5

Spis treci

Rozdzia 1. Technologia FML (Fiber Metal Laminates) jako perspektywa dla budowy
struktur statkw powietrznych .......................................................................................... 7
1.1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 7
1.2. Aspekty konstrukcyjne ........................................................................................... 8
1.2.1. Filozofia konstrukcji odpornych na uszkodzenia .......................................... 10
1.2.2. Kontrola oraz wykrywanie uszkodze .......................................................... 11
1.2.3. Ocena trwaoci ............................................................................................. 12
1.2.4. Naprawy strukturalne .................................................................................... 13
1.3.Technologia kompozytw wkno metal .............................................................. 14
1.3.1. Koncepcja dopuszczalnych uszkodze ......................................................... 16
1.3.2. Mechanizmy uszkodze widocznych ............................................................ 21
1.3.3. Aspekty trwaoci .......................................................................................... 23
1.3.4. Naprawy strukturalne .................................................................................... 25
1.4. Perspektywy ......................................................................................................... 26
1.5. Wnioski ................................................................................................................ 28

Rozdzia 2. Wykonywanie prbek z kompozytw warstwowych zbrojonych rnymi
rodzajami tkanin ............................................................................................................. 29
2.1. Materiay stosowane do wytwarzania prbek ...................................................... 29
2.2. Technologia wytworzenia kompozytw .............................................................. 34

Rozdzia 3. Badanie podatnoci technologicznej wykonanych kompozytw ............... 38
3.1. Podatno na cicie .............................................................................................. 38
3.1.1. Cicie za pomoc brzeszczotu do metalu ...................................................... 38
3.1.2. Cicie za pomoc pilarki stoowej z pi diamentow .................................. 39
3.1.3. Cicie technologi abrasive water jet ............................................................ 43
3.2. Podatno na wiercenie ........................................................................................ 49

Rozdzia 4. Porwnawcze badania wytrzymaociowe kompozytw warstwowych oraz
ich odpornoci na przebicie ............................................................................................ 53
4.1. Wyznaczanie moduw sprystoci wzdunej kompozytw metod zginania . 53
6

4.2. Badanie moduw sprystoci wzdunej warstw kompozytw metod odwrotn
..................................................................................................................................... 56
4.3. Badanie kompozytw na rozciganie ................................................................... 60
4.4. Badanie wytrzymaoci kompozytu aluminium-wgiel na zginanie.................... 65
4.5. Badanie odpornoci kompozytw warstwowych na przebicie ............................ 68

Rozdzia 5. Koncepcyjny projekt urzdzenia do pomiaru energii pocisku .................... 80
5.1. Wprowadzenie ...................................................................................................... 80
5.2. Koncepcja urzdzenia pomiarowego ................................................................... 81
5.3. Budowa urzdzenia pomiarowego ....................................................................... 86
5.4. Przebieg pomiarw ............................................................................................... 87
5.5. Dokumentacja....................................................................................................... 87
Wnioski .......................................................................................................................... 96
Literatura ...................................................................................................................... 97
















7

Rozdzia 1
Technologia FML (Fiber Metal Laminates) jako perspektywa dla
budowy struktur statkw powietrznych
1.1. Wprowadzenie
Wymagania, ktre s brane pod uwag podczas doboru materiaw
konstrukcyjnych dla przyszych struktur lotniczych s przede wszystkim zwizane
z wymaganiami wytrzymaoci i odpornoci na uszkodzenia, okrelanymi przez wadze
odpowiadajce za bezpieczestwie lotw, problemami produkcji oraz kosztami
wprowadzenia nowych materiaw, a take eksploatacji statkw powietrznych. Te
ostatnie wymagania s czsto niedoceniane w pierwszych fazach rozwoju materiaw,
chocia jest to najwaciwsze podejcie i najwaniejszy problem dla operatorw linii
lotniczych, a przez to take dla producentw statkw powietrznych.
Motywem przewodnim przy projektowaniu kadubw wspczesnych
i przyszych statkw powietrznych jest przeznaczenie samolotu, przewidywany czas
ycia oraz obwiednia obcie (zakres i kombinacja prdkoci, wysokoci, kta
natarcia), ktra wynika z misji projektowanego samolotu. To powoduje, e naley
dobiera odpowiednie technologie i materiay ju w trakcie projektowania
uwzgldniajc przysze zastosowania powstajcej struktury. Niemniej jednak ledzc
rnice w rodzajach i typach statkw powietrznych projektowanych z uwzgldnieniem
zasad bezpieczestwa i widoczne trendy w lotnictwie, mona okreli pewne
perspektywy rozwoju struktur patowcw i materiaw stosownych w ich budowie.
Obecne trendy w przemyle lotniczym pokazuj wzrastajce zapotrzebowanie na
obnienie kosztw eksploatacji (utrzymania i kosztw operacyjnych). W praktyce,
mona powiedzie, e oznacza to projektowanie statkw powietrznych o duszym
okresie eksploatacji, z duszymi resursami midzynaprawczymi i krtszymi postojami
na wymian elementw ulegajcych zuyciu. Niezalenie od wysiku woonego
w zintegrowanie systemu zarzdzania statkiem powietrznym, najlepsz drog, eby
poradzi sobie ze szczegowymi i cisymi wymaganiami, jest wzicie pod uwag tych
wymaga we wstpnych etapach projektowania struktur patowcw i dobierania na nie
materiaw.
8

Wymaga to wiedzy na temat obecnego oraz przyszego rozwoju materiaw
konstrukcyjnych, a take dokadnej wiedzy na temat obecnych i przyszych konstrukcji
struktur patowcw statkw powietrznych. Konstrukcja patowca jest powizana
z zastosowaniem okrelonych materiaw, a take zastosowaniem odpowiedniej
filozofii projektowania. Oglnie, s trzy grupy materiaw, ktre mog by rozwaane
obecnie podczas projektowania: materiay metaliczne, kompozyty polimerowe
wzmocnione wknami oraz kompozyty metal/wkno, do ktrych naley klasa FML
(Fiber Metal Laminates). Bazujc na rozlegym dowiadczeniu zwizanym z FML oraz
skutecznym i odnoszcym sukcesy wdroeniu gotowej technologii niektrych z tych
laminatw w budowie kadubw samolotw mona przewidywa ich rozwj
i znaczenie dla przyszoci przemysu lotniczego i kosmicznego.

1.2. Aspekty konstrukcyjne
Aspekty konstrukcyjne bd dotyczy tylko przemysu lotniczego transportu cywilnego.
S dwa powody tego ograniczenia: nowe konstrukcje bd miay zastosowanie przez
wiele lat i nawet przysze modernizacje (np. wymiany zespow, zwikszenie prdkoci
lotu) nie bd miay zasadniczego wpywu na ich budow. Rozwaania dotyczce
odpornoci na uszkodzenia projektowanych struktur skadaj si z oceny wpywu
rnych uszkodze, oddziaywa rodowiskowych oraz zmczenia materiau na
wytrzymao i trwao konstrukcji. Typy uszkodze, ktre maj istotne znaczenie to:
skutki burzy gradowej, zderzenia z ptakami, odamkami czci z silnika, wpyw
zanieczyszcze znajdujcych si na pasie startowym oraz uszkodzenia zwizane
z obsug i napraw naziemn. Uszkodzenia zwizane z wpywem rodowiska to
midzy innymi korozja, wpyw temperatury, wilgotnoci i natenia promieniowania
(sonecznego), erozji i wyadowa atmosferycznych. Uszkodzenia zwizane ze
zmczeniem materiau s bezporednio zwizane z projektem struktury oraz jej
obcieniem. Ocena zmczenia materiau skada si z identyfikacji istotnych
scenariuszy uszkodze i spektrum wystpujcych obcie. Rysunek 1.1. pokazuje, e
lokacja na strukturze samolotu ma duy wpyw na to czy dany rodzaj uszkodzenia moe
mie miejsce oraz czy zmczenie materiau jest istotne dla okrelonej czci struktury
patowca oraz tego, jakimi przesankami naley si kierowa w procesie projektowania.
9


Rys. 1.1. Miejsca struktury patowcw naraone na rne rodzaje uszkodze.
Wadze dopuszczajce samoloty do lotw daj pewne wskazwki dotyczce
odpornoci na uszkodzenia, eby bya zgodna z wymaganiami. Jest kilka sposobw na
ich spenienie. Jednym z nich, dla przykadu, moe by poszukiwanie albo rozwijanie
materiaw z wysok odpornoci na uszkodzenia, ktre wskazuj dodatkowo dobr
wytrzymao oraz odporno na zmczenie materiau. Inne rozwizanie to tworzenie
projektu struktury z uyciem tradycyjnych materiaw, ktre s odporne na
uszkodzenia. Mona to osign poprzez zastosowanie grubszych warstw albo struktur
warstwowych (przekadkowych). W tym drugim rozwizaniu materiay odporne na
uszkodzenia stosuje si na okadziny zewntrzne i wewntrzne szczeglnie naraone na
uszkodzenia. Trzecie podejcie zakada, e wymagania mog by spenione przez
stosowanie pokry hybrydowych, a nie wytwarzanych z jednego okrelonego materiau.
Ten sposb zawiera koncepcj powoki o strukturze, ktra prowadzi do optymalnych
rozwiza. Przykadem takiego sposobu podejcia do problemu moe by rozwj
laminatw wkno/metal (fiber metal laminate) jako idei powoki, gdzie pokrycie
kaduba jest zbudowane z rnicych si warstw aluminium i kompozytw
wzmocnionych wknami (fiber reinforced composites).
Z samej definicji wynika, e aden z tych trzech sposobw nie jest najlepszy do
wszystkich zastosowa, jako e wybr materiaw oraz projekty ich struktur s
10

powizane z technikami produkcji, a take z aspektami zastosowania operacyjnego
i obsugiwania tj. sposobu utrzymania oraz naprawiania samolotu. Oglnie, mona
stwierdzi, e nie istnieje unikalny materia (kompozytowy lub monolityczny), ktry
umoliwiby optymalizacj projektu, gdy byby on zastosowany w caej strukturze
patowca.
Przy doborze materiaw dla struktur samolotowych, trzeba by wiadomym
zwizku pomidzy materiaami, struktur patowca oraz technikami produkcji.
W praktyce oznacza to, e wybr materiaw nie moe by omawiany bez wzicia pod
uwag konstrukcji patowca oraz moliwych technik produkcji.

1.2.1. Filozofia konstrukcji odpornych na uszkodzenia
Problemy odpornoci na uszkodzenia struktur statkw powietrznych staj si
coraz waniejsze ze wzgldu na zwikszon dugo ycia i uytkowania samolotw,
a take na tworzone projekty nowych statkw powietrznych. Bez wzgldu na ogln
definicj pojawia si coraz wiksze zrnicowanie filozofii konstrukcji odpornych na
uszkodzenia, co jest rezultatem projektowania i uytkowania rnego rodzaju statkw
powietrznych (transportowe, wojskowe oraz migowce). Przepisy dotyczce
dopuszczenia do ruchu powietrznego nie opisuj dokadnie jak producent statkw
powietrznych powinien je projektowa (konstruowa) i udowodni ich wytrzymao
przy wystpowaniu uszkodze strukturalnych wynikajcych z uytkowania. Zarwno
projekt konstrukcyjny jak i badania eksperymentalne oraz numeryczne pozostaj
obowizkiem producenta. Dodatkowo, rna natura wspczesnych oraz przyszych
materiaw konstrukcyjnych moe nawet zwikszy zakres rnych podej do filozofii
zapewnienia odpornoci na uszkodzenia.
Niemniej wszystkie koncepcje i idee dotyczce odpornoci na uszkodzenia
musz udowodni, e nawet jeli uszkodzenie jakiejkolwiek natury bdzie miao
miejsce (zwizane ze zmczeniem materiau czy spowodowane oddziaywaniu ciaa
obcego, etc.) nie bdzie miao ono wpywu na integralno struktury patowca.
Wynikiem dostpnoci rnych materiaw konstrukcyjnych jest to, e dowd
odpornoci i wytrzymaoci na uszkodzenia moe by przedstawiony na rne sposoby
ze wzgldu na to, w jaki sposb powstaj oraz w jaki sposb uszkodzenia te pogbiaj
11

si. W tym wypadku, przykadem moe by mocna wiara wrd inynierw w to, e
wzmocnione wkno wglowe nie odnosi adnych uszkodze powizanych ze
zmczeniem materiau, co sprawia e analiza oceny zmczenia materiaw o takiej
strukturze jest przestarzaa i zdezaktualizowana. Niemniej jednak, ocena powinna
dotyczy oglnej wytrzymaoci struktury materiau, co oznacza konieczno
uwzgldnienia mechanizmw uszkodze innych ni znane, dotyczce powszechnie
stosowanych materiaw metalicznych , ktre mog by inicjowane i rosn zalenie od
spectrum obcie.
W ocenie materiaw pod ktem zastosowania konstrukcyjnego,
a w szczeglnoci przy porwnaniu ciaru struktur zbudowanych z rnych
materiaw, naley te uwzgldni wszystkie moliwoci uszkodze, ktre mog mie
miejsce. Kada analiza ciaru konstrukcji, ktra nie uwzgldnia wszystkich aspektw
ju z samej definicji bdzie nierealistyczna oraz nierzetelna.

1.2.2. Kontrola oraz wykrywanie uszkodze

Umiejtno wykrywania rnych rodzajw uszkodze w strukturze samolotu
jest powizana z iloci przegldw (definiowanych jako program utrzymania dobrego
stanu technicznego), ale te z ich zakresem. Rosnce dania operatorw
i uytkownikw statkw powietrznych prowadz do zmniejszenia iloci inspekcji,
a take przestojw maszyny podczas inspekcji, sprawiaj, e wykrycie uszkodze staje
si bardzo wanym aspektem rozwaa konstruktorw. Wykrycie uszkodze jest take
powizane z ich rodzajem, materiaami uytymi do budowy statku powietrznego oraz
stosowanymi technikami kontroli. Te trzy aspekty nie mog by badane oddzielnie,
poniewa s powizane ze sob. Skuteczno oceny i celno technik kontroli oraz
wielko minimalna wykrywanego uszkodzenia s zalene od rodzaju uszkodzenia
i rodzaju materiau, ktre same w sobie te s ze sob powizane. Znaczenie rozwoju
uszkodzenia mona zilustrowa rnic reakcji na uderzenia materiaw metalicznych
oraz polimerw wzmocnionych wknami. Strefa uszkodzenia w materiaach
metalicznych moe by zidentyfikowana dziki uszkodzeniu powierzchni materiau
(uszkodzenie ma posta wgniecenia), czego nie mona czsto dostrzec w materiaach
12

kompozytowych nie ma adnego znaku na powierzchni materiau. Nazywa si to
BVID (Ledwo Widoczne Uszkodzenie) jest to jeden z gwnych problemw, ktry
pojawia si w aspekcie zachowania materiaw kompozytowych uszkodzenie nie
moe by wykryte przez inspekcj wzrokow. Dlatego do wykrywania takich
uszkodze naley stosowa metody defektoskopii nieniszczcej inne ni dla tworzyw
metalicznych.
Rozwaajc problem wyboru materiaw powinno si take zwrci uwag na
problem potencjalnego niepowodzenia kontroli kolejnych faz rozwoju uszkodze oraz
wszystkie zwizane z tym problemy majce wpyw na waciwoci konstrukcji.
Dodatkowo, techniki inspekcji musz by rozwinite i tak dostosowane, eby
zidentyfikowa miejsce oraz wielko uszkodze przed osigniciem poziomu
krytycznego. Ostatni aspekt powinien by brany pod uwag w zwizku ze
zmniejszonym czasem przestoju statku powietrznego i powinien by udowodniony na
bazie kompleksowych bada strukturalnych, a nie tylko na podstawie myli o zyskach
przewonika. Wikszo technik omawianych w literaturze wykrywa obecno oraz
rozmiar uszkodze, a w razie technik uywanych podczas lotu wykrywa obecno
uszkodze bez ich lokalizacji. Nawet dla relatywnie prostych rozwiza z nitowanymi
lub sklejonymi zczami elementw usztywniajcych (podunic) lokalizacja
uszkodze wydaje si by skomplikowanym zadaniem. Inspekcje podczas lotu oraz
techniki wykrywania uszkodze s zwizane z eksploatacja wg stanu technicznego,
ktry redukuje koszty uytkowania i utrzymania jeli miejsce oraz rozmiar uszkodze
moe by cile okrelony. Samo wykrycie uszkodzenia bez informacji na temat jego
drastycznoci (wielkoci) tylko zwiksza koszty uytkowania. Po ocenie wielkoci
uszkodze, mona bowiem okreli czy struktura powinna by naprawiona natychmiast
czy powinno si napraw odoy w czasie do nastpnej kontroli jeli jest to do
zaakceptowania. Niemniej jednak to podejcie wymaga modyfikacji przepisw, ktre
wci wymagaj natychmiastowej naprawy, gdy uszkodzenie zostao wykryte.

1.2.3. Ocena trwaoci
Wielu autorw szczegowo omawiao ocen stanu zmczenia materiau
w zwizku z przerwami midzy przegldami. Tam, gdzie uszkodzenia wywoane
wypadkami oraz wpywami rodowiskowymi mog by ujte jako przypadkowe
13

wydarzenia, zmczenie materiau jest zdecydowanie powizane w pewnym stopniu
z uytkowaniem struktury statku powietrznego. Jak zostao wczeniej wspomniane,
rnica pomidzy natur materiaw metalicznych oraz polimerw wzmocnionych
wknami wprowadzia zamieszanie wrd wielu inynierw w kwestii oceny
zmczenia materiau. Pocztek zmczenia, a take propagacja pkni,
charakterystyczne dla metali, nie przebiega w podobny sposb w przypadku materiaw
kompozytowych. Niemniej jednak, kontrola powinna przedstawi wany
i przekonywujcy dowd co do integralnoci (wytrzymaoci) struktur od pocztku a
do koca ycia konstrukcji, co wskazuje, e brane pod uwag powinno by nie tylko
zmczenie, ale take rozwj uszkodze powstajcy wskutek oddziaywania okrelonego
spektrum obcie. Dotyczy to midzy innymi takich rodzajw uszkodze jak
delaminacje, pknicia matrycy, uszkodzenia wkien, itd., charakterystyczne dla
materiaw kompozytowych. Aspekty korozji powinny by rozpatrywane bardziej na
poziomie strukturalnym anieli materiaowym. Wiadomo jest, e materiay metaliczne
mog by naraone na rne formy korozji, a polimery wzmacniane wknami uwaane
s za odporne na to zjawisko. Niemniej jednak, uycie polimerw z wknami
wglowymi w strukturze moe zapocztkowa korozj galwaniczn, ktra bdzie
moliwa ze wzgldu na czenie ich z czciami metalowymi. Powszechnie uwaa si,
e kompozyty z wknami szklanymi zabezpieczaj metale przed korozj penic rol
bariery. Tak czy inaczej, nie powinno si zapomina o tym, e taka bariera moe
opni korozje, ale nie zatrzyma tego procesu cakowicie.

1.2.4. Naprawy strukturalne

Aspekty naprawialnoci dotycz zarwno moliwoci naprawy struktury
poprzez natychmiastowe atanie (drobne naprawy) jak i poprzez moliwo wymiany
czci na akceptowalnym poziomie kosztw. Te aspekty powinny by rozpatrzone
podczas bardzo wczesnych faz powstawania projektu. Rezultatem wielu programw
przeduajcych ycie istniejcych ju statkw powietrznych, byo wiele bada
przeprowadzonych w celu sprawdzenia, jak powinny by przeprowadzane naprawy, jak
sprawdzana jest ich jako oraz jak zachowuje si naprawiona struktura w czasie dalszej
14

eksploatacji. Integracja zespow jest czsto realizowana poprzez wprowadzenie
materiaw kompozytowych w struktury statkw powietrznych. Ten trend wymaga
rozwaenia moliwoci naprawienia struktury. Podzia funkcjonalny konstrukcji moe
by konieczny ze wzgldu na czuo miejsc na uszkodzenia oraz w celu zwikszenia
moliwoci naprawy lub niezbyt kosztownej wymiany czci. W tym samym celu
powinno si analizowa rozmiar projektowanych czci, co powinno by robione
podczas tworzenia projektu struktury patowca. Due czci nienaprawialne
produkowane podczas jednego procesu (tak jak pokrycia walcowe, beczkowate, ukowe
kaduba) mog zmniejszy koszty produkcji, ale jeeli czci bd musiay by
wymienione bdzie to prowadzio do wysokich kosztw usprawnienia statku
powietrznego. Przy projektowaniu naley optymalizowa konstrukcj w celu
zredukowania kosztw cakowitych tak bardzo jak jest to moliwe. Dla kadego
materiau oraz struktury musz by specjalnie opracowane i dostosowane metody
naprawy. Niemniej jednak, kompleksowo czy te ograniczenie moliwych metod
naprawy, zwaszcza powszechnie uywanych metod, czsto maj wpyw na
racjonalno zastosowania dostpnych materiaw.

1.3. Technologia kompozytw wkno/metal

Idea laminatw wknowo-metalowych (FML) zostaa wytworzona i rozwinita na
Uniwersytecie Technologicznym w Delft w Holandii w cisej wsppracy z partnerami
przemysowymi. Gotowo technologiczna tego pomysu zostaa udowodniona poprzez
cay szereg aplikacji. Dla przykadu, pierwszy produkt tego pomysu Arall znalaz
zastosowanie w przemyle lotniczym, uyto tego materiau na pokrycie dla drzwi
adowni samolotu C17. Jego nastpca, Glare oraz HSS Glare, zostay wybrane jako
materiay na grne czci kaduba Airbusa A380. Od czasu wprowadzenia technologii
FML wielu ekspertw i naukowcw z caego wiata prbowao zrozumie porak
w zakresie szerszego zastosowania takich materiaw w innych konstrukcjach.
Niezalenie od dokonanego do tej pory wysiku, niewiele innych sposobw uycia FML
zostao wymylonych ni zastosowania podobne jak w wariancie Glare - w przemyle
struktur lotniczych. Moe prowadzi to do wraenia, e FML maj ograniczone
zastosowanie w strukturach lotniczych i e mog one by zastpione nowymi stopami
aluminium lub kompozytowymi polimerowo-wglowymi. Niemniej jednak, takie
15

stwierdzenie potwierdzioby niezrozumienie idei FML. Na szczcie, wielu naukowcw
cigle szuka nowych zastosowa, poniewa rozumiej ogromny potencja tej koncepcji
materiau przeznaczonego dla struktur lotniczych. Pozostaje jednak pytanie dlaczego
nastpna generacja FMLi nie ujrzaa jeszcze wiata dziennego w zastosowaniu
praktycznym, odkd okazao si, e generacja pierwsza i druga (odpowiednio Arall
i Glare) znalazy ograniczone zastosowanie. Cz odpowiedzi moe znale w
doskonaoci FMLa jakim jest Glare, biorc pod uwag obecny stan technologii.
Najwyraniej naukowcy, ktrzy wynaleli Glare do dobrze wybrali optymalne
rozwizanie dla tamtego czasu i wprowadzili dobr technologi moliw do
zastosowania przemysowego w strukturach lotniczych. Niemniej jednak, znajc
wysiek wielu naukowcw z caego wiata, taka odpowied jest co najmniej
niewystarczajca. Naley sdzi, e cz odpowiedzi powinna by szukana w braku
wystarczajcego dowiadczenia w obecnym ograniczonym wiecie inynierw FML.
Technologia kompozytw wkno/metal czy zalety materiaw metalicznych oraz
kompozytw wzmacnianych wknami. Metale s izotropowe, cechuje je dua
wytrzymao na naciski i odporno na uderzenia, a dodatkowo daj si atwo
naprawia, podczas gdy kompozyty maj doskonae charakterystyki odpornoci na
zmczenie materiau oraz du wytrzymao, a take sztywno. Waciwoci
zmczeniowe i korozja metali, a take niezbyt wielka wytrzymao na naciski
i odporno na uderzenia kompozytw, oraz ich maa podatno na naprawy moe by
rozwizana przez poczenie tych dwch materiaw. Zalenie od zastosowania oraz
wymaga, kombinacja czenia skadnikw oraz same skadniki mog si rni w celu
osignicia optymalnych cech dla konkretnego zastosowania. W dodatku, zastosowanie
moe by dalej optymalizowane poprzez projektowanie struktury patowca na
poszczeglnych etapach projektowania konstrukcji. To podejcie nazywa si mdrym
podejciem do materiau. Jako ilustracj tego podejcia mona przedstawi poprawione
FML z dodatkowymi moliwociami powstrzymywania pkni struktury. Ta
moliwo kombinacji wytwarzania elementw oraz ich rozmiary, a take znaczenie
w strukturze patowca uzasadnia stosowanie takich materiaw.
Idea FML zostaa wprowadzona w celu poprawienia odpornoci zmczenia materiau w
strukturach aluminiowych. W konsekwencji, idea tego materiau zostaa potraktowana
jako materiau metalopodobnego, ktry moe by w krtkim czasie zastpiony przez
materiay kompozytowe polimerowe wzmacniane wknami. Niemniej jednak
kompozyty wkno/metal nie tylko wzmacniaj konkretne materiay metaliczne, ale te
16

materiay kompozytowe.

1.3.1. Koncepcje dopuszczalnych uszkodze

1. Zachowanie materiaw quasi-izotropowych.
W przeciwiestwie do metalicznych materiaw izotropowych, polimery
wzmacniane wknami s wysoko nieizotropowe ze wzgldu na ich natur. Wysoka
sztywno oraz wytrzymao publikowane w literaturze dla jednokierunkowych
kompozytw (patrz: rysunek 1.2.) s czsto podawane dla lepszego wykazania
wyszoci tych materiaw w porwnaniu do ich metalicznych odpowiednikw.
Niemniej jednak, kompozyty jednokierunkowe maj mae zastosowanie w faktycznie
istniejcych strukturach, gdzie obcienia nie s skierowane tylko w jednym
okrelonym kieruneku. Dwuosiowy system obciania elementw statku powietrznego
prowadziby wtedy do przedwczesnych uszkodze.
W celu rozwizania tego problemu, waciwoci materiaw quasi-izotropowych
s uzyskiwane poprzez ukadanie warstw wkien w wielu kierunkach. To podejcie
obnia sztywno materiau oraz wytrzymao laminatu w kadym kierunku
w porwnaniu do waciwoci materiaw jednokierunkowych. Ponadto, to podejcie
powoduje wzrost waciwoci materiaw quasi-izotropowych w paszczynie laminatu,
ale waciwoci materiaw w kierunku prostopadym do powierzchni zostaj znaczco
obnione. Techniki podwyszania waciwoci materiaw kompozytowych na
kierunku ich gruboci metod z-spinania (pikowania) maj negatywny wpyw na
waciwoci laminatu w jego paszczynie. Rozwizanie tego problemu jest moliwe
poprzez zastosowanie FML. Wprowadzenie izotropowych warstw metalicznych do
kompozytw koczy si w rezultacie otrzymaniem materiaw quasi-izotropowych
zachowujcych si w taki sposb, e nie ma potrzeby dodawania dodatkowych warstw
wkien o wielu orientacjach. Efekt podej do obu materiaw i ich waciwoci jest
zilustrowany na rysunku 1.2.
17


Rys. 1.2. Wytrzymao wkien w funkcji moduu sprystoci ( wglowych, aramidowych oraz
szklanych - po lewej) oraz ilustracja moduw sprystoci dla warstw krzyowych oraz quasi-
izotropowych CFRP oraz FML tytanowo-wglowych (po prawej).
Ta waciwo zostaa udowodniona poprzez aplikacj FML Glare w grnych
pokryciach kaduba Airbusa A380. Gwny typ laminatw zastosowanych to tzw. cross-
ply oznaczane gatunkami Glare3 oraz Glare4. W wyniku tej kombinacji z aluminium,
zostay zastosowane tylko wkna o kierunku uoenia 0 oraz 90. Opierajc si na
najbardziej znaczcych przypadkach obcie, przednia sekcja kadubowa skada
si przede wszystkim z Glare3 (50% wkien w kierunku obwodowym, a w tylnej
czci uywany jest przede wszystkim Glare4, ktry zawiera 67% wkien w kierunku
obwodowym).

2. Wzrost uszkodze zmczeniowych
Najwiksza rnica pomidzy materiaami metalicznymi oraz polimerami
wzmacnianymi wknami wynika z zachowania materiaw pod zmiennym
obcieniem. Inicjacja oraz propagacja pkni spowodowanych zmczeniem
w metalach s spowodowane karbami oraz innymi wadami strukturalnymi, i zjawiska te
byy badane przez wielu specjalistw odkd fenomen zmczenia materiau zosta
zidentyfikowany. Reakcja materiaw kompozytowych na zmienne obcienia jest
cakowicie inna, co prowadzi do wielu niezrozumie wrd wielu inynierw
z przemysu lotniczego, ktrzy uwaaj, e kompozyty nie podlegaj zmczeniu
materiau. Niemniej jednak, w ostatnich latach stao si powszechnie wiadome, e
kompozyty charakteryzuje wiksza degradacja oglna materiau jako rezultat wielu
18

miejscowych maych (mikro) pkni zainicjowanych poprzez delaminacj oraz
pknicia osnowy jako wynik cyklicznych obcie. Wystpuje to zwaszcza tam, gdzie
dopuszczalne maksimum odksztacenia wynoszce 0,3% jest przekraczane.
Do dzisiaj adna jasna oraz powszechnia metoda nie zostaa wynaleziona oraz
zaakceptowana, ktra umoliwiaby przewidywanie zachowania materiaw
kompozytowych obcionych zmczeniowo. Rnorodno moliwych materiaw
kompozytowych (wkna, osnowy (matryce) uoenie wkien) powoduje ogromn
ilo potencjalnych reakcji na obcienia cykliczne, co wydaje si hamowa
opracowanie oglnego podejcia do opisania zachowania zmczeniowego. Prostota
pomiaru dugoci pkni, bdcej dominujcym parametrem uszkodze w metalach
monolitycznych, wprowadzia zamieszanie wrd wielu naukowcw w ich prbach
opracowania metody opartej na jednym parametrze uszkodze. Jeden parametr
uszkodze nie ma najmniejszego sensu w opisie sposobu wielokrotnych uszkodze w
kompozytach. Reakcja materiaw kompozytowych na obcienie zmczeniowe jest
czsto gwnym czynnikiem uwzgldnianym podczas ich projektowania. Waciwoci
statyczne, a zwaszcza mae dopuszczalne odksztacenie, znaczco redukuje
dopuszczalne naprenia takich materiaw. Projektant powinien by wiadomy tego, e
wysokie cykliczne naprenia w kompozycie mog obniy jego waciwoci
strukturalne w czasie. Zazwyczaj ten aspekt jest brany pod uwag przy projektowaniu
przez wprowadzanie wspczynnika odpornoci na dynamiczne obcienia. Ze wzgldu
na ich ogln degradacj, wynikajc z mikropkni oraz delaminacji, naprawialno
struktury kompozytowej zazwyczaj nie wchodzi w gr. Jeli zmczenie materiau
spowoduje przekroczenie dopuszczalnej degradacji struktury, ze wzgldu na
nieprzewidziane jej zachowanie si, czci musz zosta wymienione. Metale wykazuj
wiksze miejscowe uszkodzenie, jeli pknicia spowodowane zmczeniem materiau
s zainicjowana oraz rozchodz si od karbw, takich jak otwory na nity. Te rodzaje
uszkodze mog zosta atwo naprawione w porwnaniu do materiaw
kompozytowych - poprzez technik nakadania at. Kombinacja kompozytw oraz
materiaw metalicznych w jednym strukturalnym FML, umoliwia zwikszenie
odpornoci materiau na zmczenie, ale jednoczenie ogranicza zmczenie materiau do
wystpowania pkni (spowodowanych zmczeniem) podobnych do tych u metali.
Poza atwiejsz (wizualn) lokalizacj, te pknicia s take atwiejsze do naprawy.
Rysunek 1.3. ilustruje najbardziej dominujcy rodzaj uszkodze w metalach
monolitycznych, kompozytach polimerowych wzmacnianych wknami oraz FMC. W
19

metalach pknicia s spowodowane i inicjowane przez koncentracj napre, podczas
gdy w kompozytach polimerowych wzmacnianych wknami rne rodzaje uszkodze
mog mie miejsce, sprawiajc, e przewidywanie wzrostu uszkodze oraz
przewidywanie niezawodnoci czci jest trudne. W FML, uszkodzenia powstaj w
podobny sposb jak w metalach monolitycznych, gdzie ma miejsce koncentracja
napre, z pkniciami w skadowych warstwach metalowych oraz z dodatkow
delaminacj w obszarze oddziaywania pknicia.

Rys. 1.3. Ilustracja zmczenia materiaw w metalach monolitycznych, kompozytach polimerowych
wzmacnianych wknami oraz FML
Tak czy inaczej, oglne uszkodzenia zostaj ograniczone do pkni warstw
metalicznych, ale poziom obcie pozostaje ekwiwalentny dla kompozytw
polimerowych wzmacnianych wknami (quasi-izotropowych). Wynikiem wzajemnej
zalenoci pomidzy delaminacj na obszarach wzajemnego oddziaywania, a wzrostem
pkni w warstwach metalowych, moe by przewidywana inicjacja uszkodze, ich
wzrost oraz niezawodno czci, podobnie jak w metodach obowizujcych dla
monolitycznych materiaw, przy wykorzystaniu hipotezy liniowego sumowania
uszkodze.
20


Rys. 1.4. Porwnanie pomidzy oczekiwanymi, a zmierzonymi wzrostami pkni

Rys. 1.5. Porwnanie pomidzy oczekiwanymi, a zmierzonymi ksztatami delaminacji

W rzeczywistoci udowodniono, e wzrost uszkodze typu pkni spowodowanych
zmczeniem materiau oraz napreniami szcztkowymi struktury oglnej jest
powizany z rozchodzeniem si pkni oraz ze wzrostem delaminacji na obszarach
wzajemnego oddziaywania, co moe zosta opisane poprawnie w kategoriach
21

intensywnoci napre oraz uwolnie energii sprystej. Rysunek 1.4 i 1.5 jest
przykadem porwnania pomidzy zalenociami oczekiwanymi oraz wynikajcymi
z eksperymentw zwizanych z rnymi konfiguracjami pkni zmczeniowych
materiau FML Glare. Modele oczekiwa s podobne do wynikajcych z metodologii
rozwinitych dla metali monolitycznych, dziki czemu mona atwo przewidywa
proces propagacji uszkodze.

1.3.2. Mechanizmy uszkodze widocznych

Dua wytrzymao oraz sztywno materiaw kompozytowych (takich jak CFRP -
Carbon Fiber-Reinforced Polymer) powoduje, e odksztacenia nisze od 2% s
odksztaceniami sprystymi. Jednak obecna praktyka projektowania CFRP zezwala
stosowa w projekcie maksymalne odksztacenia na poziomie 0,35%, co znaczco
redukuje cakowit wytrzymao materiau, zwaszcza w kierunku ukadania wkien
w materiaach quasi-izotropowych.
Zalet czci metalicznych w materiaach kompozytowych jest ich plastyczno.
Plastyczne zachowanie metalicznych czci powyej ich granicy plastycznoci
powoduje rozoenie napre na wiksz powierzchni przed czoem pknicia.
Dodatkowo, w wyniku plastycznoci, sztywno efektywna warstw metalowych zostaje
zredukowana (patrz Rysunek 1.6), co w rezultacie powoduje wiksze obcienie
warstw zawierajcych wkna. To prowadzi do zwikszenia napre tncych na
obszarach wzajemnego oddziaywania i w konsekwencji do delaminacji. Ze wzgldu na
delaminacj, wkna maj dusz woln dugo deformacji, co redukuje naprenia.

Rys. 1.6. Uplastycznienie czoa pknicia w FML
22

Zatem plastyczno warstw metali pozwala unikn bardzo wysokich miejscowych
napre w kadej warstwie struktury FML. Z powodu wysokich napre
rozoonych na duej przestrzeni w materiale, dua ilo energii jest zuyta na
odksztacenia plastyczne metalu, co zwiksza moliwe obcienia caej struktury. Na
poziomie materiau, naprenia niszczce FML s zalene od wartoci napre
niszczcych warstw wkien jednokierunkowych. Dla przykadu, FML Glare ma
dopuszczalne odksztacenia bliskie 4,5%, co odpowiada dopuszczalnym odksztaceniom
wkien szklanych S2. Konkludujc, moliwe obcienie struktury zawierajcej
uszkodzenia o podou zmczenia materiau albo uszkodze zewntrznych jest wiksze
jeli plastyczno i delaminacja ma miejsce. Poczenie plastycznoci w warstwach
metali oraz delaminacji w obszarach wzajemnego oddziaywania z warstwami
wzmocnionych polimerw prowadzi do podwyszonej resztkowej wytrzymaoci
w porwnaniu do zarwno struktur metalicznych jak i struktur czysto kompozytowych.
Wysokie obcienia w okolicach nitw albo uszkodzenia w FML powoduj
odksztacenia plastyczne warstw metalicznych, co rozprowadza due naprenia
w warstwach metalowych na wiksze przestrzenie, ale take w kierunku gruboci
kompozytu. Oddziaywanie obcienia na warstwy kompozytu nie pozwala na
przedwczesne zniszczenie, ale powoduje te cinanie w obszarach wzajemnego
oddziaywania prowadzce do delaminacji. Nastpstwem bd zwikszajce si
pknicia zapocztkowane w warstwach metalicznych, zwikszajce tym samym
rozoenia obciania w wikszym obszarze pknicia i powodujc dalszy rozwj
delaminacji rysunek 1.6.
Kombinacja plastycznych odksztace przed pkniciami wraz z delaminacj
w obszarze pkni umoliwia nietknitym warstwom FRP wyduenie wraz
z pknitymi warstwami metalicznymi o wiksz warto zachowujc jednak ogln
granic wytrzymaoci wkna poniej dopuszczalnej granicy. Konsekwencj tego jest
wzrost uszkodzenia w kontrolowany i stabilny sposb, przenoszenie obcie przez
wiksz objto struktury, co zwiksza jej resztkow wytrzymao.
W rzeczywistoci, waciwy dobr czci skadowych FML oraz ukad wkien
umoliwia stworzenie rwnowagi pomidzy delaminacj oraz zwikszaniem pkni,
a zatem, jednoczenie i resztkowej wytrzymaoci struktury. Inna zaleta plastycznoci
FML jest powizana z wytrzymaoci pocze mechanicznych. Rysunek 1.7
prezentuje efekt plastycznoci w symetrycznym zakadkowym poczeniu zawierajcym
dwa czniki typu Hi-Lock. Zamiast zniszczenia przez cinanie, cznik ma tendencj
23

do obracania si ze wzgldu na plastyczn deformacj FML w paszczynie uoenia
warstw oraz w kierunku gruboci materiau. W strukturalnym poczeniu spasowanym
ta deformacja rozoy obcienie na inne usytuowane w pobliu czniki, obciajc
wszystkie tak samo. Porwnujc do struktur kompozytowych, gdzie wszystkie
maksymalne naprenia pozostaj lokalnymi, poczenia FML maj wiksz
wytrzymao.

Rys. 1.7. Ilustracja plastycznoci spasowanego poczenia zakadkowego

Przykad zaprezentowany na rysunku 1.7 ilustruje take zalet produkcyjn FML.
Konsekwencj plastycznoci w FML jest to, e materia zareaguje na mae wady
produkcyjne podobnie do deformacji pokazanych na rysunku 1.7. Naprenia
spowodowane maymi wadami zapocztkuj lokalne odksztacenia plastyczne
w czciach metalicznych, co bdzie skutkowao rozoeniem napre na pozosta
struktur. W praktyce oznacza to, e materia wybacza mae wady produkcyjne.

1.3.3. Aspekty trwaoci

Jak zostao wspomniane wczeniej, metale s wraliwe na rne formy
uszkodze korozyjnych, ktre generalnie nie maj adnego wpywu na polimery
wzmacniane wknami. Zostay opublikowane dowody na temat korozji napreniowej
24

powodujcej pknicia w polimerach wzmacnianych wknem szklanym, ktre byy
spowodowane dugim oddziaywaniem obcie w wilgotnej atmosferze. To podkrela
inny aspekt trwaoci materiau: wraliwo polimerw wzmacnianych wknami na
wilgotn atmosfer. Wraliwo systemw matryc (osnw) polimerowych na
absorbowanie wilgoci oraz powizana z tym degradacja waciwoci materiau wymaga
bardzo dokadnych bada nad efektem absorbowania wilgoci majcym wpyw na
waciwoci materiau w kategoriach plastycznoci, hydrolizy oraz degradacji
chemicznej. Bez dokadnego modelu przewidywania, naley stosowa due
i ostre wspczynniki bezpieczestwa, eby uwzgldnia trwaoci materiau w dugim
okresie czasu.
Zalet kompozytw metal-wkno dotyczc aspektw rodowiskowych jest
fakt, e kombinacja warstw metali oraz polimerowo-wknowych skutkuje w tworzeniu
naturalnej bariery w strukturze materiau. Warstwy metalowe ochraniaj warstwy
kompozytowe przed absorbowaniem wilgoci, podczas gdy warstwy kompozytowe
dziaaj jako bariera przeciwko uszkodzeniom korozyjnym (Rysunek 1.8). W rezultacie
oglna degradacja materiau, spowodowana oddziaywaniem rodowiska jest znaczco
nisza w porwnaniu zarwno do struktur metalicznych jak i struktur kompozytowych.
Na rysunku 1.8 wyranie wida, e aluminium monolityczne jest cakowicie
skorodowane, podczas gdy Glare ma tylko skorodowan warstw zewntrzn
aluminium.

Rys. 1.8. Skorodowana pytka FML (po lewej) i pytka aluminium (po prawej)
25


Zaleta naturalnych barier w FML jest take wyranie widoczna, zwaszcza
w przypadkach wyadowa atmosferycznych i przypadkach penetracji pomieniem.
Monolityczne aluminium wystawione na dziaanie wyadowania atmosferycznego ulega
cakowitemu zniszczeniu, podczas gdy FML wykazuje tylko stopienie zewntrznej
warstwy aluminium oraz uszkodzenia przylegych warstw polimerw wzmacnianych
wknami (rysunek 1.9.). Naley zwrci uwag na fakt, e uszkodzenie warstwy
zawierajcej wkna w FML jest przykadem reprezentatywnym dla wszystkich
kompozytw polimerowych wzmacnianych wknami. Dodatkowo, FML wykazuje
naturalne przewodnictwo elektryczne, potrzebne podczas rozwaania wyadowa
atmosferycznych, podczas gdy kompozyty polimerowe wzmacniane wknami
potrzebuj dodatkowego zabezpieczenia np. w postaci siatki z miedzi.

Rys. 1.9. Uszkodzenie FML po uderzeniu pioruna

1.3.4. Naprawy strukturalne

Kompozyty polimerowe wzmacniane wknami (Fiber Reinforced Plastics) s
znane z ich waciwoci wytrzymaociowych oraz niskiej podatnoci remontowej, co
sprawia, e ich naprawy s ograniczone do napraw wykonywanych metodami klejenia.
26

Chocia naprawy klejeniem maj znacznie lepsz jako w porwnaniu do napraw
z zastosowaniem nitowania, to te drugie s czsto preferowane w obsugiwaniu statkw
powietrznych. Procedury napraw nitowych, dowiadczenie z caego wiata oraz
dostpno narzdzi sprawia, e ta technika naprawy jest bardzo ekonomiczna. Zostao
te udowodnione, e dla obecnej jakoci FML stosowane obecnie techniki naprawy
metodami nitowania mog by zastosowane w podobny sposb jak w naprawach
struktur metalowych. Zatem, wprowadzenie czci metalowych do materiaw
kompozytowych moe by bardzo korzystne ze wzgldu na zwikszenie wytrzymaoci
takich materiaw w miejscach cze.

1.4. Perspektywy

Korzyci mieszania wiata materiaw metalicznych ze wiatem polimerw
wzmacnianych wknami s bezdyskusyjne. Pozostaje jednak pytanie jak przej z tego
etapu do etapu rozwoju koncepcji kompozytw metal-wkno . Pierwszym krokiem jest
zmiana podejcia do materiaw p-metalicznych podobnie jak i do czystych
kompozytw. Obecnie, FML takie jak Glare zostay zakwalifikowane do materiaw ze
znanymi standardami jakociowymi oraz gatunkowymi, podczas gdy kompozyty takich
standardw nie posiadaj. Natura kompozytw nie pozwala na tak atwe i proste
podejcie oglne do tych materiaw. Rozwj koncepcji materiaw metal-wkno
powinien wic by zastpiony podejciem podobnym do kompozytw, gdzie czci
metalowe oraz wkna powinny by cakowicie dopasowane do przewidywanego
zastosowania materiau. Niemniej jednak, powinnimy by wiadomi tego, e poza
zwikszonym potencjaem podejcia tzw. kompozytowego, s te pewne wady
takiego podejcia. Podobnie do obecnej technologii kompozytw, konstrukcyjne
zastosowania materiau musz by potwierdzone przez rzeteln ilo eksperymentw.
Dla standardw materiaw zakwalifikowanych do Glare, waciwoci laminatu mog
by okrelone przez proste narzdzia MVF (Metal Volume Fraction), ktre ograniczaj
potrzebne informacje z eksperymentw niezbdne, do zakwalifikowania tego gatunku
materiau.
27

W wyniku duej iloci typw osnw oraz wkien, ktre co roku zostaj
opracowane i modyfikowane, nie ma adnego podrcznika z informacjami dotyczcymi
projektowania i tworzenia materiaw kompozytowych, ktry mgby zosta
wykorzystany. W celu poradzenia sobie z problemem technologii kompozytw metal-
wkno, mona skorzysta z faktu, e waciwoci takich materiaw zostaj
zdeterminowane w znaczcym stopniu przez cz metalow materiau. Ten aspekt
stworzy podstawy dla przewidywania waciwoci materiaw typu Glare, przy
wykorzystaniu MVF. Zwaszcza waciwoci statyczne mog by okrelone na bazie
czci metalicznej, ktra ma wpyw na zakres waciwoci skadnika z wknami.
Kolejnym wanym krokiem w rozwoju technologii kompozytw metal-wkno
s aspekty zwizane z produkcj. Obecne fazy rozwoju materiaw kompozytowych
skupiaj si przede wszystkim na aspektach produkcji, ale ignoruj waciwoci oraz
integracj strukturaln. W rozwoju FML nacisk by w duym stopniu kadziony na
osigi strukturalne. Rozwj rnych technik produkcji moe prowadzi do redukcji ich
kosztw. Najwikszy nacisk powinien by jednak kadziony na badania dotyczce
waciwoci i wydajnoci wytwarzania kompozytw metal-wkno. Oprcz ogromnego
rzeczywistego wysiku, tylko jeden may krok zosta zrobiony w kierunku zastosowa
FML - wykorzystanie w strukturach pokry kadubw. Inynierowie oraz projektanci
powinni by szczeglnie przychylni potencjalnemu zastosowaniu kombinacji
materiaw metal-wkno w gwnych strukturach lotniczych. Zwaszcza korzyci
z posiadania teoretycznej moliwoci natychmiastowego przewidywania dugofalowych
zachowa tego typu materiaw konstrukcyjnych pozwolioby inynierom dopasowa
FML do konkretnych aplikacji. Ze wzgldu na kombinacj dwch rnych wiatw,
wolno wyboru skadnikw i moliwo ich dopasowywania do potrzeb, zwikszyyby
si moliwoci projektanta zarwno do stosowania metali monolitycznych jak
i kompozytw polimerowych wzmacnianych wknami. Gwn zalet jednak jest
moliwo przewidywania rezultatu wytrzymaoci konstrukcji, ktra pozostaje daleko
mniej skomplikowana w porwnaniu z czystymi kompozytami. Czerpic
z dowiadczenia nabytego z zastosowania idei FML w strukturach lotniczych, mona
doj do wniosku, e rozwj FML powinien by zawsze dokonywany z konkretn
pomylan misj aplikacji. Badania na temat rnych kombinacji systemw matryc
wzmacnianych wknami oraz metali mog si wydawa ciekawe z perspektywy
naukowej, ale mog pozosta cakowicie bezuyteczne, poniewa podstaw natury
28

FML jest moliwo dopasowania materiau do potrzeby. To dopasowanie nie moe
mie miejsca w aden rozsdny i majcy sens sposb bez pomylanej i przemylanej
misji aplikacji, poniewa projekt FML dla struktur jest bezporednio zwizany
z wymaganymi waciwociami materiaw oraz z ide produkcji materiaw w sposb
oszczdny.

1.5. Wnioski

Rozwj przyszych materiaw konstrukcyjnych dla zastosowania w przemyle
lotniczym musi przeby dug drog ze wzgldu na potencja moliwoci inynierskich
pomysw na temat materiaw metalicznych oraz kompozytowych. Technologia
kompozytw metal-wkno musi by dalej badana w celu identyfikacji moliwych
kombinacji oraz powizania waciwoci materiaw z moliwym zastosowaniem.
Rozwijanie struktur w peni kompozytowych tylko ze wzgldu na to, e wszyscy
wierz, e przyszo bdzie "czarna" nie powiadcza wizji strategicznej na temat
przyszych struktur patowcw. Inynierowie oraz projektanci powinni by wiadomi
niezwykego potencjau mieszania wiata metali oraz wiata polimerw wzmacnianych
wknami. Zwaszcza w wiecie konstrukcji statkw powietrznych, gdzie problemem
jest zmczenie materiau oraz aspekty dopuszczalnych uszkodze, mona wiele
osign, np. poprzez redukcj ciaru, dziki zastosowaniu technologii kompozytw
metal-wkno. Zalenie od zastosowania, kombinacje metal-wkno mog by
rozwijane w sposb taki, aeby byy dostosowane do miejsca zastosowania w strukturze
patowca. To dostosowanie musi opiera si na projekcie konstrukcyjnym oraz analizie
produkcyjnej w celu ograniczenia kosztw.






29

Rozdzia 2
Wykonywanie prbek z kompozytw warstwowych zbrojonych
rnymi rodzajami tkanin

2.1. Materiay stosowane do wytwarzania prbek

Materiay jakie posuyy do tworzenia pytek kompozytowych to tama
metalowa PA2 o gruboci 0,3 mm i szerokoci 100mm, stal nierdzewna o gruboci
0,5mm i szerokoci 100mm, tkanina wglowa o gramaturze 160 g/m
3
, tkanina
aramidowa o gramaturze 173 g/m
3
, tkanina szklana o gramaturze 170 g/m
3
, syciwo
Epidian 53, utwardzacz Z-1 (TETA), benzyna ekstrakcyjna, aceton, pasta do podg,
folia politereftalanoetylenowa.

EPIDIAN 53
Zastosowanie: kompozycja do nasycania, zalewania i hermetyzacji urzdze
elektrycznych, syciwo do laminatw z wknem szklanym.
Skad: mieszanina ywicy epoksydowej otrzymanej z bisfenolu A i epichlorohydryny
o redniej masie czsteczkowej 700 oraz styrenu.
Identyfikacja zagroe: Produkt dranicy. Dziaa na oczy i skr. Moe powodowa
uczulenie w kontakcie ze skr. Produkt niebezpieczny dla rodowiska. Dziaa
toksycznie na organizmy wodne, moe powodowa dugo utrzymujce si niekorzystne
zmiany w rodowisku wodnym.
Waciwoci fizykochemiczne:
-Posta: lepka ciecz jasnota do tej
-Zapach: charakterystyczny dla styrenu
-Warto pH: okoo 7
-Temperatura: wrzenia 141
o
C
zaponu 55
o
C
30

-Palno: atwopalny
-Gsto w 20
o
C 1,11-1,15 g/cm
3

-Lepko w 20
o
C 900-1500 mPa s
-Rozpuszczalno nierozpuszczalny w wodzie, rozpuszcza sie w ketonach, estrach,
i innych rozpuszczalnikach: alkoholach i wglowodorach aromatycznych

UTWARDZACZ Z-1 (TETA)
Zastosowanie: Stosuje si go przede wszystkim do utwardzania ywic reaktywnych.
Rwnie w kompozycjach z maoczsteczkowymi ywicami epoksydowymi oraz
przetworami na ich bazie.
Identyfikacja zagroe: Produkt dranicy. Dziaa na oczy i skr. Moe powodowa
uczulenie w kontakcie ze skr. Produkt niebezpieczny dla rodowiska. Dziaa
toksycznie na organizmy wodne, moe powodowa dugo utrzymujce si niekorzystne
zmiany w rodowisku wodnym.
Waciwoci fizykochemiczne:
-Posta: oleista ciecz o barwie jasnosomkowej lub
zielonkawotej
-Zapach: charakterystyczny zapach "myszy"
-Palno: atwopalny
-Gsto w 20
o
C 1,15-1,20 g/cm
3
-Lepko w 25
o
C max 10000 mPa s

Ta krtka charakterystyka miaa pokaza z jakimi rodkami miaem do czynienia
i dlaczego uywano takich, a nie innych zabezpiecze w trakcie wytwarzania
kompozytw.

31


Materiay pomocnicze:
-benzyna ekstrakcyjna - odtuszczanie i czyszczenie metalowych elementw;
-aceton - czyszczenie pdzli z ywicy;
- pasta do podg - rodek antyadhezyjny zabezpiecza kompozyty przed przyklejeniem
do przyrzdu;
-folia politereftalanoetylenowa - zabezpiecza prbk przed przyklejeniem do przyrzdu;
-pdzel - przesycanie tkanin syciwem.

Wykonano kompozyty warstwowe w postaci pytek o wymiarach 350 x 100 mm.
Pytki kompozytowe skaday si z siedmiu warstw metali i szeciu warstw tkanin.
W celu uzyskania pytek kompozytowych naleao:
-przyci tkaniny na odpowiedni wymiar,
-przyci tam metalow na odpowiedni wymiar ,
-przygotowa metalowe elementy do klejenia,
-przygotowa syciwo,
- przeprowadzi przesycanie tkanin,
-zoy siedem warstw tam metalowych z szecioma tkaninami,
-umieci prbki w przyrzdzie do klejenia, zrealizowa docisk i po 24h dotwardzi
w komorze suszarki laboratoryjnej.




32

2.2. Technologia wytworzenia kompozytw

Do wytwarzania kadej pytki kompozytowej potrzebne byo 6 tkanin
o wymiarach 350x120mm oraz siedem tam metalowych o wymiarach 350x100mm.
Tkaniny byy wycinane za pomoc noyc, ktre zostay specjalnie zaprojektowane do
cicia materiaw zaliczanych do grupy high-tech. W porwnaniu do standardowych
noyc, uoenie ostrzy w noycach specjalnego przeznaczenia oraz zbw pozwalana na
cicie bez zacigania i rozpadanie si wkien. Deformowanie tkanin jest nieporzdne
bowiem nie ma moliwoci nadania wknom pocztkowego uoenia oraz upakowania.
Jest to niedopuszczalne, bo podczas przesycania ywic tkanin mona uzyska "martwe
pola", w ktrych midzy dwiema warstwami metalu nie bdzie poczenia metal-
wkno-metal, a jedynie metal-metal. Oczywicie pogorszyoby to znacznie
wytrzymao wykonywanego kompozytu.
Nie byo wikszych problemw z wyciciem formatek z wkna szklanego
i z wglowego. Wkno aramidowe trzeba ci zdecydowanie wolniej, okoo 4-5 razy,
lecz nie wystpowa problem niszczenia materiau.
W celu uzyskania lepszej adhezji powierzchnie czonych tam metalowych
piaskowano i przemywano beznzyn. Piaskowanie wykonano w kabinie do piaskowania
i rutowania wyprodukowanej przez firm NEWTECH.
Specyfikacja kabiny do piaskowania i rutowania.
Kabina KIM 1000 przeznaczona jest do wykonywania prac wchodzcych w zakres
obrbki strumieniowo-ciernej na sucho.
Zakres wykonywanych prac:
-oczyszczanie powierzchni przedmiotw metalowych ,
-usuwanie zanieczyszcze spawalniczych, zgorzeliny, nalotw powierzchniowych,
rdzy,
-usuwanie ostrych krawdzi przedmiotw,
-nadawanie danej chropowatoci powierzchni przedmiotom obrabianym.
33

Kabina wykonana jest ze stabilnej, spawanej konstrukcji stalowej, zapewniajcej
bezpieczn i efektywn prac. Wyposaona jest ona w inektorowy ukad obiegu
cierniwa. Przestrze robocza kabiny zamykana jest drzwiami bocznymi, prawymi.
W cianie przedniej kabiny znajduj si dwa otwory na rce i okno, umoliwiajce
obserwacj procesu oczyszczania, podczas pracy urzdzenia.
Wntrze kabiny owietlane jest lamp, znajdujc si w jej grnej czci.
Do kabiny zainstalowany jest odpylacz wyposaony w wentylator i patronowy wkad
filtracyjny z automatycznym oczyszczaniem .
Kabina przeznaczona jest do wykonywania prac na sucho, zwizanych
z oczyszczaniem powierzchni przedmiotw metalowych.



Rys. 2.1. Widok kabiny KIM-1000: 1- obudowa kabiny, 2- drzwi prawe kabiny, 3- okno kabiny,
4- otwory na rce, 5- kosz zasypowy cierniwa, 6- filtro-reduktor, 7- pneumatyczny zawr sterujcy,
8- nony zawr sterujcy, 9- przycze spronego powietrza, 10- odpylacz


1
6
9
7
4
3
10
2
5
8
34

Powierzchnie byy czyszczone metod piaskowania, aby nada materiaowi
lepsze waciwoci adhezyjne.
Technologia piaskowania jest bardzo przydatna w procesie tworzenia kompozytw
bowiem zdecydowanie skraca czas przygotowania powierzchni oraz jest zdecydowanie
dokadniejsz metod ni uywanie papieru ciernego. Czas potrzebny do oczyszczenia
materiau za pomoc ptna ciernego jest do 7 razy duszy.
Po oczyszczeniu metalowych elementw (tam) kompozytu przy pomocy
piaskarki omywano powierzchni benzyn ekstrakcyjn. Dziki temu zabiegowi
powierzchnia zostaa odtuszczona oraz pozbawiona wszelkich zabrudze, ktre mogy
dosta si podczas transportu z kabiny piaskarki do laboratorium. Nastpnie w celu
odparowania benzyny tamy byy suszone w suszarce laboratoryjnej w temperaturze
50
o
C przez 40 sekund. Po wyjciu z suszarki tama bya odkadana na specjalnie
przygotowane miejsce, gdzie nie byo moliwoci, aby zostaa zanieczyszczona, co
mogo by wpyn na jako tworzonych laminatw. Taki sposb przygotowania
elementw metalowych uznano za wystarczajcy do poczenia z reszt elementw,
ktre wchodziy w skad kompozytu.
Przygotowanie syciwa, ktre posuyo do przesycenia tkanin i czenia ich
z elementami metalowymi.
Do tego celu uyto Epidianu 53, ktry mieszano z utwardzaczem Z-1 w stosunku 10,5
gramw utwardzacza na 100 gramw Epidianu53. W celu odpowiedniego odmierzenia
skadnikw uywano wagi elektronicznej, o dokadnoci 0,1g. Do wykonania jednej
pytki kompozytu warstwowego przygotowywano kadorazowo okoo 170g syciwa.
Skadniki kompozycji klejowej byy mieszane w naczyniu odpornym na toksyczne
zwizki znajdujce si w czonych substancjach. Nie dochodzio do reakcji chemicznej
miedzy adnym elementem, czyli kubkiem, ywic i utwardzaczem. Jest to bardzo
istotne bowiem, gdyby doszo do rozpuszczania si pojemnika w kontakcie z ywic lub
utwardzaczem wwczas syciwo mogoby nie spenia wymaga dotyczcych
waciwoci.
Po poczeniu Epidianu z utwardzaczem naleao dokadnie wymiesza kompozycj.
Do tego celu uyto yki ceramicznej, co dawao pewno, e adne zanieczyszczenia
nie dostan si do ywicy. Od momentu dodania utwardzacza rozpoczyna si proces
35

utwardzania i ustala sie pewien okres ywotnoci kompozycji zwany czasem elowania
(open time), w czasie ktrego powinna by ona wykorzystana. Czas elowania w
temperaturze pokojowej Epidianu 53 wynosi okoo 35 minut wic masa nie moe by
przygotowana wczeniej. Wstpne utwardzenie uzyskuje si po upywie 3-4 godzin,
przy czym po upywie 48h stopie utwardzenia wynosi okoo 80-90%. Aby
przypieszy utwardzenie zoona prbka bya wkadana do suszarni, w ktrej bya
temperatura 80
o
C.
Technika ta nazywana jest dwustopniow ze wzgldu na to e pierwszy etap
utwardzania wykonuje si w temperaturze pokojowej, a kolejny w podwyszonej
temperaturze. Przy stosowaniu utwardzacza Z-1 wane jest dokadne odwaenie
i dozowanie bowiem niewielki nadmiar utwardzacza skraca si czas elowania. Duy
nadmiar utwardzacza moe doprowadzi do silnej reakcji egzotermicznej, ktrej
efektem jest "zagotowanie" kompozycji. Wpywa to na pogorszenie wasnoci syciwa.
Przygotowanym syciwem przesycano tkaniny za pomoc pdzla. Nastpnie
skadano naprzemian tamy metalowe i przesycone Epidianem 53 tkaniny w specjalnym
przyrzdzie.
Przyrzd skada si z dwch stalowych pyt o wymiarach 350 x 120 x 10mm
(szeroko x dugo x grubo). W obydwu pytach zostay wykonane po cztery
otwory o rednicy 10mm. W otworach jednej pyty zamocowane byy sworznie, ktre
ustalay pooenie obu pyt wzgldem siebie. Przyrzd zosta przedstawiony na rys. 2.2.

Rys 2.2. Przyrzd do klejenia (wytwarzaniu) pytek kompozytowych
36

Powierzchnie pyt przyrzdu majce kontakt z materiaami kompozytu
smarowano past do podg, a nastpnie zabezpieczono foli politereftalanoetylenow.
Postpowano tak w celu zabezpieczenia prbek przed przyklejaniem si ich do pyt
przyrzdu.
Przedostanie si pasty pod powierzchni metalowej tamy prowadzi do rozwarstwienia
(niedoklejenia) kompozytu, co stwierdzono w trakcie wykonywania prbek.
Po zoeniu warstw kompozytu w przyrzdzie przyrzd obciano mas 100kg
w celu zapewnienia niezbdnych naciskw klejenia i wycinicia nadmiaru ywicy
z tkanin. Przy takim obcieniu kompozyt utwardzano w temperaturze otoczenia
w czasie 24h. Nastpnie usuwano obcienie i przyrzd wstawiano do suszarki
laboratoryjnej, w ktrej dotwardzano kompozyt w temperaturze 80
o
C w czasie 5h.
Nastpnie pytki kompozytu wyjmowano z przyrzdu i wycinano z nich prbki
przeznaczone do bada.
Wykonano 7 pytek kompozytowych:
-2 stop aluminium - tkanina szklana,
-2 stop aluminium - tkanina wglowa,
-2 stop aluminium - tkanina aramidowa,
-1 stal nierdzewna - tkanina aramidowa.
Prbki, ktre wycito z pytek zostay wykorzystane do wielu bada. Cztery
prbki zostay poddane badaniom odpornoci na przebicie pociskiem. Prbki do
przestrzau zostay wycite do wymiarw 300x100mm przy pomocy piy tarczowej
nasypowej.
Pozostae trzy pytki (aluminium-szko, aluminium-wgiel, aluminium-aramid)
posuyy do wytrzymaociowych bada laboratoryjnych. Kada z nich zostaa
podzielona na dwie mniejsze prbki o szerokoci 45mm metod technologii wodnego
wycinania (water jet). Jest to metoda nie niszczca kompozytw zbrojonych. Cicie t
metod pozwolio na otrzymanie wymiarw o dokadnoci 0,1mm.
37

Wymiary i waciwoci fizyczne prbek do bada laboratoryjnych zostay
przedstawione w tabeli 2.1 i 2.2.
Tab. 2.1 Wymiary prbek

Dugo
[mm]
Szeroko
[mm]
Grubo [mm]
1 2 3 4 5 6 rednia [mm]
S1 276 45 3,29 3,51 3,37 3,36 3,44 3,31 3,38
S2 276 45 3,37 3,37 3,44 3,52 3,44 3,11 3,38
A1 207 45 3,70 3,84 4,00 4,02 4,00 3,75 3,89
A2 207 45 3,90 4,03 4,04 4,03 3,95 3,80 3,96
W1 253 45 3,73 3,74 3,83 3,73 3,73 3,73 3,75
W2 253 45 3,73 3,73 3,61 3,66 3,71 3,65 3,68


Tab. 2.2 Waciwoci fizyczne prbek

masa
[kg]
objto
[m3]
gsto
[kg/m3]
S1 0,093 0,000042 2214,286
S2 0,092 0,000042 2190,476
A1 0,088 0,000036 2444,444
A2 0,088 0,000037 2378,378
W1 0,071 0,000043 1651,163
W2 0,071 0,000042 1690,476

S1,S2- oznaczenia prbek z tkanin szklanych,
A1,A2-oznaczenia prbek z tkanin aramidowych,
W1,W2-oznaczenia prbek z tkanin wglowych.

Najmniejsz gsto charakteryzoway si kompozyty warstwowe wzmacniane
tkaninami wglowymi.



38

Rozdzia 3
Badanie podatnoci technologicznej wykonanych kompozytw

Badaniom podatnoci technologicznej poddano prbki aluminium-szko,
aluminium-wgiel, aluminium-aramid. Na kadej z prbek zostay wykonane badania
podatnoci na cicie i wiercenie.

3.1. Podatno na cicie

W badaniach podatnoci na cicie wykorzystano rne technologie. Celem
bada byo otrzymanie informacji, ktra z technologii najlepiej nadaje si do cicia
poszczeglnych kompozytw. W badaniu wykorzystano brzeszczot do metalu, pilark
stoow z nasypem diamentowym, technologi wycinania wodnego (water jet).

3.1.1. Cicie ze pomoc brzeszczotu do metalu

Najprostszym i najbardziej dostpnym sposobem cicia kompozytu zbrojonego
jest uycie brzeszczotu do metalu. Celem byo sprawdzenie zachowania kompozytu
podczas pracy brzeszczotu w kontakcie z kompozytem, odpornoci na rozwarstwienie
oraz chropowatoci otrzymanych powierzchni po wyciciu.
Do rozpoczcia cicia potrzeba odpowiednio przygotowa kompozyt. Naley
cisn kompozyt, w celu zminimalizowania moliwo jego rozwarstwienia.
Wykorzystano do tego imado warsztatowe, dwie klepki drewniane o wymiarach
60x40mm, dwie ruby 8 z nakrtkami oraz dwie blachy o wymiarach 60x20x3 mm.
Zabezpieczono prbk kompozytow za pomoc dwch klepek drewnianych
umieszczonych i zacinitych w imadle warsztatowym. Nastpnie wywiercono
w blachach otwory o rednicy 8mm, zaoono i skrcono ruby, co spowodowao
cinicie materiau i zabezpieczajc go przed rozwarstwieniem. Po takim
przygotowaniu przystpiono do cicia prbek.
39

Brzeszczot metalowy przykadano do kompozytu pod ktem 30 stopni do
paszczyzny prbki kompozytowej. Miao to na celu uniknicie cicia kilku warstw na
tej samej gbokoci, co przypiesza rozwarstwienie. Stwierdzono, e cicie ze zbyt
du si prowadzi do szybkiego rozwarstwienia i jest niedopuszczalne. Otrzymywane
powierzchnie byy poszarpane, a kompozyt si rozwarstwi. Naley wic ci
powolnym ruchem jednostajnym z tak sam si. Otrzymana powierzchnia bdzie
wtedy gadka, a kompozyt nie rozwarstwi si.

Prbom cicia brzeszczotem poddano kompozyty: aluminium-szko, aluminium-
wgiel, aluminium-aramid. Najszybciej cito kompozyt z tkaninami szklanymi.
Niewiele wicej czasu potrzeba na wycicie prbki z kompozytu z tkaninami
wglowymi. Najtrudniejsze okazao si cicie kompozytu z wknem aramidowym.
Podczas zbyt szybkiego cicia aramid zaczyna mechaci si i osadza si na
brzeszczocie. Powolne cici pozwala unika tego zjawiska.

3.1.2. Cicie za pomoc pilarki stoowej z pi diamentow

Badanie podatnoci na cicie zostao wykonano za pomoc pilarki stoowej
firmy Makita model MLT100 oraz piy diamentowej firmy Globus model Di-Tech Plus.
Pilarka stoowa Makita model MLT100

Rys. 3.1. Pilarka stoowa Makita MLT100
40

Dane techniczne:
Moc: 1500W
rednica piy: 255mm
Prdko obrotowa bez obcienia: 4.500 obr/min
Wymiary (dugo x szeroko x wysoko): 660x960x330mm
Masa netto: 38kg
Gboko cicia:
przy 45st: 63mm
przy 90st: 91mm
Charakterystyka produktu:
Mocny silnik 1500W pozwala na wydajn prac
Dziki duej prdkoci obrotowej 4500 obrotw na minut cicie staje si
bardziej precyzyjne
Dokadna podziaka na stole
Aluminiowy st
Moliwo cicia pod ktem 45 i 90 stopni
Rozkadany st
Osona tarczy piy







41

Pia diamentowa Globus Di-Tech Plus

Rys. 3.2. Pia diamentowa Globus Di-Tech Plus

Zastosowanie:
do cicia betonu wieego na mokro,
zaleca si stosowanie do cicia na przecinarkach sztywnych o stosunkowo duej
masie gwarantujcych stabilne, prostoliniowe cicie,
majc na uwadze zachowanie wysokiej ywotnoci pi oraz ich prawidowej
pracy, przecinarki winne by wyposaone w system chodzenia (zbiornik z
pomp podajc ciecz chodzc pod cinieniem).

Wykonanie - dane techniczne:
piy wyposaone s w segmenty diamentowe o wysokiej koncentracji diamentu,
odpowiedniej wielkoci i gatunku ziarna diamentu oraz twardoci osnowy -
gwarantuj du wydajno cicia,
standardowa wysoko zastosowanych ostrzy diamentowych wynosi 7 mm,
dysk wykrawany technik laserow.
Ciciu poddano szeciowarstwowe kompozyty szklane, wglowe, aramidowe
oraz prbki kompozytw warstwowych. Kompozyty z tkanin byy naddatkiem z
wykonanych prbek. Wykonano prby podatnoci danych kompozytw na cicie pi
mechaniczn z prdkoci 4500 obr/min. Kompozyty warstwowe zoone z tkanin
42

szklanych i wglowych nie stwarzay adnych problemw podczas cicia. Pynnym
i szybkim ruchem przesuwane byy po blacie pilarki stoowej. Powierzchnie cicia jakie
otrzymano byy gadkie na caej dugoci cicia. Nie zauwaono adnych efektw
nadmiernego nagrzewania materiaw citych. Wad jest to, e podczas cicia
produktem niepodanym jest py, ktry przedostaje si do puc oraz na skr osoby
obsugujcej maszyn. Prowadzi to do podranie oczu i skry oraz powoduje kaszel.
Kompozyt aramidowy nie nadaje si do cicia pi diamentow z prdkoci 4500
obr/min. Aramid tworzy na nasypie diamentowym drobne warstwy materiau, co
prowadzi do znacznego zmniejszenia wydajnoci piy diamentowej. Podczas cicia
aramid zaczyna si tli i wydobywa si przykry zapach, ktry utrzymuje si przez wiele
godzin po zakoczeniu cicia. Powierzchnie cite s poszarpane i kompozyt taki nie
nadaje si do wykorzystania. Kadorazowo po ciciu aramidu trzeba oczyszcza pi
diamentow i wietrzy pomieszczenia.
Kompozyty FML zostay poddane obrbce cicia pi diamentow. Obserwacje
przy ciciu kompozytw polimerowych pozwoliy na uniknicie niepodanych
efektw. Obsuga pilarki stoowej zostaa zabezpieczona w maski przeciwpyowe oraz
szczelne gogle warsztatowe.
Kompozyt aluminiowo-szklany i aluminiowo-wglowy cite byy w sposb pynny.
Szybko cicia bya na podobnym poziomie jak przy ciciu kompozytw
warstwowych ze szka i wgla. Nie dochodzio do rozwarstwienia, jednak powierzchnie
byy poszarpane i ostre. Powierzchnie cicia kompozytw zbrojonych nie byy rwne,
wymagay szlifowania ptnem ciernym.
Kompozyt aluminiowo-aramidowy mona byo ci szybciej ni sam kompozyt
aramidowy. Byo to spowodowane samooczyszczaniem si piy podczas cicia
aluminium. Czas cicia by krtszy o ponad 20%, co jest bardzo dobrym rezultatem
przy zastosowaniu tej samej technologii. Powierzchnie cite byy bardziej poszarpane
ni dwch pozostaych prbek. Spowodowane byo to tym, e aluminium w tym samym
miejscu miao kontakt z pi wicej razy ni w kompozytach aluminium-szko,
aluminium-wgiel. Tak samo jak w przypadku cicia kompozytu aramidowego
powierzchnie byy postrzpione oraz wydziela si nieprzyjemnych zapach.

43

Technologia cicia pi diamentow moe by polecona do cicia kompozytw
szklanych i wglowych przy zapewnieniu odpowiedniego odsysania pyu oraz
zabezpieczenia operatora maszyny w mask i okulary ochronne. Odradza si cicie pi
diamentow kompozytw aramidowych z przyczyny bardzo niskiej jakoci powierzchni
citych oraz powstawaniu pyu i zapachu.
Kompozyty FML aluminium-szko i aluminium-wgiel mog by cite pi diamentow
w celu nadania wstpnych wymiarw prbek. Tak samo jak przy ciciu kompozytw
z samych tkanin naley odpowiednio zabezpieczy miejsce pracy i operatora.
Kompozyt alumiumu-aramid nie powinno by cite przy pomocy piy diamentowej
z prdkoci 4500obr/min. Z danych Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych
otrzymaem informacje, e kompozyty te powinny by cite z mniejszymi
prdkociami, co pozwolioby na uzyskanie lepszej jakoci citych powierzchni.
Niestety dostpna maszyna nie posiadaa regulatora obrotw.

3.1.3. Cicie technologi abrasive water jet

Waterjet oglna nazwa technologii przecinania lub czyszczenia rnych
materiaw z wykorzystaniem wody pod wysokim cinieniem. Technologia narodzia
si w latach 70. ale dopiero na pocztku lat 80. znalaza szersze zastosowanie
w przemyle. Samo sowo waterjet mona przetumaczy jako strumie wody i dotyczy
przecinania lub czyszczenia sam wod. Bardziej poprawn nazw technologii jest
abrasive water jet (AWJ), ktra odnosi si take do uycia wody, ale z dodatkiem
cierniwa (przecinanie sam wod jest ograniczone do niektrych rodzajw
materiaw). W Polsce uywa si okrelenia obrbka wodno-cierna lub hydro-cierna
jako tumaczenie pojcia abrasive water jet. Pojcie waterjet jest jednak najbardziej
popularnym, potocznie uywanym, sowem odnoszcym si do tej technologii.



44

Zasada powstawania strugi wodno-ciernej w technologii abrasive water jet.
Technologia abrasive water jet (AWJ) uywa strugi wody do przyspieszenia ziaren
cierniwa (najczciej jest nim granat). Woda po przejciu przez dysz wodn
powoduje inektorowe zasysanie cierniwa do komory miksujcej. Mieszanina wody
i cierniwa kierowana jest nastpnie do dyszy hydro-ciernej (mixing tube) w celu jej
uformowania i ustabilizowania. Powstajca w ten sposb struga posiada wystarczajc
ilo energii, aby przeci najtwardsze materiay. Prdko takiej strugi, u wylotu
z dyszy, przekracza 500 m/s.



Na rysunku 3.3 przedstawiono gowic robocz systemu
AWJ:
1 - dopyw wody pod wysokim cinieniem, 2 - dysza wodna
diamentowa lub rubinowa, 3 - materia cierny (granat),
4 - dysza mieszajca, 5 - osona, 6 - strumie tncy, 7 - city
materia




Do wycicia prbek o szerokoci 45 mm z prbek o szerokoci 100 mm, ktre
wczeniej zostay wycite na pilarce stoowej pi diamentow, wykorzystano
wycinark waterjet firmy Techjet wraz z pomp firmy UHDE.




Rys. 3.3. Gowica robocza
systemu AWJ
45

Wycinarka waterjest firmy TECHJET model W2080A.

Rys. 3.4. Wycinarka waterjet firmy Techjet model W2080A
Jest to najpopularniejsza seria "waterjetw" z wyjtkowo wygodnym dojciem do
citych materiaw, sprawdzajca si w wikszoci zastosowa. Konstrukcja
jednoramienna umoliwia dostp do stou roboczego a z trzech stron, co jest gwnym
atutem tej konstrukcji.
Korpus wykonany jest w formie kilkutonowego odlewu, co zapewnia ramieniu pen
stabilno w niczym nie ustpujc rozwizaniom bramowym. Rozmiar stou roboczego
2,1 x 8,1 m pasuje do najpopularniejszych rozmiarw arkuszy.
Maszyny serii WA 2000 umoliwiaj precyzyjne cicie niemale wszystkich
materiaw o maksymalnej gruboci do 20 cm.

Model W2080A
Konstrukcja jednoramienna
Zakres roboczy XY 2000x8000 mm
Zakres roboczy Z 160 lub 210 mm
Dokadno 0,1mm
Powtarzalno 0,025mm
Posuw 0-15000mm/min
Zasilanie 380V, 50/60Hz
46

Pompa UHDE 6040

Rys. 3.5. Pompa UHDE 6040
Najnowsza technologia waterjet jest tak zaawansowana, e umoliwia cicie
wielogowicowe i 5-osiowe zarwno powierzchni paskich jak i elementw
3-wymiarowych. Aby praca wycinarki moga by jeszcze bardziej efektywna
i wydajna, a koszty eksploatacji zmalay naleaoby podnie cinienie wody.
Dzisiejsze cinienia uywane w technologii WATERJET wahaj si od 3500 do 4000
barw. Na rys. 3.6. przedstawiono jakie korzyci niesie poniesienie cinienia roboczego.

Rys. 3.6. Zaleno prdkoci cicia od cinienia wody i gruboci citego materiau

47

Zalety zastosowania cinienia roboczego o wartoci 6000 barw:
do 2x wiksza prdko cicia,
do 40% oszczdnoci cierniwa,
do 25% nisze koszty eksploatacyjne
wiksze gbokoci cicia bez dodatku cierniwa (aluminium do 6 mm; tytan do
3 mm).

Przed rozpoczciem cicia wod prbki musz by wstpnie docite tak, aby
zachowa co najmniej jeden kt 90 stopni. Jest to wymuszone przez wycinark, do
ktrej w postaci cyfrowej wgrywany jest projekt przedmiotu jaki chcemy uzyska. Jest
to bardzo wygodna metoda pozwalajca szybko i precyzyjnie ci materiay. Prbki
docinane na pilarce stoowej nie byy w stanie pozwalajcym na cicie wedug projektu
cyfrowego. Cel ten osignito na drugim trybie wycinarki - rcznym. Cicie trwao
duej, bo wycinarka powracaa do pozycji zerowej, a dodawanie nowych wymiarw
musiao by wprowadzane rcznie przez operatora.
Prbki kompozytw zbrojonych cito z posuwem 10 mm/s przy cinieniu 4000
barw. Cicie odbywao si pynnie ze staym posuwem przy staym cinieniu.
Powierzchnie otrzymane byy gadkie, pierwsze 6 warstw aluminium, w ktre uderza
strumie nie posiady odksztace, ostania warstwa aluminium jedynie miaa
nieznaczne odksztacenia. Kompozyt w adnym miejscu nie rozwarstwi si.
Technologia water jet jest najlepsz z badanych metod cicia kompozytw zbrojonych.
Kady rodzaj prbki by city z tak sam prdkoci posuwu. Parametry zostay
dobrane zgodnie z wiedz i dowiadczeniem operatora wycinarki. Z powodu maej
iloci prbek nie dokonywano zmiany parametrw cicia. Czas cicia by 10-krotnie
krtszy w przypadku cicia kompozytu aluminium-aramid i trzy-, cztero-krotnie dla
kompozytw aluminium-szko, aluminium-wgiel, w porwnaniu z ciciem
brzeszczotem.
Podczas cicia t metod nie wystpuje zjawisko pylenia i przegrzewania si materiau.
Obsuga urzdze nie wymaga adnego dodatkowego ubioru ochronnego.

48

W zalenoci od potrzeb i dysponowanych rodkw mona ci kompozyty zbrojone na
wiele sposobw. Bezkonkurencyjna jest technologia water jet, ktra nie posiada
wyranej wady poza cen urzdzenia do cicia. Pod wzgldem ekonomicznym jest to
do droga metoda bowiem godzina robocza kosztuje 300 PLN brutto. W tym czasie
wycinarka jest w stanie ci 36 m kompozytu o maksymalnej gruboci 20 mm.
Moliwe, e przy ustawieniu maksymalnego posuwu otrzymano by lepsze efekty.
Dziki tej metodzie mona wierci kompozyty. Do tego celu cinienie musi by
obnione do 1000 barw by nie doszo do rozwarstwienia.
Cicie brzeszczotem jest to metoda bardzo prosta i moliwa w kadych warunkach.
Efekt cicia przez osob dowiadczon jest bardzo dobry. Mona unikn
rozwarstwienia kompozytu. Pod wzgldem ekonomicznym jest tania bo brzeszczot
renomowanej firmy to wydatek 10-20 z. Jednak w cigu godziny jestemy w stanie
ci okoo 1m kompozytu aluminium-szko, aluminium-wgiel i ~0,7m aluminium-
aramid. Przy tej metodzie pojawia si py, ktry jest szkodliwy i moe doj do
rozwarstwienia materiau w trakcie cicia.
Zalet jest to, e krawdzie s gadkie i skrajne warstwy aluminium nie s postrzpione.
Te zalety stawiaj metod cicia brzeszczotem na drugim miejscu.
Pia diamentowa z pewnoci nie nadaje si do cicia kompozytw zbrojonych. Podczas
cicia powstaje przegrzanie materiau (zapach) ktre moe powodowa wydzielanie
produktw szkodliwych dla czowieka. Wszystkie aluminiowe warstwy s poszarpane
i ostre, a w przypadku kompozytu aluminium-aramid tkanina aramidowa jest
postrzpiona. W zwizku z tym nie jest to polecana metoda do cicia kompozytw
zbrojonych.
Nowoczesn metod jest cicie laserem, ktre zostao pominite w opisie ze wzgldu
badania atwopalnych substancji takich jak Epidian53 i utwardzacza Z-1. Technologia
lasera oparta jest na wysokim skupieniu energii, co prowadzi do tego e tkaniny
zaczynaj si tli i w efekcie dochodzi do zapalenia i zniszczenia kompozytu.
Z tego powodu nie mona uywa tej technologii do cicia kompozytw z tkanin jak
i kompozytw zbrojonych.


49

3.2. Podatno na wiercenie

Badaniom podatnoci na wiercenie poddano trzy prbki kompozytowe:
aluminium-szko, aluminium-wgiel i aluminium-aramid.
Wiercenie odbywao si za pomoc wiertarki stoowej SB 401/1 firmy EINHELL.

Rys. 3.7. Wiertarka stoowa SB 401/1: 1- nastawienie gbokoci wiercenia, 2- plastikowa odchylona
osona, 3- st wiertarki, 4- regulator wysokoci stou, 5- uchwyt wiertarski (wrzeciono), 6- wycznik
zerowy

Charakterystyka produktu:
Wiertarka stoowa z napdem przekazywanym przez pas klinowy,
St wiertarki moe by regulowany w sposb cigy, bocznie przechylany
i obracany w obie strony,
Wrzeciono jest osadzone na oysku kulkowym,
Moliwe ustawienie gbokoci wiercenia,
Urzdzenie wyposaone w antyprzecieniowy wcznik, dodatkowe
zabezpieczenie przed otwarciem osony w czasie pracy i dodatkow ochron
oczu.
50

Dane techniczne:
Napicie znamionowe: 230 V ~ 50 Hz
Moc (W): 350 (S2 15 min.)
Liczba obrotw biegu jaowego(min-1): 1400
rednica wierta (mm): 1,5 13 / B16
Liczba obrotw wrzeciona (min-1): 5 biegw 580-2650
Ustawienie stou wiertarki pod ktem: -45 do + 45
Wysig wrzeciona (mm): 104
Gboko wiercenia (mm): 50
rednica kolumny (mm): 46
Powierzchnia stou (mm): 160 x 160
Powierzchnia podstawy (mm): 290 x 185
Wysoko (mm): 590
Masa (kg): 18,9

Badania robiono w celu uzyskania informacji dotyczcych moliwoci wiercenia
oraz rozwiercania ju powstaych otworw w kompozytach zbrojonych. W tym celu
wykorzystano wierta do metalu o rednicy 1, 1.5, 2, 2.5, 3, 4, 5, 5.5, 10 mm.

Prbom wiercenia poddano kompozyty FML aluminium-szko, aluminium-wgiel,
aluminium-aramid.
Kada prbka bya nawiercana przy pomocy wierte o rednicy 1, 1.5, 2, 2.5, 3, 4, 5,
5.5, 10 mm. Byy te wykonane prby rozwiercania otworw. Badania miay na celu
sprawdzenie czy kompozyty zbrojone nie ulegaj rozwarstwieniu podczas wiercenia
i rozwiercania.
Na rysunku 3.8. wida e otwory wykonane w kompozycie szklanym s okrge, maj
gadkie krawdzie, a kompozyt nie ulega deformacji.
51


Rys. 3.8. Otwory wywiercone w kompozycie szklanym

Na rysunku 3.9. przedstawiajcym wykonane otwory w kompozycie wglowym mona
rozrni kad warstw aluminium oraz wkna wglowego. Otwory rozwiercane
maj delikatnie znieksztacony ksztat pierwszej warstwy, co spowodowane mogo by
wielokrotnym zblianiem si wierta do materiau obrabianego. Otwory pojedynczo
wiercone s okrge i posiadaj gadkie krawdzie. Na zdjciu wida czarny py na
aluminium. Jest to efekt wiercenia w kompozycie wglowym. Podczas wiercenia
kadego kompozytu powstaje charakterystyczny py: aramidowy-ty, szklany-biay.
Wydaje si, e podczas wiercenia kompozytu wglowego nastpuje wykruszenie si
kompozytu wglowego.

Rys. 3.9. Otwory wywiercone i rozwiercane w kompozycie wglowym
52

Podczas wiercenia w kadym z trzech przewiercanych kompozytach zbrojonych
efektem niepodanym byo odksztacenie ostatniej warstwy aluminium. Jest to
charakterystyczne dla wiercenia tam aluminiowych i nie udao si tego unikn
podczas wiercenia kompozytw. Mogo to by spowodowane, du plastycznoci
zastosowanej do wytwarzania kompozytu folii aluminiowej.

Rys. 3.10. Otwory po stronie wyjcia wierta z kompozytu aramidowego

Badane kompozyty zbrojone mog by wiercone oraz rozwiercane. Otwory s zgodnie
z wymiarem wierta, nie dochodzi do rozwarstwienia ani uszkodzenia struktury
kompozytu.
Efektami niepodanymi jest py powstajcy przy wierceniu kompozytw, jednak nie
przeszkadza on w wierceniu. Szybko wiercenia jest dla kadego kompozytu
porwnywalna i aden nie wymaga specjalnego przygotowania. Dla uzyskania gadkiej
powierzchni w miejscu wyjcia wierta zalecane jest stosowanie materiau ciernego do
usunicia odksztaconych krawdzi otworu.





53

Rozdzia 4
Porwnawcze badania wytrzymaociowe kompozytw warstwowych
oraz ich odpornoci na przebicie

4.1. Wyznaczanie moduw sprystoci wzdunej kompozytw
metod zginania

Badaniom poddano prbki kompozytowe: aluminium-szko, aluminium-wgiel,
aluminium-aramid. Celem byo wyznaczenie moduw sprystoci wzdunej
wykonywanych prbek. W badaniach wykorzystano prost metod pomiaru ugicia
belki zginanej.
Okrelono wymiary prbek za pomoc suwmiarki oraz wykonano otwr,
w ktrym mocowano obcienie. Nastpnie utwierdzano prbk w imadle i mierzono
odlego od koca zamocowania do otworu na odwanik. Do mierzenia ugicia uyto
miernika zegarowego o dokadnoci 0,01mm. Do oblicze trzeba byo zmierzy
odlego od punktu pomiaru ugicia do punktu przyoenia obcienia.
Przed mierzeniem ugicia naleao wyzerowa miernik zegarowy, a nastpnie
zada obcienie znan mas. W badaniu uyto dwch mas. Odwanik o wadze 398,2
gramw by za maym obcieniem dla badanych kompozytw i przy tym obcieniu
zostay tylko zmierzone ugicia kompozytw aluminiowo-szklanych oraz aluminiowo-
wglowych.
Dla masy 1240 gramw wykonano drug seri bada. Kada prbka bya obciona
szeciokrotnie, a wyniki uredniono.
54


Rys. 4.1. Schemat pomiaru ugicia prbki: l - odlego midzy zamocowaniem w imadle a miernikiem
zegarowym, k - odlego midzy zamocowaniem w imadle a otworem z obcieniem, x - odlego
midzy miernikiem zegarowym a otworem z obcieniem

W tabeli 4.1 umieszczono wymiary prbek oraz wymiary zwizane z ich obcieniem

Tabela 4.1 Wymiary potrzebne do oblicze moduu Younga
Rodzaj prbki l [mm] k [mm] x [mm] h [mm] b [mm]
Aluminium-szko 200 240 40 3,38 45
Aluminium-wgiel 165 175 10 3,68 45
Aluminium-aramid 205 217 12 3,89 45
h - wysoko
b - szeroko

W tabeli 4.2 i 4.3 umieszczono wyniki ugicia prbek przy znanym obcieniu.
Wykonano po sze pomiarw, a nastpnie uredniono wyniki.

Tabela 4.2 Wyniki ugicia przy obcieniu 398,2 gramw
Obcienie mas 398,2g
Rodzaj prbki 1 2 3 4 5 6 rednie [mm]
Aluminium-szko 2,01 2,04 2,04 2,06 2,02 2,06 2,03
Aluminium-wgiel 0,64 0,62 0,62 0,62 0,64 0,62 0,62

55

Tabela 4.3 Wyniki ugicia przy obcieniu 1240 gramw
Obcienie mas 1240g
Rodzaj prbki 1 2 3 4 5 6 rednie [mm]
Aluminium-szko 6,87 6,92 6,96 7 6,97 6,9 6,93
Aluminium-wgiel 1,94 1,91 1,94 1,94 1,96 1,94 1,93
Aluminium-aramid 3,92 3,91 3,88 3,89 3,91 3,9 3,90

Do oblicze moduu Younga wykorzystano wzr na lini ugicia belki jednostronnie
utwierdzonej, obcionej si skupion P,

) (1)
Po przeksztaceniach otrzymujemy wzr,

) (2)
gdzie,

(3)
Z zalenoci (3) obliczamy momenty bezwadnoci przekrojw badanych prbek:

Tabela 4.4 Wyniki oblicze momentu bezwadnoci prbek kompozytowych
Rodzaj kompozytu I [mm
4
]
Aluminium-szko 144,8
Aluminium-wgiel 186,9
Aluminium-aramid 220,7

Otrzymane wyniki pozwoliy na obliczenie moduw Younga. W tabeli 4.5
przedstawiono wyniki uzyskane dla obcienia 398,2 i 1240 gramw.

Tabela 4.5 Modu sprystoci dla wybranych kompozytw zbrojonych
Rodzaj prbki E dla 398,2g [GPa] E dla 1240g [GPa]
Aluminium-szko 47,739 43,683
Aluminium-wgiel 54,485 54,853
Aluminium-aramid brak danych 44,121

56

Kompozyt aluminium-wgiel charakteryzuje najwiksza warto moduu sprystoci
podunej. Zblione wartoci otrzymano dla kompozytu aluminium-szko i aluminium-
aramid.

4.2. Wyznaczanie moduw sprystoci wzdunej warstw tkaninowo
polimerowych kompozytw FML metod odwrotn

Zadaniem byo wyznaczenie moduu sprystoci wzdunej dla kadego
kompozytu tkaninowo-polimerowego, ktry znajdowa si midzy warstwami
aluminium. Po wyznaczeniu moduw sprystoci wzdunej metod dowiadczaln
otrzymalimy wyniki dla FML. Nie majc moliwoci laboratoryjnych, aby zbada
pojedyncz warstw tkaniny przesyconej ywic i utwardzonej naleao uy w tym
celu programw obliczeniowych. Skorzystano ze rodowiska firmy MSC Software
Corporation, solveru Nastran. Program ten zosta wybrany z powodw moliwoci
skorzystania na uczelni oraz podstawowej znajomoci z wicze laboratoryjnych.
Do wyznaczenia moduu sprystoci wzdunej przy pomocy programu Nastran
naleao zamodelowa analizowane prbki oraz nada waciwoci fizyczne
materiaom, z ktrych prbki byy wytworzone. Po dokonaniu zapisu danych
wejciowych naleao stworzy siatk elementw, dziki ktrym odwzorowano
rzeczywisty ksztat i wymiary prbek. Do wykonania oblicze numerycznych naleao
jeszcze zamodelowanym prbkom nada wizy (zamurowanie) i obciy je si jak
byy obcione prbki kompozytowe w badaniach eksperymentalnych.
Budowanie modeli kompozytowych nie jest proste. Jeeli siatka obliczeniowa
zostanie zbudowana ze zbyt maej iloci elementw wwczas wyniki jakie uzyskamy
nie bd prawdziwe. Problemem jest oszacowanie czy dana ilo jest ju wystarczajca
i pozwoli na uzyskanie wiarygodnych wynikw. Podczas bada pocztkowo uywano
modeli o liczebnoci elementw w granicach 2000 w zalenoci od dugoci prbki. Nie
pozwolio to na uzyskanie poprawnych wynikw. Do modelowania prbek wykonanych
z jednolitego materiau jest to ilo wystarczajca.
57

Postanowiono wic zagci siatk obliczeniow do iloci elementw okoo 22
milionw elementw dla prbki wglowej. Tutaj problem polega na dugoci oblicze
i dostpie do wydajnych maszyn obliczeniowych. Nie udao uzyska si wyniku
poniewa nastpowao zawieszenie si programu Nastran.
Dobr iloci elementw dla kadej z prbek zosta dobrany w nastpujcy sposb:
-kada warstwa kompozytu polimerowego i warstwa metalu zostaa podzielona na
3 czci co daje w sumie 39 warstw na gruboci kompozytu,
-kada warstwa kompozytu polimerowego i warstwa metalu zostaa podzielona na ilo
ktr uzyskano mnoc wysoko elementu (w milimetrach) razy 3.
Takie warunki pozwoliy na uzyskanie modelu skadajcego si z 11258 elementw
w przypadku aramidu. Przykad siatki aramidowej przedstawiono na rysunku 4.2.

Rys. 4.2. Model siatki obliczeniowej dla kompozytu aluminium-aramid

Dobranie odpowiedniej liczby elementw do bada zjawisk zachodzcych
w kompozytach wymaga dowiadczenia i opanowania programu Nastran na poziomie
dobrym.
Obliczenia przeprowadzono dla paskich modeli badanych prbek. Modu
sprystoci warstw aluminiowych przyjto na podstawie danych literaturowych
E=68GPa. W obliczeniach zmieniano wartoci moduw sprystoci warstw
kompozytowych tkaninowo-polimerowych a uzyskano ugicie prbki takie, jak
w badaniach eksperymentalnych.

58

Dane wejciowe potrzebne do oblicze numerycznych:
-wymiary dugoci i szerokoci prbek kompozytowych (tabela 4.1),
-wyniki ugicia prbek kompozytowych przy obcieniu 1240g (tabela 4.3),
-modu sprystoci podunej uytego aluminium - 68000 MPa,
-wspczynnik Poissona dla aluminium 0,3,
-obcienie jakim bya obciana prbka rzeczywista - 1,24 kg 9,81 m/s
2
= 12,164 N

Po wprowadzeniu danych do Nastrana i wykonaniu czynnoci opisanych powyej
otrzymano wyniki:
-dla warstw kompozytu z tkanin szklan modu sprystoci wzdunej wynis 33000
MPa,
-dla warstw kompozytu z tkanin wglow modu sprystoci wzdunej wynis
44000 MPa,
-dla warstw kompozytu z tkanin aramidow modu sprystoci wzdunej wynis
15000 MPa.
Uzyskane wyniki mona uzna za prawdopodobne.

Rys. 4.3. Odksztacenia modelu prbki aluminium-wgiel pod obcieniem si skupion
59



Rys. 4.4. Odksztacenia modelu prbki aluminium-aramid pod obcieniem si skupion

Rys. 4.5. Odksztacenia modelu prbki aluminium-szko pod obcieniem si skupion

Oszacowanie wartoci moduw sprystoci warstw kompozytowych pozwala
prawidowo modelowa elementy wytworzone z kompozytw FML do oblicze
numerycznych prowadzonych w celu oceny zachowania si takich materiaw pod
obcieniem.
60

4.3. Badanie kompozytw na rozciganie

Badania miay na celu wyznaczenie maksymalnych napre jakie mog
przenie badane materiay.
Do bada wykorzystano maszyn wytrzymaociow ZD10. Maszyna posiada
moliwoci generowania obcienie o sile do 100 kN.
Prbki kompozytowe zostay wyposaone w specjalne uchwyty, ktre utrzymuj
pewniej prbki kompozytowe w uchwytach maszyny wytrzymaociowej i zmniejszaj
dziaanie karbu w miejscu mocowania. Wykonano je z ptna ciernego o ziarnistoci
80, ktre przyklejano na kocach prbek. Zniszczone prbki z uchwytami
przedstawiono na rysunkach 4.6 i 4.9. Przygotowane kompozyty poddano badaniom.
W tabeli 4.6 umieszczono wymiary prbek, ich nono i wytrzymao.

Tab. 4.6 Wymiary prbek poddanych wyznaczeniu napre zrywajcych
Rodzaj prbki b [mm] h [mm] A [mm
2
] l [mm] P [kN] R
m
= P/A[MPa]
Aluminium-szko 45 3,38 152,10 147 28,4 186,72
Aluminium-wgiel 45 3,68 165,60 156 32,5 196,26
Aluminium-aramid 45 3,89 175,05 62 47,5 271,35

Najwysza wytrzymao na rozciganiu charakteryzowaa prbk aluminium-aramid,
najnisza aluminium-szko.
Kompozyty z tkaninami szklanymi i wglowymi ulegay zniszczeniu przy
zblionych wartociach napre. Zniszczenie polegao na przerwaniu zarwno warstw
metalowych, jak i tkanin przesyconych ywic. Przerwanie kompozytu aluminiowo-
szklanego nastpio blisko miejsca mocowania w uchwycie maszyny co wida na
zdjciu 4.6.
61


Rys. 4.6. Zniszczenie kompozytu aluminiowo-szklanego

Wytrzymao kompozytu aluminiowo-aramidowego, okazaa si ponad 35% wiksza
w porwnaniu z wglowym i szklanym. Kompozyt po pkniciu nie rozdzieli si na
dwie czci. Aluminium ulego przerwaniu, a rodkowe warstwy aramidu nie ulegy
uszkodzeniu. Poczenia i miejsce zniszczenia przedstawiono na rysunku 4.7.

Rys. 4.7. Zniszczenie kompozytu aluminiowo-aramidowego
62

Badaniom poddano rwnie dwie prbki kompozytowe, w ktrych zrobiono wczeniej
otwr w rodku prbki o rednicy =4.

Tab. 4.7 Wymiary prbek z otworami poddanych prbie na rozciganie oraz ich nono i wytrzymao
Rodzaj prbki b [mm] h [mm] A [mm
2
]
l dugo
prbki [mm]
P [kN] R
m
=P/A [MPa]
Aluminium-wgiel 45 3,68 150,80 147 20,8 137,90
Aluminium-aramid 45 3,89 159,49 63 34,5 216,84

Pkanie kompozytw aluminiowo-wglowych i aluminiowo-aramidowych nastpio
dokadnie w przekroju, w ktrym wystpowa otwr co wida na rysunkach 4.8 i 4.9.
Wartoci napre niszczcych spady o o 20% - 30%, a wic o wiksz warto ni to
wynika ze zmiany przekroju.


Rys. 4.8. Zniszczenie kompozytu aluminium-wgiel z otworem
63


Rys. 4.9. Zniszczenie kompozytu aluminium-aramid z otworem

Podczas bada zaobserwowano dwa ciekawe zjawiska.
Podczas bada jedna prbka aluminiowo-szklana posiadaa otwr pod
specjalnym uchwytem z materiau ciernego. Podczas badania doszo do zerwania
prbki w miejscu otworu przy obcieniu 25,4 kN (167 MPa). Naprenia przenoszone
przez kompozyt szklany z otworem pod mocowaniem byy o 11,2% mniejsze ni
kompozytu bez otworu.
Prbka zostaa przycita za pomoc piy diamentowej i ponownie przygotowana
do prby rozcigania poprzez przyklejenie ptna ciernego. W celu szybszego
utwardzenia kleju zostaa ona wstawiona do suszarki laboratoryjnej. W podwyszonej
temperaturze doszo do rozwarstwienia kompozytu aluminiowo-szklanego, co wida na
rysunku 4.10. i 4.11.

64


Rys. 4.10. Rozwarstwiona prbka aluminium-szko po wyjciu z suszarki laboratoryjnej


Rys. 4.11. Rozwarstwiona prbka aluminium-szko po wyjciu z suszarki laboratoryjnej

Spowodowane byo to tym, e aluminium odksztacio si plastycznie pod napreniem
167 MPa, a tkanina szklana sprycie.
Drugim podobnym zjawiskiem byo rozwarstwienie si kompozytu aluminiowo-
aramidowego. Po obcieniu 40 kN na maszynie wytrzymaociowej i zdjciu
obcienia prbka zacza si bardzo szybko rozwarstwia i cakowicie si
zdeformowaa, co wida na rysunku 4.12 i 4.13. Warstwy aluminium przekroczyy
granic plastycznoci, a aramid pozosta w zakresie odksztace sprystych.
Na aluminium wida dokadnie jak gramatura aramidu odbia si na aluminium.
Wynika z tego, e kompozyty warstwowe, nie powinny by obciane powyej
wartoci, ktra spowoduje przekroczenie granicy plastycznoci w warstwach
65

metalowych. Wytrzymao takich materiaw mona podwyszy przez zastosowanie
warstw z metalu o wikszej granicy plastycznoci.

Rys. 4.12. Rozwarstwiona prbka aluminium-aramid


Rys. 4.13. Rozwarstwiona prbka aluminium-aramid


4.4. Badanie wytrzymaoci kompozytu aluminium-wgiel na zginanie

Kompozyt aluminium-wgiel zosta obciony na zginanie w maszynie
wytrzymaociowej w celu sprawdzenia przy jakiej sile odksztaci si plastycznie (P
p
)
oraz przy jakiej sile ulegnie zniszczeniu (P
z
) . Prbka zostaa podparta dwustronnie
i obciona centralnie si.

66

Tab. 4.8 Wymiary prbki zginanej i jej nono
Rodzaj prbki
dugo prbki
[mm]
Pp [kN] Pz [kN] b [mm] h [mm]
Aluminium-wgiel 200 5,0 7,5 45 3,68

Prbka aluminiowo-wglowa odksztacia si plastycznie przy sile 5 kN. Sia ta nie
spowodowaa zniszczenia prbki. Dziki temu badaniu wiadomo, e kompozytom
aluminiowo-wglowym mona nadawa ksztat poprzez gicie na zimno.
Przy sile 7,5 kN prbka ulega zniszczeniu, dwie zewntrzne (rozcigane) warstwy
aluminium pky co wida na rysunku 4.14. i 4.15., a warstwa wewntrzna (ciskana)
ulega wyboczeniu (rysunek 4.16.).



Rys. 4.14. Pknita prbka aluminium-wgiel obciona na zginanie

67


Rys. 4.15. Pknita prbka aluminium-wgiel obciona na zginanie


Rys. 4.16. Pknita prbka aluminium-wgiel obciona na zginanie


68

4.5. Badanie odpornoci kompozytw warstwowych na przebicie
pociskiem
Kompozyty zbrojone mog posuy do tworzenia lekkich pancerzy lub pokry
odpornych na odamki z pociskw. Badaniom poddano 6 materiaw kompozytowych
oraz w celach porwnawczych do bada doczono jedn prbk z blachy duralowej.
Wszystkie materiay zostay przedstawione w tabeli 4.9.

Tabela 4.9 Wymiary prbek uytych do badania na przebicie
Lp. Rodzaj prbki
Szeroko
[mm]
Dugo [mm]
1 Aluminium-szko 100 300
2 Aluminium-wgiel 100 300
3 Aluminium-aramid 100 300
4 Stal nierdzewna-aramid 100 300
5 Blacha duralowa 100 300
6 Aluminium-szko 100 300
7
Aluminium-aramid i aluminium-
wgiel
100 300


Do bada wykorzystano "dziao helowe", ktre zostao zaprojektowane i wykonane w
Wojskowej Akademii Technicznej, kamer Phantom v12, 8 pociskw kaliber 12mm
wykonanych z miedzi oraz owietlacza o mocy 8x 300W.






69

Charakterystyka "dziaa helowego":


Rys. 4.18. "Dziao helowe": 1- przewd do butli z helem o maksymalnym cinieniu 200 barw,
2- zbiornik cinieniowy ze wskanikiem cinienia, 3- elektrozawr, 4- zespou membran (konierze) z
piezoelektrycznym czujnikiem cinienia, 5- miejsce adowania pociskw, 6- lufa gadka o kalibrze
12,1 mm i dugoci 2,4 m

Urzdzenie suy do przeprowadzania bada w celach naukowych. Lufa gadka zostaa
rozwiercona przy pomocy wierta o dugoci 1,2m. Elektrozawr pozwala na
bezpieczne zdalne wykonanie strzau. Do precyzyjnego nadania prdkoci pocisku
suy wskanik cinienia. Cao zasilana jest spronym helem, ktry charakteryzuje
si wysok prnoci, co pozwala osign wysok prdko wylotow. Prdko
maksymalna osignita podczas prb wynosi 860m/s.






70

Charakterystyka kamery Vision Research Phantom v12:


4.19. Kamera szybka firmy Vision Research model Phantom v12

Kamera rejestrujca obraz z maksymaln prdkoci na poziomie 1000000 klatek na
sekund (256 x 8 pikseli) i 6 315 klatek na sekund przy penej rozdzielczoci
(1280 x 800 pikseli).
Kamera Phantom v12 oprcz olbrzymiej prdkoci rejestracji charakteryzuje si
dodatkowo bardzo wysok czuoci, co sprawia, e szereg aplikacji, ktrych
wymagania przekraczay moliwoci kamer szybkich dostpnych na rynku, zyskay
szans wykorzystania.
Kamera Phantom v12 dostarczana jest z oprogramowaniem Phantom Software
pozwalajcym na dogbn analiz zarejestrowanego obrazu. Przy jego pomocy
uytkownik ma moliwo pomiarw (liniowych lub ktowych) przemieszcze,
prdkoci i przyspiesze. Dostpna jest rwnie funkcja tworzenia zaawansowanych
raportw.

71

Badania odpornoci na przebicie odbyway si w specjalnie przeznaczonym do tego
celu pomieszczeniu. Pomieszczenie spenia wszystkie wymagania bezpieczestwa.
Wszystkie elementy biorce udzia w eksperymencie wymagay dodatkowego
zabezpieczenia, gdyby pocisk rykoszetowa. W celu zabezpieczenia owietlacza uyto
pyty poliwglanowej o gruboci 10 mm, na ktr naklejono kalk. Kalki uyto w celu
rozproszenia wiata, co w efekcie pozwolio na uzyskanie dokadniejszego obrazu
podczas nagrywania kamer.
Kamera zostaa zabezpieczona szkem hartowanym, ktre zostao zamocowane na
metalowym stelau ze ciankami bocznymi, ktre chronio kamer przed uszkodzeniem.
Sam prbk mocowano w specjalnych skrcanych uchwytach zamocowanych na
stelau, ktry by przytwierdzony do podoa.
Do wychwytywania pociskw uyto drewnianych desek oraz zuytych materiaw
w postaci wojskowego umundurowania.

Rys. 4.20. Schemat stanowiska do bada na przebicie: 1- "dziao helowe", 2- stojak z zamocowan
prbk kompozytow, 3- osona kamery ze szka hartowanego, 4- kamera Phantom v12, 5- chwytak
pociskw, 6- lampa owietleniowa o mocy 300W, 7- poliwglanowa osona owietlacza z naklejon
kalk rozpraszajc wiato

72

Podczas bada prbki znajdoway si w odlegoci 1 m od koca lufy "dziaa
helowego". Przewidywane miejsce uderzenia pocisku lokalizowano przed kadym
strzaem za pomoc poziomicy laserowej. Aby prby byy porwnywalne celowano
w rodek prbki. Uderzenie blisko krawdzi kompozytu mogoby by trudne do
zinterpretowania.
Do eksperymentu przygotowano specjalne pociski zrobione z miedzi, ktre
przedstawiono na rysunku 4.21. i 4.22. Kady pocisk zosta zmierzony i zwaony
(tabela 4.10). Masy byy potrzebne do obliczenia wartoci energii kinetycznej pocisku
przed i po wyjciu z prbki.

Rys. 4.21. Pociski przygotowane do prby przestrzau

Rys. 4.22. Pociski przygotowane do prby przestrzau





73

Tab. 4.10 Wymiary i masy pociskw przygotowanych do prby przestrzau
Dane pociskw
Lp. Dugo [mm] rednica [mm] Masa [g]
1 22,27 11,98 18,423
2 22,41 12,01 18,418
3 22,26 11,96 18,506
4 22,19 11,96 18,321
5 21,89 11,98 17,888
6 22,07 12,00 18,136
7 22,21 12,00 18,381
8 22,09 11,97 18,351

Aby przystpi do strzelania naleao zaadowa pocisk i doprowadzi z butli hel
o cinieniu 50 barw przed zaworem. Sterowanie kamer i zaworem odbywao si przy
pomocy spustw oddzielnych dla kadego urzdzenia. Spust od zaworu pozwala na
wystrza pocisku, a spust od kamery zatrzymywa nagrywanie. Niestety takie
rozwizanie posiada wad. Podczas pierwszego strzau nie doszo do zarejestrowania
lotu pocisku. Pierwsza prbka kompozytu warstwowego aluminium-szko zostaa
zniszczona i nie uwzgldniano jej w dalszych rozwaaniach.
Eksperyment wykonano przy cinieniu 50 barw, co miao spowodowa, e kady
z pociskw bdzie uderza w prbk kompozytow z prdkoci 250 m/s. Po
eksperymencie przy pomocy specjalnego oprogramowania Phantom firmy Vision
Research, okrelano prdkoci przed i za badanymi prbkami. Wyniki przedstawiono
w tabeli 4.11.







74

Tab. 4.11 Prdkoci pociskw przed i za badan prbk
Rodzaj prbki
Prdko przed
prbk [m/s]
rednia prdko
przed prbk [m/s]
Prdko za
prbk [m/s]
rednia prdko
za prbk [m/s]
Aluminium-szko
222
222,67
207
206,33 225 208
221 204
Aluminium-wgiel
245
248,67
218
220,67 250 223
251 221
Aluminium-aramid
212
210,33
189
187,67 210 186
209 188
Stal nierdzewna-
aramid
120
119,67
40
41,00 119 42
120 41
Blacha duralowa
272
271,33
222
221,67 270 223
272 220
Aluminium-szko
170
171,67
150
148,67 173 147
172 149
Aluminium-aramid i
aluminium-wgiel
226
228,67
151
152,00 226 150
234 155

Kada prdko bya sprawdzana trzykrotnie i obliczana warto rednia. Odczyt
prdkoci polega na kadorazowym wyskalowaniu i zaznaczeniu charakterystycznego
punktu pocisku w dwch pooeniach przed i dwch pooeniach za prbk, tak jak to
wida na rysunku 4.23 i 4.24, a program wywietla automatycznie prdko pocisku.
Na pocisku zaznaczono punkt charakterystyczny (A i B) w dwch pooeniach pocisku
przed badan prbk i dwch po przejciu przez ni (C i D).
75


Rys. 4.23. Wyznaczanie prdkoci pocisku przed badan prbk

Rys. 4.24. Wyznaczanie prdkoci pocisku za badan prbk

Gwnym celem byo wyznaczenie energii kinetycznej jak wytraca pocisk podczas
przebicia prbki kompozytowej. W tym celu wykonano obliczenia energii kinetycznej
przed i za prbk. Rnica tych wartoci jest energi, ktr wytraca pocisk
przechodzcy przez badan prbk:

Wyniki oblicze energii kinetycznej umieszczono w tabeli 4.12.
76

Tab. 4.12 Energia kinetyczna pociskw przed i za badan prbk
Rodzaj prbki
E
k
przed
prbk
E
k
za prbk
Wytracona
E
k
pocisku
Procentowa
utrata E
k
[%]
Aluminium-szko 456,71 392,17 64,54 14,13
Aluminium-wgiel 569,44 448,42 121,02 21,25
Aluminium-aramid 409,35 325,88 83,47 20,39
Stal nierdzewna-aramid 131,18 15,40 115,78 88,26
Blacha duralowa 658,47 439,47 219,00 33,26
Aluminium-szko 267,23 200,42 66,81 25,00
Aluminium-aramid i
aluminium-wgiel
480,56 212,34 268,22 55,81

Celem eksperymentu byo wyznaczenie wartoci energii kinetycznej jak
wytraca pocisk na danej prbce. Z powodu duej rozbienoci prdkoci pociskw (od
119,67 m/s do 271,33 m/s) porwnanie uzyskanych wynikw jest bardzo trudne. Prbka
ze stali nierdzewnej wzmacniana tkaninami aramidowymi pochona 88,26% energii,
jednak prdko pocisku wynosia jedynie 119, 67 m/s. Nie wiadomo jak zachowaby
si materia przy zakadanej prdkoci 250 m/s.
Stwierdzenie to spowodowane jest wynikiem jaki uzyskano podczas dwch prb
przestrzau kompozytu aluminium-szko. Pierwsz prbk przebito z prdkoci
pocisku 222,67 m/s i pocisk wytraci 14,13% energii kinetycznej. Drug prbk
kompozytow przebito z prdkoci pocisku 171,67 m/s i pocisk wytraci 25% energii
kinetycznej. Wynika z tego, e badane kompozyty przy niszych prdkociach pocisku,
wyhamowuj go duo lepiej. Z tego powodu nie mona byo dokona zestawienia
i wybrania prbki, ktra jest najlepsza do wykorzystania w celach zabezpieczenia przed
pociskami.
Najwikszym problemem byo osignicia dla kadego strzau takiej samej
prdkoci wyjcia pocisku. Jest to wymg konieczny, jak si okazao przy badaniu
prbek kompozytowych w celu porwnania i jednoznacznego okrelenia, ktry
z materiaw najlepiej nadaje si do budowy lekkich pancerzy. Prdko moga by
rna z powodu pokrycia warstw miedzi lufy "dziaa helowego". Dotychczas nigdy nie
strzelano z tej broni pociskami zrobionych z miedzi.
Kolejnym problemem byo obracanie si pociskw w powietrzu. Odlego od koca
lufy do zamocowanej prbki wynosi jedynie 1 m. Tak bliska odlego bya dobrana
w celu zmniejszenia moliwoci zboczenia pocisku z toru lotu. Pocisk mia uderza
77

prostopadle w zamocowan prbk. Jak okazao si po obejrzeniu nagra, tylko trzy
pociski z siedmiu uderzyy pod ktem 90
o
.

Rys. 4.25. Ustawienie pocisku wzgldem prbki kompozytowej
aluminium-szko (z lewej) i aluminium-wgiel (z prawej)

Rys. 4.26. Ustawienie pocisku wzgldem prbki kompozytowej
aluminium-aramid (z lewej) i stal nierdzewna-aramid (z prawej)

Rys. 4.27. Ustawienie pocisku wzgldem prbki z blachy duralowej (z lewej) i kompozytu
aluminium-szko (z prawej)
78


Rys. 4.28. Ustawienie pocisku wzgldem dwch prbek kompozytowych
z aluminium-szko i aluminium-aramid zoonych razem

Obracanie si pociskw najprawdopodobniej spowodowane byo ich ksztatem. Pociski
zakoczone byy stokami wytoczonymi na tokarce. Nie posiaday adnych naci,
ktre mogyby wymusza poruszanie si pocisku bez obracania si.
Eksperyment wykaza jakie wady posiada stanowisko do bada na przebicie.
Modernizacji naley podda zawr, ktry powinien dziaa szybciej i otwiera si
rwnomiernie w kadym kierunku. W celu osignicia takiego efektu mona
wykorzysta aluminiowe krki o rednicy 14 mm, ktre nacite s pod ktem prostym
w rodku krka. Ma to na celu pkanie krka w 4 kierunkach w tym samym
momencie. Cinienie przy jakim pka krek zaley od gruboci aluminium. Jak
pokazay wczeniejsze badania, prdkoci strzaw byy porwnywalne i nie dochodzio
do sytuacji, jakie miay miejsce podczas przebijania prbek kompozytowych.
Pociski miedziane powinny by zastpione pociskami wykonanymi z innego materiau,
np. z aluminium lub ze stali. Nie powodowaoby to moliwoci osadzenia si czci
materiau w lufie podczas wystrzau. Ksztat pocisku mona byo zastpi zwykym
waeczkiem o rednicy 12 mm i dugoci 22 mm lub kuli o rednicy 12mm.
Start i zatrzymanie nagrania kamer jest uruchamiana przy pomocy spustu
podczonego do kamery. Jest to rozwizanie niekorzystne, bo moe do do zdarzenia,
e zapis zostanie uruchomiony lub zatrzymany w niewaciwym momencie. Takie
zdarzenie miao miejsce podczas eksperymentu. Naley zainstalowa bramki
magnetyczne, ktre podczone byyby do kamery i bramka przed prbk podawaaby
sygna startu nagrania, a bramka za prbk podawaaby sygna zatrzymania. Byoby to
79

rozwizanie pewne i pozwalaoby to uniknicia zniszczenia prbki bez dokonania
zapisu.

























80

Rozdzia 5
Koncepcyjny projekt urzdzenia do pomiaru energii pocisku

5.1. Wprowadzenie

Podczas bada odpornoci na przebicie kompozytw korzystano ze stanowiska
ktre znajdowao si na wyposaeniu Wojskowej Akademii Techniczej. Stanowisko
z "dziaem helowym" opierao si na wykorzystaniu szybkiej kamery rejestrujcej lot
pocisku. Kamera pozwalaa na wyliczenie z du dokadnoci prdkoci pociskw za
pomoc specjalistycznego oprogramowania. Zalet tego rozwizania jest moliwo
obserwowania momentu przebicia. Wad stanowiska by problem z uzyskaniem staej
prdkoci pocztkowej pocisku oraz moliwo jego obracania si w czasie lotu.
W zwizku z tym powstaa koncepcja zaprojektowania stanowiska do pomiaru
energii pocisku przebijajcego przeszkod (prbk). Zaoono, e w badaniach bd
wykorzystywane pociski parabellum (9x19 mm) ktre charakteryzuje prdko
pocztkowa V= 350 m/s, masa m=9 g, oraz energi pocztkow

Z danych literaturowych wynika, e tolerancja prdkoci pocztkowej tego
pocisku mieci si w granicach

. Oznacza to, e badane prbki bd przebijane

z maksymaln rnic prdkoci 14 m/s, co jest wynikiem satysfakcjonujcym
i umoliwiajcym porwnywanie wynikw bada.
W celu uzyskania wikszej powtarzalnoci wynikw bada zaleca si, aby
pociski pochodziy z jednej serii produkcyjnej i byy wystrzeliwane w rwnych
odstpach czasu w celu wyeliminowania wpywu nagrzanej lufy.


81

5.2. Koncepcja urzdzenia pomiarowego

Koncepcja urzdzenia opiera si na zamianie energii kinetycznej pocisku na
energi potencjaln wahada i pomiarze tej energii.

Rys. 5.1 Rysunek pogldowy urzdzenia do pomiaru energii pocisku
Zaoono, e wystrzelony pocisk parabellum nie moe wychyli wahada wicej ni
o 150 stopni od pooenia pocztkowego. W zwizku z tym przybliona masa wahada,
przy zaoonej jego dugoci l=0,6 m powinna wynosi:

Stojak
Wahado
Tuleja i oyska
82

Naley rwnie obliczy pooenie rodka masy wahada dziki czemu bdzie
wiadomo, w ktre miejsce chwytaka naley strzela, aby wynik wychylenia by
obarczony najmniejszym bdem. Do wyliczenia rodka masy trzeba uwzgldni masy
ramienia i wahada.
Masa ramienia:

gdzie:
x= 40 mm - szeroko rury o przekroju kwadratowym,
y= 2 mm - grubo cianki,
l= 600 mm - dugo ramienia,

= 7600 kg/m
3
- gsto stali,

- masa ramienia.

W zwizku z tym masa chwytaka powinna wynie m
ch
= 48,54 kg
Zaoono wymiary chwytaka:
a=300 mm - szeroko chwytaka,
b=300 mm - dugo chwytaka,
oraz e bdzie on wykonany z oowiu

=11340 kg/m
3
.
Naley wic obliczy gboko chwytaka h:

83

Po wyliczeniu masy chwytaka i ramienia mona obliczy rodek masy tych dwch
elementw przy pomocy wzoru:

gdzie:
x- szukana odlego pooenia rodka cikoci chwytaka od jego krawdzi,
k=1,618 kg/cm - jednostkowa masa chwytaka (masa podzielona przez dugo
chwytaka),
b=300 mm - dugo chwytaka,
l=600 mm - dugo ramienia,
f=0,0243 kg/cm - jednostkowa masa ramienia (masa podzielona przez dugo
ramienia),
Po podstawieniu wartoci otrzymujemy zaleno:

Rozwizanie tego rwnania x=16,3 cm pozwala stwierdzi, e rodek masy wahada
jest przesunity od rodka masy chwytaka o 13 mm.
W zwizku z tym rami rodka masy:

Aby istniaa moliwo szybkiego okrelenia wartoci energii pocisku uderzajcego
w chwytak opracowano tabel, z ktrej na podstawie odczytu kta wychylenia wahada
bdzie mona odczyta warto energii.
84

Do opracowania tabeli wykorzystano zalenoci:
w zakresie wychylenia do 90
o

w zakresie wychylenia powyej 90
o

Naley stwierdzi, e obie zalenoci s rwnowane.















85

Tabela 5.1. Tabela suca do odczytu energii pocisku przy wychyleniu wahada
Wychylenia
w stopniach
Energia po
przebiciu [J]
Wychylenia
w stopniach
Energia po
przebiciu [J]
Wychylenia
w stopniach
Energia po
przebiciu [J]
Wychylenia
w stopniach
Energia po
przebiciu [J]
1
0,055
41
88,672
81
304,948
121
547,684
2
0,220
42
92,853
82
311,188
122
553,064
3
0,495
43
97,115
83
317,443
123
558,385
4
0,881
44
101,458
84
323,712
124
563,646
5
1,376
45
105,880
85
329,992
125
568,846
6
1,980
46
110,381
86
336,282
126
573,982
7
2,695
47
114,957
87
342,579
127
579,054
8
3,518
48
119,609
88
348,882
128
584,059
9
4,451
49
124,334
89
355,189
129
588,997
10
5,492
50
129,132
90
361,499
130
593,865
11
6,642
51
134,000
91
367,808
131
598,663
12
7,900
52
138,938
92
374,115
132
603,388
13
9,265
53
143,943
93
380,418
133
608,040
14
10,738
54
149,015
94
386,715
134
612,616
15
12,318
55
154,151
95
393,005
135
617,117
16
14,004
56
159,351
96
399,285
136
621,539
17
15,796
57
164,612
97
405,554
137
625,882
18
17,693
58
169,933
98
411,809
138
630,144
19
19,695
59
175,313
99
418,049
139
634,325
20
21,801
60
180,749
100
424,272
140
638,422
21
24,011
61
186,241
101
430,476
141
642,436
22
26,323
62
191,785
102
436,658
142
646,363
23
28,737
63
197,382
103
442,818
143
650,204
24
31,253
64
203,028
104
448,953
144
653,957
25
33,870
65
208,723
105
455,061
145
657,621
26
36,586
66
214,464
106
461,141
146
661,194
27
39,401
67
220,250
107
467,190
147
664,677
28
42,314
68
226,079
108
473,208
148
668,067
29
45,325
69
231,949
109
479,191
149
671,363
30
48,432
70
237,859
110
485,138
150
674,565
31
51,634
71
243,806
111
491,048

32
54,930
72
249,789
112
496,918

33
58,320
73
255,807
113
502,747

34
61,803
74
261,856
114
508,533

35
65,376
75
267,936
115
514,274

36
69,040
76
274,044
116
519,969

37
72,793
77
280,179
117
525,615

38
76,634
78
286,339
118
531,212

39
80,561
79
292,521
119
536,756

40
84,575
80
298,725
120
542,248



86

5.3. Budowa urzdzenia pomiarowego
Urzdzenie pomiarowe skada si z:

Rys. 5.2. 1- stojak lewy, 2- stojak prawy, 3- chwytak pociskw, 4- rami z tulej, 5- oysko
samonastawne z mimorodowym piercieniem mocujcym, 6- o, 7- czop lewy, 8- czop prawy,
9- piercie blokujcy lewy, 10- piercie blokujcy prawy.

Urzdzenie pomiarowe zostao tak zaprojektowane aby mona byo je zoy za
pomoc jednego klucza paskiego (o nr 16).
Proponuj si rozpoczcie montau od wcinicia oysk YET 210 w tulej, a nastpnie
nasun te elementy na o. oyska posiadaj mimorodowy piercie mocujcy,
w ktry naley wkrci rub dociskow. Nastpnie naley posmarowa czop lewy
i prawy klejem i wsun do osi. Po utwardzeniu kleju na czop lewy, naley wsun
2
3
8
9
5 4 6 7
1
87

stojak lewy, a na czop prawy stojak prawy. Stojaki naley zabezpieczy piercieniami
blokujcymi, a nastpnie kady piercie zabezpieczy 3 rubami dociskowymi.
Nastpnie obydwa stojaki naley przykrci do podoa lub stou (za pomoc 4 rub
kad nog). W ostatniej fazie naley skrci dwiema rubami chwytak z ramieniem.
Do chwytaka przez prb strzelania naley woy wkad oowiowany o wymiarach
294x294x48 mm.
Monta stanowiska jest bardzo prosty i jest moliwo w szybkim czasie
rozmontowanie i przyniesienie stanowiska w inne miejsce.

5.4. Przebieg pomiarw

Przed wykonaniem strzau bro naley mocowa w specjalnym uchwycie zwanym
"konikiem", a nastpnie przy pomocy wskanika laserowego sprawdzi, w ktre
miejsce chwytaka trafi pocisk i dokona korekty ustawie jeeli jest to potrzebne.
Strzay naley wykonywa w rwnych odstpach czasu, a odpalanie pocisku naley
inicjowa zdalnie przy pomocy zamocowanego spusty przy koniku.
Po oddaniu strzau naley odczyta warto wychylenia wahada. Nastpnie przy
pomocy tabeli odczyta warto energii z jak uderzy pocisk.
Metoda pomiaru jest bardzo szybka i precyzyjna. Z pewnoci jedna osoba poradzi
sobie z wykonaniem prby.

5.4. Dokumentacja

Dokumentacja przedstawia czci, ktre naley wykona aby byo moliwe zbudowanie
urzdzenia pomiarowego.



88




























89




























90




























91




























92




























93




























94




























95




























96

Wnioski
Na podstawie przeprowadzonych bada i analiz mona sformuowa nastpujce
wnioski:
1. Kompozyty typu FML (Fiber Metal Laminates) powinny znale szersze
zastosowanie w budowie statkw powietrznych ze wzgldu na:
- wysok wytrzymao waciw,
- odporno na propagacj pkni,
- odporno na korozj i oddziaywania wyadowa atmosferycznych,
- odporno na uderzenia cia obcych,
- podatno technologiczn.
2. Z wykonanych w ramach realizacji pracy kompozytw najwiksz wytrzymaoci
charakteryzuje si kompozyt aluminiowo-aramidowy, a najwiksz wartoci moduu
sprystoci kompozyt aluminium-wgiel.
3. Kompozyty typu FML mona obrabia (ci i wierci otwory) tradycyjnymi
metodami z tym, e najlepsz metod (dokadnie i wydajnie) do cicia tych materiaw
jest metoda abrasive water jet.
4. Stwierdzono moliwo rozwarstwiania si kompozytw typu FML jeli s one
obcione w takim zakresie, e zostanie przekroczona granica plastycznoci w
warstwach metalowych.
5. Stanowisko z "dziaem helowym" suce do bada odpornoci na przebicie posiada
powan wad, poniewa jest brak moliwoci uzyskania porwnywalnych prdkoci
wylotowych pocisku.
6. Istnieje moliwo zbudowania prostego stanowiska do pomiaru energii kinetycznej
pocisku przebijajcego oson (np. prbki kompozytowe).


97

Literatura

1. Alderliesten R., Benedictus R.: Fiber/Metal composite technology for future
primary aircraft structures. Delft University of Technology, 2007
2. Carey C., Inderwildi O., King D.,: Advanced aerospace materials: past, present
and future. Aviation and The Environment, 2009 nr 3 s. 22-27
3. Dobrzaski T.: Rysunek techniczny maszynowy. Warszawa, 2004
4. Furmanek W., Woniak R.: Wprowadzenie w technik wojskow : bro lufowa.
Warszawa Wojskowa Akademia Techniczna, 2002
5. Konsztowicz K.: Kompozyty wzmacniane wknami. Podstawy technologii.
Krakw Akademia Grniczo-Hutnicza, 1983
6. Giera A.: Instrukcja obsugi kabiny do obrbki strumieniowo-ciernej. Typ KIM-
100. Wroclaw, 2009
7. Vlot A.: Glare history of the development of a new aircraft material. Delft
University of Technology, Kluwer Academic Publishers, 2001
8. May poradnik mechanika. Tom I i-II, Red. Reymer B., WNT, 1996
9. www.laser-metal.pl
10. www.cedar.com.pl/pl/prospekty/UTWARDZACZZ-1.pdf - dane techniczne
utwardzacza Z-1
11. www.globus-wapienica.eu/userfiles/U_Pily_tarczow_diamentowe.pdf - dane
techniczne piy z nasypem diamentowym
12. www.zywica.eu/sklep/_var/files/53.pdf - karta charakterystyki niebezpiecznego
preparatu chemicznego Epidian 53
13. www.skf.com - katalog oysk
14. www.profmetkol.pl profile rur prostoktnych






98










Wyraam zgod na udostpnienie mojej pracy przez Bibliotek Gwn Wojskowej
Akademii Technicznej w czytelni oraz w ramach wypoyczalni midzybibliotecznych
tylko za pisemn zgod moj lub promotora.