek. Burienin by blady, roztrzsiony i nie panowa nad sob.
- Nic pan nie wie? - zapyta.
- Nie.
- ochow zabity.
Byem jak raony piorunem. Widziaem z jego wyrazu twarzy, e to nie arty, i brakowao mi sw, by
wyrazi moje zdumienie i przygnbienie.
- To straszne - cign Burienin. - Za nic w wiecie nie zgodz si ju by sekundantem. Ta chwila,
kiedy wystrzelili obaj, to byo naprawd co tak okropnego, e trudno w to uwierzy. Usyszaem
strza, potem zobaczyem, e ochow upad na ziemi, a zaraz potem Utin. Nieprzytomny, jak
w malignie rzuciem si najpierw do jednego, potem do drugiego. Utin dosta konwulsji, paka i ka
jak dziecko, jak kobieta w ataku histerycznym.
- Boe drogi! Boe drogi! Biedny ochow! Jak pan mg do tego dopuci? Czy rzeczywicie nie byo
sposobu, by temu zapobiec?
- To ju chyba byo przeznaczenie. Zrobilimy wszystko, co byo mona. Wystaralimy si o pistolety
najprostszego typu, woylimy po p naboju, odlego wynosia 20 krokw, aden z nich nie umia
strzela, i kula trafia wanie w sam rodek czoa, we wstk od kapelusza, przy brzegu, przebia
czaszk i koniec.
- Zabity na miejscu?
- Nie. Ale lekarz powiedzia, e umrze w cigu paru godzin. Jest kompletnie nieprzytomny. Lekarz
mwi, e ma poraone nerwy czuciowe, i jeli nawet bdzie y jeszcze par dni - to si zdarza - nic
nie bdzie czu.
- Gdzie on jest teraz?

O Panu stworzya si opinia, e jakoby ma Pan wpywy w koach rzdowych, e jest Pan czowiekiem twardym,
nieubaganym - i znw Nowoje Wriemia robio wszystko, aby podobne przekonanie utrzymywao si w
spoeczestwie jak najduej. Publiczno traktowaa Nowoje Wriemia na rwni z niemiymi jej pismami
rzdowymi, szemraa, oburzaa si, niech rosa, tworzyy si legendy - i z grudki niegu wyrosa caa lawina,
ktra si toczy i bdzie si dalej toczy cigle rosnc. Ale w punktach oskarenia nie ma ani sowa o tej
lawinie, chocia wanie o ni chc Pana oskara... (Cyt. wg. A. Czechow, Dziea, t. XI, s. 489, 490).
Jak wida, Czechowowi bynajmniej nie chodzi o to, e Suworin nie do wyranie si tumaczy, lecz ma
pretensj do sdu, e pomija te najistotniejsze zarzuty, jakie - w ogldnej formie cytowania jedynie krcych
opinii - wysuwa w swym licie wobec Suworina.
Jest to zreszt ostatni obszerniejszy list z ich dugiej i obfitej korespondencji; odtd drogi Czechowa i Suworina
ostatecznie si rozeszy. (Przyp. tum.)
- W szpitalu Pietropawowskim.
Byem tym strasznie wstrznity. al mi byo biednego ochowa, a jednoczenie wszystko we mnie
kipiao z oburzenia na to haniebne i nikczemne morderstwo, ktre nazywaj pojedynkiem. Jak to!
Literaci, przedstawiciele inteligencji, ludzie, ktrzy tpi pojedynki drwin i szyderstwem, ktrzy
wykazuj cay ich bezsens - i oni take, gdy tylko wypadnie im to, co gosili, zastosowa w praktyce -
staj si oficerami, pojedynkowiczami, ulegaj powszechnym zabobonom, poddaj si uwiconym
regulaminom pojedynku, zachowuj tajemnic, nabijaj pistolety, odmierzaj kroki i patrz, jak ludzie
zabijaj si wzajemnie. I nie starcza im odwagi, by zdepta nikczemny zabobon, wyszydzi go wanie
na placu, gdzie przeciwnicy staj do pojedynku, ca uroczyst atmosfer przeksztaci
w pomiewisko, w wulgarne widowisko jarmarczne, poama pistolety w obecnoci stojcych
naprzeciwko siebie przeciwnikw i kaza im i do wszystkich diabw! Nie, nie starcza im na to
mstwa, posusznie id za tumem i tum wznosi si ponad nich i ciga ich sprawiedliwym miechem
i oburzeniem, by potem z kolei wyoni spord siebie bojownikw tej samej aosnej sprawy!
I nieprdko si to zmieni. ochow - to nie ostatnia ofiara tej mordowni!
-
Jeszcze o ochowie zabitym przez Utina.
ochow nocowa u Watsona i nie spa ca noc; poprosi o papier i pisa list. Po drodze to wpada
w histeryczny pacz, to znw mia si, wyszydzajc warunki pojedynku, ustalajce odlego midzy
przeciwnikami na 20 krokw; ba si, e zrobi si z tego komedia i baga Watsona, by domaga si
zmniejszenia tej odlegoci. W czasie pojedynku sprawdzi kroki, jakie odmierzy Burienin.
Watson owiadczy: Cay tragizm polega na tym, e ochow by stron, ktr obraono, i on wanie
zosta zabity. A czy to taki rzadki wypadek? Czy wynik pojedynku to wyrok boskiego sdu, a nie
rezultat przypadku albo umiejtnoci strzeleckiej?
Wielu ludzi mwio mi: Rozumiem pojedynek, kiedy chodzi o jak spraw wan, wyjtkow, ale
z powodu gupstwa - zgadzam si. Ale przecie cae nieszczcie polega wanie na tym, e jednak go
uznajecie. Jeli przestaniecie go uznawa nawet w sytuacjach powanych - nie bdzie ich rwnie
w sytuacjach bahych.
Na pociech braciom ochowa sekundanci stwierdzili, e Utin rwnie zosta ranny; dlatego brat
ochowa powiedzia mi: obie kule trafiy przypadkiem.
De Roberti tak o tym opowiada:
Utin bardzo nadrabia min i zachowywa si jak czowiek obyty z warunkami, w jakich odbywaj si
pojedynki. Stawi si cay ubrany na czarno i przybra pozycj w p obrotu, jak staje si zazwyczaj, by
przeciwnikowi trudniej byo wycelowa, tak samo jak jednolita barwa ubrania niezbdna jest, by
utrudni przeciwnikowi celowanie: biaa koszula, kolorowa kamizelka, acuszek od zegarka,
kolorowe spodnie - wszystko to stanowi moe cel, na ktry przeciwnik skieruje luf pistoletu.
ochow o nic podobnego si nie troszczy. Pojedynek by dla najwidoczniej spraw donios, kwesti
ycia i mierci: uleg zabobonom z ca powag i zdecydowaniem, by moe z wiar, e spraw
rozstrzygnie sd boski. Nie przejmowa si absolutnie strojem ani wygldem zewntrznym, mimo e
de Roberti prosi go, eby si ubra tak jak trzeba. By w wycitej kamizelce, w jasnych spodniach
i marynarce zapitej na jeden guzik. Zdj paszcz, w ktrym przyjecha, mimo e sekundanci radzili
mu nie zdejmowa. Utin natomiast zosta w paszczu i pod pozorem, e go zapomnia, rozoy sobie
na ziemi pod nogami pled - oczywicie w przewidywaniu moliwoci upadku, by ciao jego pado nie
na traw, tylko na pled.
ochow nie strzela nigdy w yciu i nie umia ani trzyma pistoletu, ani ustawi si w pl obrotu,
mimo e uczyli go tego przed pojedynkiem, nic z tego nie wykona i stan prosto, wystawiajc cae
ciao en face.
Watson podbieg do niego: Stae pan, ochow, jak naley, ten jednak nie zwrci na to
najmniejszej uwagi. Na komend raz Utin podnis pistolet pewnie i z wpraw, ochow podnis go
nieprzepisowo, byle jak, jak czowiek, ktry nigdy w yciu nie mia do czynienia z broni. Przed
pojedynkiem de Roberti podszed do Utina i spyta, czy nie chce pogodzi si z przeciwnikiem. Tutaj?
Na placu? - spyta Utin, to znaczy innymi sowy: Teraz ju za pno. Zrozumiae jest, e ochow na
to samo pytanie odpowiedzia: Nie, nie chc.
Znw z jednej strony pozerstwo, posuch wobec pojedynkowych obyczajw: zgoda na placu - to
niby ostatnia rzecz, jaka moe przyj do gowy, podczas gdy ochow odpowiada po prostu, kierujc
si jedynie tym, co czuje.
ochow napisa dokument tej treci, e oto my, niej podpisani, stanlimy do pojedynku z powodw,
ktrych nie zamierzamy wyjania i ktre nie s w peni wiadome naszym sekundantom; uwierzyli
nam oni na sowo, i powody te s dostatecznie wakie, by uzasadni pojedynek. Utin by do tego
stopnia nietaktowny, e nie podpisa tego dokumentu, odmawiajc swemu przeciwnikowi tego gestu
zwykej uprzejmoci, ktry nie mg pocign za sob adnych zych nastpstw, a mg pocign
tylko dobre. Watson o tej odmowie Utina zakomunikowa dopiero o godz. 5, przed samym
pojedynkiem, co ochowa bardzo dotkno. Wreszcie ochow, w odpowiedzi na wysoce nietaktowny
list Utina, w ktrym bya nawet mowa o tym, e ochow kontaktowa si z Gonczarowem, siedzcym
w III Oddziale, zredagowa tekst polubownego zaatwienia w takim sensie, i Utin zaprzecza, jakoby
ochow stara si doprowadzi do zesania Gonczarowa na Syberi. Utin rwnie i na to si nie
zgodzi. Sekundanci zdecydowali si nie pokazywa tej notatki ochowa, ktra powinna by
w posiadaniu Niekludowa.
ochow, po sprzeczce ze mn, mwic o oszczerstwach, jakie rozpuszcza o nim Utin, powiedzia:
Gdyby Utin cho troch orientowa si w rosyjskim prawodawstwie, nie rozpowiadaby takich bzdur
o moim planie obrony, bo Gonczarowowi nawet w przypadku najbardziej agodnego wyroku za
przestpstwo, ktrego si dopuci, grozio zesanie na Syberi na osiedlenie. Kara ta jednoczenie
zwalniaa Gonczarow z wizw maeskich. Tak wic nawet gdybym rzeczywicie zmierza do tego,
eby si oeni z Gonczarow, co, jak wszyscy wiedz, jest nieprawd - absolutnie nie miabym
powodu dy do surowszego wyroku. Widziaem si z ni wszystkiego dwa razy i gdybym teraz
napisa do niej o tej plotce Utina - przyjechaaby tutaj i wyzwaaby go na pojedynek. To nie ja zabiem
Gonczarowa moimi zamiarami, tylko zgubi go Utin swoj pozbawion taktu i gupi obron. Z jednej
strony przedstawi go jako arliwego zwolennika komuny, nieomal midzynarodowego
rewolucjonist, a z drugiej jako ajdaka, ktry pozwala swemu obrocy mwi rozmaite brednie o
Gonczarowej i szkalowa j. Troszczc si o wasn reputacj chcia zapewne tymi nikczemnymi
plotkami o mnie zasoni niepowodzenie swojej obrony: oto czowiek, ktry pragn zguby
Gonczarowa, ale ja uratowaem go przed t nieproszon pomoc i przekonaem Gonczarowa, e
naley zdemaskowa zwizek czcy ochowa z Gonczarow. Wyobraam sobie, co mwi
Gonczarowowi. Ten jegomo, ktrego nigdy w yciu nie widziaem, ale ktry by straszliwie
zazdrosny, wierzy oczywicie wszystkiemu i widzia w Utinie zarwno radykaa, jak i utalentowanego
obroc. A to po prostu radykalny pyskacz i ambitny szczeniak, ktry chce zdoby rozgos swoim
radykalizmem. A jednak twierdz, e dziki interwencji Gonczarowej i mojej nie wpltano w t
spraw 20 ludzi, ktrzy w przeciwnym wypadku podzieliliby los Gonczarowa.
312

-
Od ubiegego czwartku ani sowa. W zeszy czwartek, kiedy zrzekem si ostatniego sowa, ktre
proponowa mi Arseniew w sdzie honorowym, napisa mi, e przekaza mj list sdowi i e sd
przystpuje zapewne do rozpatrzenia meritum sprawy. Byo to 6 maja. Dzi jest 14 i ani sowa.
Mwiono mi dzi, e Arseniew i Spasowicz s po mojej stronie, ale pozostali (?) pieni si
z wciekoci, zbieraj jakie informacje itd. Nic prcz plotek zebra nie mog. Jutro wyl do
Arseniewa list nastpujcy:
Wielce Szanowny Konstantynie Konstantynowiczu! W dniu 3 maja zoyem przed sdem
honorowym zeznanie, ktre zaraz te zostao wobec sdu odczytane. 6 maja, na propozycj
Pana, by stawi si przed sdem honorowym i skorzysta z ostatniego sowa,
odpowiedziaem, e nie uwaam tego za potrzebne. Odpisa mi Pan niezwocznie, e odczyta
Pan mj list sdowi honorowemu i e sd ten zapewne tego wieczora, 6 maja, przystpi do
rozpatrywania meritum sprawy.
Dzi mamy 15 maja. Zdaje Pan sobie spraw, e nie jest to dla mnie bynajmniej sprawa
bagatelna. Czekanie na wyrok przez tydzie - to cika prba, wprost nie do zniesienia w
moim wieku i po trzech miesicach ycia w nerwowym napiciu. Zgodzi si Pan, e
oskaryciele s w nieporwnanie lepszej sytuacji ni ja, tak samo jak prokurator jest w lepszej
sytuacji ni podsdny. Lekarze ju od dawna mwi mi, e powinienem wyjecha. A ja nie
mog wyjecha. Nie wiem, co jeszcze mnie czeka. Zna Pan mnie i wie, e jestem czowiekiem
wraliwym i e w szedziesitym pitym roku ycia nie utraciem jeszcze niestety zdolnoci
brania sobie wszystkiego do serca i szarpania sobie nerww. Niech Pan bdzie tak dobry
i pozwoli mi si dowiedzie, czy merytoryczne rozpatrzenie sprawy ju si odbyo i kiedy
bd mg otrzyma co konkretnego o mojej sprawie. Myl, e ju do dugo czekaem i
brak wiadomoci staje si dla mnie po prostu mczarni.
Prosz przyj wyrazy szczerego szacunku i oddania.

312
ochow i Utin - bohaterowie gonego w latach siedemdziesitych pojedynku i pniejszej sprawy sdowej.
Pewnego modego czowieka, N. Gonczarowa, oddano pod sd pod zarzutem rozpowszechniania proklamacji.
Jego obrony podj si do znany w koach petersburskich pom. adwokata przysigego (wczesny tytu
obrocy sdowego o niepenych kwalifikacjach) J. I. Utin. Utin zamierza w swej obronie przedstawi
Gonczarowa jako czowieka o nadmiernej pobudliwoci i mao zorientowanego w polityce, inaczej mwic
usiowa pomniejszy jego stopie poczytalnoci. Do sprawy tej wmiesza si A. F. ochow, podajcy si za
literata, ale raczej ograniczajcy si w swej dziaalnoci do tzw. obiadw literackich. ochow, ktry na krtko
przedtem pozna on Gonczarowa, pocz nachodzi Utina i namawia go na wszelkie sposoby, by zmieni
taktyk obrony, uwaajc za bardziej podane, by sprawie sdowej nada charakter wybitnie polityczny i
zwikszy win Gonczarowa, jako dziaajcego z pobudek czysto ideowych. Poczy wwczas kry
najrozmaitsze pogoski co do rzeczywistych pobudek, jakimi kierowa si ochow. Jedni dopatrywali si w tym
pragnienia Gonczarowej, by wystpi w roli ony bohatera, inni za po prostu twierdzili, e ochow chce
spawi Gonczarowa na zesanie, by potem oeni si z jego on, ktr si jakoby bardzo interesowa. Drugi
wariant podtrzymywa podobno sam Utin. W rezultacie ochow wyzwa Utina na pojedynek, ktry odby si 14
maja 1872 roku. ochow zosta zabity, za Utin oraz sekundanci obu stron - Burienin, de Roberti, Niekludow i
Watson byli oddani pod sd. (Utina broni Wodzimierz Spasowicz, znany adwokat, polityk i historyk literatury;
jako adwokat dziaa pocztkowo w Petersburgu - gdzie by profesorem Prawa, potem w Warszawie - m. in. w
procesie Proletariatu. Napisa szereg studiw z dziejw romantyzmu, w polityce reprezentowa najbardziej
ugodowe skrzydo pozytywizmu.) Utin skazany zosta na dwa lata twierdzy, w rzeczywistoci jednak kary tej nie
odsiedzia. ona Gonczarowa, zaszczuta przez najrozmaitsze plotki, w czasie procesu popenia samobjstwo.
Caa ta sprawa podzielia wwczas koa inteligencji petersburskiej na dwa obozy - stronnikw ochowa i
obrocw Utina.
A. Suworin.
16maja
Dzi otrzymaem wyrok sdu honorowego. Koniec z niepokojem. Sd uzna niektre metody za
niewaciwe i wysoce niepodane. Bg z nimi! Kt z udzi piszcych nie ma tego na sumieniu?
Komitet Zwizku bdzie bardzo zmartwiony. Biedny guptas Kariejew
313
! Tak si stara! Zapewne
redagowa ten dokument razem z Miakotinem. Ale co jest dla Komitetu nieprzyjemne - to e uchwaa
jest jednomylna. Nie bdzie mona twierdzi, e potraktowano mnie w sposb stronniczy.
Odpowied moja dla Komitetu bya rozesana do wszystkich sdziw.
-
Wczoraj list od Grigorowicza, bardzo aosny. Zapewne si ju nie wyleczy. Chce przyjecha do
Petersburga, eby tu umrze.
17maja
Czechow pisze dzi: Ja bym na Paskim miejscu napisa powie. Gdyby Panu teraz przysza ochota,
mgby Pan napisa interesujc powie, i to niema. Tym bardziej e kupi Pan posiado, ma Pan
gdzie si odseparowa od ludzi i popracowa. On by na moim miejscu oczywicie napisa. Ale ja na
moim nie napisz. Nie mam jasnego obrazu ycia. Gdybym mia pisa powie, musiabym jej nada
zupenie specyficzn form, tak, do jakiej przywykem, z ktr si zyem. Forma felietonu, w ktrym
mona by snu wasne myli, jak to robi Puszkin w Eugeniuszu Onieginie. W prozie powie trzeba by
w tym celu pisa w pierwszej osobie. A ta forma mi nie odpowiada.
Pod wpywem sw Czechowa nawet ju otworzyem zeszyt. Mylaem, mylaem nad nie zapisanymi
kartkami i odoyem zeszyt z powrotem do szuflady. Nie, to trudna sprawa.
20maja
W drodze na moj wie przyjechaem do Moskwy. Nakupiem rozmaitych gratw na wie za przeszo
tysic. Wieczr u P. A. Jefremowa
314
. Ma 68 lat. le si czu, ale wsta. Od godz. 8 do 12
rozmawialimy o Petersburgu, przewanie o Puszkinie. Ile faktw z literatury, jakie ten czowiek
zasysza od rozmaitych ludzi, zabierze ze sob do grobu. Tyle razy mwiem mu ju, eby to spisa.
Nie mog - powiada. - Gdyby tak kto siedzia w drugim pokoju i zapisywa. Kiedy si rozmawia,
jedno zatrca o drugie, czowiek przypomina sobie chcc nie chcc. A z pirem w rku nie wiadomo,
od czego zacz. Na moje nieszczcie zawsze znacznie lepiej zostawao i zostaje mi w pamici to, co
czytaem, ni to, co sysz. To, co si syszy, od razu si zapomina. Oto co nieco z tego, co syszaem
od Jefremowa.
W Dzienniku Puszkina zapisane jest proz o Uwarowie to samo, co pniej (35 r.) napisa wierszem Na
ozdrowienie Lukullusa. Mikoaj I zakaza umieszczania jakichkolwiek wzmianek o wierszach Puszkina
i o Uwarowie, ktry przez 35 lat zarzdza cenzur i ministerstwem owiaty. Uwarow wysa do

313
Kariejew N. I. - wybitny historyk rosyjski (1850-1931) autor bardzo cennej pracy o kwestii chopskiej we
Francji i szeregu innych wartociowych dzie. Reprezentowa pogldy postpowo-liberalne, w latach 1879-84
wykada na uniwersytecie w Warszawie, napisa m. in. Zarys historii reformacji i reakcji katolickiej w Polsce. W
roku 1910 zosta czonkiem petersburskiej Akademii Nauk, a w r. 1929 - honorowym czonkiem Akademii Nauk
ZSRR. (Przyp. tum.)
314
Jefremow P. A. - bibliograf, komentator historii literatury rosyjskiej.
Puszkina anonim o rogaczach. Konst. Pietr. Dogorukow
315
i ks. Gagarin
316
twierdzili, e nie brali w tym
udziau. Mikoaj I poleci Benckendorffowi
317
, by nie dopuci do pojedynku. Hekkeren by u
Benckendorffa. C mam teraz robi? - zapyta ksin Bieosielsk. Niech pan pole andarmw
gdzie indziej. Puszkina zabi Benckendorff, ks. Bieosielska i Uwarow. Dlatego Jefremow na jednej
z poprzednich wystaw puszkinowskich zawiesi ich portrety obok siebie. Gajewski je zasoni.
-
Z Dziennika Puszkina:
I oto przed stolic now
Prastarej Moskwy splendor zgas.
318

Natomiast sowa Prastara Moskwa spuszcza gow - wymyli Annienkow
319
. Annienkow, tak samo
jak ukowski, zmienia teksty Puszkina, jak np. w wierszu kiszyniowskim o Neapolu. Pewne rzeczy sam
znalazem w rkopisach Puszkina i zapisaem dla siebie. Jakuszkin nie potrafi ich odcyfrowa.
-
Natalia Nikoajewna, ona Puszkina, w przeddzie pojedynku spotkaa si z dAnthsem, a anskoj
320

pilnowa, eby Puszkin nie przyjecha.
Wszyscy oficerowie gwardyjskich pukw jazdy byli przeciwko Puszkinowi. Martynow
321
take by
oficerem gwardii. Maria Al.
322
powiedziaa autorowi historii gwardzistw
323
: Dekabryci to byli
porzdni i uczciwi ludzie. A co chcia zrobi Fiaret
324
? Chcia ukry testament Aleksandra... Puszkin
basowa Aleksandrowi... Puszkin nie powiedzia na ou mierci: Gdybym zosta przy yciu, bybym
mu oddany ca dusz. Kiedy ukowskiemu wypominano to zdanie, powiedzia: Chodzio mi o los
ony Puszkina i dzieci.
-
Co byo w licie, ktry przywiz Puszkinowi od Mikoaja Arendt
325
?
Puszkin przeczyta go i zwrci Arendtowi. Tre listu jest nie znana do dzi dnia.
-

315
Dogorukow P. W. (a nie K. P., jak go mylnie tytuuje Suworin w Dzienniku) - pisarz, ktry w latach
pidziesitych emigrowa za granic. Jego wspudzia w pisaniu do Puszkina anonimw, ktre stay si
przyczyn pojedynku z dAnthsem, nie zosta dotychczas wyjaniony.
316
Gagarin I., ksi - wspczesny Puszkina, potem zosta jezuit; jemu rwnie przypisywano podobne,
niezbyt szlachetne wtrcanie si do prywatnego ycia Puszkina, co i Dogorukowowi.
317
hr. Benckendorff, ksina Bieosielska-Bieozierska - postacie z petersburskiego wielkiego wiata, ktre
nienawidziy Puszkina; Benckendorff by protoplast Korpusu andarmw, utworzonego przez Mikoaja I.
318
Z Jedca Miedzianego, tum. J. Tuwim.
319
Annienkow P. W. - przyjaciel Puszkina, redaktor pierwszego wydania jego pism.
320
anskoj, hr. - drugi m Natalii Puszkin.
321
Martynow - oficer kaukaski, ktry zabi w pojedynku Lermontowa.
322
Maria Al. - cesarzowa Maria Aleksandrowna, ona Aleksandra II.
323
Autor historii gwardzistw - S. A. Panczulidzew, wyda obszern histori puku.
324
Fiaret - metropolita moskiewski, autor osawionego katechizmu cerkwi prawosawnej, ktry wbijano w
gow modziey wczesnej. Testament Aleksandra w sprawie nastpstwa tronu dla Mikoaja I
przechowywany by w soborze Uspieskim.
325
Arendt - lekarz nadworny Mikoaja I, ktry udziela Puszkinowi pomocy po pojedynku i poredniczy midzy
carem i Puszkinem w ostatnich chwilach ycia poety, a cilej mwic - przywozi Puszkinowi listy od cara, ktry
stara si przemwi do rozumu wolnomylnemu poecie.
Wasilczykow
326
o Lermontowie: Gdyby Martynow go nie zabi, zabiby go kto inny; tak czy inaczej
musia pooy gow. Wasilczykow spotka si z Martynowem w Klubie Angielskim w Moskwie.
Wejcie do klubu wymagao polecenia. Pyta o jednego - umar, o drugiego - nie ma go. Kto klepie go
po ramieniu. Odwraca si - Martynow. Ja ci wprowadz. Wzi go pod rk mwic: Pom mi
z aski swojej. Bo jaki Martynow w Petersburgu po prostu nazywa mnie morderc. - I jake tu
czowiekowi nie poda pomocnej rki? Tak samo postpowali z Puszkinem. Caa gwardia bya po
stronie dAnthsa. Jefremow mwi Panczulidzewowi: Powinien pan histori waszego puku osodzi
troch dekabrystami. Bo przecie macie w puku dwch mordercw: dAnthsa i Martynowa.
-
Ge w zwizku ze swoim obrazem pojecha do Michajowskoje
327
. Ale w Michajowskoje nie zostao nic
prcz jednego pokoju, a i w nim zawali si sufit.
-
Sobolewski
328
opowiada, e widzia si z dAnthsem, dugo z nim rozmawia i zapyta go: To ju
stare dzieje, czy y pan z on Puszkina? - Bez najmniejszej wtpliwoci - odpowiedzia tamten.
-
Pawe I mia zamiar wtrci swoj on do klasztoru i uzna Mikoaja Pawowicza i Michaa
Pawowicza za nielubne dzieci. Cesarzowa ya z kim i Mikoaj pokazywa portret jej kochanka.
Mikoaj II pokaza Panczulidzewowi wszystkie dokumenty i wyraa zdziwienie, e nikt nic nie napisa
o mierci Pawa I. - Kiedy przecie trzeba o tym powiedzie. Podobno wszystko to ma by podane
w Sowniku Biograficznym.
9czerwca
Od 4 czerwca jestem w Nikolskoje. 26 maja byem w Petersburgu. Uroczystoci puszkinowskie. Wiele
byo gadania, ale mao zapau. Byem tylko w Paacu Taurydzkim na wieczorze, na ktrym wystawiano
mae opery i urzdzono kiepski pochd. Drugiego byem w Moskwie. Znowu robiem zakupy na wie.
Wydaem par tysicy. Kupowaem bez adu i skadu. Nie kupiem tego, co trzeba, a kupiem
mnstwo rzeczy zbdnych. Onegdaj depesza od Lolka: sd polubowny, ktry rozpatrywa jego spraw
z Sigm w zwizku z moj spraw z Komitetem Zwizku Pisarzy, stan po ich stronie. Sprawa z
Komitetem jeszcze nie ucicha. Pisaem do Czechowa. Pytaem, czy mam wystpi ze Zwizku, czy nie.
Czytaem Rossij. Jest w niej jaka swoboda i szczero. Nowoje Wriemia spleniao, jest
sfatygowane, szare. Tak mi si wydaje i przypuszczam, e si nie myl. Lepiej nie czyta gazet. O wiele
wikszy spokj. Nic nie wiedzie, nie robi adnych porwna.
-
Wstpiem do korpusu kadetw w Woroneu 15 listopada 1845 r., przeszedem dwie klasy wstpne i
4 oglne, z klasy do klasy przechodziem co roku i naleaem do grupy najlepszych absolwentw.
W sierpniu 1851 roku przyjechaem do Petersburga, do puku Szlacheckiego, gdzie byy dwie klasy
specjalne; po ich ukoczeniu kierowano do gwardii, do artylerii i do piechoty. Mnie skierowali do
saperw. Chciaem wstpi na uniwersytet, z podrcznika Grecza uczyem si gramatyki i zoyem
podanie o zwolnienie z powodu choroby. Wyszedem jako koleskij registrator, razem ze mn
wyszed W. W. Markow i on w gruncie rzeczy pocign mnie za sob. W grudniu 1853 roku
przyjechaem do Korniewa, gdzie spdziem lata 54 i 55. W roku 1855 latem mieszkaem w Woroneu
u W. J. Turinowa, przygotowywaem si do egzaminw na nauczyciela powiatowego, zdaem i w
tyme roku objem posad nauczyciela historii i geografii w szkole powiatowej w Bobrowie. W roku

326
Wasilczykow, ksi - sekundant Lermontowa.
327
Michajowskoje - wioska w guberni pskowskiej, gdzie od czasu do czasu przebywa Puszkin.
328
Sobolewski S. A. - poeta, bibliograf, czowiek bardzo dla Puszkina yczliwy, ktry zmar wiele lat po nim.
1857 oeniem si z Ann Iwanown Baranow. W sierpniu 1859 roku przeniosem si na takie samo
stanowisko do Woronea. W lipcu 1861 roku przeniosem si do Moskwy, do pisma Russkaja Riecz,
ktre przestao wychodzi po pierwszym numerze 1862 roku. W grudniu 1862 r. przeniosem si do
Petersburga do gazety SPB. Wiedomosti. W roku 1874 rzd za nieprawomylno nakaza Korszowi
sprzedanie gazety. Zostaem bez pracy. Od koca 1875 roku pracowaem w gazecie Birewyje
Wiedomosti. W roku 1876, 29 lutego, zaoyem razem z Lichaczowem Nawoje Wriemia.
Pisaem do czasopisma Modnyj Magazin - tak si chyba nazywao - i zamieciem tam dwa wiersze
tumaczone z Brangera, do pism: Wiesielczak, Russkij Dniewnik, Russkaja Riecz,
Razwleczenije, Sowriemiennoje Sowo, Otieczestwiennyje Zapiski, Wriemia Dostojewskiego
(opowiadanie Alonka F. M. Dostojewski przyj do druku i zostao tam zoone, ale Wriemia
zamknito i opowiadanie ukazao si pniej w Otieczestwiennych Zapiskach), Sowriemiennik
(onierz i onierka), Wiestnik Jewropy, Russkij Inwalid (przegld czasopism), Driewniaja i
Nowaja Rossija, Russkoje Sowo. W pismach Wiesielczak i Razwleczenije - wiersze
humorystyczne i krtkie opowiadania, w Sowriemienniku i Otieczestwiennych Zapiskach - nowele
i opowiadania: onierz i onierka (Sowr.), Alonka i Skrzywdzony; w pimie Woronieskaja
Biesieda jeszcze przedtem, w r. 1862, nowela Garibaldi i opowiadanie Jagdka. W Sowr. Sowie
listy z Moskwy; w Otieczestwiennych Zapiskach - kilka opowiada, w Wiestniku Jewropy -
mnstwo nowel itd. Wszystkie prace powyrywane z czasopism i oprawione w jeden tom s w mojej
bibliotece. W gazecie Russkoje Sowo - list z Woronea pod pseudonimem Ziemlanskij.
M. P. Sadowski za recytacj mojej noweli Garibaldi przed cesarzow Mari Aleksandrown otrzyma
piercie. Jego recytacja tego samego opowiadania na jakim poranku literackim w Moskwie bya
i moim sukcesem - wywoywano mnie. Redagowaem ksiki Do recytacji i Wielkie zjawiska i szkice
z przyrody, braem udzia w redakcji i przekadzie ksiek Sudzy odka i Historia rewolucji
francuskiej Migneta, Podr do rodka ziemi (s w tym przekadzie moje wstawki), redagowaem
wiele numerw Biblioteki dla dzieci, gdzie pisaem biografie pisarzy itd. W gazecie Nowoje
Wriemia jest mnstwo moich artykuw bez podpisu.
8wrzenia
Prbowaem pisa - nic nie wychodzi. Pisaem drugi akt Bohaterki, wychodzi blado. Widocznie trzeba
na tych wprawkach postawi krzyyk.
10wrzenia
Jutro kocz 65 lat. Tak dugo ju yj. To bardzo duo. Dzi dostaem list od mojego brata Pietruszy,
ktry mi pisze, e ksigi stanu cywilnego we wsi Korszewa istniej od 1781 roku. Nasz pradziadek
nazywa si Fiodor. Metryka jego gosi: deputowany szlachcic zagrodowy Fiodor Prochorowicz
Suworin, zmar mierci naturaln 18 sierpnia 1791 roku, w szedziesitym roku ycia. Potocznie
nosilimy przezwisko Putatow, najwidoczniej po tym deputowanym Fiodorze. Gdzie on by
deputowany? Z czego si wzia sama ta nazwa? Z komedii wymylonej przez Katarzyn
329
. Ale w
spisie deputowanych nie ma naszego nazwiska, a zreszt Fiodor mia w roku 1767 zaledwie 25 lat.
w Fiodor mia trzech synw: Rodiona, Iwana i Dymitra. Wszyscy trzej umarli w tym samym roku,
w czerwcu i lipcu 1787. Rodion 1 lipca (mia lat 40), Iwan 23 czerwca (lat 36), a Dymitr - 20 czerwca
(lat 35). Widocznie bya jaka epidemia. Rodion i Iwan zdaje si dzieci nie mieli. Dymitr mia dwch
synw: Rodiona i Siergieja. Jego ona, Warwara Jermoajewna, zmara w r. 1814. Siergiej Dmitriewicz
- to nasz ojciec. Pradziad mj zmar 1 padziernika, mia 65 lat. Ojciec umar majc lat 69. Jeli mam

329
Katarzyna II wpada na pomys zwoania specjalnego zgromadzenia deputowanych z caej Rosji w celu
omwienia rozmaitych zagadnie pastwowych. Jedynym historycznym ladem tej komisji jest
sporzdzony dla niej przez Katarzyn nakaz.
y tyle co pradziad, to czas mi do trumny, a jeli tyle co ojciec, to jeszcze wcale niele. Jeszcze
poartujemy!
-
Napisaem do Lolka do Petersburga, eby wszystkie papiery procentowe, lece w szafie pancernej
w moim gabinecie, odda moim krewnym - bratu, siostrom, bratankom i bratanicom. Mam nadziej,
e to zostanie zrobione i e nikt nie okae si zbyt chciwy. Jest tam, jeli si nie myl, okoo 30
tysicy, ale jedna obligacja jest kiepska: akcje Rosyjskiego Banku Przemysowego kupione po 345
rub., ktre obecnie spady niemal do do 250 rub.
17wrzenia
Wspaniay dzie jesienny. Czubym si wietnie, gdybym si nie dowiedzia z zapowiedzi, e KI. Iw.
330

nie gra. Potem pisa mi A. P. Koomnin, e prosia o 50 rub. podwyki, nie dostaa jej, oddaa rol
Ireny i owiadczya, e przestaje pracowa. Bardzo, bardzo mi jej al. Nie jako aktorki, ale jako do
dziwnej postaci. To dziwny, chory czowiek, nie majcy ani bliskich ludzi, ani miejsca, gdzie mgby
znale schronienie. Jestem tego pewien. Wci czego szuka i nie znajduje. Moe szczcia. Ma
fantazj i uzdolnienia, ale wszystko to jest jakie niepene, zacztkowe. Jake ona bya czynna tu na
wsi! Przez cay miesic ani przez chwil nie brako jej zajcia. Ze szczeglnym zapaem zajmowaa si
leczeniem ludzi. Przychodziy do niej baby i dzieci, przemywaa im rany i wszystko to robia bardzo
starannie. Moe to wanie jest jej prawdziwe powoanie. Sama jest nieszczliwa i bezdomna
i dlatego chtnie przebywa rd nieszczliwych. al mi jej dlatego, e teraz si zapakuje, tucze
gow o cian i auje, e rzucia teatr. W teatrze miaa jednak jaki cel przed sob, jakie zajcie.
Przed paroma dniami napisaem list do Nasti
331
- dziwny list, ktrego Nastia nie zrozumie, a zreszt ja
sam nie bardzo wiem, po co go napisaem. Czuj, e powinienem jako dokona rozrachunku z
yciem, ale w aden sposb nie potrafi. Nie jestem analitykiem. Nie umiem myle, nie umiem
przewidywa, co powinienem zrobi, jak si zachowa. Dlatego w trudnych chwilach szybko trac
gow, ogarnia mnie znuenie i zwtpienie. Rozzoci mnie Pluszczyk-Pluszczewski. Ten sprytny
krtacz tak mnie omota, e jestem cakowicie w jego rku. Wciekam si i absolutnie nic nie mog na
to poradzi. I nie mam na niego rady. Podlizuje mi si, rozprawia o swoim szacunku, a w
rzeczywistoci nienawidzi mnie. Wiem, jakim zym i podstpnym okiem na mnie patrzy. Jestem mu
teraz potrzebny przy jego przerbce Zbrodni i kary Dostojewskiego, ktr Litwinow mu puci. Czy
mona nie puci tajnemu radcy?! Czynownik czynownika nie skrzywdzi. Litwinow to zreszt bardzo
miy i sympatyczny czowiek, zna si na teatrze.
-
Czytam teraz Idiot Dostojewskiego. Nigdy nie czytaem tej powieci. Dziwny pisarz! Mam wraenie,
e wszystkie jego postacie wywodz si z jego wasnych trzewi, z jego duszy i fantazji. Nie widzia
takich ludzi nigdy, moe ich zreszt wcale nie ma. Moe s tylko tacy, co ich przypominaj. Maluje
jakie natury wystpne, ponure, tajemnicze. Czy taka jest dusza Rosjanina? Wiele stronic
urzekajcych, wiele prawdziwie dramatycznych scen. Wszystkie jego powieci zbudowane s ze scen.
Lubi dialogi, cignie je bez koca i czsto w sposb bardzo interesujcy. Powiedzia mi kiedy, kiedy
go zapytaem, czemu nie pisze dramatw: Bieliski mwi, e talent dramatyczny rodzi si
samorzutnie za modu. Dlatego uwaam, e skoro ju zaczem od powieci i tu jestem mocny, nie
jestem dramaturgiem.

330
KI. Iw. - Klaudia Iwanowna Destombes, aktorka Teatru Maego, wielce zaprzyjaniona z Suworinem,
opiekowaa si nim w ostatnich latach jego ycia.
331
Nastia - crka Suworina Anastazja, wysza za m za marynarza Miasojedowa-Iwanowa; aktorka,
wystpowaa po rewolucji w Ameryce.
22wrzenia
List od Pluszczyka w zwizku z tym, e oburzaem si na powierzenie roli Duni w Zbrodni i karze pani
Pogodin. Dunia - to pikna dziewczyna, a pani Pogodin - to mizerota, ktra mwi przez nos.
Odpowiedziaem telegraficznie: Nie reyser, a Pan powinien by zakomunikowa mi obsad, a nawet
porozumie si ze mn, tak jak to robi absolutnie wszyscy autorzy na scenach rzdowych. Czemu
pan zwala win na zwrotniczego? Co si tyczy Paskiego autorstwa, myli si Pan bardzo. Midzy
Panem i autorem jest ogromna rnica. Paskie wyjanienia w pewnej mierze mi wystarczaj. Niech
Pan dziaa nadal wedle wasnego uznania. Ja wicej do Paskich uprawnie wtrca si nie
zamierzam. Suworin.
-
...Historia z hrabi L. N. Tostojem i p. Marksem
332
, wydawc Niwy. - Czy marksistom to jest na
rk? P. Marks to kapitalista, a hr. Tostoj - to robotnik. Hrabia Tostoj sprzeda Niwie prawo
pierwszego wydania swojej powieci Zmartwychwstanie po tysic rubli za arkusz druku. Przy tym
owiadczy p. Marksowi jasno i kategorycznie, e odstpuje jedynie prawa do pierwszego wydania,
a raczej prawo pierwodruku, i e po ukazaniu si w Niwie poszczeglnych czci tej powieci
wszystkie inne wydawnictwa maj prawo dysponowa Zmartwychwstaniem jak swoj wasnoci,
bowiem kady odcinek powieci, jak i jej cao, staje si natychmiast wasnoci publiczn. Trzeba
doda, e pocztkowo honorarium za powie oznaczone zostao na 1500 rub., przy czym hrabia
Tostoj ze wzgldw czysto filantropijnych gotw by zastrzec w umowie, e odstpuje prawo
pierwodruku swej powieci a do penego jej ukazania si w prasie do koca. Powie miaa sta si
wasnoci publiczn dopiero po wydrukowaniu jej w caoci. Zastrzeenie to zwikszaoby fundusze
na cele dobroczynne o jakie 8-9 tysicy. Pniej jednak hrabia Tostoj odstpi od tej myli
i zaproponowa 1000 rub. od arkusza tylko za pierwodruk, stajcy si natychmiast po wydrukowaniu
wasnoci publiczn. Marks na tych wanie warunkach prawa te naby, i mg to potwierdzi jeden
z literatw, ktry w tej sprawie poredniczy.
P. Marks nie wspomnia ani sowem o tych warunkach w swoich zapowiedziach reklamowych
dotyczcych prenumeraty Niwy. Prenumerata daa znakomite wyniki, ktre zwrciy mu stokrotnie
kapita wydatkowany na nabycie prawa pierwodruku. Ale tego byo mu jeszcze mao, bo dla kapitau
wszystko jest za mao. Kiedy zaczy si ukazywa przedruki - a trzeba powiedzie, e przemilczano
przy nich t okoliczno, e s to przedruki z Niwy, co w kadym razie nie jest w porzdku - p. Marks
zacz bombardowa hrabiego Tostoja probami, by pooy kres tym przedrukom a do ukazania si
powieci w caoci. Hrabia Tostoj pocztkowo broni swoich praw, potem jednak, wzruszony
najwidoczniej baganiami p. Marksa, zwrci si z prob do wydawnictw periodycznych, by
w interesie p. Marksa nie przedrukowyway powieci a do cakowitego jej ukazania si na amach
Niwy.

332
Marks A. F. - ksigarz i wydawca petersburski, Niemiec ze Szczecina, ktry osiedli si w Rosji. W r. 1880
zacz wydawa tygodnik ilustrowany Niwa, a w par lat potem stworzy przy tym tygodniku wydawnictwo,
ktre ofiarowao prenumeratorom po znionej cenie jako premi rozmaite powieci (podobn imprez w
Warszawie bya popularna Biblioteka Dzie Wyborowych przy Tygodniku Ilustrowanym, wydawanym przez
spk ksigarsko-wydawnicz Gebethner i Wolff). W tym to wydawnictwie, jako dodatki do tygodnika Niwa,
ukazay si zbiorowe wydania dzie wielu najwybitniejszych pisarzy rosyjskich i obcych. M. in. rwnie Czechow
sprzeda A. F. Marksowi prawo pierwszego wydania ksikowego wszystkich swoich utworw, o co Suworin -
dotychczasowy wydawca poszczeglnych tomikw jego opowiada - mia do Czechowa ogromny al; jednake
suma 75 000 rubli honorarium pozwalaa Czechowowi raz na zawsze wydoby si z cikich kopotw
finansowych, zwizanych z utrzymaniem licznej rodziny, chorob itd. Nic dziwnego, e Suworin nie darzy
sympati tego gronego konkurenta, a nawet zapominajc o wasnych przedsibiorstwach wymyla mu od
kapitalistw. (Przyp. tum.)
Naley przy tym przypomnie, i pocztkowo p. Marks grozi sdem tym wszystkim, ktrzy bd
powie przedrukowywali. Do tych pogrek nie mia najmniejszego prawa i byy one cakowicie
sprzeczne z warunkami, na jakich t powie naby. Kiedy te samowolne pogrki nie powstrzymay
przedrukw, zacz prosi hrabiego Tostoja, by sam wkroczy w t spraw. Myl, e caa ta historia
jest znakomitym przykadem stosunkw midzy kapitalist i robotnikiem w osobach takich
przedstawicieli jak p. Marks i hr. Tostoj. Ukaza si ju w prasie list, w ktrym p. Marks broni skrtw,
jakich dokona w powieci (Cenzura domowa) i twierdzi, e w wydawnictwach zagranicznych
rzekomo drukuj powie hrabiego Tostoja ze skrtami nierwnie wikszej wagi. Nie wiem, o
jakich wydawnictwach tu mowa, ale mog si powoa na ogoszenie w Bibliographie de la France.
-
...Nawet w tym, e wszystko zwala si na mnie, jak gdybym to ja ponosi win za wszystkie przewiny
rzdu i spoeczestwa, za wszystkie nasze nieporzdki - widz przejawy nie wyytej jeszcze
sualczoci. Powiadaj mi, e to ja wszystko przepowiedziaem, e wszystko odbywa si tak, jak
przypuszczaem. Ale ja widz jedno i to samo ktry tam ju raz i wystarczajco znam
spoeczestwo, ktre potrafi popiera wewntrznie, ale nie jest zdolne czy nie umie okaza tego
poparcia. Najgorsz rzecz w takim spoeczestwie jest milczenie. Gdybym milcza, byoby jeszcze
gorzej.
-
...Co to znaczy gbokie oburzenia spoeczestwa? Jakiego spoeczestwa? Wiem, e nie byo nic
podobnego. Dostaem kilkadziesit listw od modziey, przewanie krytycznych, ale byy rwnie
midzy nimi spokojne i rozsdne; od spoeczestwa - pi listw krytycznych i ze trzydzieci
dzikczynnych, i to bardzo. Jeeli gbokie oburzenie panuje w Zwizku Pisarzy, to to nie jest
szczere spoeczestwo. A wreszcie jak cz tego Zwizku policzy trzeba na konto porachunkw
osobistych, zawici, bezsilnej zoci wcale nie na mnie, tylko na wadze. Najbardziej oburzao mnie to,
e na mnie zrzucono odpowiedzialno za wszystkie przewiny rzdu i za ca bezsilno
spoeczestwa. Cokolwiek dziaoby si zego, wszystkiemu ja jestem winien. Zawsze miaem bardzo
skromne wyobraenie o mojej dziaalnoci i to zwalanie na mnie wszystkich plag jest doprawdy
zdumiewajce. Czy nie wynika to z typowej dla spoeczestwa sualczoci?
O policji nikt nie zajkn si ani swkiem. A ja jednake powiedziaem, e caa sprawa wynika ze
starcia z policj i przypomniaem, e w r. 1857, po masakrze studentw przez policj, wszczto
ledztwo i ci dygnitarze policyjni, ktrzy okazali si winni, otrzymali zapat. (Nowoje Wriemia
8264.) Sprawa w ogle przedostaa si do wiadomoci publicznej dziki moim licikom. Powiadaj, e
trzeba byo milcze, poniewa nie mona powiedzie wszystkiego. Ale ja sam czytelnikw
uprzedzaem.
26wrzenia
Rozgadaem si dzi ze strem na st. Kresty. Dostaje 10 rub., pracuje 25 lat. Skary si na swj los.
Wszystko zaley od majstra; jeli str oddaje majstrowi on lub crk, wtedy jest wszystko
w porzdku. Ma drug on. Naiwnie opowiada, jak majster wlaz przez okno do jego ony i jak mu
si skarya. Dzieci z pierwszego maestwa nie uday mu si. Jeden jest jaki sabowity. Drugi si
oeni, a ona urodzia po dziewiciu dniach. Spytaem naiwnie: W jaki sposb? - No przecie to
bya... chodzia do onierzy. Powiedzia to zdanie tak po prostu, jak kto inny mgby powiedzie: to
porzdna kobieta albo dzi jest niedziela.
28wrzenia
Wczoraj czytaem dalej Idiot Dostojewskiego. W pewnej mierze, w szczegach - to dalszy cig
Zbrodni i kary.
Pamitam, jakie zrobi wraenie mj artyku, nie podpisany, o mierci Dostojewskiego. Nazwaem go
wtedy nauczycielem. Jak mi opowiada A. A. Skalkowski, Loris-Mielikow natychmiast po jego
przeczytaniu pojecha do cesarza i wystara si o rent dla wdowy. Grigorowicz przyjecha do mnie
i mwi mi, e paka. Pakao wielu ludzi. Rozczuliem si. Wdowa po Dostojewskim doskonale
rozumiaa znaczenie tej agitacji. Pocaowaa mnie w rk. Zdumiewajcy by wwczas ten nastrj w
Petersburgu. Akurat przed samym zamachem na cesarza. Ludzie na wyprzdki czytali i kupowali
Dostojewskiego. Jak gdyby mier dopiero odkrya jego istnienie, a przedtem go nie byo. Umar
w biedzie, ledwie wiza koniec z kocem. Dostojewska sama chodzia do handlarzy ksiek na rynek
i sprzedawaa tomy powieci swojego ma po jednym, po dwa egzemplarze, z duym rabatem.
Dostojewski zdoby nad Turgieniewem przewag dopiero po mierci. W czasie dni puszkinowskich w
Moskwie chciaem pj za scen powinszowa mu po jego wspaniaym przemwieniu. Wyszed mi
naprzeciw na widowni i powiedzia z radoci:
- No i co? Zwyciylimy, zwyciylimy! Kobiety cauj mnie po rkach!
Kilka dziewczt nioso wanie dla niego przez widowni wielki wieniec laurowy.
-
Napisaem wczoraj list do Pluszczyka w sprawie jego przerbki Zbrodni i kary. Przerbka jest
niezadowalajca, za imao dramatyczna. Zakoczenie mona by zrobi znacznie bardziej efektownie,
np. w szpitalu albo na katordze. U niego koczy si rozmow Raskolnikowa z Soni nad brzegiem
wielkiej rzeki.
-
Tyle si dzieje - Dreyfus, Mamontow, krach giedowy. Banki trzeszcz. Damy petersburskie,
oficerowie gwardii, Transvaal, spisek w Paryu, fort Chabrol
333
... A u nas - deszcz, deszcz, deszcz
i zota waluta trzeszczy. Zdaje si, e Szarapow ma racj. Witte trzeszczy razem z ni. Murawiow jest
w Paryu, Goremykin tak samo, przyjcia i oczywicie polityka. Z daleka wszystko to wyglda jak
bajka, jak powie, ktr czyta si co dzie w gazecie odcinek za odcinkiem.
4padziernika
Dzi Zbrodnia i kara w przerbce Pluszczyka-Pluszczewskiego. Onegdaj na prbie, kiedy si
domagaem usunicia dwch obrazw, Pluszczyk owiadczy, e wycofa sztuk, a ja mu zawoaem, e
sam w takim wypadku w cigu tygodnia narbi tak samo jak on rozmaitych scen ze Zbrodni i kary
i bd je wystawia. Pluszczyk si obrazi. Wczoraj opowiada mi, jak to on mnie kocha.
-
Wysaem list do Notowicza:
Szanowny Osipie Konstantynowiczu. Niesusznie Pan twierdzi, e ja rzekomo uwaam, i
wszystkie utwory takich staruszkw jak Gribojedow, Gogol, Beaumarchais, Molier
powinny by raz na zawsze zoone do archiwum. Idzie o Klub Pickwicka Dickensa. Dickens
jest powieciopisarzem i porwnywa go mona tylko z powieciopisarzami. Klub Pickwicka
to nie komedia, lecz powie, a komedi o Pickwicku napisa Pan sam. Z tego nie wynika
bynajmniej, e komedia o Pickwicku to to samo, co powie o Pickwicku, i e komedia o
Pickwicku dorwnuje komediom Gribojedowa, Gogola, Moliera i Beaumarchais. Jest rzecz
cakiem moliw, e sam Dickens jako dramaturg okazaby si pisarzem drugorzdnym, gdyby
ze swoim talentem powieciopisarza zacz pisa dramaty i komedie. Jestem w ogle

333
Fort Chabrol - tak artobliw nazw w r. 1899 nadano domowi przy ulicy Chabrol w Paryu, gdzie miecia
si siedziba Ligi Antysemickiej i gdzie pewien dziennikarz, Jules Gurin, cigany przez sdy, zabarykadowa si
wraz z kilkoma przyjacimi i skapitulowa dopiero po trzytygodniowym obleniu. (Przyp. tum.)
przeciwnikiem przerabiania powieci na scen i nie znam w caej literaturze wiatowej ani
jednej przerbki, ktr uwaano by za dzieo literackie. Pragnbym bardzo zadowoli Pana,
ale w tym wypadku nie mog skorzysta z okazji.
6padziernika
Wczoraj prba Gobiego serca Samojowa. Sztuka jest bardzo skomplikowana. Sam autor to czowiek
utalentowany. Z zawodu architekt. Syn znakomitego aktora W. W. Samojowa.
8padziernika
O smej wieczorem na Preobraeskiej Nr 25 syn generaa Afrosimowa, urzdnik ministerstwa spraw
wewntrznych, ktry 4 czerwca oeni si z baronow Korff, odebra sobie ycie strzaem w skro.
ona natychmiast wyjechaa.
11padziernika
List od Notowicza z wymylaniem, wyzywajcy Burienina od trupw i ndznych psw. Burienin dosta
od niego list z jeszcze wikszym wymylaniem. Napisa bardzo uszczypliw odpowied, potem jednak
zdecydowa si podrze list i puci wszystko w zapomnienie. Ja zwrciem mu jego list z dopiskiem:
Osipie Konstantynowiczu, Pan oszala. Przesyam Panu Paskie gupoty z powrotem.
16padziernika
Bya u mnie ona J. P. Pooskiego
334
. Przyniosa jego wiersz, ktry podyktowa jej, chory ju, w maju
1898 roku.
Ile pani chce za niego? - 150 rub. - odpowiedziaa. Owiadczyem, e dam 10 rub. Wiersz jest
nieszczeglny i ma 20 linijek (wydrukowany w Nrze 8491). - Potrzebuj pienidzy na naboestwo
aobne, na pomnik. - W takim razie lepiej dam pani po prostu na naboestwo i na pomnik. - Nie
chc w ten sposb... Daem jej 150 rub. Powiedziaa: Jaki pan jest wspaniaomylny. - Nie ma
w tym adnej wspaniaomylnoci - odparem.
-
Dzi zamieciem w gazecie May licik o ksiciu Wokoskim, nowym dyrektorze teatru. To ju 350
licik. W drukarni zrobili mi 5 odbitek mojej sztuki Bohaterka w trzech aktach. Posaem j Iw. M.
Litwinowowi, W. A. Kryowowi, P. N. Burieninowi i Miti. Monologi w sztuce wymagaj wiele pasji, a ja
jej nie mam. Przegldaem j i wydaa mi si chodna.
-
Co zrobi ze sztuk ks. D. Golicyna - nie mam pojcia. Wiem tylko, e to za sztuka. Dzi przybieg
Pluszczyk i przynis wiadomo, e na miejsce Goremykina idzie Sipiagin, a na miejsce Soowiowa -
Golicyn. I niech kto sprbuje odmwi wystawienia. Pluszczyk take robi sobie reklam wszdzie,
gdzie moe: proponuj mi, powiada, czy maj zaproponowa stanowisko Soowiowa, ale ja nie
przyjm. Mog oczywicie i jemu zaproponowa. Golicyn - to utalentowany prozaik.
-
By u mnie Sigma. Midzy innymi bardzo przejrzycie mwi, e ks. Uchtomski, kiedy zamierza broni
kresw i domaga si dla nich rozmaitych swobd, jednoczenie bra pienidze: od jednego 400
rub., od drugiego 20.000 rub. od trzeciego 50.000 rub. Czy to moliwe? Wiem tylko od Prasoowa,
dyrektora departamentu obcych wyzna, w ktrym pracowa Uchtomski, e w dalszym cigu dostaje
swoje pobory i premie, wynoszce przeszo 3000 rub., chocia w departamencie nigdy si nie zjawia.

334
Pooski J. P. poeta.
27padziernika
Jutro pogrzeb Zofii Michajowny na cmentarzu Aleksandro-Newskim. Dzi byem na naboestwie
aobnym. Tak samo i mnie bd wyprawia w ostatni drog. Tak samo bd si paliy wiece, tak
samo wszyscy bd czekali, kiedy skoczy si naboestwo, eby si rozej i wymieni par nic nie
znaczcych sw, i tak samo bd lea, niepotrzebny nikomu, nawet ziemi! I wszystko si skoczy.
-
Dzi w gazecie Rossija wielce paskudny artyku o mnie z jak najbardziej oszczerczymi aluzjami,
z przypomnieniem dni marcowych, kiedy jego szlachetna i dzielna postawa w sprawie studenckiej
doczekaa si tak dobitnej oceny w powszechnym oburzeniu caej inteligencji rosyjskiej. Albo ten
ustp z tego artykuu (Nr 182): Dubelt
335
i Benckendorff gardzili Buharynami
336
i Greczami
337
, ktrzy
na ich rozkaz dawili wszelkie przejawy ywej myli na Rusi, ale nie mogli pogardza nosicielami tych
myli - Puszkinami, Lermontowami, Bieliskimi, cho, by moe, nienawidzili ich jako swoich
wrogw.
Jeli takie kanalie, jak Dubelt i Benckendorff, kim gardz, to jeszcze nie takie nieszczcie. Ja myl,
e Grecz i Buharyn nienawidzili ich i gardzili nimi jednoczenie. Ta wzajemna pogarda w najmniejszej
mierze nie szkodzia nikomu.
-
Sazonow
338
przychodzi do redakcji z artykuami gloryfikujcymi Goremykina i innych, i zwracano mu
je albo zamieszczano po wykreleniu jego ckliwo-grnolotnych hymnw.
30padziernika
Byem na obiedzie literatw. Siergiejenko mwi, e T. L. Tostojwna
339
wychodzi za M. P. Suchotina,
czowieka pod pidziesitk i z siedmiorgiem dzieci. Jego najstarsza crka jest zarczona. O
Jeowie
340
- e znowu zacz plu krwi. Sprawa jego maestwa z Knipper nie jest jeszcze
zdecydowana. Opowiadano, e hr. L. N. Tostoj przygotowuje co dla gazety Nowoje Wriemia.
Podoba mu si ktry z moich Maych licikw.
15listopada
Wczoraj w Burzy debiutowaa Gurielli (ksina Bebutowa). Goremykin, byy minister, mwi A. P.
Koyszce, e ya ze .p. nastpc tronu. Dzi Dokoa poncej Moskwy. W teatrze s wszyscy
ministrowie. Zjazd jest imponujcy.
20listopada
Grigorowicz mwi mi, e A. A. Krajewski umar na pewnej pukownikowej, ktra bya jego
utrzymank, i do domu przywieziono go martwego w karecie. By to w ogle wielki amator pci
eskiej. Bilbasow mi opowiada, e jest kilka nauczycielek szk miejskich, ktre popsu, rzuci
i dawa im na utrzymanie.

335
Dubelt L. W. - szef III Oddziau w czasach Mikoaja I, postrach literatury w okresie puszkinowskim.
336
Buharyn F. W. - redaktor pisma Siewiernaja Pczea (Pszczka Pnocna), bdcego od lat trzydziestych
najbardziej typowym przykadem sprzedajnej prasy. Buharyna uwaa si po dzi dzie za klasycznego
przedstawiciela brukowej prasy na usugach rzdu, ze wszystkimi osobliwociami typu donosicielskiego.
337
Grecz N. N. - pisarz wspczesny Puszkinowi, autor wspomnianej wyej gramatyki; jego interesujce
Wspomnienia okrojone przez cenzur wyda Suworin.
338
Sazonow G. P. - redaktor gazety Rossija.
339
Tostojwna T. L. - crka L. N. Tostoja; istotnie wysza za Suchotina.
340
Jeow - jest to zapewne ze strony Suworina przejzyczenie: idzie tu chyba o Czechowa, ktry ju od 1897
roku miewa krwotoki pucne, a ktrego zblienie z Olg Knipper nastpio wiosn 1899 r. lub, odkadany ze
wzgldu na sytuacj rodzinn Czechowa, odby si 25 maja 1901 roku. (Przyp. tum.)
27listopada
Wieczr u Wittego. Opowiada o ksiciu Oldenburskim
341
. Ksi zlikwidowa i wytpi dum i ma
ogromn pretensj, e rzd nie ogasza, i walczy wanie z dum, a nie z kim innym. Bardzo si
ali i wymyla na ministrw, ktrzy zdradzili swego cesarza. Chodzi o to, e ministrowie nie
pozwolili na ogoszenie listu dzikczynnego cesarza za wytpienie dumy. Hr. Murawiow opowiada
o swoim spotkaniu z ksiciem. Biega po gabinecie i urga.
Nagle zatrzymuje si i mwi:
- Przecie Aniuta pi. Wie pan, hrabio, Aniuta pi.
- Jaka Aniuta, wasza wysoko?
- Pokojwka. Zasna i pi.
I znw zaczyna biega i urga. Potem podbiega do dzwonka. Wchodzi lokaj.
- Aniuta pi?
- pi, prosz janie pana.
- By lekarz?
- By.
- Co mwi?
- Powiedzia: niech pi, moe si obudzi.
Lokaj wychodzi. Ksi znw biega, wymyla na ministrw i opowiada cuda o sobie. I tak kilka razy.
Nagle uderza si w czoo.
- Hrabio, znalazem.
- Co takiego, wasza wysoko?
- Znalazem sposb, jak obudzi Aniut. Wo jej ld do ... i obudz j.
I wybieg, by osobicie ka ld w ...

1900

Lata 1900-1902 w Rosji maj ju posmak zbliajcej si rewolucji 1905 roku. Fala manifestacji
studenckich, strajkw i masowych demonstracji robotniczych, buntw chopskich przetacza
si przez cay kraj. Ruch ten ogarnia ju nie tylko Petersburg i Moskw, ale siga w gb kraju,
do guberni oddalonych od centralnych orodkw. Niespokojnie jest w Finlandii, ferment
rewolucyjny obejmuje rwnie Krlestwo Polskie, zwane od niedawna Krajem
Nadwilaskim; jest to ju okres po rozgromieniu przez wadze rosyjskie Pierwszego
Proletariatu, od roku 1893 dziaa na terenie Polski PPS i pierwszy zalek socjaldemokracji,
przeksztaconej w r. 1900 na Socjaldemokracj Krlestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). W Rosji

341
ks. Oldenburski - jeden z wielkich ksit; z jednej gazi tego rodu Oldenburgw (Holstein-Gottorp)
wywodzia si w rzeczywistoci dynastia carska pod przybranym nazwiskiem Romanoww. (Przyp. tum.)
i na emigracji dziaaj rozmaite kka rewolucyjne wyrose z tradycji narodnickiej, ktre
w latach 1901-1902 tworz parti socjalistw-rewolucjonistw (eserowcw), organizujce
szereg zamachw terrorystycznych na ministrw i rozmaitych satrapw carskiego reimu. Ju
od pocztku lat dziewidziesitych rozwijaj te dziaalno kka i grupy
socjaldemokratyczne: w roku 1900 powraca z zesania Lenin, a II Zjazd SDPRR przypiecztuje
ostatecznie powstanie wielkiej marksistowskiej partii proletariackiej. Wadze odpowiadaj na
to wzmoeniem terroru policyjnego, krwawym tumieniem demonstracji robotniczych,
okrutnymi akcjami pacyfikacyjnymi w stosunku do chopw, nagonk na obcoplemiecw
i budzeniem nastrojw pogromowych (do tej akcji wcza si rwnie Suworin nie tylko
w swej gazecie, ale i w swoim teatrze, wystawiajc ordynarny paszkwil antysemicki Synowie
Izraela, co wywouje gone manifestacje studenckie). Publiczn tajemnic staj si rwnie
coraz czstsze afery korupcyjne z udziaem wielkich ksit i rozmaitych wysokich dygnitarzy.
Szczegln aktywno wykazuje tu sekretarz stanu i doradca Mikoaja II Biezobrazow,
organizujcy rozmaite spki finansowe dla eksploatacji koncesji uzyskiwanych w Mandurii i
Korei i wcigajcy do tych przedsibiorstw tego czy innego spord wielkich ksit; midzy
innymi na tak wanie spk dla eksploatacji lasw nad rzek Jalu w Korei car asygnowa 2
miliony rubli ze skarbu pastwa. Zarysowuj si wyranie dwie rywalizujce kliki: jedna,
ktrej przewodzi Witte (i z ktr zwizany jest rwnie Suworin), reprezentuje interesy
kapitau francuskiego w Rosji; druga, pod wodz tego wanie Biezobrazowa, dziaa na rzecz
rozszerzenia wpyww kapitalistw angielskich i amerykaskich, zainteresowanych
szczeglnie w inwestycjach na Dalekim Wschodzie. Z Wittem zwizany jest min. wojny
Kuropatkin, min. spr. zagr. Lamsdorf: ci skonni s raczej do ustpstw wobec Japonii, by
unikn przedwczesnego konfliktu zbrojnego; Biezobrazow (z adm. Aleksiejewem,
pniejszym min. spr. wewn. Plehwem, kontradmiraem Abaz) domaga si nieustpliwoci
wobec Japonii i dalszej ekspansji dalekowschodniej.
W pierwszych latach XX wieku Anglia zaangaowana jest jeszcze w uciliw wojn z Burami;
dopiero po 30 miesicach walk, w maju 1902 r. nastpuje ostateczny podbj Transvaalu.
Korzystajc z tego zaangaowania Rosja wywiera pewien nacisk na Afganistan, zmuszajc
emira do zrzeczenia si pomocy finansowej ze strony Anglii; nie moe jednak przeszkodzi
otrzymaniu przez Niemcw olbrzymiej koncesji na kolej bagdadzk i uzyskuje jedynie
zobowizanie od Turcji, i w cigu 10 lat nie bdzie udzielaa koncesji na budow linii
kolejowych w pobliu granicy rosyjskiej.
Jednake gwnym terenem aktywnoci wszystkich mocarstw jest w tym czasie Daleki
Wschd. Do udziau w upach zgaszaj si tu rwnie Stany Zjednoczone, ktre po
zwycistwie w wojnie z Hiszpani o kolonie na Morzu Karaibskim wystpuj z goszon przez
sekretarza stanu Haya doktryn otwartych drzwi w Chinach.
Tymczasem w maju 1900 roku wystpujce ju uprzednio w rozmaitych prowincjach Chin
rozruchy antykolonialne przeobraaj si w wielkie powstanie bokserw (chiska nazwa tego
ruchu - I-ho-czuan - znaczy: pi w imi sprawiedliwoci i pokoju). W czerwcu powstacy
opanowuj Pekin; zabity zostaje na ulicy ambasador niemiecki Ketteler, ambasady innych
pastw s oblone i odcite od wiata. Dopiero midzynarodowy korpus ekspedycyjny pod
dowdztwem niemieckiego generaa Waldersee tumi powstanie, nastpuje dalsza
penetracja mocarstw imperialistycznych na obszarze Chin, a Rosjanie zajmuj ca
Manduri. Jednake pod naciskiem Japonii, jak rwnie Anglii, ktra w styczniu 1902 r.
podpisuje traktat z Japoni, Rosjanie w kwietniu tego roku zobowizuj si wobec Chin do
ewakuacji Mandurii. Witte skania si raczej do wycofania wojsk rosyjskich z tego obszaru;
ale w tym czasie wanie klika zgrupowana wok Biezobrazowa uzyskuje decydujc
przewag w rozgrywce o wpywy u dworu, adm. Skrydow obejmuje dowdztwo eskadry
rosyjskiej na Oceanie Spokojnym - zblia si chwila zbrojnej rozgrywki z Japoni.

5stycznia
Nowe stulecie
342
czy nie? Co za rnica. 10 lat temu napisaem w gazecie, e nie bd y w nowym
stuleciu. L.N. Tostoj spyta mnie: Czemu pan tak sdzi? Odpowiedziaem, e 10 lat trudno jest
przey.
-
Wczoraj artyku Piercowa
343
o Hercenie. W zwizku z Hercenem przypomniao mi si, e w r. 1858
miaem Gwiazd Polarn
344
, ktr braem od marszaka szlachty w Bobrowie. Kazaski, inspektor
szkoy powiatowej, w ktrej uczyem historii i geografii, by to staruszek dobry i tchrzliwy. Zdarzao
si, e kadem Gwiazd Polarn i Russkij Wiestnik, i trzymajc Russkij Wiestnik przed sob
zabieraem si do czytania Gwiazdy Polarnej. Kazaski podskakiwa na krzele z przeraenia: Na co
to teraz pozwalaj! Nie, nie pozwalaj na to do dzi dnia.
-
Bardzo bym chcia zakoczy sztuk Bohaterka. Ale w aden sposb nie mog sobie da rady
z ostatnim aktem. Chciabym gdzie wyjecha. Ale sam? Dokd? Lepiej mi jednak tutaj, midzy
ludmi. Zazdroszcz ludziom spokojnej staroci. Bardzo mi al D. W. Grigorowicza. Biedak ley teraz
i nigdy go ju nie zobacz. Kiedy ludzie umieraj, najsmutniejsza jest wanie myl, e si ju nigdy ich
nie zobaczy, nigdy nie zamieni ani jednego sowa, a potem przychodzi al, czemu nie zawsze byo si
wobec nich uczynnym, uprzejmym, delikatnym. Nikomu nie naley sprawia przykroci. A ja wczoraj
byem taki podniecony, taki zdenerwowany.
-
Powinienem by pojecha dzi do szefa Urzdu do Spraw Prasy Szachowskiego. Znaem go, kiedy
pracowa u Wojejkowa, w gabinecie hr. Ignatiewa, ministra spraw wewntrznych. By to jasnowosy
mody czowiek, cakiem niepozorny, ktry pisywa dla nas bezbarwne artykuliki.
23stycznia
Dziewitnastego by benefis Sawiny na 25-lecie. Odczytaem na scenie adres od Towarzystwa
Literacko-Artystycznego. Sam go rwnie napisaem. Ledwie zdoaem doczyta do koca. Trzsy mi
si nogi i rce. Zaczem si cofa w stron aktorw, byem przekonany, e upadn. Kiepska sprawa
z moj staroci. Ile by czowiek brawurowa - nic na to nie poradzi. Codzienne kpiele i chodny
prysznic dodaj troch rzekoci, ale nie na dugo. W pitek Burienin odpowiedzia Potapience;
miejscami doskonae, z jego wietnym zaciciem satyrycznym. Gdybymy mieli wolno prasy,
Burienin byby pamflecist jedynym w swoim rodzaju i demaskowaby swoim pirem ministrw itd.
Obecnie rozmienia je na drobne i traci na drobiazgi. Doroszewicza
345
nazwa Kabakiewiczem. Ten
bynajmniej nie pozbawiony talentu pisarz rzuci si na Burienina w felietonie w Rossii (Nr 267). Cay
jego dowcip gdzie si ulotni. Zostaa zo, nienawi i obelgi.
-

342
Suworin popenia tu ten sam bd, co Sowacki w Kordianie: nowe stulecie zaczyna si od pierwszego roku
nowej setki. (Przyp. tum.)
343
Piercow P. P. - wsppracownik Now. Wr., zajmowa si przewanie problematyk filozoficzn i
historyczno-literack.
344
Gwiazda Polarna - pismo, ktre w latach pidziesitych wydawa Hercen za granic.
345
Doroszewicz W. M. do poczytny pisarz, publicysta i krytyk teatralny, city felietonista. (Przyp. tum.)
Posaem Czechowowi moj komedi Bohaterka. Bardzo mnie zmczya polemika z F. Korszem, ktry
w Wiadomociach Akademii usiuje dowie, e falsyfikat Rusaki, spreparowany przez Zujewa, jest
dzieem Puszkina. Wczoraj Bor widzia si z bratankiem tego Zujewa, ktry opowiada, e jego
wujaszek zrobi si okropnym garzem. Powiedzia swemu bratu, e napisa zakoczenie Rusaki.
A kiedy brat umar, zacz swoje zakoczenie przedstawia jako utwr Puszkina. Korsz zbani si ze
swoj Akademi.
-
Potapienko odpowiedzia dzi Burieninowi, ale nie moe ukry swojej wciekoci. Od dawna ju, od
dawna, panie Burienin, powinien si pan wstydzi wobec czytajcej publicznoci, e paskie nazwisko
figuruje rd nazwisk pisarzy. Ale c mona na to poradzi? Wanie Potapienko powinien si
wstydzi przemawia w ten sposb. Czym jest on sam? Burienin znaczy o wiele wicej.
-
Bardzo miy list od W. A. Jefremowa w zwizku z moimi artykuami w sprawie Rusaki.
10lutego
Al. Pietr. zdoby zatrzyman przez cenzur depesz nastpujcej treci:
Excellence ministre finances. Petersbourg. de London 47 41 24 10 91 t.
Absence nouvelles officielles Roberts cause surprise. Impression produite par dpche
Petersbourg Daily Telegraph prtendant gnral Kouropatkin aurait soumis plan
occupation Herat
346
mais empereur aurait repouss toute ide profiter situation actuelle
tant rsolu conserver attitude strictement neutre Russenbaux.
Czyby nie pokazano tej depeszy Wittemu? Minister spraw wewntrznych dostaje kopie wszystkich
depesz, jakie otrzymuj inni ministrowie, i moe nawet czyta ich listy. Taki ma przywilej. On,
dyrektor poczty i telegrafu oraz szef III Oddziau otrzymuj kopie wszystkiego. Minister i szef III
Oddziau maj nawet klucze do depesz szyfrowanych.
-
Burienin i Sigma
347
dostali dzi zaproszenie na Hamleta.
-
K. P. Pobiedonoscew by w ksigarni i rozmawia z F. Iw. o tym, e mielimy zmniejszy kolporta
gazety, poniewa kto w stosunku do Salviniego
348
uy nietykalnego zwrotu: Chwaa ci za to, e
nam ukaza drog do wiata. Fiod. Iw. wyrazi przypuszczenie, czy nie napisa tego sam Suworin?.
- To niemoliwe - odpar K. P. A to wanie ja napisaem. Ach, jakie oni wychwytuj drobiazgi, a nie
widz sonia!
-
...Aleksander III zawsze osadza rosyjskiego konia. Mikoaj II zaprzg klacz. Jedzie i sam nie wie,
dokd. Moe gdzie przypadkiem dojedzie.
14lutego
Wczoraj byem w teatrze w Ermitau i ogldaem Hamleta z w. ks. Konstantym Konstantynowiczem
w roli gwnej. Ale on nie ma talentu za grosz. Troch znoniej ni inni wypad duch ojca i aktor
mwicy monolog o Hekubie. Poloniusz niele mwi tekst, ale bez cienia komizmu. Sam Hamlet nie

346
Herat - miasto w pn. Afganistanie. (Przyp. tum.)
347
Sigma - pseudonim S. N. Syromiatnikowa, ktry po kilku latach przeszed z gaz. Nowoje Wriemia do pisma
oficjalnego Russkoje Gosudarstwo.
348
Salvini - znakomity tragik woski, ktry wielokrotnie wystpowa gocinnie w Rosji.
umie ani mwi, ani rusza si na scenie. Czsto jest po prostu mieszny. Zgrywa si, stara si kogo
naladowa i najwidoczniej jest przekonany, e ma talent i e co w tym Hamlecie pokazuje.
W jednym z monologw wymyla krlowi zwracajc si do jego tronu, ktry w kocu poama.
Podnosi przy tym gos, dar si, wrzeszcza, ale nie byo w tym wszystkim ani krzty uczucia,
najmniejszego szczerego tonu. Zdziwio mnie, e po brawach wychodzi do publicznoci zza kulis jak
pierwszy lepszy aktor. Ale brawa byy rwnie do mizerne, mimo e sala bya pena, tak e sporo
ludzi stao. Pocztek wyznaczono na drug, przedstawienie zaczo si za dziesi trzecia. Okazao si,
e le si obliczyli z czasem i w ogle baagan by ogromny. W czasie antraktu wyszedem i wasaem
si po salach. Publiczno wysza rwnie, ale wszyscy zatrzymali si w sali przylegajcej do teatru.
Chodz tak i nagle widz Salviniego, jak zmierza w kierunku gwnych schodw. Nie widziaem go u
Wokoskiego
349
. Przyszo mi do gowy, eby podej do niego. Ale nie, lepiej nie. Spaceruj
w dalszym cigu. Salvini zawraca; podszedem do niego i przedstawiem mu si. Wymiana
uprzejmoci. Zaczlimy rozmawia o jego synu, ktrego znam. Ksi chce go powoa na wysokie
stanowisko. Il faut le passer - mwi z miym umiechem. Wreszcie zwraca si do mnie z prob.
Okazuje si, e przyjecha na spektakl razem z ksiciem Wokoskim i wszed przez wejcie subowe,
gdzie zostawi wierzchnie okrycie. W. ksi mnie zaprosi, nie mogem mu odmwi, ale chciabym
zje obiad, dzi wieczorem musz wyjecha, a tymczasem nie chc mnie puci. Ksicia
Wokoskiego nie mog znale. Chciaem wyj przez wyjcie subowe (entre administratif, jak si
wyrazi) - nie puszczaj mnie, poszedem do drzwi frontowych - tam znw nikt nie mwi po
francusku, tak e zupenie nie mam pojcia, co robi. A okropnie chce mi si je. Zawoaem
onierza i kazaem mu go odprowadzi.
- Czy to ambasador? - spyta onierz.
- Aktor, ale waniejszy od ambasadora - odpowiedziaem.
- Niech mu pan powie, eby przywoano karet ksicia Wokoskiego - zwrci si do mnie Salvini.
Powtrzyem to rwnie. onierz mwi mi pniej, e wszystko zostao wykonane, podali mu
okrycie i wsadzili go do karety.
Tak wic speniem dobry uczynek - uwolniem Salviniego z wizienia w teatrze Ermitau, gdzie
Hamleta gra nasz wielki ksi.
Obejrzaem t scen, kiedy wielki ksi peza po estradzie, na ktrej odbywao si przedstawienie.
Wszystko to byo gupie i doprawdy dziecinne. Kiedy krl ze wit wyszed, wielki ksi trzy razy
wybucha miechem i to byo jeszcze bardziej idiotyczne.
I czeg chc ci wielcy ksita? Po co odgrywaj maych Neronw i ka si oklaskiwa tej
petersburskiej czeladzi?
-
Dzi wezwano mnie do Gwnego Urzdu do Spraw Prasy. Na podecie schodw spotkaem si z
Isajewiczem. Rozmawialimy chwil. Chodno tu - powiedzia Isajewicz. - A my na pana czekamy.
Podszedem do drzwi, ktre si otworzyy i w tej samej chwili znalazem si oko w oko z
Amfiteatrowem. Zaczerwieni si jak rak. Nigdy nie staem tak blisko niego. Dzie dobry, Aleksy
Siergiejewiczu - powiedzia Amfiteatrow i wycign do mnie rk. Ujem j. - A ja mylaem, e
pan nie chce mnie zna. Kaniaem si panu w teatrze, a pan si odwrci. Nie zauway mnie pan
widocznie. - Owszem, zauwayem, ale pan zachowa si wobec mnie niegodnie. Nie o to idzie, e

349
Wokoski N. M., ksi - dyrektor teatrw rzdowych.
pan wystpi z gazety. To paskie dobre prawo. Ja take mogem wystpi. Ale pan rozpuci o mnie
plotk, jakobym ja prosi ministra spraw wewntrznych czy te Soowiowa, by zakazano dalszej
polemiki w sprawie studentw. Nigdy nic podobnego nie byo i by nie mogo. yczy sobie mogem
Bg wie czego. Byway chwile w moim yciu, e chciaem kogo zabi, otru, ale nigdy nikogo nie
zabiem. Kcilimy si z panem, wymylaem panu, raz omal nie rzucilimy si na siebie z noami
(historia z Burieninem), ale rozmawialimy ze sob i dogadywalimy si. Ja uwaam, e moje
zachowanie wobec pana byo bez zarzutu. - Tak, ma pan prawo tak mwi - powiedzia
Amfiteatrow. - A jednak pan to zrobi. Obowizkiem pana byo pomwi ze mn. - Powiedzia mi o
tym ks. Uchtomski. - Ks. Uchtomski kama. - I W. I. Kowalewski. - Ale ja mam jego list,
w ktrym mwi co wrcz przeciwnego ni pan. - Nic nie odpowiedzia. - Lubiem pana, Aleksy
Sergiejewiczu. - Ja te pana lubiem - odpowiedziaem - mimo e kciem si z panem. To by taki
rodzaj saboci. - Ale zrobiem to nie bez walki. Gdyby pan wiedzia, ile mnie to kosztowao. Ale
to by taki nerwowy okres. - A co si dziao ze mn, pan to widzia, a jednak nie przyszed pan do
mnie, eby wyjani spraw, tylko uwierzy pan bezsensownym plotkom. Nie jestem zdolny do tego,
co pan mi zarzuca.
Mogem mu jeszcze powiedzie, e obstawa przy tym oszczerstwie w Rossii, e przypisywa mi
rzeczy, ktrych nie mwiem, zapewnia na przykad, e kiedy caa Rosja wielkim gosem woa
o wyzwolenie od klasycyzmu, ja jeden jakoby upieraem si przy nim, podczas gdy nic podobnego nie
mwiem. Ale co tu gada! Zosta mi winien z 15 tysicy, a ja nigdy ani swkiem nie wspomniaem
o tym dugu. Ech, Bg z nim!
-
Ks. Szachowskoj - to bardzo miy i rozsdny czowiek. Przeprosi, e niepokoi mnie, a nie mojego syna,
ale robi to z polecenia Sipiagina, ktrego nieprzyjemnie uderzyo zdanie, jakie za moj porad
Dawydow wygosi do Salviniego zamiast dugiego i bezsensownego przemwienia, jakie recytowa
do Salviniego, powtarzajc za suflerem po rosyjsku: Chwaa ci za to, e nam ukaza drog do
wiata! Natychmiast zwrci uwag na to zdanie ks. Mieszczerski, a za nim Sipiagin. Chcia
koniecznie wyznaczy kar albo wstrzyma na trzy dni kolporta. Jednake ks. Szachowskoj przekona
go, tumaczc mu, e to tylko okrzyk, taki sam jak pokj ludziom dobrej woli itp. Wwczas Sipiagin
powiedzia: Niech pan wezwie Suworina i niech mu pan powie, e chciaem go za to ukara, ale pan
si nie zgodzi. Podzikowaem mu i powiedziaem, e kara za sowa - to ju najgorsze, co mona
zrobi. - Ale minister jest bardzo draliwy pod tym wzgldem. Pniej zaczlimy rozmawia
o ministrze hr. Murawiowie, ktry domaga si stanowczo materialnego ukarania gazety Nowoje
Wriemia za to, e nie zgadza si z jego polityk. Ten dure chciaby, eby mu kadzono, a my tego nie
robimy. Mamy z nim istne utrapienie: najpierw skada raport cesarzowi, a potem si nas czepia.
Ten chciaby koniecznie zaoy biuro, ktre bdzie udzielao informacji i zakazw i omawiao pewne
sprawy. Zamierza mianowa na to stanowisko Nieratowa, myli widocznie, e tym si wsawi. Ale
myl, e osio pozostanie osem, choby go obsypa gwiazdami. On nawet wyglda jak szuler.
Burienin siedzia obok niego w teatrze i pomyla: Oto gba szulera. - To by wanie Murawiow.
Witte mwi o nim jako o czowieku, ktry nic nie robi i nic nie rozumie.
15lutego
Znalazem w jakim swoim notesie prb artykuu napisanego swobodnie. Niele napisany. A moe
by tak teraz sprbowa?
-
W SPB. Wiedomostiach Holmstroem pisze dzi, e Anglia zgina i e sprawi to parlamentaryzm. Ks.
Uchtomski gosi to ju od dawna, poniewa przy parlamentaryzmie skoczyby karier na stanowisku
urzdniczym w ministerstwie spraw zagranicznych, a obecnie naley do oprycznikw czy te by
oprycznikiem. Byy oprycznik - to wci jeszcze sia, bo on revient toujours ses premiers
amours. Samodzierawie jest o niebo lepsze od parlamentaryzmu, bo przy parlamentaryzmie rzdz
ludzie, a przy samodzierawiu - Bg. Przy tym Bg niewidzialny, a tylko wyczuwalny. Nie wida
nikogo, ale wszystkim jest ciko i kademu mona narobi wistw ponad wszelk miar i przy lada
okazji. Cesarz pobiera nauki jedynie od Boga i Jego tylko si radzi, ale poniewa Bg jest niewidzialny,
radzi si kogokolwiek: swojej ony, swojej matki, swego odka, caej swej natury i wszystko to
przyjmuje jak boskie zalecenia. A zalecenia ministrw s nawet waniejsze ni boskie, bo ministrowie
troszcz si o siebie, o cesarza i o dynasti. Nie ma nic lepszego od samodzierawia, poniewa hoduje
ono cay rj prnych i nikomu niepotrzebnych ludzi, ktrzy znajduj dla siebie zajcie. S to ludzie
z warstw uprzywilejowanych i najistotniejszy ich przywilej na tym wanie polega, by nic nie majc
w gowie, przy pomocy tej gowy rzdzi innymi. Nikt spord nas, ludzi, ktrzy w tym systemie
pracuj, nie moe ulec zepsuciu, bowiem w rzadkich tylko chwilach mona by szczerym. Wszyscy
poza tym supem powietrza, jaki ciy nad nami, czujemy jeszcze dodatkowy stopudowy ciar. Nie,
do ju tego. Wszystko to ju si przeyo.
-
Byem dzi na jubileuszu w Teatrze W. Ks. Marii: trzydziestolecie N. F. Soowiowa
350
. By cesarz
i cesarzowa. To adnie, e przyjechali na skromn uroczysto na cze kompozytora. Bez tego byaby
jeszcze skromniejsza. Brzydko si natomiast zachowa w. ks. Konstanty Konstantynowicz, wiceprezes
konserwatorium: nie przyjecha, tylko przysa depesz. Hamlet widocznie go zmczy. Biedaczek!
Bazen z tytuem wielkiego ksicia, kiepski poeta, kiepski aktor, a nadto jeszcze czowiek nietaktowny
i niegrzeczny. Soowiow komponowa muzyk do jego wierszy. Po co fagasowa, N. F.: twj pan nie
przyjecha!
-
Dzi poddaa si Kreta. Podli Anglicy! Jake ich w Rosji nienawidz! Do adnego narodu nie byo takiej
nienawici. A poniewa cesarzowa jest Angielk - nie lubi jej take.
-
Bya u mnie poetka ochwicka. Napisaa dramat liryczny o krlowej Sabie. Powiedziaem jej, e kiedy
si tak wiele mwi o mioci, to staje si nudne, a kiedy krlowa Saba i Hiacynt rozmawiaj o mioci,
to jest jeszcze nudniejsze. Bardzo si zestarzaa. To bardzo mio z jej strony.
-
Bya jaka aktorka, to znaczy panna, ktra chciaaby zosta aktork. Postawna. I czego one si pchaj
na scen? Szukaj wolnoci. Nuda rodzinnego ycia wszystkim ju obrzyda.
-
auj, e nie prowadziem dziennika systematycznie. Same lune urywki i to zanotowane naprdce,
byle jak. Wyrzuc je zapewne, jak nikomu niepotrzebne na wiecie. Ale prowadzenie dziennika - to
dla czowieka nieatwa sprawa. Powinno si w nim prowadzi rachunek swoich bdw i grzechw.
Wwczas mona by podsumowa i swoje uczynki szlachetne. A tak - czowiek przey ycie i sam nie
wie, co byo warte. Zazdroszcz Nik. Konst. Michajowskiemu
351
. Jaki on jest wspaniay w tych swoich
wspomnieniach, z jakich wyyn mwi o Niekrasowie, o Tostoju. Iwan Wielki, piramida Cheopsa!
Piramidalny czowiek! A ja miaem w redakcji artyku Protopopowa, ktrego nie wydrukowaem po
prostu dlatego, e nie chciaem ich skci. Michajowski w tym artykule wychodzi na pytkiego,
samolubnego intryganta.

350
Soowiow N. F. - kompozytor.
351
Michajowski N. K. - socjolog i krytyk literacki, ideolog narodnictwa. (Przyp. tum.)
-
Na wieczorze u M. M. Iwanowa widziaem S. A. Andrijewskiego
352
. Zachystuje si z zachwytu nad
Amfiteatrowem. Czowiek utalentowany, ani sowa, ale nie eby zaraz Bg wie co. Ma blisko
czterdziestk. A zrobi niewiele. Lepiej mwi o nowej literaturze, tej najnowszej. Zaliczy do niej take
moj powie Pod koniec stulecia. Beletrystyka zamienia si w publicystyk - owiadczy. To
prawda. Ale czy to znowu takie dobre? Kiedy Bg tworzy, nie by chyba publicyst. Co prawda,
nastwarza mnstwo rozmaitej tandety!
Czemu si tak rozpisaem? Chciaem pisa dalszy cig komedii. Andrijewski podsun mi zakoczenie.
Bohater powinien zetkn si bliej z kobietami, wwczas bdzie si mg oeni z Wari, ktra ya z
Musatowem. Wtedy bd sobie rwni. Dziewictwo to straszna rzecz dla dziewczyny. Ale po co
stworzya je natura? Zwierzta nie maj bony dziewiczej. Dlaczego j maj cry Ewy? Czy to pomyka
Boga i natury - czy fundament rodziny?
-
Burienin mwi mi, e na 29 lutego szykuj dla mnie jaki prezent. Obszedbym si i bez tego.
17lutego
Sigma opowiada, e w. ksi-Hamlet przysa do niego swego adiutanta, by wypowiedzia si o jego
grze: nie eby chwali, tylko eby powiedzia prawd.
No c, tej prawdy si nie doczeka, bo jej powiedzie nie mona.
-
Nikolski o Rossii. Maksimw zwrci si do Alberta, eby uporzdkowa finanse gazety, a raczej
finanse samego Alberta, zicia Mamontowa. Albert wyda na gazet 120 tysicy, z czego 30 tys.
wnis Mamontow, ale i te pienidze poszy na A. Niebywae rzeczy opowiada o baaganie
w redakcji. Sazonow koresponduje z redakcj za porednictwem notariusza.
18lutego
Posiedzenie naszego towarzystwa w sprawie nagrd. Przyjto projekt trzech nagrd: 1000 rub., 500
rub. i 300 rub. Dyrekcja ukada list nagrd.
21lutego
Obiad u Miedwiedia na cze Sawiny. Byo z gr tysic osb. Po obiedzie rozmowa z
Amfiteatrowem. Zapewnia, e artykuy przeciwko mnie pisa kto inny. Przykro mi byo przeczy -
wiedziaem to od Tichonowa
353
(ugowoja). A. A. Potiechin
354
powiedzia mu: Szanuj paski talent,
ale na prno pan sobie wyobraa, e moe pan zniszczy Nowoje Wriemia i zastpi je gazet
Rossija. Mielimy kiedy ojca rosyjskiej marynarki, a Aleksy Siergiejewicz - to ojciec rosyjskiego
dziennikarstwa, ktre wiele mu zawdzicza. Damatow wci woa do Amfiteatrowa: Padnij na
kolana i kajaj si!
Sawina, kiedy trcaa si ze mn kieliszkiem po tym, co mwia o znaczeniu krytyki dla jej rozwoju, dla
rozwoju jej talentu, powiedziaa mi: Gdyby pan mnie tak nie chlasta, nie staabym si tak artystk.
Czy szczerze to mwia, czy nie - Bogu jednemu wiadomo. Ale jest w tym sporo prawdy. Zawsze
mwiem o niej to, co mylaem. I staraem si wiernie odda wraenie, jakie sprawia na mnie jej gra.

352
Andrijewski S. A. - by kiedy prokuratorem w Petersburgu, ale wystpi z prokuratury, poniewa nie chcia
oskara Wiery Zasulicz, rewolucjonistki, ktra dokonaa zamachu na generaa Trepowa (1878). Przeszed do
adwokatury, sporo zajmowa si literatur.
353
Tichonow A. A. - prawdziwe nazwisko pisarza uywajcego pseudonimu ugowoj.
354
Potiechin A.A. - literat, czonek rady miejskiej.
-
W roku 1880 powsta projekt wystawienia po raz pierwszy w Jarosawiu pomnika aktora Wokowa
355
.
Nie pozwolono na to wwczas. Obecnie zgosi go Kriwienko i cesarz wyrazi zgod.
-
O przyjcie do naszego teatru prosi Goriew i Czitau. Ks. Wokoski redukuje budet. Goriew nigdy mi
si nie podoba. Sawina radzia, eby da debiut Niedwiedzkiej: To prawdziwy talent, ale gba jak
szaflik. Poznalimy si. Rzeczywicie brzydka. To wdowa po Korowiakowie (garbatym).
-
Amfiteatrow mwi o sztuce Krlowa Natalia. art. Czekaj na krlow Natali, a przyjeda
akuszerka Natalia Krlowa. Mona zrobi z tego bufonad.
-
Rozmawiaem z Riepinem. Maluje Kuszenie Chrystusa. Powiedzia: Chciabym wicej, ni potrafi.
Chwali talent swego syna, malarza.
-
Ks. Golicyn (Murawlin) prosi, eby wystawi jego Bab.
- Czemu nie wykorzystuje pan takich aktorw jak Damatow i Chomski, bd znakomici w rolach
gwnych. To nie moja sztuka, wie pan, ja tylko napisaem powie.
- Wiem, moci ksi, wiem. Ale wystarczy, e wystawiem jedn pask kiepsk sztuk: Sumbuow...
Jegomo ten, pisujcy tu i wdzie recenzje teatralne, a w Radzie Pastwa jest nie wiadomo po co,
chce najwidoczniej wykorzysta swoj sytuacj. Prasa go nie zjedzie, teatry cesarskie jego sztuk nie
wezm, wic wszystkie swoje miecie znosi do mnie. Tajni radcy i ksita sznureczkiem cign ze
swoimi sztukami, gromadz na widowni wszystkich ministrw i czynownikw, a ja musz wystawia
wszystkie ich miecie.
22lutego
Wiel. ks. Piotr Mikoajewicz
356
wzi 5 milionw rub. za zaoenie Feniksa. Akcje wywindowano do
700 rubli, a teraz je sprzedaj po 50 rub.
Witte powiedzia na jakim posiedzeniu Komitetu Ministrw: Oto czegomy si doczekali - wielcy
ksita staj na czele fikcyjnych przedsibiorstw.
Sprawa wygldaa tak. Do Kowalewskiego zgaszaj si dwaj wielcy ksita - jednym z nich by
Aleksander Michajowicz - i prosz o zatwierdzenie statutu przedsibiorstwa. (Chochacki goniec,
trzsc si ze strachu, zameldowa Kowalewskiemu, e dwaj wielcy ksita przyszli do jego gabinetu
subowego w ministerstwie). Kowalewski przejrza statut i zacz wypytywa o szczegy: Znacie
oczywicie ustawy. Czy macie zamiar wypuszcza obligacje i akcje? Wielcy ksita spogldaj po

355
Wokow - uwaany jest za zaoyciela rosyjskiego teatru. Na pierwotny projekt wystawienia mu pomnika nie
zgodzi si car Aleksander II, poniewa Wokow by w bliskim kontakcie z otoczeniem Katarzyny II, ktre
osadzio j na tronie przez zamordowanie Piotra III. Koa dworskie byy rwnie bardzo zgorszone projektem
wystawienia pomnika carobjcy. W r. 1900, kiedy car wyrazi zgod, historyk Schilder otrzyma polecenie
zbadania, w jakim stopniu Wokow zamieszany by w spisek 1762 r. i ten wybieli Wokowa.
356
Piotr Mikoajewicz - rodzony brat pniejszego niewczesnego pretendenta do nieistniejcego ju tronu
Romanoww, Mikoaja Mikoajewicza. By jednym z pierwszych protektorw Rasputina i jego ona, Milica,
siostra ony Mikoaja Mikoajewicza, wprowadzia Rasputina na dwr cesarski.
sobie i najwidoczniej nie orientuj si, o czym mowa. Obiecano im grube pienidze, ale nie
wytumaczono dostatecznie formalnej strony przedsiwzicia. Kapita wynosi 5 milionw.
- A prosz nam powiedzie, jeli publiczno si dowie, e bierzemy w tym udzia, jak to zostanie
przyjte?
- Moim zdaniem mona miao powiedzie, e przy sprzeday akcji kapita przedsibiorstwa wzronie
dwukrotnie.
- No widzisz - powiedzia jeden wielki ksi do drugiego - mwiem ci, e kapita si podwoi.
Widocznie si targowali i dali si wykiwa.
Kowalewski powiedzia, e sam nic zrobi nie moe i specjalnymi korytarzami zaprowadzi ich do
ministra finansw. Jednake, kiedy byli ju niemal pod gabinetem Wittego, obaj zwiali.
Po dwu dniach przychodzi zalecenie od Jermoowa (sprawa bya pilna) stwierdzajce, e taka a taka
propozycja, jako poyteczna i solidna, zasuguje na cakowite poparcie. Widocznie kto wielkim
ksitom powiedzia, e jeli bd mieli trudnoci w ministerstwie finansw, maj si zwrci do
Jermoowa. Wtedy wanie Witte obali ca imprez.
-
Bracia Toll, synowie pewnej wysoko postawionej damy na dworze cesarzowej matki, zaoyli w
Londynie fikcyjne przedsibiorstwo i przysali zawiadczenie, e w Banku Londyskim zdeponowali 3
miliony i prosz, by akcje ich notowane byy na giedzie petersburskiej. Zgosili si do Kowalewskiego
z listami polecajcymi od wysoko postawionych dam, stwierdzajcych, e cesarzowa popiera ich
prob. Kowalewski tumaczy im, e akcje wprowadza si na gied dopiero wwczas, kiedy firma
zgasza sw dziaalno, np. skada pierwszy bilans itd. Bracia Toll powoywali si na cesarzow, ktra
tym sposobem popieraa zwyke oszustwo, nie orientujc si zupenie o co chodzi, a jedynie
z dobrego serca. Kowalewski odmwi i prosi, by si zwrcili do Wittego. Witte poradzi
Kowalewskiemu, by ze wzgldu na tego rodzaju poparcie nie odmawia z miejsca, lecz zada jakich
szczegowych danych, ktrych oni oczywicie nie dostarcz.
Mija par dni. Jeden z Tollw zgasza si do Kowalewskiego z podaniem o poyczk skarbow
w wysokoci 2 miliona.
- Czy ma pan jaki zastaw, jaki majtek?
- Jest stary statek, za ktry zapacilimy 25 tys. rub.
- No wic jakim sposobem skarb miaby da 2 miliona pod zastaw starego statku?
- A przecie Duczyk
357
dosta 2 miliony.
Rzeczywicie, wci dziki starej cesarzowej, wypacono 2 miliony. Zjawi si w Petersburgu jaki
Duczyk, ktry z groszowym kapitalikiem zaoy przedsibiorstwo i zbankrutowa. Pojecha
z powrotem do Danii, wyczeka, a przyjedzie cesarzowa, rzuci jej si do ng, a ona wasnorcznym
listem poprosia swego syna Mikoaja II, by da te 2 miliony. Mikoaj napisa: da i dali je.

357
Duczyk, ktry dosta dwa miliony - to niejaki Pallisen, waciciel znanej petersburskiej fabryki papieru, ktry
korzysta ze szczeglnej opieki carycy Marii Fiodorowny; caryca zaangaowaa nawet w tej fabryce wasne
kapitay, ale kiedy fabryka zbankrutowaa na do pokan sum, Maria Fiodorowna rwnie stracia sporo
pienidzy.
- Jednake - powiedzia Kowalewski - obaj jestemy dostojnikami, obaj suymy pastwu, jak wic
bdzie wyglda nasz stosunek do niego, jeli zaczniemy stara si o takie poyczki?
Cesarzowa matka obiecaa jednej z dam dworu, e spaci jej dugi w wysokoci 400 tys. rubli,
oczywicie ze skarbu pastwa. Dama ta zgosia si z jej listem do Wittego. Witte widzc, e nie ma
rady, zacz si z dam targowa i wytargowa 150 tys., to znaczy da jej wszystkiego 250 tys. rubli.
Cesarzowa, kiedy si dowiedziaa, co Witte zrobi, nie wpuszczaa go do siebie przez dobre ptora
roku.
Wszelkie tego rodzaju rzeczy uchodz u nas na sucho. Naleaoby napisa komedi i wszystko to
pokaza, a eby cenzura j pucia - przenie akcj do Francji, w czasy Ludwika Filipa i napisa, e to
przekad. Nasi literaci niestety nie maj o niczym pojcia. Znajc dobrze nasz cenzur mona by
spokojnym, e taki fortel z pewnoci by si uda.
-
Syszaem, e Kuropatkin
358
ma dosta nominacj na Kaukaz, a na jego miejsce ma przyj ksi
warszawski. Kuropatkin ani rusz nie moe doj do porozumienia z wielkimi ksitami. C to za
klska ci wielcy ksita! Tylko oszuci dochodz z nimi do adu, bo pozwalaj im robi majtek.
24lutego
Podczas benefisu Krzesiskiej (Matylda, Maleczka) wielki ksi za scen czstowa goci
szampanem. Jej ojciec powiedzia lokajom, eby odstawiali butelki i odnieli je do niego. Kto
powiedzia mu co nieprzyjemnego. Poskar si najwyszej wadzy teatralnej. - Dyrektorowi
teatru? - Nie, nie dyrektorowi, nie ministrowi, tylko cesarzowi!
-
Nieboszczka Beauharnais
359
, kochanka w. ks. Aleksego Aleksandrowicza, wszystkie swoje majtki
rodowe (majtki Skobielewa, ktre przeszy na ni, na jej siostr Bieosielsk i na Szuwaoww)
zapisaa jako doywocie ks. Lichtenberskiemu. Lichtenberski sporzdzi testament, w ktrym majtki
te zapisa swoim nastpcom. Cesarz zatwierdzi ten testament. Czonkowie rodziny cesarskiej
obowizani byli swoje testamenty przedkada cesarzowi do zatwierdzenia. Bieosielskim, oczywicie,
byo to nie w smak. Zawiadomili o tym cesarza. Cesarz postpi mdrze: owiadczy, e jego zgoda na
testament wana jest tylko wtedy, kiedy testament jest zgodny z prawem; jeli jest z nim niezgodny
w poszczeglnych paragrafach, nie ma nic przeciwko temu, by sprawa rozstrzygnita zostaa na
drodze sdowej. Prowadzi t spraw A. Pietr.
-
Senator Zakriewski napisa list do Timesa, w ktrym protestuje przeciwko procesowi Dreyfusa
i sdom francuskim i daje do zrozumienia, e we Francji od czasu zawarcia sojuszu z Rosj zaczo si
dzia niedobrze; zosta za to zwolniony z senatu, co jest niezgodne z prawem, gdy tytu senatora jest
doywotni, i tak si tym zmartwi, e zwrci si do Sipiagina, czy nie mona by jako temu zaradzi.
Napisa w tym celu broszur, w ktrej przedstawi siebie jako ofiar nieporozumienia, jako e mia na
myli jedynie niedogodnoci sojuszu midzy republik i monarchi absolutn. Broszura zostaa

358
Kuropatkin A.N. - genera, w owym czasie minister wojny, nalea do krgu zwolennikw Wittego; w czasie
wojny rosyjsko-japoskiej by dowdc si ldowych, a nastpnie dowdc naczelnym i wsawi si swoj
nieudolnoci w prowadzeniu operacji wojennych (klska pod Mukdenem). (Przyp. tum.)
359
Beauharnais - J. D. Skobielewa, rodzona siostra biaego generaa M. D. Skobielewa, synna ze swego
wesoego trybu ycia, wysza za jednego z ksit Lichtenberskich, ktrzy znaleli sobie ciepe miejsce na
dworze Romanoww jako potomkowie rodu Eugeniusza Beauharnais, syna pierwszej ony Napoleona
Bonapartego - Jzefiny Beauharnais. Druga siostra Skobielewa wysza za ksicia Bieosielskiego-Bieozierskiego.
wydrukowana w nakadzie 2000 egzemplarzy i przekazana skarbowi pastwa. Sipiagin przedstawi j
cesarzowi. Cesarz przeczyta z zadowoleniem, ale wyrazi yczenie, by Zakriewski sam zniszczy
wszystkie 2000 egzemplarzy. Zakriewski rozpaka si z rozczulenia i spali cay nakad. Ot wic
jeszcze jedna spalona ksika.
25 lat temu ona Zakriewskiego zamna bya za jegomociem, ktrego znaem, spotykalimy si
z nim u Borowikowskiego. Zakriewski y z ni. By te niejaki doktor Gawriow, ktrego rwnie
znaem. Opowiadano, e w doktor Gawriow sprowadzony zosta do posiadoci maonkw i
specjaln kuracj wpdzi ma do grobu. Zakriewski oeni si z ni i dosta ogromny majtek.
-
Minister sprawiedliwoci Murawiow jest w rozpaczy i mwi, e nie pozostao mu ju nic innego, jak
tylko poda si do dymisji, nie chce bowiem, by zlikwidowano sd przysigych, czego domaga si
Sipiagin. W rzeczywistoci sam by za t likwidacj i w Gazecie Prawa Cywilnego drukowano na jego
yczenie artykuy.
-
Goremykin twierdzi, e brulion projektu wcielenia studentw jako onierzy do wojska
360
napisany by
rk Wittego.
- Ja jestem zwolennikiem owieconego samodzierawia - mwi mi Witte w zeszym roku. Jemu
zawdziczam pierwszy list o strajku studenckim w zeszym roku, bo ten list to nic innego, jak tylko
polemika z Wittem, to znaczy to, co mwiem mu wystpujc przeciwko przekazaniu sprawy w rce
cesarza, jakby to on by ministrem policji i policmajstrem, i przeciwko strajkom szkolnym.
-
Dzi by u mnie na obiedzie Tatiszczew, ktry przyjecha z Londynu. W sobot w Petersburskim
Towarzystwie Aleksandra III ma czyta fragment biografii tego cesarza. Schilder mwi mi, e jest taka
ckliwa, taka ckliwa, e a mdli. Pawe I - mwi - jest jednak ciekawsz postaci ni Aleksander III.
Pawe to by po trosze Hamlet, w kadym razie jego sytuacja miaa co z Hamleta i za ycia Katarzyny
II Hamleta nie wolno byo wystawia. Istotnie sytuacja bardzo podobna. Rnica polega tylko na
tym, e Katarzyna zamiast Klaudiusza miaa Orowa
361
i wielu innych. Nigdy przedtem mi to nie
przyszo do gowy.
-
Bya dzi Gurielli
362
. Recytowaa. Ma silny gos. Jest troch wulgarna, ale niebrzydka. Koomninowi
opowiadaa, e bya zaprzyjaniona ze .p. nastpc tronu
363
- carewiczem, ale nie ya z nim.
Deklamowaa mu, prowadzia z nim korespondencj, ma wiele jego listw i sama pisaa opowiadania,
ktre on czyta. Moe i bdzie z niej aktorka, jeli si ni kto zajmie.
-
By S. S. Tatiszczew. Ja urgaem na rzd i Angli. On jest oczywicie po stronie Anglii, bo bardzo dba
o interesy kupcw angielskich. Sprytna sztuka.

360
Ustawowo suba wojskowa w Rosji trwaa wwczas 7 lat. (Przyp. tum.)
361
Orow G. G. - ksi, kochanek Katarzyny II, jeden z gwardzistw, ktrzy brali udzia w zabjstwie jej ma,
Piotra III. Katarzyna zamierzaa nawet polubi formalnie ks. Orowa, jednake potem si rozmylia.
362
Gurielli - ksina Bebutowa, bya potem dugo aktork teatru Suworina.
363
Nastpca tronu - brat Mikoaja II, Gieorgij Aleksandrowicz, ktry do czasu przyjcia na wiat syna Mikoaja II,
Aleksego, uwaany by za nastpc tronu. Zmar w r. 1897 na Kaukazie na grulic, po obraeniach, jakich
dozna przewrciwszy si po pijanemu na pokad statku w czasie wycieczki morskiej w towarzystwie greckiego
ksicia Jerzego.
-
Wczoraj obiad u literatw. Do nudno. Potem debiut dwch kobiet, jedna z nich - to crka rektora
Uniwersytetu Petersburskiego. Obie s absolutnie nieinteresujce i nie zdradzaj adnego talentu.
By ze mn Karpow. Nie moe doj do adu z Wokoskim i dlatego przesiada si na nasz statek.
Cieszy mnie to, cho nie za bardzo w niego wierz. Ale ma sporo energii i patosu. Niechby mnie tylko
zostawili w spokoju. Bardzo mnie ju zmczy ten teatr.
2marca
29 lutego obchodzono jubileusz 24-lecia gazety Nowoje Wriemia. Odbyo si niadanie. Byo do
hucznie i wesoo. Ofiarowano mi popiersie Puszkina duta ks. Trubeckiego. Rozeszlimy si okoo
dziewitej. W gabinecie kilka osb rozgadao si o zodziejstwach, jakie szerz si przy dworze.
Opowiadano, e w. ks. Wodzimierz dosta dwa miliony na weksel wystawiony z funduszu, jaki baron
Stieglitz zapisa w testamencie na szkoy artystyczne.
-
- Tak, tak, rozum to dobra rzecz, a ptora rozumu jeszcze lepsza - powiedzia Dragomirow jakiemu
Pietrowowi, ktry proponowa mu, eby wsplnie omwili jakie zagadnienie.
-
Gniedicz mwi dzi w teatrze, e podobno J. P. Karpow, ktry artyku Gniedicza (Rectus)
w czasopimie Tieatr i Iskusstwo uzna za artyku Arbienina, zada od Wsiewooskiego usunicia
go, stawiajc spraw w sposb kategoryczny: ja albo on. Artyku dotyczy inscenizacji Otella na
scenie Teatru W. Ks. Marii, prawd mwic inscenizacji bardzo nieszczeglnej. Kiedy rol obj
Salvini, na prbach wprowadzi bardzo due zmiany.
5marca
Po zabjstwie cesarza Aleksandra II Delianow zawoa:
- Co za nieszczcie! Nigdy jeszcze nie byo nic podobnego!
- A Piotr III? A Pawe I?
- Tak, ale to byo na ulicy.
W pokoju mona dusi, ale na ulicy nie wolno!
-
Ks. Tieniszew
364
dorobi si fortuny, spekulujc na rublach papierowych. Prawie nie wyazi z wagonu,
bez przerwy jedzi z papierkami do Berlina. Obecnie zaszy si w swojej szkole wzorowej i powici
si jej bez reszty.
-
Na prbie Jaworska mwi: Pan chce mnie ukara za to, e wyraziam swoj opini o repertuarze?
Nie chce pan dawa Ksiniczki zza morza? Napisaem jej, e to take jest onierska sztuka.
Jaworska wystpowaa przeciwko sztukom onierskim. Nie miaem najmniejszego zamiaru jej
kara, napisaem tylko, e jeli nasz repertuar jest onierski, to nie ma co wznawia Ksiniczki zza
morza, bo to te onierska sztuka. Koniec kocw onierskie sztuki s ciekawsze od innych, np.
od sztuk z wyszych sfer czy o kokotach. Dosy ju mam teatru z jego aktorami, pretensjami,
probami, debiutami. A przede wszystkim okropnie mam ju dosy sam siebie. Drukuj Rusak

364
Tieniszew W. N., ksi - pisarz i etnograf, zaoy w Petersburgu szko realn.
(artykuy moje i innych o falsyfikacie Zujewa) i sam si dziwi przy czytaniu, czy podobna tyle nagada
o takim gupstwie?
-
Jaworska w Maskaradzie umieraa znakomicie: czogaa si na czworakach twarz do publicznoci;
w tym momencie piersi wysuny jej si z gorsetu na wierzch. Realizm!
-
Ale si lubi reklamowa ci Boratyscy! Ksi jest takim samym mionikiem reklamy jak ona. Na
wystawie ruchomej
365
jest jego portret namalowany przed kilku laty przez Lemana
366
.
-
Protopopow
367
opowiada, e Rossija wysaa na prowincj swych agentw w celu zwikszenia
kolportau
13marca
Pluszczyk-Pluszczewski opowiada, e w. ks. Sergiusz wzi podobno 2 miliony apwki za odroczenie
wprowadzenia w Moskwie monopolu spirytusowego. Witte jakoby ma w tej sprawie niezbite dowody
i cesarz wie o tym. Sergiusz Aleksandrowicz przyjecha tu przed kilku dniami i by wszystkiego jakie
pi godzin. Wielcy ksita takimi czy innymi metodami zawsze brali apwki i starali si zbija
pienidze na wszystkie sposoby.
-
Sigma opowiada o ekspedycji koreaskiej, dokonanej wedug jego planu. Ekspedycja kosztowaa 150
tysicy, ale przywioza koncesje na lasy i kopalnie rudy znacznie wikszej wartoci. Jedn tylko
zalesion wysp nalec do tych koncesji sprzedano Japoczykom za 200 tysicy.
-
O Szabelskiej, ktra koo domu Demidowa
368
wynaja ogrd i teatr, opowiadaa Nemetti
369
.
Wynaja je za 25 tysicy, a Tompakow
370
proponowa 30 tysicy. Dyrektor domu mwi, e musi
odda Szabelskiej, bo ona utrzymuje stosunki chyba z szecioma ministrami. Kowalewski kopie sobie
grb z t bab. W Gradaninie wydrukowana bya scena z wyranymi aluzjami do zwizku
Kowalewskiego z Szabelsk. Szabelska wzbogacia si w cigu paru lat: rozbija si w karetach,
wynaja sobie osobny paacyk i urzdza festiwale, podczas ktrych przyjedaj do niej kurierzy.
Rozdaje stanowiska i za pienidze stara si o uatwienia dla rozmaitych firm. Dostaa w pobliu Soczi
25 dziesicin najlepszej ziemi. Po Sergiuszu Aleksandrowiczu i wielkich ksitach, ktrzy trudni si
tym samym, nawet Bg jej przebaczy.
-

365
Wystawa ruchoma - grupa pieriedwinikw, skupiajca najwybitniejszych malarzy-realistw owego
okresu, ktrych obrazy czsto nasycone byy postpow i demokratyczn treci spoeczn, przez szereg lat
organizowaa wystawy ruchome (pieriedwinyje - std ich nazwa), ktre eksponowano kolejno w
najrozmaitszych miastach Rosji. (Przyp. tum.)
366
Idzie tu zapewne o C. W. Lemocha, jednego z zaoycieli grupy pieriedwinikw, wybitnego malarza, od r.
1875 czonka Akademii. (Przyp. tum.)
367
Protopopow W.W. - dziennikarz zajmujcy si sprawami teatru, wsppracownik Petersb. Gazety. i
wszdzie, gdziekolwiek si ci agenci zjawili, spotykali si z agentami gazety Siewiernyj Kurier.
368
Dom Demidowa - teatr rozrywkowy i ogrdek w Petersburgu przy dawnej ulicy Oficerskiej.
369
Nemetti (Liska) - antreprenerka teatralna w Petersburgu, cieszca si szczegln opiek gradonaczalnika
Gressera.
370
Tompakow - jeden z bardziej znanych wacicieli knajp petersburskich, prowadzi teatrzyk ogrdkowy Buff.
Jaworska zwrcia rol w lubie Suszczewa, poniewa uwaano, e gra nie tak jak trzeba. Rzeczywicie
graa kokot zamiast dziewczyny, ktra upada, ale nie ma nic wsplnego z kokot.
-
Na nastpny sezon: onierz, Orltko, sztuka Boborykina i sztuka Gniedicza.
-
Szut Nr 11 - wietna karykatura Jaworskiej na wernisau malarskim.
-
Wiel. ks. Konstanty Konstantynowicz sfotografowa si w kostiumie Cezara Borgii. Podobno bardzo
mu do twarzy.
14marca
Z dzisiejszego listu Czechowa: Nowinki akademickie. Bardzo mnie zmartwia zarwno ksika Korsza,
jak i jego wystpienia polemiczne. Myl, e raczej wystpienia. Pomyle tylko: czonek Akademii
i dziennikarz! Kilka lat temu Burienin pozwoli sobie w felietonie na delikatn krytyk wierszy K. R. (w.
ks. Konstantego Konstantynowicza). J. M. Feoktistow wezwa mnie do Urzdu do Spraw Prasy: Niech
pan powie Burieninowi: e te mu si zachciao pisa o wierszach K. R. Minister jest bardzo
niezadowolony. Lepiej ju, eby wielcy ksita pisali wiersze, niby mieli bki zbija.
-
Koomnin, Pluszczyk, Gniedicz i ja zajmowalimy si sprawami benefisw i rozmaitych zarzdze
gospodarczych. Pluszczyk bardzo okln drog zacz przebkiwa o tym, e trzeba Gniedicza zrobi
kierownikiem trupy, ebym ja, e tak powiem, delegowa go na to stanowisko. Istotnie trzeba by to
zrobi i Gniedicz od dawna do tego zmierza. A na mnie ju czas, ebym si odsun. Pluszczyk zreszt
tak czy inaczej do tego doprowadzi, bo ja mu bardzo przeszkadzam. Kiedymy przy wyznaczaniu ga
doszli do Pogodiny, Pluszczyk powiedzia: Pogodina chce wyjecha na prowincj. I kamie. Chciaby,
ebym ja wyjecha na prowincj i pozwoli mu si rzdzi. Gniedicz bdzie cakowicie jego
niewolnikiem. Wszystko to si oczywicie robi po uprzedniej rozmowie z Koomninem, wielkim
specjalist od drobnych sprawek.
-
Skoczyem przedmow do ksiki Falsyfikat Rusaki Puszkina.
-
Trzecie przedstawienie lubu przeszo lepiej. Gniedicz urga na Murawsk, co sprawio wielk
przyjemno Pluszczykowi, bo Murawska usuwa w kt Pogodin.
16marca
Rozmawiaem dzi z Bieowem, ktry w zeszym roku by u cesarza i mwi mu o sytuacji. Zostawi mi
notatk o sytuacji w prasie, ktr zoy cesarzowi. Doskonale napisana. Gdyby prasa wystpia
z takim adresem, podpisabym go z przyjemnoci. adnych zbdnych wykrtw, adnego
lawirowania, tylko odwanie, jasno i z caym szacunkiem dla cesarza.
-
Schildera nie byo dzi na obiedzie. Czytaem dzi jego Histoire anecdotique de Paul I. Dobra rzecz, ale
o zabjstwie Pawa I jednak ani sowa.
17marca
Dzisiejszy May licik w sprawie eksploatacji Dniepru i spki angielskiej spowodowa, e sprawa
zostaa wycofana z Rady Pastwa. Zwycistwo przyszo szybko i jestem bardzo zadowolony. Kilka
listw z wyrazami sympatii. List od Wittego, ebym okoo godz. 9-10 przyjecha pomwi o kapitaach
zagranicznych. Owiadczy mi, e cakowicie podziela mj pogld, ale nie dlatego, e jest to kapita
angielski, lecz z innych wzgldw. Eksploatacji rzeki nie mona powierza ani towarzystwu
rosyjskiemu, ani zagranicznemu. - Nachodzili mnie w tej sprawie inynierowie wojskowi. W kocu
wniosem t spraw na Rad Pastwa, ale postanowiem wypowiedzie si przeciwko niej. Dzi
owiadczyem cesarzowi, e poniewa zacza si ju w tej sprawie polemika w gazetach, chciabym
jej nie uruchamia, tym bardziej e sam nie jestem jej zwolennikiem. Cesarz powiedzia, e zgadza si,
bym j wycofa. Mwiem Kowalewskiemu, eby Pana o tym zawiadomi. Istotnie Kowalewski
przysa mi notatk, e sprawa nie idzie do Rady Pastwa, poniewa wpyny rzekomo jakie nowe
propozycje w tej kwestii. Do mtnie mwi potem o telefonach. Sprawa przekazana zostaa spce
prywatnej. Najwidoczniej rzecz jest przesdzona. Przy mnie rozmawia z nim telefonicznie Sipiagin.
Pyta, jak z Wittem rozmawia cesarz. Bardzo yczliwie. W sprawie telefonw Witte zgodzi si z
Sipiaginem, a o ich przeciwnikach powiedzia, e nie uwzgldniaj dostatecznie oglnych wzgldw
pastwowych. Mwi, e jest zwolennikiem przeprowadzenia kolei przez Czardou, bo jest to krtsza
linia ni przez Taszkent. Sipiagin, wedle jego sw, powiedzia ks. Szachowskiemu, naczelnikowi do
spraw prasy, by czciej z redaktorami rozmawia, ni ich pakowa do kryminau, e jego zdaniem,
cakowicie susznym, wiele zaley od rozmw.
-
Skary si na nas Kleigels
371
. Wzywano Buhakowa. Rzekomo systematycznie atakujemy policj. Jego
niezadowolenie udzielio si najwidoczniej prystawom, ktrzy od dwch dni nie przepuszczaj
ogosze twierdzc, e jest ich za duo, a oni nie maj czasu.
-
Onegdaj hr. Murawiow mwi Wittemu, e naleaoby wszystkie gazety wzi na rachunek pastwa,
e byoby to korzystne.
-- Korzystne mogoby by wiele rzeczy - odpowiedzia Witte.
-
Hr. Murawiow jest tak maostkowy, e kci si z wasnym synem, jeli zauway, e jest w jakich
nowomodnych spodniach. - Czemu mi nie powiedzia wczeniej? - Niech tylko ksi Walii
przywdzieje now kamizelk - po piciu dniach Murawiow paraduje ju w takiej samej. Witte
zauway, e ma na sobie jak cudaczn kamizelk i zapyta go. - Okazuje si, e zupenie tak sam
kamizelk mia na sobie ksi Walii. Niegupi czowiek, ale okropnie maostkowy - powiedzia
Witte.
18marca
Wydawao mi si, e Pluszczyk mwi do mnie podnieconym tonem, chocia zwrciem si do niego ze
zwykym pytaniem: Czemu pan przy wszystkich zawiadomi aktorw o zwolnieniu? - Najpierw
trzeba byo mnie spyta, a potem mwi. Wpadem we wcieko i wyrnem lask w porcz
krzesa z tak si, e oderwaem od niej kilka listewek. Zy byem na siebie. Ta idiotyczna nerwowo
robi ze mnie niewolnika tych, ktrzy potrafi zachowa spokj.
19marca
Jaki minister na podaniu, w ktrym uyte byo sowo AZBEST napisa: Az--bestia.

371
Kleigels N. N. - gradonaczalnik Petersburga (po von Wahlu); by pniej genera-gubernatorem kijowskim.
21marca
Wczoraj napisaem do Orleniewa
372
, eby przesta pi. Dzi siedzia u mnie 3 godziny. Czowiek
niezwykle wraliwy i utalentowany. To najwikszy obecnie talent ze wszystkich, ktrych znam.
-
Kleigels, ktrego bardzo rozgniewao, e Gwny Urzd do Spraw Prasy nie wycign adnych
wnioskw z jego skargi, kaza prystawowi dzielnicowemu dzielnicy Litiejnej, ktry cenzuruje
ogoszenia, by nic przepuszcza ogosze. Prystaw zacz to robi. Koomnin by u niego. Nie
przepuci na przykad ogoszenia o sprzeday jabek twierdzc, e moe zamiast jabek naley si
domyla czego innego; nie przepuci ogoszenia o pocigach pospiesznych na wystaw parysk,
nadesanego przez spk kolejow, zatwierdzon przez ministerstwo finansw. Walczy o swoje
prawa przez Senat - to znaczy czeka 6-8 miesicy. W cigu 38 lat z niczym podobnym jeszcze si nie
zetknem. Widocznie im dalej, tym gorzej.
-
By o. Iwan Kronsztadzki
373
. Ma przeszo 70 lat, a wyglda na 50. Wida jednak, e si mczy i atwo
wpada w rozdranienie. Zagadkowa posta.
25marca
Orleniew zapija si coraz bardziej i pozwala sobie po pijanemu na gadanie nieprawdopodobnych
bzdur. Pluszczykowi-Pluszczewskiemu powiedzia: Podejd no, podejd, nie bd ci bi. Pluszczyk
si nie obrazi i nazajutrz mwi mu: Ojej, boj si pana. Orleniew opowiada mi o tym na trzewo,
z pogard wyraajc si o Pluszczyku, ktry w Zbrodni i karze jest cakowicie zaleny od Orleniewa.
3kwietnia
Wczoraj o 12 w nocy przyjecha Orleniew. Wanie w tym momencie wywoano B. W. Gaya
i powiedziano mu, e zmar M. A. Zagulajew
374
. By o dwa miesice starszy ode mnie. By synem
oficera, ktry ze zwykego onierza dosuy si stopnia oficerskiego, ale matka jego bya z domu
ksiniczka Myszecka. Orleniew siedzia do szstej rano. Odwiozem go do domu, napiem si u niego
herbaty i o godz. 8 byem u Zagulajewa. Lea na ku, z gow zakryt biaym przecieradem, rce
pod nim mia zoone na krzy. Kiedy przed dwoma tygodniami Koomnin powiedzia mu, e jego
emerytura z gazety bdzie wysyana jego crce, rzek: Przeegnabym si, gdybym wierzy. Dobry to
by czowiek, doskonay pracownik, ktry nigdy nie odstpowa od swoich zasad; lubi opowiada
o swojej przyjani z Gambett i wybitnymi osobistociami francuskimi. By niebywale akuratny
i dokadny w pracy.
-
Orleniew pokazywa mi dokument stwierdzajcy, e zezwala si na wystawianie Zbrodni i kary na
prowincji, pod odpowiedzialnoci Orleniewa, na prob tajnego radcy Pluszczyka-Pluszczewskiego,
ktry napisa Zbrodni i kar pod pseudonimem Deliera. Orleniew wydrukowa broszur o sztuce
z portretem Dostojewskiego. Pluszczyk obieca mu rwnie swj portret przy orderach. Orleniew to
oczywicie niesychanie utalentowany aktor, ale okropnie duo mwi o sobie.

372
Orleniew P. N. (1869-1932) - wybitny aktor rosyjski, w okresie radzieckim zyska tytu Ludowego Artysty
ZSRR. W teatrze Suworina gra w latach 1898-1902, potem z wasn trup uda si w kilkuletnie tourne po
Europie zach. i Ameryce. (Przyp. red.)
373
o. Iwan Kronsztadzki - bardzo w swoim czasie popularny w koach kupiecko-mieszczaskich protojerej
soboru w. Andrzeja w Kronsztadzie; jego transy na podou histerycznym zyskay mu nawet opini
uzdrowiciela od niedomaga fizycznych. Pniej popularno ojca Joana przyniy znacznie rewelacje w
prasie co do istotnego oblicza tego cudotwrcy, otaczajcego si caym haremem wielbicielek.
374
Zagulajew M. A. - jeden z najstarszych wsppracownikw gazety Nowoje Wriemia.
-
Ile to razy przekonywaem si, e mier nie wywouje rd najbliszych adnego szczeglnego
wraenia. Umar - c robi? Jak najszybciej do trumny - i ycie toczy si dalej. I susznie! ywi
powinni y, a umarli niechaj pi. Nie ma w nich nic ciekawego. Dopki serce bije - czowiek istnieje,
a kiedy bi przestanie - nie zostaje nic prcz nikomu niepotrzebnego ciaa. Nawet ziemia mogaby si
bez niego obej.
-
Pokojwka opowiadaa o tym, jak Zagulajew cierpia i jak umiera, z o wiele wikszym przejciem ni
jego crka, ktra chwalia si przede mn, e konajcy wci wymawia jej imi. Pokojwce zy
napyny do oczu, a na twarzy ze wzruszenia wystpiy jej czerwone plamy.
9kwietnia
Wielkanoc. Cesarz w Moskwie. I czego to si nie spodziewano! Nawet zjazdu ziemstw, nie mwic ju
o wypowiedzeniu wojny Anglii z powodu Boerw. Nie byo nic. Tylko reskrypt dla w. ks. Sergiusza,
portret cesarza te dla niego i dla metropolity krzy brylantowy do mitry. Prawitielstwiennyj
Wiestnik zaczyna drukowa my, ja itd. tustym drukiem. Brzydko to wyglda.
12kwietnia
W Aleksandrynce wznowili Tatian Riepin. Wielki sukces. Sawina nie jest ju dawn Sawin.
-
Przed kilkoma dniami by L. L. Tostoj
375
. Pisze powie. Mwi, e pogodzi si z ojcem. Kto
powiedzia o nim, e to fonograf swego ojca! Powinien sobie wybra jaki pseudonim. Dzieci
znakomitych ojcw chyba w ogle nieprzyjemnie si czuj. Czytaem na ten temat jak powie
francusk: ojciec i syn s architektami. Ogaszaj konkurs na jaki budynek. Obaj przygotowuj
wasne projekty. Nagrod otrzymuje syn i ojca okropnie to gniewa.
16kwietnia
Orleniew na swoje gocinne wystpy w 30 miastach wydrukowa broszur o Zbrodni i karze w 30.000
egzemplarzy. Na pierwszej stronie portret Dostojewskiego, na drugiej - Pluszczyka-Pluszczewskiego
z podpisem: J. A. Delier, autor przerbki scenicznej powieci Zbrodnia i kara (J. A. Pluszczewski-
Pluszczyk, tajny radca).
Ten tajny radca - to istna pereka. Orleniew zupenie swoj rol przebudowa zgodnie z
Dostojewskim, odrzucajc wszystkie wymysy Deliera i w ogle wyrzuci ostatni scen, ktra bya
zupenie do niczego. Przy swoim wyczuciu artystycznym doskonale przeprowadzi te zmiany.
24kwietnia
List do ksicia Szachowskiego o czepianiu si cenzury policyjnej. Kleigels rozzoci si na Nowoje
Wriemia za uwagi o policji i poleci prystawowi wstrzyma wszystkie ogoszenia, a ten si do tego
zastosowa.
1maja,godz.3wnocy
W tej chwili wyjechaa ode mnie ks. Boratyska (Jaworska). Przyjechaa o dwunastej. Dzi odby si
sd honorowy midzy jej mem i ksiciem Uchtomskim. Ten ostatni owiadczy, e Siewiernyj
Kurier
376
zaoony zosta po to, by gazecie Nowoje Wriemia przywrci sympatie modziey. Jakim

375
Tostoj L.L. - syn Lwa Tostoja, pisarz pozbawiony talentu; pisa sporo, ale niezwykle nudno i bezbarwnie.
376
Siewiernyj Kurier - gazeta zaoona przez ks. Boratyskiego, ma aktorki Jaworskiej. Gazeta do zrcznie
graa na nastrojach liberalnych, co przynioso jej znaczn poczytno wrd inteligencji, a zwaszcza studiujcej
modziey.
trzeba by idiot, eby to zrobi! W jaki sposb sympatie modziey, jakie mg pozyska Siewiernyj
Kurier, mogyby zwrci si nagle w kierunku Now. Wr. - tego nikt poj nie zdoa. Doda, e, jak
mu wiadomo, Burienin przez trzy miesice redagowa Siewiernyj Kurier, a ja do tej drukarni,
w ktrej drukuje si Siewiernyj Kurier, wysaem swojego metrampaa. Nie do na tym:
owiadczy, e mwi mu to sam ks. Boratyski. Pan kamie bezczelnie! - zawoa ks. Boratyski. Ale
tamten wcale si tym nie przej. Przemawia przez ptorej godziny i midzy innymi owiadczy, e
ks. Boratyski nie mia prawa pitnowa rozpustnego ycia wyszych sfer, poniewa sam prowadzi
rozpustne ycie, a jego ona nosi krociowe stroje. W cigu czterdziestu lat dziaalnoci dziennikarskiej
nie spotkaem si z czym podobnym. C za ndzne bydl ten ksi Uchtomski! Na to, e jest
garzem i donosicielem, da ju do dowodw. Z zaufania, jakim go darzono, zawsze robi niecny
uytek. Opowiadano, e wzi od Ormian grub apwk, kiedy car posa go do nich, by zbiera
wiarogodne informacje o tym wiernym narodzie. Na Sigm skada pisemne i ustne donosy.
Odgrywa rol liberaa, a by tylko nikczemnym zdrajc. Ks. Boratyski najwidoczniej straci gow na
rozprawie sdowej. Naleao ksicia Uchtomskiego spoliczkowa lub przynajmniej nawymyla mu od
kanalii. Na rozprawie sabo si widocznie tumaczy, nawet ona zreszt mwia, e si troch
zgubi, mimo e ona dodawaa mu animuszu. W zeszym roku opowiadano mi o jego antenatach,
z ktrych jeden, za czasw Katarzyny II, skupowa chopw paszczynianych jak bydo
i odsprzedawa ich z zyskiem. Jego ojciec by adiutantem ktrego z wielkich ksit i zmusi jego
skarbnika do wypacenia mu stu pidziesiciu tysicy twierdzc, e t sum kaza mu wypaci wielki
ksi. By to najnikczemniejszy aferzysta. Podobno wczyy go po sdach jego kochanki, z ktrymi
mia dzieci i ktrym nie dawa pienidzy. A min ma tak szczer - min szczerego durnia czy szczerego
gbura.
Ciekawe, e jesieni SPB. Wiedomosti, Siewiemyj Kurier i Syn Otieczestwa zawary midzy sob
przymierze. Sprzymierzecy zbierali si na wsplnych obiadach i omawiali plany kampanii przeciwko
gazecie Nowoje Wriemia. Powiedziaa mi o tym Jaworska. Odpowiedziaem jej, e poczynajc od
ksicia Mieszczerskiego ksita nic prcz paskudztwa do prasy nie wnieli. Lolek pamita, e w
Gradaninde ukazyway si artykuy przeciwko modziey i studenteria twierdzia, e pisa te
artykuy Uchtomski. Ks. Mieszczerski wiele mgby opowiedzie o swoim pupilu.
Zeszej jesieni rozpowiadano, e ja daem ks. Boratyskiemu jak kwot na zniszczenie Rossii. To
miao jeszcze przynajmniej jaki sens. Jednak nie jestem przecie takim idiot, by przypuszcza, e
Amfiteatrowowi mgby da rad ks. Boratyski, zreszt w ogle postpowanie tego rodzaju byoby
postpowaniem gupca, ktry zupenie ju nie wie, co robi.
Nie wyobraaem sobie, eby w prasie, w dodatku jeszcze ksicej, taka historia bya moliwa.
Uchtomski twierdzi jeszcze, e Arabayn
377
jakoby mia powiedzie, i uwaa ks. Boratyskiego za
zero i ma go w pogardzie. I wszystko to prosto w oczy.
Gay dopatruje si w tym postpowaniu Uchtomskiego chci zniszczenia mnie, przedstawienia mnie
jako Makiawela, wydajcego dwie gazety o przeciwstawnych pogldach. Powiedzia jeszcze, e
budow tego pancernika Siewiemyj Kurier podjem w tym celu, by pogrzeba SPB. Wiedomosti,
jak gdyby one same ju od dawna nie byy pogrzebane.
4maja
W ksigarni spotkaem si z P. I. Weinbergiem
378
. Jego zdaniem ks. Uchtomski przegra spraw. By
zdumiony ogromn iloci spraw rozpatrywanych przez sd honorowy. Ks. Boratyski ma spraw

377
Arabayn K. K. - literat, redaktor gaz. Siewierny j Kurier.
378
Weinberg P. I. - poeta rosyjski, satyryk, tumacz i historyk literatury; od r. 1905 - czonek honorowy
Akademii. (Przyp. tum.)
honorow pierwszy raz. Weinberg by u Boratyskich wtedy, kiedy przysza do nich delegacja
modziey, by im zoy wyrazy sympatii. Mwio si o owym wicie bata, ktry si rozleg z gazety
Siewiernyj Kurier i ktry mia wypleni wszelkie zo. Przemawia student politechniki. Wszystko to
byo tak sztuczne, e Weinberg wyszed.
15maja
Dwunastego, w pitek, wyjechaem do Moskwy, sobot trzynastego spdziem z Czechowem.
Depeszowa mi do Petersburga, e przyjecha do Moskwy. Byem z nim cay dzie. Przywitanie byo
bardzo mie i w miym, serdecznym nastroju spdzilimy dzie. Opowiadaem mu sporo rozmaitych
rzeczy. Czechow si mia. Mwi o sprzedaniu Marksowi praw wydawniczych na swoje ksiki.
Zostao mu ju tylko 25 tys. rub. - Czy nie doskwiera panu, e pan sprzeda prawa wydawnicze? -
Doskwiera oczywicie. Nie chce mi si pisa. Trzeba by odkupi - powiadam mu. - Naleaoby
odczeka ze dwa lata - odpowiedzia Czechow. - Ja mam dosy obojtny stosunek do mojej
wasnoci. Pojechalimy na cmentarz. Poszlimy na grb jego ojca. Szukalimy dugo. Wreszcie ja go
znalazem. Potem pojechalimy do Daniowa
379
, gdzie pochowany jest Gogol. Widzielimy napisy
wyskrobane na kamieniu, jakby go muchy popstrzyy. Ludzie lubi paskudzi wszystko swoimi
nazwiskami. Czechow odprowadzi mnie na kolej. Lepiej si czuje. W zimie mia tylko jeden krwotok,
i to niewielki. Mwilimy o Gorkim. - To idealny czowiek. Ale szkoda, e si zapija. Jest onaty i ma
dziecko. O jego Chopku powiedzia, e to bardzo kiepskie. Gorki za duo pisze. Ja si z Czechowem
czuj doskonale. Jestem od niego starszy o 26 lat. Poznalimy si w roku 1886. Byem wtedy mody
- powiedziaem. - Ale i wwczas by pan o 26 lat starszy ode mnie.
18maja
Nuda. Niedobrze si czuj. Krzy mnie boli, jakby kto go kraja noem. Rzdca mwi mi dzi: trzeba
sprzeda pi najstarszych koni. Sprzedano je za 90 rubli. Bardzo mi ich byo al i jeszcze teraz mi al.
Tu je dobrze karmiono, a tam chyba nie bd ich tak karmili, a niektre moe zabij, eby z nich
zedrze skr. Przyszo mi nawet na myl, e zjawi mi si te konie we nie i powiedz: Ech, bracie,
Aleksy Siergiejewiczu, jak to nieadnie! Zrujnowaby si przez nas? Rzeczywicie. Jaki tam ze mnie
gospodarz. Nie nadaj si zupenie.
-
Dzi i wczoraj czytaem materiay puszkinowskie. Wiele jest susznoci w art. w numerach Wiestnika
Jewropy (zapewne Annienkowa) o wydaniu Jefremowa. P. Al.-cz to bardzo miy czowiek i duo wie,
ale do Annienkowa mia i ma do dzi dnia stosunek wrogi. A jego Materiay i wszystko, co pisa o
Puszkinie, jest bardzo ciekawe.
19maja
Siedziaem i ukadaem wierszem rozmow midzy Potiomkinem i Katarzyn.
25maja
Pracowaem w ostatnich dniach nad Rousseau. Przekady s ze. Konczaowski w Nowej Heloizie
uwaa bcheron (drwal) za imi wasne Bucheron itd.
29maja
Okropnie nudno jest tu siedzie, kiedy pogoda nie dopisuje. Hercen susznie mwi, e miasta nas
rozpieciy i przyciy nam skrzyda. - Ciepo, przytulnie, siedzimy sobie pod oson policji, cerkwi,
wadz, zbrojni w nasze prawo do wasnoci i komfortu.
-

379
Daniow - klasztor w Moskwie.
Gay przysa felieton Obserwatora o niesprzeciwianiu si zu. Banialuki takie, e Boe odpu.
31maja
Muratowa (ps. Wadimirowa) przysaa swoj Wyjt spod prawa, przerobion na moj prob. Ale
pity akt wci jest kiepski i sentymentalny.
15czerwca
W Now. Wr. obelywa notatka o dzienniku Siewiernyj Kurier, ktry susznie zauway, chocia
w sposb wykrtny, e zamieszczenie zarzdzenia o mobilizacji w pismach Prawitielstwiennyj
Wiestnik i Siewiernyj Wiestnik nie ma sensu. Wysaem do redakcji tak depesz: Petersburg,
Nowoje Wriemia. Obelywy stosunek do Boratyskiego jest mi bardzo przykry. Komu to
potrzebne? Trzeba si domaga, eby wiadomoci wojskowe ukazyway si jednoczenie we
wszystkich gazetach. Monopol pisma Prawitielstwiennyj Wiestnik jest w tym wypadku zupenie
niesuszny. Suworin.
-
Wydarzenia chiskie bardzo mnie niepokoj, bardziej jeszcze ni moje kiepskie i zdeche
samopoczucie.
-
Przeczytaem pitnast sztuk przysan na konkurs - Los, w trzech aktach i szeciu obrazach. Los jej
jest kiepski.
-
Podobno metropolita Antoniusz rozesa tajny oklnik po caej Rosji, nakazujcy surowo caemu
duchowiestwu, by nie uznawao hr. Tostoja za prawosawnego. Oklnik ten gosi, i hrabia jest
wrogiem, odmawiajcym posuszestwa krytykiem kocioa prawosawnego i heretykiem. aden
duchowny nie powinien przyjmowa od niego spowiedzi ani udziela mu bogosawiestwa, ani
nawet grzeba na cmentarzu, jeli za ycia nie wyrazi skruchy, nie uzna publicznie prawosawia, nie
uwierzy i nie powrci na ono kocioa.
Duchowiestwo zmuszone byo na dowd posuszestwa zoy na tym cyrkularzu swoje podpisy.
Metropolita domaga si ogoszenia tego publicznie, ale witobliwy Synod nie zgodzi si na to.
20czerwca
Nareszcie przeczytaem zupenie niez sztuk - Porywy serca. Bez banaw. S charaktery, myli
i talent. Nie podoba mi si zakoczenie, ale nie jest nieprawdopodobne .
4lipca
Wczoraj cay dzie spdzia u mnie A. A. Paschaowa, Jest dojrzalsza i mdrzejsza. Ma oryginalne
pogldy na sztuki i role. Najwidoczniej sporo studiowaa i mylaa.
15lipca
Dzi przyjechaem ze wsi do Petersburga. Przyjechaem przede wszystkim dlatego, e Lolek zamieci
felieton Rozanowa napisany jeszcze wiosn, ktrego ja nie daem do druku, bo bya w nim mowa
o cerkwi.
-
Wieczorem od godz. 9 do 11 u Wittego. Czytaem protok posiedzenia z 15 listopada 1897 roku
w sprawie wniosku hr. Murawiowa, by zaj Port Artura.
Witte dowodzi, e tego robi nie naley. Minister marynarki by po jego stronie, minister wojny po
stronie Murawiowa, ktry w ten sposb chcia podnie presti Rosji i mwi potem: Zasuyem
sobie na taki wieniec laurowy, e teraz mog ju nic nie robi.
W przeddzie swojej mierci przyjecha do Wittego o wp do dziewitej. Zaczli rozmow od tego,
e Chiczycy narobili bigosu. Ale niech pan sobie przypomni - powiedzia Witte - e to pan narobi
bigosu z Portem Artura. Murawiow zmiesza si i powiedzia, e nie trzeba tego przypomina. - Co
robi? Do jedenastej rozpatrywali rozmaite kombinacje, przy czym Witte radzi dziaa z najwysz
ostronoci.
O jedenastej Murawiow poszed do Mat. Iw., ony Wittego, bo Witte mia pilne sprawy do
zaatwienia. O dwunastej skoczy i zszed na d do ony. Murawiow jeszcze tam by. Jeszcze pan tu
jest? - Wanie zagadaem si, a ktra to godzina? - Dwunasta. No, to czas na mnie.
Odjecha. Witte poprosi o szklank wody sodowej i chcia dola do niej troch szampana z butelki
stojcej na stole, ale nie byo w niej ani kropli. Co za szczciarz - powiedzia. - Jest starszy ode mnie
o cztery lata, a gdybym to ja wypi butelk szampana na noc, nazajutrz bybym chory. Na co kurier
powiada: Hrabia Murawiow rozsta si z tym wiatem. Wszyscy mwili, e si otru, e podobno
cesarz go skrzycza - bzdury.
-
O cesarzu: wyksztacony, poszczeglne fakty ocenia rozsdnie, ale zwizku midzy faktami
i wydarzeniami nie dostrzega zupenie. Wielka ambicja i przekonanie, e wszystko moe, skoro jest
samowadny. Lubi si popisywa powiedzeniami. Poniewa kierowa rozmow moe tylko on sam,
gdy tylko widzi, e chc go o czym przekona, mwi: W tej sprawie jestem cakowicie
poinformowany albo wiem o tym doskonale i dorzuca jaki komuna.
-
Ekspedycja na Daleki Wschd kosztuje 200 rub. od osoby. W cigu trzech tygodni wydano 60.000.000
rubli.
-
Depesza Rady Pastwa do cesarzowej chiskiej. Ambasadorzy yj. Paac Hajho dostarczy im
ywnoci.
19lipca
Byem u ony admiraa Skrydowa. Jutro admira jedzie obj dowdztwo eskadry na Oceanie
Spokojnym. Powiada, e by u piciu ministrw i kady z nich mwi co innego. adnych dyrektyw,
adnych planw. Cesarz nienawidzi Japoczykw i przestrzega, e naley ich powstrzymywa i nie
udziela prerogatyw. Lamsdorf mwi, eby tylko nie tyka Japoczykw. Kuropatkin: To nasz
egzamin wobec Europy. Nasza flota jest za. Skrydow powiedzia to wprost cesarzowi, ktry wie
o tym. Japoczycy maj flot doskona i mog nas zniszczy bardzo szybko. Floty batyckiej nie chc
da, bo si boj, e Niemcy mog nam wypowiedzie wojn. Minister marynarki
380
siedzi w
Peterhofie ze swoj kochank i nic nie robi. Dopki genera-admiraem
381
jest wielki ksi, nie
bdziemy mieli adnej floty. Wielcy ksita nigdy nic nie robi, a ministrowie myl tylko o tym,
eby nie niepokoi wielkich ksit. Naduycia olbrzymie.

380
Minister marynarki - Tyrtow P. P.
381
Genera-admira - wielki ksi Aleksy Aleksandrowicz, brat Aleksandra III.
2sierpnia
W agencji. Nadszed tam oklnik, by nie mwi ani sowa o przyjedzie przedstawicieli Boerw.
Najwidoczniej to zarzdzenie Lamsdorfa. C to za wistwo, Boe, zlituj si! Przed kim wszyscy ci
dyplomaci i wadcy poniy chc nard i Rosj? To nie my jestemy sualcy, tylko sualczy i gupi jest
rzd, ktry sam nic z sensem nie potrafi zrobi.
-
Z Chinami nie ma cznoci telegraficznej. Jedno sowo kosztuje 3 ruble dziki cesarzowej Marii
Fiodorownie, ktra zadaa wprowadzenia tego podatku na rzecz spki duskiej. Niech zginie Rosja,
byleby ocalaa Dania! Niemka nie wyrabiaa tego, co wyrabia ta wdowa. Opowiadano, e Pallisen na
jej danie dosta milion, tak samo za nic.
-
Orleniew poyczy ode mnie na podr 2000 rub. Czy odda?
21sierpnia
Brulion. Do Mik. Henr. Hartwiga.
Jestem Panu bardzo wdziczny za okazan mi uwag. Powiada Pan, e Nowoje Wriemia si
dsa. Na kogo? Na ministerstwo spraw zagranicznych? Nie, wcale si nie dsa. Stara si tylko zaj
wobec niego takie stanowisko, jakie obowizuje powan gazet. Jestem dziennikarzem od
czterdziestu lat. Prowadziem gazet za trzech kolejnych cesarzy. Szczerze wypowiedziaem swoje
pogldy, nie zasigajc informacji w tym czy innym resorcie, jakie s tendencje. Zawsze uwaaem, e
w pastwie samowadnym jest tylko jeden czowiek, ktremu powinienem suy. To miociwie nam
panujcy cesarz. Co si tyczy rozmaitych resortw, to wie Pan doskonale, e bardzo czsto zajmuj
sprzeczne stanowiska lub dsaj si na siebie. Mgbym Panu opowiedzie o przygodzie, jaka mnie
spotkaa w czasie wydarze, jakie nastpiy po bitwie nad Kuszk
382
, kiedy cesarz yczy sobie podania
mu nazwiska autora artykuu, autora z resortu dyplomatycznego, ktry w gazecie Nowoje Wriemia
mwi o koniecznoci ustpstw na rzecz Anglii, co byo cakowicie sprzeczne ze stanowiskiem cesarza.
Wspominam o tym wypadku dlatego, e zdaj sobie cakowicie spraw, e w zagadnieniach polityki
zagranicznej kontakt gazety z kierownictwem polityki zagranicznej jest konieczny, ale jest to kontakt
dobrowolny, oparty na wzajemnym poszanowaniu pogldw. I ten kontakt istnia zawsze. Wystarczy,
jeli wymieni nazwiska wsppracownikw, ktrzy starali si te kontakty utrzymywa i korzystali
z materiaw ministerstwa spraw zagranicznych. Byli to Paszkow, Zagulajew, Moczanow, Manujow
i in. Czsto rwnie drukowalimy wasne artykuy na okrelony temat rwnolegle z artykuem
wyraajcym pogld ministerstwa spraw zagranicznych. A mimo to spenilimy nasze zadanie wobec
opinii publicznej, to znaczy mwilimy to, co uwaalimy za niezbdne lub w danej sytuacji suszne.
Nie mogo to mie ujemnego wpywu na poczynania ministerstwa spraw zagranicznych czy te mu
przeszkadza. Przeciwnie, byo to dla niego pomoc.
25wrzenia,Nikolskoje
Chciabym skoczy komedi. Niewiele odpoczywaem tego lata. Przeszkodzili mi Chiczycy.
Najlepszy okres od poowy lipca spdziem w Petersburgu, napisaem 20 Maych licikw, czytaem
i poprawiaem moj powie Pod koniec stulecia (IV wyd.), pisaem sceny dramatyczne,
naszkicowaem komedi w 4 aktach Bohaterka i przeczytaem 100 sztuk przysanych na konkurs

382
W drugiej poowie XIX wieku zaznacza si silna rywalizacja midzy Angli i Rosj o wpywy w Afganistanie. Po
wojnie angielsko-afgaskiej (1878-1880) Anglia narzucia Afganistanowi kontrol nad jego polityk zagraniczn.
Po opanowaniu przez Rosj Turkmenii (1884) emir Afganistanu Abd--ur-rachman usiowa zawadn
poudniow czci Turkmenii, co doprowadzio do starcia zbrojnego w r. 1885 nad rzek Kuszk. (Przyp. tum.)
(razem byo 140). Byem zmczony i 8 wrzenia przyjechaem tutaj. Napisaem czteroaktow
komedi, przerobiem trzy pierwsze akty i naszkicowaem dwa obrazy z czwartego aktu.
Dzi wziem do rki Niekrasowa i zaczytuj si. Nie czytaem go od nie wiem jak dawna. Przepada
ksika, wiersz z 1865 r. napisa, jak mi sam mwi, z powodu mojej powieci Wsiakije, skrytykowanej
i spalonej.
Ile ju czowiek przey. Ale nie chce si wszystkiego zapisywa. Po co? Niekiedy cignie mnie do tych
kartek, ale nic z tego nie wychodzi. Bardzo interesujcych rzeczy nie zapisywaem, bo wymagaj
starannego przekazania, a zapisywaem rozmaite gupstwa. Nie bd ju dugo trzyma pira w rku.
W tym okresie umierania, kiedy nie ma si nikomu ochoty mwi, e si naprawd umiera, a wszyscy
widz to doskonale, ale milcz i nie daj pozna po sobie, e s ju gotowi na przyjcie mojej mierci,
talent wyzbywa si ci. Jak u Niekrasowa:
O spokj prosi sabe ciao,
Skryte pragnienie dusz drczy.
Och, jake gorzki, wieku starczy!
Gorzki zaprawd. I na staro czowiek czuje si taki samotny, e gdybym nie mia teatru, gdybym nie
wada pirem, chybabym zgin.
11padziernika
Karpow poda si do dymisji. Ks. Wokoski otacza si samymi choptasiami. Dyrekcja teatrw
cesarskich z tym ndznym ksitkiem na czele - to jaki mski b.... Ks. Wokoski baga ze zami
Juriewa, eby odstpi rol Samojowowi, i Juriew trbi o tym publicznie. Dawydow te naley do tej
kompanii. Tote zabra si do reyserowania. Sawina mwi o nim: To czowiek chory, i to ju od
dawna, to znaczy choruje na to samo, co i ks. Wokoski. Karpow moe przej do naszego teatru.
Ale on ma bardzo wysokie mniemanie o sobie, wszystko wie, nie ma dla niego adnej tajemnicy.
Zrobi gupstwo, e rzuci scen, nie bronic swojej godnoci. Sawina powiada: Komissarewska go
rzucia. Czy on wie o tym, czy te uwaa to za niemoliwe? Ale ona ma teraz spryciarza, ktry ledwie
skoczy 22 lata. Wci te kobiety! Jeszcze jedna ofiara Komissarewskiej.
28listopada
W sobot 18 listopada pojechaem do Moskwy. Czechow wyjeda na poudnie, do Algieru, i prosi,
ebym do niego przyjecha. Chciaem wrci dwudziestego drugiego na prb generaln Synw
Izraela czy te Przemytnikw, jak mymy ochrzcili sztuk. Czechow mi odradza. Zostaem. W rod
moglimy si spotka z L. N. Tostojem. Z Petersburga dostaem depesz, e mog nie przyjeda.
We czwartek dwudziestego trzeciego w Teatrze Maym wybuch skandal. Przyjechaem kurierem
o godz. 12 w poudnie. Domownicy opowiedzieli mi, co si stao. Chciaem zobaczy si z A. P.
Koomninem i poszedem do niego na gr. Wanie schodzi ze schodw Andriusza, ktry mi
powiedzia, e tatu pojecha do Senatu, eby broni teatru. Chciaem ca spraw obrci w art,
zamknem si w swoim gabinecie, kazaem nikogo nie wpuszcza, napisaem May licik i wysaem
go do drukarni.
O trzeciej, kiedy skoczyem felieton, doniesiono mi, e Al. Pietrowicz zasab w ksigarni, a potem, e
zmar. Byem wstrznity. Nie przypuszczaem nigdy, e umrze przede mn. Skandal przez t mier
nabra innych barw. To, co mi opowiadano pniej, byo szczytem bezczelnoci ze strony Jaworskiej,
Arabayna i ks. Boratyskiego, ktrzy wywoali cay ten skandal. Arabayn rozwozi studentom,
kursistkom, felczerkom gwizdki, syreny i bilety na przedstawienie. Haas by nieprawdopodobny.
Sztuk grano rd tego haasu. Na scen rzucano lornetki, kalosze, jabka. Jaworska siedziaa w loy
prosceniowej z Mordowcewem, Arabaynem i swoim mem. Jedni bili jej brawo, inni krzyczeli:
miedziane czoo i precz z Jaworsk! Siedzie w tym czasie za kulisami nie byo atwo. Koomnin
by tam sam i oczywicie okropnie si denerwowa. Do jego nagej mierci przyczynio si to, e by
w ogle sabego zdrowia, ale skandal przyspieszy spraw. Dla mnie to ogromna strata. Kcilimy si
z nim, oburzalimy si na siebie, ale rozumielimy si wzajemnie i doskonale zdawalimy sobie
spraw, e jestemy sobie potrzebni. Przy nim mogem si wygada ze wszystkiego, co mi leao na
sercu. Wobec mnie zawsze zachowywa si taktownie. Wiele zrobi dla gazety i dla mnie osobicie
przez to, e mogem dziki niemu powica si pracy, gdy bra na siebie wszystkie kopoty
administracyjne itd. Spdzilimy razem niemal cae ycie. W cigu 20 lat prawie nie opuszcza
Petersburga, czuwajc nad gazet, opiekujc si ca jej gospodark, pilnujc normalnego toku pracy.
Kiedy mnie nie byo, pisa do mnie wspaniae listy, pene faktw z ycia politycznego. Informowa
mnie obszernie o rozmaitych sprawach zwizanych z wadzami i policj. Przy swoich szerokich
i rnorodnych znajomociach wiele mg wiedzie, a dziki swemu zmysowi obserwacji umia
trafnie ocenia wydarzenia. Gazeta bya dla rwnie droga, jak dla mnie. Nikt nie potrafi mi go
zastpi. Straciem w nim niezawodnego przyjaciela i znakomitego doradc. Pod tym wzgldem by
dla mnie tym samym, co G. W. Gay.
-
Dwudziestego pitego oklnik Urzdu do Spraw Prasy, by nie wspomina ani o sztuce Przemytnicy,
ani o skandalu. Zaczo si wrzenie wrd studentw. Napisaem do ks. Szachowskiego dugi i ostry
list przeciwko temu oklnikowi. Szachowskoj pojecha z nim do Durnowo, eby oklnik wycofa.
Durnowo si nie zgodzi; wwczas Szachowskoj napisa znakomity list do Stoypina do Jaty.
Wzburzenie wrd studentw. Dwa prdy. W redakcji mnstwo listw. Aktorzy Teatru Maego
podpisali owiadczenie, e nie chc pracowa z Jaworsk, ktra podle si zachowaa wobec kolegw.
Burienin by wczoraj u Boratyskich. S speszeni i zaczynaj mwi o pokojowym zaatwieniu sprawy.
Durnowo ma pretensj do mnie, e wystawiem sztuk, a do dyrekcji teatru, e nie przedsiwzia
adnych krokw ostronoci, e bilety sprzedawane byy jak na zwyky spektakl. Nikt si nie
spodziewa takiej manifestacji. Przeszkadzay zwaszcza syreny - zapewne wynalazek byego
marynarza, ks. Boratyskiego. Tego tylko jeszcze brakuje, eby zdjli sztuk i usankcjonowali w ten
sposb skandal. Napisaem do ks. Szachowskiego, e zakazami nic nie wskraj. W spoeczestwie
co si zaczyna dzia i mocno mi to przypomina lata szedziesite. Rzd zawsze zachowuje si tak
samo: sami rzdzi nie umiej, a maj pretensje do tych, ktrzy usiuj co robi. Al. Pietrowicz, gdyby
y, mgby jako dopomc.
Dzi wieczorem powiedziaem w reyserce, e aktorzy niesusznie podpisuj protesty przeciwko
Jaworskiej i owiadczaj, e nie chc z ni pracowa. Kiedy onierze id do ataku, aden z nich nie
mwi: jest midzy nami jeden taki, z ktrym nie chcemy i. Niech go najpierw zabior. Pluszczyk-
Pluszczewski przekaza moje sowa aktorom. Michajow podszed do mnie i powiedzia: Nie wiemy
z ca pewnoci, jaki by udzia Jaworskiej w organizacji caego skandalu i czy w ogle braa w nim
jakikolwiek udzia. Przypumy, e nie braa nawet adnego udziau. Ale kiedy ciskano w nas jajami,
kaloszami i lornetkami, powinna bya przyj do nas i powiedzie: zniewaa si niewinnie moich
kolegw i chc by razem z nimi. Zamiast tego siedziaa w loy i przyjmowaa owacje od tych samych
ludzi, ktrzy nas zniewaali. To nas zmusio do podpisania protestu. Zdecydowalimy si na ten krok
nie pochopnie, ale z zimn krwi, po dwu dniach, i uwaamy, e mamy racj.
- Nie znaem motyww waszego postpowania - odpowiedziaem mu. - Po wysuchaniu paskiego
owiadczenia musz uzna, e postpilicie susznie.
Szczegy na temat skandalu: ks. Golicyn mwi, e mciciele skadali si czciowo z ludzi, ktrzy
mwili po francusku i mieli srebrne papieronice. Wanie w jednej z takich grup przy wyjciu z teatru
sysza tak rozmow:
- No i co, bili aktorw?
- Nie.
- A trzeba ich bi!
Tum studentw sta przed teatrem i zwraca si do stjkowych:
- Czemu nie wyjmujecie szabel albo nahajek?
- Po co? Policja sporzdzia protok, a wadze ju zadecyduj.
Inna grupa staa po tamtej stronie Fontanki, w miejscu cakowicie bezpiecznym, i woaa:
- Hej tam, policja, sprbujcie do nas z nahajkami!
Studenci wchodzili do teatru bez biletw. Jedni si zajli miejsca na widowni, inni utworzyli cay tum
w foyer. Tum sta te przy wejciu na scen, koo reyserki.
Na uniwersytecie wywieszono owiadczenie rektora, ktry prosi studentw o zachowanie spokoju w
oczekiwaniu, a sdy rozpatrz ich spraw.
Rektor zezwoli na wiec studentw; odpowiadajc na ich prob, by sam si wypowiedzia,
owiadczy, co nastpuje:
- Moje zdanie uj mona w dwch zdaniach. Istniej dwie cenzury: jedna udziela zezwole na druk
utworw dramatycznych, druga na ich wystawienie. Obie s dostatecznie surowe. Obecnie ukazaa
si trzecia cenzura, studencka. Nic wicej nie mam do powiedzenia. Osdcie sami!
Syszaem o tym od I. M. Litwinowa. Studenci chcieli urzdzi demonstracj. Policja aresztowaa 600
studentw.
Na uniwersytecie opowiadano, e wadze zdjy Przemytnikw z afisza, a Siewiernyj Kurier ma
dosta trzecie ostrzeenie. Moliwe jest i jedno, i drugie. I jedno, i drugie nie ma sensu i jest dla rzdu
upokarzajce. Jeeli redakcja gazety Siewiernyj Kurier organizowaa manifestacj, powinno si nie
studentw, ktrzy brali udzia w manifestacji, pocign do odpowiedzialnoci przed sdzi pokoju,
tylko j, a nie zamyka gazet i pasowa pani Jaworsk, jej ma i gupiego Arabayna na
mczennikw politycznych.
Sipiagin zrobi to, co powie Witte. Czy Wittemu starczy odwagi, eby wypowiedzie si przeciwko tej
pro-ydowskiej manifestacji?
383

29listopada
Rozmowa z W. P. Burieninem o Jaworskiej. Wedug niego Jaworska zapewnia, e manifestacji nie
organizowaa. Chce si rozmwi ze mn. Rozmowa ma si odby w pitek. Wiem, jaka to kamliwa
i wykrtna osoba. Ale eby trupa miaa prawo przepdza aktorw - do tego niepodobna dopuci.

383
Warto tu zwrci uwag na stanowisko Suworina, zwolennika owej goszonej przez Wittego koncepcji
owieconego samodzierawia: zdaje sobie spraw przed premier, e sztuka moe wywoa skandal, ale woli
pozosta na wsi, po skandalu od razu ma gotow teori interwencji obcych elementw ze srebrnymi
papieronicami, a grob zdjcia sztuki z afisza uwaa za dowd tchrzostwa rzdu, ktry ma pretensj do tych,
co usiuj co robi. (Przyp. tum.)
Dlatego postawi t spraw na oglnym zebraniu naszego Towarzystwa. Jaworskiej naley
owiadczy, e ma swoj wasn gazet, e ta gazeta prowadzia kampani oszczercz przeciwko
mnie, a ks. Boratyski mwi Pluszczykowi-Pluszczewskiemu, e Synowie Izraela to tylko pretekst do
agitacji przeciwko gazecie Nowoje Wriemia i e wszyscy ludzie uczciwi s przeciwko tej gazecie.
Na jubileuszu Notowicza ks. Boratyski uala si na brak ludzi uczciwych i znalaz ich w osobie
Notowicza i jego wsppracownikw. Chomska te ma swoj gazet. Byem jej przeciwnikiem.
Nakazaem, by pisma Tieatr i Iskusstwo nie przysyano mi na gr i przestaem je przeglda. To
mnie uspokoio tak dalece, e prawie zapomniaem, i Chomska wydaje pismo i zaprosiem j do
trupy. Wymylanie ustao. To obrzydliwe, ale zrozumiae.
-
Zoci mnie nasze Towarzystwo Teatru Literacko-Artystycznego. Tak wiele dla niego zrobiem, a ono
nawet mi nie podzikowao. Wystawiem Hanusi. Z mojej inicjatywy zostaa przetumaczona
i wystawiona. Broniem sztuki, kiedy wszczto agitacj przeciwko niej. Ja si wystaraem o zezwolenie
na Fiodora Joannowicza. Przerobiem Nowy wiat Sienkiewicza
384
i dramat ten przynis teatrowi
okoo 60.000. Nic za to od teatru nie wziem, nie braem te honorariw za kady spektakl, po 1000
rub., ktre zapaciem Barrettowi. Harowaem jak w i pozbawiaem gazet mojej wsppracy, ktra
zawsze przecie miaa jakie znaczenie. Towarzystwo nawet nie pomylao o tym, eby mi
podzikowa. Przez pierwsze trzy lata teatr kosztowa mnie do 50 tysicy. Nikt nic nie paci, a kiedy
teatr zacz przynosi dochody, wszyscy brali dywidendy. Kiedy Karpow przeszed do Teatru W. Ks.
Aleksandry, czonkowie kka chcieli skoczy z prowadzeniem teatru. Ja go wziem na wasn
odpowiedzialno.
1grudnia
Od godziny 3 do 6 bya Jaworska. Mwiem z ni spokojnie i otwarcie. Nie przemilczaem nic z tego,
co o niej syszaem, i nie pozwoliem jej samej na podnoszenie gosu. Ale... I kluczy, i wije si,
i peza.
Ona nic nie jest winna. To tylko sprawa rnicy przekona. Wszystko zorganizowali ydofile. Tak
mwi Durnowo. Byoby lepiej, gdyby nie byo policji, skoro i tak napchao si do teatru mnstwo
ludzi, ktrzy nie zapacili za bilety. W teatrze bya wszystkiego 20 minut i pojechaa stamtd do
baronowej Ikskul. Znaleziono 12 listw z zaproszeniami Jaworskiej, ale uznano je za sfaszowane.
W czyim interesie byo, eby tym si zajmowa? Mona by pomyle, e zajmowaa si tym dyrekcja.
Materiau do kroniki w gazecie Siewiernyj Kurier dostarczaj studenci, z ktrych jedni s przeciwko
ydom, inni - za. Jako jeden z ostatnich zjawi si w redakcji student z syren i zacz na niej trbi, by
dowie wyszoci tego instrumentu podczas manifestacji. Ale Arabayn powiedzia mu, eby
w teatrze tego nie robi i eby aden ze wsppracownikw nie trbi i nie gwizda, aby nikt nie mg
oskara redakcji. Opowiadaa, e wszyscy s przekonani, e ja chc, eby Siewiernyj Kurier zosta
zamknity. Ks. Boratyski mwi Burieninowi, e oklnik jest mi na rk. C to za typ ten miczman!
Z nim nie dam sobie rady. Oto do czego doprowadza staro! Wyrodek arystokratyczny, poeta z budy
jarmarcznej, nie przebierajcy w rodkach w pogoni za popularnoci, podnosi gow i z ca
czelnoci szkaluje ludzi. Powiedziaem jej, e wielkim gupstwem ze strony rzdu byoby, gdyby
zdjto sztuk i zamknito Siewiernyj Kurier. Ona staraa si mnie przekona, e ta manifestacja - to
skutek mojego starcia z modzie przed trzema laty i notatki w gazecie Nawoje Wriemia o 60 proc.
studentw na uniwersytecie charkowskim. Powiedziaem jej, e jeli aktorka dysponuje wasn
gazet, stwarza to niezwykle faszyw sytuacj. W naszej trupie s dwie takie aktorki: Chomska i
Jaworska. W Europie nic podobnego si nie zdarza. Radziem jej, eby zoya podanie do dyrekcji

384
Prawdopodobnie mowa tu o adaptacji Quo vadis, dokonanej przez angielskiego dramaturga Wilsona
Barretta. (Przyp. red.)
z prob o rozpatrzenie sprawy. Domaga si mog - powiedziaa. - Czemu pani ma si domaga?
Niech pani powie, e ma pani do tego prawo. Ja ze swej strony uwaam, e spraw powinien si
zaj albo sd polubowny, albo sd honorowy z udziaem Rosyjskiego Towarzystwa Teatralnego.
Byem wcieky na Pluszczewskiego, ktry mi powiedzia, e zwymylaem dyrektorw. Ja
zwymylaem siebie samego! Czuem si niedobrze. Pojechaem z teatru do domu, wziem
walerian, poleaem troch i napisaem to wszystko. Czuj, e mam coraz mniej si. al mi Karpowa,
ktry si przestraszy z mojego powodu. Co za galimatias!
-
Korespondencja z Jaworsk. C za herod-baba! Nie poczuwam si do adnej winy! Winni s jej
wrogowie, a nie ona. Napisaem do niej kilka listw. Absolutnie nic nie chce zrozumie. Musz wyj
z teatru. Z kilkoma gospodarzami prowadzi go nie sposb. Kiedy s dochody - udziaowcy cign
zyski. Kiedy s straty - dopacam ja sam. Doskonae urzdzenie! Gdyby teatr nalea do mnie,
zakoczybym spraw z Jaworsk w cigu dwu godzin. A tak wszystko wlecze si w nieskoczono.
23grudnia
Prba Przemytnikw. Urzdziem j dla siebie. Sztuka przecitna, oczywicie tendencyjna, za
Rosjanami. Zdarzaj si typowe dla Kryowa
385
gupstwa i ordynarnoci. Wyczyciem j troch. Byo
ze 200 widzw.
Wczoraj byem u ministra spr. wewn. Sipiagina. Zrobi na mnie bardzo przyjemne wraenie. Delikatne
maniery, pikne oczy, miy gos - znami czysto wielkopaskiej przyzwoitoci. Mwilimy o
Przemytnikach. Prosz o wystawienie sztuki. Jeli wystawilimy Rewizora, niech ydzi popatrz na
Przemytnikw. Prosiem go, eby policja nie wtrcaa si tego dnia do opinii publicznoci.
Gospodarzem tu jest publiczno, a nie policja. Tylko publiczno moe zada interwencji policji.
Tak samo jak w parkach publicznych wywiesza si ogoszenia, i park powierza si opiece
publicznoci, podobnie z teatrem. Mona gwizda i bi brawo, ale nie wolno uniemoliwia
suchania sztuki.
Trzeba j wystawi dlatego, eby ukrci haas wok niej, eby powiedzie garstce mcicieli, e nie
maj racji, e nie ma w sztuce nic niedozwolonego. Jeeli sztuka nie podoba si publicznoci - moe j
zdj z afisza nie przychodzc na ni, a wreszcie moe j wygwizda.
Na prbie autorw nie byo. Akcent usunem zupenie. To jakby sztuka zagraniczna. ydzi midzy
sob rozmawia mog we wasnym jzyku, wic akcent jest tu zupenie niepotrzebny.
-
Przerobiem pierwszy akt Ksiniczki Kseni. Podoba mi si. Reszta mi si nie podoba.
-
Bya Sawina w sprawie adresu dla Waramowa. Daem jej szkic adresu dla Wsiewooskiego. Prosia
mnie o to. Ale nieatwo si z tym upora. To mdra i mia kobieta. Mwia, e wiel. ksi by u
Moczanowa (jest chory) i prosi, ebym nie wystawia Przemytnikw trzydziestego, kiedy dochd ze
spektaklu przeznaczony jest na rzecz Towarzystwa Teatralnego.
24grudnia
Nie spaem ca noc i o dziesitej byem u Burienina. Drczy mnie zamknicie gaz. Siewiernyj
Kurier. Co za gupstwo ze strony rzdu! Tak postanowili podobno przy niadaniu trzej ministrowie
i prokurator Synodu. Gadko i przyjemnie! A co ich obchodzi, e to podarek witeczny dla wielu

385
Kryow - patrz uwag pod dat 18 czerwca 1897 roku. By widocznie wspautorem sztuki. (Przyp. tum.)
ubogich literatw, zecerw, robotnikw itd. Rzeczywicie pracowa w prasie - to katorga. Burienin
mwi wieczorem, e Jaworska pacze, zrzeka si benefisu i chce gra. Poprosz Wittego o rozmow.
Bd z nim mwi o Jaworskiej. al mi jej. Walczy z czowiekiem przeladowanym - to wistwo.
Jaworska podejrzewa Ratajewa
386
: on na polecenie Zwolaskiego
387
pisa donos o skandalu. Ratajew
dosta si do naszego teatru z okazji Austriackiego Don Juana. To Pluszczewski nam ich narai. Dopki
robilimy ca robot z Al. Pietr. Koomninem i Cholew, nie potrzeba nam byo adnych protekcji. A z
tym tajnym radc wszystko wywrcio si do gry nogami. Do byle bzdury zaczo si przywizywa
wag, jako do czynowniczej aski. Diabli wiedz, do czego to podobne!

1901

28stycznia
Na benefisie poegnalnym Legnani
388
(Camargo
389
) widziaem si z A. K. Puzyriewskim
390
. W antrakcie
rozmawialimy p godzinki o Krlestwie Polskim. To mdry czowiek. Nie mona z 11 milionw
Polakw zrobi Rosjan, ale mona od nich wymaga, by uznawali wadz pastwow Rosji... Polacy
staraj si pozna swoj etnografi, eby zachowa polsko... Partia radykalna gotowa jest dziaa,
ale jest bezsilna... Rada socjalistw. Pocztkowo istniaa na gruncie midzynarodowym. Obecnie
przesza na grunt narodowy, stara si stworzy dla polskich robotnikw moliwie najlepsze warunki...
W Polsce jest okoo ptora miliona chopw bezrolnych... Ksi Imeretyski
391
chcia wykorzysta
majoraty
392
, stworzone dla celw rosyjskich, ale absolutnie do nich niezdatne. Skarb pastwa
powinien je wykupi, rozparcelowa i odda chopom... Wana jest take sprawa serwitutw... Polska
to dobra szkoa dla Rosjan, bo Polacy dostrzegaj kady bd i przy kadej okazji staraj si stwarza
trudnoci. Na przykad sprawa uku na przyjazd cesarza. Z jak liter - N czy M (Nikoaj - po polsku
Mikoaj). Z prasy galicyjskiej przemyca si mnstwo ulotek, drukowanych na cieniutkiej bibuce.
Austria to popiera... Litwa bez enady mwi nawet takie rzeczy, e do cesarzowej naleaoby
odkomenderowa paru grenadierw, jak to robia Katarzyna II, i wwczas rycho urodziaby nastpc
tronu. O Kuropatkinie mwi jako o czowieku, ktry dziaa bez adnego planu, poruszy mnstwo
zagadnie i nie rozwiza ani jednego.
-
Notatki moje maj charakter przypadkowy. Zapisuje si czsto to, co nie jest warte zapisu, a pomija
to, co naleaoby zanotowa. Nie zapisaem w dzienniku, e daem Przemytnikw 1 stycznia, e byem
u Sipiagina, ktry bardzo si na mnie obruszy, e omieliem si przekaza policji jego wasn opini,
by nie wykazywaa w teatrze zbytniej gorliwoci. By niezadowolony, e nie zawiadomiem nikogo, i
daj Przemytnikw, nawet policji, ktra bya gotowa ratowa ojczyzn przed rewolucj. Okazao

386
Ratajew L.A. - urzdnik departamentu policji, zatrudniony zwaszcza w wywiadzie zagranicznym.
387
Zwolaski S.E. - dyrektor departamentu policji.
388
Legnani Pierina - tancerka woska, w latach 1893-1901 bya primabalerin Teatru W. Ks. Marii, potem
wystpowaa jako primabalerina w operze La Scala w Mediolanie. (Przyp. tum.)
389
Camargo - operetka francuska Charles Lecocqa. (Przyp. tum.)
390
Puzyriewski A.K. - genera, pisywa na tematy militarne.
391
Imeretyski Aleksander K., ksi Bagration - genera-gubernator warszawski w latach 1897-1901. (Przyp.
tum.)
392
Majoraty - w Krlestwie Polskim od r. 1835 majtki utworzone z ziem skarbowych i nadawane zasuonym
generaom i urzdnikom rosyjskim; mogy przechodzi tylko w caoci w rce najstarszego w rodzestwie, z
pierwszestwem pci mskiej; w braku spadkobiercw wracay do skarbu. (Przyp. tum.)
si, e nic nie trzeba byo ratowa. Studenci nie przyszli, a policja dyurowaa w teatrze czekajc na
manifestantw i rewolucjonistw.

9lutego
W Domu Ludowym Mikoaja II car po prbie sztuki o Piotrze Wielkim poda rk W. A. Kryowowi
i powiedzia:
- Bardzo mi si podoba paska sztuka. Uwaam j nawet za poyteczn. To pierwsza pana sztuka?
- Najjaniejszy Panie, od czterdziestu lat ju pisz na scen - odpowiedzia uraony Kryow.
Opowiada mi to Szubiski, a jemu opowiada Kryow, ktry prosi, eby tego to pierwsza pana
sztuka? nie powtarza, z obawy, e bd si z niego mia. C w tym dziwnego, e car nie zna sztuk
Krylowa, ani, jak wida, nawet jego nazwiska?
14lutego
Dzi mieszczanin Karpowicz, byy student Uniw. Mosk., strzela do Bogolepowa. Postrza w szyj.
Zebralimy informacje, dalimy do skadania, zamierzalimy napisa artyku. Nic z tego! Zgodnie
z zarzdzeniem min. spr. wewn. Gwny Urzd zawiadamia, e adnych szczegw zamieszcza nie
naley, tylko bezwzgldnie przedrukowa zaczony komunikat piciowierszowy. Jeli, Boe bro,
zabij cesarza, minister te wyda zarzdzenie. Le roi est mort, vive le roi. Co za idioci siedz na
ministerialnych fotelach. Oto zoona ju notatka, ktrej nie moglimy zamieci:
Dzi, 14 lutego, w gmachu ministerstwa owiaty dokonano zbrodniczego zamachu na
ministra owiaty N. P. Bogolepowa wystrzaem z rewolweru. W godzinach wyznaczonych na
audiencje u p. ministra rd osb przebywajcych w poczekalni znajdowa si niejaki
Karpowicz, ktry pragn jakoby zoy ministrowi osobicie podanie o przyjcie na
uniwersytet w Juriewie
393
. Zosta dopuszczony do audiencji, poniewa N. P. Bogolepow
nikomu nie odmawia prawa do audiencji i osobistej rozmowy. Zoczyca sta przy jednej
z szaf bibliotecznych, oparty o blat szafy. Petentw byo niewielu. Minister, wyszedszy ze
swego gabinetu, pocz kolejno podchodzi do petentw. Kiedy zbliy si do jednego
z burmistrzw prowincjonalnych (z Czernihowa), ktry sta obok przestpcy, ten szybko wyj
rewolwer piciostrzaowy i nie zdejmujc okcia prawej rki z blatu skierowa luf rewolweru
w pier ministra. Rozleg si strza. N. B. Bogolepow, ktry znajdowa si od zoczycy
w odlegoci 2-3 krokw, upad. Przestpca chcia schowa rewolwer do kieszeni surduta, ale
upuci go obok kieszeni i rewolwer, w ktrym byy jeszcze cztery kule, upad na podog
wraz z podaniem. Strza wywoa popoch. Do ministra podbiegli wszyscy obecni
w poczekalni, a take wiceminister N. A. Zwieriew, dyrektor departamentu owiaty W. A.
Rachmanow, ktrzy znajdowali si w ssiednich gabinetach, oraz inspektor petersburskiego
okrgu szkolnego N. J. Sonin. rd osb otaczajcych ministra byli lekarze, ktrzy udzielili mu
pierwszej pomocy. Wezwano natychmiast telefonicznie profesora N. W. Sklifosowskiego oraz
chirurga N. P. Zworykina, ktrzy zrobili opatrunek. Okazao si, e minister owiaty zosta
ranny w szyj. Rka przestpcy najwidoczniej drgna i strza, wycelowany w pier, trafi
w szyj po prawej stronie. Kula utkwia w tylnej czci szyi, w pobliu krgw szyjnych. Prof.
chir. Sklifosowski uzna natychmiastowe usunicie kuli za niemoliwe; jego zdaniem rana nie
jest niebezpieczna, ale nastpstw przewidzie niepodobna. Tymczasem nadjechaa karetka
sanitarna z najbliszego punktu pogotowia ratunkowego. N. P. Bogolepow odzyska

393
Juriew - Dorpat, obecnie Tartu (Estoska SRR). (Przyp. tum.)
przytomno, wypowiedzia kilka sw i zosta przewieziony z ministerstwa do wasnego
mieszkania. Przestpc po zamachu schwytano i zwizano. Pocztkowo twierdzi, e nie ma
rewolweru. Tosamoci jego dokadnie jeszcze nie ustalono. Zezna, e nazywa si Karpowicz
i jest byym studentem uniwersytetu najpierw w Moskwie, a nastpnie w Juriewie. Do
Petersburga przyjecha z zagranicy dopiero wczoraj. Ma na sobie czarny zniszczony surdut.
Fizjonomi ma nieprzyjemn. Jest redniego wzrostu, brunet z brdk. Zachowanie jego
przed dokonaniem przestpstwa byo bezczelne, potem stao si nerwowe, gwatowne
i niepewne. Pocztkowo przestpca uparcie milcza. Przyczyny zamachu, jak si wydaje, nie
wypywaj z pobudek osobistych, lecz s wynikiem fanatyzmu pyncego z zewntrz.
Przestpca przyby z zagranicy w okrelonym celu. Natychmiast po wypadku do ministerstwa
owiaty przyby minister sprawiedliwoci sekretarz stanu N. W. Murawiow, minister spraw
wewntrznych jegermeister Sipiagin, dyrektor departamentu policji, prokurator izby sdowej
i wysi urzdnicy prokuratury. W obecnoci ministra odbyo si pierwsze przesuchanie
przestpcy, ktrego pene imi i nazwisko brzmi - Piotr Karpowicz.
-
Wieczorem by ks. W. W. Boratyski, ktry wyrazi yczenie, by zakoczenie zebrania Towarzystwa
Lit-Art. odbyo si w najblisz niedziel, poniewa Karabczewski
394
w poniedziaek wyjeda z
Petersburga. Napisaem do Pluszczewskiego, ktry zbiera od aktorw owiadczenia, e on radzi im,
by nie wystpowali z protestem przeciwko Jaworskiej. Dziwne s te zabiegi. Niech mwi! Boratyski
wie o tym. al mi tylko aktorw, ktrzy mi o tym mwili, w przeciwnym wypadku wymienibym ich
nazwiska. Ale jeli mnie do tego zmusz - wymieni. Te gagatek.
25lutego
Dzi skoczya si sprawa Jaworskiej. Oglne zebranie wikszoci 32 gosw przeciwko 29
aprobowao kroki podjte przez dyrekcj, uznajc, e Jaworska zamaa umow. al mi jej.
Widziaem drugie przedstawienie Tatiany Riepiny u Wochw. Tina di Lorenzo bya jeszcze lepsza ni
za pierwszym razem. Od czasw Duse nie dowiadczaem jako widz takiego zadowolenia.
Jako autor nie miaem adnych szczeglnych przey - tak daleko ju odszedem od tej sztuki.
7marca
Bardzo le si czuj, fizycznie i duchowo. Znowu rozruchy modziey. Czuje si, e co si robi, co si
rusza. U nas jest inaczej ni gdzie indziej. Tu jest samodzierawie. Przewrotw dokonyway
osobistoci dworskie i wojsko. Potem zacza si do tego przycza modzie. Szczerze i otwarcie
wypowiada si nie mona. Gazeta staje si wstrtna. Przydaoby si troch odpoczynku, ale go nie
ma i nawet si nie zapowiada.
-
Jubileusz si uda, ale nie sprawi mi adnej radoci. Przeciwnie. Modzie, jakie 100-150 osb,
chciaa urzdzi koci muzyk pod oknami. Nie dopuszczono jej. Dowiedziaem si o tym pniej.
Przygnbio mnie to bardzo. W dniu jubileuszu cofnite zostay 2 ostrzeenia. yem z nimi
i cignem je za sob przez 20 lat.
I trzeba jeszcze za to dzikowa. Jubileusz zorganizowali wsppracownicy. Na raucie by wiel. ks.
Wodzimierz. U mnie w domu byli ministrowie: Witte, Lamsdorf, Jermoow, Murawiow i przew. Rady
Pastwa Durnowo. Czuem si tylko zawstydzony, ale przyjemnoci - adnej.
-

394
Karabczewski N.P. - wybitny adwokat moskiewski.
Wczoraj przyjecha Salvini. Zaprosiem go na jutro na obiad.
-
Gazeta mi ciy. Boj si o jej przyszo. Tum wsppracownikw, przew. nieudolnych i nic nie
robicych. Powiedziaem, e jubileusz - to prba pogrzebu. I tak si te stanie. eby tylko nie by
prb pogrzebu gazety. Ja musz umrze, ale gazeta powinna y i moe y.
3maja
W kwietniowym zeszycie miesicznika Wiera i Razum, ktry wydaje przewiel. Amwrosij, list do
niego, bardzo dobrze napisany, z podpisem: Honorowy obywatel, z byych duchownych, Hieronim
Preobraeski. Tak ostrego i szczerego listu nie byo w prasie rosyjskiej jeszcze nigdy. Amwrosij mci
si za to, e nie zosta metropolit. Ten list jest lepiej napisany, ni list L. N. Tostoja w odpowiedzi do
Synodu. Rzuca po prostu pitno haby na duchowiestwo, a zarazem na samodzierawie, i w
szczeglnoci na modlitwy za cesarza, nazywajc je... (zdanie nie dokoczone w rkopisie.) Na
odwrocie: Zezwolone przez cenzur. Charkw, 30 kwietnia 1901 r. Cenzor protojerej Pawe
Soncew. O podpisie pod listem powiedziano: Podpis na innym, widocznie pseudonim. Redaktorzy
miesicznika: rektor seminarium protojerej Iwan Znamieski i inspektor seminarium Konstanty
Istomin.
Nic si nie stao: tyle e w gaz. SPB. Wiedomosti ukaza si przedruk z mies. Wiera i Razum
z pewnymi skrtami, a w dzienniku Pietierburgskaja Gazieta w caoci. Najwidoczniej to, co zostao
ju raz wydrukowane za zezwoleniem cenzury przeciwko rzdowi, cerkwi i cesarzowi, inne gazety
mog powtarza bez adnych konsekwencji.
11maja
Dzi o godz. 2 wezwa mnie ks. Szachowskoj, nacz. do spraw prasy, i zakomunikowa mi, e Sipiagin
kaza zawiesi gazet na tydzie za artyku A. P. Nikolskiego W zwizku z rozruchami robotniczymi (Nr
9051), bowiem stanowi on pogwacenie oklnika z 1899 r., ktry gosi, i gazetom zabrania si mwi
o rozruchach robotniczych i o stosunku robotnikw do pracodawcw. Ks. Szachowskoj prbowa
broni artykuu i proponowa albo udzieli gazecie ostrzeenia, albo wstrzyma sprzeda detaliczn.
Minister owiadczy jednak, e ostrzeenia udziela si za szkodliwe tendencje, a w gazecie Now.
Wriemia nic takiego nie widzi, a w zakazach sprzeday detalicznej nie wymienia si artykuu, za ktry
sprzeda wstrzymano, za on, minister, chciaby bezwzgldnie, eby artyku by wymieniony i dlatego
yczy sobie, by Nowoje Wriemia byo zawieszone na 2 miesice. Kiedy ks. Szachowskoj stara si go
przekona, e doprowadzi to jedynie do finansowego zrujnowania gazety, Sipiagin zgodzi si na
zawieszenie na tydzie. Ks. Szachowskoj przekaza mi to i namwi mnie, bym pojecha do Sipiagina
prosi osobicie o zamian zawieszenia gazety na zawieszenie sprzeday detalicznej.
Usuchaem niestety tej rady. Sipiagin przyj mnie koo pitej. Wsta i poda mi rk, po czym usiad.
Ja rwnie usiadem.
Czym mog suy? - spyta. - Ks. Szachowskoj przekaza mi paskie zarzdzenie. Przyszedem
prosi o zamian zawieszenia gazety na zawieszenie sprzeday detalicznej. W takim wypadku kara
spadaby wycznie na mnie, jako na wydawc. Zawieszenie gazety za odbija si na mnstwie
pracownikw, ktrzy nie s winni temu, e ja pogwaciem oklnik. Robotnikom, ktrzy na tym strac,
ja oczywicie zapac. Ale c winni s czytelnicy, ktrzy opacili prenumerat? Nie mog gazety
Now. Wr. zastpi adn inn, bo adna inna gazeta nie moe wydrukowa na czas 35.000 egz.,
a nadto tej liczby egz., jak musi dostarczy wasnym prenumeratorom. Nie mwi ju nawet
o innych komplikacjach, jakie to zawieszenie wywoa.
Powiedziaem jeszcze, e w obecnych niespokojnych czasach, pord mnstwa oklnikw, atwo
mona byo o tym oklniku zapomnie. Sipiagin wysucha mnie, po czym wsta, poda mi rk
i powiedzia: Bardzo mi przykro, ale nic na to nie mog poradzi.
Odwrciem si i wyszedem.
Obliczylimy, e w cigu tego tygodnia stracimy okoo dwudziestu tysicy, 800 rub. dziennie na
sprzeday detalicznej, do 200 rub. na ogoszeniach, a moe nawet wicej, bo bdziemy musieli
zwrci pienidze tym wszystkim, od ktrych ogoszenia przyjto. Brak gazety na rynku zmusi take
czytelnikw i klientw dziau ogosze do szukania innej lokaty. Tej straty obliczy niepodobna,
a moe ona znacznie przewyszy straty biece. Fabrykant papieru straci okoo 7000 rub., fabrykant
farby itd. Sipiagin czeka na sposobno, by si zemci na gazecie za to, e kiedy obejmowa
stanowisko, wspomniaem midzy wierszami, e nie ma adnego programu. Ja to powiedziaem
w sposb ostrony, ale Rossija podkrelia moje sowa i owiadczya wprost, e Nowoje Wriemia
uwaa za wykluczone, by p. Sipiagin posiada jaki program. Jeli w zeszym roku chcia zawiesi
sprzeda detaliczn za to, e w zwizku z uroczystoci na cze Salviniego powiedziaem: chwaa ci
za to, e nam ukaza drog do wiata, co podchwyci ks. Mieszczerski, to obecnie mg rwnie
posuy za pretekst artyku wstpny o ziemstwie i moje listy o ziemstwie w oglnoci, pisane
w odpowiedzi ks. Mieszczerskiemu, z ktrym Sipiagin jest w wielkiej przyjani. Tak czy inaczej, czy
mona wydawa gazet w takich warunkach, kiedy za byle co mog j zawiesi. Za szkodliwe
tendencje daj trzy ostrzeenia i potem dopiero zamykaj gazet. Za pogwacenie oklnika z 99 r.
minister moe zawiesi gazet na 3 miesice. Racj ma doprawdy L. N. Tostoj, ktry w listach do
cesarza owiadczy o Sipiaginie: to czowiek ograniczony, lekkomylny i niewyksztacony.
17maja.Nikolskoje
Dwunastego wyjechaem na wie, siedz tu samotnie i staram si bezskutecznie uspokoi i pogodzi
z t krzywd, jak wyrzdzi mi Sipiagin. Dzi przypomniaem sobie, e 2 stycz., kiedy daem
przedstawienie Przemytnikw nie zawiadamiajc o tym policji, powiedzia mi: Niech pan uwaa, bo
moe pan wpa. Nie zrozumiaem tego wwczas. Ale powiedziano mi potem, e Sipiagin mwi: Ja
mu poka, co to znaczy artowa z ministrem. Ot i art! Poczu si uraony tym, e
pokrzyowaem jego plany strategiczne co do oczekiwanych awantur rd publicznoci na drugim
spektaklu. Mona rzec, e wygraem bitw, ktr on mia zamiar wygra. Czowiek gupawy i dlatego
mciwy. Zarwno przez zemst, jak przez gupot narobi mi i jeszcze narobi wiele kopotw. Nie
przypadkiem przecie czepia si ustawicznie. Szachowskoj raz za razem wzywa to Buhakowa
395
, to
mojego syna, to mnie z powodu rozmaitych artykuw. Szachowskoj twierdzi, e stale broni gazety.
Zaczynam o tym wtpi. Ale w miar monoci broni on wszystkich. Niedawno jeszcze powiedzia mi:
- Podam si do dymisji, jeli Sipiagin zada zakazu umieszczania ogosze.
A Sipiagin zada nie tylko zakazu ogosze, ale i zawieszenia sprzeday detalicznej i zawieszenia
samej gazety. Byoby zreszt dziwne, gdyby Szachowskoj z powodw tak bahych, jak rozmaite kary
na gazety, stawia spraw swojej dymisji.
Kiedy wyjedaem z Petersburga, mwiono mi, e spraw zakazu rozstrzygn wielki ks. Wodzimierz
Aleks. - e w Radzie Pastwa panowao zdenerwowanie i jakoby wymylano tam na Sipiagina;
Masow pisa mi, e by u Kuropatkina, ktry twierdzi, e na dworze wszyscy byli tym zdziwieni i e
on, Kuropatkin, uwaa ten krok za zbyt surowy. Byoby gupot przywizywa wag do tego
wszystkiego. Wiem dobrze, ile s warte wszystkie te wyrazy wspczucia, zdziwienia itd. Wcale bym

395
Buhakow F.J. - podpisywa Nowoje Wriemia jako redaktor odpowiedzialny, faktycznie jednak wykonywa
tylko polecenia Suworina.
si nie zdziwi, gdyby cesarz wyrazi swoje zdziwienie, ale dla nich wszystko to s sprawy absolutnie
bez znaczenia. Dziennikarz to figura, ktr si poowicznie uznaje - i to wszystko. To samozwaniec
w samowadnym pastwie, a rzd ciga go i przeladuje. Myl, e ministrowie, ktrzy byli na
jubileuszu Now. Wr, kajali si potem lub teraz si kajaj, kiedy Now. Wr. zostao zawieszone, i
caa sprawa spyna po nich bez ladu.
-
Chirurg Trojanow powiedzia mi: Tak, Sipiagin - to zwierz. To okaz cakowitego zwyrodnienia. Niech
pan spojrzy na jego czaszk, na jego uszy. Rzeczywicie nie byo wielkich ludzi, ktrzy by mieli tak
czaszk i uszy. Okazy zwyrodnienia s teraz w cenie, bo umiej si przypodoba i s dla cesarza
cakowicie nieszkodliwe, bo zgadzaj si z nim we wszystkim i we wszelkich sprawach staraj si mu
dogodzi.
18maja
Dzi list od J. A. Pluszczewskiego; przysa mi kopi listu do Sipiagina od jakiego Jzefowicza - nie
mam pojcia, kto to taki. List jest nieco dziwny. Pluszczewskiemu da t kopi pewien pan, ktry wie
o naszej zayoci. Tak sam kopi wrczono rwnie Hessemu, ktry jakoby ma zapozna cesarza
z treci listu. Jego autor, Jzefowicz, przekazywa w ostatnich czasach za porednictwem Hessego
rozmaite materiay i listy na aktualne tematy. List stwierdza susznie, e pogwacenie oklnika
byo tylko pretekstem, e sam Jzefowicz by cenzorem przez 4 lata i puciby ten artyku w kadym
wydawnictwie podlegajcym cenzurze. Ale bzdur zupen jest, e Urzd do Spraw Prasy rzekomo
tpi w najsurowszy sposb wszelk choby najmniejsz krytyk hrabiego L. N. Tostoja i e autorom
tak notorycznie prawomylnym jak K. P. Pobiedonoscew i G. Barsukow nie wolno drukowa nic, co
byoby krytyk w stosunku do tego boyszcza rosyjskich anarchistw i ateistw. Tego rodzaju zdanie
moe jedynie zdyskredytowa autora listu nie tylko w oczach cesarza, ale nawet w oczach takiego
tpaka jak Sipiagin. Aluzja do niektrych osobistoci, ktre przewodz socjalnym i innym
antyrzdowym tendencjom, skierowana jest oczywicie przeciwko Wittemu. Sipiaginowi to jest na
rk, bo on tylko pocztkowo trzyma si Wittego, kiedy Witte da mu 500.000 rub. na urzdzenie
mieszkania. Gdy dosta te pienidze, odwrci si od niego i skrycie przeciwko niemu intryguje.
-
Minister komunikacji ks. Chikow powiedzia mi w Wielkim Tygodniu: - Witte wszystkich nas
nienawidzi, bo wie, e kadego z nas moe kupi. Przed kilku dniami powiedzia mi wskazujc na
pewnego ministra, ktry wanie od niego wyszed: A to szubrawiec. Tyle dla niego zrobiem, a jemu
wszystkiego jeszcze mao. - Z pewnych aluzji Chikowa wnosi mona, e chodzio o Sipiagina.
-
Mem siostry Sipiagina jest Dubasow. Kilka lat temu w eglarz, wypywajc swoim pancernikiem na
New, osiad na mielinie czy te co tam uszkodzi, ju sobie dzi dokadnie nie przypominam.
Dubasow si obrazi, omal nie wyzwa mnie na pojedynek. Staraem si jako wymiga. Sprawa opara
si o wiel. ksicia Aleksandra Michajowicza. Tak wic Sipiagin w rzucaniu na mnie oszczerstw ma
sojusznikw. Ile jest intryg tam w grze! Przypominam sobie, jak to w Wiesbadenie hr. Loris-
Mielikow opowiada mi o licie do Marii Aleksandrowny, ksiny Edynburskiej. Maria Aleksandrowna
przesaa ten list Lorisowi. Autor listu opowiada, jak to Loris, Milutin i kto tam jeszcze umylili sobie
wprowadzenie konstytucji i Loris wezwawszy mnie owiadczy: Teraz moe pan pisa wszystko.
Bdziemy mieli konstytucj. Niewykluczone, e i obecnie kto moe wymyli co podobnego.
Sipiagin moe powiedzie cesarzowi na przykad, e Suworin toruje drog do dyktatury Wittego.
Diabli wiedz, co to za ludzie.
-
Dwie historyjki opowiedziane przez ksicia Szachowskiego: zameldowa si do cesarza.
Cesarz rozmawia ze mn niestety tylko par minut, ale mimo to zdyem mu powiedzie, e
kierunek konserwatywny nie jest obecnie potrzebny. Cesarz zerwa si i powiedzia:
- Pan wie, e zabroniem Gringmutowi, eby mnie chwali. Il est plus royaliste que le roi et plus
catholique que le pape.
- A jeli przyjdzie taka chwila, e cesarz bdzie chcia, eby go chwalono, a nikt si nie pokwapi -
powiedziaem.
- Moliwe - odpowiedzia Szachowskoj.
W rozmowie ze mn na temat zawieszenia gazety Now. Wr. ks. Szachowskoj powiedzia o
Sipiaginie:
- Czeg pan chce. Oponowaem, jak mogem. Ale on chce pokaza, e wystarczy, by tylko podnis
palec, a wszyscy bd siedzieli cicho. W soboty zawsze skadam mu sprawozdanie. Sipiagin zazwyczaj
zatrzymuje mnie na niadaniu, po czym udaje si do siebie. A ja zostaj z jego on i deprawuj j
liberalizmem.
29maja
Mamy dwch panujcych: Mikoaj II i Lew Tostoj. Ktry z nich jest silniejszy? Mikoaj II nie moe
sobie poradzi z Tostojem, nie moe zachwia jego tronem, podczas kiedy Tostoj bez wtpienia
wstrzsa tronem Mikoaja i jego dynastii. Wyklinaj go, Synod powzi uchwa w jego sprawie.
Tostoj odpowiada, odpowied rozchodzi si w odpisach i przedostaje si do gazet zagranicznych.
Niechby kto sprbowa ruszy Tostoja. Cay wiat podniesie haas, a nasze wadze poo uszy po
sobie. Sipiaginowi pozostaje ju tylko na pocieszenie zdanie, ktre powiedzia cesarzowi: Jeli
wydrukujemy to, co Tostoj odpowiedzia Synodowi, nard go rozszarpie. Pocieszajcie si,
przyjaciele, pocieszajcie si, tpogowi wadcy. Hercen rzuca gromy z Londynu, Tostoj rzuca gromy w
Londynie z Jasnej Polany i z Moskwy, rzuca gromy na Rosj przy pomocy litograficznych odbitek
sprzedawanych po 20 kop. Nadchodz nowe czasy i dadz o sobie zna. Ju daj o sobie zna tym, e
rzd cakowicie straci gow i nie wie, co pocz. Czy wsta z ka, czy pj spa. Ale czy dugo
ten baagan bdzie trwa? eby cho umrze z przekonaniem, e samowola ju gnije i nie trzeba
burzy, by j obali. Obali j zwyky wiatr.
-
LIST DO WYDAWCW
Sz. P. W ostatnich dniach w niektrych gazetach moskiewskich ukazaa si wiadomo, e na
przedstawieniu aktora P. N. Orleniewa, jakie odbyo si w Witebsku dn. 27 lipca, by komplet widzw
i e cz wpyww p. Orleniew ofiarowa na nieszczsnych witebskich pogorzelcw.
W zwizku z tym, e w takim sformuowaniu informacja ta spowodowa moe niezupenie cise
wyobraenie o rozmiarach dziaalnoci dobroczynnej p. Orleniewa na rzecz pogorzelcw witebskich,
Komitet Wykonawczy w Sprawie Udzielenia Pomocy Ofiarom Poaru z dn. 24 lipca uwaa za swj
obowizek uzupeni za porednictwem paskiej szanownej gazety wiadomoci gazet moskiewskich
informacj, e ze spektaklu p. Orleniewa na rachunek Komitetu wpyna suma 13 rub. 95 kop., e
afisze tego przedstawienia informoway o przekazaniu na rzecz pogorzelcw 15% wpyww kasowych
i e przy wyznaczonych przez p. Orleniewa cenach za bilety wpywy z wyprzedanej cakowicie
widowni wynosi powinny 900 rub.
Uprasza si gazety, ktre poday wiadomo o darze p. Orleniewa, by zechciay przedrukowa
niniejszy list.
Przewodniczcy Komitetu.
20sierpnia
Wczoraj spali si Teatr May. Depesza Pluszczewskiego (wysana o godz. 2 w nocy):
Dzi o godz. 10 wieczorem z niewiadomej przyczyny wybuch poar w Teatrze Maym,
spony cakowicie scena i widownia, rekwizyty i dekoracje znajdujce si na scenie. Sezon
stracony. Straty ogromne. Jutro naradzimy si z Michaem Aleksiejewiczem i Karpowem, co
robi. Bd depeszowa, napisz. - Pluszczewski.
Rano wyszedem si przej. Przy bramie spotkaem bab, ktra przynosi depesze. Nie spojrzaem
nawet i odesaem j do domu. Jestem bardzo zgnbiony. Nadrabiam min, ale co to pomoe. Rzecz
jest stracona bezpowrotnie. Widocznie szczcie mnie opucio. Moe by ju czas najwyszy. Los
dosy mnie pieci. To wszystko to likwidacja przed moj mierci.
Jutro wyjedam std do Petersburga - na rozmowy, wyrazy wspczucia, biadolenie i rne inne
bzdury.
24sierpnia
Bya Warwara Aleksandrowna Curikowa. War. Aleks, to stara panna, bardzo interesujca: jej dwa
opowiadania byy drukowane w Wiest. Jewr., a jedno w Russk. Obozr.. Wiele opowiadaa o
Tostoju, jego siostrze-zakonnicy, o nawiedzonej Annuszce. Bya najmodsz crk zamonego kupca,
bardzo adna; po mierci ojca stryj, ktry si ni zaopiekowa, wbrew jej woli wyda j za m za
urodziwego modzieca. Nastpnego dnia oznajmia, e nie chce y z mem; ani perswazje, ani
pogrki, ani czarownicy, ktrych przysyano, nic nie mogli poradzi. Siadaa pod cian i krzyczaa:
Nie zbliajcie si do mnie, na rany Chrystusa! Zwizali jej rce za plecami i czarownik przemawia do
niej surowo. Ale tak krzyczaa, e czarownik owiadczy, i nic nie moe poradzi. Zrzeka si swego
majtku i prosia, by da jej tylko 200 rub., ktre wpacia do klasztoru i zostaa zakonnic, zajmowaa
si w miecie wrbiarstwem. Ma pikny gos i ukada pieni. W Moskwie synie jako wrka. Starsza
siostra L. N-cza, zakonnica, znaa j rwnie i mwia bratu, e powinien j pozna. L. N. poszed do
niej: mieszkaa w Moskwie, w tym samym domu co jego siostra. Siedziaa midzy dwiema
zakonnicami i kiedy wszed, dugo na niego patrzya.
- Wierzy pan w Chrystusa? - spytaa.
- Wierz - odpowiedzia L. N.
- Jak w Boga?
Pomyla chwil i odpowiedzia: Wierz jak w Boga.
Zakonnica zaproponowaa, eby zapiewaa mu wasn pie.
- Nie, zapiewam co innego. - I zapiewaa Krlu niebios, modlitw, ktr Tostoj odmawia
codziennie. Potem powiedziaa mu, by nie zabiera owiec z Chrystusowej owczarni.
Siostra L. N-cza bardzo liczya na to spotkanie.
Siostra War. Aleks., starsza od L. Dubieskiego (ma 42 l., ma, dwoje dzieci) bya niedawno u
Tostoja. Zofia Andr. mwia o swoim licie do Antoniusza:
- Staam si synna na cay wiat.
Sdzc z tego, co mwia, L. N. jest bardzo zmartwiony z powodu ekskomuniki.
Opowiadaa jeszcze wiele rzeczy. A wszystko bardzo prosto, obrazowo. Rodzina Curikoww jest
biedna. I o biedzie te mwia bardzo prosto. Suchaem jej z ogromn uwag; sprawia wraenie
osoby bardzo agodnej, budzcej dobro. O jakim dobrym, miym staruszku, byym uczniu szkoy
oficerskiej, ktry stale przepisywa teksty jej i Tostoja i pisa pod jego dyktando. Hr. Zofii And. nie
znosi. Raz wezwano go do Jasnej Polany z Moskwy. W drodze zacz pi. By naogowym
alkoholikiem. Kiedy przyszed do domu Tostojw, hrabina skrzyczaa go i wypdzia. Staruszek prosi
L. N-cza, by pozwoli mu przepisywa chociaby w drewutni. Rzecz dziaa si zim. Ale hrabina si nie
zgodzia. Nie pamitam, jakim sposobem znalaz si w cyrkule i straci cakowicie jedno oko. Kiedy
Tostoj dyktowa mu o chrzecijastwie, wskazywa na swoje oko i mwi:
- A to kto zrobi? Pan nie jest prawdziwym chrzecijaninem.
Naiwnie przypisuje sobie wpyw na Tostoja.
-
Wczoraj by J. L. Koczetow, potem J. P. Karpow w zwizku z poarem Teatru Maego i naszej
antrepryzy. Opowiada o szczegach poaru. Ogie powsta najpierw w pobliu mojej loy, tak e
gdyby nawet elazna kurtyna bya spuszczona, przedostaby si na widowni. Przez gupie
oszczdnoci Pluszczewskiego nie byo w teatrze straakw. Zazwyczaj za w czasie sezonu straacy
mieszkaj w teatrze, za co teatr paci. Na miecie przebkuj podobno o podpaleniu, policja
otrzymuje listy oskarajce Jaworsk. Jaki robotnik zosta w teatrze ju po opuszczeniu go przez
wszystkich i stuka, by go wypuci. Zawinia tu przede wszystkim nasza nieprzezorno i niedbalstwo.
Akurat musiao si tak zdarzy, e wskutek benefisu Bychowca w niedziel dwudziestego, w dniu
poaru, nie byo wieczornej prby. Karpow te pojecha za miasto. Jak to si zwykle dzieje, poar
zaskoczy wszystkich.
-
Teatr Panajewa. Kazaski i Ska, ktrzy go odnajmuj, proponuj go za grub sum 27.000, tzn. tyle,
ile sami pac, 25.000 odstpnego i 50.000 gwarancji dla ich trupy. Trupa kosztuje jakoby 10.000
miesicznie, wynajmie inny teatr i bdzie w nim graa, a straty, jakie poniesie antrepryza Kazaski i
Ska, pokryjemy my. Pachnie to stu tysicami za 5 miesicy. Tyle te bdzie zapewne wynosi nasz
deficyt. Zgodziem si na przyjcie tych warunkw, chocia s cikie, przede wszystkim dlatego, by
nie rozbija trupy. Trupa ze swej strony zaproponowaa, e zrzeknie si 25% gay, ale propozycja ta
zostaa z podzikowaniem odrzucona.
11wrzenia
Ilustracja w dzisiejszej Rossii: wiel. ks. Wodz. Aleks, oglda now sal Biblioteki Publicznej.
Poniewa ja byem z nim razem, moj posta na ilustracji wymazano. W Now. Wr. kazaem w ogle
nie dawa zdjcia.
Rzecz w tym, e N. K. Schilder przekaza mi zaproszenie wielkiego ksicia, bym zjad z nim niadanie u
Cubea tego dnia, kiedy mia obejrze bibliotek. Wizyta wyznaczona bya na godzin jedenast 6
wrzenia. Byem tam. Wielki ksi zachowywa si bardzo uprzejmie, szczegowo oglda sal
i bibliotek.
O pierwszej niadanie. By Schilder, hrabia I. L. Tostoj, Dubrowin i wiel. ks. Borys Wad. Rozmowa
obracaa si wok historii. Wad. Aleks, duo mwi, opowiada o opublikowanych przez Hercena
rozdziaach Zapiskw Katarzyny, o jej dziecistwie, opisywa Elbiet Pietrown. Bardzo si mia
z historii z pocztwkami, jakie przyszy z zagranicy, z wizerunkiem Domu Ludowego im. Ces. Mikoaja
II, na ktrym podpis ten przetumaczony zosta Maison publique de lempereur Nicolas II.
Pocztwki skonfiskowano. Sipiagin wystpi z awantur przeciw komorze celnej, ktra je przepucia.
-
Wczoraj Sipiagin zakaza sprzeday detalicznej Pietierburg. Gaziety za to, e wbrew oklnikowi
podaa piciowierszow wiadomo o wyjedzie hr. L. N. Tostoja na Krym. Sipiagin jest wcieky na
Tostoja za to, co o nim mwi, i przeladuje gazety, ktre omielaj si o nim wspomina. Gupi
minister.
-
W sztuce Czajkowskiego jedna z postaci nazywa si Goremykin. Sipiagin prosi listownie dyrektora
teatru o zmian tego nazwiska, poniewa jeden z ministrw nazywa si Goremykin. Co za
maostkowy czowiek!
-
Wynajlimy teatr Panajewa. 27.000 + 25.000 odstpnego ze strony farsy i 52.000 jako gwarancja
wpyww jego trupy. Hrabina Apraksin nie zadecydowaa jeszcze sprawy odbudowy teatru, a my
marzymy tylko o zbudowaniu wasnego teatru i nabyciu placu.
20listopada
Wczoraj minister spraw wewntrznych Sipiagin prosi mnie przez telefon, bym wpad do niego o 9.45.
O co idzie? Zastanawialimy si, prbowalimy odgadn, domylalimy si tysica przyczyn, jedna
waniejsza od drugiej. Byem tak roztrzsiony nerwowo, e nie spaem przez ca noc.
Przyjedam. Minister mnie przyjmuje. Siadamy. Na jego biurku ley sobotni dodatek do gazety
Nowoje Wriemia.
- Rozmowa nasza bdzie miaa charakter konfidencjonalny. Umylnie w tym celu sam dzwoniem do
pana. Rozmowa do niezwyka. Prosz mi powiedzie, po co pan to zamieci?
I wskaza na drug stron dodatku. Wydawao mi si, e na portret sekretarza stanu USA Haya
396
.
- Idzie o portret Haya?
- Nie, o te dwa.
- Ksit heskich?
- Tak.
- Nie wiem.
- Naprawd?
- Daj panu sowo. Pokazuj mi dodatki, widziaem te portrety, ale nie przyszo mi na myl zapyta,
po co je dajemy.
- Absolutnie panu wierz. Idzie o to, e obecnie toczy si wanie proces rozwodowy ksicia heskiego.
To brat cesarzowej. I nagle Nowoje Wriemia zamieszcza jego portret. To dua przykro dla
cesarzowej.
- Rozumiem to i niech mi pan wierzy, e gdybym o tym wiedzia, nie zamiecibym tych portretw.

396
John Hay by sekretarzem stanu USA w latach 1898- 1905. (Przyp. tum.)
- A ten, kto je zamieci, chyba wiedzia?
- Chyba.
Sipiagin z wyrzutem pokiwa gow, jak gdyby al mu byo wsppracownika gazety, ktry odway si
na takie przestpstwo.
- Mog go zapyta, czemu to zrobi.
- Niech pan lepiej nic nie mwi.
I koniec. egnajc si ze mn powtrzy jeszcze raz, e mi absolutnie wierzy, i mocno ucisn mi rk.
Dopiero kiedy ochonem i przespaem si, zrozumiaem, e w gruncie rzeczy Sipiagin przeprowadza
ledztwo, chcia mnie przyapa. Ale moja mina kompletnie niewinnego czowieka przekonaa go
widocznie, e istotnie nie mam o niczym pojcia. Nie wiedziaem nawet o istnieniu tego brata
cesarzowej.
Opowiedziaem o wszystkim Gayowi. Od niego si dowiedziaem, e ksi heski jest pederast
i dlatego ona si z nim rozwioda.
Byem zy na Buhakowa.
-
Jakie stanowisko
397
chciaby pan otrzyma? - spyta dyplomat Kooszyna Aleksander II.
- Wedle uznania waszej cesarskiej moci, z wyczeniem jedynie Wielkiego Postu.
Za kar za ten art nie dosta nic. (Opowiada Tatiszczew.)
20grudnia
Burieninowi przyniesiono rkopis, ktry kazaem da do skadania. Do rkopisu doczony by
wycinek nekrologu z gazety Nowoje Wriemia:
Student Uniwersytetu Petersburskiego Aleksander Pawowicz Frank zmar nagle 11 grudnia
o godz. 3.30 po poudniu. O czym z gbokim alem zawiadamiaj krewnych i znajomych
ojciec, bracia i siostra zmarego. (Nr. 11057.)
Jak opowiadano, w Frank zastrzeli si dlatego, e na niego pad los, e ma kogo zabi; niektrzy
mwili, e chodzio o Sipiagina. Rkopis opowiada o ostatnim dniu jego ycia:

LOS
Na niego pad los... Mia dokona tego, co potpia prawo w jego kraju i prawo boskie.
Sta pord kolegw, mody, pikny, peen ycia, a w oczach mia przeraenie i smutek.
Wahasz si? - spyta jeden z nich, o twarzy fanatyka, wysoki i surowy. - A przysiga? - Smarkacz,
pajac, zdrajca - powiedzia drugi. - Patrzajcie, on odmawia.
Milcza, a smutek coraz bardziej ciska mu serce. Twarze kolegw zleway si w jedn bezksztatn
mas przed jego oczyma, w uszach brzmia gwar ich gosw, gniewnych i trwoliwych, ale rozrnia
wyranie tylko jedno sowo: zdrajca. Chcia si usprawiedliwia, e nie wiedzia, tumaczy, e to jest
takie nikczemne, takie potworne, takie bezsensowne; chcia ich prosi, by pozwolili mu y jak

397
Stanowisko - po rosyjsku post. (Przyp. tum.)
dawniej, jak yje czowiek wolny i dumny, bez plamy, bez skazy... Ale sowa wizy my w gardle.
Wiedzia, e jest stracony...
- Id - powiedzia pierwszy - nawet bez ciebie jest nas wielu. Teraz ju wiesz, co masz zrobi. Mylae,
e artujemy.
*
Szed ludn i gwarn ulic, a wydawao mu si, e dokoa jest pustka i martwota.
Z natrtn szybkoci przebiegay mu przez gow myli, ogarniajc krgiem swego biegu
teraniejszo, przeszo i przyszo. Rozpostaro si przed nim cae jego niedugie ycie:
dziecistwo bez matki; ojciec, pierwszy jego przyjaciel, bezinteresowny i przebaczajcy wszystko; lata
nauki, ich bahe smutki i radoci; mio kobiety; grono kolegw i caa oplatajca go sie marze
o szczciu ludzi i o wiecznej sprawiedliwoci... Coraz dalej i dalej... a wreszcie ten los. Czemu pad
wanie na niego, na tego, ktry buntowa si przeciwko temu caym swym jestestwem, kiedy tak
wielu jest tych, ktrzy tego akn, ktrzy akn czynu, lepi i nieugici.
*
Dlaczego, dlaczego? I niepodobna si ukry, odwet dosignie go wszdzie...
Przyszed do domu. Ojciec i brat czekali na niego przy obiedzie. Prdzej, przyjacielu, prdzej, Sasza -
powiedzia stary. - Nabiegaem si dzi, je mi si chce. - Zaraz - odrzek tamten i poszed do
swego pokoju. Wisia tam na cianie rewolwer, ktry ojciec kupi kiedy na pastwowej wyprzeday
bezuytecznych rupieci i dzieci straszyy nim latem wrony. Bez popiechu nabi go i ze smutkiem
rozejrza si dokoa. Mia nadziej, e oto zdarzy si w tej chwili co takiego, co mu przeszkodzi, e
zniknie ten bezsensowny koszmar i wszystko stanie si znw proste i jasne jak w odlegych czasach
dziecistwa, kiedy nieboszczka matka uczya go modlitwy, a on szczebiota za ni swym dziecicym
jzykiem: przyjd Krlestwo Twoje... Ale nic si nie zmienio... Z ca wyrazistoci ujrza znowu
w swym zbolaym mzgu obraz tajemnego zebrania.
Sasza, co si z tob dzieje?... Id - powiedzia i pocign za cyngiel.
I mier rozpostara agodnie swe opiekucze skrzyda nad jego udrczon dusz...
Aes
-
Na obiedzie by Tatiszczew i ks. Szachowskoj. Ksi opowiada, e jest w coraz trudniejszej sytuacji,
e Sipiagin niczego nie chce sucha. Kiedy mwi mu, e zakaz wspominania o ledztwie sdowym
w stosunku do wyszych oficerw policji jest amaniem obowizujcych ustaw, S. odpowiada, e
w nadzwyczajnych wypadkach prawo zezwala mu na to. - Owiadczyem mu, e kiedy ministrem by
D. A. Tostoj, prasa wypowiadaa si swobodniej ni teraz. Zasoni si argumentem, e w samym
rzdzie obecnie jest wielu ludzi, ktrzy patrz z cakowit obojtnoci na to, co si dzieje.
-
Syromiatnikow opowiada, e przed kilku laty cesarz Mikoaj II przesa ksiciu Uchtomskiemu do
zaopiniowania donos Badmajewa
398
na mnie. Nie interesowa si, co to by za donos. Ostatnio

398
Badmajew - szarlatan leczcy przy pomocy medycyny tybetaskiej, mia liczny krg wierzcych w niego
pacjentw; by w bliskim kontakcie z rozmaitymi organizacjami czernosecinnymi, wola jednak pozostawa w
cieniu. Przyjani si z Rasputinem i w rzeczywistoci by osob bardzo wpywow.
spytaem Sigm, co byo w donosie Badmajewa. Nazwa pana nihilist i rewolucjonist, i Uchtomski
powiedzia carowi, e to nieprawda.

1902

14stycznia
Dzi popoch w redakcji gazety Rossija. Podobno Amfiteatrow zesany zosta do Irkucka, a
Sazonowa wysiedlono z Petersburga. Ca spraw wywoa felieton Amfiteatrowa Gospoda
Obmanowy (Pastwo Szalbierscy). Wczoraj rano przyniesiono mi gazety o godz. 9. Nie kadem si
jeszcze spa. Rzuciem okiem na felieton Amfiteatrowa, zobaczyem imi Aleksy Aleksiejewicz
i odoyem gazet sdzc, e Pastwo Szalbierscy oznacza maj moj rodzin. Wstaem o 8
wieczorem i naopowiadano mi okropnych rzeczy. Pastwo Szalbierscy - to rodzina Romanoww,
Aleksy Aleksiejewicz - to Aleksander Aleksandrowicz, Mikoaj Aleksandrowicz, czyli Milutki Miku - to
Mikoaj II itd.; imiona zmienione, ale te same inicjay Marii Fiodorowny, Aleks. II, Mikoaja II. Tak
jakby umylnie si stara, by czytelnik musia si zorientowa, co si pod tymi imionami kryje.
Publiczno oczywicie rozchwytaa egzemplarze gazety. Cena dochodzia podobno do kilku rubli.
Wielu roznosicieli chyba jednak nie wiedziao, bo jeszcze o 8 wieczorem Kojaowicz kupi dwa
egzemplarze po 5 kop. Niepodobna poj, czemu Amfiteatrow to zrobi. Dzi rano jego ona
zapakana bya u Miszy. W mieszkaniu przeprowadzono rewizj, po czym zabrali go w jesiennym
palcie, poniewa futro byo w lombardzie. W domu zostao 25 rubli. W redakcji Rossii nie dano jej
ani grosza. Misza da jej 100 rub.
Moe by pijany? - Nie. Wieczorem przyjecha z Pskowa, gdzie napisa felieton, odesa go do
redakcji i powiedzia: chyba nie zamieszcz. To bdzie ju trzeci felieton odrzucony. Nie bd mogli
przynajmniej powiedzie, e nic nie robi. Rano zobaczy wydrukowany felieton i powiedzia: Nie
domylili si. I przez cay czas by wesoy i zadowolony. Bielajew widzia Doroszewicza na niadaniu
i Doroszewicz nawet nie zna jeszcze tego felietonu. Wsppracownicy w ogle nie czytaj gazety.
Wieczorem syszaem, e Sipiagin o godz 12 posa po ks. Szachowskiego, ktry siedzia u niego do
sidmej. Sazonow przyjecha do Sipiagina o pitej i skary si na wsppracownikw, e wprowadzili
go w bd, a sam felietonu nie czyta. azar Popow by u o. Janyszewa, ktry by u cesarza i cesarz
poda mu egzemplarz gazety mwic: Prosz przeczyta, co o nas pisz. Redakcja otrzymaa oklnik
zakazujcy podawania jakichkolwiek informacji o zawieszeniu gazety Rossija i o przyczynach,
ktre spowodoway zawieszenie tego wydawnictwa, bez uprzedniego zezwolenia G. Urzdu. Gazeta
nie zostaa zamknita, tylko zawieszona.
Jak Amfiteatrow mg to napisa? Bielajew twierdzi, e dosownie przyprawiao go o chorob, i
Doroszewicz cieszy si wiksz poczytnoci ni on, e w gruncie rzeczy gazeta opiera si na
Doroszewiczu. Poza tym Amfiteatrow ju nie po raz pierwszy dobiera si do cesarza. Jeszcze w r. 1901
napisa bajk, w ktrej w postaci gupiego Jasia dopatrywano si cesarza. Nie czytaem tej bajki, ale
wielu ludzi mwio mi o niej. Sam naczelnik G. Urz. do Spraw Prasy ks. Szachowskoj mwi mi, e
uratowa gazet nie zwracajc uwagi na t bajk, mimo e mu na ni wskazywano i otrzyma kilka
listw, ktrych autorzy wyraali zdziwienie, e gazeta moe bezkarnie drukowa materiay tak
obelywe w stosunku do cesarza. W r. 1901 rwnie napisa kilka bajek, w ktrych domylni ludzie
rozpoznawali cesarza. Latem napisa felieton o gubernatorze, ktremu nada imi Mikoaj
Aleksandrowicz, zakochanym w tancerce itd. W ten sposb usiowa widocznie zwrci uwag na
swoje felietony, drczony rywalizacj z Doroszewiczem. Zeszej jesieni chcia przej do naszej gazety
i zachowywa si nadskakujco wobec mnie, ale ja uchylaem si od pertraktacji, gdy uwaaem je za
niemoliwe. Sam Amfiteatrow nie wspomnia mi o tym ani sowem, ani ja jemu. Jednake rozmawia
z Misz. Burienin uwaa Amfiteatrowa za czowieka utalentowanego, lecz gupiego, uparcie nie
zmienia zdania i teraz twierdzi, e tamten zrobi to z gupoty.
Sprawa nabraa doprawdy niezwykego rozgosu. Rossija ma 15 tysicy prenumeratorw, a moe
nawet wicej. Oczywicie byy to rodki niewystarczajce, ale na co to byo Amfiteatrowowi, eby
wszystko zaprzepaci? Goldstein twierdzi, e Amfiteatrow mwi mu:
- Ja stworzyem Rossij i ja j zniszcz.
W listopadzie 1900 r. hr. L. N. Tostoj mwi mi, e Doroszewicz ma talent, a Amfiteatrow - nie. Jego
ojciec - to bogaty pop moskiewski. Aktor Damatow mwi mi w Nowy Rok, e Amfiteatrow ma dosy
pienidzy, e niedawno przebywa u niego jego ojciec. Nie mog zrozumie, czemu Amfiteatrow to
zrobi, tym bardziej e nie by zamieszany w adne nieprawomylne afery i jeli chodzi o sprawy
polityczne, zachowuje si tak samo nienagannie jak ja. Nie mia adnych znajomoci. Kraj, ktry lubi
najbardziej - to Wochy, Neapol i jeszcze dalej, a nie Szwajcaria, nie Pary.
Wina Sazonowa jest tu po stokro wiksza. To faszywy czowiek. Zabiega o wzgldy Mieszczerskiego,
jako urzdnik by lizusem, do redakcji Now. Wr. przynosi pochlebcze artykuy o dziaalnoci
Goremykina. We mnie budzi wstrt, a jego demokratyzm w powanych artykuach by faszywy.
15stycznia
Wieczorem bya ona Amfiteatrowa. O Sazonowie mwia, e nie tylko czyta felieton jej ma, ale
powiedzia nawet: No, nareszcie Amfiteatrow napisa dobry felieton. Prosia o pienidze. Daem jej
jeszcze 200 rub., ale pomylaem sobie, e byoby najprociej, gdyby si zwrcia do ojca
Amfiteatrowa
399
, protojereja soboru Uspieskiego w Moskwie, bardzo bogatego czowieka. Kiedy
Amfiteatrow odchodzi z gazety Nowoje Wriemia, zosta mi winien okoo 15 tysicy. Radziem jej,
eby Amfiteatrow napisa szczerze do cara i opowiedzia mu ca prawd; jestem pewien, e car by
mu przebaczy.
Rossii oczywicie nie zamkn, ale zdejm Sazonowa ze stanowiska redaktora. Popularno gazety
jeszcze wzronie. Na 15 stycznia miaa 23 tysice prenumeratorw, w tym 15.000 zamiejscowych. To
bardzo duy sukces. Prenumerata gazety Nowoje Wriemia spada, zwaszcza zamiejscowa, o 1200
egzemplarzy. Tak wic jubileuszowy rok naszego 25-lecia by rokiem spadku prenumeraty i rokiem,
kiedy po raz pierwszy zostaa przez Sipiagina zawieszona na tydzie.
Sytuacja nasza byaby jednak bardzo dobra, gdyby nie ogromne koszty wydawnicze.
Zaangaowalimy okoo 60 wsppracownikw, wszyscy na staym uposaeniu i przewanie nie
nadaj si do niczego. Nie ma monoci zwolni zbdnych ludzi i nie ma monoci zaangaowa
innych. Mam zwizane rce i nogi. Jestem nieprawdopodobnie zmczony, nie potrafi ju pisa.
Burienin te si zestarza. A modzie jest bardzo kiepska, albo te trzeba by da jej wicej swobody.
-
ona Amfiteatrowa mwia mi, e m jej wcale nie by w Pskowie. Po prostu siedzia w domu, eby
si oderwa od pijackiej kompanii i pracowa, udajc, e wyjecha. Dlatego te nie widzia nawet
korekty swojego artykuu, bowiem redakcja sdzia, e jest w Pskowie.
- Ile on daje swojej pierwszej onie? - spytaem.

399
Amfiteatrow W. N. - protojerej, ojciec pisarza, by pod imieniem o. Walentyna protopopem soboru
Uspieskiego.
- 400 rubli.
- No, a co bdzie teraz?
- Ona te bdzie musiaa zmniejszy swoje wydatki.
Dziwi mnie protopop soboru Uspienskiego o. Walentyn. Czyby rzeczywicie nic nie dawa?
-
I. J. Riepin przysa dzi artyku o nauczaniu rysunkw i zapytywa, czy mgby uprzednio dowiedzie
si, jakie bdzie honorarium. Odpowiedziaem mu, e 20 kop. za wiersz.
-
Napisaem do Pluszczewskiego w sprawie Androsowej, e nie chciabym paci jej wicej ni 600 rubli
miesicznie. Bdziemy mieli 60.000 rubli deficytu i wszystko to spadnie na mnie. A co ze mnie za
pociecha? Potrzebna jest dobra aktorka dramatyczna. A skd j wzi? Ojczyzno moja, gdzie si
podziay twoje talenty? Czy te moe to czasy, jakie przeywamy, s tak niewydarzone? S okresy,
kiedy talenty, jeli istniej, nie mog si ju pomieci w przestarzaych formach, a nowe jeszcze nie
dojrzay. Moe szykuje si ju co wielkiego, nieogarnionego, i oczywicie siedzi sobie gdzie
zamknite na cztery spusty i zajmuje si zupenie czym innym.
16stycznia
ona Amfiteatrowa (Rajka, jak j nazywaj) przychodzi prosi o pienidze itd. M jej nie bawi si
w ceregiele, kiedy odchodzi z gazety, oczernia mnie, wypisywa w Rossii rozmaite wistwa
przeciwko mnie, nie przysa powinszowa na jubileusz. Co dzie kto jedzie na zesanie, co dzie
zjawiaj si nowi nieszczliwcy, ktrym mona pomc, a pomaga Am-owi, ktry zachowywa si
wobec mnie niezbyt szlachetnie, raczej nie powinienem.
Moe to prawda. Ale nie czuj do niego adnej zoci. W. P. Burienin mwi, e nie wierzy
w interpretacj psychologiczn, e to zazdro w stosunku do Doroszewicza, e Am-ow mg to
napisa po prostu po pijanemu. Wynikaoby z tego, co mwi jego ona, e po pijatykach dwa
tygodnie siedzia w domu nie wysuwajc nosa i pracowa. Psychiatrzy w Petersburgu zamierzaj
zoy owiadczenie, e jest niepoczytalny.
Demczyski
400
opowiada o plotkach krcych po miecie, e to ja przekupiem Amfiteatrowa, dajc
mu 50 tys., eby napisa paszkwil. 3.000 miaem, mu da u Cubea, a reszt bezporednio. Ale
poniewa przekupienie samego Amfiteatrowa jeszcze nie wystarcza, trzeba jeszcze wykombinowa
sum, na ktr poaszczy si Sazonow. Co za nikczemna robota! Podobno Pobiedonoscew powiedzia
po przeczytaniu paszkwilu: To gorsze od kuli. Ale to wistwo, e stara si mnie w to wplta.
Pienidze, ktre daem onie Am-wa, najwidoczniej jeszcze sprzyjaj plotce.
17stycznia
Znw gadanie na ten sam temat. Rossija bdzie wychodzia. Podobno Witte radzi cesarzowi, by si
nie obraa, e to bdzie niedobrze. Cesarz si z tym zgodzi. Wieczorem do sekretarza redakcji
Rossii przysane zostao zawiadomienie.
Buhakow posa je do ks. Szachowskiego, ktry zrobi poprawk: zamiast zostao wstrzymane -
byo przerwane. Wyobraa sobie, e kto si na to nabierze.

400
Demczyski - inynier, ktry zajmowa si rolnictwem i przepowiadaniem pogody na podstawie prognoz
opracowanych wedug jego wasnej metody.
Bielajew wieczorem powiedzia mi w tajemnicy, e Amfiteatrow jakoby umar. Doroszewicz rozgosi
t wiadomo po miecie i zaczy ju kry rozmaite legendy, e zmar na apopleksj, e si
zastrzeli, e go otruto. Trucizna. Boe drogi! Jak we Woszech, w czasach Borgii. Caa ta gadanina
opieraa si na jakiej depeszy od niego goszcej, e zasza radykalna zmiana i nic nie trzeba mu
wysya. Oczywicie bzdura.
401

Zeszej nocy nie spaem i chciaem si wczeniej pooy. Ale po obiedzie poszedem spa i znw
wszystko sobie popsuem, tzn. nie spaem drug noc.
20stycznia
ona Amfiteatrowa bya u ks. Uchtomskiego z prob, eby wstawi si za jej mem przed cesarzem.
Uchtomski kategorycznie odmwi.
-
Riepin wszystko w swoim artykule pokrci, umieci Paolo Veronese w wieku XVII, a Wenecj w tym
stuleciu odda we wadanie Austrii. Poprawiem to, a nad jego poprawk (Nr 9294) przytoczyem
cytat z Ch. Yriartea o przesuchaniu Veronese w S. Officio. Pewnie si obrazi. Kiepsko nasi malarze
znaj histori, nawet jeli chodzi o histori malarstwa.
-
Wczoraj napisaem do Sigmy. Odpowiedzi nie otrzymaem. Z Gayem jak zwykle rozmawialimy
o gazecie i narzekalimy obaj na brak modych zdolnych wsppracownikw. Sigma ma wielk zalet:
duy impet - jak powiada Gay.
- We wtorek - mwi Gay - chcia nam przynie jakie swoje paskudztwo.
-
Pienidze i majtek psuj ludzi, zwaszcza tych, ktrzy ju z racji swego zawodu powinni by
niezaleni, jak np. dziennikarze.
-
Riepin proponuje swoje aforyzmy o sztuce i pyta, na jakich warunkach. Odpowiedziaem: na takich
samych (20 kop. za wiersz).
23stycznia
Ubiegej niedzieli by ks. Szachowskoj, wymyla na Amfiteatrowa, mwi, e Amfiteatrow go zgubi,
e wielokrotnie ratowa Rossij, e gdyby chcia doszuka si w niej szkodliwych tendencji, mona
by je znale w wielu artykuach w co drugim wierszu. Opowiada, e po przeczytaniu dwu szpalt
felietonu uzna, e nic w nim nie ma, e to prowincjonalne obyczaje, jak gosi tytu i poszed skada
wizyty. O pitej wezwa go Sipiagin, ktry mu owiadczy, e rozpuci cenzorw, na co Sz.
odpowiedzia, e przeciwnie, trzyma cenzorw tak krtko, e aden z nich nie odwayby si mu
powiedzie, e w felietonie chodzi o cesarza i jego rodzin.
Gadanina nie ustaje. J. W. Bogdanowicz, u ktrego byem wczoraj i poznaem tam redaktora pisma
Missjonierskoje Obozrienije, opowiada, e u Sipiagina mwi si, jakobym ja nieomal by w zmowie
z Amfiteatrowem, e daem mu 1000 rubli i proponowaem, eby pisa do Now. Wr.. Zawsze
aowaem i nadal auj, e Amfiteatrow ustpi z Now. Wr.. Nie zaszkodzioby mu, gdyby zosta
jeszcze przez jakie 2-3 lata u nas i wyzby si swojego braku taktu. Siergiejenko
402
opowiada dzi, e

401
Amfiteatrow za felieton Gospoda Obmanowy zesany zosta do Manusiska nad Jenisejem. (Przyp. tum.)
402
Siergiejenko P. A. - pisarz, by w bliskich stosunkach z Lwem Tostojem.
latem L. N. Tostoj, po przeczytaniu jego felietonu, w ktrym do przejrzycie opisana bya historia
cesarza z Krzesisk, powiedzia:
- No, ten zrobi jeszcze kiedy taki kawa, e wszystkich zadziwi. To taki wanie typ czowieka.
. K. Popow raz jeszcze pyta o. Janyszewa, a ten znw potwierdzi, e cesarz istotnie w niedziel
odezwa si do niego po sumie, pokazujc mu numer Rossii: Prosz popatrze, jak si pisze nasz
biografi. Sipiagin przez kilka dni nic cesarzowi nie mwi. W niedziel by na obiedzie u hr.
Szeremietiewa i kiedy po obiedzie wrci do domu, wyda zarzdzenia: gdzieniegdzie zatrzyma
telegraficznie przesyki pocztowe, zakaza sprzeday w kioskach kolejowych, kaza zrobi rewizj u
Amfiteatrowa i zesa go do Irkucka. O. Janyszew mwi, e w. ks. Wodzimierz Aleksandrowicz
przysa mu numer Rossii we rod; Bogdanowicz opowiada, e Sipiagin we czwartek nic cesarzowi
nie meldowa, ale o godz. 2 cesarz przysa po niego i owiadczy: Przeczytaem to paskudztwo.
Czemu mi pan o tym nie meldowa? - Nie uwaaem tego za moliwe - odpar minister - ale
podjem odpowiednie kroki. Od cesarza wrci zadowolony i wieczorem powiedzia: Jestem
z siebie zadowolony.
-
A. P. Nikolski przynis wiadomo, e Witte zosta mianowany przewodniczcym komisji do spraw
rolnictwa. Nie spodziewa si tego. By bardzo podniecony. Mwi, e szlachta orowska pisaa, i jeli
Jermoowa mianowa ministrem finansw, a Wittego - ministrem rolnictwa, do poprawienia sytuacji
nic wicej nie trzeba. Otworzy granice celne, zrujnowa przemys i w taki sposb rzekomo ratowa
rolnictwo. Chopu mona pomc, ale czonkowie komisji oczywicie wcale tego nie pragn.
Ale Sipiagin - to janie pan w dawnym stylu, arystokrata, przekonany, e idzie tylko o to, by pomc
obszarnikom. Potrzebne s reformy radykalne, potrzebne jest co w rodzaju zjazdu ziemstw,
potrzebne jest zapewnienie bezpieczestwa jednostki, potrzebna jest wolno, ktra ukrciaby
panoszenie si samowoli.
-
U reportera gazety Nowoje Wriemia przeprowadzono rewizj w czasie jego nieobecnoci, przy
czym drzwi do jego mieszkania zostay otwarte si. Pniej przysali po niego i zabrali go. Chodzio
tylko o to, e w tajnej drukami w Kozowie, gdzie drukowano proklamacje robotnicze, znaleziono jego
podarty bilet wizytowy. Rosja od dawna ju jest zasypana proklamacjami. Ubiegej wiosny reporter
wysany zosta do pewnego robotnika, ktry napisa do redakcji, e chciaby si spotka z autorem
tego artykuu w Now. Wr., za ktry zawieszono gazet. Pojecha. Znalaz owego robotnika, zaprosi
do siebie do domu, informowa si o rozmaitych sprawach i porobi notatki. Redakcje zostay
w owym czasie zawiadomione, e mog drukowa artykuy o ruchu robotniczym, ale jedynie za
zezwoleniem specjalnego cenzora przy ministerstwie spraw wewntrznych. Przygotowano w redakcji
kilka notatek, ale cenzor pokreli je tak nielitociwie, e nie nadaway si do druku. Tote wkrtce
przestalimy je w ogle wysya. Reporter mia ju do tego robotnika, ktry czsto go odwiedza,
opowiada, e jest agitatorem znanym nawet za granic itd. Poczyna sobie tak miao, i reporter
doszed do wniosku, e ma do czynienia po prostu z prowokatorem i poleci portierowi, by go nie
wpuszcza. Od tego czasu go nie widzia. Jest bardzo prawdopodobne, e to by rzeczywicie
prowokator. Now. Wr. zostao zawieszone za artyku o ruchu robotniczym, oczywicie zaczli je
podejrzewa o kontakty z robotnikami i nasali prowokatora. Stale u nas podejrzenia padaj na
spokojnych ludzi, a Now Wr. byo Sipiaginowi bardzo nie na rk, tote polowa na nie, jak
wytrawny myliwy poluje na zwierzyn.
-
W cigu niespena p roku ukazay si trzy wystpienia publicystyczne, ktre uwaa trzeba za
jaskrawy znak czasu. Artyku w kwietniowym zeszycie miesicznika Wiera i Razum, napisany przez
arcyb. Amwrosija nie na miar jego rozumu i przedrukowany przez SPB. Wied. i inne pisma (ja nie
przedrukowaem), a zawierajcy wiele z humorem podanych ostrych sw prawdy, przemwienie M.
A. Stachowicza w gazecie Orowskij Wiestnik, rwnie przedrukowane z pochlebnym komentarzem
przez SPB. Wied., oraz felieton Amfiteatrowa. To trzy ogniwa jednego i tego samego acucha,
niejednakowej wagi, ale artyku w mies. Wiera i Razum by chyba najbardziej zjadliwy. Czy ze strony
Amwrosija bya to naiwno? Z pewnoci nie. Chcia pokaza: oto, co si mwi o duchowiestwie,
o rzdzie i o cesarzu. A jednoczenie pitnowa w swym licie inteligencj i wysze sfery, bynajmniej
nie przebierajc w sowach.
-
Wszyscy ministrowie s ze sob na noe. Pobiedonoscewa nie znosi Sipiagin, bo pamita, jak tamten
go objecha za projekt utworzenia komisji poda w taki sposb, e wszyscy ministrowie i caa
administracja staliby si zaleni od Sipiagina.
-
U Bogdanowicza mwiem bardzo ostronie o tym, e Sipiagin nie moe rzdzi krajem w tak
niespokojnych czasach. Sam policj i rodkami, ktre od dawna ju stay si humorystyczne,
absolutnie nic nie mona zdziaa. Najwidoczniej chcia dowie, e co znaczy, e ma jaki program.
Kiedy obejmowa stanowisko, Now. Wr. jak rwnie ja w moich licikach stwierdzilimy, e
powinien jedynie kontynuowa program swego poprzednika. Gradanin natychmiast wystpi
w obronie Sipiagina owiadczajc, e Now. Wr. uwaa Sipiagina za czowieka dziaajcego bez
adnego planu. Podchwycia to rwnie Rossija zwymylawszy mnie (artyku Amfiteatrowa, ale nie
podpisany przez niego) i w niedwuznaczny sposb wynoszc pod niebiosa wschodzc gwiazd.
I taktyki tej trzymaa si ju nadal, ustawicznie wypaczajc istotny sens naszych artykuw. Trwao to
do dugo. Dopiero w cigu ostatnich miesicy jej napaci na Now. Wr. niemal ustay.
Prenumerat prowincjonaln w znacznej mierze Rossija zawdzicza Dalinowi (samozwaczy ksi
Gokczajski
403
, Liniew), ktry do histerycznie prowadzi kronik krajow. ona Amfiteatrowa mwia
mi, e m jej nazywa te artykuy kwikiem prosicia. Suszne okrelenie, ale ten kwik sycha byo
na prowincji i to zapewniao gazecie popularno. Tene Dalin przyczyni si do popularnoci Bir.
Wied. (dodatek), skd go wysadzi M. P. Soowiow, kiedy zosta naczelnikiem prasy. Ale Propper mia
ju ogromn prenumerat i gazeta przymia powodzenie pisma Swiet.
1lutego
W poniedziaek dwudziestego smego przyjechaem do Moskwy. Bezsenno mczya mnie do tego
stopnia, e lekarz kaza mi wyjecha, by doprowadzi nerwy do porzdku. Tu dziki Bogu zaczem
spa, wprawdzie jeszcze niedobrze, ale w kadym razie w nocy, a nie w dzie.
Przez cay ten czas od mojego przyjazdu wiele si mwio o Tostoju, ktry zachorowa. Pytaem we
wtorek Czechowa. Odpowiedzia: zapalenie puc, stan ciki, ale jest nadzieja. Dobrze, e
depeszowaem do Czechowa: jak zdrowie Lwa Nikoajewicza. Ks. Oboleski mwi dzi, e depesz
z zapytaniami o Tostoja nie przyjmuj. Dwch moich depesz o stanie zdrowia Tostoja - jednej
z powoaniem si na Mosk. Listok, gdzie bya wiadomo o chorobie L. N-cza, i drugiej
z odpowiedzi Czechowa nie dorczono w redakcji. Zarzdzenie G. Urz. do Spraw Prasy, ktre
przekaza mi Misza, jest dziwaczne i gupie do najwyszego stopnia. Przytaczam ten papierek:

403
Ksi Gokczajski - tytu pochodzi od rzeki Geok-Czaj, spywajcej z poudniowego zbocza gr Kaukaskich i
stanowicej granic midzy guberni bakisk i jelizawietpolsk, oraz powiatu i osiedla o tej nazwie. (Przyp.
tum.)
W zwizku z wiadomociami o cikiej chorobie hr. L. N. Tostoja i z moliwoci jego mierci
w najbliszym czasie p. min. spr. wewn., nie znajdujc przeszkd, by w razie zgonu hr. Tostoja gazety
i czasopisma zamieciy informacje o hr. Tostoju i artykuy powicone jego biografii i dziaalnoci
literackiej, jednoczenie uzna raczy za niezbdne, by zarzdzenie z dn. 24 lutego Nr 1576 w sprawie
niepublikowanie w prasie artykuw i informacji majcych zwizek z uchwa w. Synodu z dn 20-22
lutego, pozostao w mocy rwnie na przyszo, i aby we wszystkich informacjach i artykuach o hr.
Tostoju zachowany by niezbdny obiektywizm i ostrono.
Na zlecenie p. min. spr. wewn. Gwny Urzd do Spraw Prasy informuje o powyszym pp. redaktorw
wydawnictw periodycznych zwolnionych z cenzury prewencyjnej.
-
31 stycznia zobowizano ksigarni na pimie do niewystawiania portretw Tostoja
i zakomunikowano w imieniu G. Urz. do Spraw Prasy, e portretw Tostoja nigdy i w adnym
wypadku wystawia nie wolno. Te zuchy najwidoczniej licz na niemiertelno! Doprawdy
niemiertelni durnie, bo wyobrazi sobie jeszcze wikszych durniw w przyszoci niepodobna. Kiedy
50 lat temu umar Gogol, Turgieniewa wsadzili do aresztu za to, e opublikowa artyku o Gogolu,
w ktrym nazwa go genialnym pisarzem. Teraz o Gogolu mwi si we wszystkich szkoach i wznosi
mu si pomniki. Nie trzeba wcale 50 lat, by Tostoj doczeka si pomnika, a Sipiagin pitna haby na
swym gupim bie. Czy ten jegomo kogokolwiek w ogle si radzi i czy kto przyklaskuje jego
idiotycznym zarzdzeniom? Kapitalne jest to raczy w oklniku G. Urz. Dotychczas w tych
oklnikach nie byo nic podobnego. Nie szukajc dalej - ju nawet Aleksander III sam wykrela sowo
raczy w sprawozdaniach prasowych, ktre mu przedkadano do zatwierdzenia. A Sipiagin ju
raczy, niczym cesarz.
-
Byem u Aumonta na revue Matuszka Moskwa. Nie widziaem nic bardziej wulgarnego i ordynarnego.
Nie ma co, adna publiczno, jeli oklaskuje takie obrzydliwoci!
-
Byem na wycigach. Budowa kosztowaa 1.700.000. Niewarte jest nawet poowy tej sumy.
Zodziejstwo odchodzio tam pierwszej klasy. Wynajem stajni na 18 miejsc kosztuje 24.000. eby
zatka gby czonkom Tow. Wycigw wstawiono do tych stajen rwnie konie wiel. ksicia Dymitra
Konstantynowicza, ktry jest prezesem towarzystwa. Uszy widn od tego, co mi naopowiadano.
5lutego
Widziaem wczoraj Pawowa
404
, autora Historii Rosji. Przyjecha z Petersburga, gdzie zosta
przedstawiony cesarzowi. Pobiedonoscew napisa do cesarza zwyk notatk, bez adnych
Najjaniejszy Panie itd., tylko po prostu: Przyjecha Pawow, ten i ten i podpis: K. Pob. Cesarz na
tej samej notatce napisa godzin, kiedy bdzie mg go przyj. By wobec niego niesychanie
uprzejmy. Kiedy Pawow powiedzia, e Rosj w najbliszym czasie czekaj powane perypetie, cesarz
powtarza:
- Bg si zlituje, Bg si zlituje.
Pobiedonoscew powiedzia Pawowowi, e byoby lepiej, gdyby Rad Pastwa w ogle zamknito. Ja
ju tam nie jed od dawna, tylko wysyam Sablera.

404
Pawow-Silwaski - w pniejszych latach znany jako szlachcic Pawow, prezentujcy w mowie i pimie
wszystkie nadzieje szlachty obszarniczej, czonek osawionych narad w Peterhofie u Mikoaja II przed
ogoszeniem buyginowskiej konstytucji - manifestu z dn. 6 sierpnia 1915 roku.
-
W zwizku ze spraw popierania jakiej okrelonej gazi przemysu cesarz powiedzia: Jeli czowiek
bdzie mia jedn nog dusz, a drug krtsz, to przecie nie bdzie mg chodzi.
-
Wczoraj byem w Teatrze Artystycznym. W marzeniach W. Iw. Niemirowicza-Danczenki. Niedobra,
wymczona sztuka. Dancz. tyle ma wsplnego z Szekspirem, e obaj czytali ksiki. Stanisawski jest
po prostu niedobry. Andriejewa to pikna kobieta, ale bez talentu. Knipper dobrze i z
temperamentem gra Szyrokow. Pikne dekoracje w trzecim akcie. Akcent kostromski, czeski,
niemiecki i idiotyczny. Niemirowicz przyszed do mnie do loy. To mnie zdziwio. Kiedy poprzednim
razem byem w Moskwie, zachowywa si wobec mnie skandalicznie, na jubileusz nie przysa nawet
powinszowania. A teraz przyszed. Broni swojej skry, eby jej kto nie zadrapa.
6lutego
Zamknito Uniwersytet Petersbur.

Wczoraj pojechaem na przedstawienie Trzech sistr do Korsza, ktry zaprosi mnie do swojej loy.
Okazao si, e byy tam M. P. Czechowa
405
i Knipper, ona Czechowa. Bylimy razem na Dzieciach
Waniuszyna. Dzi byem u M. P. Mieszka razem z Knipper w domu ani Sandunowowskich. Milutkie
mieszkanko. By tam jaki student czwartego roku z siostr. Rozmawialimy o aktualnych
wydarzeniach. Wiele aresztowa. W Moskwie spodziewaj si rewolucji. Aresztowano jakiego
studenta po wyjciu ze sklepu, w ktrym kupi rewolwer. U doktora Dobrochotowa, ktry jest synem
popa, bya rewizja. Nic nie znaleziono. Gdzie tam urga i z tego powodu nagle znikn na cztery dni.
Napisa do ojca, eby si nie niepokoi, nie moe powiedzie, gdzie si znajduje, ale w najbliszych
dniach bdzie w domu.
Obiad z Porochowszczykowem.
406
Przysiad si do mnie i opowiada sporo o Najdienowie
407
, ktry
dosta Ora Biaego za przewodn. na 25 posiedzeniach Komitetu Giedowego. Na t cze obiad po 35
rubli od osoby nie liczc wina. Rozpuszczono pogosk, e bdzie Kowalewski, ale go nie byo.
Porochowszczykow: Ja bym im wygosi mow. Rozbierzcie si do naga. Co rosyjskiego macie na
sobie? Nic. Wszystko zagraniczne, tylko skra jest rosyjska, ale te z zagraniczn obrbk. A teraz
rozbierzcie kelnera: wszystko, co ma na sobie, jest rosyjskie - biaa koszula z grubego ptna, a pod
ni zbutwiaa perkalowa.
-
U pisarz Leonida Andriejewa
408
bya rewizja. Leaa tam paczka listw M. Gorkiego. Ale policjant nie
zwrci na nie uwagi, bo podpisane byy jego prawdziwym nazwiskiem Pieszkow.
-
By przed chwil Jeow i mwi, e zaczy si rozruchy studenckie. Uniwersytet jest otoczony przez
policj. Koo ujedalni tum studentw. Po miecie rozrzucono proklamacje z wezwaniem do
robotnikw. Na wieczr zwoano wiec studentw koo cerkwi Zbawiciela.

405
Czechowa M. P. - siostra pisarza. (Przyp. tum.)
406
Porochowszczykow P. S. - prokurator orowski.
407
Najdienow N. A. - przewodn. miskiego Komitetu Giedowego.
408
Andriejew Leonid (1871-1919) - wybitny nowelista i dramaturg, przed rewolucj 1905 r. nalea do
ugrupowania pisarzy demokratycznych Srieda, zaprzyjaniony z M. Gorkim. Po rewolucji emigrowa, by
jednym z najpoczytniejszych pisarzy moderny. (Przyp. tum.)
Podczas obiadu przysiedli si do stolika P. A. Siergiejenko i Szarapow. Rozmowa o Tostoju. Stan jest
bardzo ciki. O finansach, o Wittem. Szarapow proponowa artykuy na tematy finansowe w postaci
listu do mnie. Odpowiedziaem: Niech si pan zwrci do Al. A-cza. Rozmawialimy bardzo dugo.
Siergiejenko pisze biografi Tostoja na podstawie jego dziennika. Anglik Wright przyjecha do niego
po informacje o Tostoju dla encyklopedii.
Tostoj dla Rosji znaczy bardzo wiele. Wsawi j tak, jak nie wsawiy jej zwycistwa. Imi Rosji
nabrao dziki niemu za granic szczeglnego blasku i znaczenia. Jego wypowiedzi uwaano za gos
ludu rosyjskiego. Jego geniusz - to geniusz ludu. To wanie jest wane. A byle idiota Sipiagin zaleca,
by mwi o tym czowieku obiektywnie i ostronie. Ten idiota nie moe zapomnie o licie Tostoja
do cara.
10lutego
Reklama, jak robi Pluszczyk-Pluszczewski w Now. Wr. Androsowej w zwizku z jej benefisem,
w ktrym wystpi w Fedorze Sardou, jest w najwyszym stopniu nieprzyzwoita. Stara si tajny radca,
okropnie si stara.
-
Byem na Suchariewce. Opowiadanie Gorkiego Druki nie dawao ostatnio spokoju na ulicach.
Wszdzie: Ciekawe opowiadanie Gorkiego albo Maksym Gorki. Chopi, chopcy, dziewczta -
wszyscy z t broszur. Kupiem j. Historia o dwu zodziejach. Jeden ma suchoty, umiera w parowie.
Dobrze opowiedziane. Wczoraj mwiono, e mona dosta hektografowan odbitk bez skrele
cenzury.
-
Nuda. Czy posuwamy si naprzd w polityce zagranicznej? Wtpi. A w wewntrznej? - Tym bardziej.
Diabe si w tym rozezna! Nieudolno bezgraniczna. Wiadomoci o Tostoju mao pocieszajce.
-
Drugi raz pojechaem pod Suchariewk. Jaki oberwaniec krzycza: Maksym Gorki - pisarz wiatowej
sawy! Potem zwrci si do mnie, ebym kupi poez. Barkowa
409
i okpi mnie, chocia raptem na 3
rub.
-
Wczoraj o godz. 10 wieczorem prowadzono przez Nikolsk ca wielk grup aresztowanych. Akurat
za t grup szed emir bucharski. Podobno dzi take na Mochowej jest policja i rozruchy nie ustaj.
-
Trzy siostry Czechowa. Nudne, z wyjtkiem pierwszego aktu. Publiczno mieje si czsto z pijanego
doktora. W czwartym jest nudny i pody. Czechow uprzedzi Wieriesajewa
410
, e w sztuce jest posta
lekarza, ktry nic ju nie umie, wszystko zapomnia, wyprawia ludzi na tamten wiat i pociesza si
tym, e nikt nie yje naprawd, a tylko zdaje nam si, e yjemy.
Sporo nudnych, powtarzajcych si monologw Wierszynina, Andrzeja. Dwaj mowie: ona jest
zacna, ona jest szlachetna itd. II akt: efekty ze wiecami, przebieracy, piewy; III akt: poar; IV akt:
pojedynek i wymarsz puku. Zegary bij, muzyka, dzwony alarmowe, skrzypek i piewajca dziewoja,
ktr str przepdza miot ku uciesze publicznoci. Przygldaem si widzom. Nikt nie ma nawet

409
Barkow I. S. - poeta i tumacz ros. XVIII wieku; tumaczy przewanie utwory klasykw staroytnoci.
Szczeglny rozgos uzyska dziki wierszom pornograficznym, kolportowanym w odpisach. (Przyp. tum.)
410
Wieriesajew W. W. (pseud. W. W. Smidowicza) - pisarz zbliony do k marksistowskich. Z zawodu by
lekarzem; znaczn poczytno (rwnie w Polsce) zdobyy zwaszcza jego Zwierzenia lekarza (Zapiski wracza) -
oparty na materiale autobiograficznym krytyczny obraz ycia w wczesnej Rosji. (Przyp. tum.)
ochoty do paczu. Trzy siostry pacz na scenie, ale publiczno ani troch. Jaka lichota wczy si po
scenie. Postacie na scenie powinny by tragiczne. Mwi, e to tragedia nudy, nic podobnego. yj
tak samo, jak yj u nas i wszdzie miliony. Marz o Moskwie, o katedrze uniwersyteckiej, o mioci.
Niemirowicz W marzeniach opiera si na filozofii pukownika. Czowiek wychodzi z teatru
zadowolony, e si uwolni od koszmaru, od gupich i banalnych ludzi, od drobnych ludzkich spraw,
od pijastwa, od mizernych kopotw i zdrad. Jaka rnica midzy tymi suchymi pretensjonalnymi
scenami i obrazami Gogola czy Ostrowskiego, ktrzy take pokazywali ludzi maych i mae
namitnoci. Ale tam uczowiecza wszystkich humor, a tu przeciwnie - sucho odczowiecza,
ogupia.
11lutego
U W. A. Kryowa w zauku Baaszowskim. Skary si na Trepowa. Rozpdza, jak tylko cho trzy osoby
przystan na ulicy. Jeli rozstawiono gdzie wicej ni trzy stoliki do kart, policja moe wkroczy
i spisa protok, traktujc to jak dom gry.
-
Dorokarze mwi, e Amfiteatrowa zesano za to, e si wymiewa z cesarza.
- Az czego si wymiewa?
- Ano z tego, e cesarz chcia przywrci poddastwo.
Oto jak zaczynaj to tumaczy!
12lutego
Wczoraj rozmawiaem dugo z Szarapowem. Dzi przysa mi swj list do Pobiedonoscewa z 22 wrzes.
1901 r., w ktrym mwi o ruinie, do jakiej doprowadzi Rosj Witte i proponuje na jego miejsce
rozmaite osoby: Schwanebacha, Kowalewskiego, 28-letniego Ola, Serba Wuicza i in. Ma na myli
siebie. Dowiedziaem si z tego listu, e Szarapow przesa swoje uwagi cesarzowi do Darmstadtu
i dosta za to nagan od cesarza.
13lutego
Wczoraj w T. Wielkim Dziewica Orleaska na benefis Jermoowej
411
. 6 piter zapenionych, parter
rwnie. Jermoowa jest jeszcze dobra, ale boskiego ognia ju w niej niewiele. Scena z kajdanami
zupenie nie robi wraenia. Inscenizacja leniwa, zrobiona byle jak. Dekoracja przypomina barwami
oleodruk. Sama tragedia wydaa mi si naiwna. Scena z ojcem - to melodramat. Potem Joanna
odchodzi z pastuchem. Ale ju znowu wojsko, bior j do niewoli. Zachowanie hr. Dunois przed
katedr nie ma sensu. Sama Joanna milczy przez cay czas. Wszyscy si rozchodz. Wszystko jest
jakie rozlaze, nienaturalne. Trupa kiepska. Sami starzy, modzi do niczego, nie dziwota, e teatr
podupad. Musiao si tak sta, skoro obok starych i dowiadczonych aktorw nie podrastaj mode
talenty.
-
O zamieszkach na uniwersytecie Szubinskoj opowiada tak: studenci zamknli si w auli i nie chcieli
z niej wyj. Wwczas stjkowi wyamali drzwi i studenci si poddali.
-

411
Jermoowa M. N. - jedna z najznakomitszych rosyjskich aktorek tragicznych. Debiutowaa w r. 1866, w dniu
swego benefisu nie bya znw taka stara - miaa lat 49 (zmara w r. 1928). Rola Joanny dArc w tragedii Schillera
Dziewica Orleaska naleaa do jej najwybitniejszych kreacji. (Przyp. tum.)
Ks. Oboleski mwi po powrocie z Petersburga, e rozruchy wszczli tam prowokatorzy, minister
Murawiow znalaz podobno midzy aresztowanymi szeciu prowokatorw. Na tym tle wyniko
nieporozumienie midzy nim i Sipiaginem.
-
Byem w galerii Trietiakowskiej. Co za cudo! Jaki wspaniay dar dla miasta! Cae wspczesne i dawne
ycie Rosji w obrazach. Ile tu pouczajcego materiau, artyzmu, pikna! Galeria mieci si w zauku
awruszyskim. Ekspozycja zostaa zmieniona. Obraz Riepina Car Iwan Grony z synem Iwanem wisi
niedobrze, w maym pokoiku; trzeba patrze na obraz z bliska. Nie zrobi na mnie teraz wraenia. Ale
za to Bojarynia Morozowa Surikowa zmusia mnie do zatrzymania si przed ni przez kilka minut.
Ile tu postaci i jakie wyraziste, zwaszcza kobiece.
-
Nie ma nic gorszego ni bezsilno staroci.
S pragnienia, jest myl - brak si, by je zrealizowa.
15lutego
Przyjechaem do Petersburga. Przysano mi do Moskwy list od Amfiteatrowa z Minusiska z dn. 30
stycz. Pisze, e nie wie, za co zosta zesany, opowiada o tej wyprawie, prosi o pomoc i proponuje
wydanie jego powieci. List pisany jest w dobrym nastroju i nie bez humoru. Zrobi wszystko, co bd
mg. Czuj si bardzo podle. Nigdzie nie byem.
21lutego
Prawit. Wiestnik podaje wiadomo o zamkniciu Rossii. Wczoraj siostra Rajskiej przyniosa szkic
Amfiteatrowa Szkice syberyjskie, podpisany Szach i mat z dopiskiem, e autorem jego jest
arionow. Nikogo niepodobna oszuka. Kady pisarz zorientuje si, e to Amfiteatrow, i w ten sposb
oszczerstwo, e to ja go przekupiem, eby napisa felieton, znajdzie jeszcze potwierdzenie.
-
Wczoraj byy uroczystoci pidziesitej rocznicy mierci Gogola. Bez koca piewali hymny
pochwalne na jego cze.
O Puszkinie zapomnieli zupenie. Wszystko zrobi Gogol!
22lutego
Byy podobno rozruchy robotnicze w Tule. Gubernator wezwa wojsko. Ale onierze odmwili
strzelania. Dwa razy jakoby wystrzelili w powietrze, a kiedy pada komenda, by dali salw do
robotnikw - odmwili.
3marca
Dzi demonstracja na Newskim. andarmi rozpdzali tum szablami, spinajc konie dba. W tumie
byy czerwone sztandary z napisami biaymi literami. Widziano studentw z obandaowanymi
gowami. W ogle w tumie byo duo studentw. Policja i andarmeria ukryy si w naronym domu
koo Newskiego i Kazaskiej, ale pokazay si dopiero wtedy, kiedy tum urs do ogromnych
rozmiarw i zatarasowa Newski. Proklamacj podpisan przez Komitet organizacyjny studentw
Uniw. Petersburskiego, wzywajc na wiec na jutro, wrzucono do naszej redakcyjnej skrzynki
pocztowej.
4marca
Wczoraj aresztowano podobno 80 ludzi. W Hali Targowej stre i stjkowi bili aresztowanych. 19-
letniemu chopcu, ktrego schwytano z czerwonym sztandarem, z nosa i uszu pyna krew.
Opowiadali o tym subiekci od Karbasnikowa, ktry ma tam ksigarni.
-
Buhakow sysza od kogo, e na wniosek Sipiagina wybr Gorkiego na czonka Akademii nie zosta
zatwierdzony, poniewa G. jest pod nadzorem policji. Wrd kandydatw by take Weinberg i ja.
Skd ja? Nie jestem artyst ani krytykiem, tylko dziennikarzem. Dawno ju powinni byli wybra
Burienina.
5marca
W SPB. Wied. wczoraj wiadomo o propoz. jeleck. pow. marszaka szlachty Stachowicza na
zebraniu w Orle, by wystpi do ministra finansw. Mosk. Wied., Nr 62 z 4 marca, drukuj referat
szlachcica szlachty bieogrodzkiej hr. Wadimira Dorrera
412
na zebraniu szlachty kurskiej w sprawie
wybrania przez szlacht osb, ktre mogyby j godnie reprezentowa na rozmaitych naradach
zwoywanych przez rzd.
Przed chwil dostaem od Kojaowicza wiadomo na pimie o rozruchach w gub. charkowskiej
i potawskiej.
W potawskiej najsilniejsze walki byy w Karowce ksit Meklemburg-Strelitz, gdzie wojsko uyo
broni palnej, ale nie byo wielu zabitych, poniewa starali si strzela ponad gowami.
W charkowskiej bunt chopski obj dwa powiaty: wakowski i bogoduchowski. 20 bogatych dworw
rozgrabiono, zniszczono i spalono. Zniszczona zostaa cukrownia Modawskiego razem ze szpitalem,
przy czym chorych na tyfus wyrzucono. Tu pacyfikacja bya szczeglnie krwawa. ledztwo wykazao,
e zrabowane rzeczy przechowywa u siebie pop, a do tych, ktrzy grabili, nalea rwnie diakon.
Fabryka Charitonienki w Nataliewsku bya formalnie oblona, ale urzdnicy i robotnicy mieli bro
i ostrzeliwali si a do przybycia wojska.
Ruch by zorganizowany, podegacze jedzili przebrani za zakonnikw, isprawnikw i prystaww.
Pacyfikacj przeprowadza 5 pukw piechoty i Kozacy. Egzekucje i chosty s niemiosierne.
Gubernator charkowski, ks. Oboleski, mdla w czasie egzekucji, ale jej nie przerywa. W Charkowie
rozruchw (robotniczych) spodziewaj si na Wielkanoc.
7marca
Zamiecilimy artyku O potrzebie kur. Bogu dziki! Nareszcie przypomnielimy sobie o kurach.
Zupenie wyleciay nam z pamici. Kogut odegra rol historyczn (Pismo w.), a kura znosia jajka,
ktre zjadano i z ktrych robiono jajecznic. Istnieje zdaje si jajecznica historyczna.
2kwietnia
Dzi zabity zosta D. S. Sipiagin. Nieboszczyk nie by mdry i nie bardzo wiedzia, co ma robi.
Powoano go na trudne stanowisko i to w niezwykle trudnym okresie, kiedy nawet najtszy umys
nieatwo potrafi znale w pastwie samodzierawia waciw drog. Trzeba by wolnoci sumienia,
jednostki, prasy. Ale o jakiej wolnoci moe by mowa, kiedy samodzierawny ustrj opiera si na
samodzierawiu ministrw. Idealistyczni sowianofile uwaali, e jest to moliwe, ale twierdzili
zarazem, e naley usun przegrod midzy carem i narodem. Ale jak t przegrod usun?
Ks. Chikow pierwszy zszed do przedpokoju, w ktrym lea bez przytomnoci ranny Sipiagin,
a zabjca sta o kilka krokw od niego i wpatrywa si we uparcie. Gdyby mia kilka rewolwerw,
powystrzelaby nas wszystkich - mwi Chikow, bowiem w przedpokoju nie byo nikogo prcz
portiera i rannego kamerdynera Sipiagina. Policja jak zwykle: nous revenons toujours trop tard. Witte

412
Dorrer W., hrabia - typowy ubr wywodzcy si ze syncej z obskurantyzmu szlachty kurskiej, ktra
dostarczya pniej Dumie najbardziej skostniaych, skrajnie prawicowych posw.
przyjecha, kiedy Chikow zawiadomi go telefonicznie. Nie podszed do Sipiagina, tylko patrzy na
niego z daleka.
-
Sigma opowiada, e proponowano mu wspprac w gazecie, ktr chcia stworzy Sipiagin i na
ktr wyda dwa miliony. miao powiedzie mona, e konserwatywna gazeta nic tu nie wskra.
Nieatwo jest nawet powiedzie cokolwiek w takiej gazecie. Nie, znalelimy si pod murem, ktrego
gow i zapaem przebi niepodobna. Nastroje rewolucyjne rosn i trudno jest przewidzie, czym si
to skoczy.
-
Po zabjstwie Bogolepowa mianowany zosta Wannowski; zaczto wwczas pisa i reformowa
szkolnictwo, jak gdyby to zabjca wskaza drog, ktr naley kroczy, a przedtem nikomu nie
przychodzio do gowy, co naley robi. Czy po zabjstwie Sipiagina postpi podobnie? Czy znajd
ministra, ktry znajdzie nowe drogi, czy te po prostu zacznie wszystko robi na odwrt? Ale takie
postpowanie to sztuka nieatwa, a przy tym dziaa trzeba systematycznie, a nie dorywczo. A nie
wida ani takich talentw, ani umysowoci!
Wiele rozprawiano o tym, kto zajmie miejsce Sipiagina. Jego pobory wynosiy 75.000 rub., a nadto 40
czy 50 tysicy na reprezentacj. Wymieniano nazwiska Plehwego, Wittego, Chikowa z Finlandii i
Dragomirowa z Kijowa, mwiono o wiatopeku-Mirskim, Car mianuje moe kogo, kogo nikt nie
wysuwa. Mwiono take o Koczubeju.
Ks. Szachowskoj powiedzia Buhakowowi przez telefon, e nic nie naley mwi na temat mierci
Sipiagina. Poda tylko komunikat, ktry ogosi Prawitielstw. Wiestnik oraz nekrolog.
Zdumiewajca odwaga rzdu, ktry si boi, by w prasie nie przelizno si co, co mogoby wywoa
poruszenie w spoeczestwie.
4kwietnia
Buhakow spyta Szachowskiego na moj prob, czy mona pisa? - Mona. Na pytanie Chudekowa
w tej samej sprawie odpowiedzia: Mona uroni z. (!) W kancelarii Lorisa zajmowa si
perlustracj korespondencji. Wielokrotnie spotykaem si z dwulicowoci Szachowskiego. Zbiera
wiersze pornograficzne.
9kwietnia
Dzi odby si pogrzeb N. K. Schildera. Byo bardzo uroczycie. W czasie wyprowadzenia orkiestra
wysza z cerkwi, grajc Kol sawien. Chowano go jak generaa, w kondukcie szy kompanie
piechoty, jechay armaty, dobosze bili werbel. Ale naboestwo aobne trwao strasznie dugo,
dobre trzy godziny. Nad moj trumn ceremonia bdzie taka sama. Wszyscy bd zmczeni, zaczn
kl, wychodzi z cerkwi na papierosa. Moe ogarn taka pasja, e tylko zerwa si z trumny i uciec.
Ba, gdyby ciotka miaa wsy.
10kwietnia
Przyjecha Goldstein. By w Helsingforsie u Bobrikowa. adnej koordynacji. Bobrikow pacyfikuje,
a senat oddaje policjantw pod sd za naduycie wadzy. Wzywa do siebie redaktora, a ten mu
owiadcza: przyjmuj w godzinach takich a takich. Nikogo nie moe aresztowa. Chodzi po ulicach
sam. Przechodnie spluwaj na jego widok. Ciko jest rosyjskiemu przedstawicielowi wadzy
w miecie, w ktrym ludzie przywykli do praworzdnoci.
Marazm kompletny, i to wszdzie. Plehwe jedzie na rozmow z w. ks. Sergiuszem do Moskwy, gdzie
rozruchy robotnicze przybray ogromne rozmiary, fabrykanci s bezsilni. Agitacja robotnicza
przenikna do innych guberni. Plehwe jedzie potem do gub. potawskiej. Oklnik o tej jego podry
nie wspomina. Jedzie z Bogdanowiczem.
-
Dzi mwiono, e zabjc Sipiagina jest hr. Ignatiew, stud. Uniw. Petersb. Wiadomo t poda
Chudekow. Oczywicie bzdura. Opowiadaj o jakim mnichu, ktry przychodzi na widzenie
z morderc, zosta aresztowany i zdradzi wielu wsplnikw. Praw. Wiest. ogosi zarzdzenie min.
spr. wewn. o oddaniu pod sd wojenny zabjcy, ktrego nazwiska nie podano.
-
Cesarz w swoim niezdecydowaniu dochodzi do tego, e zgadza si nie tylko nie popiera owiaty, ale
jeszcze j ogranicza. Szkoa wysza, zbudowana przez Tieniszewa na Mochowej, z planem wykadw
zostaa aprobowana przez Komitet Ministrw, a cesarz napisa rezolucj: zakady tego rodzaju s
w miejscach gsto zaludnionych niepodane. Ziemstwo smoleskie postanowio zabiega
o powszechne nauczanie. Cesarz napisa: ziemstwo nie powinno zajmowa si owiat i Sipiagin
obwieci to oklnikiem na ca Rosj. W Radzie Pastwa zasiadaj wycznie starzy ludzie, ktrzy pi
albo te nic nie rozumiej, np. w zagadnieniach natury prawnej: Sipiagin na naradzie w sprawie szk
technicznych nalega, by ani jedna szkoa nie powstawaa bez jego wiedzy. Mieszczaninow popar
wniosek Sipiagina na zo ministrowi finansw.
-
Witte jest bardzo zmartwiony sytuacj. Uderzya go obojtno i rado po zabjstwie Sipiagina. By
to - mwi - taki dobry czowiek w domu i w ogle w kontaktach osobistych. Ale w sprawach
publicznych obowizuje inna miara. Nie mia za grosz rozsdku, tote narobi mnstwo gupstw,
a gupstwa doprowadziy do sytuacji rewolucyjnej.
13kwietnia
Wczoraj byem u Wittego. Nie widziaem nigdy, by by tak przygnbiony. Zupenie jak zmoka kura.
Powiedzia, e gdyby znalaz jaki godziwy pretekst, podaby si do dymisji. Wida byo z tego, co
mwi, e ma dosy mtne wyobraenie o tym, jak teraz rzdzi. Da mi memoria napisany
w odpowiedzi Goremykinowi w sprawie ziemstw. Wspomina o Sipiaginie. W yciu prywatnym -
zdaniem Wittego - by pikny i szlachetny. Postpowa zgodnie ze szczerym przekonaniem i inaczej
postpowa nie mg. Nie gra komedii, nie udawa. O polityce niepodobna byo z nim mwi -
uparcie trwa przy swoim zdaniu i nic do niego nie docierao. Na przestrzeni ostatniego procza
Witte raz tylko mwi mu w obecnoci jego ony, e postpuje nierozsdnie. Ale to nie zdao si na
nic. Zabjca Sipiagina ma influenz i reumatyzm w stawach.
O Saengerze Witte powiedzia: bardzo uroczy czowiek, klasyk w poezji, ale jako administrator do
niczego.
22czerwca
Wspominalimy w rozmowie ojca. Jako rekrut dosta si do Preobraeskiego puku lejbgwardii,
zapewne w 1806 r., kiedy by ju onaty z chopk. Pietrusza pamita dowdc puku Preobra.-
Siemionowskiego, w ktrym - jak twierdzi - ojczulek rwnie suy,
Mich. Iw. Ruciskiego, ktry bardzo ojczulka lubi. Trzeba to sprawdzi w historii Preobraeskiego
lub Siemionowskiego puku lejbgwardii. Kostromskim pukiem dowodzi Satwiski. Dowdca
kompanii, w ktrej ojczulek by feldfeblem, za ziewnicie w szeregu zbi go kijem po plecach. Kiedy
wrcili do koszar, onierz zdj z niego koszul i zrobi mu jaki okad na plecy. Dowdca wezwa go
potem do siebie, usprawiedliwia si, e wymierzy mu tak surow kar, i poczstowa go szklank
wdki. Ojczulkowi po tej karze spucha klatka piersiowa i w tym widzia przyczyn swoich dusznoci.
Umar 29 czerwca 1855 roku, kiedy spad z konia, w 70 roku ycia.
Mama umara 29 marca 1887 r. Bya crk popa Lwa Sokoowa.
Ojczulek sam nauczy si czyta, kupi sobie elementarz. Uczy go wyrobnik, ktry si nim opiekowa.
W elementarzu byy te prawida czterech dziaa z arytmetyki, ktre ojczulek zna.
Oficerem by w puku Kostromskim, awansowany od razu z feldfebla na podporucznika. Na
porucznika i sztabskapitana awansowa za wzorow sub. Pod Borodinem ranny by w rk i w
nog.
23czerwca
...Niekiedy bierze mnie ch, eby powiedzie wszystko, co myl, moe w sposb dosadny, ale
przecie szczerze powiedzie, co myl, eby mnie nie uwaali za durnia. Moj ambicj ustawicznie
draniy rozmaite rzeczy i jeszcze wci j drani. Moe na staro te urazy staj si nieznone
dlatego, e czowiek czuje, i nie ma ju si, by dokona czego nowego, godnego, efektownego
i chciaby, by go ceniono za dawne zasugi. A na co si komu zdadz stare zasugi? Nikt ich nawet nie
zauway. yli sobie piewajco, wyrzucali mnstwo pienidzy wycznie na siebie i dla siebie,
zapatrzeni w siebie do szalestwa, nie pomagali nikomu, nie widzieli ani ubstwa, ani choroby, ani
ndzy. Opiekowali si tylko psami, o ludziach zapomnieli zupenie. Czy mona wszystkim przyj
z pomoc? Psom te nie wszystkim mona pomc, ale psy - to niewolnicy, przywizuj si i potrafi
si podoba, i wzrost, i potrzeby maj mniejsze ni czowiek.
30sierpnia
Przyjechaem do Teodozji.
31sierpnia
Byem u Ajwazowskiej. Wspominalimy stare czasy. Anna Nikiticzna opowiadaa o mierci ma.
Ostatniego dnia by bardzo wesoy i podniecony. Snu plany na przyszo. Piechot poszed do swej
siostry Morozowej i gra tam w karty do jedenastej. A Anna Nikit. o pitej pojechaa do swojej
rodziny, trzy stacje od Teodozji. O dwunastej si pooy i wnukowi, ktry go nakry kodr, poleci
zrobi jeszcze jakie zakupy na wito pierwszomajowe, ktre mia zamiar urzdzi.
O pierwszej zadzwoni. Pokojwka usyszaa i posza do jego wnuka. Kiedy weszli do sypialni, A. ju
nie y. Anna Nik. mwi, e zawsze pragn umrze nagle.
-
Depesza od Bori z prob, eby powiadczy jego tosamo u policmajstra. Grube nieporozumienia
w hotelu. W Kursku daem mu 200 rub. Okazao si, e ceny s szalone.
godz.2.50z1na2wrzenia
Wstaem, eby zapisa, co mi si nio. Jestemy na wsi, ale ta wie w niczym nie przypomina naszej
wsi Nikolskoje. Koo nas jest droga, do ktrej zej trzeba zboczem, a dalej rzeka i most. Na mocie
stoi L. N. Tostoj i jeszcze kilku ludzi. Wiem, e jedzie zoy w naszej redakcji rkopis. Podbiegam,
eby zoy mu powinszowania na pidziesiciolecie. Winszuj panu, L. N. - Ech, co znowu -
mwi Tostoj. Rzeczywicie - powiadam - panu nie powinno si winszowa, to pan nam wszystkim
moe powinszowa, e pisze od 50 lat. Bior cz rkopisw i biegn do domu. Wertuj je, czytam
urywki z historii Rosji i jeszcze jakie inne urywki i szkice. A tymczasem czas leci. Tostoj moe
przyjecha do drukami, a mnie tam nie bdzie, chocia biorc rkopisy liczyem jak gdyby na to, e
zd je przejrze i przywioz je do drukami jeszcze przed jego przyjazdem. W popiechu ka
zaprzga. Ale tu obok stoj doroki. Jedna podjeda i dorokarz mwi, e mnie zawiezie. Jad i na
jakiej ulicy w miecie zatrzymuj si przy dugim parterowym domu, ktrego okna s niemal na
poziomie chodnika. Jest to jakby nasz dom. Koo niego stoi L. N. Tostoj ze swymi znajomymi. Okna
w domu s otwarte. Wysiadam z doroki, podchodz do L. N. i zaczynamy rozmawia. Nagle z domu
rozlega si gos Anny Iwanowny: L. N., nie napiby si pan herbaty? Myl sobie: na co to? Ale L. N.
wchodzi do domu, a za nim inni. Wchodzimy do salonu przedzielonego na ukos na dwie czci.
W jednej odbywa si naboestwo, co jakby nieszpory, w drugiej jest L. N. i my wszyscy. Nagle
widz, e jaki czowiek zaczyna zaciga zason z namalowanymi jak na ikonostasach ikonami na t
cz salonu, w ktrej odbywa si naboestwo. Czowiek ten, redniego wzrostu, w szarym
nankinowym kaftanie, nie zdy jeszcze zacign zasony, kiedy widz, jak L. N. wdziewa przez
gow star stu i stary ornat i chce odprawi naboestwo. Jest mi nieprzyjemnie, myl, e zacznie
si gadanie, i Tostoj odprawia sum w moim mieszkaniu i bdzie z tego caa rozrba. Przechodz
do innego pokoju, w ktrym jest ciemno i take stoj ludzie. Nagle sysz ostry i bagalny gos Anny
Iw.: Nie way si, nie way si, nie way si. I tylko te sowa. No, myl sobie, Anna Iw. chce
wywoa skandal, nie pozwala Tostojowi odprawia naboestwa, i szybko wracam do salonu. L. N.
stoi w ornacie zwrcony twarz do kta, w ktrym wisi ikona, a o kilka krokw od niego Anna Iw.,
ktra wci powtarza nie way si i co jeszcze. Podchodz i zastanawiam si, co mam robi, kiedy
nagle spostrzegam Gorbunowa: jest we fraku, na piersi lni biaa koszula, siedzi nie tyem do oparcia
krzesa, tylko bokiem, z jedn rk na oparciu. Ze spokojem patrzy na Tostoja i Ann Iw., a ja na
niego i myl: przecie on ju umar. Ale jest tak ywy, e zaczynam wtpi o jego mierci. Odwracam
si w prawo i widz, e L. N. Tostoj zdejmuje ornat, brod ma ca postrzpion, stercz z niej kpki
wosw, ktre nadaj jego twarzy wyraz nieprzyjemny. W tej chwili obudziem si i poszedem do
sieni spojrze na zegar, bya za dziesi trzecia, potem poszedem do gabinetu i zapisaem ten sen.
4wrzenia
Przyjecha z Jaty Orleniew z jakim aktorem. Zaprosiem go telegraficznie. Mieszka u mnie Gagolin,
ktry dowiedzia si o adresie Orleniewa od jakiego starego teatromana z Odessy. Zapewnia mnie,
e caowa moj depesz, paka, prosi o przebaczenie, e wykorzysta moj sztuk, prosi, ebym mu
pozwoli gra od 1 grud. w naszym teatrze z ga tak sam, jak pobiera Tyski, Michajow i in.
Pojechaem razem z Orleniewem i Wasylem do Moskwy, eby si zobaczy z Czechowem. Spdziem
w Moskwie dwa dni, prawie cay czas z Czechowem w jego mieszkaniu. Przez cay czas bardzo
przyjanie rozmawialimy o najrozmaitszych sprawach, a przewanie o literaturze. Czechow wyraa
zdziwienie, e Gorkiego uwaaj za granic za przywdc socjalizmu. Nie socjalizmu, tylko rewolucji
- powiedziaem. Czechow nie mg tego poj. Ja przeciwnie, rozumiem doskonale. W jego
opowiadaniach zawsze si wyczuwa protest i otuch. Jego bosacy zdaj si mwi: czujemy
w sobie wielk si i zwyciymy. Popularno Gorkiego drani ambicj Czechowa. Dawniej
mwiono: Czechow i Potapienko - i jako to przeyem. Teraz mwi: Czechow i Gorki. Chcia
powiedzie, e i to przeyje. Wedug niego Gorki za trzy lata straci wszelkie znaczenie, bo nie bdzie
mia o czym pisa. Ja nie jestem tego zdania.
- Czy to prawda, e on jest chory?
- Ma to samo co ja - suchoty. Ale jest zdrowszy ni ja. Wie pan, on moe mieszka wszdzie. Lekarze
nie widz adnych podstaw, eby wysya go z jakiego miasta do innego.
Opowiada mi, e razem z Korolenk zgosili do Akademii protest przeciwko skreleniu Gorkiego
i owiadczyli, e zrzekaj si tytuw czonkw Akademii. Nie otrzymali adnej odpowiedzi.
Proponowali Tostojowi, eby zrobi to samo, ale L. N. powiedzia, e nie uwaa si za czonka
Akademii. A ja wiem - mwi Czechow - e gosowa na Boborykina, wic uwaa si za czonka
Akademii.
- Tostoj to saby czowiek - mwi Czechow, kiedy go obserwowa w czasie choroby.
U Czechowa poznaem Doroszewicza. Rozmawialimy o Paschaowej i jej mu. D. zapewnia, e
Roszczyn-Insarow mia pocztki paraliu postpowego.
6wrzenia
Przyjechaem z Jaty, zastaem mnstwo listw, ktre mi przysano z Czerni. Jeden od eni z
Kajbiczewa. Liza jest w rozpaczliwym stanie. Cierpi okropnie ju od siedmiu tygodni. Schuda. 8 razy
dziennie wymiotuje. Drugi list pisany owkiem od Lizy. List ten tak mnie wzruszy, e napisaem do
niej dugi list i nie mogem przy pisaniu powstrzyma ez.
Tak okropnie, z takim wzruszeniem wyobraziem sobie cierpienia tego dziecka, ktre miao w sobie
tyle ycia, tyle rozumu, e od dawna nie pisaem z tak gbokim i szczerym wzruszeniem. Zawsze
lubiem Liz. Wiedziaem, e bardzo j martwi, emy si pornili z Lolkiem. 15 wrzenia dostaem
depesz z czternastego wysan o 9 wieczorem: Liza dzi umara. Ciao zostanie przewiezione do
Petersburga. Suworin. Odpowiedziaem: Nie mog znale sw, by wyrazi al z powodu utraty
wnuczki tak penej ycia i radoci. Ale wiem z dowiadczenia, e nic nie moe wynagrodzi tej straty i
ycie bdzie odtd ubosze. Liza zmara w dniu moich urodzin, czternastego. Stukno mi 68.
Urodziem si w 1834, przeyem wic dwa razy 34, tj. wicej ni dwie trzecie stulecia.
18wrzenia
Wczoraj ukoczyem Kseni, to znaczy poprawki. Prawie cay akt napisaem na nowo. Wyszo 6 aktw
i 8 obrazw. W wielu miejscach wyczuwam fasz. Obrazy moje s mtne, nie wyraziste, nie potrafi
na postacie spojrze obiektywnie i twrczo moja, jeli mona si tak wyrazi, nie rozwija si
swobodnie. Bardzo kiepsko rozumiem Polakw. Posta Samozwaca widz najlepiej, ale nie jestem
pewny, e to rzeczywicie Dymitr. Jak moe Samozwaniec zapewnia o tym w ten sposb i Rosjan, i
Polakw. Bezczelnoci nic tu nie mona wskra. Z drugiej strony nie potrafi sobie wyobrazi, e
wiadomie jest Samozwacem. Tyle w nim ambicji, troski o Rosj, o wasn chwa. Przypomina
wodza, ktry zdoby kraj, obala jego wadcw i sam zostaje wadc prawem zdobywcy. Ale traktuje
kraj jak wasn ojczyzn, ktrej los nie jest mu obojtny, i pragnie w nim pozosta i zaoy wasn
dynasti. To nie awanturnik, mylcy jedynie o sobie i nie sigajcy myl w przyszo. Samozwaniec
myli o przyszoci, nie kieruje si zasad korzystaj z kadego dnia. Ma rozmach, nie jest
podejrzliwy, potrafi by szczodry, lekkomylny, wymowny. Szkoda, e nie zachoway si jego
przemwienia. Nie przyszo mu nawet do gowy, by si chroni przed niebezpieczestwem, nie
zbudowa tajemnych przej, nie wierzy w spiski. Wszyscy wspczeni wyraaj si o nim
przychylnie. Nawet Katyriew
413
odmalowuje go jako posta sympatyczn. Oblicza bdc bez
carskiego dostojestwa, oblicza bdc cakiem pospolitego, i wszystkie jego uczynki wielkim owiane
mrokiem - to powiedzenie jest do gupie, zwaszcza jego cz ostatnia, zupenie pozbawiona
sensu. Czy na obliczach naszych carw malowao si carskie dostojestwo? Nie mia go ani Wasyl
(portret u Herbersteina
414
), ani Iwan Grony, ani Fiodor
415
. Na portrecie Kiliana
416
wida szczeglny
wyraz ust. Co smutnego, przyjemnego, wielkie oczy. Trzeba byo nie lada odwagi i rozumu, by
zawadn tronem, wyprowadza w pole Polakw, jezuitw, papiea. Wiara we wasne powoanie

413
Katyriew-Rostowski I. M. - dworzanin ze wity Borysa Godunowa, a potem Michaa Romanowa, autor
Kroniki, stanowicej jedno z podstawowych rde historycznych okresu zamtu. (Przyp. tum.)
414
Herberstein Zygmunt, baron - dyplomata niemiecki i podrnik. Dwukrotnie, w r. 1517 i 1526, przebywa w
Moskwie jako pose cesarza Maksymiliana I, by skoni cara Wasyla III Joannowicza do wojny z Turcj. W r. 1549
wyda ksik o Rosji, jej historii, gospodarce, obyczajach itd. (Przyp. tum.)
415
Car Fiodor - Fiodor II Borysowicz, syn Borysa Godunowa.
416
Kilian ukasz - rytownik niemiecki z Augsburga (1579- 1637), pozostawi szereg cennych dzie, m. in. tzw.
Zygmuntowski plan Moskwy, sporzdzony w czasie najazdu Zygmunta III Wazy na Moskw. (Przyp. tum.)
moga mu pomc to uczyni bez wielkiego wysiku, pomylnie i atwo - jak te si stao w istocie. Jak
mogli go nie pozna w Moskwie, na Kremlu, gdzie si pojawi? Opowieci o powszechnym uznaniu go
wygldaj na zmylone. Przeciwko swoim oskarycielom wystpowa otwarcie, niekiedy by wobec
nich wspaniaomylny (Szujski), wygasza mowy o sobie samym (do swojej druyny). Moje
przypuszczenie, i Dym. mia rzeczywicie atak padaczki i e si zrani, by moe jest suszne. Nie
orientujc si w tym, co si stao, zbuntowali si, zabili Bitiagowskiego itd. A okazao si, e dziecko
yje. Ukryto je w miejscu tajemnym czy te wywiz je Afanasij Nagoj. Iwan Grony lubi przemawia,
swoje mstwo porwnywa do mstwa Aleksandra Macedoskiego, i Samozwaniec tak samo. Borys
rozpuszcza zupenie takie same pogoski o carewiczu Dymitrze, co Szujski o Samozwacu: carewicz
chcia wszystkich bojarw posa na stracenie - Samozwaniec chcia wszystkich bojarw wytpi
(ledztwo po mierci Samozwaca). Sylwetki Iwana IV i Samozwaca u Katyriewa-Rostowskiego s
podobne (Bib. Hist. t. 13, str. 707 i 709-710).
-
Powiedziaem Wasylemu, eby sprowadzi on i crk. Myl, e zostan tu do padziernika. Dzi
jest wiatr, ale bardzo ciepo. Z gardem o wiele lepiej. Spotkaem kamieniarza Aleksandra. Ja go
poznaem, on mnie nie. Mino sze lat. Gdybym pana spotka gdzie na ulicy - powiedzia - tobym
pana nie pozna. Bardzo si pan zestarza. Dawniej, kiedy pan szed przez ulic, rano pan tak kroczy,
trzyma si prosto. Z latami wida wszystkiego ubywa. Nie prawi komplementw. A inteligencja w
Teodozji: Ale pan si zupenie nie zmieni! Wyglda pan cakiem tak samo, jak dawniej. Akurat tak
samo!
21wrzenia
Zrobiem si ohydnie draliwy. Kilka dni temu, w zwizku z artykuem o Badmajewie, tym
tybetaskim szarlatanie i rosyjskim donosicielu - wysaem do redakcji depesz: Milcze. Diabli
wiedz, jak mg mi ten zwrot przyj do gowy. Redakcja depeszowaa w odpowiedzi, e uwaa ten
zwrot za niestosowny i obraliwy. Napisaem do Buhakowa list z przeprosinami. Na staro
popenia si gupstwa, a potem trzeba je naprawia. Tyle razy powtarzaem sobie ostatnio na stare
lata: nie pisz pod pierwszym wraeniem. Zastanw si. Nie pisz w nocy, a jeli napiszesz, zostaw do
rana, zwa wszystkie sowa i zwroty. Ale system nerwowy mam ju tak sterany, e nie mog sobie
z nim da rady. Na staro czowiek po prostu zaczyna szale, staje si lekkomylny, draliwy,
nieopanowany. Po przyjedzie do Teodozji przez pierwsze par dni nie czytaem gazet i byem
stosunkowo spokojny. Ale od tygodnia jestem zazibiony, mam chrypk i nerwy zupenie odmawiaj
mi posuszestwa.
-
Jestem pod wraeniem mierci E. Zoli. Czy mgby sobie ktokolwiek wyobrazi, e umrze z powodu
zepsutego kominka. Nikt nie wiedzia, kiedy Zola umrze i w jaki sposb. Czowiek wychodzi cao
z najwikszych opresji, szczliwy, e je przezwyciy, a ginie wskutek jakiego nic nie znaczcego
przypadku.
-
Czechow zaprasza mnie do Jaty. Ale tu na razie jest dosy dobrze. Z nikim si nie widuj, nigdzie nie
bywam, ale nie czuj nudy. Tylko gardo mi nie przechodzi. Wstaem z chrypk we wtorek i do dzi
dnia nie daje spokoju.
26wrzenia
Bardzo miy list od Czechowa z Jaty. Burienin pisze o teatrze: Paski teatr to obecnie - jeli chodzi o
gboko sceny i zaplecze - najlepsza scena w Petersburgu. Ach, jakie wietne mona by tu
realizowa przedstawienia, gdyby... gdyby Panu ubyo z pitnacie lat i gdyby w teatrze nie panowa
Karpizm i protegowanie wasnych ulubiecw.
30wrzenia
List od Skalkowskiego. Wymyla na gazet, zwaszcza na jej stosunek do Zoli. Pisze o jakim licie
Buhakowa do Temps. Nic mi o tym nie wiadomo. Zola - to zdolny powieciopisarz. Jego stosunek
do Dreyfusa w tej chwili mnie nie interesuje. Jako pisarza nie mona go traktowa inaczej jak
z sympati. Jeli popeni bd w sprawie Dreyfusa, jemu samemu dostarczyo to wiele zgryzoty.
-
Jutro wyjedam do Pitra. Strasznie mi si nie chce jecha. Ale tu te jest niewesoo. Wietrzyska
okropne, chocia dzi przez cay dzie byo ciepo. Ale Petersburg nie wry mi nic dobrego.
5grudnia
By W. I. Kowalewski. Strasznie roztrzsiony. Opowiada o oszustwie Szabelskiej: sfaszowaa weksle
na 120 tys. rub. Krcia si koo niej caa szajka oszustw, m. in. ksi Drucki-Sokolnicki. Wszystkie
weksle realizowaa w Petersburgu, Rydze, Wilnie i Warszawie. W Moskwie nie realizowaa. Nie do
na tym - w imieniu Kowalewskiego pisaa listy na remingtonie i faszowaa jego podpis. Kiedy W. I.
pokaza swj sfaszowany podpis jej bratu, ten powiedzia wprost: To rka mojej siostry. Braa
apwki. W. Iw. da jej 28 dziesicin niedaleko Soczi i wzi od niej weksel na 15 tys. Sprzedaa t
ziemi za 30 tys. W ogle cay szereg oszustw. Pisze do niego: Przebaczam Panu. Jeli Pan rozkae -
odbior sobie ycie. Zapytuje brata: Czy nie popeni samobjstwa? - Jeeli ci starczy odwagi -
zrb to. Witte zachowa si wobec W. Iw. dwuznacznie. Kiedy ten opowiedzia mu o wszystkim,
Witte wysucha go ze spokojem. Nastpnego dnia przyjecha do niego kto od Wittego i powiedzia,
e Witte jest okropnie zdeprymowany i boi si, eby mu ta caa historia nie zaszkodzia. Kowalewski
postanowi natychmiast poda si do dymisji. Pojecha do Wittego, ktry nie mg ukry swej radoci.
Na podanie o dymisj nie byo blankietu (?), a na dwa nastpne dni przypady wita. Otworz dla
pana - powiedzia Witte. Kow. zoy podanie. Czemu pan nie prosi o przyznanie emerytury? - Nie
chc. - Moim obowizkiem jest zadba o to. - Jak pan sobie yczy. Witte przyjecha do niego
i wylewnie go przeprasza. Kow. rozmawia z nim bardzo ostro. - Czeka pana inna kobieta, ktra
kry koo pana i ktrej pan unika. To Nemezis. Ona pana dosignie. Wszystko wok pana si
rozpadnie i zawali. (Rzeczywicie Witte ledwie si trzyma. Odstpi ju Aleksandrowi
Michajowiczowi handel morski, odstpuje szkoy ministrowi owiaty, Plehwemu nadzr fabryczny).
W jaki sposb wydosta si z tej sytuacji? - Zwrci si do prokuratora. - Zaczn si plotki,
wycign na wiato dzienne rne brudy. Byoby najlepiej, gdyby sama si przyznaa. Obiecaem
mu, e wezw Szabelsk do siebie. Ale nic z tego nie wyjdzie.
-
Dzi przyjechaem z Moskwy. Drugiego wystawiono tam z powodzeniem moj sztuk Problem.
Zmczyem si bardzo.

1903

Z upywem lat zapisy Suworina w Dzienniku staj si coraz rzadsze, nieregularne, urywane;
czsto brak dokadniejszej daty i tylko chronologia poszczeglnych wydarze pozwala na
zorientowanie si, e dwa kolejne zapisy dziel od siebie tygodnie, a nieraz miesice. Trudno
powiedzie, czy to skutki staroci, choroby, spadku aktywnoci i zainteresowa (jest ju
w tym czasie bliski siedemdziesitki), czy te rezultat rnych przesuni rd kliki rzdzcej,
ktre spowodoway odsunicie od wysokich stanowisk tych osb, z ktrymi by bliej
zwizany, czy wreszcie coraz bardziej rozpaczliwa sytuacja wewntrzna, klski wojenne
i widmo stojcej ju za progiem rewolucji, grocej cakowit katastrof jego pozycji, jego
fortuny, caego tego wiata, w ktrym si obraca, ktry tak gorliwie popiera i ktry stanowi
zarazem podstaw i cel jego istnienia. Dysponujemy zreszt niepenym oryginaem Dziennika,
lecz tym tylko, co ogosili jego wydawcy, usuwajc ze sprawy czysto osobiste, ktre mogyby
przynajmniej w sposb poredni spraw t nawietli.
Niewiele te stosunkowo komentarza wymagaj te wydarzenia, ktre znajduj jakie odbicie
na kartach Dziennika. Bowiem w obliczu dwu nieuchronnie nadcigajcych katastrof -
rewolucji i sromotnie przegranej wojny z Japoni - zdecydowanie schodz na dalszy plan
wszelkie zabiegi o uzyskanie jakich sukcesw na innych frontach kolonialnej rywalizacji
mocarstw. Jeszcze po mierci krlowej Wiktorii (1901) w r. 1903 dochodzi do rokowa z jej
nastpc, Edwardem VII, w sprawie sojuszu angielsko-rosyjskiego, jednak Anglia, widzc
uwikanie si Rosji na Dalekim Wschodzie i jej ciki konflikt z Japoni (rwnie zwizan z
Angli traktatem sojuszniczym), woli pozostawi sobie swobod dziaania.
W sierpniu 1903 roku car zwalnia Wittego ze stanowiska ministra finansw. Witte otrzymuje
wprawdzie godno przewodniczcego Komitetu Ministrw, jest to jednak funkcja czysto
honorowa, bowiem ciao to nie posiada adnych prerogatyw wadzy i jest instytucj czysto
dekoracyjn. Wymownym dowodem utraty przez Wittego wpyww i jego cakowitej nieaski
u dworu jest zmiana tonu, jakim odzywa si o nim sam Suworin, zwizany z nim od
najdawniejszych lat, jeszcze od czasw koncesji na kolporta gazet na dworcach kolejowych
i jego jedynego bodaj darzcy zaufaniem na kartach swego dziennika. Tendencja do dalszej
ekspansji Rosji na terenie Korei i Mandurii, reprezentowana przez ekip sprawujc obecnie
wadz (i znajdujc ju zreszt wieo upieczonego zwolennika w Suworinie, jak to wynika
z jego listu w sprawie wystawy do Amerykanw) spotyka si ze zdecydowanym oporem
Japonii, ktra 8 lutego 1904 roku dokonuje ataku na flot rosyjsk skoncentrowan w Porcie
Artura, blokuje j skutecznie, po czym w szeregu bitew na terenie Korei i Chin, m. in. pod
Liaojangiem, zadaje decydujc klsk armii ldowej dowodzonej przez Kuropatkina. Prby
przebicia si zablokowanej eskadry w kierunku Wadywostoku kocz si now klsk. We
wrzeniu 1904 roku z portw batyckich wypywa w kierunku Oceanu Spokojnego nowa
eskadra, skadajca si z 38 okrtw wojennych, przewanie starych; jest tu tylko kilka
jednostek nowszych, m. in. te zbudowane ze skadek spoecznych. Nastpuje gony
incydent na Morzu Pnocnym, w pobliu awicy Dogger Bank, niedaleko od portu
angielskiego Hull, kiedy eskadra ta pod dowdztwem adm. Rodiestwieskiego ostrzeliwuje
angielskie kutry rybackie, biorc je omykowo za japoskie torpedowce. Ostatnie epizody tej
wojny przypadaj ju na rok 1905: 2 stycznia pada Port Artura, w wielkiej bitwie pod
Mukdenem (19.11-10.III) zostaj ostatecznie rozbite siy rosyjskie, a 28 maja w zasadzce
urzdzonej przez admiraa japoskiego Togo w pobliu wyspy Cuszima ginie caa flota
admiraa Rodiestwieskiego. Wojna jest skoczona.

2padziernika.Teodozja
Wstaem przed witem, o pitej. Byo 9 st. Malejcy ksiyc i malejca Wenus - dwa sierpy na niebie.
Na wschodzie oboki, reszta nieba czysta. Jeszcze panuje mrok. Zszedem na mj bulwar nad
morzem. Pojawia si pierwsza poranna mewa. Fruwaa do wysoko i szybko; potem druga, trzecia.
Na morzu ukazay si odzie rybackie, cztery; wycigay sieci, a nastpnie zarzucay je z powrotem.
Gobie ustawiay si rzdkiem na dachu azienek. Na morzu przypyw, ktry wczoraj by silniejszy.
Wieczorem biae grzywy fal byszczay spadajc i biegy po morzu jak biae rakiety.
-
Smutno mi. Wczoraj dostaem list z Petersburga. Sytuacja z Japoni jest niedobra. Aleksiejew
depeszowa do min. spr. zagra., e nie pozwoli na desant Japoczykw przy ujciu rz. Jalu,
a nastpnego dnia do cesarza - jakie jest jego zdanie. Min. spr. zagr. odpowiedzia mu, e cesarz
przebywa w Europie, e depesza zostaa mu przekazana i e jest nastrojony pokojowo.
Car dosta szabl po gowie od Japoczyka, kiedy by jeszcze nastpc tronu; teraz Japoczyk bije go
po gowie w dalszym cigu, a ta gowa nie bardzo dobrze wie, co powinna i co moe zrobi. Wci
oczekuje nastpcy tronu i przed nadejciem tego radosnego dnia nic nie chce robi.
-
Mam wraenie, e nie tylko ja si kocz, nie tylko Nowoje Wriemia wali si w gruzy, ale wali si
Rosja. Zadrczy j Witte miaoci swoich reform finansowych i podatkami.
7padziernika
Wczoraj dostaem depesz o mierci Striepietowej. C za oryginalna posta i oryginalne ycie! Ile
musiaa wycierpie! Ogromna bya sia jej talentu, ale te prcz tego talentu nic wicej. Kiedy talent
j opuszcza, stawaa si pospolita. Najwidoczniej choroba w ostatnich latach podkopywaa jej talent.
10padziernika
Soneczny dzie. Rano 1 st. mrozu. Chodno. Lekki wiaterek. Dzi wyjedamy do Petersburga.
-
...Francuskie przysowie: Najpikniejsza dziewczyna nie moe da wicej ni ma. Bardzo mdre
przysowie. Tak je rozumiem po tym, co sam przeyem.
Dziewczyna powinna jak najoszczdniej szafowa swoj urod i wszystkimi tymi wdzikami, ktrymi
pociga mczyzn. Im bdzie oszczdniejsza, tym lepiej dla niej, tym wicej bdzie miaa rodkw, by
wzbudzi mio i przycign mczyzn do siebie. Helena w powieci W przededniu mwi: We
mnie ca. To gupie zdanie podobao si wielu dziewcztom, ktre powtarzay nie zwlekajc: we
mnie ca. A tylko mczyni wyjtkowo szlachetni potrafi zrozumie i oceni tak ofiar ze strony
kobiety i na ofiar odpowiedzie ofiar - odda jej caego siebie. Zazwyczaj mczyni s bardzo od
tego dalecy. Jak butelk szampana wypij i odrzuc, zanim zdy zawadn ich sercem i przywiza
ich do siebie. Im dziewczyna jest modsza, tym jest gupsza i atwiej ulega pokusie. Uczucie, jakie
budzi si w niej po raz pierwszy, z niczego nie zdaje sobie sprawy, z niczym si nie liczy i czsto nie
orientuje si, czym jest mio w swojej rzeczywistej istocie. Pierwsza mio dziewczyny jest
platoniczna, zmysy dochodz do gosu dopiero pniej. Rozkosz mioci zmysowej nierzadko poznaje
dopiero po urodzeniu pierwszego dziecka.
-
Mam ochot powiedzie kilka sw o mojej sztuce. Miaa powodzenie w Moskwie, gdzie wystawiono
j po raz pierwszy w Teatrze Maym, w Petersburgu, gdzie M. G. Sawina wybraa j na swj benefis,
a take na prowincji. We wszystkich gazetach pisano wiele o Problemie. O powieci Mio pod koniec
stulecia, z ktrej powsta Problem, ledwie wspomniay dwa czy trzy pisma. A tymczasem w cigu
dziesiciu lat ta powie miaa pi wyda. Publiczno wic j wyrnia. Z powieci wziem
podstawowe tezy i dwie czy trzy sceny, tak e mog uwaa Problem za utwr zupenie samodzielny.
Zosta zaczerpnity z pierwszych rozdziaw i rozbudowany na sztuk. Z drugiej czci powieci nic do
sztuki nie weszo. Ta druga cz ma charakter na p fantastyczny. Bohater wariuje z powodu
naduycia mioci zmysowej. Los bohaterki pozostaje zagadkowy. Do sztuki wziem z powieci
problem dziewictwa i przedstawiem go niezalenie od niej. Sztuka nie jest zbudowana w oparciu
o powie, lecz napisana zupenie od nowa, poszczeglne sceny s przewanie zupenie nowe i wcale
nie zapoyczone z powieci.
Spotykaem si z recenzjami, ktre uwaay, e problem, o ktrym mowa w sztuce, w ogle nie
zasuguje na to, by si nim zajmowa. e to problem raczej dla wodewilu ni dla powanej komedii.
Tak opini wyrazi jaki doktor, ktry zapewne z braku praktyki lekarskiej pisuje recenzje teatralne
w jakiej gazetce. Myl, e to jest kiepski lekarz, nie tylko ze wzgldu na to, co pisze o teatrze, ale te
dlatego, e w sposb tak lekkomylny traktuje problem. Tego rodzaju lekarze znajduj zreszt wielu
naladowcw nie tylko rd mczyzn, ale nawet rd modych niezamnych dziewczt. Dziewictwo
uwaa ten doktor za przesd. Sowo przesd czsto spotykaem w recenzjach. Odmieniano je we
wszystkich przypadkach, a okreleniu upadek towarzyszy ten wulgarny miech, w ktrym nie ma
ani humoru, ani dowcipu. Mwi tylko o takim stosunku do problemu, a nie o samej sztuce, ktrej
nie mam zamiaru broni.
W Petersburgu byo dla mnie rzecz uderzajc, e na przedstawienie przyszo takie mnstwo kobiet.
Cay paradyz w Aleksandrynce zajty by niemal wycznie przez kobiety i mode dziewczta. Nie
widziaem nigdy nic podobnego. Zazwyczaj na paradyzie kobiety zupenie nie rzucaj si w oczy,
a tym razem proporcja kobiet do mczyzn bya zupenie niewspmierna. Problem zainteresowa
widocznie raczej kobiety, ni mczyzn. Zreszt to jest rzeczywicie problem dla kobiet. Kobiety tylko
zyskaj na tym, jeli przestan wierzy mczyznom, e dziewictwo to przesd. Gdyby kobiety zaczy
uwaa dziewictwo za przesd, dla mczyzn byoby to bardzo wygodne. Jeeli dziewictwo jest
przesdem, to naley si go pozby jak najprdzej. Przesdami naley gardzi, przesd - to gupota,
zacofanie, konserwatyzm. Kada dziewczyna, gdy tylko pierwszy raz zawrci sobie gow chopcem,
gdy tylko po raz pierwszy si zakocha, powinna powiedzie: we mnie ca, i mczyzna naturalnie
wemie. Dla niego to tylko przyjemno. Dla dziewczyny to czsto nawet nie przyjemno, a jedynie
niebezpieczestwo zajcia w ci. Wprawdzie istniej obecnie sposoby zapobiegania ciy
i niszczenia podu z zachowaniem wszelkich naukowych metod, ale jeli to moe si jeszcze komu na
co przyda, to nie dziewczynie, ktra si pierwszy raz oddaje i bynajmniej nie ponie namitnoci.
20padziernika
Dzi dowiedziaem si, e Lolek zakada wasn gazet, wynaj lokal na redakcj, stara si
o pienidze itd. Zrobiem dla niego wszystko, co tylko mogem. Poszedem na wszelkie ustpstwa, ale
nie mogem si zgodzi na ostatnie ponienie, bym nie mia adnemu wsppracownikowi mwi, co
myl o jego artykuach, a wszystko to komunikowa jedynie jemu samemu. To byo przyczyn, e nie
doszlimy do porozumienia, kiedymy w lipcu prowadzili w Petersburgu pertraktacje w obecnoci
Burienina.
25listopada
Wysaem do M. M. Kojaowicza
417
list nastpujcy:
M. M. Poleciem mojemu synowi, M. A-czowi, by zapyta wsppracownikw Now. Wr.,
czy zostaj w redakcji, czy przechodz do gazety Ru. Kiedy M. A. zapyta o to Pana,
odpowiedzia Pan, e jeli wydawca Rusi sam wystpi z propozycj, przejdzie Pan do niego,
jeli nie wystpi - zostanie Pan u nas. Ma Pan oczywicie najzupeniejsze prawo uzalenia
wasny los od A. A-cza, ale nie moe Pan mie adnego prawa, by uzalenia od niego losy
dziau, ktry prowadzi Pan w Now Wr. i moje jako wydawcy.

417
Kojaowicz - wsppracownik Now. Wr., ktry przeszed do gazety Ru, wydawanej przez syna Suworina.
Nie potrafi przewidzie, kiedy moe mu przyj ochota zwrci si do Pana, ale jako
dziennikarz rozumie Pan, e gazeta - to powana sprawa, ktra nie moe by zalena od
podobnie przypadkowych okolicznoci. Nie mam zamiaru nikomu si narzuca, sdz jednak,
e mam prawo do tego, by wsppracownicy zachowywali si wobec mnie lojalnie.
Paski A. Suw.
-
pi w dzie, a w nocy ju od kilku dni nie mog zasn. Wszystko mi obrzydo i stao si nieznone i
absolutnie nie potrafi da sobie rady z samym sob.
26listopada
Od Swatkowskiego, Kojaowicza i Sniessariowa
418
otrzymaem listy pene pochlebstw, w ktrych
zawiadamiaj mnie, e przechodz do Lolka. List Sniessariowa jest nawet bardzo czuy.
LIST DO SNIESSARIOWA
Mik. Was. Dzikuj Panu za Paski list i za mio do mego syna, do ktrego Pan przechodzi. Gdyby
mj syn nie opuci mnie w chwili, kiedy kocz 70 lat i kiedy dzieci, jak si to grnolotnie mwi,
czuwa powinny nad spokojn staroci ojca, ktremu zawdziczaj godne nazwisko i moliwo
pracy jedynie dla wasnej przyjemnoci, a nie dla kawaka chleba, jak ja pracowaem w ich wieku i dla
nich, nie przeywabym tego w ten sposb i tak by mnie to nie martwio, Cokolwiek ludzie mogliby
o mnie myle czy mwi, zasuyem sobie na odpoczynek, a nawet na zaszczytny odpoczynek. I A.
A-cz mia wszelkie moliwoci po temu. Ale c robi? Widocznie tak by musi. Czy to si dla nas
wszystkich obrci na dobre, czy na ze - Bg tylko wie. Rezultatw zapewne ju nie sdzone mi jest
zobaczy. Dzikuj Panu za Pask prac w gazecie i ycz Panu wszystkiego najlepszego.
Serdeczno Paskiego listu mnie wzruszya.
Paski A. Suworin.

P. S. Pisze Pan, e idzie Pan wraz z A. A. na wielkie i ogromne ryzyko. A ja myl, e jest to ryzyko
dla nas wszystkich. Sia jest w zespoleniu, a nie w podziale. Podzia - to swary i rado dla wrogw.
Pewno siebie - to dobra rzecz, a odwaga gry obala. Ale bynajmniej przecie nie zawsze si tak
dzieje.
I on, i ja, i my wszyscy dokada bdziemy wysikw, ale wszystko to moe da wynik ujemny. Ile obaj
zmarnujemy si, nerww i pienidzy - i w jakim celu? A. A. chce dowie, e beze mnie te potrafi
stworzy itd. Ale to to samo, co na nowo wymyla proch czy odkrywa Ameryk. To nie ma sensu.
Niesusznie Pan postpi, e nie wyoy mi swoich argumentw. Czemu Pan sdzi, e wprawioby
mnie to w gniew?

1904


418
Swatkowski, Sniessariow - wsppracownicy Now. Wr., ktrzy przeszli do gazety Ru. Sniessariow
skompromitowa si pniej udziaem w rozmaitych nieczystych aferach zwizanych z jego prac w gazecie,
gdzie prowadzi kronik miejsk; na swoj obron wyda broszur Mira gazety Nowoje Wriemia, w ktrej nie
zostawi suchej nitki na caym kierownictwie dziennika, zarzucajc mu rwnie zapdy komercyjne w
dziaalnoci publicystycznej.
22lutego
Wiele wody upyno, wiele si zmienio. Ru jest dobrze redagowana. Pomoga jej wojna i nadal
bdzie jej pomagaa. W stosunku do Now. Wr. ustawiczna polemika i napaci. Sam Lolek zbeszta
mnie za to, e nazwaem Japoczykw diabami z zielonymi oczyma. To malowanka - powiada.
Niech bdzie malowanka. Ale i do malowanek trzeba talentu, a w artykuach Lolka niewiele go wida.
Jest inteligentny, ale talentu ma bardzo mao. Moe jest dobrym organizatorem.
-
By Amfiteatrow. Rozmawialimy ze trzy godziny dziesi dni temu. Przy poegnaniu powiedziaem
mu, e lubiem jego sposb pisania, a on odpowiedzia, e lubi i lubi mnie nadal.
-
Dzi by u mnie S. S. Tatiszczew z poleceniem od Plehwego. Cesarz zgadza si na przyjcie delegacji
dziennikarzy pod warunkiem, eby nie byo ydw i eby by Suworin. Cesarz pana polubi - mwi
Tatiszczew. - Czyta paskie artykuy. Uj go pan. Obie cesarzowe czytaj je take, a Plehwe basuje
cesarzowi. Jest mowa o tym, eby pana odznaczy. Chc panu da Wodzimierza ze wstg.
Zerwaem si jak oparzony. Jak to, mnie odznacza? Ale to to samo, co mnie zamordowa, zamkn
mi usta raz na zawsze. Jeli przyznaj mi order, zrzekn si go. Nie mam innego wyjcia. Tatiszczew
obieca, e powie Plehwemu, eby dali z tym spokj. Odznaczenia? Pikna wadza! Niech mnie Bg od
niej uchowa. Nigdy do dzi dnia nie mylaem o tym, eby si komu przypodoba. Cieszyem si, e
publiczno mnie czyta. To moja pie abdzia. To samo byo w roku 1876, kiedy si zacza wojna
serbska. Wwczas budziem ducha i dzi robi to samo. To pocztek i koniec. Boj si, e tych
nerww nie na dugo mi ju starczy. Stargaj si zupenie, a wtedy gazet czeka smutny los. al mi jej.
Nie widz nikogo, kto mgby mnie zastpi.
15marca
Napisaem do Dawida Francisa, prezesa Wystawy Wszechwiatowej w St. Louis w Ameryce.
Szanowny Panie,
Dzikuj Panu za askawe zaproszenie do wzicia udziau w posiedzeniach parlamentu prasy z caego
wiata, jakie odbd si w czasie wystawy w St. Louis. Uwaam sobie za obowizek zawiadomi Pana,
i z bardzo wakich powodw nie mog przyj tego zaproszenia: Rosja wcignita jest obecnie
w wojn z Japoni i nie mwic ju o wielu innych wzgldach, wol w tej chwili uczestniczy w mniej
rozlegym, ale drogim memu sercu parlamencie prasy rosyjskiej.
Mam ywo w pamici lata wojny domowej midzy Pnocnymi i Poudniowymi Stanami i z
dziejowego oddalenia dochodzi mnie gos sympatii dla narodu amerykaskiego ze strony caej
wczesnej prasy rosyjskiej, ktra sawic wyzwolenie od niewolnictwa milionw ludu rosyjskiego,
z zapaem opowiadaa si zarazem za nietykalnoci, jednoci i niepodzielnoci wielkiej republiki
amerykaskiej; i gos naszej prasy nie by gosem woajcego na puszczy, bowiem mocarstwo nasze
udzielio wwczas Pnocy powanej pomocy politycznej. Kiedy dzi porwnuj z tym postaw prasy
amerykaskiej i k rzdzcych republiki, nie mog nie stwierdzi z gorycz jaskrawego kontrastu.
Stosunek waszej prasy do Rosji jest po prostu wrogi. Ale i sam wasz kraj, Ameryka Pnocna,
prowadzi polityk kolonizacyjn i rozszerza swe wpywy na cay Nowy wiat, w czym nie
przeszkadzalimy wam nigdy dotychczas i nadal nie zamierzalimy przeszkadza; ale niechaj si wam
nie zdaje, e dokonacie szlachetnego dziea, jeli zagrodzicie nam drog w naszych deniach
kolonizacyjnych w Azji Pnocnej i Wschodniej. Skd si u was bierze to nage zainteresowanie dla tej
samej Mandurii, ktrej nieledwie nie chcielicie zna nie dalej ni dwadziecia lat temu i wobec
ktrej bylicie cakowicie obojtni a do czasu, kiedy przeprowadzilimy tam kolej elazn,
zbudowan dziki wielkim ofiarom, jakie ponis nard rosyjski, za pienidze zebrane z podatkw?
Rosja przy budowie tej wielkiej dragi kupia od Stanw Zjednoczonych sprzt kolejowy za wiele
milionw, dopomagajc w ten sposb ich wysoce rozwinitemu przemysowi; odkrywajc nowe
kraje, kroczya naprzd we wsplnym posannictwie kulturalnym caej biaej rasy jak pokojowy
sojusznik, a nie jak wrogi rywal. Gdyby w parlamencie prasy caego wiata potrzebny by mj gos, nie
mgbym si zdoby na bardziej szczere i serdeczne wyznanie ni to, by wyrazi pragnienie caego
spoeczestwa rosyjskiego, aeby potna prasa Stanw Zjednoczonych skonia koa rzdzce
republiki do rewizji ich polityki wobec Rosji na Dalekim Wschodzie.
ycz Panu wszystkiego najlepszego.
15czerwca
Dzi byo posiedzenie komitetu budowy okrtw wojennych z funduszw zebranych ze skadek.
Przewodniczy wiel. ks. Aleksander Michajowicz. Mowa bya o tym, w jaki sposb dostarczy
torpedowce do Wadywostoku. Czy montowa je tam, czy te w Petersburgu i std dostarczy je
drog morsk. Okazuje si, e we Wadywostoku nie ma dobrych technikw, ktrzy mogliby
przeprowadzi monta na miejscu. Cytowano depesz Makarowa
419
, ktry domaga si przysania do
Portu Artura technikw zagranicznych, a nie Rosjan, ktrzy s do niczego. Wiel. ksi podda spraw
pod dyskusj. Tymczasem luna rozmowa trwaa dalej. Jaki mody marynarz owiadczy, e Stocznia
Newska pobiera obecnie 12 rub. za pud, podczas gdy w normalnych czasach tylko 8 rub. Admira
Rodiestwieski
420
mwi o tym, e Stocznia Newska jest do niczego, e torpedowce zbudowane na
tej stoczni s ze, poszczeglne elementy nie s dopasowane jak naley. Admir. Dubasow
421

protestowa twierdzc, e jest doskonale poinformowany, e Stocznia Newska pracuje bardzo dobrze,
a jeli okazao si, e elementy torpedowcw s le dopasowane, to jedynie dlatego, e opakowanie
byo wadliwe i popsuy si w drodze. Rodiestwieski nic nie odpowiedzia. Ja spytaem Al. Mich-cza,
czemu nie posiadamy dobrych technikw, skoro maj ich nie tylko Niemcy i inne kraje, ale i Japonia;
czy Komitet nie mgby zaj si t spraw i w jaki sposb przyj z pomoc, choby przez
stwierdzenie takiego stanu techniki. Adm. Birilow
422
odpowiedzia, e technikw mamy bardzo
dobrych, ale nie mamy wojsk inynieryjnych, bo pozostalimy o 200 lat w tyle za Niemcami. Ja
owiadczyem, e powinnimy stara si ich dogoni, i powiedziaem kilka sw w ogle o naszym
zacofaniu. Wwczas adm. Dubasow zacz: p. Suworin ju nie po raz pierwszy owiadcza, e u nas
nie jest dobrze z tym lub owym, e mamy z marynark, technikw itd. To obraa nasze patriotyczne
uczucia i naszym zdaniem powinnimy robi wszystko, co do nas naley. Jak gdybym ja twierdzi, e
nic nie naley robi. Ja odparem, e nie istniej barometry ani termometry, ktrymi mona by
mierzy czyj patriotyzm, e kady ma wasny patriotyzm i e Komitet nie jest odpowiednim miejscem
do szermowania argumentem patriotyzmu, i wstaem owiadczajc: prosz wasz wysoko
o pozwolenie na opuszczenie sali - i wyszedem. Po powrocie do domu napisaem list do wiel.
ksicia, ktry tu zaczam.

419
Makarow S. O. - admira, na pocztku wojny rosyjsko-japoskiej mianowany by dowdc floty rosyjskiej na
obszarze dziaa wojennych, wkrtce jednak zgin na pancerniku Pietropawowsk, zatopionym przez min
japosk.
420
Rodiestwieski Z. W. - admira, po mierci Makarowa wysany na czele tzw. drugiej eskadry na odsiecz do
oblonego Portu Artura, by bezporednim winowajc zniszczenia eskadry w bitwie pod Cuszim, ranny dosta
si do niewoli, a po powrocie do Rosji oddany pod sd, ale tanim kosztem wydosta si z tej opresji.
421
Dubasow F. W. - admira, w modoci zyska saw w czasie starcia z monitorami tureckimi na Dunaju w
okresie wojny 1877-78 roku; mia zosta dowdc floty rosyjskiej podczas wojny z Japoni, ale przezornie
uchyli si od tego. W roku 1906 zosta wysany do Moskwy w celu stumienia powstania zbrojnego, wyszed
cao z zamachu na jego ycie.
422
Birilow A. A. - admira, by pniej ministrem marynarki.
Wasza Cesarska Wysoko. Omielam si sdzi, i zaszczyt zaproszenia do powoanego z najwyszej
woli Komitetu w sprawie zbirki na wzmocnienie floty spotka mnie dlatego, i Jego Cesarska
Wysoko Cesarz nastpca tronu (?) i Wasza Cesarska Wysoko przekonani byli o moim
patriotyzmie. To, co pisaem z cakowit szczeroci w gazecie Nowoje Wriemia, nie tylko nie
obraao niczyjej mioci ojczyzny, lecz by moe wzmagao jeszcze to uczucie; miaem w kadym
razie zaszczyt otrzymania wielu listw, a midzy innymi i od modych, i starych marynarzy, z wyrazami
najgortszej sympatii dla mojej mizernej dziaalnoci dziennikarskiej.
Nie pozwolibym sobie wspomina o tym, speniaem bowiem jedynie swj obowizek i pisaem tylko,
co dyktowao mi wasne poczucie; atoli wydarzenie, jakie miao miejsce na wczorajszym zebraniu
Komitetu, upowania mnie do tego.
Wiadomo Waszej Wysokoci, e patriotyzm nie wyklucza bynajmniej uwiadomienia sobie przez
Rosjan rosyjskich niedocigni. wiadomo ta nie tylko nie zwalnia od dziaalnoci, lecz przeciwnie,
zwielokrotnia powinna energi kadego Rosjanina, by mg okaza si obywatelem godnym
wielkiego mocarstwa. Te niepowodzenia, jakie nas spotkay, ranic bolenie kade serce rosyjskie
i odsaniajc nasze wielkie i mae uchybienia w rozmaitych dziedzinach ycia, skania nas powinny do
cakowitej szczeroci w wypowiadaniu naszych pogldw przynajmniej wobec takich zgromadze, jak
powoany z najwyszej woli Komitet, ktry aktywn prac odpowiedzie powinien na aktywn
ofiarno spoeczestwa. O wysokiej randze takich zgromadze decyduje przede wszystkim
wzajemne zaufanie i taka swoboda przekona, ktra pozwala na rnice zda i dyskusj. Po raz
pierwszy w yciu miaem mono bra udzia w takim zebraniu. Ta okoliczno by moe nie
pozwolia mi si naleycie zorientowa i wypowiada moje opinie. Jednake Wasza Wysoko zwraca
si do mnie kilkakrotnie z propozycj, bym powiedzia, co myl, i wysoko sobie ceniem t askaw
uwag Waszej Wysokoci.
Jeli wspomniaem na wczorajszym zebraniu o tym, czemu nie ma u nas dobrych technikw, i o tym,
e nasze wyksztacenie oglne, a zwaszcza techniczne jest bardzo zapnione w porwnaniu z
Europ (o 200 lat, jak to okreli przemawiajcy po mnie admira Birilow) - to po pierwsze dlatego, e
jest to opinia powszechna, a po drugie dlatego, e bya o tym mowa na zebraniu i cytowano nawet
dobitn depesz nieyjcego ju admiraa Makarowa, domagajc si technikw zagranicznych dla
Portu Artura. Admira Dubasow bronic Stoczni Newskiej przed zarzutami ze strony admiraa
Rodiestwieskiego posun si jeszcze dalej utrzymujc, e rzekomo nie umiemy nawet dobrze
opakowa poszczeglnych elementw torpedowca. W tych wypowiedziach wyczuwaem wyranie t
szczegln cech rosyjsk, ktra wiadczy o tym, e wiemy o naszych brakach, ale nie przejawiamy
energii koniecznej do ich zdecydowanego i niezwocznego usunicia, a nawet mwimy o tym w taki
sposb, by nie wyszed na jaw nasz brak przygotowania, niski poziom wiedzy i niewielkie zamiowanie
do pracy, i zawsze jestemy gotowi ograniczy si do prodkw i uchyla si od trudnoci, ktre
przecie w Europie s pokonywane. Zapewne wypowiedziaem mj sd nie w tak spokojnej formie,
jak naleao, ale nic niepatriotycznego nie miaem na myli.
Admira Dubasow pozwoli sobie na owiadczenie, i sowa moje s niestosowne i obraaj
patriotyczne uczucia zebranych. Przemawia nawet nie we wasnym imieniu, ale jak gdyby w imieniu
wszystkich obecnych na zebraniu, do czego nikt nie mg go upowani. Jeli wykroczyem poza ramy
tematu czy przyjtych form wypowiedzi, prawo do zwrcenia mi uwagi przysugiwao jedynie Waszej
Wysokoci, ale bynajmniej nie admiraowi Dubasqwowi, zwaszcza na zebraniu tego Komitetu, gdzie
nie mogo by nawet mowy o podawaniu w wtpliwo patriotyzmu ktrejkolwiek z obecnych osb.
Nie pozostawao mi nic innego, jak tylko odpowiedzie mu tym samym tonem i opuci zebranie, na
ktrym jeden z obecnych obrazi moje najszlachetniejsze uczucia i zamiary.
Prosz Wasz Wysoko o wybaczenie mi tej zapalczywoci, na jak sobie pozwoliem. Ceniem sobie
bardzo wysoko zaproszenie mnie do powoanego z najwyszej woli Komitetu, ceniem je jako
zaszczyt, jakiego dostpi jeden z dziaaczy w dziedzinie prasy.
W peni zdawaem sobie spraw, e jest rzecz wtpliw, by obecno moja w Komitecie przynie
moga jaki realny poytek. Obecnie, przekonawszy si, e pogldy moje mog sta si powodem
niepodanych nieporozumie i obraania mnie czy innych osb, sdz, e najlepiej bdzie, jeli bd
pracowa na rzecz Komitetu na terenie, ktry jest mi znany i ktrego nie powinienem by opuszcza.
Tu by moe potrafi przynie jaki poytek lub przynajmniej mie nadziej, e go przynios.
Z wyrazami najgbszego szacunku i szczerego oddania mam zaszczyt kreli si Waszej Cesarskiej
Wysokoci najunieszym sug.
16lipca
Adm. Rodiestwieski zebra w Kronsztadzie dowdcw okrtw i krzycza, e Witthefta
423
naley
powiesi.
Wittheft, zamiast schroni si w porcie, sta na redzie i powtrzy to samo szalestwo, wedug
opinii Timesa, jakie popeniono 26 stycz. Wwczas jednak Japoczycy zaskoczyli nasz flot
znienacka, teraz za flota orientowaa si we wszystkim i kilka okrtw zgino. Rzeczywicie adna
historia. Aleksiejew
424
- to zy duch Rosji. A car trzyma si go, nie chce go pozbawi swego zaufania.
A co si stanie z Rosj - to go nie obchodzi.
31lipca
Meblarz Michajow powiada mi dzi: Jad do miasta kolej z letniska. W wagonie rozmawiaj
o nowo narodzonym nastpcy tronu. Nagle jaki pan mwi na cay gos: Dziwni ci Rosjanie. Nowa
wesz zjawia si we wosach i zacznie gry, a oni si ciesz. Wszyscy raptem umilkli. Jak to
swobodnie ludzie mwi, tak sobie prosto z mostu, e a dziw.
-
Tatiszczew opowiada mi tre bardzo ostrego listu, jaki napisa do Wittego, w ktrym demaskowa
jego kamstwa i donosy, jakie na niego (Tatiszczewa) skada. Tatiszczew mia rzekomo swoj
gadatliwoci u cesarza przeszkodzi panu Wittemu w zawarciu korzystnej dla Rosji umowy. Ale
wymyli pretekst! A car uwierzy i bardzo surowo obszed si z nieboszczykiem Plehwem.
-
W dalszym cigu ponosimy klski. Przed paroma dniami siedzia u mnie hr. Kutaisow, gen. gub.
petersburski. Cesarz skary mu si: Ministrowie wymylili sobie w raportach specjalny styl, tak e
pocztkowo nic nie rozumiaem. Hesse informuje mnie o ministrach, to czowiek oddany i wiem
o wszystkim. Nic nie wie.
-

423
Wittheft W. K. - kapitan, suy w sztabie morskim Portu Artura w czasie jednej z pierwszych bitew morskich
z admiraem Togo; kiedy dowdca floty, admira ks. Uchtomski zosta ranny, jako najstarszy rang obj
dowdztwo nad okrtami uwizionymi w porcie, jakkolwiek nigdy si tym nie zajmowa i odegnywa si od
wszelkich kierowniczych stanowisk. Zgin w czasie bitwy.
424
Aleksiejew E. J. - admira, w latach 1903-1905 namiestnik carski na Dalekim Wschodzie; by zwizany z grup
ministra Plehwego. Na pocztku wojny ros.-japoskiej mianowany zosta dowdc wszystkich si ldowych i
morskich na Dal. Wschodzie; po walkach nad rz. Szache w padzierniku 1904 r. dowdztwo obj po nim gen.
Kuropatkin. (Przyp. tum.)
Byem kilka dni temu u Wittego. Z wciekoci mwi o Plehwem. Po co si o nim pisze? Czemu si
nie pisze o stangrecie? - krzycza. - Nawet mier mia obrzydliw. Sipiagin by ograniczony, ale zgin
w sposb szlachetny.
Dziwne rozrnienie: mier od bomby jest obrzydliwa, a od kuli rewolwerowej - szlachetna.
...Rosja nie moe prowadzi wojny. Moe walczy jedynie wtedy, kiedy nieprzyjaciel wtargnie
gboko do jej wntrza. I nie na peryferiach, lecz wanie gboko we wntrzu.
To znaczy, e peryferii mona nie broni. Mdry czowiek, a ile gupstw narobi i ile gupstw nagada.
Chwali ks. Mieszczerskiego. Wpakowa w niego chyba milion rubli i bdzie pakowa dalej. Robi mi
wyrzuty, e nie drukowaem jego artykuw, w ktrych wychwala swoj genialn przenikliwo,
a wszystkich innych miesza z botem. To on w 1897 r. nie dopuci do zajcia przez cara Bosforu
i skierowa Rosj na Daleki Wschd, gdzie zbudowa miasto Dalnij i umoliwi zbijanie majtku
inynierom, rd ktrych by te krewniak jego ony Jugowicz
425
. Mwi o wolnoci prasy. Wyobraam
sobie, jak wolno da prasie! Bdzie j przekupywa tak samo, jak przekupywa pras zagraniczn,
ktra wynosia go pod niebiosa i okrzyczaa geniuszem.
Kiedy tylko przyjecha z Berlina, wszyscy ministrowie stawili si u niego, by mu si pokoni.
Witte demonstrowa przede mn, jak reaguje car, kiedy on skada mu raport.
- A to mona by zrobi? Miabym na to ochot.
- Nie mona, Najja. Panie, bo to i to.
- A to mona?
- Take nie, bo znowu to i to.
Nastpnie car zaczyna go wypytywa: a czy mona by postpi w taki sposb? A Witte kwano
i niechtnie odpowiada: Mona albo Zastanowi si nad tym, albo Dobrze.
- A Plehwe zachowywa si przy raporcie inaczej - cign Witte. - Car pyta: A tak mona? -
Wszystko mona, wszystko jest dobre, i w ten sposb Plehwe pozwala na wszystko.
Diabli wiedz, jak oni wszyscy nami rzdz. Kiedy si tak posiedzi i posucha, podle si robi na duszy,
tak podle, e zaczyna si rozumie najohydniejsze, najwstrtniejsze rzeczy, wszystkie te spiski
i zamachy.
-
Caa historia wynika z artykuem Mieszykowa o flocie, w ktrym owiadczy, e floty nie mamy.
Aleksy Al. poskary si carowi. Car kaza Durnowo przygotowa raport. Durnowo i Zwieriew bronili
jeszcze gazety. Car wyrazi zdziwienie, e co takiego mogo si w prasie ukaza. Potem powiedzia, e
kara gazety nie naley, wystarczy nagana. Dziki i za to. Ale felieton jednak zrobi swoje i odsoni
prawd.
Dzi za to musielimy si obej bez felietonu. Mieszykow napisa dalszy cig, i to bardzo dobry,
i przypomnia przy tej okazji bajk Andersena o krlu, ktry chodzi nago w przekonaniu, e nosi
pikny strj, poniewa wszyscy dworacy wyraali swj zachwyt.

425
Jugowicz - inynier, kierowa budow mandurskiej kolei elaznej.
1sierpnia
W skad redakcji wszed Stoypin
426
. O Uchtomskim opowiada takie rzeczy, e ten ksi okazuje si
wcale niezgorsz kanali. Stoypin za jego rad napisa w SPB. Wied. felieton przeciwko
Struwemu
427
. Uchtomski napisa do cara, e nie zgadza si z tym felietonem i e Stoypin napisa go
wbrew jego woli. W felietonie byy pewne liberalne sformuowania. Car przesa ten list Plehwemu.
Jednoczenie Uchtomski, chcc si podliza Struwemu, napisa rwnie do niego, tak samo krytykujc
Stoypina jako konserwatyst. W podobnie dwulicowy sposb zachowywa si wobec Stoypina,
ktrego zapewnia, e Plehwe jest przeciwko niemu. Wszystko to wyszo na jaw. Ale w dalszym cigu
byli na ty.
Opowiada o spisku ks. Mieszczerskiego i Wittego przeciwko Plehwemu; chodzio o wprowadzenie
dyktatury Wittego na cztery lata. Sporzdzony zosta faszywy list, rzekomo z prowincji, opisujcy
rozpaczliw sytuacj, stwierdzajcy, e tylko Witte mgby j uratowa itd. Sprawa zostaa wykryta i
Mieszczerski wszystko przed carem zdradzi. Pamitam, e wanie w tym czasie wstpi do mnie
Koyszko
428
i opowiada, e szykuj si reformy liberalne, wolno prasy, wyzna, patriarchat itd.
Powiedziaem wwczas, e nie bardzo w to wierz. Potem opowiada, e na przeszkodzie stan
Plehwe. Ile tych intryg odbywa si za kulisami. Nigdy czego podobnego nie widziaem. Zupenie
niezwyka jest historia o ksice, przetumaczonej ze szwedzkiego przez Holmstroema, ktry jest
nielubnym synem Plehwego. Ksika jest bardzo liberalna. Holmstroem j przetumaczy i wydano j
za pienidze min. spr. wewn. SPB. Wied. zamieciy o niej liberaln recenzj, w ktrej podsuwano
Plehwemu liberalne koncepcje w stosunku do Finlandii. Plehwe by oburzony. Ksik skonfiskowano,
potem znw zdjto zakaz. Holmstroem napisa o niej felieton w jak najbardziej zabjczym
konserwatywnym tonie i zamieci go w Now. Wr. Sprawa przeprowadzona zostaa za
porednictwem Buhakowa, ktry powiedzia mi, e w felietonie nie wolno robi adnych zmian,
poniewa sam Plehwe mia w rku jego korekt. Ja si nie zgodziem i zadaem zmian. Holmstroem
sam ze mn to omawia. On jest prawie guchoniemy, tak e moje pytania i uwagi pisa musiaem na
kartkach jego ksiki. (Kiedy Uchtomski z nim rozmawia, rwnie musia wybiera swoje sowa z jego
ksiki.) Dla mnie wszystko to s rewelacje.
-
Gdyby inteligencja wiedziaa, z jakim entuzjazmem wita mnie lud, siedziaaby cicho jak trusia. Tak
cesarz owiadczy gubernatorowi, bratu Stoypina. Znakomita orientacja!
-
Przypominam sobie, e w marcu dostaem licik anonimowy: 5 marca ks. Mieszczerski dosta ze
skarbu pastwa 115000 rub.
Niezwyke i grone czasy. Niech nas Bg ma w swojej opiece.
4sierpnia
Stoypin opowiada o spotkaniu Murawiowa z carem na drugi czy trzeci dzie po zabjstwie
Plehwego.
Murawiow otwarcie przedstawi carowi sytuacj, w jakiej znajduje si Rosja. Jest to sytuacja
rozpaczliwa. Nie mona rzdzi krajem bez spoeczestwa, nie mona rzdzi za porednictwem

426
Stoypin A. A. - publicysta, brat pniejszego premiera P. A. Stoypina i jego tuba prasowa. Po zabjstwie P.
Stoypina w Kijowie przez Bogrowa otrzyma artobliwe przezwisko owdowiaego brata.
427
Struwe P. B. - ekonomista, filozof i publicysta, czoowy przedstawiciel tzw. legalnego marksizmu, kierunku
propagujcego konieczno kapitalistycznego rozwoju Rosji w oparciu o pewne wybrane tezy marksizmu. W
latach 1902-1905 wydawa pismo Oswobodienije. Pniej jeden z przywdcw partii kadetw. (Przyp. tum.)
428
Koyszko - skrajnie reakcyjny publicysta, ktry pisa pod pseudonimem Sieriekij.
ministrw na podstawie ich osobistych raportw i to w takim trybie, kiedy ministrowie zabiegaj
o samodzierawny podpis cara i to staje si prawem. - Wic czeg pan chce, ebym powoa
gabinet z p. Witte? - Po co gabinet, mamy przecie Rad Ministrw, ktra nie zbiera si zupenie. -
A czy to moja wina? Czy mam przewodniczy przy byle bahostkach? - Najjaniejszy Pan mgby
wyznaczy w swoim imieniu specjaln osob. - Wic mam rzdzi przy pomocy Pietrunkiewicza
429
?
To przestpca, ktry powinien by na zesaniu. - Dopki nie jest na zesaniu, trzeba w rzdzeniu
korzysta take z jego pomocy.
Tak podobno wygldaa rozmowa. Murawiow wykaza wiele odwagi rwnie w sprawie Plehwego,
ktrego scharakteryzowa cesarzowi jako despot, wykorzystujcego imi cesarza, by wyczynia
rzeczy nieprawdopodobne. I przedstawi na to dowody. Cesarz paka. I Murawiow take. Co za
paczliwi ludzie!
Przy nastpnym kolejnym raporcie wszystko odbywao si normalnie: jak gdyby Plehwe nie zosta
zabity, nie byo adnej rozmowy i wszystko zostao gruntownie zapomniane.
W papierach Plehwego znaleziono stos korespondencji wybitnych przedstawicieli administracji
z uwagami cesarza. Wszystko to s listy przechwycone, na ktre Plehwe zwraca uwag cesarza.
Zabjca Plehwego, Sazonow, naley do saratowskiego kka wielbicieli Bamaszowa
430
.
Wsppracowao z nim trzech ydw. Jednego, przebranego za kaukaskiego oficera, aresztowano w
Odessie. Wszystko to s agenci. Rozkazy otrzymywali z zagranicy.
-
Burienin opowiada, e car poprzysig podobno, kadc rk na gowie swego syna, e nie poskpi
caego swego majtku, by ostatecznie pognbi Japoczykw.
-
Koyszko, ktry by u Wittego, mwi wczoraj Bielajewowi, e szanse Wittego na objcie stanowiska
premiera jakoby rosn i e rzekomo ma ju przygotowany program. A Stoypin, ktry by wczoraj na
obiedzie ze swoim bratem gub., twierdzi, e przeciwnie, Witte nigdy nim nie bdzie, e drani
cesarza swoj fanfaronad na temat Plehwego, e dobrze mu tak itd. - to samo, co i mnie mwi
rwnie.
-
Przewodn. oonieckiego zarzdu ziemstw Sawieliew, oeniony z siostr byego gubernatora
Grigoriewa, zaatwia wszystko nielegalnie. Dla zarzdu kupi dom Ipatowej, przebudowa go itd. W r.
1891 kupowa nielegalnie mk dla ziemstwa, z prowizj, a potem sprzeda j ze strat, ale nie
chopom, tylko kupcom. Kupcowi Mironkinowi z Wozniesieska sprzeda zapasy yta zamiast
sprzeda je chopom, ktrym byo potrzebne. Chc go zrobi dyr. dep. gosp. min. spraw wewn.
-
A. W. Rutkowski sysza od trzech porednikw, e cena za parowiec Deutschland Pn.-Niem. Lloyda
wynosia 8 milionw marek; kupili go, ale zapisali po stronie pasyww 10 milionw marek. Susznie
powiada Szczedrin, e apwek ju nie ma, s kokosy.

429
Pietrunkiewicz I. I. - obszarnik twerski, wybitny czonek partii kadetw, ktry dostarcza jej powanych
rodkw finansowych.
430
Bamaszow S. P. - wykonawca zamachu na min. spr. wewn. Sipiagina, zgin na szubienicy.
6sierpnia
Wczoraj wezwano redaktorw do G. Zarz.; prosili, by prasa przygotowaa spoeczestwo do upadku
Portu Artura. Flota jest tam. Cikie dni, okropne przewidywania.
-
Sukinsyn Mieszczerski ustawicznie odsuwa od rzdu uczciwych ludzi. Wci gada o mioci, ale sam
propaguje nienawi. Mwi o jakiej decentralizacji z despotyczn wadz gubernatorw. A Witte
popiera tego ajdaka, bo cesarz jest mu przychylny. Co to jest mio, wiemy z najczystszego rda
i ten pederasta kala tylko swoj obud wzniose sowa.
7sierpnia
Stoypin: na posiedzeniu ministrw, ktrzy radzili nad manifestem, minister owiaty wysun dwie
propozycje: 1) by wszystkim profesorom przyzna rang tajnego radcy; 2) 50.000 rub. na rzecz
nauczycieli ludowych.
- Ale to wypada po 50 kop. na osob?
- Tak, nie wicej. Ale pan chyba nie da mi nawet tego?
- Nie dam - powiedzia minister finansw. - A nie wyrzekby si pan i tajnych radcw?
- Nie, tego si bd domaga.
Gosowanie. Minister ze swoim jednym gosem pozosta sam.
9sierpnia
Rozesza si legenda, e zabjc Plehwego jakoby wykradli rewolucjonici: przebrali si za
prokuratora i onierza, wsadzili go do ambulansu i wywieli.
U Plehwego znaleziono korespondencj ks. Mieszczerskiego z jego kochankiem Burdakowem
431
. Car
czyta t korespondencj. Do tej partii ma stosunek obojtny, hr. Lamsdorfa nazywa madame,
a jego kochankowi Sawickiemu przyznaje coraz wysze rangi w dworskiej hierarchii. Lamsdorf chwali
si, e w kuluarach min. spr. zagr. spdzi 30 lat. Jeli wzi pod uwag, e jest pederast i mczyni
to dla niego dziewki, 30 lat spdzi jak gdyby w ... Przyjemnie i poytecznie!
Mieszczerski ali si, e w Czerwonym Krzyu zostao ju zaledwie 8 tys., a sam dla swojego kochanka
Burdakowa wyebruje 15 tys. rub. ze skarbu pastwa, eby si zapozna z jedwabnictwem w
Turkiestanie.
Cenzura pocztowa zamazaa w Revue Russe artyku Mosk. Wied. o samodzierawiu. Mieszczerski
jest tym zdziwiony. Ca Revue Russe mona by zamaza, a urzdnikowi pocztowemu
najprawdopodobniej wyda si czym niesamowitym artyku o samodzierawiu po francusku.
Artykuy o samodzierawiu znie jeszcze moe wycznie jzyk rosyjski. W kadym innym jzyku
przyprawiaj one o mdoci. Ta Revue Russe wydawana jest za pastwowe pienidze i jest bardzo
za. Twr Plehwego przy pomocy Mieszczerskiego.
-
Japoczycy zatopili w pobliu Sachalinu nasz okrt Nowik. To nasz najlepszy krownik. Nie ogasza
si o tym ze wzgldu na radosne dni chrzcin. W dni wit carskich nie uznaje si klsk ani nieszcz.
Im jest dobrze w ich paacach i posiadociach. Rozgrabili midzy siebie najpikniejsze okolice Rosji

431
Burdakow - w. Burdukow N. F. - nosi tytu kamerjunkra i urzdnika do szczeglnych porucze przy
ministerstwie rolnictwa; jego zwizek z wszechmocnym redaktorem Gradanina, ks. Mieszczerskim, by
publiczn tajemnic.
i zaywaj bogiej rozkoszy. Co ich obchodz niedole Rosji? Rewolucja - owszem, tej si boj. Ale
wci jest do niej tak daleko, e zd jeszcze pomnoy swoje fortuny.
-
Nie mogem spa w nocy. Wci majaczyli mi si Japoczycy, ktrzy zajmuj Wadywostok.
Marynarze mwi: Nie ma boskiej sprawiedliwoci: Witthefta zabili, a idiota ks. Uchtomski jest
zdrw i cay... Diabli nadali, e si znalaz w Porcie Artura.
-
Szebujew
432
pisa w Rusi na podstawie zezna Japoczykw. Dzi zostali aresztowani; znaleziono
przy nich raporty z informacjami dla Prinz Heinrich.
Zgina ju podobno poowa oficerw marynarki. Ich brak jest kolosalny. Nie caa eskadra popynie.
Japoczycy powinni byli zakoczy budow swojej floty w 1905 r. Na pocztku wojny brak im byo
tylko 2 pancernikw, a nam - 7. Dubasow kieruje Stoczni Admiral, i wyposaeniem i przynis wiele
szkody. W wielu okrtach trzeba byo przerabia ruf. Zanurzenie pancernikw wynosi 2 stopy. Jeden
z nich zamiast 18 rozwin tylko 14 wzw. Cz eskadry wypywa podobno dwudziestego
trzeciego.
Wczoraj znw poprawiaem Samozwaca.
12sierpnia
Czemu Mikoaj Wtry, a nie Drugi? Przecie teraz jednak jest nie Aleksij, tylko Aleksiej. Ale jednak
Siergij, a nie Siergiej. Co za maostkowo!
Szuf
433
wrci z Liaojangu. Zbesztaem go.
Odrzuci propozycj L. L. Tostoja, by pojecha w charakterze korespondenta. Kiedy moe co tam si
stanie. Na razie wszystko wyglda le.
-
By Piltz
434
. Rozmowa o Polakach. Zaprasza mnie do siebie na obiad z Polakami. Nie mog. Nie lubi
obiadw. Port Artura nie jest jeszcze zdobyty. A zreszt moe go ju zdobyli. Wszyscy, zdaje si, tak
sdz. A co sdzi car? Jedzie nad Don i do Warszawy. Co on tam powie?
-
W Nrze 64 Gradanina w tytule: Wiernopoddaczy manifest. Ciekawy bd!
16sierpnia
Do zakupu floty od Argentyny nie doszo, poniewa zadano 500 tys. rub. apwki dla w. ks.
Aleksandra Michajowicza.
Tam krew si leje, a tu wielcy ksita bior apwki! Rosja - to folwark Romanoww, ktrzy na
wszelkie sposoby zbijaj fortun.
-

432
Szebujew N. N. - wsppracownik gazety Ru, oskarony bezpodstawnie o kontakty ze szpiegami
japoskimi.
433
Szuf - wsppracownik gazety Nowoje Wriemia.
434
Piltz Erazm - polityk polski i publicysta; jeden z przywdcw skrajnie reakcyjnego i ugodowego Stronnictwa
Polityki Realnej. W latach 1882-1905 redaktor i wydawca polskiego pisma Kraj wychodzcego w
Petersburgu. Po r. 1918 by posem polskim w Pradze i Belgradzie i wiceministrem spraw zagranicznych. (Przyp.
tum.)
Niejaki Szenszyn, zamony czowiek, ma zamiar zorganizowa poyczk premiow, po 25 rub. za los.
Al. Mich. bardzo to popiera w nadziei na prowizj.
-
Pamitam opowiadanie Wittego, jak to w. ks. Al. Mich. chcia zagarn dla siebie 60 tys. dziesicin pl
naftowych na Kaukazie. Witte zoy o tym raport Aleksandrowi III. Aleksander III kaza powoa
komisj pod przewodn. Ostrowskiego, ktry wygosi znakomit mow, e jeli czonkowie domu
panujcego zaczn si zajmowa geszeftami, doprowadz do upadku dynasti. Cesarz nie wyrazi
zgody. Al. Mich. przez kilka lat boczy si na Wittego, potem doszo midzy nimi do zgody, nie
wiadomo na jakim gruncie. Ale pola naftowe wymkny si wielkiemu ksiciu z rk.
21sierpnia
Wczoraj bya rocznica Sedanu. I wczoraj te by nasz Sedan pod Liaojangiem. Kuroki rozgromi
Kuropatkina, nasza armia wycofuje si z Liaojangu, pozostawiajc na miejscu wszystkie dziaa
i wszystkie zapasy. Koniec kampanii. Zniszczona zostaa caa nasza flota i poowa naszej armii. Straty
nasze sigaj zapewne 30 tys. Dzi mwiono na miecie, e dwa korpusy zoyy bro. Jeli to prawda,
to ju szczyt wszystkiego. Demonstracja reimu w caej okazaoci. Jakich wic trzeba by warunkw
obecnie, by jako tako odzyska rwnowag? A nie jest wykluczone, e Anglia nie przepuci naszej
eskadry albo bdzie nam stawiaa takie przeszkody pod lada pretekstami, e zawrzemy pokj na
warunkach sromotnych. Dowojowalimy si, ani sowa! Kuropatkin wierzy w Liaojang jak w opok, a
Japoczycy zdobyli go niemal w jeden dzie. Jak si ten biedak musi czu teraz, kiedy my tutaj,
przeywajc te wydarzenia, nie moemy sobie miejsca znale! Ludzie przez cay dzie s jak
w gorczce. Po miecie kr najbardziej zowieszcze plotki. O spaniu w nocy nie ma mowy.
-
Obszar prawa, istnienia opartego na prawowitych zasadach - oto czego nam wszystkim potrzeba.
Samodzierawie od dawna stao si fikcj. Cesarz sam jest winiem innych ludzi, winiem
biurokracji i nie moe si wyzwoli spod jej wadzy. Jeeli gowa rodziny wskutek swej bezsilnoci
znale si moe niekiedy pod jarzmem tej rodziny, to c dopiero mwi o tym jarzmie, jakie ciy
nad gow pastwa, w ktrym tyle jest samowoli. Buhakow wykreli dzi z felietonu Mieszykowa
uwag o bezcelowoci wysyania do Mandurii tytoniu, poniewa wysya go cesarzowa. Idzie nie
o cesarzow, lecz o w owczy pd, by i w jej lady.
-
W redakcji wszyscy rozprawiali do czwartej z rana, studiowali map, wpadali w rozpacz, klli
Kuropatkina, nazywali go niedog itd., itd. Wszyscy byli bladzi, zmordowani. Najbardziej obawiano
si, by armia nie zostaa odcita. A chyba tak wanie si stanie. Depesze ju to zapowiadaj. By
moe w tej chwili, kiedy to pisz, o pitej rano, caa tragedia ju si dokonaa. By moe stracilimy
armi.
27 sierpnia
Ministrem spraw wewntrznych zosta wiatopek-Mirski
435
.
-
Termin wysania eskadry odroczono. Rodiestwieski nalega, by j wysa, ale wymiano go: nie
chcia uchodzi za tchrza. Ale czy tamci nie stchrzyli?

435
wiatopek-Mirski P. D., ksi - minister spraw wewntrznych po zabiciu przez Sazonowa Plehwego, kiedy
Mikoaj II musia pj na pewne ustpstwa i zagodzi nieco wprowadzony przez Plehwego reim policyjny.
O Delianowie. By bliski mierci. Zaanonsowano mu wizyt Pobiedonoscewa. Otworzy jedno oko
i powiedzia: pro. I z tym sowem na ustach umar. Si non e vero...
-
...Silny jest ten, kto jest wiadom siy wasnego czowieczestwa. Jeli kto nie jest caym sercem
oddany ojczynie, nic i nikogo nie moe kocha prcz wasnych korzyci. aska cesarska jest drosza
ni powszechne dobro (dla nadwornych pochlebcw). Lud nie daje si zastraszy, a nietrudno go
sobie pozyska. Cesarzu, zosta w naszym pastwie prywatn osob i spytaj sam siebie, co uczyniby
na naszym miejscu, gdyby czowiek taki sam jak ty mg dysponowa tob wedle wasnej woli jak
martwym przedmiotem?
Czeg to carowie nie obiecywali w czasie wojny z Napoleonem - i ktry z nich dotrzyma jakiej
obietnicy?
Suba staa si Iokajstwem.
8wrzenia
Dzi o godz. 6 wieczorem zmar F. I. Kolesow
436
. W poniedziaek by jeszcze w ksigarni. Przy wyjciu
zachwia si tak, e byby upad, gdyby go nie podtrzymano. Powiedzia, e nie przyjdzie we wtorek,
poley troch, wemie jakie lekarstwa. O pitej by lekarz, ktry nie stwierdzi nic niepokojcego
i mia zamiar wstpi jeszcze raz pniej. Mnie zawiadomiono o jedenastej. Jego ona i crka
mieszkaj stale za granic. Syn jest tumaczem przy ambasadzie w Pekinie. Mieszka sam. Bylimy
rwienikami. Zna go cay Petersburg. To ostatni ze starej generacji ksigarzy znajcych si na tej
pracy i umiejcych j prowadzi.
11wrzenia
Wczoraj wieczorem przyjechaem do Pskowa na premier mojej sztuki Car Dymitr Samozwaniec
i ksiniczka Ksenia, z Gagolinem w roli tytuowej. Obiecaem mu, e bd na tym przedstawieniu.
Odbywao si w drewnianym i oczywicie chodnym budynku Teatru Letniego, ktry prowadzi Kko
Dram. Kieruje nim Aleksander Andriejewicz Koropczewski, naczelnik wydz. Banku Szlachecko-
Chopskiego. Grali oczywicie kiepsko i ze skrtami. Gagolin dobrze zagra trzeci akt. Teatr by
przepeniony, wywoywano mnie. Ciesz si, e przyjechaem do Pskowa, w ktrym nie byem nigdy.
Dzi kocz 70 lat i po raz pierwszy jestem w tej starodawnej republice, oddalonej zaledwie o kilka
godzin od Petersburga. Pooenie malownicze. Pikna katedra. Muzeum w starym dworze
Pogankinw, muzeum Pluszkina, w ktrym jest mnstwo rozmaitych rzeczy, dobrych i zych.
Zwaszcza wielki zbir monet. 83 skrzynki. Jest tu moneta Priama. Mwi, e to jedyny egzemplarz na
wiecie. Jego syn, mody czowiek, ktry skoczy uniwersytet i zajmuje si handlem razem z ojcem
(maj sklep bawatny), powiada: Prosili ojca, eby pozwoli j sfotografowa. Ale ojciec si nie
zgodzi, bo zaraz zaczn si falsyfikaty. Drugi syn jest lekarzem. Stary ma wyksztacenie bardzo
niewielkie. I on, i syn rozwodzili si szczeglnie o tych rzeczach, ktre ogldali i cenili wielcy ksita.
Sam Wszechmocny - rzeba skopska. Grzywny, ruble. Grzywna ma warto 118 kopiejek srebrem.
w. Krzysztof z gow osa, psa, konia. Jestem okropnie zmczony. Jutro wyjedam. Spaem bardzo
kiepsko. Wstaem o 4 w nocy na dwunastego i zapisaem to. Atramentu nie byo. Widocznie atrament
w numerach nie jest przewidziany.

436
Kolesow F. I. - kierownik ksigarni Suworina.
17wrzenia
Buhakow opowiada, e pani Plehwe za zabjstwo jej ma dostaa 25 tys. rub., a Kokowcew
437

powiedzia jej synowi: Mam nadziej, e paska mama bdzie zadowolona.
-
ydzi dostan konstytucj, tzn. zostanie zniesiona granica osiedlenia
438
. Rosjanie dostan fig, bo s
fagasy i durnie.
Najpikniejsi i najbardziej dalekowzroczni spord wszystkich rewolucjonistw rosyjskich byli
dekabryci. Nieprzypadkowo ciesz si tak czci i szacunkiem.
wiatopek-Mirski to podobno porzdny i dobry czowiek. Ale wanie dlatego nic nie potrafi zrobi.
Trzeba by mdrym i przewidujcym.
24wrzenia
Mwi mi admira Deliwron, e sami marynarze wybrali Wirena
439
na dowdc eskadry i mianowali go
kontradmiraem. W Petersburgu potraktowali to jak bunt, ale potem uznali bunt za suszny.
Ks. Mieszczerski przysa mi sodziutki list pojednawczy. Przedtem jeszcze by u mnie Koyszko. To
porzdna szajka obuzw. Ks. Mieszczerski mia jakoby powiedzie carowi, eby da Wittemu 400
tys., Witte rzeczywicie je dosta i nie aowa ks. Mieszczerskiemu pastwowych pienidzy
w przekonaniu, e ks. Mieszczerski wysunie go na pierwsze miejsce, bo car go czyta. W Wittem jest
sporo naiwnoci. Spodziewa si, e zajmie miejsce Plehwego i opowiada Koyszce o reformach,
proponujc mu, eby poredniczy wwczas midzy nim i ksiciem, bo sam z Mieszczerskim nie chcia
rozmawia. Porednik byby znakomity. Ma gb zdeprawowanego zodziejaszka.
Koyszko opowiada take, e car zada, eby za wszelk cen, choby to miao kosztowa sto
tysicy, wywiedzie si, kto jest autorem artykuu The Tzar w Quarterly Review. Wysano ju w tym
celu do Londynu specjalnego czowieka. Car podejrzewa rzekomo Wittego. Myl, e jest to
podejrzenie zupenie bezpodstawne.
7padziernika
By Szyriski-Szychmatow
440
, ktry przebywa na D. Wschodzie od Tiurenczenu do Liaojangu wcznie.
Bardzo chwali Kuropatkina. Wczoraj by u cesarza, rozmawia z nim przeszo godzin, wszystko mu
opowiedzia, ale nie wspomnia o defektach Czerwonego Krzya, eby cesarza nie martwi. - To stara
choroba, ktr nieprdko bdzie mona uleczy. O wszystkich innych sprawach mwi z cesarzem
zupenie szczerze. Aleksiejew tam tylko przeszkadza, robi intrygi i psu ca spraw. Cesarz siedzia
przy biurku, mwi, e liciki Suworina s doskonae itp. komplementy.
-

437
Kokowcew W. N. - minister finansw, po zabiciu Stoypina - premier, pniej uzyska tytu hrabiowski.
438
W Rosji carskiej obowizywaa tzw. granica osiedlenia, ktra zezwalaa ydom na zamieszkanie na terenie
ograniczonym jedynie do prowincji zachodnich (Krl. Polskie, Estonia, otwa, Litwa, Biaoru, Ukraina).
Ograniczenie nie dotyczyo tylko zamoniejszych kupcw (nalecych do pierwszej gildii) i przedstawicieli
zawodw wyzwolonych. Manifest 17 padziernika 1905 r. nie znis tego ograniczenia. (Przyp. tum.)
439
Wiren R. N. - jeden ze skompromitowanych dowdcw floty w Porcie Artura, potem dowdca portu w
Kronsztadcie; wyrnia si szczeglnym zncaniem si nad marynarzami, za co otrzyma zasuon zapat na
samym pocztku rewolucji lutowej.
440
Szyriski-Szychmatow K. D., ksi - genera artylerii.
Organizacja zwizku ziemstw
441
dobrze pracuje, ale te zajmuje si propagand antywojenn. Siostra
miosierdzia opiekujca si onierzem, ktremu amputowano nog, mwia mu, e krzy Jerzego nie
zwrci mu nogi itd. Dostaa za to nagan od Szyriskiego-Szychmatowa: odbiera pani onierzowi
rado z bohaterskiego czynu, odbiera mu pani to, co jest dla niego najdrosze.
-
3 padz. byem u ks. wiatopeka-Mirskiego. Rozmawialimy blisko godzin. Robi wraenie czowieka
szczerego, ktry rzeczywicie pragnie reform, ale widzi, e to trudna sprawa. Cesarz zachowuje si
wobec ziemstw z rezerw. Raport Wittego odnis widocznie skutek. Wspomniaem o moim licie do
Wittego z powodu tego raportu.
- Obawiam si, e jestem w sytuacji czowieka, ktry wystawi weksel na wiksz sum, ni moe
zapaci - stwierdzi ksi.
- A ten weksel musi by opacony - odpowiedziaem. - Od 50 lat wci nam tylko obiecuj, a trzymaj
nas w ryzach. - Mwilimy o prowincjach zachodnich, rzd daje teatrowi wileskiemu 6 tys.
subsydium i 10 000 na przeprowadzk. Jakby na ironi. Skary si na swoje zdrowie. Trzy razy tylko
skada raport cesarzowi i za kadym razem nie wytrzymywa nerwowo. O odszczepiecach car jest
jak najlepszego zdania, ale Pobiedonoscew brudzi. Prasa pragnie wolnoci.
27padziernika.
W. Iw. Lamaski powiada, i podstawy rosyjskiego samodzierawia to:
Bg bezkrewny,
Car bez krewnych,
to znaczy, e car nie powinien liczy si z rodzin. Lam-emu w Liwadii opowiada Musin-Puszkin
o wiel. ks. Mich. Mik., a zwaszcza o jego maonce, jak to zagarnli na Kaukazie najlepsze grunty,
pacc po 4 rub. za dziesicin, i ile niesprawiedliwoci popeniono, by im dogodzi. Al. Mich. - to
jeden z najbardziej chciwych wielkich ksit. W okolicach Aj-Todor
442
nie mog go znie. Wszystko
chciaby zagarn. Najlepszy jest Mich. Mich., oeniony z wnuczk Puszkina. Kiedy jeszcze jako mody
czowiek by na Kaukazie, wypytywa si wci: czy jaka dziewczyna moe szczerze go pokocha?
Podobno Aleksemu Aleksandrowiczowi, ktry jest admiraem, publiczno na Akad. Morskiej
urzdzia burzliw demonstracj krzyczc: zodziej pastwowy. A innym razem: Oddaj nasz flot.
Gdzie jest nasza flota?
-

441
Organizacja zwizku ziemstw obejmowaa szeroko rozbudowany aparat suby pomocniczej, speniajcej
rozliczne zadania na zapleczu frontu: prowadzia szpitale polowe, zajmowaa si aprowizacj, opiek sanitarn i
pomoc dla uchodcw z terenw objtych dziaaniami wojennymi itd. Dziaaa rwnie w czasie pierwszej
wojny wiatowej, przy czym personel jej, ze wzgldu na czste kontakty z lokaln administracj, dla dodania
sobie prestiu nosi mundury oficerskie, rnice si jedynie barw wypustek od mundurw wojsk liniowych.
Chronio go to skutecznie przed patrolami legitymujcymi przechodniw na ulicach w poszukiwaniu
uchylajcych si od suby wojskowej; to wanie byo jednym z powodw, dla ktrych wojska frontowe
nazywano niekiedy organizacj tych, co nie potrafili si urzdza (nie sumiewszych ustroitsia). (Przyp. tum.)
442
Aj-Todor - przyldek na poudniu Krymu. (Przyp. tum.)
Przyjecha od Rodiestwieskiego Kado
443
. Opowiada, e sam widzia torpedowce. A ja mam co do
tego wtpliwoci, zwaszcza po jego owiadczeniu, e w pobliu Vigo
444
pyny za nim cztery
torpedowce, ale poniewa byy z tyu, eskadra ograniczya si jedynie do tego, e je owietlia.
W angielskim Punchu sporo jest karykatur na temat nerwowoci i tchrzostwa naszej floty. Np.
takie ogoszenie: Mody czowiek wstydzcy si tego, e jest Rosjaninem, poszukuje pracy. I uwaga
redakcji: Gdyby nie okrelenie mody, mona by pomyle, e pracy poszukuje Rodiestwieski.
Ale poniewa Rodiestwieski nie jest ju mody, chodzi zapewne o carewicza.
-
Ju od jakich dwch tygodni bardzo le si czuj. Zawroty gowy, ble w krzyu, boli mnie szyja
i gowa, nogi odmawiaj posuszestwa. Jestem zupenie do niczego. Gdy tylko stukna mi
siedemdziesitka, nastpio raptowne pogorszenie.
8listopada
Czym si skoczy to poruszenie rd ziemstw? Z Saratowa delegaci ich wyjedali przy dwikach
Marsylianki. Na dworcu byli przedstawiciele szlachty, ziemstw, czynownicy. Wszyscy maj do
reimu policyjnego. Ale czy ten reim skoczy si ju niebawem i w jaki sposb? wiatopekowi-
Mirskiemu nie starczy nie tylko charakteru, ale i rozumu. Ziemstwa domagaj si zakoczenia wojny
i zmiany porzdkw. Kiedy im wiatopek-Mirski owiadczy, e tych zagadnie tyka nie powinni,
ziemcy odpowiedzieli, e przyjechali z najwyszego rozkazu i nie mog nie stawia tych spraw. w.-
Mirski zameldowa wwczas o tym cesarzowi, a ten kaza ich skreli.
14listopada
Dzi naszkicowaem brulion odpowiedzi Hartwigowi na jego intrygancki list. Pisz tak:
Otrzymaem poczt list Paski, adresowany do jakiej osoby. List jest napisany na maszynie,
nazwisko Paskie figuruje w nagwku, ale adres jest starannie zakrelony. Anonimowa
kartka, rwnie napisana na maszynie, poleca mi zwrci go w przecigu godziny do urzdu
pocztowego na poste restante pod inicjaami i nie sporzdza odpisu.
Speniem wszystkie te dania, jednake kilka zda dobrze utkwio mi w pamici. Ta
tajemniczo wydaa mi si zabawna. Ale Paski list o mnie, adresowany, jak wida, do jakiej
osobistoci rzdowej, wyda mi si zupenie niegodny Pana... Jest od pocztku do koca peny
kamstw i bezzbnej zoci. Wyrazu wykacza nie uywaem nigdy w yciu w pimie ani
w mowie. Byby mi wstrtny. Ale Pan swoim listem wykoczy nie tyle mnie, ile samego
siebie. Zdobd go i zajm si nim w wolnej chwili, nie ze wzgldw osobistych, ale dla dobra
caego dziennikarstwa. Na razie ogranicz si tylko do tych nielicznych ustpw, ktre
zapamitaem i ktre dotycz dziennikarstwa, a nie mnie osobicie. Pisze Pan, e siej
niezgod midzy Rosjanami, e podjudzam wojskowych przeciwko cywilom, jednych i drugich
przeciwko marynarce, e sam uzurpuj sobie prawo do roli sdziego ich wszystkich
i pogromcy. Mwi Pan oczywist nieprawd i adnego z tych oskare nie mgby Pan
poprze dowodami. Nie podjudzaem ani wojskowych przeciwko cywilom, ani jednych

443
Kado N. L. - oficer marynarki, by w sztabie adm. Rodiestwieskiego w czasie jego wyprawy do Portu
Artura, ale powrci po incydencie, kiedy eskadra rosyjska ostrzelaa na Morzu Niemieckim rybakw, ktrych
omykowo wzia za Japoczykw. Wypadek ten wywoa wielkie oburzenie w Anglii i dla zbadania sprawy
zwoano specjalny trybuna midzynarodowy, przed ktrym Kado wystpowa jako wiadek z ramienia
Rodiestwieskiego. Pniej Kado pod pseudonimem Przypyw wystpi na amach Now. Wr. z ostrym
oskareniem przeciwko martwocie i bdom ministerstwa marynarki. Spowodowao to chwilowe
nieporozumienia w karierze subowej, potem jednak Kado do szybko awansowa, co mogoby wskazywa na
pewne inspiracje jego publicystycznych wystpie.
444
Vigo - port nad Oceanem Atlantyckim w Hiszpanii. (Przyp. tum.)
i drugich przeciwko marynarce. Nikt nie mwi z takim zapaem i szczeroci o naszej
marynarce jak ja. wiadczy o tym mnstwo listw, jakie otrzymaem od marynarzy. Mwiem
o porzdkach panujcych w resorcie marynarki i krytykowaem je. To zupenie co innego. Co
si tyczy zarzutu, e sam uzurpuj sobie prawo do roli sdziego ich wszystkich i pogromcy,
to jest to prawda, z poprawk tylko, e to nie ja mam by sdzi i pogromc, tylko opinia
publiczna. I nie wszystkich w ogle, lecz wszystkich tych nieudolnych, ktrzy tpi ludzi
zdolnych i niezalenych, wszystkich zodziei i apownikw, wszystkich intrygantw, wszystkich
kamliwych donosicieli, a nawet niektrych pederastw, ktrzy swoim amantom czy te
amantkom pci mskiej daj posady pastwowe lub prywatne, wykorzystujc swoje
stanowisko, i zasugi dla pastwa i spoeczestwa mierzc zasugami ich wasnej ...
Podstawienie odpowiednich imion wasnych pozostawiam Panu. yczybym sobie korzysta
z takiej wolnoci, z jakiej korzystaj dziennikarze najwybitniejszych organw prasy
europejskiej.
Pragnbym takiej wolnoci i pragnbym take odpowiada za ni nie przed ministrami
i czynownikami, lecz przed sdem, choby nawet specjalnie powoanym. Pan za pragnie
wanie samowoli. List Paski nie jest niczym innym, jak tylko nieudoln obron samowoli...
Przeczy Pan sam sobie mwic o rozdokazywanych dzieciach. Powiada Pan, e nie ma Pan nic
przeciwko krytyce, podobnie jak i resort spraw zagranicznych. Ale zastrzega si Pan
natychmiast dodajc, co Pan rozumie przez krytyk, i pozostawia Pan sobie szeroko otwart
furtk do mojej duszy i moich przekona. Wychwala Pan p. Siemionowa (nie wymieniajc go
z nazwiska), poniewa on realizuje koncepcje ministerstwa i oskara Pan gazet w taki
sposb, w jaki moe to czyni jedynie tpy cenzor. Powiada Pan, e min. spraw zagran, nie
skaryo si na mnie i na Nowoje Wriemia i nie szykanowao go, a potem owiadcza
Pan, e gazeta otrzymywaa upomnienia za porednictwem G. Urz. do Spraw Prasy,
poniewa nie wyraaa pogldw ministerstwa. Kt to dyktowa te upomnienia? Minister
spraw zagranicznych. Ale wedug Pana upomnienia te dawane byy na polecenie cesarza.
To monstrualny wymys czynowniczy - i jak dalece miaem suszno piszc w licie do Pana,
e czynownicy zwalaj wszystko na gow cesarza. Ale Pan wie przecie doskonale, e hr.
Lamsdorf, zanim jeszcze zosta ministrem, za rzdw Murawiowa i oczywicie z jego
inicjatywy wielokrotnie zwraca si do G. Urzdu ze skargami na Nowoje Wriemia.
Zawiadczy o tym moe mj syn Aleksy, redaktor i wydawca Rusi, do ktrej przeszed z
Now. Wr. tak ulubiony przez Pana i tak mu posuszny p. Siemionow
445
. Znienawidzi on hr.
Lamsdorfa za te skargi, mia z nim szereg rozmw i nadal pisa zgodnie ze swym
przekonaniem. Wszystko to, co - ze swojego punktu widzenia - zarzuca Pan gazecie Now
Wr. w sprawie kolei bagdadzkiej
446
- wszystko to ukazywao si w czasie, kiedy on by
redaktorem. I Pan wie o tym doskonale. Kiedy hr. Lamsdorf mianowany zosta ministrem,
Nowoje Wriemia, wbrew swoim obyczajom, nie napisao o nim ani sowa. By Pan wwczas
u mnie z prob, bym co o nim powiedzia. Popeniem ten bd, e ustpiem wobec
Paskich nalega, i syn susznie mi to potem wyrzuca. Nie pamitam ju, ile razy hr.
Lamsdorf skary si na Now. Wr. i pisa listy do min. spraw wewn., ale robi to i chcia, by
Nowoje Wriemia piewao tak, jak on zagra i wychwalao go, i eby Now. Wriemia
zostao ukarane. Minister spraw zagranicznych domaga si powierzenia mu cenzury

445
Siemionow W. I. - wsppracownik gazety Ru, byy marynarz, autor gonej ksiki Zapata o brakach floty
rosyjskiej i przyczynach jej klsk w wojnie ros.-japoskiej.
446
Sprawa budowy bagdadzkiej kolei elaznej, majcej poczy Bosfor z Zatok Persk, bya od lat
dziewidziesitych obiektem usilnej rywalizacji midzy Niemcami i Angli. Rosja ze wzgldw strategicznych
staraa si do tej budowy nie dopuci, projektowana linia przebiegaa bowiem w pobliu granicy rosyjskiej. W
r. 1893 Turcja powierzya budow tej linii bankowi niemieckiemu. (Przyp. tum.)
wszystkich artykuw dotyczcych polityki zagranicznej i prasa winna jest wdziczno min.
spr. wewntrznych D. S. Sipiaginowi, e si temu projektowi sprzeciwi. Wie Pan o tym
doskonale, ale zaprzecza Pan temu liczc najwidoczniej na to, e osoba, do ktrej kieruje Pan
swj akt oskarenia, nie bdzie tego sprawdzaa.
Niezwykle dziwaczne s Paskie uwagi na temat cenzurowania depesz przez min. spraw
zagr., o czym pisaem w licie do Pana twierdzc, e cenzura ta jest bezpodstawna, bowiem
depesze skonfiskowane przez cenzur drukujemy pniej, tumaczc je z gazet zagranicznych,
kiedy przychodz do Petersburga. Twierdzi Pan, e min. spraw zagr. konfiskuje depesze
zawierajce wiadome kamstwa, wypaczajce cele i zamierzenia rzdu rosyjskiego itp.
Przedruki z gazet zagranicznych, z podaniem rda, maj inny charakter i nikogo nie
wprowadzaj w bd. Jakim sposobem mg Pan doj do takich z gruntu faszywych
argumentw. Po pierwsze stwierdza Pan, e oprcz wiadomych kamstw itd. istniej
jeszcze inne, nie znane bliej powody konfiskaty depesz, ktre oznacza Pan literami itp. To
znaczy - i temu podobne wzgldy. Ot tu wanie wychodzi na jaw caa samowola - w tych
trzech literach: itp. Nie podoba mi si, wic konfiskuj. adnej odpowiedzialnoci, adnego
odwoania i nie ma do kogo si odwoywa. A dla gazety to strata i nienawi do mnie tak
Pana ponosi, e Pan to jeszcze podkrela utrzymujc, e skar si na to dlatego, e zamiast
trzech wierszy depeszy wychodz dwie. Poera Pan ca szpalt i nie zwraca za to pienidzy,
czemu nie mog si nadziwi obce rzdy. Po drugie dowodem, e w sprawie przedrukw
wiadomie mwi Pan nieprawd jest to, e min. spraw zagran, konfiskuje depesze cytowane
z gazet z podaniem rda. Mog tego dowie na podstawie archiww Ros. Agencji Tel.,
ktra przechowuje skonfiskowane depesze. Jak Panu nie wstyd tak mija si z prawd? Liczy
Pan na bezkarno, na to, e Paski oszczerczy list nie wydostanie si z rk osoby, do ktrej
by adresowany, i tych, do ktrych wysa Pan kopie? Chyba tak. Nie miaby Pan odwagi
publicznie wystpi przeciwko mnie z jakimkolwiek zarzutem, bo publicznie zadabym Panu
kam.
Jak dalece s maostkowe Paskie oskarenia w stosunku do Now. Wr. - dowodzi midzy
innymi powoywanie si na felieton, w ktrym znalazo si kilka anegdot o ks.
Gorczakowie
447
. Ilu lat Paskim zdaniem potrzeba na to, by mona byo opowiada anegdoty
o ministrach? Czyby Pan by skonny traktowa ich na rwni z najjaniejszymi? Nie mwic
ju o tym, e ks. Gorczakow by osobistoci wybitn, mdr, utalentowan. Nie ma adnego
porwnania z tymi wszystkimi niedogami, ktrych broni Pan z pian na ustach.
Do tego. Powiem Panu tylko raz jeszcze, e z tym listem, na ktry nie mam monoci
odpowiedzie w sposb wyczerpujcy, postpi Pan tak, jak nie postpiby aden uczciwy
dziennikarz. Ja napisaem do Pana list o Panu samym i o Paskim ministrze. Nie przyszoby mi
do gowy rozgosi go publicznie, gdyby Pan nie rozgosi publicznie swojej ostrej a do
nieprzyzwoitoci odpowiedzi. Wysyajc go napisaem Panu, e nie bd robi z niego
tajemnicy tak samo, jak Pan nie robi tajemnicy ze swego listu. Obok mojego listu
opublikowaem Paski, aby czytelnik widzia, na co odpowiadam. Pan natomiast po upywie 4
miesicy pisze odpowied na mj list i wysya go Pan do osoby trzeciej, przy czym wypacza
Pan tre mojego listu, wyrywa z niego poszczeglne zdania bez zwizku itd. Nie ma Pan do
tego adnego moralnego prawa. Dlatego te prosz o przesanie mi kopii Paskiego listu, bym
mia mono odparcia tych zarzutw, na jakie Pan sobie wobec mnie pozwoli w nie znanym
mi celu. Jeli nie zechce Pan speni tej proby, prosz o podanie mi nazwiska osoby, do

447
ks. Gorczakow - bya ju o nim wzmianka pod dat 18 maja 1893. Dugoletni dyplomata, by ministrem spraw
zagranicznych od r. 1856 do 1882. W zwizku ze znacznym osabieniem roli Rosji na arenie midzynarodowej w
tym okresie i chwiejnoci polityki zagranicznej Gorczakowa kryo o nim wiele anegdot. (Przyp. tum.)
ktrej list Paski by adresowany i ktra mogaby wyrobi sobie bardziej bezstronny sd o
nim, gdyby posiadaa moje wyjanienia. Lista innych osb, do ktrych wysa Pan kopie tego
listu, nie interesuje mnie.
16listopada
Zamiecilimy notatki ks. A. I. Wasilczykowa z przedmow jego syna, B. A-cza. By u mnie, napomkn,
e by moe obejmie stanowisko rzdowe, e wiatopek-Mirski czyta jego przedmow, poprawi
jedno zdanie i zaproponowa mu, by si mnie poradzi, czy mona to drukowa. Porozmawiaem
z nim. Niezbyt wybitna umysowo, ale sympatyczny. Kiedy wraca z Mandurii, przykro uderzy go
liberalizm prasy. O konstytucji ziemstw mwi niezupenie to samo, co ja mwiem powyej. Teraz
roztrzsaj j wszyscy. wiatopek jego zdaniem popeni bd, pozwalajc Szypowowi
448
na
zaproszenie radnych i nawet nie radnych. Zebrao si 105 osb. Przedstawili program. wiatopek
owiadczy, e nie moe pozwoli na narad z takim programem.
- Ale nie rozpdzi nas pan, jeli przeprowadzimy narad?
- Nie.
Odbyli narad i podpisali swoje 11 punktw, ktre szybko si rozniosy. Konstytucja powstaje sama
przez si, e tak powiem metod kradziey, ale nard zosta bardziej okradziony. Nie ma si nad czym
zastanawia. Trzeba apa to, co si nawinie pod rk. Prasa take apie co si da. wiatopek-Mirski
najwidoczniej sam nie wie, co robi, i nie wie, co powinien robi. Laissez faire, laissez passer. Tylu jest
ludzi zupenie zdezorientowanych, e przyszo tonie w mroku niepewnoci, a studenci domagaj si
zakoczenia wojny i zwoania konstytuanty. Tak by powinno, i studenci rwnie i w tej sprawie
wobec ziemstw wiod prym. Domagaj si oczywicie, by obie pcie bray udzia zarwno
w wyborach, jak i w zgromadzeniu. Nic innego zrobi u nas niepodobna. Oto wic mamy ow
wiosn, ktr zapowiadaem 3 list. 1903 r. Prawo i Nasza yz przecigny wszystkich
w liberalizmie, zamiy nawet Rus. Wied.. Tylko Mosk. Wied. broni samodzierawia i drukuj
listy wyraajce sympati dla samodzierawia. Dziaa tam jaki szlachcic nazwiskiem Pawow. Dzi
wzywa og szlachty, by si wypowiedziaa i wyraa nadziej, e ci, ktrzy ami praworzdno,
zostan ukarani. Ludzie wygaduj nieprawdopodobne i mieszne brednie. B. A. Wasilczykow jest za
zwoaniem jakiegokolwiek zgromadzenia, bo ziemstwa na swoich zebraniach zaczn omawia swoje
11 punktw i skoczy si skandalem. Wczoraj w Moskwie w Resursie Obywatelskiej w czasie koncertu
Sobinowa
449
jedni gwizdali przy wykonywaniu hymnu, inni bili brawo, a z galerii sypay si
proklamacje. Tylko patrze, jak na zebraniach ziemstw zaczn krzycze: precz z samodzierawiem.
W Petersburgu jest gwardia, ale na prowincji wynikn moe taki baagan, e dojdzie do rozlewu
krwi.
-
Sacharow
450
i rni inni wymylaj na Kuropatkina, Brak mu odwagi i traci gow.
- Co to za wojskowy - mwi Skalkowski - kiedy nie pije nic prcz wody sodowej.
-

448
Szypow D. N. - przewodniczcy moskiewskiego gubernialnego zarzdu ziemstw, wysuwajcy si stopniowo
na czoo umiarkowany libera, uwaany z tej racji za najodpowiedniejszego kandydata na prezesa rwnie
umiarkowanej rady ministrw, majcej si skada z tzw. dziaaczy cieszcych si powszechnym zaufaniem.
449
Sobinow L. W. - znakomity artysta opery moskiewskiej. (Przyp. tum.)
450
Sacharow W. W. - zosta mianowany ministrem wojny, kiedy Kuropatkin pojecha w charakterze
gwnodowodzcego na Daleki Wschd.
Za co adm. Aleksiejew dosta krzy w. Jerzego? Cesarz te si najwidoczniej nie orientuje, co i w jaki
sposb ma robi. Ks. Mieszczerskiego, swego doradcy, nie wzywa i jest sam z Hessem. Witte zaciera
rce. Wcale jeszcze nie jest wykluczone, e wykorzysta obecn sytuacj i jako najmdrzejszy ze
wszystkich zostanie naszym Bismarckiem czy czym w tym rodzaju.
-
O sobie mog powiedzie, e nie nadaj si ju do niczego. Ani pisa, ani myle.
-
Obawiam si, e Stoypin okae si po prostu niedog. To nie jest pisanie, tylko bawienie si
w prokuratora, i to cakiem niemdre.
-
Mona by zapyta: czy rzd ma jakich zwolennikw? I odpowiedzie z cakowit pewnoci: nie. Bo
te kto moe by zwolennikiem durniw i bawanw, rabusiw i zodziei?
-
Wczoraj byem u amb. francuskiego. Przysa do mnie sekretarza z zapytaniem, kiedy mgby mnie
zasta. Odpowiedziaem, e sam do niego przyjad. Mwi o tym, e w gazecie daj si niekiedy
odczu wrogie nutki w stosunku do Francji. Dugo rozprawia o porozumieniu francusko-angielskim,
o tym, e cesarz Wilhelm II rozpowiada we Francji, i Rosja jest do niczego, a w Petersburgu, e do
niczego jest Francja, ktra tak samo jak Rosja nie ma ani dobrej floty, ani generaw.
19listopada
Trzy osoby przysay mi Odesskij Listok z notatk I. Teneromo
451
, jakobym ja pojecha do L. N.
Tostoja prosi go o oddanie mi praw na jego utwory i dugo rozmawiaem z nim o ydach.
Nic podobnego! Przyjechalimy do Jasnej Polany razem z ks. Oboleskim. L. N. nie byo. Przyj nas
jaki mody czowiek o ydowskim wygldzie, w rosyjskiej kapocie, i pocz nas wypytywa o komisj
ydowsk, ktra obradowaa wanie w Petersburgu.
Nie mogem take mwi o tym, by L. N. odda mi prawa na jego utwory. Kto zacz w Teneromo -
wynika z zaczonego listu od nadawcy z Jelizawietgradu. Kiedy przyjechaem do Moskwy i zaczem
opowiada hr. Tostojowi o spotkaniu z nim, hrabina powiedziaa:
- Ten ajdak jeszcze tam jest? Prosiam gubernatora, eby go usun z Jasnej Polany.
L. N. spuci gow i milcza. Teneromo mwi mi w Jasnej Polanie, e L. N. jest na mnie zy o to, i
Now. Wr. wystpuje przeciwko ydom. Spytaem L. N-cza, czy to prawda, i std wynika rozmowa.
Tostoj mwi, e kady czowiek powinien mie niezaprzeczone prawo mieszka, gdzie mu si
podoba. Ja wspomniaem o Stanach Zjedn., ktre nie wpuszczaj do siebie ydw.
- Tym gorzej - powiedzia L. N.
20listopada
Cuda si dziej. Artyku Kado (Przypyw). Ogromne wraenie. Wezwa go do siebie Mirski, a potem
w. ks. Aleksy Aleks. Mirski obieca, e zoy cesarzowi raport o rywalizacji dwch firm w sprawie
zakupu krownikw liniowych, przy czym jedn z nich popiera Baletta ( bas ltat). Wielki ksi
usprawiedliwia si, tumaczc si swoj staroci, cho przed miesicem zrobi ca awantur
z powodu felietonu Mieszykowa, raport do cesarza itd. Zdaje si, e wszyscy zaczli traci grunt

451
Teneromo I. - pisarz, czyy go bliskie stosunki osobiste z L. N. Tostojem.
i zdawa sobie spraw, e teren jest grzski i mona w nim uton. Artyku oficera marynarki
przeciwko caemu resortowi i genera-admiraowi! To znak czasu.
-
By dzi ambasador francuski. Rozmawialimy o rewolucji. Nie ma adnej analogii
z osiemnastowieczn Francj, w ktrej istnia potny, wyksztacony i bogaty stan trzeci. Wszystkie
partie wiedziay, czego chc, i miay wasne programy. U nas si krytykuje, ale nie ma adnych
programw. yczenia ziemstw nie odznaczaj si oryginalnoci, jak zauway z ironi ambasador.
7grudnia
Wczoraj umara H. O. Lichaczowa
452
w bardzo podeszym wieku. Myl, e bya moj rwienic.
Kiedy czya nas zaya przyja. Dziki niej, tzn. dziki jej uporczywym naleganiom wanie kupiem
Nowoje Wriemia. Miaa wpyw na W. Iw. Kiedy Trubnikow zaproponowa mi kupno gazety,
wahaem si oczywicie, bo nie miaem pienidzy i znikd nie mogem ich zdoby. Przyszed wwczas
do mnie Niekrasow (mieszkaem wtedy blisko niego koo Bassiejnej) i twierdzi, e nie powinienem
odmawia, jednake pienidzy wci nie byo. Rzucaem si na wszystkie strony i nic nie mogem
wskra. Lichaczow by w bliskich stosunkach z Kronenbergiem, bankierem warszawskim - odda mu
jak powan przysug. Postanowilimy jego wanie poprosi o pienidze. Lichaczow pojecha do
Warszawy i przywiz 30 tysicy na weksel podpisany przez niego i przeze mnie. Kiedy ju wszystko
byo gotowe i miaem jecha do G. Zarzdu do Spraw Prasy, eby podpisa umow i wypaci
Trubnikowowi pienidze (suma rozoona bya na raty), wci jeszcze nie mogem si zdecydowa.
Hel. Os. energicznie przepdzia mnie ze swego salonu, gdzie przedkadaem jej moje lki i obawy.
Potem zaczy si swary, o ktrych trudno i dugo trzeba by opowiada. W. I-cz w rywalizacji potrafi
by niekiedy maostkowy; kiedy nie znajdowa do uznania, chcia by na pierwszym miejscu;
domaga si stanowiska redaktora. Mj list do K., ktry przeczyta. Natychmiast, nic mi o tym nie
mwic, spaci Kronenbergowi cay dug, zabierajc prawie wszystko z kasy. Byo to w lutym 1877 r.,
kiedy nie by jeszcze redaktorem. Pogodzilimy si. Hel. Osip., cho bya uraona, staa po mojej
stronie. On zgosi swoj kandydatur na sdziego sdu handlowego. Ja nalegaem, eby wszed do
gazety. Nie wybrano go. Tak trwao a do wojny z Turcj. Wtedy ustpi i wszed znowu do gazety.
W grudniu 79 r. postanowi z niej odej, przy czym albo ja miaem spaci jego udzia, albo te on
mia odkupi moje dwa udziay. Byem niezdecydowany, bo baem si zosta sam. Namwiono mnie
jednak, ebym go spaci. Tak si te stao. Od tego czasu nigdy nie widziaem ani jego, ani Hel. Osip.,
pomijajc raz jeden w Paryu u Cooka, kiedymy z on wchodzili, a on z Hel. Osip. wychodzi.
Wszystkie kobiety zawsze i wszdzie zostaj kobietami.
9grudnia
Dzi, we czwartek, w Prawit. Wiestn. nr 279 ukazaa si nastpujca notatka:
WIADOMOCI KRAJOWE
Petersburg
Dn. 6 grudnia przewodniczcy zgromadzenia ziemstw guberni czernihowskiej, marszaek
szlachty guberni czernihowskiej przedstawi Jego Cesarskiej Moci drog telegraficzn petycj
wspomnianego zgromadzenia, dotyczc szeregu zagadnie o charakterze
oglnopastwowym. Jego Cesarska Mo Cesarz na depeszy tej raczy wasnorcznie napisa:
Postpek przewodniczcego zgromadzenia ziemstw guberni czernihowskiej uwaam za
zuchway i nietaktowny. Zajmowanie si sprawami administracji pastwowej nie naley do

452
Lichaczowa H. O. - pisarka.
kompetencji zgromadze ziemstw, ktrych zakres dziaania i uprawnienia wyranie okrelaj
ustawy.
Przykre i niedobre wraenie. Jest to powtrzenie synnego powiedzenia o bezsensownych
mrzonkach. Witte, u ktrego dzi byem, mwi, e by przeciwny ogoszeniu tej notatki. Jego
zdaniem naleao po upywie kilku dni pozbawi Muchanowa godnoci kamerjunkra bez podania
powodw, cesarz bowiem nie moe pozwoli na to, by jego kamerjunkier udziela mu podobnych rad.
wiatopek-Mirski powinien poda si do dymisji, mwiono: co powiedz ziemstwa i szlachta? Jeli
one dojrzay, powinny protestowa, pj za przykadem czernihowcw, to znaczy skierowa do
cesarza tak sam petycj lub w inny sposb da wyraz swemu niezadowoleniu. Jeli nie dojrzay,
sprawa przycichnie. Porajcuj troch i na tym si skoczy, chyba e postaraj si to wykorzysta ci, co
pisz proklamacje. A czy ujm si za nimi studenci, czy nie? To ciekawe.
Witte uwaa, e w ogle sytuacja jest bez wyjcia. Jeden z wiel. ksit by u niego, by zasign jego
rady. Witte odpowiedzia, i chory cierpi na tak chorob, ktr mona leczy, to jednak, czy
wyzdrowieje, jest w rku Boga. Witte wykorzystuje oczywicie swoj sytuacj. Z Mirskim jest
w bliskich stosunkach, ale nie rozmawiaj o polityce, poniewa nie zgadzaj si z sob. Mirski mwi
mi, e cesarz jest nieprzychylnie usposobiony do ziemstw, bo wci tkwi mu w gowie notatka
Wittego skierowana przeciwko ziemstwom. To, co zostanie ogoszone w sob., trzy miesice temu
mogoby ludzi zadowoli, teraz ju jednak nie - mwi Witte. Ja jednak myl, e on nie ujawnia
swojego zdania, ale podobno by przeciwny zaproszeniu do Rady Pastwa przedstawicieli miast
i ziemstw i zreformowaniu Senatu. Daleko mu do genialnoci. Opowiada mi, e Abaza, byy min.
finansw, po wizycie u Kuropatkina (przyj go w szlafroku, z fajk w zbach), powiedzia: to dzielny
genera. Zajdzie daleko, bardzo daleko. Ale zawiedzie ich nadzieje: ma dusz sztabowego kancelisty.
Skalkowski powiada, e Witte byby dobrym ministrem policji.

1907

W zapiskach Suworina nastpuje w tym miejscu przerwa trwajca dwa i p roku. Tym razem
nietrudno dociec jej przyczyn: jest to bowiem dokadnie ten wanie okres, na ktry przypada
wielkie wrzenie rewolucyjne - od krwawej niedzieli 22 stycznia 1905 r. do rozwizania II
Dumy w czerwcu 1907 r. To ju nie rozgrywki midzy samodzierawiem owieconym
i obskuranckim, nie zakulisowe intrygi koterii, nie lawirowanie pord rozmaitych klik
biurokratycznych z oddawaniem im od czasu do czasu jawnych lub dyskretnych usug,
a nawet z moliwoci wpywania niekiedy na bieg wydarze: to gwatowna powd, ktra
moe porwa i unie ze sob wszystko, to apokalipsa, w ktrej wal si podwaliny wiata
i wasnego istnienia.
Dopiero 5 wrzenia 1905 r. delegacja rosyjska, pod przewodnictwem Wittego, podpisze w
Portsmouth w Stanach Zjednoczonych traktat pokojowy z Japoni, w ktrym Rosjanie
wycofuj si z Korei, Mandurii, Portu Artura, kolei mandurskiej i poudniowej czci
Sachalinu. Ale ju w styczniu 1905 r. wadze carskie tumi krwawo w Petersburgu wielk
manifestacj pokojow. Daje to sygna do wielkiej fali strajkw obejmujcej cay kraj i do
masowych wystpie chopskich; w czerwcu wybucha bunt wrd marynarzy na pancerniku
Potiomkin. We wrzeniu w strajku powszechnym bior udzia dwa miliony robotnikw; w
Petersburgu powstaje pierwsza Rada Delegatw Robotniczych. W nastpnym miesicu car
ogasza Manifest 17 padziernika, wedug projektu sporzdzonego przez Wittego. Manifest
zezwala na tworzenie legalnych partii i zapowiada zwoanie Dumy Pastwowej (opartej na
cenzusie wyborczym, wielostopniowym gosowaniu i systemie kurialnym, tj. okrelajcym
z gry liczb deputowanych od kadego stanu), wyposaonej we wadz ustawodawcz, ale
z zachowaniem Rady Pastwa jako izby wyszej. Witte powraca do ask i staje na czele rzdu.
On teraz przy wsppracy ministra Durnowo i szarej eminencji, dziaajcego za kulisami
gen. Trepowa, zabiera si do walki z ruchem rewolucyjnym: aresztuje petersbursk Rad
Robotnicz, rozprawia si z buntami marynarzy, a wreszcie w grudniu tego roku tumi
krwawo powstanie zbrojne w Moskwie. Jest to moment przesilenia rewolucji: w przededniu
otwarcia I Dumy car moe ju sobie pozwoli na to, by da dymisj Wittemu, a na jego
miejsce postawi Goremykina.
W zbojkotowanych przez socjaldemokracj wyborach do I Dumy wikszo (179 mand.)
otrzymuje partia kadetw, czyli konstytucyjnych demokratw, zwolennikw monarchii
konstytucyjnej. Drugie z kolei ugrupowanie stanowi trudowicy - radykalna partia chopska
(97 mand.), prawica - to przedstawiciele wielkiej buruazji i obszarnikw zgrupowani w
Zwizku 17 padziernika oraz skrajnie reakcyjny, czarnosecinny i pogromowy Zwizek
Narodu Rosyjskiego. W maju 1906 r. nastpuje otwarcie I Dumy; ale po dwu miesicach,
kiedy w Dumie zgoszony zostaje projekt wywaszczania obszarnikw (zmierzajcy przede
wszystkim do wzmocnienia kuactwa), zostaje dekretem carskim rozwizana. Tymczasem
strajki i wystpienia chopskie w caym kraju trwaj nadal, cho ju z mniejszym nateniem, i
II Duma, ju z udziaem socjaldemokratw, okazuje si bardziej lewicowa od poprzedniej.
W lipcu stanowisko premiera obejmuje Stoypin. Przeprowadza on zmian ordynacji
wyborczej (wbrew Konstytucji z 17 padziernika), zapewniajc prawicy uzyskanie
wikszoci w wyborach, i 16 kwietnia 1907 roku rozwizuje II Dum, a lewicowych posw
wtrca do wizienia. T dat wanie uwaa si na og za zakoczenie rewolucji (cho
Suworin obawia si jeszcze, e to tak tylko wyglda w raportach gubernatorw, a dyrektywy
Stoypina wydaj mu si zbyt sabe). III Duma bdzie ju miaa wikszo zdecydowanie
reakcyjn (na 422 posw jest w niej 13 trudowikw i 18 socjaldemokratw), rozpoczyna si
okres znany w historii pod nazw reakcji Stoypinowskiej.
Doniose przesunicia dokonuj si rwnie na arenie midzynarodowej. Dla Anglii po
umocnieniu jej wpyww na Dalekim Wschodzie i w Afryce Poudniowej jako problem
najistotniejszy wysuwa si teraz walka z Niemcami - najpotniejszym rywalem we
wspzawodnictwie o posiadoci kolonialne. To doprowadza w roku 1904 do porozumienia
angielsko-francuskiego, a w roku 1906 - do sojuszu wojskowego. Niemcy usiuj jeszcze
oderwa Rosj od Francji, ale nawet znika ce przywozowych i obietnice znacznej poyczki
nie mog doprowadzi do zmiany orientacji w polityce Rosji, ekonomicznie uzalenionej
w powanym stopniu od Francji. Po wycofaniu si Rosjan z Dalekiego Wschodu nie ma ju
take zasadniczych sprzecznoci midzy Rosj i Angli. Tak w sierpniu 1907 roku dochodzi do
podpisania przez ministra spraw zagranicznych Izwolskiego porozumienia angielsko-
rosyjskiego i tworz si ju zasadnicze zrby tej koalicji, ktra w roku 1914 przystpi do wojny
z mocarstwami centralnymi: Niemcami i monarchi austro-wgiersk.
Nie bez racji chyba sdzi Izwolski, e po klsce japoskiej i rewolucji caratowi bardzo by si
przydaa zwyciska wojna i dlatego szuka potnych sojusznikw. Ale tego ustroju, jaki dziki
Dziennikowi Suworina mielimy tu mono pozna niejako od strony intymnej i nieoficjalnej,
w jego sprawkach najbardziej poufnych i wstydliwych, maostkowych intrygach i plotkach -
nie mogli ju uratowa najpotniejsi sojusznicy.

30maja
Nic nie wychodzi. Z pisaniem kiepsko. W gowie zmczenie. le pi. Rano wstaj z blem gowy. Nie
pojad za granic.
-
Moliwe, e Durnowo zamiast Stoypina
453
(w Birew.). Okazuje si, e nic podobnego. Nie ma
wyboru. Wci jedni i ci sami. wiat koczy si na nich. Z modych - nikogo. W Dumie - nikogo.
Zbjw mnstwo, burzycieli bez liku, a rzdzi nie ma kto i wszystko spada i bdzie spadao po rwni
pochyej. Nastia opowiadaa, e wrka powiedziaa jej, e najdusza linia jej rki - to fantazja,
upodobania artystyczne. Wielka filozofia!
-
Ktokolwiek wyjeda teraz z Petersburga, najpierw bierze rewolwer, a potem dopiero kupuje bilet.
Przecie chodzi z rewolwerem w kieszeni - to tak jak by na wojnie. A P. A. Stoypin mwi mi:
- Ju jest lepiej. Fala rewolucyjna opada. Stwierdza to w raportach wikszo gubernatorw.
Moecie wierzy gubernatorom!
Nic dobrego z tego nie wyniknie, jeli nie ma ludzi na miar pastwow. Kraj nie moe si rzdzi sam
przez si.
-
Czukowski
454
ma 23 lata, on, dwoje dzieci. Utalentowany i szczery.
-
Po co myle o przyszoci, kiedy zostao mi jej ju tak niewiele? A czowiek niepokoi si cigle, jak
gdyby mia y wiecznie albo czu jeszcze w grobie, co si dzieje midzy yjcymi.
-
Duma chciaaby wymyla ministrom po dorokarsku. Jeden z posw mwi: Mnie si nie boi nawet
stjkowy, a co dopiero minister. A powinni nas si ba. Ministrom brak odwagi, brak woli, dyrektywy
Stoypina s sabe i niezdecydowane. A oni nawet wobec niego zachowuj si jak chamy.
-
Kaufman
455
zaproponowa utworzenie uniwersytetu w Saratowie, eby si podliza Stoypinowi.
O wiele wicej argumentw przemawia za Woroneem. To ojczyzna Kolcowa, Nikitina, Kramskiego,
Kostomarowa, Wieniewitinowa, Afanasjewa. Brama na step. Lasy, pagrki, Don, Worone. Piotr
Wielki ze swoj flot. Mitrofan. [?] Od dawna ju chciabym zaproponowa, ale wci nie ma kiedy.
I przekaza te nie ma komu. Zupena pustynia.
-
Hr. Witte mwi w Radzie Pastwa, e od 12 grudnia 1904 r. do 17 padziernika 1905 r. przeylimy
nie rok, lecz moe p wieku. Zestarzelimy si o 50 lat i dlatego wszystko nam leci z rk. Ten, kto mia
20 lat, dzi ma 50, kto mia 50 - dzi ma 100. Piasek im si sypie z ..., a wci jeszcze decyduj
o sprawach pastwa. A modym brak modzieczoci. Tak samo stpieli, lub te powariowali wskutek
przedwczesnej staroci.
-

453
Stoypin P. A. - od kwietnia 1906 r. minister spraw wewn., a od lipca - jednoczenie premier. (Przyp. tum.)
454
Czukowski Korniej I. - historyk i teoretyk literatury, autor bajek i ksiek dla dzieci i o dzieciach (Od dwch do
piciu). (Przyp. tum.)
455
Kaufman A. A. - minister owiaty.
Czytaem Zapiski gubernatora ks. Urusowa. Samochwalstwo i ani krzty rozumu. Napa Japoczykw
traktuje si w paacu jak ukszenie pchy... Uderzy mnie spokj, a nawet wesoy nastrj panujcy
u dworu...
-
Sto razy zaczynaem prowadzi notatki i nigdy nie starczao mi wytrwaoci. Z. I. Smirnowa
(Sazonowa) prowadzi dzienniczek nieomal od dziecistwa. Zdobdzie saw!
Dawniej prowadziem korespondencj, zwaszcza z Czechowem
456
. Teraz nie ma z kim.
-
Obok mnie po lewej stronie mieszka Rodiestwieski, a o dwa domy dalej - Kuropatkin. Jestem
midzy dwoma upadkami, midzy dwoma pyszakami. Nie pyszniem si nigdy, przeciwnie, zawsze
nie dowierzaem sobie samemu a do przesady. I doradcw te miaem niewielu. Czasami
porozmawiao si szczerze z Lolkiem, ale i to ju dawne czasy. Pisa? Przecie i tak ju dosy mam
pisania, skoro tyle trzeba skroba dla gazety. I co komu z tego? Sam przecie nawet nie zagldam.
-
...Pierwsz sztuk teatraln widziaem, kiedy miaem 13 lat. Przedtem nigdy nie byem w teatrze.
Wystawiano Ciasne ciemki. Potem w korpusie graem Potierskiego w wodewilu Galimatias,
przebrany byem za yda i odniosem sukces, potem stra w sztuce Dzie wielkiego cesarza
(Fryderyk Wielki). Kapitan, ktry organizowa te przedstawienia w korpusie w Woroneu, uwaa
mnie widocznie za komika.
31maja
Czytaem gazety. Riecz cytuje wyjtek z mojego Maego liciku w sposb jak najbardziej wypaczony.
Zakoczenie: wszyscy razem - i kapitalici, i rewolucjonici, i rzd - jeden wart drugiego, jak
napisaem, ale z dodatkiem, e mona w to wczy rwnie moj dziaalno publicystyczn.
(Riecz, nr 121: Jedyny wniosek, jaki si z tego nasuwa, to e jeden wart drugiego. Jest rzecz jasn,
e ta opinia oglna o yciu Rosji rozciga si rwnie na dziaalno publicystyczn A. Suworina.)
A na publicystyk gazety Riecz, na ministrw Wittego i Stoypana, na .... Dum?
A przecie i publicystyka gaz. Riecz jest taka sama. Wszystko zamienio si w tandet, wanie
w tandet. Kiedy nard pogrony jest w ndzy, ciemnocie i godzie, czego w jego sprawie dokona
moe tylko jaki odwany geniusz, a nie jego imitacje, nie szlachta pena szlachetnych zamiarw, ale
bezczynna, i nie kadecka buruazja, ktra ma o wiele wicej pienidzy ni talentw i rozumu.
Opluwanie wszystkiego, sporzdzanie trucizn we wasnej aptece i sprzedawanie ich po kryjomu - to
adna zasuga. Lewica sprzedaje je take i to otwarcie, rozdaje nawet za darmo: prosimy bardzo,
posilajcie si i nakarmcie innych. Broszury po 2 kopiejki, a odsoniy przed nami wiat - (mwi)
Russk. Bog. (maj, str. 92, art. Tana
457
). Dawniej nie docieray do nas adne wieci, jak do
zaczarowanej krainy. Powiem jeszcze: nie mamy pienidzy, by paci wicej. Ksiki po rublu
zostawcie dla siebie. Mwilimy: Daj Boe zdrowie i za te po dwie kopiejki.
-
Wszyscy staraj si obmy Kaufmana - mwi posowie w kuluarach. - A to si nie da zmy, on jest
jak Murzyn.
-

456
Czechow umar 15 lipca 1904 r. (Przyp. tum.)
457
Tan (pseudonim Bogoraza W. G.) - jeden z organizatorw na p kadeckiej partii narodowo-socjalistycznej.
(Przyp. tum.) ,
Riecz, ktra utrzymuje, e ja ju zdziecinniaem, to samo mwi o Tanie. Niewielka pociecha. Jakby
p. Milukow
458
by taki mdry! Gdyby tak byo, sytuacja wygldaaby inaczej. Kiedy on zostanie
ministrem, narobi gupstw co niemiara. Ale ja ju tego nie doyj.
-
Wielebni z godzikami - o popach z Dumy.
-
M. Kowalewski
459
w Russk. Wied. o Wittem, e to konserwatysta. Tak jest teraz rzeczywicie. By
zbity z tropu, kiedymy mwili z nim o przeszoci, by zbity, ale nie ulk si. Jeli by zbity z tropu, to
znaczy, e si ulk. Witte widzi swoje bdy i bdy Stoypina. To magnat, pewnie, w stylu dawnych
magnatw, ale brak mu umysu ma stanu.
2czerwca
Wczoraj Stoypin odczyta w Dumie akt oskarenia. Do odpowiedzialnoci pocignito 55 posw. Dzi
Duma ma zdecydowa, czy ich wyda. Stoypin chciaby, eby odmwia, bo byby to dobry pretekst do
jej rozwizania.
-
Wczoraj wieczorem umara w Rzymie Marusia Iwanowa. W 1905 r. mwia mi, e zapraszano j na
bale dworskie, ale nie posza ani razu, poniewa Rosja prowadzia wojn z Japoni. Bya pomienn
patriotk. Opowiadaa wiele interesujcych rzeczy o Gabrielu DAnnunzio, ktrego poznaa. Jest
okropnie samolubny, a do miesznoci.
-
Czytaem Notatki Soowiowa w Wiestn. Jewropy. To, co Soowiow mwi o kampanii
sewastopolskiej i o jej nastpstwach, bardzo przypomina to, co si dziao od czasu wojny japoskiej.
Zdanie Chomiakowa, e od czasw Piotra zawsze u nas po dobrym panowaniu nastpuje ze: Piotr -
Katarzyna I, Piotr II - Anna, Elbieta - Piotr III, Katarzyna II - Pawe, Aleksander I - Mikoaj I. Mona to
cign dalej: Aleksander II - Aleksander III, Mikoaj II - czy panowanie Aleksandra III byo dobre, czy
ze? Czy raczej nie to drugie?
-
...Rosjanie z wyszym wyksztaceniem nic zazwyczaj nie czytaj. Kiedy Rosjanin wstpuje na sub,
po pewnym czasie staje si ignorantem, bowiem sam uwaa si za czowieka wyksztaconego i inni
rwnie go za takiego uwaaj, a tymczasem nie pozostao mu ju nic prcz mtnych wyobrae,
bowiem nabytej wiedzy nie odwiea i nie rozszerza przez czytanie; kiedy zaczyna mwi na tematy
naukowe - wychodz bzdury, kanianie si starym bogom; jeli co przeczyta - chwali na chybi trafi,
zachwyca si bezsensownie lub bezsensownie miesza z botem, a wszystko to z min znawcy,
zwaszcza jeli zdy na subie zosta dostojnikiem. Nauczyciele nie stanowi wyjtku od tej reguy.
Nie maj czasu na czytanie!
-
Anegdoty o Nazimowie
460
. W czasie jubileuszu Uniw. Moskiewskiego Szewyriow proponowa, by
zaprosi aktorki, ktre miayby reprezentowa 9 muz. Nazimow: Dlaczego tylko 9? Moemy zaprosi

458
Milukow P. I. - przywdca partii konstytucyjno-demokratycznej (kadetw). (Przyp. tum.)
459
Kowalewski M. N. - profesor prawa pastwowego, potem czonek odnowionej Rady Pastwa.
460
Nazimow W. I. - genera, w r. 1861 czonek Rady Pastwa, pniejszy genera-gubernator i dowdca okrgu
wojskowego w Wilnie w czasie powstania styczniowego; w r. 1849 by kuratorem moskiewskiego okrgu
szkolnego. (Przyp. tum.)
ile chcemy. Jego zastpca Murawiow domaga si, by drukarnie uniwersyteckie skaday starymi,
zbitymi czcionkami, a na czysto uyway dobrych, nowych.
-
...Reformator w rodzaju Piotra W. na najbardziej stromym zboczu trzyma konia siln rk i pojazdowi
nic nie grozi, a wadca w rodzaju Ludwika XVI czy Aleksandra II puszcza konie z gry penym galopem,
a nie ma siy ich powstrzyma, i dlatego pojazd musi zgin.
-
...Niewolnicy s tego samego pochodzenia, co panowie, a niekiedy nawet lepszego. Chopi wywodz
si ze Sowian, a panowie - od Tatarw, Czeremisw, Mordwinw, nie mwic ju o Niemcach.
-
...Warto by napisa, czemu dziennikarz przewysza ministra. Ministrowie nic nie czytaj, spogldaj
z gry itd. Reporter-dziennikarz wchania cudze myli i szerzy ignorancj, bo rozmawia z osobami
wysoko postawionymi, ktre mwi duo bzdur.
-
...Luiza Michel
461
bya crk chopki i arystokraty. Potrzebna jest znaczna domieszka despotycznej
krwi, by zosta prawdziwym anarchist (Bakunin, Kropotkin, Tostoj).
Luiza Michel: Uwaano mnie za odwan, ale moja odwaga wynikaa jedynie z tego, e
niebezpieczne sytuacje nciy mj zmys artystyczny.
-
A. St. mwi, e Duma dzi ma by rozwizana.
-
Osoll
462
ucieka za granic, ale na granicy zosta aresztowany.
3czerwca,godz.3wnocy
W redakcji byli dziennikarze amerykascy i opowiadali, e wysali depesze o rozwizaniu Dumy.
A. St-n dzwoni, e telefonowano do niego, i posiedzenie Rady Ministrw jeszcze trwa. Rozwizanie
Dumy to na razie jeszcze tylko domysy.
-
Dzi surowe zarzdzenie komendanta policji przeciwko prasie na podstawie stanu wyjtkowego. Na
prowincji take.
To odpowied rzdu w stosunku do Dumy. Mona przypuszcza, e rzd jak zawsze przeholuje
w gorliwoci i drakoskie oklniki pozostan na papierze. Trzeba byo wyda ustaw, a nie oklnik,
i to ustaw mdrzejsz od tej, jak wprowadzono na zasadzie art. 87.
-
...Le style - dit M. Claveau - cest lart de donner la pense non seulement le mot propre, mais le
tour juste, le tour unique. Cest le don de le couler instantanment dans le seul moule qui lui
convienne et le rendre vivant aux yeux.

461
Luiza Michel - rewolucjonistka francuska, braa udzia w walkach Komuny Paryskiej; zesana do Nowej
Kaledonii, amnestionowana w roku 1880, ponownie skazana za agitacj rewolucyjn w r. 1883. Pikna posta
kobiety-rewolucjonistki, ktr opiewali W. Hugo i Verlaine. (Przyp. tum.)
462
Osoll - rewolucjonista otewski, pose socjaldemokratyczny do II Dumy.
Maupassant rwnie o stylu: Quelle que soit la chose quon veuille dire, il ny a quun mot pour
lexprimer, quun verbe pour lanimer, quun adjectif pour la qualifier.
-
Duma zostaa rozwizana o godz. 9. Riecz dzwonia, e w Rusi twierdz, e to bzdura.
Potwierdzilimy im t informacj. Nowa ustawa wyborcza. Wybory do nowej Dumy - 1 listopada.
-
- Nasze dzieci rujnuj si na kokoty.
- Czy to panna?
- Ma 37 lat.
- A ta wdowa ma 35.
- To nie wdowa, to moda niewiasta.
- Obie pokraki.
- To ksiniczka, pochodzi ze znakomitego rodu.
- Do ka nie idzie si z drzewem genealogicznym.
- To ja yj w XX wieku, pan y w XIX.
- Jeste onaty i nie masz prawa mie kochanki.
- Najpierw trzeba si oeni, a wtedy mona ju mie kochank.
-
Rozwizanie Dumy Pastwowej przeszo zupenie bez wraenia. Samo spoeczestwo jest niestety
senne i bezczynne, a elementy opozycyjne s pokane i aktywne. Rosja jest straszliwie zaduona.
Gdyby ogosia bankructwo, Francja rwnie porzdnie dostaaby w ko. A adne mocarstwo nie ma
tyle zasobw, co Rosja.
5czerwca
Wczoraj jaki oficer przynis nam kopi depeszy cesarza do Dubrowina
463
, prezesa Zwizku Narodu
Rosyjskiego. Buhakow posa depesz do drukarni i umieci j na pierwszej kolumnie. Misza
powiedzia mi o tej depeszy:
- Cesarz znalaz sobie parti i wysa do Dubrowina niesychan depesz.
Oto jej tekst:
Depesza od Najjaniejszego Pana. Do Prezesa Zwizku Narodu Rosyjskiego Dubrowina. -
Prosz o przekazanie wszystkim prezesom oddziaw i wszystkim czonkom Zwizku Narodu
Rosyjskiego, ktrzy przesali mi wyrazy swych najgortszych uczu, mego serdecznego
podzikowania za ich wierno i gotowo pracy dla dobra tronu i szczcia naszej drogiej
ojczyzny. Jestem przekonany, e obecnie wszyscy prawdziwie rdzenni i wierni Rosjanie,
synowie bezgranicznie ukochanej ojczyzny, zespol si jeszcze bardziej i pomnaajc stale
swe szeregi dopomog mi w osigniciu pokojowej odnowy naszej witej i wielkiej Rosji

463
Dubrowin A. I. - lekarz, zaoyciel osawionego Zwizku Narodu Rosyjskiego. Uwaano go powszechnie za
organizatora szeregu czarnosecinnych pogromw oraz zabjstwa posa do I Dumy z ramienia kadetw
Herzensteina.
i udoskonalenia bytu jej wielkiego narodu. Niechaj wic Zwizek Narodu Rosyjskiego bdzie
mi niezawodn podpor, wiecc wszystkim i w kadej okolicznoci przykadem
praworzdnoci i porzdku. Mikoaj.
Tak dalece nie uwierzyem w prawdziwo tej depeszy, e kazaem j zdj i napisaem do Buhakowa
i do Miszy listy karcce za ich nierozwag, w przekonaniu, e depesza jest sfaszowana. Odszukaem
uwagi Prokofiewa
464
na temat wydarze dworskich z rezolucj zezwalajc ministerstwa dworu
i stwierdziem, e piecztka brzmi inaczej: na uwagach Prokofiewa - za szefa kancelarii ministerstwa
dworu cesarskiego i podpis, tutaj za - za kierownika itd. U gry na uwagach Prokofiewa:
Ministerstwo dworu cesarskiego nie widzi przeszkd i dopisek rczny w sprawie opublikowania.
Na notatce zezwalajcej na umieszczenie depeszy ostatnie sowa w sprawie opublikowania odbite
piecztk.
Dzi Russkoje Znamia publikuje peny tekst depeszy wraz z depesz Dubrowina do cesarza i z
hymnami pochwalnymi w najbardziej grnolotnym stylu.
-
Przyjecha Witte. Wyjeda do swojego lekarza za granic, nastpnie w Pireneje, a potem do swojej
crki do Brukseli. Przyjecha si poegna. Pokazaem mu depesz cara do Dubrowina. Duga
rozmowa. Car jest zarozumiay. W czasie wojny japoskiej po kadej klsce uwaa, e teraz ju
odniesiemy zwycistwo i wszystko si naprawi. Tak samo teraz. Rozwiza Dum i przekonany jest, e
zstpi aska boa i skoczy z rewolucj. Kiedy Witte prbowa mu co radzi, odpowiada:
- Sergiuszu Juliewiczu, pan zapomina, e mam ju 38 lat.
Ale w jego postpowaniu jest co dziecinnego, chocia nie mona o nim powiedzie, e brak mu
wyksztacenia.
Przypomniaem mu, jak w pierwszych dniach panowania Mikoaja II spytaem go: I co bdzie dalej?
- Bdzie tak, e sprawa pomalutku ruszy naprzd, a kiedy dojdzie do 35-36 lat, bdzie zupenie
dobrym wadc.
- To samo powiedziaem P. N. Durnowo. Odpowiedzia mi: Myli si pan okrutnie. Wyronie z niego
bezsilny despota.
Witte napisa 90-stronicowe opracowanie na temat przyczyn wojny japoskiej, ze wszystkimi
dokumentami. Wydrukuje to, zdaje si, za granic. Nie dosyszaem dokadnie. Obieca, e mi da.
- Nowa ordynacja wyborcza - to chory zb. Zamiast go usun, leczono go rozmaitymi kroplami. Nic
z tego nie wyjdzie. Ja proponowaem, by cign ze zgromadze ziemstw gubernialnych
i powiatowych, z miast i gmin odpowiedni liczb delegatw dla kadej guberni i powierzy tej Dumie
opracowanie nowej ordynacji wyborczej. Powiedziaem to Stoypinowi, ale oni co tam tylko
poprawili. Na Rad Ministrw zaproszono Goremykina, Akimowa, Jermoowa i Bulygina. Dlatego
wanie Jermoow zacz wiwatowa i pi szampana.
Witte powiada, e rewolucja bdzie ustawicznie narastaa. Rewolucja si rozpocznie, kiedy wszystkie
swobody zostan zrealizowane. Proponowa taki skad rzdu: premier i minister spraw wewntrznych
- Durnowo, owiata - Pichno
465
, rolnictwo - Nikolski. Durnowo nic nie zmieni, ale troch ich
przetrzepie i przeczyci.

464
Prokofiew W. P. - wsppracownik Now. Wr., prowadzi w gazecie dzia dworski.
465
Pichno D. I. - profesor Uniwersytetu Kijowskiego, zaoyciel skrajnie reakcyjnej gazety Kijewlanin.
- Dum trzeba byo zwoa na 1 wrze. 1908 r. Krtki termin - to zguba.
6czerwca
Carowi doniesiono oczywicie, czy te sam to zauway, e Nowoje Wriemia nie zamiecio jego
depeszy do Dubrowina. Mwi si, e Nowoje Wriemia nie przedrukowao demonstracyjnie. Akurat,
skoro uwaaem, e depesza jest sfaszowana, tak dalece bya nietaktowna. Russkoje Znamia pisze
obecnie pirem Dubrowina artykuy utrzymane w tak fagasowskim stylu, e czowiek ma ochot
splun. Jak gdyby trzeba byo bez przerwy chodzi na koturnach i przemawia jzykiem, ktrego nie
uywa si nigdzie. Lewicowe gazety podchwyciy depesz - jest im na rk.
-
By Piotr Botman, pierwszy sekretarz ambasady w Anglii. Chc go mianowa ministrem do Maroka.
Dostaje obecnie 6500 rub., a mieszka w Londynie w hotelu Ritz w kilkupokojowym apartamencie;
paci za niego 5 funtw dziennie i drugie 5 funtw za utrzymanie. Oeni si z Amerykank, ktra ma
w Paryu wasny dom. Opowiada, e 55 posw do Dumy zamieszanych jest w planowany zamach na
ycie cesarza. Policja skonfiskowaa u nich gotowe depesze do rzdw europejskich w imieniu rzdu
tymczasowego, zawiadamiajce o przewrocie i o przyjani ze strony Rosji. Nasi rewolucjonici
prowadz protokoy ze wszystkiego, wszystko zapisuj, wszystko zachowuj w archiwach. Bardzo si
troszcz o histori, eby o nich aby nie zapomniaa. Jak kobiety maj pasj do przechowywania listw
miosnych.
Kilka lat temu metresa W. R. Zotowa
466
przyniosa do mnie kosz z dokumentami, proszc, bym je
przechowa u siebie. Okazao si, e kosz by peny sfaszowanych piecztek do paszportw,
blankietw do nich, fotografii rewolucjonistw, ich korespondencji, ksiek rachunkowych itd.
Zgodziem si. Zotow by sekretarzem redakcji pisma Goos, przechowywa u siebie to archiwum
i by archiwist. Metresa jego mwia, e chciaa wyrzuci ten kosz do Fontanki, ale zrobio jej si al.
Wziem to i przejrzaem. Niektre listy, midzy innymi od Figner
467
, zwinite byy bardzo
przemylnie w ksztacie ziarenek grochu.
7czerwca
W Rusi w zwizku z moim Maym licikiem:
Czy wiecie, kto by najbardziej utalentowanym czowiekiem w II Dumie? W Now. Wriem.
czytamy: Najbardziej utalentowanym i szczerym czowiekiem w niej by Gruzin Cereteli
468
.
To gorzka prawda i nie ma powodu jej ukrywa. Gdyby mia rozum rwny jego talentowi
i uczuciom, nie znalazby si na awie oskaronych.
Tylko zostaby wsppracownikiem gazety Nowoje Wriemia? Ale wtedy, nawiasem
mwic, byby pozbawiony uczu. I tak wic jako nic z tego nie wychodzi... Mdry
czowiek moe by albo wsppracownikiem Now. Wriem., albo tak map ze siebie
zrobi, e obraza boska, jak mwi Horodniczy...

466
Zotow W. R. - literat, zwizany by z niektrymi czonkami partii Narodnaja Wola i na pocztku lat
osiemdziesitych oddawa im rozmaite usugi.
467
Figner Wiera - wybitna rewolucjonistka rosyjska, czonek Kom. Wyk. Narodnej Woli, wsporganizatorka
zamachw na Aleksandra II. Po 20 latach wizienia w twierdzy szlisselburskiej i 2 latach zesania w r. 1906
wyjechaa do Szwajcarii, gdzie wsppracowaa z zagr. komitetem partii eserowcw. (Przyp. tum.)
468
Cereteli Iraklij - dziaacz gruziskiej i rosyjskiej socjaldemokracji. Sta na czele frakcji socjaldemokratycznej w
II Dumie, po zamachu Stoypinowskim skazany na katorg. By ministrem pierwszego Rzdu Tymczasowego w r.
1917 z ramienia mieszewikw. (Przyp. tum.)
Nieprawda, wszyscy mdrzy ludzie przeszli z Now. Wriem. do Rusi, a w Now. Wriem. zostali
sami durnie!
8czerwca
Bardzo interesujce przemwienie Andriejewskiego na procesie Andriejewa, Pistolkorsa i kochanki
ich obu, a nastpnie ony Andriejewa, Sary Lewin. Charakterystyczna jest scena midzy ni i mem,
kiedy po przespanej z nim nocy i zadaniu od niego pieszczot Sara powiedziaa:
- A wiesz, ja wychodz za m za Pistolkorsa.
Przedtem jeszcze scena midzy Andriejewem i jego crk, ktr mia z Sar, kiedy crka wyjawia ojcu,
e matka ma zamiar wyj za m za Pistolkorsa.
Sara to kobieta niesychanie bezduszna, rozpustna i bezczelna. Dobry temat na sztuk.
9czerwca
U I. L. Goremykina... Razem z przewodn. Rady Pastwa Jermoowem (ktry skada swj projekt
ordynacji wyborczej) i Buyginem zaproszeni byli na narad. Wszystko odbyo si tak, jak chcia
Stoypin. Car nie zgodzi si tylko na zwoanie Dumy 1 padziernika i napisa dat 1 listopada.
Goremykin: Rozwiza Dum, ale bez nowej ordynacji; naley o niej wspomnie, e zostanie wydana
i wwczas nastpi zwoanie Dumy. Termin zwoania - jesie 1908 r. Ordynacj opracowa powinna
Rada Pastwa, tzn. ci jej czonkowie, ktrzy przyjm t propozycj, pozostali mog nie bra udziau,
i zaprosi marszakw szlachty lub przedstawicieli ziemstw, wedug wyboru cesarza. Cesarz sam nie
odpowiada. Jeeli nowa Duma bdzie za, ma prawo powiedzie, e nie on jest autorem ordynacji,
tylko tacy a tacy ludzie. Samodzierawie (broszura Chomiakowa, ktr da Goremykinowi car) - to nie
despotyzm, powinno dziaa zgodnie z prawem, a w danym wypadku powierzy opracowanie ustaw
innemu zgromadzeniu - Soborowi. U nas wszyscy si tego boj.
Tego samego zdania by Kokowcow i Schwannebach
469
. - Bezrobotni. Sytuacja ich jest okropna.
Kadeci to prawica, a padziernikowcy - lewica. Caa rzecz w tym, by Duma sprawowaa wadz, by
bya nie tylko instytucj ustawodawcz, ale wanie sprawowaa wadz. Caa rzecz w tym. - Za rok
bdziemy mieli kadecki rzd. Wszystko do tego zmierza. - Prasa. - Partie skrajne. - Anarchia bdzie
trwaa.
Sytuacja obecna - to przewleky tryper.
Nie widzia si pan ze mn i nic pan ode mnie nie sysza! - Kryanowski
470
pjdzie na wszystko. -
Kto ukada ordynacj? - Bezwstydnicki - tak nazywaj jej autorw... Kaukaz chcieli take
pozbawi reprezentacji, ale Woroncow wybaga. Wszystko jest przypadkowe i zaley od przypadku. -
Zwala ca odpowiedzialno na cesarza wwczas, kiedy nie naleao tego robi. Rozwizanie Dumy -
to jeszcze nie coup dtat. Ale opracowa now ordynacj bez zasigania opinii osb i instytucji - to
coup dtat.
10czerwca
Nasze lewicowe gazety wierz, e pienidze na powstanie na poudniu Francji przychodziy
z zagranicy. A kiedy twierdzilimy, e pienidze na rewolucj rosyjsk przychodziy z zagranicy, miay

469
Schwannebach P. Ch. - czonek kolegium ministerstwa finansw, potem szef kontroli pastwowej, dziaa
zawsze w duchu skrajnie reakcyjnym.
470
Kryanowski - pocztkowo skromny dyrektor jednego z departamentw min. spr. wewn., zrobi wielk
karier i zosta sekretarzem stanu i specjalist w dziedzinie redagowania rozmaitych ustaw, a zwaszcza zasad
ordynacji wyborczej.
si z nas. Chwal Clemenceau za stumienie buntu bez wikszych ofiar. Francuzi s tchrzliwsi od
Rosjan, bo maj czego broni.
-
U nas od jednego z drugim zalatuje umieszkiem prostytutki ze wsi, od dawna ju chorej na syfilis.
-
Dubrowin w Russk. Znam. cytuje wstp o wolnoci z Ewangelii wedug ksiki Hildebrandta Sownik
informacyjny i komentarz do Nowego Testamentu, SPB. 1884-5, ale pokrci cytujc List do Galatw
apostoa Pawa, 1, 4-5 zamiast 2,4 oraz inne garstwa.
12czerwca
Dzi by Kiriejew.
Artyku Nowikowej o ksice jakiego Anglika, ktry twierdzi, e sytuacja Rosji na D. Wschodzie jest
doskonaa. Kiriejew uwaa, e to bzdura. Anglik istotnie mwi o takich sprawach, ktre
w rzeczywistoci nie istniej.
Dubrowin pisuje prywatne listy do cara i udziela mu rad, np. eby zwolni ministra dworu Fredericksa
i Mosoowa
471
. Mwi o tym Kiriejew.
Opowiada o nastpujcej historii z wiel. ksiciem Aleksandrem Michajowiczem. W. ks. napisa
artyku o marynarce. Car go przeczyta, pozwoli wydrukowa na prawach rkopisu i rozpowszechni
we flocie. W. ks. zrobi to. Po pewnym czasie car do niego:
- Powinienem ci ukara.
- Za co?
- Za zamanie dyscypliny. Wydrukowae artyku i rozesae go nie pytajc Aleksego
472
o pozwolenie.
To powane uchybienie. Pozbawiam ci dowdztwa na okrcie i masz jecha na rok na Krym i tam
zamieszka.
Tak si te stao.
-
Bya Milutina. W zeszym roku wyebraa ode mnie 150 rub. na wychowanie jakiej modej osoby,
teraz znw prosi o tak sam kwot. Obiecaem da. Osoba owa ma zosta nauczycielk wiejsk. M
jej, jak twierdzi, gra; okropnie si interesuje zwizkiem padziemikowcw. Ona oczywicie rwnie.
Gdyby wstpia do naszej trupy, graaby grandes dames. Wraenie niesympatyczne. Z gatunku
ebrzcych filantropek.
- Mojego ma - mwia - ustawicznie myl z Milukowem.
- Nie ma na to rady, skoro maj podobne nazwiska. Mnie to zoci. Mam nadziej, e nie ma midzy
nimi nic wsplnego. Milukow co znaczy nawet dla swoich przeciwnikw, Milutin jest niczym nawet
dla swoich przyjaci. Jaki wyleniay kogut, z wyleniaym gosem, ale zarozumiaoci co niemiara.
O A. A. Stoypinie powiedziaem, e to niedwied. Jej zdaniem jest mao aktywny, ale co za talent!
-

471
Mosoow A. A. - genera, szef kancelarii ministerstwa dworu.
472
Aleksy - w. ks. Aleksy Aleksandrowicz, genera-admira marynarki.
Mieszykow mwi, e powinienem napisa powie. To samo radzi mi Czechow. Sporo mylaem
o powieci. Ale nie mog jej napisa. Mio pod koniec stulecia kosztowaa mnie mnstwo pracy.
Kiedy si ta powie ukazaa po niemiecku w przekadzie Szabelskiej, recenzent w Kleiner Journal,
a potem osobno jaki krytyk szwajcarski uwaali, e ostatnie rozdziay przypominaj Dostojewskiego;
w ogle krytyka niemiecka j chwalia, ale u nas nie znalazem nic prcz na p pobaliwej recenzji w
Siew. Wiestn. Czytelnikom si podobaa, miaa 6 wyda. Chwali j Czechow i bardzo pochwali j
w licie do mnie Riepin. Dugo nosiem si z myl, by j posa L. N. Tostojowi, ale nie starczyo mi
odwagi. No, a teraz, eby pisa powie - skd wzi to napicie, jakie jest konieczne, nie mwic ju
o talencie? I gdybym teraz pisa, napisabym powie polityczn. Ale jeli chodzi o mode pokolenie,
mao mam materiau obserwacyjnego, a starzy nie podobaj mi si zupenie.
-
Jaki to delikatny i miy czowiek ten Burienin - mwi Kiriejew. - Z przyjemnoci z nim rozmawiam.
Opowiedziaem mu, jaki to rzeczywicie dobry czowiek. W krytyce zjadliwy, ale w yciu niezwykle
dobry i delikatny. Przekonaem si o tym wiele razy.
-
Chyba nie wyjad. Nie mam z kim ani dokd. Przede wszystkim nie mam z kim i wci mi si zdaje, e
to w ogle zbyteczne. Czy nie wszystko jedno, gdzie si umrze.
13czerwca
Od dziesitej do pierwszej w nocy siedzia Eugeniusz Nikoajewiez Szelking
473
, bardzo interesujcy
czowiek, jeeli jest prawd wszystko to, co mwi. O Francji itd., o hemach, ktre zamwiono
w firmie francuskiej dziki protekcji cesarzowej Marii Fiodorowny. Inynier rosyjski i jego kochanka
dostali po 350 tysicy frankw.
Jeli sprzedaj psa jako krow i nabywca kupuje go jako krow, to co mnie to obchodzi.
apownictwo jest u nas okropne. W czasie wojny admira Abaza wasa si po Paryu, eby kupowa
okrty i zarabia na nich. Kady, kto chcia, sprzedawa ojczyzn.
Przywdc partii socjalistw-rewolucjonistw w Paryu jest Rubanowicz
474
. Zdawa egzaminy na
Sorbonie, ma tam katedr i jest w przyjani z Clemenceau. Soc.-rewolucjonici s za nacjonalizacj
ziemi.
-
Wiadomy dokument o Wittem Szelking dosta od Schwannebacha. Napisany by po niemiecku
i przekazany cesarzowi Niemiec. (Nawiasem mwic, Schwannebach dzi dosta dymisj. Czy nie
z tego powodu? Witte wiedzia widocznie o tej intrydze i mg zawiadomi o niej cesarza osobicie
albo listownie). Szelking opowiada, e w traktacie japosko-francuskim istnieje podobno tajna
klauzula, i w przypadku wojny Francji z Niemcami Japoczycy obowizani s dostarczy w cigu 60
dni 300.000 onierzy japoskich angielskimi okrtami. Mam powane wtpliwoci co do tej klauzuli.
Jak my mamy w tym gra rol?
Szelking tyle mwi, e prawie wszystko wyleciao mi z gowy. Nastawiony jest pesymistycznie i sam
najwidoczniej mia jakie niepowodzenia w swojej karierze dyplomatycznej. Izwolski powiada, e nie
mamy teraz innego wyjcia i musimy y w przyjani ze wszystkimi. Wilhelm II nie lubi Mikoaja II.

473
Szelking E. N. - mody szambelan, pracowa w min. spraw zagranicznych i informowa Nowoje Wriemia o
sprawach dyplomatycznych oraz o wszelkiego rodzaju plotkach towarzyskich.
474
Rubanowicz I. A. - by istotnie przywdc eserowcw dziaajcym na emigracji. (Przyp. tum.)
Szelking mwi o swoim stosunku do Rusi. Misza opowiada mi pniej, e on rozpowiada o tym na
wszystkie strony i Lolek prawdopodobnie rozstanie si z nim ze wzgldw taktycznych. Bra podobno
600 rub. nie liczc wierszwek. Obecnie Lolek zaproponowa mu 10 kop. za poczt i 15 kop. za
artykuy. Gupio zrobiem by moe, e byem z nim szczery. Diabli wiedz, co to za jeden. Poleca go
Goremykin.
14czerwca
Szlachty jest coraz mniej, jak ubrw w puszczy Biaowieskiej. Zjazd ziemstw w Moskwie. Hr.
Uwarow
475
nazwa na tym zjedzie Stachowicza etiopskim faryzeuszem. Czy to prawda? W Rieczi -
kusiciele. To ci ludzie, ktrzy z gry udzielaj bogosawiestwa wadzom na dalsze pokuszenia
swoj biernoci i gotowoci do sankcjonowania faktw dokonanych. Oni ze strachu gotowi s
przeprowadzi w trzeciej Dumie przymusowe wywaszczenie - to znaczy dobrzy obszarnicy.
-
O jakich mostach mona teraz mwi? Czas ju usun mosty i spali okrty.
-
Ludowadztwo wedug recepty Rousseau prowadzi do najbardziej anarchistycznej i despotycznej
doktryny. Dclaration des droits de lhomme - zasady umowy spoecznej. S faszywe i szkodliwe.
Rewolucja na wzr angielski lub niemiecki, wedug teorii Lookea albo Steina, rewolucja zmierzajca
do usunicia nie zdatnego ju starego mechanizmu - to jedyna suszna droga. Francja posza drog
wskazan przez Rousseau i doprowadzia do mordw, przelewu krwi i cesarstwa, i pozostaa wierna
zasadom Rousseau: Brak nam wszystkiego, i szacunku dla pastwa, i szacunku dla jednostki. Taine:
Wolno - to rzecz, ktrej Francuzi nie zrozumiej nigdy.
Mymy poszli za wzorem francuskim i socjalistycznym. Nasza Duma - to po prostu klub polityczny,
wiec, ktry boi si potpienia terroru, bo Duma zmierzaa do wszechwadzy konwentu, a konwent
gosi terror. Duma zajmowaa si propagand rewolucyjn i porednio aprobowaa terror, a konwent
obradowa pocztkowo poza Dum, a w drugiej Dumie miao zasiad na awach paacu Taurydzkiego
i pocz kierowa spiskiem przeciwko carowi i samej Dumie. Chcia stworzy konwent przy pomocy
wojsk rewolucyjnych. Spiskiem kieruje z Parya jaki Rubanowicz.
-
Dekadenci rozpleniaj plugaw literatur. Istnieje pismo, ktre drukuje wycznie pornografi,
histori prostytucji, markiza de Sade, Casanov itd. Nowoczeni beletryci zby zjedli na kobiecej
anatomii.
15czerwca
Hr. Uwarow nie powiedzia Stachowiczowi: etiopscy faryzeusze, tylko faryzeuszowskie quivoquei
i formalne wykrty - jak pisze w pimie Towariszcz ykin
476
.
-
Mieszykpw jedzie dzi do Haapsalu
477
, kusi mnie, ebym take pojecha, bdzie mnie wozi aglwk
po zatoce. Nigdy nie byem w kraju nadbatyckim.

475
Uwarow A. A., hrabia - dziaacz ziemstw, wiecznie wahajcy si midzy padziernikowcami i mikroskopijn
lewicowoci.
476
ykin I. W. - pose do I Dumy, jeden z gwnych dziaaczy partii trudowikw, demokratycznego
zgrupowania posw chopskich. Do przywdcw tej partii nalea A. F. Kiereski. (Przyp. tum.)
477
Haapsalu - miasto portowe w Estonii. (Przyp. tum.)
16czerwca
Stachowicz mwi ykinowi na zjedzie moskiewskim:
- Oto moje przemylane, sprawdzone w praktyce i najgbsze przekonanie na temat polityki: Czowiek
moe bra udzia, ale nie moe zrobi kariery - podkrelam, nie moe zrobi kariery - na wojnie, jeli
jest dobry, w handlu, jeeli jest uczciwy, szczery w dyplomacji, a czysty w polityce. Czysty czowiek nie
moe zrobi kariery w polityce.
Istnieje na to okrelenie: kompromis.
-
Riecz przedrukowaa z pewnymi skrtami z Russk. Znam. notatk atakujc mnie w zwizku
z depesz cesarza do Dubrowina (patrz Russkoje Znamia Nr 128 i Riecz nr 140): i Suworinowi nie
podoba si taka askawo monarchy w stosunku do naszego Zwizku i dlatego fakt ten starannie
przemilcza. Gdyby tak depesza bya adresowana do padziernikowcw i gdyby cesarz ich uzna za
niezawodn podpor tronu, wwczas sprawa wygldaaby zupenie inaczej itd.
Wanie cesarz nie powinien by uwaa Zwizku Narodu Rosyjskiego za niezawodn podpor
tronu. Depesza ta, jak pisze R. Z., stanowia odpowied na ordzie do nieograniczonego
samodziercy. Co innego uwaa za podpor cay nard, a co innego - parti Dubrowina (patrz 5
czerwca, gdzie opowiadam, dlaczego nie umieciem depeszy).
-
- Bd si domaga cakowitego wywaszczenia ziemi - mwi pretendent do Dumy. - Niech oddadz
ziemi bezpatnie.
- Ale przecie i pan ma ziemi.
- Zastawiona do ostatniego skrawka. I tak j sprzedadz na licytacji. A w Dumie mog sobie zbudowa
karier. Mam talent krasomwczy.
-
Powinienem zacz pisa, co myl.
-
W LEnergie Fr. nr 132 z 23 l. skargi na policj francusk i zbyt ma ochron przed apaszami w
Paryu i w Marsylii. W Marsylii w 1906 r. wpyno 12.000 skarg. Mieszkacy Marsylii yj
w ustawicznym strachu. Bezpieczestwo osobiste jest wiksze w Chinach i Indiach, a zwaszcza w
Japonii.
-
By M. A. Stachowicz. Dzi by o nim w Now. Wr. ostry artyku Mieszykowa. Mylaem, e bdzie
o tym. Ani sowa! Mwilimy o grobie Dumy reakcyjnej. Moe ona odwlec proces konstytucyjny,
sta si narzdziem biurokracji, a potem - nowy wybuch rewolucyjny. Tylko postpowa Duma moe
skierowa wielk rzek rosyjsk we waciwe koryto. II Duma w komisjach bardzo duo zrobia.
Lewica ustawicznie przeszkadzaa. Nic nie robili, tylko wci domagali si najbardziej radykalnych
decyzji, nie podejmowali si roli referentw, to znaczy nie chcieli ponosi adnej odpowiedzialnoci.
Nowa ordynacja doprowadzi do Dumy obszarniczej i Duma bdzie taka sama jak Zjazd. Ja
oponowaem. Nie ma si czego obawia. Nie ma powrotu do przeszoci. Jeli Duma bdzie
obszarnicza, niech si kc, a w kocu ustawy jednak zostan uchwalone i bd lepsze.
Stachowicz zostaje do rody i chcia jeszcze raz przyj, eby mnie nawrci na swoj wiar; nic
z tego. Miota si tylko i nie wie, z kim si zwiza. Przed II Dum owiadczy mi, e Stoypin si
skoczy do 1 kwietnia. Mwi: Na 1 kwietnia ju ministrem nie bdzie, a Stoypin rozpdzi I i II
Dum i bdzie pracowa z trzeci.
-
P. A. Stoypin wypoczywa na fiordach fiskich. Trzymane to jest w tajemnicy. Cesarz pozwoli mu tam
jecha na 10 dni i powiedzia, e moe pozwoli mu zosta duej, jeli bdzie spokj. winie
dziennikarskie nazway Nowoje Wriemia oficjalnym organem ministerstwa (Riecz) i chtnie
ucisn do R. Znam., jeli bdzie wymylao na Now. Wriemia. Nieraz wystpowalimy
w obronie Zwizku Narodu Rosyjskiego, kiedymy widzieli, e napaci na ten Zwizek s
niesprawiedliwe. Ale w jednej partii z p. Dubrowinem i zwizkowcami nie bylimy nigdy i nie
bdziemy. Zwizku Narodu Rosyjskiego nie bdziemy uwaali za nard rosyjski, tak samo jak nie
uwaamy za nard rosyjski adnej innej partii. Nie uznajemy ludowadztwa i nie sdzimy, e
otrzymalimy je 17 padziernika 1905 roku w podarunku od cesarza, mimo e nie tylko lewica, ale
i rewolucjonici ustawicznie si na ten akt powoywali. W czasie rzdw Wittego gazety ustawicznie
na to biy i wszystkie decyzje rzdu uwaay za nielegalne i sprzeczne z manifestem z 17 padziernika.
I Duma powoywaa komisj w celu przeprowadzenia ledztwa w stosunku do przedstawicieli wadzy,
ktrzy speniali rozkazy rzdu centralnego, to znaczy zamierzali postawi przed sdem cay rzd.
Jazgarz
478
dlatego wanie rzdzi Rosj przez 50 dni. Rozkazy i manifesty Rady Del. Rob. drukoway
prawie wszystkie gazety. Nowoje Wriemia miao nawet wstp na posiedzenia Rady. Na rozkaz
Jazgarza ludzie wycofali z kas oszczdnoci 180 milionw rubli, mimo e Nowoje Wriemia starao
si wszelkimi sposobami powstrzyma go od tego szalestwa. Kiedy powiedziaem hr. Wittemu, e
mamy dwa rzdy, owiadczy:
- Nie dwa, tylko wicej. Bdzie ze cztery.
- Bo jakie jeszcze?
Nie odpowiedzia. Mwi mi nawet, e nie wie, gdzie si mieci komitet tej Rady Delegatw
Robotniczych.
- Paska maonka zna Pilenk
479
. Pilenko by w tym komitecie z polecenia redakcji, kiedy ja
siedziaem w Wiedniu, i zna adres tego komitetu.
Umilk znowu, starajc si mnie przekona, e niczego nie mona mu zarzuci i e niesusznie na
niego nastaj. Wyliczy mi wszystkie posiedzenia Rady Ministrw i wszystkie kroki, jakie podejmuje.
Stara si mwi profesorskim tonem, w sposb przekonywajcy, ale po wyjciu od niego
zamieciem ostry artyku A. P. Nikolskiego, krytykujcy jego rzdy. Nazywa mnie wwczas swoim
przyjacielem i pocaowa si ze mn, kiedy po dugiej rozmowie wychodziem. Po artykule Nikolskiego
znowu mnie wezwa i znw zacz mnie przekonywa. Wtedy zmieniem ton i powiedziaem mu
prosto z mostu, e prowadzi Rosj do zguby, e doprowadzi do kompletnego rozprzenia, e nie
przejawia adnej wadzy i e zupenie nie przypomina dawnego despotycznego Wittego, ktry rzdzi
Rosj przez 10 lat. Wtedy wsta i cakowicie zmieniajc ton owiadczy:
- No wic powiem panu to, czego nie mwiem moim ministrom. Postanowiem dziaa
zdecydowanie i poleciem oklnikiem wszystkim gubernatorom, e maj rewolucjonistw aresztowa
i zsya na Syberi.

478
Jazgarz - pseudonim pom. adw. przysigego Chrustaowa, pierwszego przewodniczcego Rady Delegatw
Robotniczych w r. 1905; nie nalea do adnej partii, by na zesaniu, potem emigrowa.
479
Pilenko A. A., - profesor prawa midzynarodowego, w gazecie Nowoje Wriemia prowadzi dzia Dumy.
- Czy nie za pno? Czy wybra pan aby odpowiedni chwil? Czy nie zawioda pana paska intuicja?
- Nie sdz itd.
Dziao si to przed powstaniem moskiewskim Siedziaem u niego dobre dwie godziny, dugo po
pnocy. Ba si przez cay czas i mia nadziej, e wszystko jako samo si uoy. W tym roku sam mi
si przyzna, e wtedy straci gow i e caej prawdy o Radzie Del. Rob. dowiedzia si dopiero po
ich skazaniu przez sd.
17czerwca
Schwannebach rano pyta o mnie przez telefon. Chce widocznie pogada. Sprytny Niemiec, ale nie
zanadto pomysowy. Moe nawet intrygant - tak ma opini - ale i intrygant niezbyt wielkiego
kalibru, jeli nie potrafi si przyzwyczai. Trzyma si Goremykina. W zeszym roku, po tym
posiedzeniu, na ktrym Duma urzdzia nagonk na ministrw (deklaracja Goremykina)
i przegosowaa votum nieufnoci, przyjecha do mnie zupenie zbity z tropu, co wiadczyo, e
ministerstwo nie ma pojcia, co powinno robi.
-
Dzi pisaem o szlachcie. I. L. Goremykin powiedzia mi w zeszym roku: To wcale nie tak le, e pal
folwarki. Szlacht trzeba troch przetrzepa. Niech si zastanowi i przestanie pomaga rewolucji.
Straszna hoota jest wrd tej szlachty.
To fakt. Gdzie nie ma tej hooty?
19czerwca
Radca prawny ministerstwa spraw wewn. - yd Sliosberg, czonek kolegium ministerstwa - yd
Gurland, naczelnik wydziau gospodarki miejskiej - yd Niemirowski.
-
Riecz, nr 58, skonfiskowano za artyku o. Heliodora
480
, ktry pisa: Cae nieszczcie Rosji, jak
powiadaj, to e nasz miociwy car jest niezdecydowany. Jak to by moe? Dajcie komukolwiek, na
przykad chopu, 50 rubli i par dobrych koni, to gotw narobi Bg wie czego. Nie, to nieprawda, e
car jest niezdecydowany. Jest kto, kto wpywa na jego sabo. Ot my, chopi, zasiejemy nasz
chlebu i pjdziemy do Pitra: pozna prawd, co to za zbrodzie, co sprawia, e nasz car
samodzierca jest niezdecydowany. Faszywi patrioci, czybymy mieli doczeka si tej chwili, kiedy
sami chopi rusz, by dowiedzie si prawdy od cara? Nie, oby do tego nie doszo. Musimy pamita,
e jeli lud sam ruszy z miejsca, by ratowa tron carski, moe ten tron roztrzaska, a kiedy zacznie
tpi buntownikw, moe te pali bezlitonie folwarki obszarnicze... Sia ludu jest ywioowa.
-
Ks. Oboleski, pukownik puku Preobraeskiego, mia ostatnio dyur w paacu i cesarz zaprosi go
do stou. Z oburzeniem mwi cesarz o II Dumie.
- To niesychane, byo w niej 200 rewolucjonistw. A co bdzie z trzeci Dum...
Po rozwizaniu Dumy aresztowano 500 osb. (Mwi mi Masow.)
-

480
o. Heliodor (Trufanow) - mnich, pocztkowo zacieky czarnoseciniec w sutannie, potem zbuntowa si
przeciwko cerkwi prawosawnej, emigrowa, przysta do bliej nie okrelonej lewicy i przez pewien czas
wystpowa, cho bez powodzenia, jako komunista.
Rozmowa o wyszych kursach dramatycznych mojego imienia. By Damatow. Ja, Burienin, Damatow,
Masow wypowiadalimy si za tym, eby to byy kursy praktyczne, eby wychodzili z nich aktorzy,
ktrzy bd si zajmowali graniem, a nie wykadami o sztuce, psychologii itp.
-
Demczyski przynis sztuk swojej crki Niewolnicy uczu i bardzo j chwali. Naturalna rzecz!
-
- Ziemia naley do Boga.
- Tej boej ziemi tylko trzy arszyny kw. przypadaj na czowieka, a i za to w miastach trzeba jeszcze
paci.
-
Przyjecha Bielajew. Bardzo komicznie naladuje Wiesielitskiego w masce dyplomaty.
Littr: Je me suis trop rendu compte des souffrances et des difficults de la vie humaine pour
vouloir ter qui que ce soit des convictions qui le soutiennent dans les diverses preuves.
Mowa o religii.
21czerwca
Wczoraj by A. A. Kiriejew. Jego siostra O. A. przyjechaa z Londynu i ma zamiar jecha na wie. Byem
u niej dzisiaj. Zupena staruszka si z niej zrobia, powiada, e Duma przyprawiaa j o chorob przez
ca zim. Teraz Duma jest rozwizana i czuje si ju lepiej. Bardzo sympatyczna kobieta. Daa mi
ksik, ktra dopiero co ukazaa si w Londynie. O Korei, Mandurii, Porcie Artura, Japonii i Chinach.
Cz. III Russia the unbeaten to War. W tym cae sedno. Rosja nie zostaa pokonana i wkrtce
ozdrowieje.
-
Podobno Schwannebach mwi:
- Podaem si do dymisji, bo i cesarz, i Stoypin to nie tylko padziernikowcy, ale kadeci.
- Niewykluczone, e miejsce Stoypina zajmie Milukow - powiedziaem artem.
- Kto wie? yjemy w krlestwie mroku. - Robi mi wyrzuty, dlaczego nie zamieciem depeszy cesarza
do Dubrowina.
- Mwi, e pan zazdroci Dubrowinowi.
- Niech sobie mwi. Jestem tylko dziennikarzem, a nie przywdc partii.
Napisa j podobno ks. Orow z cesarzem. Uwaaj to za dowd niezalenoci cesarza. Wysa tak
depesz w tajemnicy przed Stoypinem - c to za niezaleno? Nic prcz bredni nie moe wyj
z takiej niezalenoci.
-
Ramiszwili
481
bywa u Woroncowa na herbacie.
Ludzie z tak czystymi oczyma nie oszukuj - mwia ksina Woroncowa.

481
Ramiszwili I. - kaukaski socjaldemokrata, mieszewik, pose do I Dumy, typowy ugodowiec.
Woroncow temu wanie Ramiszwilemu kaza wyda karabiny w celu rozdania socjaldemokratom, jak
o tym donosio Nowoje Wriemia.
22czerwca
Artyku o sojuszu francusko-rosyjskim z moim wstpem. Korespondenci zagraniczni wypytywali
w redakcji, czy to nie byo z inicjatywy rzdu, czy rzd nie chce w ten sposb zaprztn umysw
i odwrci uwagi od zagadnie wewntrznych. Zawsze ta sama historia z Now. Wr.. Uwaaj je za
organ oficjalny, a wszystkie artykuy - za inspirowane przez rzd. Mog z tego wycign tylko taki
wniosek, e albo Nowoje Wriemia byo mdrzejsze od rzdu i kierowao jego krokami, albo te nikt
nie mg si absolutnie zorientowa, jaka waciwie jest polityka rzdu. Artykuy pisali
wsppracownicy, sporo pisa Skalkowski, Nikolski i inni, bez adnych naciskw zewntrznych. Rzd
nigdy nie mia do Now. Wr. Zaufania i przez 20 lat trzymali je pod grob dwch ostrzee. Za
czasw Sipiagina byo nawet na pewien czas nie dopuszczone do sprzeday za bahy artyku o kwestii
robotniczej. Kiedy ministrem zosta mianowany Goremykin, zaprosi mnie do siebie, da mi szereg
broszur o sprawie chopskiej i owiadczy, e drzwi jego gabinetu zawsze s dla mnie otwarte.
Jednake ja nie chodziem do niego nigdy, wyjwszy te tylko wypadki, kiedy sam mnie wzywa
w zwizku z jakimi artykuami. Zdarzyo si to moe trzy razy przez cay czas jego urzdowania. Raz
byo to z powodu noworocznego artykuu Nikolskiego, w ktrym w zwizku z adnotacjami cesarza
pisa o koniecznoci szk. Dawa do zrozumienia, e midzy epok Aleksandra III i Mikoaja II
rozpocz si przeom.
Goremykin pokaza mi numer Now. Wr. z uwag cesarza: Co to znaczy? itd., w tonie ostrej
nagany za to, i w gruncie rzeczy autor chwali Mikoaja II. Chcieli da gazecie ostrzeenie, ale obroni
j Goremykin. Mwi mi o tym Witte, ktry by na tym posiedzeniu: Jeden z ministrw domaga si
ostrzeenia, ale Goremykin pana obroni. Kto si tego domaga - Witte nie powiedzia. Nowoje
Wriemia nigdy nie byo w sytuacji lepszej ni inne gazety. Bya to istna mczarnia, nigdy nie mona
byo spokojnie zasn, bo przy lada wtpliwoci zrywaem si, by biec do drukarni. Artykuu
Nikolskiego, za ktry Sipiagin wstrzyma gazet, nie czytaem. Rzd hula z noem po gazetach
i zarzyna, kogo chcia i za co chcia. Tutaj demonstrowa swoj si bez adnych ceregieli. Jeeli co
powstrzymywao rzd w stosunku do naszej gazety, to jej patriotyczny kierunek. Kiedy Sipiagin
zawiesi gazet, zarwno on, jak i Gwny Urzd otrzymali wiele listw protestacyjnych przeciwko
temu zakazowi.
23czerwca
Ks. Dogoruki
482
, gen. adm. powiada, e III Duma bdzie ostatnia. Nikt jej najwidoczniej nie pragnie.
Dwie Dumy rozwizali, i nikt nie ruszy si z miejsca. 17 padziernika okaza si, jak wida,
niepotrzebnym zawracaniem gowy.
Myl, e si myli. Przeciwnie, sprawa okazaa si powana. Z takimi rzeczami nie ma artw.
28czerwca
Wczoraj by P. Ch. Schwannebach. Rozmawialimy dwie godziny. Schwannebach dobrze mwi, jak
wyksztacony, oczytany Niemiec. Mwio si o rewolucji, o Stoypinie. Wyraa si o nim, e to
rycerz, czowiek nieposzlakowany i dzielny. Ale z jego polityk si nie zgadza. Spraw ordynacji
wyborczej trzeba byo zostawi Radzie Pastwa, a zwoanie Dumy odoy do jesieni 1908 roku.
Goremykin jest tego samego zdania. Sonata skrzypcowa napisana na Stradivariusa, a odegrana na
baaajce - powiada o rosyjskiej konstytucji. Cesarz zgadza si na przekazanie ord. wyborczej Radzie

482
Dogoruki, ksi - mianowany zosta ambasadorem w Rzymie, co wywoao powszechne zdumienie, ju
bowiem wwczas cierpia na cakowite zamienie wadz umysowych.
Pastwa i odoenie Dumy, ale Stoypin widocznie postawi na swoim. - Powiedziaem cesarzowi, e
uwaam za wielkie szczcie, i pozwala mi szczerze si wypowiada.
-
Wszystko si u nas wali. Misza wzi na siebie tyle pracy, e nie moe sobie z ni da rady i nie potrafi
dobiera ludzi.
-
Russkaja Ziemia - to gazeta za i bezsensowna, ale nic na to nie mog poradzi. Misza jest kiepskim
redaktorem. A gazeta kosztuje moc pienidzy.
-
Suce! Pani ma tyfus brzuszny. Suca co noc przyjmuje nowych amantw. Pani usyszaa haas,
wstaje i idzie do kuchni. Tam si . Polu! woa pani. - Jazda, jazda do ka, bo jeszcze za to
oberwiesz - odpowiada suca. I pani wychodzi. Ale sytuacja! Sporo jest takich wypadkw w
Petersburgu.
29czerwca
Bya moda M..., opowiadaa o dziwnej rozmowie z Gag. Bylimy z ni na przejadce na wyspach od
4 do 6 po po. Mdra, interesujca. Uwaa si za osob przecitn, ale wie, e jest adna i pontna.
Wci zwlekam. Nic ze mnie nie bdzie. Ale chc y.
O G. mwi milutki, bardzo go lubi. Jest bardzo dobry, potrafi wiele zrozumie. G. mwi jej, e
bije on. - Moe to nam potrzebne, eby odczuwa bl fizyczny. Mwi, e s kobiety, ktre lubi,
kiedy si je bije. Mijaj najlepsze lata. Starzej si. Majtek to pokusa dla narzeczonych. Nie kocha.
Osoba zupenie nowoczesna. adnych tajemnic. Bo rzeczywicie, co czowiek ma robi, jeli jest
cakiem przecitn jednostk? Nie zostaje mu nic prcz mioci. Wolna mio - to rzecz
niebezpieczna. Trzeba mie wiele odwagi. Myl, e ma wiele dobrych, niczym jeszcze nie
spaczonych cech charakteru. Kocha jednego, wychodzi za kogo innego.
Ciekawe, co bdzie dalej.
-
Les orateurs de la Rvolution. Aulard.
Rzd - to papierowy wiat: nie wiem, w jaki sposb rzdzono Rzymem i Egiptem bez uciekania si do
tego rodka. Duo myleli, a mao pisali... Nie mona rzdzi bez lakonizmu. (Sowa Saint-Justa, t. 2,
s. 467. Str. 468: Ci, ktrzy dokonuj na wiecie rewolucji, ktrzy chc czyni dobro, powinni spa
tylko w grobie.)
Odpowied tego Saint-Justa jakiemu parlamentariuszowi: La rpublique franaise ne reoit que
ses ennemis et ne leur envoie que du plomb, (str. 468.)
1lipca
Z gazety Riecz: Szerz wrd ciemnych mas tak demoralizacj, takie wyuzdanie, ktre
z niepowstrzyman si ciga nas w d, na drog zbliajcego si gigantycznym krokiem rozkadu
spoecznego i zgnilizny.
-
...Oderwanie od ycia, od wiata, od prawdy. ...Niemi, bezmylni, pokorni sudzy rzdu.
...Rozpalaj zastarzae namitnoci i zastarzae aparaty polityczne.
-
...Niewielu jako ze szlachty dostaje si midzy witych. Po knajpach przepuszczacie ca swoj
wito.
-
...Nie ma na Rusi ludzi zadowolonych. Kadego gnbi jaka krzywda, kadego co gniecie.
-
...Gdyby was skpa w powszechnym zadowoleniu, dopiero bycie piszczeli.
-
...Oficerowie dostali ory na guziki i pozwolono im nosi nie wcite mundury. 13 rub. sama bluza, a ile
wyjdzie na pranie.
-
...Dwiczca cisza, przygasy miech, opada w d zbyteczna, zimna szpada.
-
...Z jednej strony anegdota, z drugiej - wyszydzenie buruazji.
-
Nienawistna mi jest wasza ohydna rozpusta. Zbrukalicie mio swoj alkow, swoimi rampami,
zaszylicie ciao w pcienne worki.
Ona si rozbiera, by si odurzy zapachem wolnoci. On uprawia rozpust, by wyrazi swj protest,
pije i mieje si, by pognbi buruazj.
Weszlicie do paacu jak Gallowie na Forum Romanum, ktrzy chwytali senatorw za brody.
Wznosilicie do w lewo, urzdzilicie maskarad w Wyborgu.
-
Cesarz kilkakrotnie dawa do zrozumienia Woroncowowi-Daszkowowi, e powinien si zrzec. Ale ten
udaje, e nie rozumie. Mateczk to zabije, jeli go opuszcz! No bo jak mona? Przyjaciel jej ma!
Ona nic absolutnie nie rozumie, wszystkiego si boi i boi si o dynasti. Ale najwaniejsze - to
postawi na swoim. Cesarz odwoa nagle wyjazd na fiordy.
-
Trzeba wystawi Zodzieja. W Paryu i w Berlinie ogromny sukces.
-
...Broszuromylenie, broszuroczytanie, broszurogldzenie.
4lipca
Wieczorem by Szelking.
Raczkowskiego
483
bior do ochrony osobistej cesarza. Jego historia zwizana jest z Philippem.
Anastazja Mikoajewna Czernogorska (ks. Lichtenberg, a obecnie ona Mik. Mikoajew.) zapalia si w
Nicei do wirujcych stolikw i polecia go cesarzowej. Sprowadzili go, zajmowali si wirujcymi
stolikami, przywoali ducha Aleksandra III, ktry udziela rad Mikoajowi II. Hesse bardzo si
przestraszy i kaza Raczkowskiemu zasign informacji o Philippie. Raczkowski napisa, e to oszust
i szantaysta, ktry siedzia w wizieniu. Car to przeczyta, ale pod wpywem swoich pa potraktowa
Raczkowskiego pogardliwie. Kiedy si z nim spotka w Darmstadcie, odwrci si do niego tyem. Ten
spyta Hessego, co to znaczy. Car kaza go sprztn i unieszkodliwi. Dali mu 9 tys. rubli pensji i kazali
nie wypuszcza go za granic. Trwao to trzy lata, potem dosta pozwolenie i wyjecha do Parya.

483
Raczkowski - znany agent ochrany, dziaa za granic.
Teraz w czerwcu wezwano go z powrotem. Car rozmawia z nim o polityce zagranicznej i o sojuszu
francusko-rosyjskim.
-
Uparciuchy ten Goos Moskwy. Nie uparciuchy, tylko raczej flejtuchy polityczne.
-
An. W. Moczanow. Duga rozmowa o J. K. Niczego sobie historia i obyczaje. Buzia niewinnego
dziewczcia i dwa lata rozpustnego ycia. Co on z ni wyrabia. Nie stracia niewinnoci, ale itd. -
Chc, by widzia mnie czyst w swojej wyobrani. Rozmawiaam z nim tak, e nie mg domyla si
prawdy. Nacierpiaa si. Wszystko to nieprawda. Moralno mczyzn jest bardziej godna zaufania
ni moralno kobiet. Dla nich nie istnieje nic prcz obawy zajcia w ci. A poniewa obecnie mona
tego unikn, wic rbcie, czego dusza zapragnie. Gimnazistk mona mie za 15 rubli. Za tak sum
gotowa jest zrobi wszystko. W ogle niesychana pornografia. Uprawia j i matka, i crka, i matka
wie o tym. I obie ..., wcale si tym nie przejmujc. Matka pisze komedi, w ktrej crka wystpuje
w gwnej roli dziewicy, ale dajcej folg swym chuciom z rozpustnym syfilitykiem. Dziwne, e si
od niego nie zarazia. Ale on si przecie wyleczy, a zreszt jak mona si zarazi, jeli yje si z nim
w ten sposb, e zachowuje si niewinno.
Cuda pornograficznej mdroci!
5lipca
- Krzycz gono wiwat!, a w duchu piszcz: ratunku!
-
Umar koniarz Malutin. By wierny rasie orowskiej: Lei Tulina. Ale i on koniec kocw zacz
zdradza orowskie konie dla amerykaskich. Europa i w tym wypadku bierze gr.
-
Wpad do mnie Siergiejenko, opowiada o Tostoju. Z nowych Tostoj uznaje tylko Kuprina. O
Andriejewie powiedzia:
- Andriejew... Andriejew wci chce mnie nastraszy, a ja si nie boj.
-
Do sztuki: Dla kadej kobiety i kadej dziewczyny istnieje suma, za ktr mona kupi noc z kad
kobiet czy dziewczyn.
Podesza do niego.
- Za mnie i za wszystkie te dziewczyny, ktrych nie mona kupi -masz!
(Policzkuje go.)
7lipca
A. A. Kiriejew. Onegdaj by u cesarza, przynis mu notatk o obecnej sytuacji z punktu widzenia
sowianofilw. Cesarz zrobi nie coup dtat, tylko kupetacik. W notatce byy sowa: Obecnie jeste
jeszcze carem. Cesarz zatrzyma si na tym zdaniu i zakry je palcem, powtrzy je i powiedzia: Tak,
mog jeszcze wszystko. Potem doda: Niech pan nie traci nadziei.
Nic z tego gadania nie wyjdzie!
-
L. N. Tostoj mwi, e pisze wtedy, kiedy chce mu si pisa, tak jak kaszle.
8lipca
Zwizki zawodowe - to narzdzie rewolucji. Rzuciy si w wir rewolucyjny. Jako formalnie legalne,
w rzeczywistoci zataja mog sw rewolucyjno. Idea zwizkowa ogarnia masy, wychowuje je,
wdraa wan dla rewolucji dyscyplin partyjn i pozwala na gromadzenie rodkw finansowych.
Znaczenie ekonomiczne nie ulega wtpliwoci. Zostao to dowiedzione w praktyce na Zachodzie, ale
kiedy wkraczaj na tory polityki, sprzeniewierzaj si wasnej naturze.
Ale tam - to vivos voco - to prawdziwi ywi ludzie, przedstawiciele energii i pracy, u nas za -
ospao, lenistwo, brak woli, ktre zasania si dyplomami. Chopska krew - to energia
i samodzielno, brak wyksztacenia, ale wrodzony rozum, spryt - handel i przemys. Obecnie to
stracio na sile. Ale dawniej wanie ludzie, ktrzy przyszli ze wsi, zaspokajali potrzeby ludu.
-
...Zdziczenie wrd dzieci. Bij si kijami, zabijaj. Samobjstwa.
-
...Duch nienawici i beznadziejnoci fatalnie wpywa na mode umysy. Ani rzekoci, ani zapau.
Puszkin:
Krew niepotrzebna nam, ni jki -
Nie bdzie z nami y morderca
484

Zdaje si, e to z Cyganw.
-
...miertelne niebezpieczestwo, ktre zawiso nad konstytucj. Oby!
-
Wilhelm II drukuje pamitniki Fryderyka II, sporo z nich skrelajc. e to ma by to, co myli Fryderyk
II o Rosji, o jej przyszych losach. Po rozbiorze Polski z Katarzyn II przewiduje rwnie rozbir Rosji.
Cz przejdzie by moe do Niemiec, cz do Austrii, a cz do Woch. Co dzie jakoby czyta
Machiavellego i wyprowadza w pole naszego cesarza. Edward VII, krl angielski, te jest przecie
niemieckiego pochodzenia. I Niemcy urzdz Europ po swojemu i bd nad ni panowali. Bdzie to
federacja pod przywdztwem cesarza niemieckiego. Jestemy teraz tak zastraszeni, e wszystkiemu
dajemy wiar, i w tych projektach nie ma nic dziwnego ani nieprawdopodobnego.
-
Rosyjskie szyny wdruj do Ameryki.
9lipca
...Rasa wielkich ludzi skarowaciaa.
...Idzie razem z rewolucjonistami zapewniajc, e swoimi aosnymi wysikami najskuteczniej
powstrzymuje rewolucj i sprowadza j na tory konstytucyjne (?). Kurczak, ktry usiuje pokn
wilka.
...Wszystkie te Hesseny, Winawery, Nabokowowie i Milukowowie - to haaliwe pyszaki. Zastraszaj,
szkaluj, podlizuj si, graj na najniszych instynktach i obiecuj nieosigalne fantazje. Ich dusze
kameleonw pene s przebiegoci. Wolno bez rozumu i bez serca - to Pugaczow i Razin.
Rewolucja francuska zrodzia si po Corneilleu i Racineie, po Bossuecie i Fnelonie, po wysoce
wyksztaconych encyklopedystach. Encyklopedia Diderota i DAlemberta to nie to samo co sownik

484
Tum. Jerzy Ficowski.
encyklopedyczny Brokhausa i Efrona, uzupeniony przez kiepskich profesorw. Rewolucj francusk
wyniosa na ramionach potna wiedza, wspaniaa plejada wielkich badaczy przyrody, matematykw,
mylicieli, a j sam rozwijay wielkie talenty takich ludzi, jak Mirabeau, Danton, Carnot. A co jest
u nas? Imi ich jest legion, ale to imi - to nie legiony wielkich ludzi, lecz niewydarzeni profesorowie,
artyci bez powodzenia, nieudani pisarze, studenci, ktrzy nie skoczyli studiw, adwokaci bez
praktyki, aktorzy bez talentu, ludzie o wielkich ambicjach i mizernych zdolnociach, z wielkimi
pretensjami, ale pozbawieni hartu i sil do pracy. Wiele ambicji i mao amunicji.
-
Duch rosyjski idzie w zapomnienie, w zapomnienie id postacie wielkich ludzi - omonosow, Puszkin,
Tostoj, a na czoo wysuwaj si tacy jak Hessen, Winawer, Milukow.
11lipca
...Klub gry. Myleli, e zostan milionerami, ale nie dopucili kobiet do gry, makao itp., i miliony
okrya mga.
-
Dogoruki - to kretyn. Za granic jedzie z nim trzech lekarzy, dwch felczerw, dwie siostry
miosierdzia, lokaje itd. Osobny wagon. Brat jest odrobin mdrzejszy. U Dogorukich degeneracja
przejawia si w manii politycznej. Magnackie obyczaje za pan brat z proletariatem i na tym zamierza
zbudowa swj autorytet. Ani rozumu, ani talentu - tylko zabawa w popularno. Co w rodzaju
reporterki: wzi, przeczyta, przepisa i opublikowa.
-
Oryginalno ydw, ich tragiczna wielko polega na tym, e rujnuj wasn ojczyzn.
-
Pani Oowiannikowa, oficjalny wydawca gazety Wiecze
485
, nie zapacia 1000 rub. kary i bdzie
musiaa i do kozy.
12lipca
Bardzo nieprzyjemne p godziny z ks. W. W. Boratyskim. Potrzebuje 10 000, matka dala mu 4 tys.,
wasnych ma trzy tysice, brakuje mu jeszcze trzech, o ktre zwrci si do mnie. Nie mogem mu da
ani caej tej sumy, ani 2000 rubli, do ktrych zmniejszy kwot, o jak prosi. Wydaje mu si
z niewiadomych powodw, e sprzeciwia si temu Mich. Aleks., tote wychodzc zawrci jeszcze od
drzwi i powiedzia: Pozdrowienia dla syna. Ironia cakiem bezpodstawna. Mwiem mu, e dziwne
jest, czemu nie bierze od matki, ktra go kocha, jak sam zapewnia. Matka nie ma pienidzy.
W spadku po babce dostaa 11 milionw. Sam widziaem w Banku Pastwa, kiedy odbieraem moje
200 000 za Pasa, e ma na koncie 6 milionw, a teraz nie ma adnych dochodw prcz tego, co
przynosi Pasa.
Ci bogaci spadkobiercy bogatych ojcw i dziadkw to dziwni ludzie. Mog wasnym dzieciom
odmawia trzech tysicy rubli i odsya ich do ludzi, ktrzy nie maj nawet jednej setnej ich fortuny.
Bardzo mi go al, ale al mi take wyrzuca 3000 rub. na ulic. Kilka lat temu daem mu 1000 rub.
i dotychczas nic nie dostaem z powrotem. Trzeba sprawdzi, ile wpyno za jego ksiki.
Opowiada o wielkim ksiciu Mikoaju Konstantynowiczu, ktry mieszka w Taszkencie. Jest mdry i z
humorem mwi o swych krewniakach. O wiel. ks. Konst. Konstantynowiczu, swoim bracie, powiada:
Konstanty ma niezwykle czue serce. Kiedy raz jecha do pewnego miasta na inspekcj, pojechaem
tam, eby si z nim zobaczy. Ale on z czuoci zemdla w wagonie czekajc na mnie, tak e

485
Wiecze - brukowa gazetka czarnosecinna.
w rezultacie go nie widziaem. - Z mioci do mnie - cign dalej - moja mia rodzinka zabraa sobie
na pamitk moje zbiory. Maman wzia sobie nawet figurk mojej kochanki Amerykanki, ktr
kazaem zrobi we Woszech na wzr pewnego posgu Canovy i odesaa mi j dopiero po szeciu
latach, kiedy jaki ambasador na jej widok powiedzia: Przecie to Amerykanka! - Jaka
Amerykanka? - Syna Najjaniejszej Pani, Mikoaja. - Za nawodnienie czci Godnego Stepu
486

cesarz da mu 300 tys. na budow paacu w Godnym Stepie. W. ksi prosi cesarza, by mu pozwoli
zbudowa za te pienidze teatr w Taszkencie i podarowa go miastu. - Wol mie niewielk lo
w teatrze ni wielki paac w Godnym Stepie - pisa do cesarza. - Ale oni tak mnie kochaj, e
z pewnoci mi odmwi.
Ma dwch synw w wojsku. Nosz nazwisko Iskander. On sam jest susznego wzrostu, ogolony,
prawie ysy, jak maska antyczna.
- Gubernator stawropolski Januszewicz mwi Boratyskiemu, e surowy stosunek do wiel. ksicia
Mikoaja Konstantynowicza tumaczy si tym, e dowiedziano si o jego kontaktach z elabowem
487
,
a wcale nie ukradzionym przez niego naszyjnikiem.
-
By genera Moulin. Mwi po rosyjsku. Picquart
488
, minister wojny, nauczy si rosyjskiego. Moulin
przyjecha, eby porozmawia w zwizku z artykuem w Now. Wr. o sojuszu francusko-rosyjskim.
Rzdy cz szczere stosunki. Nasz wsppracownik Nowikow-Bielajew jedzie w padzierniku do
Parya, by odby studia w akademii wojskowej i zapozna si z ca robot wojskow we Francji.
Powiedziaem Moulinowi, e artyku, ktry narobi tyle haasu, uwaam za poyteczny. Poruszy on
spoeczestwo w Rosji i we Francji i doprowadzi do ujawnienia sympatii francusko-rosyjskich.
-
Posiedzenie w sprawie szkoy teatralnej mojego imienia. Nic sensownego z tego nie wyniknie.
-
Wczoraj pisaem sztuk i dzi robiem korekt.
-
(Do sztuki:) Po przemwieniu. L. Ceder jak gdyby si zgadza. Mwi, e naleao pokaza cae
niedostwo, beztrosk, trywialno ich on i dzieci, ktre flirtuj, poniaj si i frymarcz swymi
pocaunkami i swymi nocami. Istniaa oczywicie krlowa Kleopatra, ktra te frymarczya swymi
nocami, ale teraz odbywa si to prociej. Rozpusta w tej wspaniaomylnej ojczynie wymaga, by
troch przetrzepa te gwki i wpoi im obywatelskie zasady. Mona znale rd kobiet charaktery
pikne i oddane, ale s te godne pogardy, nierzdne itd. - Policzek - L... - Wyzywam pana na
pojedynek. Musi pan bi si ze mn. Ona mdleje.
- Dobrze. Nie uznaj pojedynkw, ale bd si bi.
-
- Wystarczy powierzy rzd kadetom, a terroryci natychmiast wrc spokojnie do domu.

486
Godny Step - step na poudniu Kazachstanu i w pn.-zach. czci Uzbekistanu, zajmujcy obszar ok. 10 tys.
km
2
. (Przyp. tum.)
487
elabow A. I. - rewolucjonista, czonek Kom. Wyk. Narodnej Woli, jeden z organizatorw zamachu na
Aleksandra II; sdzony i stracony w r. 1881. (Przyp. tum.)
488
Picquart Georges - jako ppukownik sztabu gen. i szef wywiadu, ktry montowa oskarenie Dreyfusa, kiedy
przypadkowo wykry sprawcw faszerstwa, nie waha si zdemaskowa ich publicznie. Po procesie
rehabilitacyjnym Dreyfusa w r. 1906 otrzyma stopie generaa; obj tek ministra wojny w gabinecie
Clemenceau. (Przyp. tum.)
-
Hr. Witte od dwna zajmuje si wywaszczaniem. Przeprowadzi konwersj, dewaluacj, monopol
spirytusowy.
13lipca
U ks. Urusowa. W Kiszyniowie byem otoczony tak mioci, e kiedy przechodziem, ludzie klkali.
W rodowisku wojskowym te byem szalenie ubiany. Zupenie nie znaem guberni, do ktrej mnie
wysano, ale w pocigu konduktor przydzielony do mojego przedziau co nieco mi opowiedzia i od
razu zorientowaem si we wszystkim, zrozumiaem i wyrobiem sobie zdanie. Wjechaem do miasta
powozem zaprzonym w dwa biae konie. ydom owiadczyem: Jestecie narodem
utalentowanym, bardzo zespolonym, ruchliwym, ktry umie gromadzi kapitay. W walce
ekonomicznej grujecie nad leniwym, rozpitym, nie zym, ale rozrzutnym rdzennym narodem
rosyjskim. Powinnicie rozsdnie z tej swojej wyszoci korzysta, by nie rozdrania Rosjan. Moje
drzwi s zawsze dla was otwarte. Mimo tych niezbyt zaszczytnych dla nich sw byli zachwyceni.
Ludno po krtkim czasie nabraa wesoego i radosnego wygldu. Na przechadzki wybieraem
okolice ustronne, w ktrych czsto byway kradziee i rabunki, ale zoczycy kaniali mi si i przesyali
mi bogosawiestwa. Miaem dobrego zastpc, ale zgin od zbkanej bomby jakiego terrorysty...
(- Zbkana? Dlaczego zbkana, skoro przeznaczona bya dla niego.)
Krl rumuski bardzo jest o Rosj niespokojny i udziela mi rad, jak rzd rosyjski powinien
postpowa. Przekazywaem te rady, ale niestety nie ja byem ich wykonawc.
-
...Pani ma nieubaganie agodny umiech, nieustpliwe oczy, i mier, i ycie kryje si w upojnym
soku rowego owocu pani wilgotnych ust.
...Kto pen piersi zachynie si tragedi, ten - uratowany - sta si moe jej bohaterem
i pogromc.
...Krew napyna jej pod cienk skr jak czerwony sok obranego granatu.
...Kochasz go?
Kocham.
Ze wszech miar?
Ze wszech miar. Jak odurzona.
Drze si jak puchacz w swojej dziupli,
Piszczy i kwili jak skowronek.
wawo zbierajmy si silwuple
Do naszych nocnych amazonek.
..Pani jest bardzo nieznona ze swoim egoizmem zakochanej. Trzeba si zachowywa swobodnie
i lekko.
-
...Nawet si nie sfotografuj razem z kadetami. Zbyt wiele honoru.
-
...W Wyborgu si pan zbani, a w Helsingforsie cakiem przekrzywi na lewo.
-
...Nie odgradzamy si od lewicowych nastrojw, tylko zabieramy je ze sob.
Jak onierz swj plecak?
Powiedzmy, jak plecak z ywnoci i nabojami.
Ale bro macie wasn?
Bro jest nasza wasna. A czym wy si chwalicie? Wasz plecak - to 17 padziernika. Jest o wiele
lejszy, a i bro macie z fabryki Sergiusza Wittego i ks. Oboleskiego, prokuratora Synodu. To stary
model, ze sponk. A my mamy nowoczesn, szybkostrzeln.
Naturalnie, wy jestecie w lepszej sytuacji. Macie na lewym skrzydle cay skad bomb.
-
...Szary ocean chopstwa, rozkoysany przez ndz i choler.
-
...Co rok pacimy zagranicy setki milionw po prostu dlatego, e lekcewaymy zupenie obrbk
wasnych bogactw naturalnych. Za niemiecki wgiel pacimy 40 milionw, za mied - 15, za bawen,
jedwab, mied, oliw i przetwory rybne - 160 milionw.
-
...Ministerstwo nic absolutnie nie robi w celu wykorzystania y kruszcowych i pokadw rudy, a na
prywatne biura poszukiwa geologicznych nie pozwala w obawie przed wasn kompromitacj.
-
...Kadeci - to Katyliny.
-
...Padziernikowcy - to ciasto, z ktrego rzd zamierza upiec zupenie prawomyln czynownicz
konstytucj.
-
...Miecznikw: Serwatka bugarska - to zbawienie. Pomaga ona trawieniu, zabija szkodliwe bakterie
i czowiek yje duej.
-
...Wal... - Moj mio zachowuj na wirtuozowskie wystpy. Wittgenstein: - Czym pan odywia
Wielk Niedwiedzic?

Fofanow
489
chwali si:
- Dokonaem wielkiego dziea.
- Mianowicie?
- Nabraem Proppera. Wsplnie z przyjacielem napisalimy wiersz o reakcji i ucisku i zaniosem go
Propperowi. Powiedziaem mu, e Nowoje Wriemia go nie wydrukuje. Przyniosem go panu, ale
chciabym, eby pan wydrukowa go dopiero za 5 dni, kiedy ja zaczn w twierdzy Pietropawpwskiej
odsiadywa wyrok za spraw polityczn. Propper wzi wiersz, zapaci po rublu za linijk

489
Fofanow K. M. - poeta.
i przepilimy z przyjacielem te pienidze, a po 5 dniach w Bir. Wied. ukazaa si notatka, e
osadzono mnie w twierdzy Pietropawowskiej i e przed udaniem si tam napisaem jaki wiersz.
-
Kto pyta przez telefon: Ktra godzina? Goniec odpowiedzia: Niech pan dzwoni do twierdzy
Pietropawowskiej. Tam dokadnie reguluj zegar wedug armaty.
-
...Rzd powinien by rzdem silnym, rosyjskim w swym nastawieniu, legalnym w swych
poczynaniach. Wyrni si daj trzy okresy. Nie mona wystpowa z oglnikowym daniem
zmiany albo - co jeszcze niebezpieczniejsze - z samym tylko zamiarem walki o wadz. Trzy okresy:
pierwszy mamy za sob, drugi - ruchu wolnociowego - zosta skompromitowany. Pozosta osad
woln. Atom wyzwoleczy. Zamiary partyjne.
17lipca
Wczoraj siedzia P. S. Botkin. Zosta mianowany rezydentem w Tangerze. Zaprasza mnie, ebym tam
przyjecha, powiada, e zima tam jest wspaniaa. W. P. Botkin umar majc 80 lat. 10 milionw
zostawi w spadku dwm swoim crkom, jedna jest on N. I. Guczkowa, druga wysza za malarza
Astarkowa. N. I. Guczkow dosta od Botkina w 1906 roku 275 tys. Guczkowowie byli w ndzy i
Botkinowie im pomagali.
-
Skoczyem II akt, III - nie mam pojcia. Ledwie mgliste zarysy.
-
Pop woroneski Zamachajew owiadczy na naradzie duchowiestwa, e Chrystus by pierwszym
rewolucjonist (Birew. Wied.). A rewolucjonici przed Chrystusem? Byo ich sporo.
-
...Kademu wolno by gupcem do pewnego stopnia. Est permis dtre bte jusqu un certain
point. (Przys. franc.)
18lipca
Masoni. (Sztuka)
- No, kiedy pan zaczyna o masonach, to okazuje si, e ju Adama namwili do grzechu masoni.
- Przecie wanie diabe stworzy masoneri. Nie na prno jest mowa o tym w Biblii.
- Ale masoneria powstaa po to, by jednoczy ludzi na zasadzie mioci bratniej, rwnoci, pomocy
wzajemnej i wiernoci. Masonem by Nowikw, Karamzin, czy ja wiem kto jeszcze?
- Tak, tak. Ale masoni, ktrzy stanowili tajemn sekt, drog najrozmaitszych koterii i propagandy
przeniknli wszdzie i poczli upaja si wadz. Mowie stanu znaleli si w rku masonw. Armia
i marynarka nie poddaway si dugo, ale propaganda przedostaa si i tam rwnie. Czy sprawa
Dreyfusa staaby si gona na cay wiat, gdyby nie masoni? Czy mao ludzi przychwytywano na
zdradzie ojczyzny? Ale nikt nie ujmowa si za nimi. Ale kiedy zdrajc okaza si Dreyfus, masoni
zrobili krzyk w caej prasie, na caym wiecie, jakby most si zawali. Przekupstwo, oszustwo,
faszerstwa, oszczerstwa, insynuacje - wszystko puszczono w ruch. Labori, adwokat Dreyfusa, mwi
mi, e podj si obrony Dreyfusa zaocznie, a kiedy go zobaczy, powiedzia: Rzadko zdarzao mi si
spotka tak obrzydliw gb (Une si sale gueule). Za spraw masonw ruch wyzwoleczy
przeksztaci si w burzycielstwo, zamiast wiata i wolnoci nastaa nietolerancja, nienawi
i rewolucja. Przy naszym sentymentalizmie i ustpliwoci, przy naszym szlachetnym zaufaniu do ludzi
masoni wszdzie obejmuj ster. Oni dyktuj projekty ustaw, pisz plany reform sdownictwa,
ukadaj ordynacj wyborcz; masoni s w komisji wyzna. Mason kieruje I Dum i mason stoi na
czele drugiej.
- Wszdzie masoni! Przesada.
- Wcale nie przesada. Prasa, adwokatura, wiat aktorski, wiat finansowy - wszystko to masoni.
- To znaczy, e my jestemy hoot. Nie naley kusi zodzieja.
- Wanie e jestemy hoot. Oni s zespoleni, my nie, oni wzajemnie si broni, my si poeramy,
oni maj rodzin - u nas rodzina si rozpada, oni maj religi - u nas zaczyna si szerzy brak wiary.
Kt temu winien? Celuj dobrze.
- We Francji jest raptem sto tysicy ydw, a czterdzieci milionw Francuzw, a mieszczastwo
ydowskie rzdzi jedn trzeci caej wasnoci nieruchomej. I u nas take j opanuj. Niech tylko
dostan rwnouprawnienie. Wszystkie pienidze s w ich rku i caa wadza te bdzie naleaa do
nich.
- Wic pracujcie sami, rozwijajcie energi, twrzcie zwizki, stowarzyszenia. A wy - masoneria!
- A wie pan, e m erebcowej, tej, ktra braa udzia w zamachu na Pawa I, by czonkiem 27 l?
- A ona miaa moe 27 kochankw, a w tej liczbie angielskiego ambasadora...
-
...Wci krytykujemy. Skrytykowalimy ju wszystko, nic ju nie zostao. To anarchia. A to pikne, co
mamy - literatura, sztuka, kultura, jzyk rosyjski. Na caym wiecie go si ucz, niedugo bd nim
mwi wszyscy Sowianie. Potrzeba twrczoci. Potrzeba jednoci.
...To jest sprzeczne z teori i z logik!
A niech je diabli wezm! Jak najdalej od teorii i logiki. Trzeba i drog dowiadczaln. Nie nadaje si
jedno - rb co innego, pki si nie uda.
-
...Tradycje, tak samo jak grunt ojczysty, powstaj z prochw tych, co umarli.
-
...Wszystko si degeneruje: i krlowie, i arystokracja.
-
...Moje stare zasady, moje dawne sowa nie pasuj ju do tego, co si wok mnie dzieje i mwi. Co
mam ze sob zrobi w tym wiecie? Spoeczestwo yje samochodami, mechanizacj, i jego dusza te
si zmechanizowaa.
-
Biaa dyplomacja w Hadze
490
. Chwaa wojenna wzmaga presti. Francja jest pokonana, Niemcy
zwyciskie, francuski handel i przemys stoi w miejscu, Niemcy s w rozkwicie, w znacznym stopniu

490
Intensywny wycig zbroje w Europie na przeomie XIX i XX wieku, za ktrym Rosja wskutek braku rodkw i
zacofania nie moga nady, spowodowa, i dwukrotnie wystpowaa z inicjatyw zwoania
midzynarodowych konferencji pokojowych. Pierwsza, w r. 1899 w Hadze, zakoczya si podpisaniem
konwencji o powoaniu Staego Trybunau Rozjemczego. Druga, ktrej inicjatorem by rwnie prezydent
Stanw Zjedn. Teodor Roosevelt, odbya si rwnie w Hadze w r. 1907 i zakoczya si podpisaniem szeregu
konwencji w zakresie kodyfikacji prawa wojennego (m. in. przewidujcych okrelone formy pokojowego
dziki aureoli zwycistwa i dziki energii, jak rozwinli zwyciscy Niemcy. Sukcesy wojenne
omielaj inicjatyw. To samo jest z Japoni. Japoskie towary znajd si na naszym rynku. Japonia
bije ju Ameryk w handlu, a my oczywicie nie moemy nawet marzy o rywalizacji z ni.
-
...Walka toczy si nie tylko o istnienie, ale o panowanie. I to we wszystkim. W yciu, w literaturze i w
polityce.
-
...Gdy tylko jaki wiec albo golf, od razu dostaj zapalenia garda. Mwi, a nikt mnie nie syszy.
-
...Kada walka - to powana sprawa. Walka wtedy tylko nie jest niemoralna, kiedy ma wymiar
tragedii, kiedy si toczy na mier i ycie.
-
...Ponure barwy po prostu rzucaj si w oczy. Ale wida na kadym kroku, e podobaj ci si te czasy,
e czujesz ich donioso, ich wielko, a take rwnie intensywnie zo i zych ludzi, i dlatego jeste
czowiekiem dnia dzisiejszego, a nie wczorajszego.
-
...Sceptycyzm moe by wspaniaomylny i twrczy, gosi nie rozpacz, ale dziaanie, zmusza do
mylenia nawet tych, ktrzy nie cakiem ci wierz.
-
...Dzieci tradycji, dzieci nowego ducha.
-
...Jedni nie maj zmysu spo., inni nie myl o tym, e ustawy i instytucje polityczne - to jedynie puste
ramy (cadres vides), warte akurat tyle, ile warci s ludzie, ktrzy w tych ramach maj dziaa.
19lipca
Nie chcemy lepego posuszestwa, ale kiedy chodzi o wspln spraw, jednostka musi si
podporzdkowa (wojna). Przegrana bitwa najbardziej odbija si na robotnikach.
-
...Gradanin: W Rosji dziaa 250-300 tys. rewolwerw i 20 milionw naboi.
-
Terror prawicy dochodzi do tego, e dostaj pogrki - groono mi mierci za to, e domagaem si
zniesienia kary mierci (Kumin-Karawajew).
-
Hrabina Z. A. Tostoj mwi: Ja jestem pkrewek; ale jej babka, Isleniewa, bya zdaje si crk
jakiej hrabiny.
-
Pkrwi. Szlachta take podzia z babami i dziewkami bkarty pkrwi. Element arystokratyczny
w czasie poddastwa obejmowa znaczne obszary, rwnie tam, gdzie stacjonoway duej puki
kawalerii.

zaatwiania sporw, praw i zwyczajw wojny ldowej, zastosowania do wojny morskiej zasad konwencji
genewskiej, rozpoczcia krokw nieprzyjacielskich i in.)
Kiedy Suworin pisa t notatk, konferencja dobiegaa koca - zakoczya si 29 lipca 1907 roku. (Przyp. tum.)
-
Lew Lwowicz Tostoj umieci w swojej sztuce swego brata Andrzeja, gitarzyst. Rozwodzi si on ze
swoj on, z domu Dietrichs (jego siostra jest on Czertkowa) i uwid ju sporo kobiet. Ostatnio
odesza dla niego od ma ona gubernatora tulskiego Arcimowicza. Ma 30 lat i szecioro dzieci. -
Uy chociaby raz. Zwiegincewa ju j nawet przekonaa, ale on si jako akurat nawin...
20lipca
Manasewicz
491
mwi wczoraj na operetce u Tumpakowa, e Zwizek Narodu Rosyjskiego dosta 400
tysicy i rewolwery. Kazakow, kiedy organizowa zamach na Wittego, mia podobno
bogosawiestwo ochrany.
-
W Letnim Ogrodzie spotkaem Jelca
492
. Zupenie si zestarza. Ledwie go poznaem. Mieszka rok we
Francji, koo Trouville i w Paryu, leczy swoje rany. Opowiada o swoich perypetiach, kiedy go
zdegradowano, a potem znw przywrcono mu stopie. Bardzo interesujca ilustracja porzdkw
w naszym samodzierawiu. Wymyla na Aleksieiewa. Rzeczywicie ten czowiek, ktry paszczy si
przed Biezobrazowem i Abaz, sam wyszed such nog. A on przecie Stoessela te opuci i narobi
mnstwo wistw przez rywalizacj z Kuropatkinem. Car da mu w. Jerzego, diabli wiedz za co.
-
Ostatnio w Ozierkach aresztowano 15 osb, bardzo wanych. Tajniak - Maorus ledwie umiejcy
czyta - ca dob przesiedzia na drzewie niedaleko willi i stamtd obserwowa, co si w tej willi
dzieje. Nakryli ich, kiedy si schodzili na zebranie. Byli tam dwaj onierze, student, ktry zacz
strzela, kiedy ukazaa si policja, i w ten sposb zdemaskowa cae towarzystwo. Kule nie trafiy
nikogo.
23lipca
Mylaem o trzecim akcie. Wczoraj przerabiaem pierwszy. Nic nie wychodzi. Przebudowa na szko
teatraln skalkulowana na 8 tysicy. Nie chc paci. Damatow na inspektora chce Pleszczejewa.
Zaczn si familijne stosunki, a potem dom publiczny. Wszystko u nas w ten sposb si odbywa. Bd
przyjmowa po znajomoci, przez protekcj, przez ko, a nie wedug uzdolnie. Uzdolnienia na
pocztku s skromne, a narzucaj si bezczelnie.
-
Szef archiwum pastwowego ma zwyczaj przepisywania interesujcych dokumentw i przekazywania
ich prasie, jakby byy jego wasnoci. Minister zachowuje si w ministerstwie, jak na swoim
folwarku.
-
Wieczorem wrciem do Petersburga. By W. I. Kowalewski. Dugo rozmawialimy o Wittem,
o obecnej sytuacji, o Mendelejewie. Mendelejew chcia utorowa drog na biegun pnocny,
twierdzi, e zbada wszystkie szlaki, tylko dwa pozostay niezbadane. Wierzy w to tak dalece, e
gotw by zabra ze sob ca rodzin. Wiel. ks. Aleksander Michajowicz sprzeciwia si. Napisa list
do cesarza. List ten znw zosta przekazany Aleksandrowi Michajowiczowi, ktry owiadczy: Do
mamy eksperymentw Makarowa
493
. ona Mendelejewa dostaa 5000 rub. emerytury. Minister

491
Manasewicz - Manujow I. I. - wsppracownik Now. Wr., informator w zakresie spraw zakulisowych.
492
Jelec - literat, byy kawalerzysta.
493
Makarow S. O. - wiceadmira (zgin na wysadzonym w powietrze przez min japosk pancerniku
Pietropawowsk), oceanograf i badacz polarny. Na zbudowanym po raz pierwszy wedug jego projektu
lodoamaczu Jermak odby dwie wyprawy, ktre czciowo zakoczyy si niepowodzeniem, ale przyniosy
finansw owiadczy: Nie dam wicej ni 3000. Kowalewski wszcz starania. Dooyli jeszcze tysic.
Pity zaatwi P. A. Stoypin, ktry powiedzia Kowalewskiemu, eby pani Mendelejew napisaa do
cesarza, a on ten list zreferuje.
Witte i Caprivi. Caprivi chcia, eby Finlandia pod wzgldem celnym zostaa oddzielona od Rosji jak
odrbne pastwo. Witte, nie meldujc o tym cesarzowi, da Capriviemu dwa dni czasu na wycofanie
tej propozycji i bardzo zdenerwowany czeka, co tamten odpowie. Niemal pod koniec drugiego dnia
Caprivi wycofa danie. Witte opowiedzia o tym Aleksandrowi III. - Zwycizcw si nie sdzi -
powiedzia car i ucisn Wittemu do. Zdarzyo si pniej, e Caprivi przysa Wittemu swoje
przemwienie w Reichstagu. Kowalewski dobrze mwi, tote pogodzi si z Wittem i mia mono
powiedzenia mu szczerze, co myli. Witte to wielki talent i tga gowa. Umiejtno poznawania si
na ludziach, ale niezbyt wyksztacony i cakowicie pozbawiony zasad moralnych. Stara si takim czy
innym sposobem wkra si w aski wszystkich i wycign z nich wszystko co mona. Ogromnym
bdem byo wydanie manifestu 17 padziernika bez uprzedzenia kogokolwiek; wszyscy gubernatorzy
dowiedzieli si o nim z gazet, kiedy si ukazay. Kowalewski powiada, e Trepow robi starania
w sprawie konstytucji. On take napisa carowi mow wygoszon na otwarcie I Dumy. Car wzi z niej
11 wierszy o porzdku i wolnoci, ktre przeredagowa, oraz wzmiank o tym, e chciaby pozostawi
swemu nastpcy Rosj potn i wiat. Reszta pochodzi od Goremykina. Kiedy bya mowa o tym,
e Duma nie potpia terrorystw, M. M. Kowalewski na pytanie: przecie morderstwo to wicej ni
grzech odpowiedzia:
- Nie miaem odwagi (potpia). Stracibym ca reputacj, gdybym to powiedzia. Chopi liczyli
najpierw na cara, a potem na Dum. Kiedy car rozwiza Dum i pokaza w ten sposb, e wicej
znaczy ni ona - ludzie wpadli w zupene przygnbienie. Zwizek Narodu Rosyjskiego zachowuje si
w sposb oburzajcy, stara si budzi niezadowolenie, by je potem policja powiatowa i gromadzka
umierzaa. O Milukowie, ktrego Kowalewski zna: Wielka pracowito, minimalne wymagania, jeli
chodzi o rodki i prostolinijno. O P. A. Stoypinie: sprytny czowiek, ale brak mu umysu ma
stanu, brak mu tej rasy, ktrej do tego trzeba. Gdyby j mia, mgby si z II Dum dogada.
Witte obali Trepowa, obali te Goremykina. W. Iw. nie mwi tego wprost, ale nie ulega wtpliwoci,
e i on bra w tym czynny udzia. Zapewnia, e Trepow pokazywa mu list Wittego do cesarza,
w ktrym Witte owiadcza, e wyrzeka si manifestu 17 padziernika, e to by bd, e Rosja do tego
nie dorosa i naley zawrci z powrotem.
- Ja tego nie pisaem - powiedzia Witte.
- Ja sam czytaem ten list - rzek Kowalewski.
- Faszywie go pan zrozumia - odpar Witte.
Kowalewski prosi Trepowa o ten list, ale Trepow mu go nie da.
O cesarzu Trepow mwi: Robiem wszystko, eby go uratowa. Ale nie mona ratowa czowieka,
ktry sam tego nie chce.
Zwyczaj cesarza: - Zastanowi si - jeli to powiedzia w jakiejkolwiek sprawie, to znaczy, e si nie
zgadza i nie ma co o tym mwi.

cenny materia dowiadczalny. Wyprawami tymi szczeglnie interesowa si D. Mendelejew. Stosunek dworu
do Makarowa by bardzo nieprzychylny, m. in. wskutek intryg jego rywala Aleksiejewa. (Przyp. tum.)
Syszaem, zdaje si, od Wittego czy moe od Stoypina, e cesarz prowadzi pamitnik. Nie zaszkodzi,
eby prowadzi, bo w memuarach jego wspczesnych znajdzie si przeciwko niemu niemao
surowych zarzutw.
Artyku Kiriejewa, opublikowany w gazecie Nowoje Wriemia przed paru dniami, stanowi
streszczenie owego memorandum, o ktrym pisaem poprzednio, a ktre Kiriejew zoy cesarzowi.
W. Iw. mwi o koniecznoci zamieszczenia artykuu w sprawie zakupu gabinetu Mendelejewa przez
pastwo. Witte mwi mu:
- Niech pan o tym napisze do Now. Wr. i podpiszemy to wsplnie.
Ale Kowalewski nie chce si podpisywa obok niego i nie chce take podpisywa sam, eby Wittemu
nie robi przykroci.
- Jeeli to nie pomoe, zwrc si do kupcw. Oni to zrobi - powiedzia Kiriejew.
25lipca
Meamedzi - uczeni ydzi - skar si, e w ich szkoach jest za duo uczniw, musz dobiera sobie
pomocnikw spord modziey, a caa modzie jest anarchistyczna. Dlatego powinno si znie
granic osiedlenia.
-
...Niechaj Zwizek Narodu Rosyjskiego bdzie mi niezawodn podpor - oto sowa cesarza do Iw.
Dubrowina.
-
W adnym jzyku europejskim nie mwi si: szykowa si (sobiratsia) do pracy. Na Zachodzie ludzie
przygotowuj si do pracy!
-
Kiriejew opowiada, e Aleksander III nazywa Wilhelma II pijawk - Kiedy si do czego przyczepi,
nie ma na niego sposobu - a rozmaitych ksit niemieckich parszywcami. A prosz, jak ta pijawka
urosa i jak dzielnie sobie poczyna! A parszywcy zabrali si do roboty, zajmuj si nauk, poezj,
buduj fabryki i zakady przemysowe.
27lipca
By L. L. Tostoj. Lato w Szwecji, o ktrej opowiada cuda. 4 dni w Jasnej Polanie. Lew Nikoajewicz
czuje si wietnie, kpa si. Kaza mnie pozdrowi. L. L. napisa dwie sztuki, jedna ma 2 akty, druga 5
aktw i 6 obrazw. Co okropnego, jak powiada. Kompletny obraz rzeczywistoci. Tytu: Moja
ojczyzna, to znaczy moja nieszczsna ojczyzna.
-
Dowiedziaem si, e Sniesariow zawar umow na papier.
Oczywicie wzi za to niezgorszy procent. Paragraf o strajku i o tym, e w takim wypadku fabryka
moe dostarcza papier gorszego gatunku skreliem.
-
...Mowie stanu nie maj czasu na czytanie historii i dlatego robi j tak, jak bednarz robi ksiyc w
Hamburgu.
31lipca
Wczoraj u O. A. Nowikowej. Rozmawialimy o L. A. Tichomirowie
494
, eby go wzi do Now. Wr. Ja
miabym ochot, ale w redakcji ma wielu przeciwnikw. Spotkaem si u niej z Gubastowem
495
.
- Wczoraj bya u mnie ks. Wasilczykowa, ona ministra. Pyta: Jak tam mj m? Gupiec z twojego
ma - powiedziaem jej. - Powinien by mdrzejszy.
Chopi na wsi dobrze j przyjli.
- Zamiast wdki daam im po pudzie prosa. Mylelimy, e to bdzie kosztowao 40 rub., a okazao
si, e 200 rub. Zrujnowaam si zupenie.
To bardzo sympatyczna staruszka.
-
Przed kilkoma dniami na kolei Carycyskiej aresztowano brygad konduktorw. Jeden z nich wyrzuci
na stacji cay pakunek proklamacji. andarm to widzia.
-
...Jawno - to rodek walki z szalestwem, ktre ogarnia cae grupy ludzi.
-
...By zawsze o jeden krok przed spoeczestwem, nigdy o dwa (Hercen).
...Konstytucja - to monopol cesarza, jak alkohol - to monopol ministra finansw.
2sierpnia
...Tsknota do ideau, do dobrych stosunkw, do wolnoci. Tsknota do odnowy. Wszdzie wadza.
W czasie rewolucji wykazuje wiksz energi, a niekiedy surowo.
-
By Karpow, mwilimy o sztukach. Na jakiej stacji widzia Fiedotow
496
. Chor staruszk, cierpic
na podagr, nioso kilku ludzi. Napisa komedi ze wspczesnego ycia politycznego.
-
- Nie poznaje mnie pan?
Okazao si, e to minister spraw zagranicznych Izwolski, ktry by u mnie kiedy. Rozmawialimy z
Izwolskim o traktacie japosko-rosyjskim. Ja trzymaem stron Chiczykw, on - Japoczykw:
Chiczycy to zdegenerowane plemi, pogrone w materializmie, pozbawione wszelkich ideaw.
Japoczycy - to patrioci itd. Niejednego mog pokona itd., ale nie na dugo. W ogle umysem
zaimponowa nie moe. Uwaa, e nasz traktat jest bardzo dobry, zapewnia nam spokj na jakie
dziesi lat. Nadto stanowi on cz oglnego acucha traktatw - Anglii z Japoni i Francj, Francji z
Japoni i Rosj, i Rosji z Japoni i Angli. Ten ostatni traktat podpisany zostanie za miesic.
3sierpnia
...al mi zaszczutego zwierza (rewolucji). Nie eby mi byo al jego ostrych kw, jego drapienej furii,
jego szaleczej wciekoci - uchowaj Boe! Ale al mi utraconego pikna tego jedynego w swoim
rodzaju rosyjskiego niedwiedzia, ktry tyle budzi nadziei i tak niewiele ich speni. al mi moich

494
Tichomirow L. A. - redaktor gazety Moskowskije Wiedomosti, od zwizkw z Narodn Wol przerzuci
si na skrajn prawic, chocia by zamieszany w zamach na Aleksandra II.
495
Gubastow K. A. - minister-rezydent przy Watykanie.
496
Fiedotowa G. N. - wybitna artystka dramatyczna, debiutowaa w r. 1862, porzucia scen w r. 1905, ale
wystpia jeszcze w dniu pidziesiciolecia swej dziaalnoci, w r. 1912. (Przyp. tum.)
nadziei, mojego smutku, moich zachwytw, mojej wiary i bdw, al modoci, ktra przemina
szybko jak sen. Teraz wkrada si co starego, olizego, kolawego. Wobec obrazu zaszczutej
rewolucji doznaj czego poredniego midzy uczuciem mdoci i skruch. Odwaga zuchwaej
modoci, ktra uwiadomia sobie sw si i dzielno, czelno reakcji, czelno triumfujcej, zej,
penej starowieckiej pasji, okazaej, ale podliwej energii staroci.
7sierpnia
Ru przypomina mj artyku z 1882 r. o witej druynie. cile podaje fakty, a jednak w istocie
e. To, co ja przedstawiaem jako masoneri, to zupenie co innego ni wita druyna.
-
Kto kogo szkaluje? Diabe was czy wy diaba? Niepodobna ju si rozezna. Diabe sta si uczciwszy
od ludzi i raz po raz traci gow kumajc si z ajdakami i wyobraajc sobie, e ma do czynienia ze
szlachetnymi ludmi, ktrych trzeba kusi. Okazuje si, e to oni skusili samego diaba i omotali go.
-
Riecz pisze, e przeszlimy (kto: my?) przez okres swego rodzaju politycznego sowianofilstwa
i upajania si wasn oryginalnoci. Zachciao im si wywrci wiat do gry nogami i rozpocz
now er. Ogromna cz inteligencji tak zya si z marzeniami, e zacza dy do
urzeczywistnienia tych marze i moliwoci. Rozleci si wszystko. Historia nigdy nikogo nie nauczya
i wszyscy musz si uczy na wasnej skrze. Eksperyment zakoczy si fiaskiem.
-
Przyjaciele z lewicy - przyjaciele kadeccy. Przedwczenie stawiali na ywio, ale strach przed
ywioem rwnie okaza si daremny. Tradycyjne siy rzdu zwyciyy. Okazao si, e okopy s
z papieru, chwyty taktyczne trzeba byo odoy do archiwum. Decyduje nie sia fizyczna, istnieje
rwnie sia wartoci niewakich.
Rewolucjonici chcieli zwyciy przy pomocy siy fizycznej, a kadeci pozwalali im na eksperyment.
Gdyby si uda, przyczyliby si. Ale eksperyment si nie uda i kadeci zwijaj manatki.
-
.....Weselsze miny! (opowiada to Witte). Na pogrzebie Aleksandra III Trepow, ktry dowodzi
kompani honorow, obrci si do niej i skomenderowa: Weselsze miny!
8sierpnia
Wczoraj i dzi nadeszo par listw w zwizku z moim Maym licikiem o masonerii. Dwie osoby pisay
bardzo sensownie: Eug. Nik. ukowski, starszyna Syberyjskich Wojsk Kozackich (Omsk) i Mik. Konst.
Wokow, wiceprokurator Syberyjskiego Sdu Okrgowego.
Pierwszy opowiada o przesiedlecach i skceniu wadz. Zima. Przesiedlecy kopi d, przykrywaj
go chrustem lub som jak siennikiem i tak mieszkaj. Tyfus, ospa. Brak budulca. Kiedy go dostarczy -
ministerstwo rolnictwa byo niezadowolone. W Omsku s dwa skady drzewa: pastwowy
i przesiedleczy. Wystarczyby jeden. Mas roboty zrzuca si na administracj. Czynownicy uwaaj,
e wszelka inicjatywa jest poniej ich godnoci, a awansuj ci, ktrzy si wymiguj. Przesiedlecy
wielkoruscy s okropni. Maorusini s lepsi. Sporo Niemcw i otyszw. Przejechali z gubernatorem
60 wiorst. Sami Niemcy, ani sowa po rosyjsku... 8 rubli dziennie - chop, baba i dziecko. Par dni
popracuje i odchodzi. To mi - powiada - starczy na cay miesic. Zupenie si nie troszcz o
przyszo.
-
...W naszych czasach trzeba mie wiele odwagi, a przede wszystkim pienidzy, eby mwi prawd.
Ale ci, ktrzy maj duo pienidzy, cakiem przestaj mwi prawd i zaczynaj kama, tych za,
ktrzy ich nie maj, ciga si, zamyka si im usta itd.
-
...Wszystko albo nic; im bardziej cierpi lud, tym lepiej dla rewolucji. Rzd zmierza do ustroju
reprezentatywnego. Aleksandra II zamordowano. Nie chcemy reform stopniowych. To gorsze ni nic.
Nie mona si uczy, pki szkoa nie jest prawdziwie zdemokratyzowana. Nie mona by posusznym
adnej wadzy, pki nie przejdzie cakowicie w rce ludu. Nie mona zajmowa si rolnictwem, pki
caa ziemia nie przejdzie w rce ludu. Nie mona pracowa w fabryce, pki nie bdzie
omiogodzinnego dnia pracy. Nie mona y, pki wszystko nie zostanie przerobione na mod
socjalrewolucjonistw. Wany jest nie czowiek, tylko formuka.
-
ucz. - Gdybym ja by rewolucjonist, rnibym si w pogldach od pana. Zawsze istniaby midzy
nami mur, ktrego bym nie przekroczy i nie przeszedbym na wasz stron.
Ced. - A gdybym ja przeszed na wasz? Nie zabrakoby mi tupetu.
ucz. - Ale mnie by nie starczyo. Tym nie mog si pochwali.
Ced. - Uchyla si pan od bezporedniej odpowiedzi na moje pytanie: gdybym to ja przeszed? Co by
pan zrobi?
ucz. - Powiedziabym: przepraszam i zaczbym budowa nowy mur.
Ced. - Mgbym w tym panu przeszkodzi...
ucz. - W jaki sposb?
Ced. - Nie wiem... To zaley od okolicznoci.
ucz. - Ja bym w kadym razie nie ustpi.
Ced. - Biby si pan ze mn?
ucz. - Albobym si bi, albo... po prostu odszedbym od pana. Prosz mi wybaczy, ale mam
widocznie zbyt wiele czysto rosyjskich wad... powie pan, e to przesdy, zacofanie, barbarzystwo,
ale odszedbym od pana.
Ced. - Pan jest antysemit?
ucz. - Tak, jestem antysemit.
Ced. - Ale antysemityzm rosyjski przybiera formy tak brutalne, e potpia je caa ludzko.
ucz. - Jestem czowiekiem dostatecznie wyksztaconym, by przekada formy ideowe nad wszelkie
inne.
Ced. - A wic brutalne formy antysemityzmu pan potpia, i gdyby pan mia wyrazi sw opini
w prasie, potpiby je pan?
ucz. - Nie jestem pisarzem i nie przewiduj takiej koniecznoci.
Ced. - Wic taki pan jest! Nie spodziewaem si. Wic pogromy podobaj si panu?
ucz. - Nie, pogromy nie mog mi si podoba.
Ced. - Czemu pan ich w takim razie nie potpi?
ucz. - Walka dwch ras, sowiaskiej i semickiej, to walka nieunikniona i, jak sdz, nie mogca
zakoczy si pojednaniem. Tote gdybym mg wierzy, e ydzi szczerze pragn osiedli si w
Palestynie, stabym po stronie syjonistw.
Ced. - A sdzi pan, e oni kami?
ucz. - Nie, nie sdz. Po prostu si myl.
Ced. - Nie chce pan uzna si za stron pokonan?
ucz. - Przez ydw?
Ced. - Nie, w tej dyskusji.
ucz. - Okreliem do jasno swoje stanowisko. Ale c ja znacz? Wystarczy, e istniej pisarze
rosyjscy. ktrzy uniewinniaj Judasza.
-
...Mwi z zapaem, bi pici w st i nagle zda sobie spraw, e gra i pocz si zastanawia, czy nie
nabra aktorskich manier.
-
...Wadze zwracaj uwag na szczegy, a pomijaj to, co istotne. Szczegy zawsze byy waniejsze.
...Mtna mga zalegajca dusz nie przerzedza si, lecz gstnieje coraz bardziej. Czowiek yje
w atmosferze krwawych scen i okrutnych widziade. Jak walczy z t narastajc fal wzajemnej
nienawici?
17sierpnia
Miaem ciekaw rozmow z gubernatorem kostromskim Wierietiennikowem. Opowiada, jak
pewnego razu Witte i Kuropatkin razem wracali od cara.
- Winszuj panu nowego miasta - powiedzia Witte.
- Jakiego? - spyta Kuropatkin.
- Miasta Dalnij. Cesarz ju je zatwierdzi. - I Witte opowiedzia mu o planach budowy miasta.
Kuropatkin nie mia pienidzy na Port Artura. Miasto Dalnij kosztowao 42 miliony.
-
P. A. Stoypin przyjecha od cara wcieky i opowiada swemu bratu, e car owiadczy mu:
- Widzia pan, jak Nowoje Wriemia miesza pana z botem?
P. A. Stoypin doda:
- Gdyby Mieszykow mwi nie o mnie, zmusibym Nowoje Wriemia do zapacenia 3000 rub. kary
zgodnie z now ustaw zabraniajc ubliania wadzy.
Tak wic mamy dowd, e P. A. Stoypin nie wszystkie klepki ma w porzdku - od razu pistki
w robocie.
19sierpnia
Od wp do szstej do sidmej siedzia A. P. Izwolski, minister spraw zagranicznych. Rozwija swoje
plany w zwizku z traktatem z Japoni i z Angli. Japonia nas nie ruszy przez 10 lat. Nie moemy tam
prowadzi wojny. Manduri podzielimy na dwie strefy. Dla Japonii bdzie poudniowa, dla nas
pnocna, ktrej Japonia nie potrzebuje. Japoczycy s kiepskimi kolonizatorami. To wojownicy. W
Europie dojrzewaj doniose wydarzenia. Musimy mie w Europie swobod dziaania i dlatego
powinnimy zapewni sobie bezpieczestwo na tyach. Podwigniemy si tylko przez zwycisk
wojn, wszystko jedno z kim. Potrzeba nam nie tyle duej, co dobrej armii. Na moje pytanie
w sprawie cienin odpowiedzia jako Aleksemu Siergiejewiczowi, a nie jako dziennikarzowi, e w tej
kwestii Anglia bdzie po naszej stronie. Czy si nie myli? Zostaj jeszcze Niemcy.
W zeszym roku rozmawiali ze mn tak, jakbym by przedstawicielem Turcji albo Persji. Jeeli Rosja
nie potrafi zaprowadzi u siebie porzdku, to my go zaprowadzimy, wylemy nasze okrty. Oto do
czego dochodzio! Obecnie bd przemawia zupenie inaczej. Ju w Swinemnde dziki traktatowi z
Japoni mogem uywa bardziej stanowczego tonu ni w zeszym roku. W przyszoci bdzie sprawa
spadku po Austrii. Na Bakanach mamy sojusznika w Bugarii. To dobrze, e starlimy si z Bugari
w ostrym kryzysie. Obu stronom wyszo to na dobre. Konwencja z Japoni w sprawie rybowstwa
jest dla nas niekorzystna, ale to wynika z traktatu pokojowego w Portsmouth. Musielimy walczy
o kady przecinek.
Wspomnia o tym, e zdrowie mu nie dopisuje, cho ma wygld zdrowy i czerstwy. Krytykujcie mnie,
bez krytyki nie mona si obej, ale traktujcie moj polityk w sposb bezstronny. Ataki paskiej
gazety szkodz Rosji.
Mwiem o zej administracji.
Brak nam ludzi. Nie mog znale ambasadora do Japonii. Mj kuzyn by trzydzieci lat w Paryu,
dokd mgbym go posa? W ogle mwi jak czowiek czynu. W sprawie rozwizania II Dumy by za
jej rozwizaniem z chwil, kiedy Duma odmwia zaatwienia ustaw tymczasowych na podstawie
artykuu 87. Tak by postpiono w Europie. Stoypin si nie zgadza, czeka na bardziej jaskrawe
wystpienia. Stoypin twardo sta na stanowisku, e nie naley odstpowa od 17 padziernika.
Mona rozwizywa Dum, ale nie naley rusza konstytucji.
-
Rossija publikuje opowiadanie o stosunkach Kado z von Minnich. Czysto intymna historia. T
Minnich czekaj miliony. Sama jest 40-letni star pann, uganiajc si za mczyznami. Mczyni
uganiaj si za jej milionami.
-
Ogldaem sobr zbudowany na tym miejscu, gdzie zabity zosta Aleksander II. Do efektowny.
Bdzie konkurowa z innymi cerkwiami. Projektowa architekt Parland. Fizjonomia Anglika. Angielski
Niemiaszek. Gdyby Aleksandra II nie zamordowano, nigdy by nie mia tak piknego pomnika.
-
...Im duej istnieje ludzko, tym mniej w niej miejsca i korzyci dla przemocy. Mdr wolno
zdobywa si nie od razu, nie na rozkaz, nie z dnia na dzie, nie przez przyspieszanie przemoc biegu
historii. Trzeba uporczywych, dugotrwaych wysikw i pracy, niezmordowanej walki
z przeciwnociami losu i przypadkowymi trudnociami, walki przez owiat, ktra jest jedyn
niezawodn drog.
Lido,11listopada
Dzi kocz 73 lata. Okropnie duo, za to zostao ju niewiele. Wyjechaem 2 wrzenia. We wtorek
rano byem w Berlinie. W rod widziaem si z Hardenem.
O 10.25 wyjechaem do Werony. We czwartek przyjechaem do Wenecji.
14listopada
Modo wszdzie jest pikna. Tostoj umar majc 80 lat. Puszkin - 37. Byron rwnie. Rafael te mia
37 lat, Chrystus - 30
497
. Oto prawdziwi geniusze! Czym by Tostoj w 37 roku ycia? Kiedy si dugo
yje i pracuje, oczywicie mona czego dokona. I Lermontow te byby genialny. I Gogol take.
Przesta pisa niemal okoo 37 roku ycia, jeli nie bra pod uwag bezpodnych wysikw
w korespondencji z przyjacimi.


497
Jak na wiernego a do ostatnich dni obroc fundamentw pastwa - cara i religii - ten bd w kocowym
zapisie Dziennika jest do zabawny. (Przyp. tum.)
Przeoy oraz przedmow, notami i przypisami opatrzy JERZY PASKI
Czytelnik Warszawa 1975
Tytu oryginau rosyjskiego ..
Obwolut i opraw projektowa ANDRZEJ HEIDRICH
Czytelnik. Warszawa 1975. Wydanie I. Nakad 5290 egz. Ark. wyd. 27,1; ark. druk 33,5. Papier druk. m/g. kl. IV, 65 g, 82X104. Oddano do
skadania 28 III 1974. Podpisano do druku 14 I 1975. Druk ukoczono w lutym 1975 r.
dzka Drukarnia Dzieowa Zam. wyd. 439; druk. 1426/A/74. W-103. Cena zl 60.- Printed in Poland