1

ARYSTOTELES POETYKA
oprac. Henryk Podbielski (BN)


I. STAN ZACHOWANIA DZIEA

a. dzieo obfituje w dygresje, niedomwienia i niecisoci;
b. przekazany przez redniowieczne rkopisy tekst jest niekompletny (np. brak
zapowiedzianych rozwaa na temat komedii, rozwinicia kwestii katharsis);
prawdopodobnie istniaa druga ksiga, ktra nie dotrwaa do naszych
czasw;
c. najstarszy i najlepszy zarazem rkopis w jzyku oryginalnym pochodzi z
wieku XI i znajduje si w Paryu.

II. PODSTAWY O ZAOENIA POETYKI

a. poezja jest sztuk mimetyczn;
b. normatywny charakter poetyki ma podwjny wymiar: praktyczny i
epistemologiczny;
c. konstrukcja idealnego niejako modelu tragedii, ktremu tyle miejsca powica
w swym wykadzie A., jest konstrukcj dla celw poznawczych; poznawcza
warto modelu tragedii sprawdza si wwczas, jeli skonstruowany wedug
jego norm utwr speni swe zadanie, czyli wywoa katartyczne przeycie
uczucia litoci i trwogi;
d. przedmiotem bada jest sztuka poetycka sama w sobie, jej istota, rodzaje,
waciwoci kadego z nich, sposb, w jaki naley ukada fabu, aby utwr
poetycki by pikny, jego skadniki ilociowe i jakociowe, a take wszystkie
inne sprawy, ktre wchodz w zakres tej dyscypliny badawczej;
e. rozpatrywanie poezji jako odrbnej sztuki ;
f. wiadomo istnienia odmian gatunkowych i rodzajowych wyznaczonych
przez waciw kademu z nich funkcj;
g. istnienie istotnych dla dziea sztuki literackiej skadnikw ilociowych
(caostek kompozycyjnych) i jakociowych stanowi o przynalenoci
gatunkowej utworu;
h. sama poezja stanowi przyczyn celow i dobro samo w sobie, ktrego
przyczyn sprawcz jest sztuka poety;
i. nowa dyscyplina naukowa, ktr chcia stworzy A. miaa okreli zadania
poety jako twrcy artystycznej konstrukcji dziea literackiego
j. pojcia zaczerpnite z innych, pomocniczych dla poetyki nauk, s
niejednokrotnie zdefiniowane na nowo i otrzymuj specyficzne znaczenie
terminw technicznych; najwaniejsze z nich: naladowanie (mimesis),
fabua (mythos), akcja (praksis), oczyszczenie (katharsis), wina
tragiczna (hamartia), charaktery (ethe), mylenie (dianoia) i jzyk
poetycki (leksis);
k. Zaproponowane przez A. kategorie opisowe poetyki mona by podzieli na:
jzykoznawcze, ktre w jego wasnej terminologii wchodz w zakres
tzw. rodkw naladowania (jzyk, rytm, piew) oraz w zakres
sposobu naladowania (bezporednia wypowied, forma dramatyczna
i mieszana);
kategorie dotyczce analizy wiata przedstawionego: fabua,
charaktery, perypetia, rozpoznanie, akcja dramatyczna, jej zawizanie
i rozwizanie;
kategorie, ktre obecnie wchodz w zakres oglnej teorii tekstu,
takie jak: pocztek, rodek i koniec utworu;
2
grupa kategorii waciwych wycznie gatunkowi tragedii, jak:
prolog, epejsodion, stasimon, parodos, eksodos chru (skadniki
ilociowe);
l. A. traktowa poetyk jako cz filozofii praktycznej, czyli nauki na temat
dziaalnoci i wytworw czowieka; std te staje si bardziej zrozumiay
priorytet wyznaczony kategoriom dotyczcym analizy wiata
przedstawionego i przywizywanie mniejszej wagi do problematyki jzyka
poetyckiego czy wiersza, ktry wg A. wchodzi w zakres bada metryki.

III. ZARYS I UKAD PROBLEMATYKI

a. twrczo poetycka naley do grupy sztuk mimetycznych;
b. gwne rodzaje poezji ze wzgldu na przedmiot, rodek i sposb
naladowania: poezja epicka, tragedia, komedia, dytyramb i nomos;
c. ze wzgldu na odmienny sposb naladowania, czyli form podawcz
wypowiedzi autorskiej, wyrnia trzy rodzaje literackie: rodzaj
opowiadajcy (liryka), rodzaj dramatyczny i rodzaj o formach mieszanych
(epopeja poetycka);
d. ze wzgldu na przedmiot (dobry lub pospolity): epopeja i tragedia oraz
poezja jambiczna (satyry) i komediowa;
e. powstanie poezji czy A. z sam natur czowieka skonn do
naladowania i czerpic z tego naladowania intelektualn przyjemno
oraz z przyrodzonym czowiekowi poczuciem rytmu i harmonii;
f. ponad poow caego traktatu wypenia analiza sztuki tragicznej;
g. wyodrbnienie 6 elementw konstytutywnych tragedii: fabuy, charakteru
postaci, jzyka, sposobu mylenia, widowiska (opseos kosmos) i piewu (melos);
szersze omwienie fabuy, charakterw i jzyka, pominicie piewu oraz
sposobu mylenia;
h. jzyk poetycki ma cechowa przede wszystkim jasno, stosowno i
wznioso;
i. pierwsze cztery rozdziay dotycz samej sztuki poetyckiej i jej miejsca wrd
innych sztuk mimetycznych, nastpne osiem morfologii samego utworu
(tragedii), od rozdziau XIII do XVIII zwraca si natomiast autor coraz czciej
bezporednio do poety z pouczeniem, jak powinien by zbudowany
modelowy utwr i jakie w tym wzgldzie obowizuj zasady sztuki;
przedmiotem rozdziaw XIX-XXIII jest jzyk.

IV. POJCIE MIMESIS

a. poezja to pewna forma naladownictwa;
b. poeta naladuje rzeczywisto nie tylko tak, jak ona jest, ale rwnie tak,
jak by powinna, lub tak, o jakiej si mwi, e jest;
c. artysta za pomoc sztuki mimetycznej moe przedstawi rzeczywisto, ktra
nie znajduje paraleli w realnie istniejcym wiecie, a nawet jej istnienie w jego
kategoriach jest niemoliwe;
d. zadanie poety nie polega na przedstawieniu wydarze rzeczywistych, lecz
takich, ktre mogyby si zdarzy jako prawdopodobne lub konieczne
(rnica midzy histori a poezj);
e. rzeczywisto tworzona w procesie mimesis to rzeczywisto celowo
ukonstytuowana i uporzdkowana, oczyszczona z wszelkiej przypadkowoci,
wyraajca to, co istotne, moliwe, prawdopodobne, lub konieczne;
f. istotnym elementem, ktry decyduje, czy utwr zasuguje na miano
poetyckiego, jest mimesis realizowana w jego konstrukcji fabularnej (poeta
3
musi by raczej twrc fabuy ni wierszy, skoro naladownictwo czyni ze
poet i skoro przedmiotem naladowania jest akcja);
g. mimesis rozumiana jest tu jako akt twrczy, akt kreowania rzeczywistoci
potencjalnej, ale zarazem obiektywnej, bo odzwierciedlajcej aktywne ycie
ludzkie, dziaalno czowieka znaczc i nieprzypadkow;
h. naczeln zasad, ktr kieruje si poeta tworzc rzeczywisto artystyczn,
jest wedug A. zasada prawdopodobiestwa rozumiana jako czynnik
strukturalny; pozwala ona wyeliminowa wszelk przypadkowo w doborze
i ukadzie elementw przedstawianego wiata, zapewni mu jednolito i
spjno oraz si specyficznego oddziaywania na odbiorcw; jest to wic
rzeczywisto w peni autonomiczna, a nie odbicie odbicia; jest to
rzeczywisto stworzona przez zamys artysty, zmylona lub celowo
ukonstytuowana, istniejca jako swego rodzaju analogia w stosunku do
wiata realnego;
i. zgodnie z definicj pikna, ktre opiera si na odpowiedniej wielkoci i
porzdku, w przypadku tragedii mwi A. o stosownych dla niej rozmiarach i
o jej konstrukcji artystycznej, a wic: o jednoci akcji, odpowiednim ukadzie
zdarze poczonym z perypeti i rozpoznaniem, o waciwym doborze
bohaterw, zawartoci mylowej ich wypowiedzi, o odpowiedniej i
dostosowanej do rodzaju dziea formie jzykowej, czy wreszcie o wystawie
scenicznej; caa ta struktura ma doprowadzi do przeycia pewnego rodzaju
katharsis;
j. wiat autonomiczny zbudowany jest ze specyficznych skadnikw, ktre A.
dzieli na 3 rodzaje: przedmioty naladowania, rodki, czyli tworzywo, jakim
posuguje si naladowca, sposb, czyli form, w jakiej przebiega proces
naladowczy;
k. umiejtno naladowania w rozumieniu A. nie czy si z odtworzeniem
przez sztuk wiernego obrazu rzeczywistoci, lecz raczej z jej
przedstawieniem w sposb artystyczny, tj. zgodny z wewntrznymi prawami
sztuki;
l. elementem, ktry stanowi o indywidualnych waciwociach rodzaju,
gatunku czy konkretnego dziea sztuki, jest dynamis (sia), ktra oywia
wspomniane czci materialne, spaja je w konkretn cao i nadaje tej caoci
pewne swoiste pitno;
m. A. z pojciem mimesis wie obok koncepcji twrczoci pewn
reprezentatywno, poczon z odtwarzaniem przez sztuk podobizny
istniejcej rzeczywistoci;
n. mimesis jest wspln cech przedmiotw wchodzcych w zakres poetyki.

V. ZNACZENIE POJCIA KATHARSIS I FUNKCJA TRAGEDII

a. tragedia jest to imitacja akcji powanej, skoczonej i posiadajcej
odpowiedni wielko, wyraona w mowie ozdobnej, odmiennej w rnych
czciach dziea, nie za pomoc opowiadania, lecz w formie dramatycznej,
przez lito i trwog osigajca katharsis od takich wanie uczu;
b. proces katartyczny jest bezporednio zwizany z procesem mimetycznym,
katharsis jest celem procesu mimetycznego;
c. musz by spenione pewne niezbdne warunki organizacji wiata
przedstawionego, by katharsis mogo mie miejsce: wany jest przede
wszystkim sam ukad zdarze;
d. wg A. lito budzi w nas nieszczcie czowieka niewinnego, trwog
podobnego do nas;
e. dziki temu, e mimesis stanowi wiat uporzdkowany, oparty na
wewntrznej logice prawdopodobiestwa i koniecznoci, umys odbiorcy
4
dokonuje oceny: nieszczcie dotkno czowieka a) niewinnego, b)
podobnego do mnie. Z kolei niewinno na zasadzie sympatii wywouje
w sferze uczuciowej odbiorcy lito, podobiestwo za wywouje trwog.
W tym samym momencie rozpoczyna si nastpny proces: umys poznaje, e
to nieszczcie dzieje si w wiecie fikcji. Dystans fikcji i logika wewntrzna
przedstawionego wiata dokonuje sublimacji (oczyszczenia) uczu
sprowadzajc je do waciwej miary, dziki czemu, zgodnie z
Arystotelesowsk definicj cnoty, staj si przeyciem pozytywnym (cnot) i
sprawiaj przyjemno.

VI. SKADNIKI TRAGEDII

a. mythos
organizacja przedstawionego wiata i jego oddziaywania na odbiorc;
dusza, zasada, cel tragedii;
ukad, organizacja zdarze;
przedmiot naladowania, rozumiany zarwno jako zamys artystyczny,
uwzgldniajcy waciwoci psychiczne i etyczne poety, jak te
urzeczywistnienie tego zamysu za pomoc odpowiedniego sposobu i
rodkw naladowania;
naladowanie penej akcji utworu, skonstruowanej na takich zasadach,
ktre umoliwiyby dostarczenie waciwej dla danego gatunku
przyjemnoci;
pewien rodzaj organicznej caoci czy struktury, ktra warunkuje
poetyck dynamis i opiera si na naladowaniu pewnego cigu ludzkich
dziaa;
idealnie skomponowana fabua wg A. musi by naladowaniem takiej
akcji, ktra rozpoczyna si od zbdzenia bdcego wynikiem
niewiadomoci bohatera, niewiadomoci prowadzcej do popenienia
(lub jego zamiaru) czynu tragicznego (pathos), ktrego konsekwencj jest
zmiana kierunku biegu zdarze (peripeteia), prowadzca do wyjanienia
(anagnorisis) tosamoci bohatera bd jego ofiary i do potwierdzenia w
ten sposb jego winy; w tym momencie bd zamienia si w win
tragiczn, ktra wanie wzbudza uczucia litoci i trwogi,
samooczyszczajce si dziki sztuce mimetycznej;
b. charakter (ethos)
cechy charakteru ujawniajce si w postpowaniu lub wypowiedziach
bohaterw jako wynik dokonanego przez nich wyboru kierunku
dziaania;
waciwoci bohaterw, ktre uprawdopodobniaj akcj tragedii
(stosowno), stanowi o jej jednolitoci (konsekwencja) i o jej
oddziaywaniu na odbiorc (podobiestwo do przecitnego odbiorcy);
c. dianoia (mylenie)
staa waciwo intelektualna bohaterw, ktra wyraa si wycznie za
pomoc woonych w ich usta wypowiedzi wtedy, gdy uzasadniaj oni
sw postaw wobec tezy przeciwnika (agon) lub gdy wyraaj prawdy
oglne albo stwierdzaj jakie fakty;
d. leksis (wysowienie)
kompozycja sowna posiadajca form wiersza;
struktura sowna wypowiedzi bohaterw.


PAULINA OBSZASKA