KARI A TELER

Pierre Bourdieu 1930'da Der.gvin'de (Fransa) dodu. Gn

mz sosyoljisinin temel kuramclarndan biri olan Bourdieu,
orta renimini Paris'in nl Louis Le Grand lisesinde tamam
ladktan sonra Ecole Normale Suprieure'de felsefe eitimi gr
d. Askerliini yapmak zere gittii Cezayir'de Fransz smr
geciliini yakndan tanma frsat bulan dnr, bu deneyimi
nin de etkisiyle felsefi yaklamm sosyolojik ve antropolojik
almlarla pekitirdi. 1959 ve 1962 yllarnda Sorbonne'da fel
sefe dersleri verdikten sonra, cole des Hautes tudes en Scien
ces Sociales'in mdrlne getirildi; ayrca Avrupa Sosyoloji-
si'nin de yneticiliinde bulundu. 1982'de, Collge de Fran-
ce'ta, sosyoloji krssne seilen Bourdieu, ayn dnemde Ac
tes de la Recherche en Sciences Sociales dergisinin yaym ynet
menliini stlendi. Eitimden balayarak eitli kltrel alan
lardaki retim, yeniden retim, ayrm mekanizmalarn ince
leyen ve pek ok nemli almas bulunan Pierre Bourdieu, 23
Ocak 2002 tarihinde Paris'te ld.
Balca eserleri: La Distinction (1979), Le Sens pratique (1980),
Questions de sociologie (1980; Toplumbilim Sorunlar, Kesit, 1997),
Homo Acedemieus (1984), Choses dites (1987), Raisons Pratiques
(1994; Pratik Nedenler, Kesit, 1995), Sur la tlvison (1996; Televiz
yon zerine, YKY, 1997), Les rgies de l' art (1998; Sanatn Kuralla
r, YKY, 1999).
Halime Ycel 1971 ylnda stanbul'da dodu. 1990 ylnda Ga
latasaray Lisesi'ni bitirdi. Ayn yl girdii Marmara niversitesi
ktisadi dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi Blm'nde
1994 ylnda lisans renimini, 1997 ylnda stanbul niversite
si Siyaset Bilimi bilim dalnda yksek lisans renimini, 2001 y
lndaysa stanbul niversitesi Tantm ve Halkla likiler bilim
dalnda doktorasn tamamlad. Galatasaray niversitesi leti
im Fakltesi'nde retim yesi olarak grev yapmaktadr.
evirileri: Armand Mattelart'dan letiimin Diinyasallamas,
letiim Yaynlar, 2001 ve Bilgi Toplumumn Tarihi, letiim Ya
ynlar, 2004.
Pierre Bourdieu'nun
YKYdeki teki kitaplar
Televizyon zerine (1997)
Sanatn Kurallar (1999)
PIERRE BOURDIEU
KARI ATELER
EVREN:
HALME YCEL
OGO
S T A N B U L
Yap Kredi Yaynlar - 2292
Cogito -144
Kar Ateler / Pierre Bourdieu
(1. ve 2. kitaptan seme yazlar)
zgn Ad: Contre-feux
eviren: Halime Ycel
Kitap Editr: Korkut Erdur
Dzelti: ncilay Ylmazyurt
Kapak Tasarm: Nahide Dikel - Elif Rifat
Bask: efik Matbaas
Marmara Sanayi Sitesi M Blok No: 291 kitelli/ stanbul
eviriye temel alman bask: Editions Raison d'Agir, 1998, pour Contre-feux,
Editions Raison d'Agir, 2001, pour Contre-feux 2
1. Bask: Istanbul, Ocak 2006
ISBN 975-08-1045-7
Yap Krdi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.., 2002
Editions Raison d'Agir, 1998, pour Contre-feux
Editions Raison d'Agir, 2001, pour Contre-feux 2
Btn yayn haklan sakldr.
Kaynak gsterilerek tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda
yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oalhlamaz.
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..
Yap Kredi Kltr Merkezi
stiklal Caddesi No. 285 Beyolu 34433 stanbul
Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23
http:/ / www.yapikrediyayinlari.com
e-posta: ykkultur@ykykultur.com.tr
ntemet sat adresi: http:/ / yky.estore.com.tr
www.teleweb.com.tr
i i n d ek i l er
B R N C K TA P
Okura 9
Devletin Sol ve Sa Eli 11
Erkin Aklla Donanan ya da Akla Dayanan
Ktye Kullanmlar 19
Bir Uygarln Yklna Kar 21
"Evrenselleme" Syleri ve Avrupa Sosyal Devleti 24
Tietmeyer Dncesi 37
Aratrmaclar, Ekonomi Bilimi ve Toplumsal Hareket 43
Yeni Bir Enternasyonalizm in 49
Televizyon, Gazetecilik ve Politika 57
Televizyon zerine'ye Dn 64
Geicilik Bugn Her Yerde 70
sizlerin Hareketi, Toplumsal Bir Tansk 76
Olumsuz Aydm 79
Neo-Liberalizm, (Gereklemekte Olan) Snrsz Bir Smr
topyas 81
K N C K TA P
nsz 93
Bir Avrupa Toplumsal Hareketi in 98
Amerikan Modelinin Alanmas ve Sonular 106
Balanma Bir Bilgi in 111
Gllerin Grnmez Eli 118
Depolitizasyon Politikasna Kar 127
Kum Taneleri 139
Kltr Tehlikede 141
Daha yi Egemen Olmak in Birlemek 153
Kaynaka 165
bi ri nci k i tap
Okura
Byk blm yaymlanmam bu metinleri basm iin
derlemeye karar verebildiysem, bunun nedeni, etkilerini sr
drmek istedikleri kar ateleri nlerinde alev alrken bulan
tehlikelerin, ne tek noktaya ynelik ne de rastlantsal olmas ve
bu szlerin, koullarn farkllna bal uyumazlklarla, yn-
temli bir ekilde denetlenen yazlardan daha ok kar karya
kalsalar da, neo-liberal felakete direnmeye abalayan herkese
gerekli silahlar yine de salayabilecek olmalardr.*
Kehanetsel mdahalelere fazla eilimim yok; durum ya da
dayanmalar tarafndan srklenerek, yetkimin snrlarnn
tesine gidebileceim frsatlardan da her zaman sakndm. Do
laysyla her seferinde, kimi zaman bir dev duygusuna yakn
bir tr meru fke tarafndan zorlandm yolunda, belki de ya
nltc bir duyguya kaplmasaydm, insanlarn karsnda gr
bildirmeye kalkmazdm.
Herhangi zel bir konuda bakalaryla ne zaman grsem
ayak uydurmay denediim toplu dnsel lky gerekle
tirmek her zaman kolay deil. Eer daha etkili olmak iin kimi
zaman kii ve zel isimleri hedef aldysam, bunu bir seferber
lik, hatta medyatik evrende belli dnemlerde beliriveren, u
amatan da konudan da yoksun tartmalardan birini balat
mak iin deilse bile, en azndan egemen sylemin simgesel
gcnn zn oluturan o grbirlii grntsn bozmak
umuduyla yaptm her zaman.
* Durumlarn farkllna bal anlatm ve biem kopmalarn oaltma tehlikesini
gze alarak tarihsel balam daha alglanabilir klmak iin buraya alnan bildiri
leri kronolojik bir srayla sundum. Okurun, nerilen sav srdrmesine olanak
tanmak iin yer yer, olabildiince ksa kaynaka aklamalar ekledim.
Devletin Sol ve Sa Eli*
SORU- Ynettiiniz derginin son saylarndan birinin odak ko
nusu ac M edyan n sz hakk vermedii insanlarla yaplm birok
sylei var: yoksul banliylerin genleri, kk iftiler, toplum al
anlar. rnein bir lise mdr, kiisel acsn dile getiriyor glk
le: bilgi aktarmakla uraaca yerde, istemeden, bir tr karakolda po
lis olmu. Byle bireysel ve yksel tanklklarn ortak bir sknty
anlamay salayacan dnyor musunuz?
PIERRE BOURDIEU- Toplumsal ac zerine yrttmz
ankette, bu lise mdr gibi, toplumsal evrenin kiisel dramlar
biiminde yaanan elikilerinden gemi birok kiiyle karla
yoruz. Fransa'nn kuzeyindeki kk bir ehrin "zor bir ban
liysnde", tm eylemlerin dzenlenmesini salamakla y
kml u proje efini de sayabilirim rnein. "Toplum alan
lar" diye adlandrlan herkesin, sosyal yardm grevlilerinin,
eitimcilerin, st dzey memurlarn ve giderek profesrlerle il
kokul retmenlerinin gnmzde saptadklar elikilerin en
u snryla kar karya kalyor bu kii. Bu insanlar benim
devletin sol eli diye adlandrdm, devlet iinde gemiin top
lumsal savamlarnn bir kalnts olarak harcamac-savurgan-
vekilhar denen bakanlk grevlilerinin tamamn oluturuyor
lar. Devletin sa eliyle, maliye bakanlyla, kamu bankalaryla
ya da zel bankalarn ve bakanlk kurullarnn ulusal ynetim
bilimleri okulu mezunlaryla kartlk ierisinde hepsi. Tanklk
ettiimiz (ve edeceimiz) birok toplumsal hareket, devletin
kk soylular snfnn, devletin yksek soylular snfna ba
kaldrsn dile getirir.
* R. P. Droit ve T. Ferenczi'yle sylei, 14 Ocak 1992'de Le Monde'da yaymlanm.
S - Bu fkeyi, umutsuzluk biimlerini ve bu bakaldrlar nasl
aklyorsunuz?
P.B.- Devletin sol elinin, sa elin artk sol elin ne yaptm
bilmedii ya da daha kts, gerekten bilmek istemedii kan
snda olduunu dnyorum. Her ne olursa olsun, bunun be
delini demek istemiyor. Tm bu insanlarn umutsuzluunun
en byk nedenlerinden biri, devletin, kendisinden beklenen
ve ykmlln tad devlet konutu, devlet radyo ve te
levizyonu, devlet okulu, devlet hastaneleri gibi toplum yaam
nn belli alanlarndan ekilmi olmasna ya da ekilmekte olma
sna baldr. En azndan kimileri iin, hi olmazsa ayrcalksz,
herkese ak ve herkese sunulmu bir hizmet olarak kamu hiz
metinin gvencesi olmas beklenebilecek sosyalist bir devlet
sz konusu olduundan, artc ya da utan verici bir tutum
dur bu... Bir politik kriz, bir parlamentarizm kartl diye be
timlenen ey, kamu yararndan sorumlu devlet konusunda bir
umutsuzluktur gerekte.
Sosyalistlerin iddia ettikleri kadar sosyalist olmamalar
kimseyi rahatsz etmezdi: zaman acmasz, manevra alam da
geni deil. Ama insan artabilecek olan, ncelikle i alann
da her trl nlem ve politikayla (yalnzca medyann adn ve
receim) velfare state' in kazanmlarm ortadan kaldrmay
amalayarak, ve belki, zellikle de kamu syleminde zel sek
tr gklere karp (sanki irket ruhunun irketten baka alan
yokmu gibi) zel giriimin karlarn destekleyerek, kamu
hizmetinin bu kadar dmesine katkda bulunabilmi olmalar.
Tm bunlarn artc bir yn var, zellikle de "toplumsal"
denen grevleri yerine getirmek ve grevlerini gerekten yap
mak iin gereken aralar onlara vermeyen pazar mantnn en
katlanlmaz yetersizliklerini gidermek zere n cepheye gn
derilenler iin. Srekli aldatlm ya da yadsnmt olduklar
duygusuna nasl kaplmasnlar ki?
denen maan, ie ve bu ite alanlara verilen deerin
ak gstergesi olmasna karn, bakaldrlarnn maa sorunla-
rm ok tesine yayldm uzun zaman nce anlamamz gere
kirdi. Bir grevi kmseme, ona uygun grlen az ok gln
bir cretle kendini gsterir nce.
12 Kar Aceler
Devletin Sol ve Sa Eli
13
S- Yneticilerin manevra alannn o kadar dar olduuna inan
yor musunuz?
P.B.- Kukusuz inandrlmak istenenden ok daha snrl.
VeNyine de yneticilerin byk serbestlie sahip olduklar bir
alan kalyor: Simgeselin alan. Tutumun rnek nitelii, tm
devlet personeline benimsetilmeliydi, zellikle de en yoksun
kalnan karlar iin zveri geleneine snrlarken. Oysa yal
nzca yolsuzluk (kimi yksek devlet memurlarnn primleriyle
kimi zaman yar resmi olarak) ya da kamu hizmetine ihaneti
deil (szck kukusuz ok gl: devlet hizmetinden ayrlp
zel sektrde bol paral bir ie girmeyi kastediyorum), zel
amalarla mallardan, kazanlardan ve kamu hizmetinden sa
lanan tm kazanc: ee dosta destek vermeyi, adam kayrmay
(yneticilerimizin ok fazla "kiisel dostu" var), yanda topla
may grdmzde nasl kuku duymayz?
Simgesel kazanlardan sz etmiyorum stelik! Televizyon
sivil erdemin ypranmasna rvet kadar katkda bulunmutur
kukusuz. Memur ya da militan yaratan ortak kara kendini
adama iinin anlalmaz deerleriyle tmden elikili olarak,
politik ve dnsel sahnenin nne "beni grdn m?"leri, her
eyden ok kendini gstermeye ve saydrmaya merakl olanlar
arm ya da itmitir. "Haber gsterii"nin ylesine ortak bir
uygulama durumuna gelmesini aklayan, ayn bencil kendini
gsterme (sklkla rakiplerin zararma) kaygsdr. yle grn
yor ki birok bakan iin, bir nlem ancak bildirildikten ve ka
muya aklanp, gereklemi sayldktan sonra geerli olur. K
sacas retilen erdemlerle gerek uygulamalar arasndaki fark
grnr kld iin ortaya kmasyla rezalet yaratan byk
yozlama, sradan kk "zayflklarn", lksn sergilenmesi
nin, maddi ya da simgesel ayrcalklarn acele kabulnn sn
rndan baka ey deildir.
S.- Ortaya koyduunuz durum karsnda yurttalarn tepkisi
nedir size gre?
P.B.- Ksa sre nce, bir Alman yazarn Eski Msr zerine
bir makalesini okuyordum. Devlete ve kamu malna kar bir
gven krizinin yaand dnemde iki eyin nasl gelitiini
14 Kar Ateler
gsteriyor: ynetenlerin tarafnda yolsuzluk, devlet iine say
gnn yklyla balantlyken, ynetilenlerin tarafnda kii
sel dindarlk, geici olanaklarn getirdii umutsuzlua bala
nyor. Ayn biimde, bugn, kendini (temelde, kendisinden
zorunlu maddi katklar dnda hibir ey, hele kendini ada
ma ve coku gibi eyleri hi beklemeyen) devletin dna atl
m hisseden yurttan, devlet karlarna en uygun biimde
kulland yabanc bir g olarak deerlendirerek reddettii
duygusuna kaplyoruz.
S- Yneticilerin simgesel alandaki byk zgrlnden sz
ediyordunuz. Bu yalnzca rnek gsterilen tutumlarla ilgili deil. Ay
n zamanda szler, harekete geirici lkler de sz konusu. Bu nokta
da, gncel zayflk nereden geliyor?
P.B.- Aydnlarn sessizliinden ok sz edildi. Beni hayrete
drense politikaclarn sessizlii. Harekete geirici lkler
den korkun derecede yoksunlar. Kukusuz bunun nedeni, po
litikann profesyonellemesi ve partilerde kariyer yapmak iste
yenlerden beklenen koullarn parlak kiilikleri giderek daha
ok dlamas. Elbette bunun bir nedeni de, politik etkinliin ta
nmnn, okullarda (siyasal bilimler okullarnda) ciddi grn
mek ya da yalnzca vasat ya da eski kafal grnmeyi nlemek
iin zynetimden ok, ynetimden sz etmenin uygun oldu
unu, her durumda da ekonomik aklclk taslamak (bir baka
deyile bu aklc dilde konumak) gerektiini renmi grevli
lerin geliiyle deimesidir.
Kuzey-Gney ilikilerine de zarar veren (ve verecek olan)
IMF-dnya-grnn dar ve ileriyi gremeyen ekonomi anla
ynda skp kalm bu yar becerikliler, ekonomik adan
merulam Realpolitik' in tek kesin sonucu olan maddi ve ah
laksal sefaletin ksa ve zellikle de uzun vadede gerek bedelle
rini: Su ilemeyi, su oranm, alkolizmi, trafik kazalarn vb.
stlenmeyi unuturlar elbette. Burada yine mali dengeler soru
nuna saplanm sa el, "bte ekonomilerinin" ounlukla ok
pahalya mal olan toplumsal sonularyla kar karya kalan
sol elin ne yaptm bilmez.
Devletin Sol ve Sa Eli
15
S - Devletin edimlerinin ve katklarnn dayand deerler artk
inandrc deil mi?
P.B.- Onlar ilk hie sayanlar ounlukla onlarn bekisi
olanlardr. Rennes Kongresi ve af yasas sosyalistlerin gzden
dmesi iin on yllk anti-sosyalist kampanyann yaptndan
daha fazlasn yapmtr. Ve (szcn her anlamyla) "dn
m" bir militan da, on dmandan daha fazla zarar verir. Ama
on yllk sosyalist iktidar, devlete olan inancn yklmas ve 70'li
yllarda liberalizm adna giriilen korumac devletin ortadan
kaldrlmas giriimlerinin sonunu getirmitir. Konut politikas
n dnyorum zellikle. Aklanan ama, kk burjuvaziyi
ortak konutlardan (ve bylece "kolektivizmden") ekip almak
ve bireysel evinin zel mlkiyetine ya da apartman dairesine
balamakt. Bu politika ancak tek bir ynden ok iyi baarld.
Vard nokta az nce kimi ekonomilerin toplumsal bedelleri
zerine sylediklerimi aklyor. Uzamsal ayrmn, dolaysyla
"banliylerin" sorunlar diye adlandrlan sorunlarn en byk
nedeni nk.
S.- Bir lk tanmlamak istiyorsak, bu, devletin, kamu meselesi
nin anlamna dn olacaktr. Herkesin grne katlmyorsunuz.
P.B.- Herkesin gr, kimin grdr? "Az devleti" ven
ve kamuyu, kamunun kamu iin yararn biraz abuk gmen,
gazetelerde yazan insanlar, aydnlar... Burada tmyle tartla
bilir tezlerin hepsini birden tartma dna atan paylalan inan
etkisinin tipik bir rneini gryoruz. Devletin geri ekilmesi,
daha geni olarak da ekonominin deerlerine boyun emesi iin
uygun bir iklim yaratan "yeni aydnlarn" ortak almasm ince
lemek gerekirdi. Welfare state'in dnsel temellerini, zellikle de
(i kazasnda, hastalkta ya da sefalette) ortak sorumluluk kavra
mm, toplumsal (ve sosyolojik) dncenin u temel kazanmn
ykmaya ynelerek kendi kendini gerekletiren u kehanet t
rn, "bireyciliin dn" diye adlandrlan eyi dnyo
rum. Bireye dn, ayn zamanda onun mutsuzluunun tek so
rumlusu olan "kurban" "knamaya" ve ona selfhelp' i tleme
ye de izin veriyor, ve tm bunlar durmakszn yinelenen irketin
vergilerini azaltma gereksinimi maskesiyle yaplyor.
16 Kar Aceler
68 krizinin, btn kk kltrel sermaye tayclarn sar
sntya uratan simgesel devrimin belirledii gemie ynelik
panik tepkisi (Sovyet tipi rejimlerin -beklenmedik- knn
de yardmyla), sonunda "Siyasal Bilimler dncesinin", "Mao
dncesinin" yerini ald kltrel dzenleme iin uygun ko
ullar yaratmtr. Bugn, aydnlar dnyas, "yeni aydnlar",
dolaysyla aydn ve onun politik rol iin yeni bir tanm, felse
fe ve felsefeci iin yeni bir tanm nermeyi ve benimsetmeyi
amalayan bir sava alamdr; sz konusu felsefeci, teknik dona
nmdan yoksun bir politika felsefesinin, bir seim gecesi siya
setiliinin ve yntemden yoksun tecimsel kamuoyu aratrma
larnn zensiz yorumuna indirgenen bir sosyolojinin anlal
maz tartmalarna giriecektir artk. Platon'un tm bu insanlar
iin kulland muhteem bir szck vard, doxasophus: Bu
"kendini-bilgin-sanan-gr-teknisyeni" (szcn l anla
mn eviriyorum), politik sorunlar i adamlaryla, politikac
larla ve politika gazetecileriyle (bir baka deyile tam olarak
kendileri iin kamuoyu aratrmalar yaptrabilenlerle...) aym
terimlerle ortaya koyar.
S- Az nce Plton'un adn andnz. Sosyoloun tutumu, d
n riinkine yaklayor mu?
P.B.- Sosyolog da dnr gibi, bakalarnnki kadar kendi
gereklerini, zellikle soru biiminde ortaya kan gerekleri
sorgularken doxa$ophus' a ters der. Doxasophus' u derinden sar
san budur, nk o, Aristoteles'in verdii anlamyla ortak alan
larn (uslamlama yapmaya yarayan, ancak zerlerinde bir us
lamlama yrtlemeyen kavramlar ve tezler) bilmsizce be
nimsenmesindeki derin politik itaati reddetme olgusunda poli
tik bir nyarg grr.
S - Sosyologu bir anlamda, gerek sorunlar bilen tek kii olarak
kral-diiniir yerine koyma eiliminde deil misiniz?
P.B.- Savunduum, her eyden nce, doxasophus' lann ret
tii aydn grne kar, ncelikle eletirel olan eletirel ayd
nn olanakll ve gerekliliidir. Gerek bir eletirel kar g
olmadan gerek bir demokrasi olamaz. Aydn bunlardan biri ve
Devletin Sol ve Sa| >Eli
17
en ycesidir. Bu nedenle l ya da diri -Marx, Nietzsche, Sart
re, Foucault ve hepsi birden "68 dncesi" etiketi altnda snf
landrlan birka isim daha- eletirel aydnn yap bozma al
mas1, kamu iinin yklmas kadar tehlikelidir ve ayn toplu ye
niden canlandrma giriimi iinde yer alr.
Elbette aydnlarn, her zaman, kendilerine den ok b
yk tarihsel sorumluluun stesinden gelebilecek yetenekte ol
masn ve her zaman eylemlerine yalnzca ahlaksal yetkelerini
deil, dnsel yetkilerini katmalarn isterdim - tek bir rnek
vermek gerekirse bir Pierre Vidal-Naquet'nin tm tarihsel yn
tem ustaln, tarihin ktye kullanmlarnn eletirisini yap
maya adamas biiminde diyelim. Kari Kraus'dan alnt yapa
rak "iki ktlk arasnda en azn semeyi reddediyorum", de
nir buna.2 "Sorumsuz" aydnlara kar hogrm yok, yllk ya
z kotalarn, iki ynetim kurulu, basn kokteyli ve birka te
levizyon program arasnda yazp dolduran, u sorumlu, her
konuda kalem oynatan, ok biimli "aydnlar" daha da az se
viyorum.
S.- yleyse, aydnlar iin zellikle, Avrupa' nn kurulmasnda
nasl bir grev arzuluyorsunuz?
P.B.- Yazarlarn, sanatlarn, dnrlerin ve bilginlerin,
kamusal yaamn yetkili olduklar her alannda kendilerini
dorudan dinletebilmelerini arzuluyorum. Uslamlama ve
rtmenin mant olan dnsel yaamn mantnn, kamusal
yaama yaylmasyla herkesin ok ey kazanacana inanyo
rum. Bugn dnsel yaama yaylm olan ounlukla ihbarn
ve kara almann, "slogancln" ve kartn dncesinin ar
ptlmasnn mant diyebeceimiz politikann mantdr.
"Kurucularn" kamu hizmeti, kimi zaman da halkn esenlii gi
bi ykmllklerini yerine getirmeleri iyi olurdu.
Avrupa apma gemek, yalnzca bir st evrenselleme de
recesine ykselmek, dnsel konularda bile gereklemekten
uzak evrensel devlet yolunda bir aama kaydetmektir. Avrupa-
merkezcilik, eski imparatorluk uluslarnn yaral ulusuluklar
nn yerine gese de ok fazla ey kazanlmazd. XIX. yzyln
byk topyalarnn tm bozulmalarn ele verdikleri zaman
18
Kar Ateler
da, acil olarak bilinleri yanltmadan, istenleri harekete geire
bilecek gereki bir lkler evreninin yeniden kurulmas iin
ortak alma koullarnn yaratlmas gerekir.
Paris, Aralk 1991
Notlar
1 "La souffrance". Actes de ta recherche en sciences sociales, 90, Aralk 1991,104 s,, P.
Bourdieu ve dierleri, La Misre du monde, Paris, Seuil Yaynlan, 1993.
2 P. Vidal-Naquet, Les Juifs, la mmoire et le prsent, Paris, La Dcouverte, cilt 1,1981,
cilt 0,1991.
Erkin Aklla Donanan ya da Akla Dayanan
Ktye Kullanmlar*
[...] slami lkelerin derinliklerinden, benim evrenselin em
peryalizmi olarak adlandrdm szde bat evrenselcilii konu
sunda ok derin bir soru geliyor.1Fransa, ayn lkede bana g
re Herder adyla dorudan balant milliyeti bir poplizme
yol aan bu emperyalizmin tam anlamyla somut bir rnei ol
du. Eer gerek evrenselciliin, kendini benimsetmek iin ev
rensele bavuran (insan haklan vb.) bir milliyetilikten baka
ey olmad doruysa, kendisine kar tm kktenci tepkiyi
gericilikle sulamas daha zordur. IMF ve Dnya Bankas'nn
politikasn hazrlayan matematiksel modellerin, Amerikan hu
kukunun geleneklerini tm dnyaya benimseten byk oku
luslu tzel irketler olan Lao Firm' lerm, aklc eylem kuramlar
nn vb. bilimci aklcl, bu aklclk sanki kimi insanlar akln
tekelini ellerinde tutuyorlarrru ve genel olarak sylendii gibi
dnya jandarmas, bir baka deyile silah gcn evrensel ada
letin hizmetine verebilen, meru iddet tekelini elinde tutanlar
olarak kendilerini atayabiliyorlarm gibi davranmaya ynelten
bir Bat kibrinin hem davurumu, hem gvencesidir. Neredey
se her zaman umutsuzluun usdl yoluyla kk salan ter
rist iddet, akla bavuran erklerin eylemsiz iddetine gnderir
bizi. Zorlayc ekonomik nlem sklkla hukuksal bahanelere
brnr. Emperyalizm, uluslararas mercilerin meruluuyla
rtlr. Kendini ifte standartlarn maskelemeye veren ussal
latrmalarn ikiyzllyle de Arap, Gney Amerika, Afrika
* 15 Ekim 1995'te Frankfurt Kitap Fuan'nda Uluslararas Yazarlar Parlamentosun
ca dzenlenen halka ak tartmada sunulan bildiri.
20 Kar Ateler
halklarnda, erkin aklla donanan ya da akla dayanan ktye
kullanmlarndan ayrlamayacak akla (ekonomik, bilimsel ya
da bir baka akl) kar ok derin bir bakaldrya yol amaya
ya da bunu hakl gstermeye ynelir. Bu "usdlklar" bir bak
ma, bizim yerlere ve zamanlara gre emperyalist, istilac, fethe
den ya da vasat, dar, savunmac, gerileyen, baskc aklclm
zn rndr. Aklla hareket ediyoruz diye ktye kullandkla
r glerini maskeleyenlere ya da keyfi bir imparatorluk kur
mak ya da bunu hakl gstermek iin akim silahlarna davra
nanlara kar savamak da yine akl savunmaktr.
Frankfurt, Ekim 1995
Not
1 P. Bourdieu, "Deux imprialismes de l'universel", C. Faur ve T. Bishop iinde
(yaynclar), L'Amrique des Franais, Paris, Franois Bourin, 1992, s. 149-155.
Bir Uygarln Yklna Kar*
Kamu hizmetinin, cumhuriyeti hak eitliinin, eitim, sa
lk, kltr, aratrma, sanat ve her eyden nemlisi, alma hak
knn varlyla birleen bir uygarln yklna kar haftadan
bu yana savaan herkese desteimizi bildirmek iin buradaym.
Bu derin hareketi, bir baka deyile burada dile getirilen ve
bizim de duyumsadmz umutsuzluu da umutlan da anlad
mz sylemek iin; bunu anlamayanlan, rnein 10 Aralk tarihli
Journal du dimanche?ta., byk bir aknlkla Jupp'nin, somut bir
rnei olduunu dnd -bunu aka ifade ediyor- "akla
dnya anlay"yla "insanlann derin arzulan" arasndaki uuru
mu byk bir aknlkla kefeden u dnr gibilerini anlama
dmz (ya da ok iyi anladmz) sylemek iin buradaym.
Aydnlanm "sekin"in uzun vadeli bak asyla, halkn
ya da temsilcilerinin dar grl itkileri arasndaki bu kartlk,
tm zamanlarn ve tm lkelerin gerici dncesinin belirgin
niteliidir; ancak bugn, meruluuna olan inanan, retim
ve bilimin, zellikle ekonominin yetkesinden alan devlet yce
liiyle yeni bir biim almaktadr: Tanrsal adaletin bu yeni y
neticileri iin, yalnzca mantk ve aallk deil, hareket ve de
iim de yneticilerin, bakanlarn, patronlarn ya da "uzmanla
rn" yanndadr; aklszlk ya da eskillik, eylemsizlik ve tutucu
luk, halkn, sendikalarn, eletirici aydnlarn yanndadr.
Jupp'nin, "Fransa'nn gvenilir bir lke ve mutlu bir lke
olmasn istiyorum," diye haykrdnda dile getirdii ey bu
teknokratik kesinliktir. yle evrilebilir: "nsanlann gvenilir
olmasn istiyorum, bir baka deyile sekinlerin, cole National
d'Administration mezunlarnn, halkn mutluluunun nerede
* Lyon Gan'nda Aralk 1995 grevleri srasnda sunulan bildiri.
22 Kar Ateler
olduunu bilenlerin, halka ramen, bir baka deyile onun is
tencine ramen onun mutluluunu gerekletirecek gte olma
larn istiyorum; gerekte halk, dnrn sz ettii isteklerle
krlemi olduundan mutluluunun ne olacan bilemez -
zellikle Msy Jupp gibi onun mutluluunu kendisinden da
ha iyi tanyan insanlarca ynetilme mutluluunu." te byle
dnr teknokratlar ve demokrasiden anladklar da budur.
Halk adna lkeyi ynettiklerini ne srerken, bu halkn onlara
kar kmak iin sokaklara dmesini -nankrln doruu!-
neden anlamadklar da bylelikle anlalyor.
Devletin zayflamasn salk veren bu devlet ycelii ve pa
zarla yurttan tedmsel ikamesi olan tketicinin paylamsz ege
menlii devlete aman vermez; kamu maln zel bir mal, kamu
iini ve cumhuriyeti, kendi ii yapar. Bugn sz konusu olan, tek
nokrasiye kar demokrasinin yeniden elde edilmesidir: yeni Le-
viathan'n, "finans pazarlarnn" hkmlerini tartmasz benim
seten ve anlamay deil, "aklamay" isteyen Dnya Bankas ya
da IMF tr "uzmanlarn" despotluundan kurtulmak gerekir; li
beralizm kuramclarnn rettikleri yeni tarihsel kanlmazlk
inanandan vazgemek gerekir, zorunluluklarn zellikle ekono
mik olanlarn (uzmanlarn ii olabilir bu) saptayabilecek bir top
lu alma politikasnn yeni biimlerini bulmak gerekir, ama on
larla savamak ve gerektiinde onlar etkisiz hale getirmek iin.
Bugnn krizi Fransa iin, ve de kukusuz Avrupa'da ve
dnyann baka yerlerinde yeni alternatifi, "ya liberalizm ya bar
barlk"! her gn artan bir sayyla (her gn oalarak) reddeden
ler iin tarihsel bir frsattr. Demiryolu grevlileri, posta memur
lar, retmenler, kamu grevlileri, renciler ve daha biroklar,
harekete etkin ya da edilgin olarak bal olanlar gsterileriyle,
bildirileriyle, uyandrdklar ve medya rtsnn bouna perde
lemeye alt saysz dnceyle, yeterli olduklar kadar da ye
tersiz teknokratlara braklamayacak kadar nemli, tmyle te
mel sorunlar ortaya koydular: birinci dereceden ilgilileri, demek
ki her birimizi kamu hizmetlerinin, saln, eitimin, tamacl
n vb. geleceinin aydnlatn ve mantkl bir tanmna, zellikle
Avrupa'nn baka lkelerinde ayn tehditlerle kar karya ka
lanlarla balantl olarak yeniden nasl kavuturmal? Yksek
retim dzeyinde Grandes tcoles'ler ve faklteler arasnda kart
lkla simgeletirilen iki vitesli bir eitimin giderek yerlemesini
reddederek Cumhuriyet okulunu yeniden nasl kefetmeli? Ayn
soru salk ve tamaclk alannda da sorulabilir. Kamu hizmet
lerinin tm personelini etkileyen, kltrel yaym irketlerinde de
uyguladklar sansr etkisiyle zellikle lmcl olan radyo, tele
vizyon ya da gazetecilikte ve hatta eitimde bile bamllk ve
boyun eme biimlerini getiren geicilie kar nasl savamak?
Kamu hizmetlerinin yeniden kefedilmesi iinde aydnlara,
yazarlara, sanatlara, bilginlere vb. den belirleyici bir grev
var. nce, yaym yollan zerindeki teknik gelenekiliin tekelini
krmaya katkda bulunabilirler. Ama ayn zamanda rgtl ve s
rekli olarak, yalnzca kriz toplu durumunda rastlantsal karla
malarla da kalmayarak, toplumun geleceine etkili bir biimde
yn verebilecek gte olanlann, zellikle demeklerle sendikalann
saflannda grev alabilirler ve medyatik-politik gelenekiliin or
taya konmasn, yasaklad byk sorular zerine sert inceleme
ler, yaratc neriler hazrlamaya alabilirler: zellikle de evren
sel alann birlemesi ve yeni evrensel i blmnn ekonomik ve
toplumsal sonulan sorununu ya da adna birok politik girii
min harcand finans pazarlanndaki szde tun yasalar, biliim-
sel sermayenin en belirleyici retim glerinden biri durumuna
geldii ekonomilerde eitim ve kltr ilevleri sorununu vb. d
nyorum.
Bu izlence soyut ve salt kuramsal grnebilir. Ama gemi
te uruna birok toplumsal hareketin feda edildii ve teknok
ratlarn ekmeine bir kez daha ya sren bir poplizme d
meden otoriter teknokratl reddedebilir.
Her ne olursa olsun, belki beceriksizce dile getirmek istedi
im, -kzdrabileceklerimden ya da cann skabileceklerimden de
zr dilerim-, bugn toplumu deitirmek iin savaanlarla ger
ek bir dayanma iine girmektir: gerekte ulusal ve uluslararas
teknokrasiyle ancak ayrcalkl alannda, bilimin, zellikle ekono
mi biliminin alannda kar karya gelerek, yararland soyut ve
sakat bilginin karsna insanlarn ve karlatklar gereklerin
daha saygdeer bilgisini kararak etkili bir biimde savalabilir.
Paris, Aralk 1995
Bir Uygarln Y klna Kar 23
"Evrenselleme" Syleni ve
Avrupa Sosyal Devleti*
Her yerde, gn boyunca -egemen sylem gcn buradan
almaktadr- neo-liberal bak asnn karsna karlabilecek
hibir ey olmadn, onun kendisini seeneksiz, apak sun
duunun sylendiini duyuyoruz. Eer bu tr bir sradanl
varsa, bunun nedeni, gazetecilerin ya da sade yuttalann edil
gin olarak, zellikle de belli bir sayda aydmn etkin olarak ka
tldklar, simgesel bir yineleyip belletme almasdr. Bu ara
lksz, tuzaa drc, ie ileme yoluyla gerek bir inan ya
ratan alamaya kar aratrmaclara den bir grev var gibi
geliyor bana. ncelikle bu sylemin retimini ve dolamm in
celeyebilirler. ngiltere'de, Amerika Birleik Devletleri'nde,
Fransa'da bu dnya grnn retilme, yaylma ve belletilme
yntemlerini ok ak bir biimde dile getiren almalar gide
rek oalyor. Yer aldklar ve kendini yava yava meru kabul
ettiren dergiler ve metinler, bu almalar kaleme alanlarn ni
telikleri bu yazarlarn sz konusu yazlar retmek iin bir ara
ya geldikleri kolokyumlar zerinde yaplan bir dizi inceleme,
ngiltere ve Fransa'da, neo-liberal bir gr ok doalm gibi
benimsetmek zere aydnlar, gazetecileri, i adamlarn bir
araya getiren srekli bir almann nasl gerekletirildiini
gstermiti, gerekte bu gr tm zamanlarda ve tm lkeler
de varolan muhafazakr dncenin en klasik varsaymlarn
ekonomik aklclkla giydirmektedir. Aklma CLA'in finanse et
tii, byk Fransz aydnlarnn ynetiminde ve 20-25 yl bo-
* Yunan iler Genel Konfederasyonu'nda (GSEE) Atina'da 1996 Ekimi'nde sunu
lan bildiri.
Evrenselleme" Syleni ve Avrupa Sosyal Devleti 25
yunca -bi r eyin yanl olduunun anlalmas zaman alyor-
yorulmak bilmeden, balangta akntnn tersine krek eke
rek, yava yava gn gibi ortaya kan grler reten Prenves
dergisinin ilevi zerine yaplm bir alma geliyor1. Aym ey
ngiltere'de de gerekleti ve Thatcherclk Bayan Thatcher'dan
domad. ok uzun bir sredir, ounluu byk gazetelerde
stun sahibi aydn topluluklar tarafndan hazrland.2 Aratr
maclarn ilk olas katks, bu incelemelerin herkese eriilebile
cek biimlerde yaylmasn salamak olabilirdi.
ok uzun zaman nce balayan bu alama almas bu
gn de sryor. Ve bir tansk gibi, dzenli olarak birka gnlk
zaman aralklaryla tm Fransz gazetelerinde, her gazetenin
gazeteler evrenindeki konumuna bal deiik biimlerle, Ame
rika Birleik Devletleri ve ngiltere'nin tanskh ekonomik duru
mu zerine saptamalarn yaymland gzlemlenebilir. Gaze
telerin ve televizyonlarn adamakll katkda bulunduklar -b
yk lde bilinsizce, nk bu szleri yineleyenler bunu iyi
niyetle yapyorlar- bu simgesel damla damla birikim ok derin
etkiler douruyor. te bylece, neo-liberalizm, sonunda kendi
ni kanlmazlk grnm altnda sunuyor.
ok doalm gibi benimsetilen bir nvarsaymlar btn
bu: en st dzey geliimin, dolaysyla retkenliin ve rekabet
gcnn insan eylemlerinin son ve tek amac olduu; ya da
ekonomik glere kar koyamayaca kabul edilir. Veya -eko
nominin tm nvarsaymlarn oluturan nvarsaymdr bu-
ekonomik olanla, istenmeyen bir ey gibi bir keye atlp sos
yologlara braklan toplumsal olan arasnda kkten bir kopu
yaratlr. Baka bir nemli varsaym, bir gazeteyi atmzda,
radyo dinlediimizde sourduumuz, bizi saran, temelde rt-
mecelerden oluan szck daarcdr. Ne yazk ki Yunanis
tan'dan rnek veremiyorum, ama bulmakta glk ekmeyece
inizi dnyorum. rnein Fransa'da artk patronluk den
miyor, "ulusun canl gleri" deniyor, iten karmadan deil,
bir sportif rnekseme kullanlarak "yadan arnma"dan sz
ediliyor (gl bir beden ince olmaldr). Bir irketin 2000 kiiyi
iten kartacam bildirmek iin "Alcatel'in gzpek toplum
sal plan" ndan sz edilecektir. Ayrca esneklik, her eye kolayca
26
Kar Ateler
uyabilme yetenei, kuralszlatrma gibi szcklerin yananlam-
lar ve birleimleriyle insanlar neo-liberal iletinin, zgrleme
nin evrenselci bir iletisi olduuna inandrmaya ynelen tm bir
oyun da sz konusudur.
Bana yle geliyor ki bu doxa'ya kar, onu incelemeye tabi
tutarak ve onu retip alayan mekanizmay anlamay deneye
rek kendini savunmak gerek. Ancak bu, ok nemli olsa da yet
mez, karsna belli sayda deneysel saptama da konabilir. Fran
sa vakasnda, devlet belli sayda toplumsal eylem alann terk
etmeye balad. Sonucunda her trden olaand aclard, ste
lik yalnzca byk sefaletin vurduu insanlar etkilemekle de
kalmyordu. Bylece, byk kentlerin banliylerinde gzlemle
nen sorunlarn kaynanda neo-liberal konut politikasnn ol
duu gsterilebilir. 1970'li yllarda uygulamaya konan bu ko
nut politikas ("kiiye" yardm) bir yandan nemli blm
kolektif topluluklarda kalan gmenlerden oluan alt-proletar-
ya, te yandan kendilerine byk bir glk douran krediler
le satn aldklar bireysel konutlara kan sabit gelirli alanlar
ve kk burjuvazi arasnda toplumsal bir ayrmcla yol at.
Bu toplumsal kopu bir politik nlem tarafndan ortaya kondu.
Amerika Birleik Devletleri'nde, devletin ikiye blnd
grlmektedir, bir yanda toplumsal gvence salayan, ama g
vence verebilecek kadar sigortalanm ve gvence altna aln
m ayrcalkllara gvence veren bir devlet, te yanda da halk
iin baskc bir polis devleti vardr. Amerika Birleik Devletle-
ri'nin en varlkl, ayn zamanda da en tutucu eyaletlerinden
olan, dnyann en saygn niversiteleriyle donanm Kaliforni
ya'da -bir ara kimi Fransz sosyologlarnca tm zgrlemele
rin cenneti olarak grlrd- 1994'ten bu yana hapishanelerin
btesi, tm niversitelerin toplam btesinden fazladr. ika-
go gettosunun karaderilileri, devleti ancak polis, yarg, hapisa-
ne gardiyan ve petrole officer, gibi, hapis cezasna arptrlmak
istemiyorlarsa srekli karlarna kmak zorunda olduklar ce
zalar uygulamakla grevli insanlar araclyla tanrlar. Bura
da, bir anlamda egemenlerin dnn gereklemesi, Loc Wa-
quant'n gsterdii gibi, giderek gvenlii salama ilevine in
dirgenen bir devlet sz konusudur.
"Evrenselleme Sylcni ve Avrupa Sosyal Devleti
27
Amerika Birleik Devletleri'nde grdmz ve Avru
pa'da da belirmeye balayan, bir ilerlemenin tersine gelime sre
cidir. Fransa ve ngiltere gibi, devletin en erken kurulduu top-
lumlarda devletin douu zerine alldnda, ncelikle fi
ziksel- ekonomik gcn bir ynetim altnda topland gzlem
lenir - ikisi atba gittiinden savalar yapabilmek iin, polislik
yapabilmek iin vb. para gerekir, para almak iin de polis g
leri gerekir. Sonra kltr sermayesinin bir ynetim altnda top
lanmas, ardndan yetkenin bir ynetim altnda toplanmas ge
lir. Bu devlet ilerledii lde zerklik elde eder, egemen top
lumsal ve ekonomik glerden bir lde bamszlar. Devlet
brokrasisi, egemenlerin istenlerini arptacak ve onlar yo
rumlayacak, kimi zaman politikalar esinleyecek duruma gel
meye balar.
Devletin gerilemesi sreci, neo-liberal politika ve inana
kar direniin, devlet geleneklerinin en gl olduu lkelerde
daha gl olduunu gsterir. Bu da devletin iki biimde va
rolmasyla aklanr: nesnel gereklikte ynetmelikler, brolar,
bakanlklar vb. kurumlar btn biiminde, ayn zamanda da
kafalarda. rnein Fransz brokrasisinin konut finansman re
formu srasnda, sosyal bakanlklar, mali bakanlklara kar sos
yal konut politikasn savunmak iin savatlar. Bu devlet me
murlarnn bakanlklarn, konumlarn savunmakta karlar
vard, ama ayn zamanda buna inanyorlard, inanlarn savu
nuyorlard. Tm lkelerde devlet bir bakma toplumsal kaza
nmlar gerekliindeki izdir. rnein alma bakanl, kimi
koullarda bir bask arac olabilse de gereklie dnm top
lumsal bir kazanmadr. Ve devlet, greceli hak ("bu benim hak
km", "bu bana yaplamaz"), "toplumsal kazanmalara" ballk
biiminde, alanlarn kafasnda varolur. rnein Fransa ve
ngiltere arasndaki en byk farkllklardan biri, ThatcheTa-
trlm ngilizlerin direnebilecekleri kadar direnmediklerini,
bunun nedeninin de byk lde i szlemesinin Fransa'da
ki gibi devlet gvencesi altnda bir anlama deil, bir common
lav szlemesi olduunu kefetmeleridir. Bugn de elikili bir
biimde, Kta Avrupas'nda ngiltere modeli ycel tilirken, ayn
anda ngiliz emekiler Kta zerinden bakyorlar ve kendi ii
28 Kar Ateler
geleneklerinin onlara sunmad eyleri, bir baka deyile i
hukuku dncesini kefediyorlar.
Devlet birka anlama ekilebilir bir gerekliktir. Egemenle
rin hizmetinde bir ara olduunu sylemekle yetinemeyiz.
Kukusuz, devlet tmyle yansz, egemenlerden tmyle ba
msz deildir, daha eski, daha gl, yaplarna daha nemli
kazanmlar kaydettii lde vb. daha byk bir zerklii var
dr. Uzlamazlklarn (rnein mali bakanlklar ve toplumsal
sorunlar zmekle ykml vekilhar bakanlklar arasndaki)
alandr. Devletin, ilerlemesinin tersine gelimesine, bir baka
deyile bask yapmakla ykml bir ceza devletine doru ge
rileyip toplumsal ykmllklerini, eitim, salk, yardm vb.
gibi hizmetleri yava yava feda etmesine kar koymak iin,
toplumsal hareket, uzun sreli isizlere yardm salamakla y
kml, toplumsal uyumun bozulmasndan, isizlikten vb. kay
g duyan ve ancak "kreselleme"nin zorunluluklarn ve
Fransa'nn dnyadaki yerini tanmak isteyen para babalarna
kar kan toplumsal dosya sorumlularndan destek grebilir.
"Kreselieme"den sz ettim: szcn en gl anlamy
la bir sylemdir bu, gl bir sylem, "ynlendirici-gr",
toplumsal gc olan, inanlan bir dncedir. Welfare State'in
kazanmalarna kar savan birinci silahdr: Avrupal emeki
ler dnyann geri kalan daha g durumdaki dier iileriyle
rekabet etmelidir, deniyor. Bylece Avrupal iilere asgari cre
tin olmad, Avrupa maalarnn 1/ 4'yle 1/ 15'i arasnda de
ien maalar iin, gnde 12 saat altklar, sendikalarn olma
d, ocuklarn alt vb. lkeler model olarak veriliyor. By
le bir model adna da liberalizmin bir baka anahtar szc
esneklik, bir baka deyile gece ii, hafta sonlar alma, d
zensiz alma saatleri, ezelden beri patronlarn dlerinde ka
ytl ylesine ok ey benimsetiliyor. Genel olarak neo-libera-
lizm ok k ve acl bir grnle, en eski patronluun en es
ki dncelerini geri getiriyor. (Amerika Birleik Devletleri'nde
derger, dolar zerinden maalarna gre ve iten atma gz-
pekliini gsterdikleri insan saysna gre snflandrlan bu ok
patronlarnn dl kazananlar dizelgesini hazrlyorlar. Dzen
lemeleri devrim gibi gstermek, Almanya'da otuzlu yllarda,
Evrenselleme" Syleni vc Avrupa Sosyal Devleci 29
Thatcher, Reagan ve dierlerinin dneminde gerekleen muha
fazakr devrimlere zg bir niteliktir. Muhafazakr devrim bu
gn, daha nce grlmemi bir biim alyor: baka zamanlar
da olduu gibi, eski tarm sylenlerinin eskil izlekleri, toprak
ve kann yceltilmesi yoluyla lkselletirilmi bir gemie
bavurmak sz konusu deil. Bu yeni trden muhafazakr
devrim, yeniden canlandrmay dorulamak iin ilerlemeye,
manta (bu durumda ekonominin mantna), bilime bavu
rur. Kendi mantna, pazar yasas denen yasaya, dolaysyla en
gl yasaya terk edilen ekonomik dnyann gerek dzenlili
ini tm uygulamalarn kurallar, dolaysyla lksel kurallar
biiminde oluturur. Finans pazarlan denen eyin egemenlii
ni, bir baka deyile en yksek kazantan baka yasas olmayan
kktenci bir tr kapitalizme dn, gemsiz ve ak, ama akl-
clatrm i ynetimi gibi acl egemenlik biimlerinin ve
pazar aratrmas, pazarlama, tecimse! reklamclk gibi ynlen
dirme tekniklerinin iin iine sokulmasyla, ekonomik etkinli
in snrlarna itilmi kapitalizmi onaylyor ve vyor.
Bu muhafazakr devrim aldatabiliyorsa, otuzlu yllarn
muhafazakr devrimcilerinin eski Kara Orman pastoraliyle g
rnrde ilgisi kalmadndandr; aclln tm gstergeleriy
le sslenir. Hem ikago'dan gelmiyor mudur? Galileo doal
dnyann matematik dilinde yazldm sylyordu. Bugn
denklemlere yerletirilen eyin ekonomik ve toplumsal dnya
olduuna inandrmaya alyorlar bizi. Neo-liberalizm, mate
matikle (ve medya gcyle) silahlanarak, 30 yldan bu yana
"ideolojilerin sonu" ya da daha yakn zamanlarda "tarihin so
nu" ad altnda bildirilen muhafazakr toplumsal dorulama
nn en stn gcne dnmtr.
levi bir yeniden canlandrmay, vahi ama aklclatrl-
m ve utanmaz bir kapitalizme dn benimsetmek olan
"kreselleme" sylemine kar savam vermek iin olgulara
dnmek gerek. Eer istatistiklere baklrsa, Avrupa iilerinin
kar karya kaldklar rekabetin zellikle Avrupa snrlar iin
de kald gzlemlenir. Yararlandm kaynaklara gre, Avrupa
uluslar, ekonomik alverilerinin % 70'ini baka Avrupa ulus
laryla yapyorlar. Avrupa d tehdidi de vurgulayarak, gerek
30 Kar Aceler
tehlikenin Avrupa lkeleri arasndaki rekabet tarafndan, kimi
kez de social dumping diye adlandrlan olgu tarafndan olutu
rulduu gizleniyor; toplumsal korunmann zayf, cretin d
k olduu Avrupa lkeleri rekabetteki avantajlarndan yarar
salayabilirler, ama direnebilmek iin toplumsal kazammlarm
terk etmeye zorlanan baka lkeleri aa ekerek yaparlar bu
nu. Bu durum, ilerlemi lkelerin iilerinin bu dngden kur
tulmak, kazammlarm korumak ve bunlarn tm Avrupa iile
ri arasnda genellemesini salamak iin en ok gelimi lkele
rin iileriyle birlemesinde yarar olduunu gsteriyor. (Ulusal
geleneklerdeki farkllklardan, zellikle sendikann devlete g
re arlnn ve toplumsal korunmann biimlerinden dolay,
kolay bir i deil bu.)
Ama burada bitmiyor. Neo-liberal politikann herkesin
saptayabilecei btn o etkileri de var. ngiltere'de yaplan bel
li sayda aratrma da Thatcherc politikann ncelikle el emei
iilerinde, ama ayn zamanda da kk burjuvazide korkun
bir gvensizlik, bir sknt yarattn gsteriyor. Geici ve az
cretli ilerin (isizlik orann yapay olarak dren) oalma
sna tank olunan Amerika Birleik Devletleri'nde, tam olarak
ayn ey gzlemleniyor. Anszn iten karlma tehdidi altnda
ki Amerikal orta snf, korkun bir gvensizlii yayor (bu g
vensizlik bir ite nemli olann, yalnzca alma ve salad
maa deil, verdii gvenlik de olduunu kefetmeyi salyor).
Tm lkelerde geici konumlu iilerin oran, kadrolu alan-
Iarmkine gre artyor. Geicilik ve esneyebilirlik, zayf maalar
dnleyebilecek srekli i, salk ve emeklilik gvencesi gibi
(ounlukla "tuzu kurular'Tn ayrcalklar diye betimlenen za
yf avantajlarn) yitimine neden oluyor. zelletirme de ortak
kazanmlarm yitimini getiriyor. rnein Fransa'nn duru
munda, yeni ie alman iilerin 3/ 4' geici sfatldr ve bu
3/ 4'n yalnzca 1/ 4' srekli ii olacaktr. Elbette bu yeni ie
almanlar genlerdir daha ok. Bu gvensizliin temelde genle
ri etkilemesinin nedeni budur. Fransa'da -bunu La Misre du
monde adl kitabmzda da saptamtk-, zellikle de genlerin
skntsnn su ileme ve pahalya malolan baka olaylar gibi
sonularla dorua ulat ngiltere'de durum byledir.
"Evrenselleme Syleni ve Avrupa Sosyal Devleci 3 1
te bugn, btn o etkilere de insanln en ender kltrel
kazanmlarnn ekonomik, toplumsal temellerinin ykm ekle
niyor. Yazarlarn, sanatlarn ve bilginlerin savamlar ve z
verileri yoluyla durmadan byyen kltrel retim evrenleri
nin pazar karsnda zerklii gittike daha fazla tehdit edili
yor. "Tecimin" ve "tecimsel"in egemenlii her gn, en karc
uaklara ve yaynclara -ya da paslamalarla dalavere ortaklar
na- teslim edilmi, hemen kazan basklarna giderek daha
dorudan balanan yayncln bir ynetim altnda toplanma
syla yazna, yaznsal ve sanatsal eletiriye, zellikle de sinema
ya alanr (eer nc yapmclara, yapm yollar belki de zel
likle datm yollan sunulmas iin hibir ey yaplmazsa on yl
iinde bir Avrupa aratrmac sinemasndan ne kalacan sora
biliriz kendimize); irketlerin ya da devletin brokrasilerinin
karlarna dorudan bal komutlara hizmet etmekle ya da erk
lerin (karclann yerine geen) veya parann sansr nedeniyle
lme hkml sosyal bilimlerden sz etmiyoruz bile.
Eer kreselleme her eyden nce aklayc bir sylense
de ok gerek olduu bir durum vardr, bu da finans pazarla
rnn durumudur. Belli bir sayda hukuksal denetimin azaltl
masnn ve iletiim bedellerinin indirilmesini salayan a
da iletiim aralarnn iyiletirilmesinin yararna birlemi,
dolaysyla trde olmayan bir finans pazarna doru yneli-
niyor. Bu finans pazar kimi ekonomilerin, bir baka deyile
en varsl ekonomilerin, zellikle de paras uluslararas biri
kim paras olarak kullanlan, bunun iin de finans pazarlarn
da nemli bir zgrlk pay olan lkenin egemenlii altnda
dr. Finans pazar, iinde egemenlerin, bu zel durumda
Amerika Birleik Devletleri'nin byk lde oyunun kural
larn belirleyebilecekleri konumda olduklar bir alandr. Fi
nans pazarlarnn egemen konumu elinde tutan belli bir say
daki ulusun evresinde bu birlemesi, ulusal finans pazarlar
nn zerkliinde bir azalmaya neden olur. Bize zorunlulua
boyun emek gerektiini syleyen Fransz maliyeciler ve ma
liye mfettileri bu zorunlulukla su ortakl yaptklarn ve
onlarn araclyla erkten el ekenin ulusal Fransz devleti
olduunu sylemeyi unutuyorlar.
32 Kar Ateler
Ksacas kreselleme bir trdeleme deildir, tersine az
sayda egemen devletin erkinin ulusal finans alanlarnn bt
nne yaylmasdr. Bunun sonucu Avrupal iilerin, rnein
anaparann ve endstrilerin el emeinin ucuz olduu lkelere
aktarlmasyla sonularna katlandklar uluslararas i blm
nn bir lde yeniden belirlenmesidir. Bu uluslararas ser
maye pazar, ulusal sermaye pazarlarnn zerkliini azaltma
ya, zellikle de ulusal devletlerce gittike daha az sayda lke
nin elinde toplanan bir gle belirlenen dviz kurlarnn, faiz
oranlarnn ynetilmesini yasaklamaya ynelir. Ulusal erkler
bir devalasyonu oluturabilecek kadar byk fonlar olan z
nelerden gelecek saldr riskine boyun emitir, sol hkmetler
de zellikle tehdit altndadrlar kukusuz, nk finans pazar
larnn kukusunu uyandrrlar (IMF lklerine pek az uyan bir
politika izleyen bir sa hkmet, bir sol hkmete gre daha
az tehlikededir, sol hkmet IMF lklerine uygun bir politika
izlese bile). Yapsal bir bask uygulayan evrensel alann yaps
dr bu, dzeneklere bir yazg grn verir. Belirli bir devletin
politikas byk lde parasal sermayesinin datmnn yap
sndaki (bu da evrensel ekonomik alan tanmlar) tutumuyla
belirlenmitir.
Bu dzeneklerin varlnda ne yaplabilir? ncelikle eko
nomik kuramn benimsedii gzle grlmeyen snrlar zerin
de akl yrtmek gerekirdi. Ekonomik kuram, bir politikann
harcamalarnn deerlendirilmesinde toplumsal harcamalar di
ye adlandrlan dikkate almaz. rnein Giscard d'Estaing'in
1970'te kararlatrd, konut polikas, uzun vadeli toplumsal
harcamalarn bile byle uzun vadeli grnmeyeceini gsteri
yor, nk yirmi yl sonra sosyologlann dnda kim anmsar
bu nlemi? Kim 1990'da Lyon'un bir banliysndeki bir ayak
lanmay, 1970'in bir politik kararna balayacaktr? Sular ceza
sz, nk unutuldular. Tm eletirel toplumsal glerin eko
nomik kararlarn, toplumsal harcamalarn, ekonomik hesaplar
dan soyutlanmas zerinde durmas gerekirdi. Uzun vadede bu
i braktrmalarn, ekilen aclarn, hastalklarn, intiharlarn, al
kolizmin, uyuturucu tketiminin, aile ii iddetin vb. bu kadar
eyin parasal, ama ayn zamanda da ac trnden bedeli ne ola
"Evrenselleme" Syleni ve Avrupa Sosyal Devleti 33
cak? ok utanmazca grnse bile, inanyorum ki egemen eko
nomiye kendi silahlarn dorultmak ve iyi anlalm kar
mantnda tam tamna ekonomik olan politikann, zorunlu
olarak ekonomik olmadn anmsatmak - kiilerin ve mallarn
gvensiz durumda olmas, dolaysyla gvenlik tekilat olarak
vb. Akas her eyi, retimi olduu kadar adaleti ve sal
da, harcamalar olduu kadar kazanlar da bireyciletiren ve
rtk biimde finansal verimlilikle zdeletirerek dar ve soyut
bir tanm verilen etkinliin, kukusuz, lld amalara g
re deitiini, bugn olduu gibi hissedarlar ya da yatrmclar
iin finansal verimlilik ya da mterilerle kullanclarn honut
luu ya da daha geni olarak reticilerin, tketicilerin, bylece
gitgide en byk ounluun honutluu ve onay olduunu
unutan ekonomik gr kkten bir biimde gzden geirmek
gerekir. Bu dar ve ksa grl ekonominin karsna bireysel
ve ortak, zdeksel ve simgesel (rnein ila tketimi: Fransa sa
kinletirici tketiminde rekor sahibi), etkinlikle birleen (g
venlik gibi), ayn zamanda da eylemsizlii ve geicilii gz
nnde bulunduran bir mutluluk ekonomisini koymak gerekir.
iddetten korunma yasasyla kusur gizlenmez: her iddet bedeli
denir ve rnein finans pazarlarnn ie son verme, geicilik
biiminde uyguladklar yapsal iddetin, ksa ya da uzun va
dede intiharlar, su ileme, cinayet, uyuturucu, alkolizm, b
yk kk gnlk iddet biiminde karl vardr.
imdiki durumda aydnlarn, sendikalarn, derneklerin
eletirel mcadeleleri ncelikle devletin zayfln hedef alma
ldr. Ulusal devletler, finansal glerce dardan kemiriliyor,
ieriden finansal glerle su ortakl yapanlar, bir baka de
yile maliyeciler, yksek maliye memurlar vb. tarafndan ke
miriliyor. Egemenlik altnda olanlarn, devleti, zellikle devle
tin toplumsal yzn savunmakta karlar olduunu dn
yorum. Devletin bu savunulmas bir ulusuluktan esinlenmez.
Ulusal devlete kar savalabiliyorsa da yerine getirdii ve ulu
sal politik bir devletin en az onun kadar iyi yerine getirebilece
i "evrensel" ilevleri savunmak gerekir. Eer faiz oranlaryla
baka lkelerin mali politikalarn ynetenin Bundesbank ol
mas istenmiyorsa, ulusal, uluslararas ekonomik glerden g
34 Kar Ateler
rece zerk ve Avrupa kumrularnn toplumsal boyutunu geliti
rebilecek olan bir uluslariist devlet iin savamak gerekmez
mi? rnein alma saatinin indirilmesini salamay amala
yan nlemler ancak bir Avrupa makamnca alndklarnda ve
Avrupa uluslarnn tmne uygulanabildiklerinde tm anlam
larn kazanrlar.
Tarihsel olarak devlet bir aklclatrma gcdr, ama ege
men glerin hizmetindedir. Byle olmasn nlemek iin Brk
sel'in teknokratlarna bakaldrmak yetmez. En azmdan Avru
pa blgesel leinde krizin yararna Avrupa lkelerinin az ok
hepsini tehdit eden milliyeti gerilemeye seenek sunabilecek
yeni bir enternasyonalizm yaratmak gerekir. Finans pazarlar
nn glerini denetleyebilecek Avrupa leinde toplumsal ka
zanmlar konusunda gerilemeye bir yasak, -Almanlarn muhte
em bir szc var- bir Regrezionsverbot getirebilecek kurum
lar kurmak sz konusu olacaktr. Bunun iin sendika makamla
rnn bu uluslarst dzeyde hareket etmeleri kesinlikle vazge
ilmezdir, nk savatklar gler buradadr. Dolaysyla ger
ekten neo-liberalizme kar kabilecek gerek bir eletirel en
ternasyonalizmin temellerini yaratmaya almak gerekir.
Son nokta. Neden aydnlar tm bu konularda anlalmaz
davranrlar? Tm grevden ekilme ya da daha kts ibirlii
biimlerini bir bir saymaya kalkmayacam - bu ok uzun ve
ok gaddarca olu. Yalnzca modern ya da postmodern denen,
braknz-yapsnlar' la yetinmedikleri zamanlarda skolastik oyun
laryla megul olan ya da aklc diyaloun, szl savunmasna
kendilerini hapseden veya daha kts, postmodern denen de
iik bir biim neren, gerekte byk anlatlara hkm giydiril
mesiyle ya da bilimden nihiliste vazgeilmeyle ideolojilerin so
nu ideolojisinin "k kktenci" dnrlerinin tartmalarna de
ineceim.
Gerekte neo-liberal ideolojinin gc, bir tr toplumsal
neo-darwincilie dayanmasndadr: Harward'da sylendii gi
bi utku kazananlar "en iyiler ve en parlak olanlardr" (Nobel
ekonomi dl sahibi Becker, Darwinciliin, ekonomik etkenle
re yklenen aklc hesap yeteneinin temeli olduu dncesi
ni gelitirmitir). Egemenlerin enternasyonalinin evrensel d
''Evrenselleme" Syleni ve Avrupa Sosyal Devleri 35
nn ardnda, en yeteneklilerin ynettikleri ve i sahibi olduk
larna ilikin bir yeti felsefesi vardr, bu da isiz olanlarn yete
nekli olmadklar anlamna gelir. Winne/ lar ve loser'lar vardr,
soylular snf vardr, benim devlet soylular snf dediim, bir
baka deyile szcn Ortaa'a ilikin anlamyla tm zel
liklerine sahip ve yetkelerini eitimlerine, yani Tanr'mn bir lt
f gibi dnlen, ama gerekte, akl eitsizlikleri toplumsal
eitsizlikler olduundan, toplum tarafndan datldn bildi
imiz akla borlu olan insanlardr. Yetenek ideolojisi, biraz
efendilerin ve klelerinkine benzeyen bir kartl hakl gster
mek iin ok elverilidir: bir yanda ok ender bulunan ve yk
sek deme yaplan yetenekleri ve etkinlikleri olan, iverenlerini
seebilecek durumdaki (tekiler, en iyi durumda, iverenlerince
seilirken) uluslararas i pazarnda ok yksek gelirleri elde
edecek gte, ok megul (dnyay dolaan, bir uaktan teki
ne atlayan, drt yaam yaasalar da dlerinden bile harcaya-
mayacaklar kadar dsel gelirleri olan bu lgn kadrolu
memur iftleri zerine ok gzel bir makale okudum), btn
haklara sahip kadn erkek yurttalar, sonra da te yanda geici
ilere ya da isizlie adanan bir insan kitlesi.
Max Weber egemenlerin hep "ayrcalklarnn Tanrnn bir
adaleti" olduuna ya da daha iyisi bir toplumsal dorulamas
na, bir baka deyile ayrcalkl olmalannn kuramsal aklanma
sna gerek duyduklarn sylerdi. Yetenek, bugn egemenlerce
-bu onlarn kardr- olduu gibi, bakalar tarafndan da be
nimsenen toplumsal aklamann merkezindedir.3 almadan
dlananlarn sefaletinde, uzun sreli isizlerin sefaletinde, ge
mie gre fazladan bir ey vardr. Her zaman biraz vaaz verici
olan anglosakso ideolojisi, ahlaksz yoksullar ve deserving po-
o/ lar -hak eden yoksullar-, merhamete yaraan yoksullar
ayrt ediyordu. Bu etik aklamaya bir dnsel aklama eklenir.
Yoksullar yalnzca ahlaksz, alkolik, bayalam olmakla kal
mazlar, budala, aptaldrlar da. Yalnzca toplumsal yazglar de
il, insanlarn bu yazgyla kazandklar imajlar da yaratan okul
nedeniyle sefalet de toplumsal acya katlr (bu da kukusuz
egemenlik altndakilerin edilgenliini, onlar harekete geirme
nin gln vb. aklamaya yardmc olur). Platon'un bizim
36 Kar Ateler
teknokratlarmzn yeteneinin, dnrlerin, gardiyanlarn,
sonra da halkn sahip olduuna benzeyen bir toplumsal dnya
gr vard. Bu felsefe ikin durumda okul sistemine kaytl
dr. ok gldr, ok derin olarak iselletirilmitir. Balanm-
c aydndan "sorumsuz" aydna nasl geildi? Bir lde, ay
dnlar kltrel sermayeyi ellerinde tuttuklarndan ve egemen
ler arasnda egemen olunanlardan da olsalar, egemenlerin bir
blmn oluturduklarndan. Bu, iki yanllklarnn, savam
larda azalan balanmlarnn temellerinden biridir. Bu yeti ide
olojisine bulank bir biimde ortak olurlar. Bakaldrdklar za
man da bu, 33'te Almanya'da olduu gibi, yetileri, diplomalar
gz nne alndnda kendilerine verilmesi gerekenin hepsini
alamadklarn eri srmelerindendir.
A tina, Ekim 1996
Notlar
1 P. Grmion, Preuves, une revue europenne Paris, Paris, Julliard, 1989 ve Intelligen
ce de l'anti-connnunisnie, le congrs pour la libert de la culture Paris, Paris, Fayard,
1995.
2 K. Dixon, "Les Evanglistes du March", Liber, 32, Eyll 1997, s. 5-6; C. Pasche ve
S. Peters, "Les premiers pas de la Socit du Monde-Plerin ou les dessous chics
du nolibralisme" Les Annuells (L'avnement des sciences sociales comme dis
ciplines acadmiques) 8,1997, s., 191-216.
3 Bkz. P. Bourdieu, "Le rascisme de l'intelligence", Questions de Sociologie iinde,
Paris, Minuit Yaynlar, 1980, s. 264-268.
Tietmeyer Dncesi*
Burada "ek bir ruh" getirmek iin bulunmak istemezdim.
Kltrn yeniden ele almas istenen toplumsal btnleme, bir
politikann, bir ekonomi politikasnn dorudan sonucudur.
Sosyologlardan da sklkla ekonomistlerin yol at zarar
onarmalar bekleniyor. yleyse, hastanede geici tedaviler
denen eyi nermek yerine, doktorun hastala katks zerine
soru sormak isterim. Gerekte zldmz toplumsal hasta
lklar, byk lde, iyiletirilecekleri varsaylanlara uygula
nan ounlukla hoyrat tp tarafndan retilmi olabilir.
Bu nedenle, beni Atina'dan Zrih'e getiren uakta "deutche
mark'n byk papaz" diye tantan Alman Bankas bakanyla
yaplan bir konumay okuyunca, burada tam anlamyla yazn
sal metin yorumlamas gelenekleriyle tannm bir merkezde ol
duumdan, 17 Ekim 1996 tarihli Le Monde'da bulacanz bir
metnin bir tr yorumsal zmlemesine girimeyi isterim.
te "deutche mark'n byk papaznn" syledii: "Bugn
sz konusu olan, srekli bir gelime iin elverili koullar olu
turmak ve yatrmclarda gven yaratmaktr. yleyse kamu
btelerini denetlemek gerekir." Bir baka deyile -sonraki
tmcelerde daha da ak olacak- kendi kltrel yatrmlarn
kendileri stlenmeyi yeleyen yatrmclara gven vermek iin,
sosyal devleti ve daha baka eylerle birlikte masrafl toplum
sal ve kltrel politikalar olabildiince abuk gmmek. Hepsi
nin romantik mzii, davurumcu resmi sevdiine eminim ve
Alman Bankas bakan zerine hibir ey bilmesem de bo za-
* "Kltrel sorun olarak toplumsal btnleme" zerine Fransz-Alman kltrel
grmeleri srasnda Fribourg niversitesi'nde (Almanya), Ekim 19%'da sunu
lan bildiri.
38 Kar Ateler
inanlarnda bizim ulusal bankamzn bakan M. Trichet gibi i
ir okuduuna ve mesenlik yaptna inanyorum. Devam edi
yorum: "yleyse kamu btesini denetlemek, vergi ve dolayl
vergi dzeyini uzun vadede katlanlabilir dzeye getirmek iin
indirmek gerekir." Dinleyin: Yatrmclarn vergi ve dolayl ver
gi dzeyini, yine ayn yatrmclar tarafndan katlanlabilir k-
lncaya dek drmek, bylece gzlerinin korkmasn nlemek
ve yatrmlarn darya tamalarn tevik etmek. Okumam
srdryorum: "Sosyal gvenlik sistemini yeniden yaplandr
mak." Bu zvelfare state'i ve toplumsal koruma politikalarm
gmmek demek, nk bunlar yatrmclarn gvenini ykmak
iin, meru saknmlarru uyandrmak iin yaratlmtr, gerek
te ekonomik kazanmalarnn -toplumsal kazanmalardan sz
ediliyor, yleyse ekonomik kazanmalardan da sz edilebilir-,
anaparalarnn demek istiyorum, iilerin toplumsal kazanma
laryla uyumlu olmadndan ve bu ekonomik kazanmalarn ne
pahasna olursa olsun, 1995 Aral'nda sk sk tuzu kumlar, ay
rcalkllar diye adlandrlan gelecek Avrupa yurttalarnn o
unluunun zayf ekonomik ve toplumsal kazammlarm yk
ma uratsa da kukusuz korunmas gerektiinden emindirler.
M. Hans Tietmeyer yatrmclarn toplumsal kazanmalar
nn, ekonomik kazanmalarnn demek istiyorum, toplumsal ko
ruma sisteminin srmesi durumunda varolamayacana inan
mtr. Demek ki "acilen" yeniden yaplandrlmas gereken bu
sistemdir, nk yatrmclarn ekonomik kazanmalar bekleye
mez. Hibir eyi abartmadm size kantlamak iin de M.
Hans Tetmeyer'i, Alman idealist felsefesinin byk soy kt
ne kendini yazdran yksek makam dnrn okumay
srdryorum: "yleyse kamu btesini denetlemek, vergi ve
dolayl vergi dzeyini uzun vadede katlanlabilir dzeye getir
mek iin indirmek gerekir. Toplumsal koruma sistemini yeni
den yaplandrmak, emek pazarndaki katlklar ykmak gere
kir, yle ki "ancak biz emek pazarnda bir esneklik abas gs
terirsek" -eer "biz gsterirsek" ok gzel- "gelimenin yeni
bir evresi yenilie eriecektir." Tamam. Byk szckler yu
murtland ve M. Hans Tietmeyer byk Alman idealizmi gele
neinde, bize bugn finans pazarlarnda geerlilii olan rtme-
ceci retoriin parlak bir rneini verir: rtmece, yatrmclarda
srekli olarak gven uyandrmak iin -bunun tm ekonomik
sistemin a's ve b'si, temeli ve sonul amac, gelecein Avru
pa'snn telos' u olduunu anlayacaktk- vazgeilmezdir. te
yandan gelimenin parlak ve yararl gibi gsterilen bu yeni ev
resinde, eer iilerin vazgeilmez abalar elde edilmek isteni
yorsa, onlar da gz nnde bulundurmak, onlarda gvensizlik
ya da umutsuzluk uyandrmamak gerekir. nk rtmecede
belirgin bir biimde ustala ykselen M. Hans Tietmeyer: "an
cak biz emek pazarnda bir esneklik abas gsterirsek gelime
nin yeni bir evresi yenilie eriecektir," dese bile, her eye kar
n bu abann beklendii kiiler iilerdir. Bu gz kamatrc
retorik almas yle evrilebilir: Cesaret iiler! Hep birlikte
sizden istenen esneklik abasn gsterelim.
Gazetesini okuyan ve kusursuz reklamverenler olan yat
rmclarn cesaretini krmaktan kendisi de ekinen Le Monde ga
zetesi, euro'nun d paritesi, dolar ve yen bants zerine so
ukkanl bir soru sormak yerine, M. Hans TietmeyeTe yatrm
cnn dilinin anahtar szcklerine: emek pazarndaki katlk ve
emek pazarndaki esneklik szcklerine verdii anlam sorabilirdi.
iler eer Le Monde gibi ciddiyeti tartlmaz bir gazeteyi oku-
salard, anlalmas gerekeni hemen anlayacaklard: gece al
mas, haftasonlar alma, dzensiz saatler, artan bask, stres
vb. Grlyor ki "emek-pazarnda" belli bir sayda szce
ilitirilmeye elverili bir tr Homeros'a yarar sfat gibi iler ve
M. Hans Tietmeyein dilini lmek iin, rnein finans pazar
larnn esnekliinden ya da katlndan sz etmek denenebilir
di. M. Hans Tietmeyen basmakalp syleminde bu kullan
mn yabancl, akimda "finans pazarlarnn katlklarn yk
mann" ya da "finans pazarlarnda bir esneklik abas gster
menin" onun kafasnda sorun olmayacan varsaymaya izin
veriyor. M. Hans Tietmeye'in "biz", "eer biz aba gsterir-
sek"inin inandrabileceine kart olarak, bu esneklik abasnn
iilerden, yalnzca iilerden istendiine ve antaja yakn teh
didin tmcenin iinde olduunu dnmeye izin veren budur:
"ancak biz emek pazarnda bir esneklik abas gsterirsek geli
menin yeni bir evresi yenilie eriecektir." Akas: "Hep yat
Tietmeyer Dncesi 39
rmclarn gveninin yok olmasn nlemek iin, bunun yarn
bize getirecei gelime adna, bugn siz toplumsal kazanmlar-
nz brakn." lgili iilerin ok iyi bildikleri, De Gaulle'cl-
n eskiden kendilerine sunduu katlm politikasn zetle
mek iin: "Bana saatini ver, sana saati syleyeyim," dedikleri
bir mantk.
Son bir kez, bu yoruma gre M. Hans Tietmeye'in szleri
ni okuyorum: "Bugn sz konusu olan srekli bir gelime iin
elverili koullar oluturmak ve yatrmclarda gven yarat
maktr, yleyse..." -Bu "yleyse"yi dikkate aln- "...kamu bt
elerini denetlemek, vergi ve dolayl vergi dzeyini uzun vade
de katlanlabilir dzeye getirmek iin indirmek, toplumsal ko
ruma sistemini yeniden yaplandrmak, emek pazarndaki kat
lklar ykmak gerekir, yle ki ancak biz emek pazarnda bir es
neklik abas gsterirsek gelimenin yeni bir evresi yenilie eri
ecektir." Eer byle srad olan bir metin, byle srad bir
biimde srad olan bir metin, grlmeden geilmek ve gn
lk gazetelerdeki yazlarn bir gnlk yazgsn tanmakla kar
karya braklmsa, bunun nedeni, metnin bizim gibi gazete
okuyucularnn byk ounluunun beklenti ufkuna gre ku
sursuzca dzenlenmi olmasdr. Bu da byle yaygn bir "bek
lenti ufkunun" nasl retildii ve yayld sorusunu ortaya ko
yar (nk benim mesleim kapsamnda olmayan ileti algla
ma kuramlarna eklenmesi gerekenin en az, bu "ufkun" nere
den ktn sorgulamaktr). Bu ufuk, bir toplumsal almann
ya da daha iyisi politik almann rndr. Eer M. Hans Ti-
etmeye/ in szckleri bylesine kolay sindirilebiliyorsa, her
yerde geerli olduklarndandr. Her yerdeler, tm azlarda ge
er ake gibi dolarlar, tam olarak bir paradan istikrarl ve hi
kuku yok ki deutsche mark kadar istikrarl ve gveni, inanc,
inan hak eden bir para iin olduu gibi, duraksamadan benim
senirler: "srekli byme", "yatrmclarn gveni", "kamu
bteleri", "toplumsal koruma sistemi", "katlk", "emek paza
r", "esneklik", bunlara "kresellemeyi" (yine beni Atina'dan
Zrih'e getiren uakta okuduum bir baka gazeteden alarn
da Fransz mutfan savunmak iin "kresellemeden" sz et
tiklerini rendim, bu da ok geni bir yaylmann gstergesi),
4O Kar Ateler
Tietmeyer Dncesi 41
"esneklii", "pazar fiyatlarnn drlmesini" -hangilerinin
olduu aydnlatlmadan-, "rekabeti", "retkenlii" vb. ekle
mek gerekirdi.
Ekonomik ileyi sylemi, bir ekonomi yorumunun kt
uyarlanp damgalanan szcklerinin genellemi dolamna
katlabilmek iin yeterli stnkr bilgisi olan bir ym insa
nn, politikaclarn, gazetecilerin, sade vatandalarn katksyla
iin ilerlemesine alanlarn alannn dnda dolaabilir ancak.
Medyatik yinelemenin oluturduu etkinin bir belirtisi, gazete
cinin sorularnn bir bakma M. Tietmeyer'in beklentilerini kar
lamaya ynelmesidir: verecei yantlar nceden o denli sin
dirmitir. Bu edilgen su ortaklklar yoluyla neo-liberal denen,
oysa tutucu, bireysel reticilerin yaran isteklerinden baka
denetimi olmayan retici glerin ncelii zerine kurulu ta
rihsel kanlmazlk, baka bir an inancna dayanan bu g
r, yava yava alanmtr. Benim kuamdan da bu kadar
ok insann kolayca Marksist yazgclktan neo-liberal yazgcl
a gemi olmas rastlant deildir belki de: iki durumda da
ekonomizm, politikay deersiz klp en yksek derecede geli
me, rekabetilik, retkenlik gibi bir dizi tartlmaz ama ala
yarak sorumluluktan arndrr ve salverir. Alman Bankas'nm
bakann bir dnce ustas gibi grmek, byle bir felsefeyi be
nimsemektir. artabilecek olan, yazgc iletinin serbestleme,
kuralszlatrma vb. dncesi evresinde, tm bir dizi szck
daarcna ilikin oyunlarla, bir yeniden canlandrmay biitn
tutucu devrimlerin mantna uygun olarak bir devrim gibi
gstermeyi amalayan bir dizi rtmeceyle ya da szcklerle, iki
yanl szck oyunlaryla -rnein "yeniden yaplandrma" s
z- kendine zgrleme iletisi grnts vermesidir.
M. Hans Tietmeyer'in syleminin anahtar szc pazarla
rn gvenme geri dnelim. nne tm erklerin yerletirildii ta
rihsel seimi gn na karma deeri tayor: pazarlarn g
veni ile halkn gveni arasnda seim yapmak gerekir. Politika
clara kar taknlan tutum zerine geenlerde yaplan bir ka
muoyu aratrmasna gre, aratrmaya katlan kiilerden te
ikisi onlar, dinlememekle ve Franszlarn ne dndklerini
dikkate almakta yetersiz olmakla eletiriyor, bu zellikle FN
42 Kar Ateler
(Milliyeti Cephe) -te yandan bir an bile FN ve IMF arasnda
ba kurmay dnmeden FN'nin nne geilemez ykseliine
zlnr- partizanlarnda yaygn bir sulama. (Politikaclar
konusunda bu umutsuzluk zellikle 18-34 ya aras genlerde,
iilerde ve memurlarda, ayrca Komnist Parti ve Milliyeti
Cephe sempatizanlarnda belirgin. Tm politik partilerin parti
zanlarnda greceli olarak yksek olan bu gvensizlik oran, PS
(Sosyalist Parti) sempatizanlarnda % 64'e ulayor, bu da
FN'nin ykseliiyle bantsz deil.) Yurttalarn gvensizli
iyle ilikili olarak, bedeli ne olursa olsun kurtarlmak istenen
finans pazarlar gvene getirilirse, hastaln kknn nerede
olduu belki daha iyi grlr. Ekonomi, birka ayrklk dnda
ekonomik olanla, ekonomizmi belirleyen toplumsal olan ara
sndaki hakl gsterilemez kopu zerine kurulan soyut bir bi
limdir. Bu kopu, "dzen ve ekonomik srekliliin" korunma
sndan baka ama tanmayan tm politikalarn, M. Hans Tet-
meye'in sofu papaz olduu bu yeni Mutlan, birilerinin sr
drd ve hepimizin bedelini dedii baarszlnn teme-
lindedir.
Fribourg, Ekim 1996
Aratrmaclar, Ekonomi Bilimi ve
Toplumsal Hareket
1995 Aral'nn toplumsal hareketi, yaygnl, zellikle de
amalaryla benzersiz bir hareket oldu. Ve eer Fransz halk
nn, ayn zamanda uluslararas topluluun, nfusun byk bir
kesimi iin son derece nemli sayldysa, bunun nedeni top
lumsal savamlara btnyle yeni amalar benimsetmesin-
dendir. Bu hareket, bulank olarak, taslak zerinde, gnmz
de politik makamlarda ve sylem retimi makamlarnda ikti
darda olan tutucu devrimcilerin ve egemen politikann alad
yla atan gerek bir toplum tasars getirdi.
Halk Meclisi gibi bir giriime aratrmaclarn ne getirebilece
ini kendime sorarken, bu tutucu devrimin tmyle kltrel ve
ideolojik boyutunu bulgulayarak, bu giriimin gerekliliine inan
dm. Eer Aralk hareketi kamuoyunca ok geni bir biimde
onaylandysa, bunun nedeni zel bir toplumsal katogerinin deil
-bu zel katogeri zellikle etkilendiinden vurucu g olsa bile
tm toplumun, hatta bir toplumlar btnnn toplumsal kaza-
nmlannn bir savunmas gibi belirmesidir: Bu kazanmlar kamu
sal eitimle, kamu tamaclyla, kamusal olan her eyle ve bu
arada devletle, -bize inandrlmak istenenin tersine- kanlmaz
olarak gerilemeyen ya da eskil olmayan bu kurumla ilgilidir.
Bu hareketin Fransa'da ortaya kmas rastlant deildir.
Tarihsel nedenleri vardr. Ancak gzlemcileri etkilemesi gere
ken ey, bu hareketin bir anafor gibi, Fransa'da beklenmedik,
Toplumsal Hareket Halk Meclisi'nin al treni oturumunda sunulan bildiri,
Paris, 23-24 Kasm 1996.
44 Kar Acelcr
deiik biimlerde yrtlmesi -yol iilerinin hareketi, kim bu
biimde olmasn beklerdi?- ve Avrupa'da da byle olmasdr:
u anda spanya'da, birka yl nce de Yunanistan'da, Fransz
hareketinden esinlenen ve onunla kaynamay aka isteyen
Almanya'da; Kore'de - simgesel ve uygulaymsal nedenlerden
dolay daha da nemlidir bu. Bana yle geliyor ki bu anafor t
rnde savam kuramsal, zellikle de uygulaymsal birliin
arayndadr. Fransz hareketine, neo-liberalizme ve yeni tutu
cu devrime kar simgesel boyutu son derece nemli olan ev
rensel savamn ncs gzyle bakld. Oysa tm ilerici hare
ketlerin zayflklarnn, bu boyutun nemini kmsemelerin
den ve her zaman onunla savaacak silahlar retmemelerinden
kaynaklandn dnyorum. Toplumsal hareketler, iletiim
danmanlar, televizyon danmanlar vb. kullanan dmanla
rna gre birok simgesel devrimde geridirler.
Birok kuramn kuramsal ve uygulaymsal yanl -bata
Marksist kuram olmak zere- kuramn etkinliini gz nne
almay unutmak olmutur. Bu yanl artk yapmamalyz. i
miz kuramlarla silahlanan dmanlarla ve bana yle geliyor
ki, burada sz konusu olan, onlara dnsel ve kltrel silah
lar dorultmak. blmnden tr,, kimileri bu sava yrt
mek asndan tekilerden daha iyi silahlanm, nk meslek
leri bu. Onlarn belli bir blm de almaya koyulmaya ha
zr. Ne getirebilirler? ncelikle belirli bir yetke. Aralk'ta h
kmeti destekleyen insanlar nasl adlandrld? Uzmanlar di
ye, oysa hepsi bir ekonomist olmann balang dnemlerinin
ilk admlarnn eyreinde bile deildiler. Bu yetke etkisinin
karsna, baka bir yetke etkisi koymak gerekir.
Ama bununla da kalmyor. Toplumsal hareket zerine ve
iilerin bilincinin temeline dek uygulanan bilimsel yetke gc
ok byktr. Bir ylgnlk biimi dourur. Gcnn nedenle
rinden biri de hepsi kendi aralarnda anlam grnen insanla
rn elinde bulunmasdr - uzlama genellikle doruluun gs
tergesidir. Bir baka nedeni de bugn dncenin, zellikle ma
tematiin kulland, grnte en gl aralara dayanmas
dr. Belki bugn, egemen ideoloji ad verilenin ilevi, matemati
in belli bir kullanmna dayanr (bu ardr elbette, ama bu
A ratrmaclar, Ekonomi Bilimi vc Toplumsal Hareket
45
gn aklclahrma almasnn ounlukla hakl gsterilemez
eyleri hakl gstermek iin nedenler bulma olgusu, ekonomi
matematiini ok gl bir ara olarak grme olgusuna dikkat
ekmenin bir yoludur). Aka tutucu bir dnceyi katksz
mantkla giydiren bu ideolojiye nedenler, savlar, rtmeler, ta
ntlamalarla karlk vermek, dolaysyla bilimsel alma yap
mak nemlidir.
Neo-liberal dncenin glerinden biri, kendini bir tr
"varln byk zinciri" olarak tantmasdr. Bir uta tanrnn ol
duu, sonra da bir zincir halkalar dizisiyle daha alakgnll
gereklere gidilen eski dinbilimsel eretilemedeki gibi. Neo-li-
beral belirsizlikte Tanr'nn yerinde, en yksekte bir matematik
i, aada da ekonomi konusunda pek bir ey bilmeyen, ancak
az bir teknik szck daarc cilasyla biraz bildiine inandra-
bilen bir esprit ideolou vardr. Bu ok gl zincirin bir yetke
etkisi vardr. M. Trichet'nin ya da Bundesbank'm bakan M. Ti-
etmeyer'in veya u ya da bu deneme yazarnn szne yetke ve
ren kuramn, zellikle toplumsal gcnn bir blmnn sonu
cu olan militanlarn bile kukular vardr. Tantlamalarn bir zin
cirlemesi deildir bu, matematikiden bankacya, bankacdan
gazeteci-dnre ve deneme yazarndan gazeteciye giden bir
yetke zinciridir. Bu ayn zamanda, parann, her tr ekonomik ve
toplumsal avantajn, uluslararas arlarn, saygnln dolat
bir kanaldr. Biz sosyologlar, haber vermeden bu alarn sk-
mne giriebilir ve grlerin dolamnn nasl bir erk dola
myla desteklendiini gsterebiliriz. rnekler vermek gerekirdi,
ama nl "uzmanlarn dilekesi"ni imzalayanlar listesini dik
katlice okumak yeterli. Asl ilgin olan, olaan durumda yalnz
alan insanlar arasndaki -onlarn sk sk televizyonlardaki iki
ye iki szde tartmalara ktn grsek bile-, vakflar, birlikler,
dergiler arasndaki gizli sakl ilikilerin gn na kmasdr.
Bu insanlar toplu olarak, bir uzlama yolunda ekonomik
eilimleri yazgya dntrmeye dayanan bir yazgc sylem
kullanrlar. Oysa toplumsal yasalar, ekonomik yasalar vb. ancak
izin verildii lde uygulamr. Eer muhafazakrlar da brak-
nz-yapsnlar'n tarafndaysa, genellikle bu yan tutan yasalar
muhafaza ettii ve muhafaza etmek iin brakmz-yapsnlar'a
46 Kar A teler
gereksinim duyduklar iindir. zellikle, bize srekli olarak s
z edilen finans pazarlarnn yasalar, yerine getirilmek iin b-
rakmz-yapsnlar'a gereksinim duyan muhafaza yasalardr.
Gelitirmek, kamtlamak, zellikle de eitlendirmek gere
kirdi. Sylediimin biraz basitletirici yan iin zr dilerim.
Toplumsal hareketle ilgili olan, varolmakla yetinebilir; bylece
yeterince sknt yaratr ve ondan aklamalarn gstermesi de
artk beklenmeyecektir. Oysa toplumsal harekette toplanan ay
dnlara hemen: "Peki ne neriyorsunuz?" diye sorulur. zlence
nin tuzana dmek zorunda deiliz. Bunun iin yeterince
parti ve ara var. Bizim yapabileceimiz, bir kar-izlence deil,
aratrmaclar, militanlar, militanlarn temsilcilerini vb. birle
tirerek disiplinleraras ve uluslararas bir ortak aratrma aygt
yaratmaktr, aratrmaclar iyi belirlenmi bir greve getirilme
lidir: hareketin iindeki insanlarla birleerek, alma ve dn
ce topluluklarna etkin biimde katlabilirler, nk meslekleri
budur.
Bu da belli bir sayda ilevi birden hesaptan karr: aratr
maclar yol arkadalan deildirler, bir baka deyile, dilekeleri
imzalayan, kullanldktan sonra kurtulunan rehineler ve kefil
ler, bir ie yaramayan nl adamlar ve kantlar da deildirler;
ayrca dnsel yaamda uygulayamadklar dnsel gr
nl gleri, toplumsal hareketlere uygulamaya gelen Jdanov-
cu yoz brokratlar deildirler; ders vermeye gelen uzmanlar da
deildirler -anti-uzman uzmanlar bile deildirler-; toplumsal
hareket ve gelecei zerme tm sorular yantlayacak peygam
berler de deildirler. Bunun gibi makamlarn ilevlerini tanm
lamaya yardm edebilecek insanlardr. Ya da buradaki kiilerin
szc olarak deil de o basmakalp sylemi, temel dnceleri,
rgtn alkanlklarn vestiyerde brakarak, grlerle, kant
larla, tartma ve aratrma alanna gelen yurttalar olarak tan
tldklarn anmsatabilecek insanlardr. Her zaman kolay deil
dir bu. rgtn geri gelme tehlikesiyle kar karya bulunan
alkanlklar arasnda, komisyonlar kurulmas, ounlukla n
ceden hazrlanan bireim nergeleri vb. vardr. Sosyoloji, toplu
luklarn nasl ilediini ve topluluklar bozmak iin onlar ile
ten yasalardan nasl yararlanlacam retir.
Aratrmaclar ve militanlar arasnda yeni iletiim biimleri
bulmak gerekir, aralarnda yeni bir iblm olabilir bu. Ara
trmaclarn, belki herkesten daha iyi yerine getirebilecekleri
grevlerden biri, medyann yineleyerek yaynlamasna kar sa
vatr. Hepimiz gn boyunca iyi kurulmu tmceler dinliyoruz.
"Kresel ky", "kreselleme" vb.'den konuulduunu duy
madan radyoyu aamyoruz artk. Bir eye benzemiyor gibi g
rnen, ama tm bir felsefeyi, tm bir dnya grn aktaran,
yazgcl, boyun emeyi getiren szckler bunlar. Szckleri
eletirerek, yetke etkisi asndan kesinlikle ok nemli bir ilev
gren televizyonun nfuzuna kar savamak iin, meslekten
olmayanlarn zel direni silahlaryla donanmalarna yardm
ederek, bu yineleyerek yaynlamaya kar koyabiliriz. Bugn,
televizyonla birlikte ve televizyona kar zel savam izlence
leri olmadan toplumsal savalar yrtlemez. Politik sava
nn el kitab olmas gereken, Patrick Champagne'n Faire l'opini-
on adl kitabna gnderme yapyorum.1Bu savamda, medya-
tik aydnlara kar sava ok nemlidir. Kendi hesabma, bu in
sanlar uyumam nlemiyorlar, yazdm zaman da onlar hi
dnmyorum, ama politik bak asndan son derece nem
liler ve aratrmaclarn bir kesiminin zamanlarnn ve enerje-
rinin bir blmn, onlarn eylemine militan biimde kar
koymaya ayrmay kabul etmeleri, istenen bir eydir.
Bir baka ama, yeni simgesel eylem biimleri bulmaktr.
Bu noktada, birka tarihsel ayrklk dnda toplumsal hareket
lerin geciktiini dnyorum. Patrick Champagne, kitabnda
kimi byk seferberliklerin, ok kk ama gazetecerin ilgisi
ni ekecek biimde hazrlanm gsterilere gre nasl gazeteler
de ve televizyonda daha az yer alabileceini gsteriyor. Kuku
suz gazetecilere kar savamak sz konusu deil, onlar da ge
icilik basklarna ve bunun tm kltrel retim mesleklerinde
yol at sansr sonularna boyun emi drmdalar. Ama
burada yapacamz da buna dahil olmak zere, syleyebile
ceklerimizin ya da yapabileceklerimizin szgeten geirilecei
ni, bir baka deyile gazetecilerin bu konuda syleyecekleriyle
ounlukla hie indirgeneceini bilmek ok nemlidir. te on
larn raporlarnda yaymlayamayacaklar bir saptama...
A ratrmaclar, Ekonomi Bil i mi ve Toplumsal Hareket 47
48 Kar Ateler
Bitirirken, sorunlardan birinin, dnen olmak olduunu
syleyeceim - byk bir szck bu, ama nedensiz kullanlma
d. Amacmz yalnzca sorular bulmak deil, sorulan bulmann
bir biimini bulmak, yeni bir kar k ve kar kn rgt
lenmesi almas, militan almas yapmak. Bu, biz aratrma
clarn dleyebileceimiz, aratrmalarmzn bir blmnn,
gnmzde sk sk olduu gibi, gazeteciler ve dman yorum-
cularca vb. yolu kesildii ya da bozulduu iin yitip gitmeleri
nin yerine, toplumsal harekete yararl olmalardr. "Raison
d'Agir" gibi topluluklar erevesinde, militanlara aratrmann
en ileri kazanmlarm iletmeyi salayacak yeni anlatm biimle
ri bulmay diliyoruz. Ancak bu, aratrmaclar asndan bir dil
ve ruh durumu deiikliini de ngrr.
Toplumsal harekete geri dnersek, biraz nce sylediim gi
bi, neo-liberalizmin emperyalizmine kar savamn anafor bii
minde -ayrca Belika'da rencilerin ve hocalarn grevlerini,
talya'daki grevleri vb. anabilirdim- genellikle birbirleriyle iliki
si olmayan (gericiliin kimi biimleri gibi her zaman sevimli ol
mayan biimler de alabilen) savamlara iimiz dyor. yleyse
en azndan uluslararas bilgiyi birletirmek ve azdan aza do
latrmak gerekir. Sovyet emperyalizmince ele geirilen ve sapt
rlan enternasyonalizmi yeniden kefetmeliyiz. Bir baka deyile,
kavgann olmas gereken yerin dzeyine yerleebilecek kuram
sal dnce biimlerini ve eylem biimlerini kefetmeliyiz. Eer
egemen ekonomik glerin ounluunun evrensel, uluslarlesi
dzeyde etkili olduklar doruysa, bo bir yerin, uluslartesi sa
valarn yerinin olduu da dorudur. Bu yer, dnlmediin
den, kuramsal olarak botur, yeni muhafazakr devrimi, en azn
dan Avrupa leinde, engelleyebilecek glerin gerek bir ulus
lararas rgt olmad iin de uygulaymsal olarak botur.
Paris, Kasm 1996
Not
1 P. Champagne, Fa i re 1'opmion, Paris, Minuit Yaynlar, 1993.
Yeni Bir Enternasyonalizm in*
Bugn Avrupa halklar tarihlerinin bir dnm noktasnda
lar, nk iilerin onuru iin yaplan birok yzyln toplum
sal savalarnn, dnsel ve politik savalarnn kazanmalar
tehdit altnda. Orada burada, burada, sonra da orada, Avrupa
btnnde, hatta darda Kore'ye kadar, gzlemlenen hare
ketler, grne gre gerek bir egdmden yoksun olan, Al
manya'da, Fransa'da, Yunanistan'da, talya'da vb. birbirini iz
leyen bu hareketler, alanlara ve lkelere gre deiik biimler
alan, bununla birlikte hep ayn niyetten esinlenen bir politika
ya kar bakaldrlardr da. Bu politika, ne denirse densin, uy
garln en yksek kazanmlarndan olan toplumsal kazanma
lar ykmaktr; bunlar evrenselletirmenin, tm evrene yayma
nn, "kresellemeyi" ve ekonomik ve toplumsal adan geri
kalm lkelerin rekabetini bahane etmek yerine, onlar tart
ma konusu yapmak iin kreselletirmenin sz konusu olduu
kazanmalardr. Hibir ey, kimilerinin bir tutuculuk, eskillik bi
imi gibi gstermek istedikleri bu kazanmalarn savunulmasn
dan daha doal ve meru deildir. nsanln kltrel kaza
nmalarnn, Kant ya da Hegel'in, Mozart'n ya da Beethoven'in
savunulmasn tutucu diye mi knayacaz? Sz ettiim top
lumsal kazanmlar, erkeklerin ve kadnlarn urunda savap
ac ektii alma hakk, toplumsal gvenlik de onlar kadar
ayn nem ve deere sahiptir, te yandan yalnzca mzelerde,
ktphanelerde ve akademilerde varlklarn srdrmekle kal
mazlar, insanlarn yaamnda canl ve etkilidirler, her gn va
rolularn ynetirler. te bunun iin, en hoyrat ekonomik g-
* nc Hesse DGB Forumu'nda sunulan bildiri, Frankfurt, 7 Haziran 1997.
50 Kar Ateler
lerin bala olanlarn, kimi zaman "ayrcalk" diye tanmla
nan kazanmalarm savunarak, tm erkeklerin ve kadnlarn,
Avrupa'nn ve baka yerlerin kazanmalarm savunanlar kna
yanlarn karsnda, bir tr rezalet duygusuna kaplmama en
gel olamyorum.
Birka ay nce M. Hans Tetmeyer'e kar ortaya attm
sorgulama ounlukla yanl anlald. nk M. Hans Tietme-
yer'in araclk ettii neo-liberal dncenin mantna gre so
rulmu bir soru olduundan, kt sorulmu bir soruya bir ya
nt gibi anlald. Bu gre gre, euro'nun ortaya knn sim
geledii parasal birleme, Avrupa'nn politik birlemesinin zo
runlu nkoulu, kanlmaz ve yeterli kouludur. Bir baka de
yile, Avrupa'nn politik birlemesinin, zorunlu ve kanlmaz
olarak ekonomik birlemeden doduu dnlyor. Bu da
parasal birlemeye ve M. Hans Tietmeyer gibi savunucularna
kar kmann, politik birlemeye kar olmak, ksacas "Avru
pa'ya kar" olmak gibi grnd anlamna gelir.
Oysa hi ilgisi yok. Sz konusu olan, devletin, (gnmz
de varolan Ulus devletler ya da yaratlacak Avrupa devleti),
zellikle toplumsal haklarn korunmasnda kendi haline brak
lan ekonominin dizginsiz dzeneklerine tek kar koyabilecek
olan sosyal devletin ilevi. M. Hans Tietmeyenki gibi finans
pazarlarna arac hizmeti veren bir Avrupa'ya kar klrken,
uyumlu bir politikayla bu pazarlarn gem vurulmayan iddeti
ne kar engel oluturacak bir Avrupa istenebilir. Ancak hibir
ey, hazrladklar bankaclar Avrupa'sndan byle bir ey um
ma izni vermez bize. Parasal birlemeden toplumsal birlemeyi
salamas beklenemez. Tam tersine: gerekte ortaklarnn zara
rna euro alannda rekabet glerini korumak isteyecek devlet
ler, toplumsal harcamalar azaltp maa harcamalarm indir
mekten baka yol bulamayacaklardr; toplumsal dumping ve ma
a dumping'i, i pazarnn "esneyebilirlii", faiz oranlaryla oy
nama olanaklarndan yoksun devletlere braklan tek are ola
caktr. Bu dzeneklerin etkisine, her zaman "kemer skmay"
tleyiveren Bundesbank ve yneticileri gibi "para yetkeleri
nin" basks da eklenecektir kukusuz. Yalmzca bir Avrupa sos
yal devleti, para ekonomisinin btnl bozucu eylemine kar
Yeni Bir Enternasyonalizm in
51
koyabilecektir. Ama M. Hans Tietmeyer ve neo-liberaller, eko
nominin serbest ileyiine basit engeller gibi grdkleri ulusal
devletleri de, haydi haydi bir bankaya indirgemek istedikleri
bir uluslarst devleti de istemiyorlar. Ulus devletlerden de (ya
da topluluun devletlerinin bakanlar kurulundan) erklerini el
lerinden alarak kurtulmak istiyorlarsa, bunun nedeni, onlara
artan bir yetkeyle toplumsal politika konusunda basklar geti
ren bir uluslarst devlet yaratmak iin deildir kukusuz,
nk devletlerin zellikle toplumsal politikalardan bedeli ne
olursa olsun kurtulmalarn isterler.
Bylece, Avrupa'nn politik birlemesme kar olmadan, tek
bir para zerine kurulmu bir Avrupa'nn birlemesine kar -
klabilir; tam tersine, Avrupa Bankas'n denetleyebilecek, daha
akas pazarlarn uyumlu ileyii karsndaki ok sayda en
geli olduu gibi (sosyal) devletin tm izlerini de silmeyi isteyen
neo-liberal felsefeye gre, tmyle katksz boyuta indirgenmi
birliin toplumsal sonularn nceden kestirerek denetleyebilen
bir Avrupa devleti yaratlmasna ar yaplabilir.
Uluslararas rekabetin (zellikle Avrupa ii) tek bir lkede,
sizin "gerileme yasa" dediiniz eyin ortaya konulmasna en
gel oluturduu kesindir. alma sresinin indirilmesi ve eko
nomik atlm konularnda ok iyi grlmektedir bu (alma s
resinin indirilmesinin, ksmi verimliliin olas art nedeniyle
ve isizlik, iin harcanan ok byk tutarlarn geri alnmasna
olanak tanyacandan, kendi kendini finanse edecei olgusuna
karn). Bunu ok iyi anlam olan John Majr, utanmazca yle
der: "Sizin toplumsal vergileriniz olacak, bizim de iimiz." Ki
mi irketleri toplumsal haklarn ykmnn greceli olarak daha
"ileri" olduu Fransa'ya tamaya balayan Alman patronlar
nn da ok iyi anlad gibi. Oysa rekabetin zde Avrupa ii ol
duu ve Alman iilerden ilerini alanlarn Fransz iileri ol
duklar, bunun tersinin de olduu doruysa, -Avrupa lkeleri
nin d alverilerinin drtte ne yakn Avrupa alannn snrlar
iinde gerekletii iin durum budur- cretleri azaltmadan al
ma sresinin azaltlmasnn sonularnn, ancak byle bir nle
min Avrupa leinde kararlatrlp uygulamaya konmas ko
uluyla ok yumuatlabilecei grlr.
52 Kar Ateler
Yeni teknolojilere talebin ya da yatrmn artrlmas politi
kalarnda da durum ayndr. Yar-becerililerin dnp dolap
yineledikleri gibi, olanaksz ya da ykc olan, bylesine uzun
zaman tek bir lkede yrtlm bu teknolojiler, kta lein
de akla yatkn olacaktr. Ayn zamanda da daha genel olarak in
san davranlarnn, zellikle de etkinlik ve dinlenmenin z-
deksel ve simgesel tm kazanlann, tm bedellerini gz nn
de tutabilecek gerek bir mutluluk ekonomisinin ilkeleriyle
ynlendirilmi her eylem iin geerlidir. Ksacas, toplumsal ka-
zanmlarn ykcs olan para Avrupa'snn, her lkenin, her l
kenin alanlarnn, zellikle toplumsal dumping'in karsna,
baka lkelerin alanlarna ynelttikleri tehditleri etkisiz kla
bilecek birleme zerine kurulmu toplumcu bir Avrupa'y
karmak zorunludur.
Byle bir bak asnda, basit bir soyut izlenceden kmak
iin, yeni bir enternasyonalizm bulmak sz konusu olacaktr,
bu i de en ok sendika rgtlerine der. Ancak enternasyona
lizm, tarihsel biimiyle Sovyet emperyalizmine bamllyla
deerden drlmesinin yannda, sendikal yaplarn ulusal
oluu (devlete bal ve byk bir blm devlet tarafndan ku
rulmu) ve farkl tarihsel geleneklerle ayrlm olmasyla da b
yk engellerle karlar: rnein, Almanya'da toplumsal ilgili
lerin byk bir zerklii vardr, oysa Fransa'da gl bir devlet
karsnda zayf bir sendika gelenei vardr; yine toplumsal ko
ruma biimleri ok byk farkllk gsterir, vergiyle nianland
ngiltere'den Almanya'ya ve dentilerle desteklendii Fran
sa'ya kadar. Avrupa leinde aa yukar hibir ey yoktur.
ro'nun gardiyanlarnn uramadklar "Sosyal Avrupa" de
nilen olgu, birka byk ilkeye indirgeniyor; uygulanmas ye
lkelerin insafna braklan asgari haklarn bir platformunu ta
nmlayan "temel toplumsal haklarm ortak yasas"yla rnein.
Maastrich Szlemesi'ne eklenen toplumsal protokol, alma
koullar, bilgi, alanlara danlmas, erkekler ve kadnlar
arasnda frsat eitlii alanlarnn ounluunda ynergeler be
nimsemeyi ngrr. Avrupal "toplumsal ilgililerin" bir kez Ba
kanlar Kurulu'nca kabul edildikten sonra yasa gc kazanan
ortak anlamalar tartma yetkisi olduu da ngrlmtr.
Yeni Bir Enternasyonalizm in
53
Tm bunlar iyi gzel, ama byle anlamalar Avrupal pat
ronlara kabul ettirebilecek toplumsal g nerede? Avrupa Sen
dikalar Konfederasyonu gibi uluslararas makamlar, rgtlen
mi bir patronluk karsnda zayflar (rnein CGT gibi belli bir
sayda sendikay darda tutuyorlar) ve elikili olarak top
lumsal haklar sz konusu olsa bile ounlukla, neredeyse her
zaman, giriimi ortak kurumlara (ve teknokratlara) brakyor
lar. Kimi okuluslu irketlerdeki anlamazlklarda, irket komi
teleri gl bir bavuru yeri olabilir, ama basit damma yaplar
olarak, karlarnda bir lkeyi tekine kartlatran ya da te
kinden ayran kar farkllklarm bulurlar. Savamlarn Avru
pa egdm ok gecikmitir. Sendika rgtleri byk frsatla
rn geip gitmesine izin verdiler, rnein Almanya'da 35 saat
iin yaplan, Avrupa dzeyinde srdrlmeyen grev ya da
Fransa'da ve daha birok Avrupa lkesinde, 95 sonu ve 96 ba
nda kemer skma ve kamu hizmetlerinin yklmas politikala
rna kar yaplan byk hareketler gibi. Aydnlar -zellikle Al
manya'da- egemen sylemin aracln yapmadklarnda, ses
siz kaldlar.
Sendikal, dnsel ve popler dzeyde yeni bir enternas
yonalizmin temellerini nasl yaratmal? Dar grl, yalnz
kendi eilimlerine yer veren iki olas eylem biimi seilebilir.
Bu durumda harekete gememenin, bir bakma deneme yazar
larnn ve gazetecilerin srekli "propaganda", alglanmayan ve
olduu gibi alglanmayan propaganda eyleminin yol at yl
gnln sonucu olduu lde, aydnlarn zel katksn gerek
tiren halklarn seferberlii var nce. Byle bir seferberliin
toplumsal temelleri var: eitim dzeyinin ykseltilmesiyle,
okula ilikin niteliklerin deerinin azalmas, bunun sonucu
olarak da yapsal olarak deerinin dmesi, ayrca renciler
ve el iileri arasndaki kopula (yallar ve genler arasnda,
kadrolular ve geiciler ya da proleterletirilmiler arasndaki
kopu srp gider, ama gerek balar, rnein, krizden etkile
nen eitimli ii topluluklaryla yaratlr) okul sistemindeki ba
ntlarn deiiminin etkilerini anacam yalnzca. Ama ayrca
ve zellikle, Almanya'da ok gl olan ok geni orta snf
sylenine kar, anapara gelirlerinin toplam varl % 60 artar
54 Kar Aceler
ken, cretli almann gelirinin sabit kalmasyla, toplumsal
eitsizliklerin bymesiyle birlikte, toplumsal yapnn dn
m de var. Bu uluslararas seferberlik eylemi, dncelerle
savata nemli bir yer edinildiini, (zellikle Fransa'da top
lumsal hareketlerin yakasn brakmayan ve toplumsal mca
dele iindeki dnsel mcadelelerde tam yerlerini hazrlama
y yasaklayan "ii yanls" gelenekten koparak) zellikle de
egemen makamlarn ve onlarn uak dnrlerinin durma
dan retip yaydklar yanl istatistiklerle, ngiltere'de ya da
ABD'de vb. tam istihdama ilikin sylenlerinin eletirisine
nemli bir yer verildiini varsayar.
Bir uluslartesi devleti gerekletirebilecek bir enternasyo
nalizmin yararna ikinci bir mdahale biimi, imdiki durumda
ve gelecein toptan bak asndan yoksun olan ortak genel
kar ynetemeyen ulusal devletler zerinde ve ulusal devletler
le eylemdir. Ulusal devletler zerinde, bir yandan ulusal dev
letle birlemi tarihsel kazanmalar savumnak ve glendirmek;
te yandan bu devletleri ulusal devletlerin en ileri toplumsal
kazanmlarn (daha fazla kre, okul, hastane ve daha az ordu,
polis ve hapisane) toplayarak bir Avrupa toplumsal devletinin
yaratlmasna almaya, birleen bir pazarn ortaya konulmas
na ve serbest rekabetin cretliler iin getirecei olas toplumsal
sonulara engel olmak iin toplumsal nlemlerin hazrlanma
syla, boyun edirmeye zorlamak iin ulusal devletlere etkimek
gerek. (n plana ekonomik ve toplumsal politikalarn dzen
lenmesini koyup euro'ya giriini yeni bir anlamaya erteleyen
sve rneinden esinlenilebilir burada.) Toplumsal ba, para
larn deiim deeri eitlii kadar nemlidir ve toplumsal
uyum gerek bir parasal birliin baarsnn kouludur.
Eer toplumsal uyum ve onun neden olup gerektirdii da
yanma, kesin bir ncelik durumuna gelirse, imdiye kadar
ekonomik gstergelere zg olan (Maastrich Anlamas'nn
nl % 3' gibi) ayn kesinlik kaygsyla belli bir sayda amac
birden grmeye getirmek gerekir: asgari cretlerin belirlen
mesi (blgesel ayrlklar gz nne almak iin blgelere gre
farkllatrlm); bylece dolayl olarak iin ar vergilendiril
mesine neden olan finansal etkinliklerin kamu harcamalarna
Y eni Bir Enternasyonalizm in
55
katksn azaltan, yolsuzlua ve vergi kaaklna kar ve doru
dan rakip etkinlikler arasnda toplumsal dumping' e kar n
lemlerin hazrlanmas; gei sfatyla blgeler arasndaki farkl
l kabul edecek, ama varolduu noktalarda birleip varolma
d yerde gelierek toplumsal politikalar btnletirmeyi
amalayacak bir ortak toplumsal hakkm kaleme alnmas: rne
in maal ii de, baka bir gelir kayna da olmayan kiiler
iin asgari bir gelirin dzenlenmesi, i zerindeki vergilerin
azaltlmas, eitim gibi toplumsal haklarn gelimesi, bir i ve
konut hakknn hazrlanp Avrupa toplumsal yasalarn yay
may ve genelletirmeyi amalayan toplumsal alanda bir d
politikann oluturulmas; genel kara uygun bir ortak yatrm
politikasnn tasarlanmas ve ortaya konulmas: ilerin azaltl
masnn iyi ynetim ve verimlilik gvencesi olduu inanc gibi
tmyle kurgusal ve/ veya ksa vadeli kazan dnceleriyle
ynlendirilen ya da genel kara tmyle kart nvarsaymlar
zerine kurulu finansal etkinliklerin zerklemesinin sonucu
olan yatrm stratejilerinin tersine, yenilenemeyen kaynaklarn
ve evrenin korunmasn gvenceye almay, Avrupa tesi ta
maclk ve enerji alarnn gelimesini, sosyal konutun yaygn
lamasn ve kentsel yenilemeyi (zellikle ekolojik kent ta
maclyla) salk ve evre korunmas alannda aratrma-ge-
litirme yatrmn, daha riskli grnen ve finans dnyasnda
tannmayan biimler alan (kk irketler, bamsz i) yeni et
kinliklerin finansmann amalayan stratejilere ayrcalk ver
mek sz konusu olacaktr.1
Tutarsz nlemlerin basit bir listesi gibi grnebilecek olan
bu ey, gerekte neo-liberalizmin yazgclndan kopma, poli
tikleerek "yazgclktan kurtarma" ve neo-liberalizmin doal
latrlm ekonomisi yerine, insan istenci ve giriimcilii zeri
ne kurulu, retkenliin ve verimliliin sk skya iktisadi olan
tapmann tanmad kendini gerekletirme kazanl ve ac
bedelli hesaplarnda yerini hazrlayan bir mutluluk ekonomisi
koyma isteinden esinlenir.
Avrupa'nn gelecei Almanya'daki ilerici glerin arl
na (sendikalar, SPD, Yeiller), Bundesbank'n ve Alman hk
metinin "gl" euro politikasna kar kma gcne ve isten-
56 Kar Ateler
dne ok baldr. Daha bugnden birok lkede, zellikle Fran
sa'da dile getirilen bir Avrupa politikasnn yeniden ynlendi
rilmesi iin hareketi canlandrma ve devralma yeteneiderine de
ok bal olacaktr. Ksacas yazgmzn finans pazarlar ya da
"kreselleme" mekanizmalar gibi yce, bamsz ve kaytsz
glerin ellerinde olduuna sizi inandrmak isteyen tm kt
lk peygamberlerine kar, sizi inandrmak umuduyla, gelece
in, ayn zamanda bizim ve tm Avrupallann gelecei olan si
zin geleceinizin siz Almanlara ve sendikaclara ok bal oldu
unu belirtiyorum.
Frankfurt, H aziran 1997
Not
1 Bu nerilerden bir blmn Yves Salesse'den dn alyorum. Propositions pour
une autre Europe, Construire Babel, Flin Yaymlari 1997.
Televizyon, Gazetecilik ve Politika*
Televizyon zerine' nin, en gzde Fransz gazetecilerde
uyandrd tepkilerin an iddeti nasl aklanmal? Aa
vurduklar hakl fke, kukusuz bir lde szn, biemin, de
vinimlerin, mimiklerin, glmsemelerin yazl olmayan elii
ni, bir baka deyile iyi niyetli bir izleyici iin, anlalmak ve
inandrmak kaygsyla yreklendirilen bir sylemle, tm nce
den yalanlamalarma karm, aralarndan ounun orada gr
mek istedikleri yergi yazlar arasndaki tm fark birden gste
ren her eyi kanlmaz olarak yok eden kopya etkisine yklene
bilir. Ancak daha ok, yeniyi "aklamalar" diye adlandrlanla
zdeletirmeye eilim ya da toplumsal dnyann en dorudan
grnen yzn, yani bireyleri, ilerini, zellikle de kt ileri
ni ayrcalkl klma eilimi gibi, sklkla ortadan kaldrmann,
davann bak asyla, eylemleri ve dnceleri ynlendiren,
ve bilgisi, honutsuz knamadan ok, anlayl balaycl
destekleyen (bir konuyu ancak grntler, hem de heyecan
uyandrc grntler varsa ele alan, bylece bir sansr biimi
ne gtrebilecek olan grnenin ncelii) grnmez yaplarn
ve dzeneklerinin (burada gazetecilik alanmdakiler) zararna,
gazetecilik dncesinin en kendine zg niteliklerinin bazla
ryla aklanr. Ya da buraya erimek iin kullanlan yntemden
ok, (varsaylan) "sonularla" ilgilenmeye eilim. On yllk
aratrmamn sonucu La Noblesse d'tat adl kitabm ktnda,
Grandes coles' 1er zerine, eski rencilerin dostluk birlii ba-
kannm "lehte", benim ise "aleyhte" konuacam bir televiz-
* Bu metin Televizyon zerine"nin ngilizce basmnda Sonsz olarak yaymlanm
tr. (P. Bourdieu, Sur la tlvision, Paris, Lier-Raison d'Agir, 1996)
58 Kar Ateler
yon tartma programna katlmam neren ve reddedebilmemi
anlamayan u gazeteciyle ilgili byle bir anm var. Yine kitabm
Televizyon zerine'ye atan "byk kalemler" burada kullan
lan yntemi, yalnzca ve basite ayra iine koydular (zellikle
de alan olarak gazetecilik evreninin incelenmesini), bylece
onu, hem de bilmeden birka kalem kavgas grltsnn ara
sna serpitirilmi sradan tavr almalar dizisine indirgediler.
Buna karlk, yeni yanl anlamalar tehlikesini gze alarak,
gazetecilik alannn ilkesini, gazetecilik alannn yapsnda ve
yaratt gazetecilerin zel karlarnda bulan politik alann t
myle zel bir grnn nasl retip aladn gstermeye
alarak yeniden aklamak istediim bu yntemdir.
Gazetecilik, zellikle de televizyon dnyas gibi skc olma
korkusunun ve ne pahasma olursa olsun elendirme kaygs
nn egemen olduu bir evrende, politika en ok televizyon izle
nen saatlerin olabildiince dna karlan, pek coku verici ol
mayan hatta bunaltc, deerlendirilmesi ve ilenmesi zor, ne
pahasna olursa olsun ilgin klnmas gereken bir konu gibi
grnmeye yargldr. Heryerde, Amerika Birleik Devletle-
ri'ndeki kadar Avrupa'da da, gzlemlenen gitgide daha ok
bayazar ve aratrmac-muhabirini elence program sunucu
suna; haber, inceleme, sylei ve ciddi tartma programlarnn
ya da rportajlarnn katksz elence programlar, zellikle de
talk shoo'larn parayla tutulmu, birbirinin yerini alabilen ko
nuklarnn (balanmaz bir su, rnek olarak yalnzca bir ka
nn adn andm) anlamsz gevezelikleri uruna harcama eili
mi ite bundan dolaydr. Bu kurmaca alverilerde syleneni
ve sylenemeyecek olan gerekten anlamak iin, Amerika Bir
leik Devletleri'nde panelist olarak adlandrlanlarn seilme
koullarn ayrntl incelemek gerekecekti: her zaman yararla
nlabilir olmak, bir baka deyile her zaman gelip katlmaya
hazr olmak, ama ayn zamanda her eyden konumay (bu,
talya'da tnttologo tanmnn kendisidir) ve gazetecilerin sor
duklar tm sorulara, en tuhaf ve en kaba olanlarna bile yant
vermeyi kabul ederek oyun oynamak; her eye, bir baka de
yile tm dnlere (konu zerine, teki katlmclar zerine
vb.) hazr olmak, tm uzlamalara ve gizli anlamalara uygun
olmak, bylece de kendine "medyatik" nn dorudan ve do
layl tm yararlann salamak, basn organlarnda saygnlk,
kazan getiren konferanslar vermeye arlar vb., zellikle
Amerika Birleik Devletlerinde ve giderek Avrupa'da kimi ya
pmclarn ynettii n grmelerde panelistleri semek, ak
ve parlak szcklerle, karmak bilgilerin yer kaplamasn n
leyerek basit tutum taknmalar hazrlamakla uramak (zde
yie gre: "The less you knoxv, the better offyou are").
Ama bu demagojik yalnlatrma politikasn hakl gster
mek iin, halkn beklentilerini ileri sren gazeteciler (demokra
tik bilgilenme ya da elendirerek retme isteinin tam tersine)
halka kendi eilimlerini, kendi grlerini yanstmaktan baka
birey yapmazlar; zellikle skma, rating'i drme korkusu
dolaysyla, onlar tartma zerine savaa, diyalektik zerine
polemie ncelik vermeye, savlar arasndaki kartlamalarn,
bir baka deyile tartmann konusu olan bte a, vergile
rin indirilmesi ya da d bor yerine, kiiler (zellikle politikac
lar) arasndaki atmalar ncelikli klmak iin her eyi kullan
maya gtrdnde. Yetkilerinin znn bir gzlem ve bir so
ruturmann nesnelliinden ok, balantlarn ve gizini amala
rn ili dll (hatta sylentiler ve dedikodular) zerine kuru
lan bir politika dnyasnn bilgisine dayand iin, sz konusu
olanlardan ok, oyunla ve oyuncularla, tartmann znden
ok, katksz taktik sorularla, politik alann mantndaki sy
lemlerin ieriinden (Fransa'da son seimler srasnda olduu
gibi, tartmaya katksz saptrmalar uydurmaya ya da alama
ya kadar gitmediklerinde, sorun, sol ve sa arasndaki tartma,
iki kiiyle mi -muhalefet lideri Jospin ile sac babakan Jupp
arasnda- ya da drt kiiyle mi -bi r yanda Jospin ve komnist
ittifak Hue, te yanda Jupp ve merkezdeki ittifak Lotard
arasnda- yrtlmesini bilmekmi gibi, yanszlk grn al
tnda, sol partiler arasnda olas ayrlklar gstererek tutucu
partileri desteklemeye zg bir politik alama olan bir mda
hale olmas) ok, politik etkisiyle (koalisyonlarn, balamlarn
ya da kiiler arasnda anlamazlklarn) ilgilenerek, her eyi,
uzman olduklar bir alana indirgeme eilimlidirler gerekte.
Btn haklara sahip yeler olmamakla birlikte ok etkili z
Televizyon, Gazetecilik ve Politika 59
60 Kar Ateler
neler olduklar ve politikaclara vazgeilmez simgesel hizmet
ler nerecek gte olduklar (zaten bunlar kendilerine de sa
layamazlar, yalnzca bugn toplu olarak tam anlamyla pasla
tklar yazn alannn dnda) politika evrenindeki anlalmaz
konumlanndan tr, Thersites'i bak asna ve politika ala
nndaki tutumlarda birleen karlarda (bir parti ya da bir
"akm" iindeki rekabetler gibi) onlar en yarar gzetmeyen ta
vr almalarn ve en iten inanlarn nedenlerini aramaya gt
ren bir kendiliinden kuku felsefesi biimine eilimlidirler.
Tm bunlar onlar, gerek politik yorumlarnn gerekele
rinde, gerek grmelerinin sorularnda olsun, birbirlerine
dren rekabete bal karlarca ynlendirilen, inansz hrsl
dalaverelere braklan bir tr arena olarak politika dnyasnn
edepsiz grn retmeye ve nermeye gtrr. (Bu arada po
litikaclarn politikaclar ve nlerini yaratmaya giderek daha
ok katkda bulunan ve gerek "boynuzlular" olan byk tele
vizyon yaynlar ya da tekiler gibi gazetecilik alannn ve onun
en kendine zg kurumlarnm gereksinimlerine gre kendini
uydurarak politik adan baarl olmak iin gittike daha ok
gerekli olan, zorunlu olarak ahlak d olmasada, bilinli olarak
dzenlenen bu politik pazarlama trnde yardm etmekle g
revli araclar, danmanlar ve t verenlerin etkisiyle yrek
lendiklerini de belirtelim.) Politika mikrokozmosuna, burada
gelien olaylara ve ona yklenebilir sonulara olan bu zel ilgi,
halkn bak asyla ya da en azndan politik tavr allarn
kendi varolular ve toplumsal dnyada ortaya karabilecei
gerek sonulardan en kaygl kesimlerle bir kopu retmeye
ynelir. zellikle televizyon yldzlarnda ekonomik ve toplum
sal ayrcalkla birleen toplumsal uzaklkla byk lde peki
tirilip artan bir kopu. Gerekte, altml yllardan balayarak
Amerika Birleik Devletleri'nde ve Avrupa lkelerinin ounda
medyatik yldzlarn son derece yksek cretlerine -Avrupa'da
100.000 dolar ve daha fazla, Amerika'da1milyonlarca dolar d
zeyinde- talk shoo' larla, konferans turneleriyle, gazetelere d
zenli katklarla, zellikle meslek topluluklarnn toplantlar fr
satyla "dzenlemelerle" birleen, sklkla pek ar olan cret
leri eklerler. Bylece gazetecilik alannda erkin ve ayrcalklarn
Televizyon, Gazetecilik ve Politika
61
blmnn yapsnn dalmas, simgesel kapitallerini (kon
feranslar ve "dzenlemeler"pazarnda saygnlklarn korumak
iin zorunlu) srekli yaynda olma politikasyla srdrmek ve
artrmak zorunda olan kapitalist kk giriimcilerin yannda,
geiciletirme yoluyla bir otosansr biimine mahkm edilen
geni bir alt-proletarya gelitike durmadan artar.2
Bu sonulara, daha nce andm scoop saplan tsyla yeni ve
ulam en g habere tartmasz ncelik vermek eilimi ya da
en zgn ve en tuhaf, yani ok sk olarak en utanmaz yorum
iin rekabeti destekleyen olur olmaz eyler vaat etme ya da ile
rin ak konusunda bellek yitimine uram kehanet oyunu, bir
baka deyile, hem pahal olmayan (spor bahislerine yakn),
hem gazete makalelerinin neredeyse tam kopukluunun ve bir
birini izleyen konformizmin hzl dolamnn getirdii unutu
tarafmdan korunduu iin, tmden cezasz kalacana emin
olunan rekabetin kestirimler ve tanlar gibi sonular eklenir.
Tm bu dzenekler genel bir politikadan uzaklatrma ya
da daha dorusu politikadan d krklna uratma sonucu
nu retmekte elbirlii eder. Elence aray, bunu aka isteme
gereksinimi olmadan, politik yaamm nemli ancak skc gr
nen bir soruyu ortaya kard her seferinde dikkati bir gste
riye (ya da bir skandala) evirmeye ya da daha incelikli bir bi
imde "aktalite" olarak adlandrlana, O. J. Simpson davas
rneinde olduu gibi eitli olaylarla shov arasnda yar yol
da, ba sonu olmayan, kronolojik olarak ayn zamana denk
dmenin rastlantlaryla yan yana gelen, tm ncllerinden ve
nedenlerinden ayrlarak, yalnzca anlk, gncel olarak, grne
ne indirgeyerek glnle indirgenene eilir (Trkiye'deki bir
deprem ve bte kstlamalar tasarsnn sunumu, bir spor ut
kusu ve heyecanl bir dava).
Ayrmna varlmaz deiiklikler iin, bir baka deyile Av
rupa'nn sapmas tarznda, gzden kaan ve alglanamaz kalan,
etkilerini ancak zamanla tam olarak aa vuran tm sreler
iin ilgi yokluu, gazetecileri dnyann bir anlk ve kopuk bir
tasarmn retmeye iten gn gnne dnce mantnn ve
nemliyle yenmin (scoop ve aa vurmalarn) ayrt edilmesini
alayan yapsal bellek yitimi'nin etkilerini artrr. Zaman, zellik
62 Kar Ateler
le de ilgi ve n bilgi yokluu (belgeleme almalar sklkla ay
n konuya ayrlm makalelerin okunmasyla snrl olduun
dan), sk sk olaylar, iinde bulunduklar ilikiler dizgesine (r
nein vergiler konusunda politikaya bal olan emek pazarna
bal aile yaps durumu vb.) yerletiremezler (rnein bir
okuldaki iddet eylemi) ve bylece grnr samalklarndan
koparmaya yardm edemezler. Elbette karlk olarak gazeteci
ler bu konuda "haber etkisiyle" hemen grnr olmayan so
nulu eylemlerin zararna, ksa vadeli giriimlerini vurgulama
ya ynlendirdikleri politikaclar ve zellikle hkmet sorumlu
larnn eilimiyle yreklendirilirler.
Bu tarihsizletirilmi ve tarihsizletirici, indirgenmi ve in
dirgemeci bak as dizisel gereklemesini, televizyon akt-
alitelerinin sonunda hepsi birbirine benzeyen, birbirini izleyen
grnteki anlamsz sorunlarn, yoksul halklarn kesintisiz
geidi, aklamasz beliren, zmsz kaybolacak, bugn Zaire,
dn Biafra, yarn da Kongo olan ve bylece tm politik zorun
luluktan artlm, ancak en fazla belli belirsiz bir insani ilgi
uyandrabilen art arda gelen olaylarn verdii dnya imgesinde
bulur. Tarihsel bir bak as olmadan birbirini izleyen bu ba-
mtsz trajediler, gazetecilik asndan allm dememek iin
geleneksel, zellikle de artc ve rtmesi pahal olmayan,
kurbanlarnn trenlerin raydan kmalar ve daha baka kaza
lardan daha fazla dayanma ya da politik bakaldr uyandra-
mayaca, yine ok "gndem"de olan doal felaketlerden, ka
srgalardan, orman yangnlarndan, su basknlardan tam olarak
ayrlmaz.
Bylece rekabetin basklar, televizyonlar iddet, su, etnik
savalar ve rk kinle dolu bir dnya imgesi retmeye ve her
eyden nce, kendini geri ekmesi ve korumas gereken, hibir
ey anlalmayan ve bu konuda hibir ey yaplamayacak olan
birbirini izleyen anlamsz ykmlar, anlalmaz ve kayg verici,
tehdit edici evrenin gnlk seyrini nermeye yneltmek iin
mesleki greneklerle birleirler. Bylece, nasl su ve iddet
durmadan artarak gvenliki grn kayg ve korkularn k
krtyorsa, yava yava, bakaldr ve kzgnlktan ok, geri e
kilmeye ve boyun emeye ynelten, harekete geirmekten ve
politikletirmekten uzak, ancak yabana dmanl kayglarn
artrmaya katkda bulunabilen tarihin ktmser bir felsefesi de
oluur. Dnyann lmllerin ouna tutunma noktas sunma
d duygusu, yksek dzey bir sporda sporcular ve izleyiciler
arasndaki ayrma neden olan trde politik oyun, zellikle en
az politikayla ilgilenenlerde, kukusuz yerleik dzenin korun
masna uygun yazgc bir balantszla ynelten bir profesyo
neller ii olduu dncesiyle birleir.
Amalar (en geni izleyici kitlesinin aray, dolaysyla
"en iyi satma" olana veren "en kn" aray olan) ve
dnce biimleriyle alma koullarmda reklamclara gitgide
yaklaan televizyon yapmclarnn mesleki utanmazln sn
rn ya da panzehirini "post-modem" denen belli bir "kltrel
eletiri"yle izleyicilerin (zellikle zapping' le aklanan) etkin
utanmazlnda bulabileceini, varsaymak iin, halkn "dire
ni" kapasitelerine (yadsnamaz ama snrl kapasiteler) olan
inanca gerekte sk skya bal olmak gerekir: kimi "post-mo-
dern" yorumlarla televizyon yapmclarnn ve reklamclarn
ynlendirici utanmazlnn getirdii "ironik ve stmetinsel"
iletilerin nc ya da drdnc derece eletirel "okuma"smn
dnsel vaat yarna girme elverililiini evrensel saymak,
skolastik yanlsamann, poplistliin en sapkn biimlerinden
birine dmektir gerekte.
Paris, Haziran 1997
Televizyon, Gazetecilik ve Policika 63
Notlar
1 Bkz. James Fallows, Breaking the News. How Media Undermine American Democ
racy, New York, Vintage Books, 1997.
2 Bkz. Patrick Champagne, "Le journalisme entre prcarit et concurrence", Liber,
29, Aralik 1996, s. 6-7.
Televizyon Uzerine'ye Dn*
SORU- Televizyon zerine'ite basnn grnmez yaps zeri
ne profesyonellerin bilincini uyandrmak gerektiini sylyorsunuz.
Profesyonellerin ve halkn ar medyalam bir dnyada medya me
kanizmalarnn karsnda hl bu krlkte yaadklarna m inan
yorsunuz? Yoksa aralarnda bir suortakl m var?
PIERRE BOURDIEU- Profesyonellerin kr olduunu dn
myorum. Sanyorum bir ifte bilin durumunda yayorlar: bir
yanda, kimi zaman kinizmle, kimi zaman da bilinsizce istedikle
ri gibi kullandklar (aralarndan en gliilerinden sz ediyorum)
medya aygtnn kendilerine sunduu olanaklardan en fazla yara
r salamaya ynelmelerine yol aan pratik bir gr; bir de, yap
tklarnn gereini herkesin nnde yadsmaya, gizlemeye, hatta
gizlenmeye gtren kuramsal, ahlak ve kenderi iin hogry
le dolu bir bak as. ki kant: "Byk kalemlerin" birbirleriyle
yarrcasna, daha nce bilinmeyen yeni hibir ey getirmediini
(eitim konulu kitaplarm zerine olduu gibi daha nce gzlem
leyebildiim tipik Freudcu bir mantkla) syleyerek hep birlikte
ve iddetle knadklar kitabma ynelik tepkiler; ve gazetecilerin
Lady Diana'nn lmndeki rol konusunda, bu olmayan-olayn
kimi zaman oluturduu gazetecilik madenini, utanma duygusu
snrlarnn tesinde kullanarak rettikleri abartl ve ikiyzl yo
rumlar. Bu ifte bilin -gllerde ok allm: Eski Roma khin
lerinin glmeden bakabildikleri sylenirdi- zel alverilerde
olsun, hatta soruturmay yrten sosyologun isteine gre -bu
nun rneklerini kitabmda veriyorum, zellikle "aileler" konu-
* Televizyon zerine'nin (ev.: Turhan lgaz, YKY, 1997) Brezilya dilinde yaymlan
masyla P. R. Pires'le O G/ o!w'da (Rio de Janeiro) yaynlanan sylei.
Televizyon zerine'ye Dn
65
sunda- kamu aklamalarnda olsun, uygulamalarnn nesnel be
timlemesini hem rezilce ortadan kaldrabilmelerine ya da zehirli
yergi diye ilan edebilmelerine, hem de aka eanlamlsm dile
getirebilmelerine neden oluyor. Bylece Thomas Ferenczi 7-8 Ey-
ll'de, Le Monde'da Lady Diana olayn Le Monde'un ele al ko
nusunda okuyuculann eletirilerine yant olarak gerekten, "Le
Mondeun deitiini" ve kibarca "toplum olaylar" diye adlan
drd meselelere giderek daha fazla yer verdiini yazar - ay
nce dile getirilmesine katlanamad gerekler. Televizyon tarafn
dan alanan manevi k, gn gibi ortada olduu anda, moder-
niteye uyum salamak ve "merak artrmak" gibi uygun den
ahlak bir tonla zmseniyor. [1998 Oca iin ekleme: editoryal
seimlerde tecimsel kayglarm durmadan byyen arlnn bi
lincinde olan okuyucularm kandrmak iin zellikle grevlendi
rilen "medyatr" de bylece, yarg ve taraf olunabileceine inan
drmak iin, her hafta ayn gereksiz yinelemeli savlan bkmadan
yineleyip durarak, tm gzel sz syleme sanatn sergiler. Par
laklm yitirmi bir yazar tarafndan, bitme aamasndaki bir ar
kcyla yaplan sylei konusunda Le Monde'u "bir demagoji bii
mine" sapmaktan dolay knayanlarn karsna, 18-19 Ocak 1998
Le MoHcfc'unda gazetenin "alma isteini" koyar yalnzca: "Bu
kiiler ve bakalan der, geni bir pay alrlar, nk bizi evreleyen
dnya zerine gerekli bir aydnlatma getirirler ve nk ayn ne
denden dolay okuyucularmzn byk bir blmnn ilgisini
ekerler"; sonraki hafta, bir aydn-gazetecinin Cezayir'deki du
rum zerine kibar rportajm aydn geleneinin tm eletirel l
klerine ihanetle sulayanlara, 25-26 Ocak 1998 Le Mondeunda
gazetecinin aydnlar yelemesi gerekmedii yantn verir. Gaze
tenin izgisinin savunucusunun haftalar boyunca kukusuz ar
sakinimi nedeniyle byle rettii seilen metinler, bu gazetenin
en byk sakmmszldr: gazeteciliin en derin bilinalt bura
da, okurlarn meydan okumalaryla bir tr uzun haftalk incele
me seansnda yava yava ortaya kar.] yleyse, egemen profes
yonellerde, ayn karlarla ve her trden suortaklyla birbirine
bal byk gazetecilerin Nomenklattrasnda bir ift bilin sz
konusudur1. Tabandaki gazetecilerde, rportaj taeronlarnda, sa
tr bama para alan basit gazetecilerde, geicilie yazgl gazeteci
66 Kar Ateler
likte, gerek olarak gazetecilie ilikin iler yapan tm tannma
mlarda, hi kuku yok ki bilinlilik daha oktur, ounlukla da
ok dorudan olarak dile gelir. Televizyon evreni zerine belli bir
bilgiye, baka eylerin yannda onlarn tanklklar yardmyla
ulalabilir.2
S - "Gazetecilik alan" diye adlandrlann oluumuna inceliyor
sunuz, ama bak anz "sosyolojik alan"nki. Bu iki alan arasnda
bir uyumazlk olduuna inanyor musunuz? Sosyoloji "gerekleri",
medya da "yalanlan" m gsteriyor?
P.B.- Gazetecilik bak asn kolayca manici olan -bu en be
lirleyici zelliklerinden biridir- ok ayrt edici dikotomiye getiri
yorsunuz. Gazetecilerin gereklik, sosyologlarn da yalan rettik
leri de oluyor elbette, bir alanda tanm gerei her ey vardr! An
cak kukusuz farkl oranlarda ve farkl olaslklarla... Kukusuz
sosyologun birinci ii bu soru sorma biimini gzalc biimde
yaymaktr. Bu ksa kitabmda, birok kez ele aldm gibi, sosyo
loglarn bilinli ve eletirel gazetecilere (bylesi ok var, ama ille
de televizyonlarn, radyolarn, gazetelerin ynetim blmlerinde
olmas gerekmez), zellikle de, ounlukla dman olarak gr
dkleri aratrmaclarla birleerek onlar etkileyen ekonomik ve
toplumsal glerin nne gemek iin biraz verimlilikle alma
olana verecek olan bilme, anlama ve gerektiinde eylem arala
r, salayabileceklerini sylyorum. imdilik (zellikle uluslara
ras Liber dergisi yoluyla) gazetecilerle aratrmaclar arasnda
byle uluslararas balantar yaratmaya, gazetecilii etkileyen,
gazeteciliin de tm kltrel retimi, oradan da tm toplumu et
kilemesine neden olan bask glerine kar direni gelitirmek
iin abalyorum.
S - Televizyon simgesel bir bask gc olarak tantlyor. Televiz
yonun ve medyann demokratik olana nedir?
P.B.- Medya sorumlularnn sahip olduklar ve bu medyalar
konusunda yansttklar imgeyle, eylemlerinin ve etkilerinin ger
ei arasndaki uyumsuzluk ok byk. Medya, btn iinde, iz
leyicilerin kukusuz birindi olarak en depolitize kesimlerini, er
keklerden ok kadnlar, daha bilgililerden ok daha az bgilileri,
Televizyon zerine'ye Dn
67
varlkllardan ok yoksullan etkileyen bir depolitizasyon etke
nidir. Bu ok kzdrabilir, ama politik bir soruya eklemlenmi bir
yamt ya da ekimser kalma olaslnn istatistiksel incelemesiyle
ok iyi biliniyor (zellikle politika konusunda bu olgunun sonu-
lann son kitabm Mditations pascaliennes'de uzun uzun gelitiri
yorum). Televizyon (gazetelerden ok daha fazla), gittike daha
fazla, dnyann depolitize, mikroptan anndnlm, renksiz bir g
rnn neriyor, gazetecileri de giderek kendi demagojisine ve
terimsel basklarna boyun eme eilimine ekiyor. Lady Diana
olay, kitabmda sylediklerimin kusursuz bir canlandrmasdr,
bir tr an ulara geitir. Her ey birden vardr: artmaca ya
pan deiken; uzaktan etki, yani belirsiz ve evrensel, zellikle de
tmyle apolitik insani davalar sorumluluk almadan savunmas.
Genliin Paris'teki papalk kutlamasnn hemen ardmdan ve Ra
hibe Teresa'nn lmnden hemen nce gelen bu olay nedeniyle
son srglerin de attm duyumsuyoruz. (Bildiim kadanyla,
krtaj ve kadnlarn zgrl konusunda ilerici biri olmayan
Rahibe Teresa, insanln busofu savunucularnn amasna katk
da bulunduklar ve kanlmaz olarak grdkleri yaralara pansu
man yapmalarndan hibir baka engel grmeyen ruhsuz banka
clar tarafndan ynetilen bu dnyaya tam olarak uygun der.)
ite bylece, kazadan on be gn sonra Le Monde bu kaza konusun
da soruturmay ba sayfadan verebildi, te yandan televizyon
haberlerinde Cezayir'deki kymlar ve srail-Filistin raporlarnn
geliimi, haber blteninin sonunda birka dakikaya indiriliverdi.
Ayra iinde, demin diyordunuz ki: gazetecilere yalan, sosyolog
lara gerek; size Cezayir'i yeterince iyi tanyan bir sosyolog ola
rak, Cezayir1deki kymlarn gerek sorumlular zerine son dere
ce ak, sert ve yrekli bir dosya hazrlayan Fransz gazetesi La
Croixya hayranlm dile getirebilirim. Kendime sorduum soru
-imdiye kadar yant olumsuz- baka gazetelerin, zellikle de
byk bir ciddilik savndaki teki gazetelerin bu incelemeleri ye
niden ele alp almayacaklar...
S.- 60'h yllarda Umberto Eco tarafndan nerilen nl dikoto-
miyi yineleyerek dzeni benimseyenler"e kar bir kyamet oldu
unuz sylenebilir mi?
68
Kar Ateler
P.B.- Bu sylenebilir. Gerekten de ok "dzene bal" var.
Egemen yeni dzenin gc de aydnlarn giderek daha byk
bir kesimini "dzene katma"nm zel yollarn bulmay bilme
sinden (kimi durumlarda satn almak ve baka durumlarda
ayartmak denebilir) gelir, tm dnyada da byledir. Bu "dze
ne ballar", ounlukla eski modele gre eletirenler (ya da
yalnzca solcular) olarak yaamay srdryorlar. Bu da yerle
ik dzene katlma yararna olan eylemlerine ok byk bir
sembolik etki salamaya katkda bulunuyor.
S.- Lady Di olaynda medyann ilevi konusunda grnz ne
dir? Medyalarn ileyii zerine varsaymnz doruluyor mu?
P.B.- Benim bildirdiimin, en ktde neredeyse umulmayan
tam bir canlandrlmas bu. Monako ve ngiltere'nin ve baka
yerlerin prenslik ve krallk aileleri, soap opera ve telenovela konu
larnn tkenmez daarck trleri gibi saklanacak. yle ya da
byle, Lady Diana'nm lmnn yol at byk happening, n
giltere'de ya da baka lkelerdeki kk burjuvaziyi coturan
gsteriler dizisi iindeki yerini alacak, Evita ya da Jesi t s Christ
Superstar tarzndaki byk mzikal komediler gibi, alatan tele
vizyon dizileri, duygusal filmler, yksek tirajl romanlar, kolay
pop mzik, ailevi diye nitelenen elenceler gibi, konformist ve
kinik, kiliselerin gz yal ahlaklyla burjuva elencelerinin
estetik tutuculuunu bir araya getiren televizyon ve radyolarn
gn boyu akttklar tm o kltrel endstri rnleri gibi.
S.- Medyatiklemi dnyada aydnlarn olas ilevi nedir?
P.B.- Kimi zaman esenlik dnemlerinde kendilerine mal et
me eiliminde olduklar byk olumlu rol, esinlenmi peygam
ber roln oynayabilecekleri kesin deil. Kendi varlklarnn ve
zgrlklerinin temellerini ykma tehdidinde bulunan glerle,
yani pazarn gleriyle suortaklna ve ibirliine girmekten
saknmay bilseler, yine fena olmazd. Kitabm Les Rgles de l'art'
da gsterdiim gibi, hukukularn, sanatlarn, yazarlarn poli
tik, dinsel, ekonomik gler karsnda zerkliklerini kazanmala-
n ve kendi z kurallarn, kendilerine zg deerlerini, zellikle
gerein deerlerini kendi evrenlerine, mikrokozmoslarma, kimi
Televizyon zerine'ye Dn
69
zaman da gerek bir baaryla toplumsal dnyaya (Dreyfus da
vas srasnda Zola'yla ve Cezayir sava srasnda 121'lerle vb.)
benimsetebilmeleri iin birok yzyl gerekmitir. zgrln
kazanmalar her yerde tehdit altndadr, yalmzca albaylar, dikta
trler ve mafyalarca da deil; daha aldatc, ama unlar ya da
bunlar ayartmaya zg ekillerin biimini alan, yeniden canla
nan gler, pazann gleri tarafndan tehdit edilirler: kimileri
iin matematik biimcilikle donanm "kresellemi" ekonomi
nin gelimini bir yazg olarak betimleyen ekonomistin ekli ola
caktr bu; bakalar iin hem k hem kolay bir yaam biiminin
(tarihte ilk kez zppeliin ayartmalar kitle tketiminin kendine
zg jean, tee-shirt ve Coca-cola gibi modalarna ve rnlerine
baldr), ileticisi uluslararas rock, pop ya da rap starnn ekli
dir; daha bakalan iin postmodern diye adlandrlan ve kltr
lerin melezlemesinin, yalandan devrimci ululama araclyla
ayartmaya zg bir "kamps kktencilii" vb. "Dzene bal"
aydnlarn dilinde olan nl "kreselleme"nin bir gereklik ol
duu bir alan varsa eer, bu kitle kltr retiminin, televizyo
nun (zellikle Latin Amerika'nn kendine bir uzmanlk alan sa
lad ve Lady Di tr bir dnya gr yayan telenovela'lar d
nyorum), sinema ve kitle basn, hatta daha kayg verici olan
"tarihin sonu", "postmodernizm" ya da... "kreselleme" gibi
evrensel dolamdaki izlekler ya da szcklerle gnlk gazeteler
ve haftalk yaynlar iin "toplumsal dnce"nin alandr, sanat
lar, yazarlar ve aratrmaclar (zellikle sosyologlar) bu en kt
nn "kresellemesi"nin kltr ve demokrasi iin en zararl etkile
rini yenecek gtedirler ve yenmelidirler.
Paris, Eyll 1997
Notlar
1 Bu su ortaklklar zerine, baknz S. Halimi, Les Nouveaux chiens de garde, Paris,
Liber-Raisons d'agir, 1997.
2 rnein A. Accardo, G. Abou, G. Balbastre, D. Marine tarafndan sunulmu ku
sursuz incelemeler, Journaliste au quotidien. Outils pour une socioanalyse des prati
ques journalistiques' de bulunabilir, Bordeaux, Le Mascaret, 1995.
Geicilik Bugn Her Yerde*
Burada iki gnden beri yaplan ortak dnme almas
tmyle zgn, nk karlama ve yzleme frsat olmayan
insanlar, ynetsel ve politik sorumlular, sendikaclar, ekono
mi ve sosyoloji aratrmaclarm, ounlukla geici alanlar
ve isizleri bir araya getirdi. Tartlan konulardan birkan
ammsatmak istiyorum. lki, bilgie toplantardan rtk bir bi
imde dlanan: Tm bu tartmalardan sonu olarak ne k
yor ya da daha kabaca, tm bu dnsel tartmalar ne ie yar
yor? Bu sorudan en ok kayglananlar, elikili bir biimde
aratrmaclar ya da bu soruyu en ok (zellikle imdi burada
olan ekonomistleri, dolaysyla toplumsal gereklikten ya da
yalnzca gereklikten kayglananlarn ok az olduu bir meslek
iin pek temsil edici olmayanlar dnyorum) dorudan
kendilerine soranlar aratrmanlar (bu da ok iyi kukusuz). Bu
hem kaba hem de saf soru, aratrmaclara sorumluluklarn
anmsatyor; sorumluluklar ok byk olabilir; en azndan ses
sizlikleriyle ya da etkin su ortaklklaryla ekonomik dzenin
korunmasna katkda bulunduklarnda.
Geiciliin bugn her yerde olduu aka ortaya kt.
zel sektrde, ama ayn zamanda geici ve vekillik grevleri
ni artran kamu sektrnde, endstriyel irketlerde, ama ayn
zamanda kltrel retim ve yaym kuramlarnda, eitimde,
gazetecilikte, medyada vb., isizlerin u durumunda zellikle
belirginleen ayn etkileri douruyor aa yukar: Varoluun,
baka eylerle birlikte, cismani erk yaplarndan da yoksun
* Geicilie kar Avrupa grmeleri srasnda sunulan bildiri, Grenoble, 12-13
Aralk 1997.
Geicilik Bugn Her Yerde
71
kalarak bozulmas, birbirinin ard sra gelen, dnyayla, za
manla, uzamla tm bantlarn bozulmas. Geicilik, onunla
kar karya kalan kadm ya da erkei derinden etkiler; tm
gelecei belirsiz klarak btn aklc kestirimleri ve zellikle
de en katlanlmaz olan imdiye bakaldrmak iin gereken
gelecee duyulan u asgari inanc ve umudu yasaklar.
Dorudan etkiledikleri zerindeki bu geicilik etkilerine,
bir de grnte dokunmad tm tekiler zerindeki etki
leri eklenir. Hibir zaman unutulmasna izin vermez: her za
man, tm beyinlerde varolur (kukusuz liberal ekonomistle-
rinkinin dndaki tm beyinlerde, belki onlarn kuramsal ha
srclarndan birinin saptad gibi bamllk ilikisinin onlar
gvensizlikten kurtaran kkl konumunun temsil ettii bu
korumaclk trnden yararlandklar iin...). Bilinlerin ve
bilinaltlarnn yakasn brakmaz. Ar boyutlarda diplomal
olmasndan dolay, yalnzca en alttaki yetenek ve teknik do
nanm dzeyinde bulunabilen nemli bir sayda yedekte
olanlarn varl, her alana yeri doldurulamayacak hibir
eyi olmadn ve iinin bir anlamda ayrcalk, krlgan ve
tehdit altnda bir ayrcalk olduu duygusunu vermeye katk
da bulunur. (Bu zaten ilk yanllkta iverenlerinin, ilk grevde
de gazetecilerin ve her trden eletirici aklamalar yapanla
rn ona anmsattdr.) Nesnel gvensizlik bugn, yksek
derecede gelimi bir ekonominin merkezinde, alanlarn
btnn, stelik dorudan dokunmadklarn da etkileyen,
genellemi bir znel gvensizlik oluturuyor. Bu her ada
ayn "ortak mantk" tr (ok sevmesem de dediimin anla
lmas iin bu deyimi kullanyorum), isizliin ve kalitesiz
ilerin orannn yksekliinden ac eken isizliin hi yaka
sn brakmad az gelimi lkelerde gzlemlenebilen (60'l
yllarda Cezayir'de yaptm gibi) ylgnln ve geri ekilme
nin temelindedir.
sizler ve geici alanlar, ekonomik hesaptan ya da t
myle baka bir sralamaya gre, politik rgtlenmeden ba
lamak zere, tm aklc denen tutumlarn koulu olan gelece
i tasarlama gleri incitildiinden, harekete geirilebilir de
ildirler. elikili olarak, en eski ve en gncel kitabm olan
72 Kar Ateler
Travail et travailleurs en Alge'rie'de'1gsterdiim gibi, bir dev
rimci tasar oluturmak iin, bir baka deyile imdiki zaman
tasarlanan bir gelecee bavurarak deitirmenin eni konu
dnlm tutkusu iin, gelecek zerinde asgari bir kaza
nm gerekir. Emekinin, smrlen ve yasalarca korunmayan
emekiden farkl olarak, beklenen gelecee uyumlu olarak bu
gn deitirme tutkusunu tasarlamak iin sunulan bu asgari
gvencesi ve gvenlii vardr. Ancak unu da belirtelim ki h
l savunacak bir eyi, yitirecek bir eyi, ypratc ve dk c
retli bile olsa, bir ii olan biridir ayn zamanda ve ok sak-
nml, hatta tutucu olarak betimlenen birok davrannn te
melinde daha aa dme, yeniden alt-proletaryaya inme
kaygs vardr.
isizlik, bugn birok Avrupa lkesinde olduu gibi, ok
yksek oranlara ulatnda ve geicilik nfusun byk bir b
lmn, iileri, tecim ve endstri grevlilerini, ayn zamanda
gazetecileri, retim elemanlarn, rencileri etkilediinde, i
ender, bedeli ne olursa olsun istenen, alanlar iverenlerin
merhametine brakan bir ey durumuna gelir, iverenler de her
gn grlebildii gibi, kendilerine bylece verilen gten ya
rarlanp ktye kullanrlar. iin rekabet, i iinde rekabetle
katmerlenir, bu da yine i iin rekabetin bir biimidir, bundan
kimi zaman, ne pahasna olursa olsun, antaja ve iten karl
maya karn, saknmak gerekir. Zaman zaman irketlerin de iti
raf ettii gibi vahi olan bu rekabet, herkesin herkese kar, tm
dayanma ve insanlk deerlerinin ykcs olan gerek bir sa
vann, kimi zaman dpedz bir iddetin temelindedir. Gn
mzn erkek ve kadnlarnn ayrc zellii olduunu dn
dkleri utanmazlktan yaknanlar, yaknmalarn bunu kolay
latran ya da gerektiren ve dllendiren ekonomik ve toplum
sal koullara aktarmay unutmamalydlar.
Bylece, geicilik dorudan etkilediklerine (ve harekete ge
emeyecek duruma getirdiklerine) ve nl "esnekliin" gelii
-ekonomik olduu kadar politik nedenlerden de esinlendii
anlalacaktr- gibi geiciletirme stratejilerinin kulland ve
uyandrd kaygyla, dolayl olarak tm tekilere etkir. Geici
liin nl "kresellemeyle" zdeletirilen bir ekonomik yazg
Geicilik Bugn Her Yerde
73
nn deil de, bir politik istencin rn olduundan kukulan
maya balyoruz. "Esnek" irket, bir bakma glendirmeye bi
le bile katkda bulunduu bir gvensizlik durumunu kullanr:
harcamalar azaltmaya, ancak ayn zamanda alan iini kay
betme tehlikesine atarak bu azaltmay da olas klmaya alr.
zdeksel ve kltrel, kamu ve zel tm retim evreni, bylece
rnein iletmenin bulunduu baka lkelerde yerlemesiyle geni
bir geiciletirme srecine gtrlr: buraya kadar bir ulus-
devlete ya da bir yere bal olan (otomobil iin Detroit ve Tu-
rin) irket, bir kta ya da gezegen leinde retim blmlerini,
teknolojik bilgileri, iletiim alarm, ok uzak yerler arasnda
datlm eitim yerlerini birletirerek eklemlenen "a ir
k etl e gittike ayrmaya ynelir.
Anaparann hareketliliini ve emein, bedelinin daha az,
cretlerin daha dk olduu lkelere doru yer deitirmesi
ni kolaylatrarak ya da dzenleyerek, alanlar arasndaki re
kabetin genilemesini dnya leinde kamlar. Az ya da ok
sklkla ulusal topraa bal olan ve d pazarlan fethetmeye
giden ulusal (hatta ulusallatrlm) irket, yerini alanlarn
yalnzca yurttalaryla ya da demagoglarn inandrmak istedik
leri gibi ulusal toprakta yerleen, gerekte kukusuz geiciliin
ilk kurbanlar olan yabanclarla deil, dnyann br ucunun
sefalet maalarn kabul etmek zorunda kalm alanlaryla re
kabete sokan okuluslu irkete brakmtr.
Geicilik, alanlar boyun emeye, smrlmeyi kabul
lenmeye zorlama amal, genelletirilmi ve srekli bir duru
mun kurumsallatrlmas zerine kurulu yeni bir tr egemenlik
biimine kaytldr. Etkileri asndan kklerin vahi kapitaliz
mine ok benzese de gemite rnei grlmemi olan bu ege
menlik biimi kavramn belirtmek iin, burada biri hem ok
yerinde, hem de ok anlaml olan esnek-smiir kavramn ner
di. Bu szck en nemli toplumsal kazanmalara, en iyi rgtl
sendikal direnie sahip lkelerin alanlar arasnda -ulusal bir
topraa ve bir tarihe bal bir o kadar zellik- ve toplumsal a
dan daha geri olmayan lkelerin alanlar arasnda, zellikle
retim alannn kar yoluyla ynlendirilmesiyle, rekabeti yer
letirip direnileri krarak ve grnte doal olan, kendini ak
74 Kar A teler
lama yolu da bu grn olan mekanizmalarla aklc gvensiz
lik ynetimini ok artrr. Geiciliin rettii bu sz dinler
dzenlemeler, saylar azalan alanlar, ama gittike daha ok
alanlarla, saylar giderek artan almayanlar arasndaki b
lnmeye dayal, giderek daha "baarl" olan bir smrnn
nkouludur. Bana yle geliyor ki bir tr toplumsal doann es
nek olmayan yasalarnca dzenlenen bir ekonomik rejim gibi
tantlan, gerekte ancak tmyle politik erklerin etkin ya da
edilgin suortaklyla kurulabilen bir politik rejimdir yleyse.
Bu politik rejime kar, politik sava olasdr. Ama olarak
ncelikle, iyiliksever ya da iyiliksever-militan eylem gibi, s
mr kurbanlarna tm imdiki ve olas geicileri, geiciliin
ykc etkilerine kar ortak almaya (onlara yaamak "tut
mak" ve tutunmak, zsayglarn korumak, yaplarnn bozul
masna, z imgelerinin alaltlmasna, yabanclamaya diren
mek iin yardm ederek), zellikle de uluslararas lekte, bir
baka deyile geiciliin politik sonularnn uyguland d
zeyde, bu politikaya kar savamak ve farkl lkelerin al
anlar arasnda kurmay amalad rekabeti yok etmek iin
harekete gemeye yreklendirmeyi belirleyebilir. Ancak al
anlar, i ya da i iin daha iyi cret zerine kurulmu, izin
verdii alma ve smrye (ya da esnek-smrye) hapseden
eski savalarn mantndan kurtarmak da denenebilir. Bu,
almann yeniden bltrlmesi (Avrupa leinde hafta
lk alma sresinin olduka azaltlmasyla) retim zaman
ve yeniden retim zaman, dinlenme ve bo zaman arasnda
blmn yeniden tanmlanmasndan ayrlamayacak bir ye
niden blmdr.
zneleri tmyle ekonomik sorunlar zmekle megul,
szcn en dar anlamyla saymanlara indirgeyen, sk skya
hesap ve bireyci bir grn terk edilmesiyle balamas gere
ken bir devrim. Ekonomik sistemin ilemesi iin, alanlarn
kendi retim ve yeniden retim artlarn salamalar bir yana,
ayn zamanda, iletmeye, ie, iin gerekliliine vb. olan inanla
rndan balamak zere ekonomik sistemin kendisinin ileyi
artlarn da salamalar gereklidir. Geleneksel ilkelere uygun
ekonomistlerin, bildikleri ekonominin ileyiinin gizli ekono
Geicilik Bugn Her Yerde
75
mik ve toplumsal retiminin ve yeniden retiminin sorumlulu
unu rtk olarak bireylere ya da elikili olarak, bir yandan
da yklmasn tledikleri devlete brakarak, ncelikle soyut
ve bozulmu hesaplarndan dladklar bir o kadar ey.
Greoble, A ralk 1997
Not
1 P. Bourdieu, Travail et travailleurs eu Algrie, Paris-La Haye, Mouton, 1963 (A.
Dabrel, J.-P. Rivet, C. Seibel'le birlikte); Algrie 60. Structures conomiques et struc
tures temporelles, Paris, Minuit Yayinlari, 1977.
sizlerin Hareketi, Toplumsal Bir Tansk*
sizlerin bu hareketi benzersiz, srad bir olaydr. Yazl
ve szl basn boyunca bize sylenip durulann tersine, bu
Fransz ayrcal gurur duyabileceimiz bir eydir. Sonuta
tm bilimsel almalar, isizliin etkilediklerini yktn, sa
vunmalarn ve bozguncu eilimlerini yok ettiini gsterdiler.
Eer byle bir yazg bozulabiliyorsa, hareketi yreklendiren,
destekleyen ve dzenleyen bireylerin ve derneklerin yorulmak
bilmez almas nedeniyledir. Sol politika sorumlularnn ve
sendikaclarn da onsuz bir toplumsal harekete benzeyen hibir
eyin olmayaca ok iyi bilinen militan almann erdemlerini
tanyacak yerde, hile yapmalarn (domakta olan sendikalara
kar eskilerin o patroncu sylemini yeniden bularak) olaand
bulmaktan alamyorum kendimi. Kendi amdan, toplumsal
hareket iin halk meclislerinde toplanan sendikalarda ve der
neklerde, erdemlerini ve iyiliklerinin hepsini hemen kefede-
meyeceimiz bir toplumsal tansk oluturmay olanakl klan
herkese hayranlm ve gnl borcumu -giriimleri bana o
unlukla umutsuz grnd lde eksiksiz- dile getirmeye
can atyorum.
Bu hareketin ilk kazanm kendisidir, varlnn kendisidir:
isizleri ve onlarla birlikte, saylar her gn artan tm geici a
lanlar grnmezlikten, yalnzlktan, ksaca varolmamaktan
ekip karyor, isizler, onlar gibi ii olmamann ounlukla
unutulua ve utanca srkledii erkekleri ve kadnlar yeniden
gn na kararak, varla ve belli bir gurura kavuturuyor.
* 17 Ocak 1998'de cole Normale Suprieure'n isizlerce igali srasnda yaplan
konuma.
sizlerin Hareketi, Toplumsal Bir Tansk
77
Ancak zellikle ekonomik ve toplumsal dzenin temellerinden
birinin kitle isizlii ve hl bir ii olan herkese ynelttii tehdit
olduunu anmsatyorlar. Bencil bir hareketin iinde kapal kal
maktan uzak, diyorlar ki isizden isize fark olsa bile, yoksul
yardmndan baka hibir geliri olmayanlar arasndaki, hakkn
son demlerinde ya da dayanmann zel deneindeki isizler
arasndaki farklar, isizleri tm geici alanlardan ayran fark
lardan kkten farkl deildir. sizlerin, kendilerini alanlar
dan, zellikle de alanlarn arasnda kendilerini unutulmu
hissedebilecek geici alanlardan ayran "ulamsal" (eer yle
denilebilirse!) talepler zerinde durarak, unutma ve unutturma
tehlikesine girilen temel gerekliktir bu.
stelik isizlik ve isiz, iin ve alann yakasn brakmaz.
Geiciler, vekiller, yedekler, arada srada alanlar belirli sreli
bir szlemeye bal olanlar, endstri, tecim, eitim, tiyatro ya
da sinemada vekaleten grev yapanlar, bu snrsz farkllklar
onlar isizlerden ve birbirlerinden ayrsa da isizlik korkusuy
la, ounlukla da isizliin zerlerinde uygulanmasn salad
antaj tehdidi altnda yaarlar. Geicilik, iten karma antaj
zerine kurulmu tm yeni egemenlik ve smr stratejilerini
olas klar. Bu antaj bugn zel irketlerde, hatta kamu irket
lerinde uygulanr ve alma evreninin tmne, zellikle de
kltrel retim irketlerine seferberlii ve hak istemeyi yasak
layan ezici bir sansr dayatr. alma koullarnn genelleen
bozulmas, isizlii olas klm ya da isizlik tarafndan kolay
latrlmtr, nk bu kadar Franszn isizlerinki gibi bir ha
reketin savamnda dayanma iinde olduklarn kendilerine
sylediklerini ve duyumsadklarn belli belirsiz bilirler. te bu
nedenle, szcklerle oynamadan, varlklar harekete gememe
nin temel etkeni olanlarn seferberliinin, seferberlik iin, poli
tik yazgclktan kopu iin en olaanst yreklendirme oldu
u sylenebilir kukusuz.
Fransz iilerin hareketi, tm Avrupa'nn isizlerine ve ge
ici alanlarna da bir ar oluturuyor: bozguncu yeni bir
hareket belirdi ve bu hareket, her ulusal hareketin kendine mal
edebilecei bir sava arac durumuna gelebilir. sizler tm al
anlara, bir bakma bal olduklarn; varlklarnn arln on
lara ve alma koullarna ylesine duyuran isizlerin, bir poli
tikann rn olduklarn; her lkede alanlar ve alma
yanlar ayran snrlan, te yandan da ayn lkenin alanlar
ve almayanlaryla baka lkelerin alanlarn ve alma
yanlarn ayran snrlar aabilen bir seferberliin, isizlerin, az
ya da ok geici bir ii olmann kukulu "ayrcalna sahip
olanlan sessizlie ve olacaa boyun emeye mahkm ettirebi
lecek bir politikaya kar koyulabileceini anmsatyorlar.
Paris, Ocak 1998
78 Kar Ateler
Olumsuz Aydn*
Orada gnler boyunca, yllarca Cezayirli mltecileri kabul
etmek, onlar dinlemek, curriculum vitae' larm yazmalarna ve
bakanlklara bavurmalarna yardmc olmak, yarg yerlerinde
onlara elik etmek, idari makamlara mektuplar yazmak, ilgili
yetkelere heyetle gitmek, vizeleri, izin ktlarn, oturma izin
lerini istemekte direnmek iin orada olan, 1993'ten, ilk cinayet
lerden balayarak, yalnzca olabildiince yardm ve koruma
salamak iin deil, ayn zamanda bilgilenmek ve bilgilendir
mek, karmak bir gereklii anlamak ve anlatmak iin hareke
te geenler ve yorulmak bilmeden halk konumalaryla, basn
konferanslaryla, gazetelerde yazlarla, Cezayir krizini tek bo
yutlu grlerden kurtarmak iin savaanlar, kimilerince bile
bile srdrlen belirsizliklerden koparak, dnyann karmak
lna saygy anmsatmak amacyla kaytszla ya da yabanc
dmanlna kar savamak iin birleen tm bu lkelerden
tm bu aydnlar, tm abalarnn bir rpda bozulabileceini,
yklabileceini bulguladlar.
Cezayir yetkeleri ya da ordusu tarafndan programlanan,
belirlenen, gzlenen, muhafz takmyla yaplan bir yolculuun
sonunda iki makale yazd. Bunlar ne kadar yavanlkla, yanl
larla dolu olsalar ve tmyle basitletirici bir sonuca ynelseler
de yapay merhameti, insancl fkelenmeyle cilalanm rk nef
reti doyurmak iin ok elveriliydiler ve en byk Fransz gn
lk gazetesinde yaynlanacaklard. Gerici liberalden "kkn
den skcler"in passionariasna** , oradan karc evreciye
* Ocak 1998'de yazlan bu metin yaynlanmadan kald.
' Politik bir davay kimi zaman iddetle ve heyecan uyandrc bir biimde savu
nan militanlar. (.N.)
80 Kar Ateler
kadar tm medyatik aydn snfnn ve politikaclarn koda
manlarn toplayan birliki bir miting. Yansz bir grn altn
da, tmyle tek yanl bir televizyon yayn. Ve oyun oynand.
Saya yeniden sfra geldi. Olumsuz aydn grevini yerine ge
tirdi: kim grtlak kesicilerle, saldrganlarla ve katillerle dayan
ma iinde olduunun sylenmesini ister ki - zellikle baka bir
tarihsel gereke olmadan "slam delileri" diye tanmlanan, tm
dou fanatizmlerinin younlatrlm, rk kmsemeye etik
ve laik meruluun tartlmaz kantlamasn vermek iin elve
rili, slamclm karalanm ad altnda sarmalanm insanlar
sz konusu olduunda?
Sorunu byle abartl szcklerle ortaya koymak iin b
yk bir aydn olmaya gerek yok. Oysa bu s simgesel gvenlik
harektnn sorumlusunun, aydn tanmlayan her eyin, erkler
karsnda zgrln, kabullenilmi grlerin eletirisinin,
basitletirici seenekleri ykmann, sorunlarn karmaklnn
geri verilmesinin bu saltk anti-tezinin, gazeteciler tarafndan
tam uygulamal aydn olarak kutsanmasn salayan budur.
Yine de bu glere yz kez arphklar iin tm bunlar bil
melerine karn, hepsi kendi snfnda ve kendi aralaryla ey
lemlere girimeye balayacak her trden insan tanyorum. Ey
lemleri baarl olursa oportnistler ve son anda kansn dei
tirenler tarafndan ilgililere sunulan dikkatsiz, hafif ya da kt
yrekli raporlar tarafndan yok edilme veya geri alnma tehdidi
altndadr. Medyatik gevezeliin kesintisiz dalgasyla rtlme
ye yazgl aklamalar, rtmeler, yalanlamalar yazmakta dire
ten bu insanlar, isizler hareketinin gsterdii gibi karanlk ve
ylesine umutsuz bir almann sonucunda, politikann bir tr
sanat iin sanat gibi, zamanla Sisifos'un kayasn biraz ve geri
dnsz ilerletebileceklerine inanmlardr.
nk bu arada kendilerini iktidara getirmeye katkda bu
lunan toplumsal hareketleri etkisizletiren politik "sorumlu
lar", bmlerce "evraksz" beklenti iinde brakmay ya da onlar
katklar lkeye, belki Cezayir'e doru sakmmszca kovmay
srdryorlar.
Paris, Ocak 1998
Neo-Liberalizm, (Gereklemekte Olan)
Snrsz Bir Smr topyas
Ekonomik dnya, egemen sylemin istedii gibi, ngrle
bilir sonularn mantn dizginsizce gzler nne seren ve
tm kusurlar otomatik olarak verdii yaptrmlarla olsun, da
ha istisnai olarak silahl gc IMF, OECD ve onlarn benimset
tii iddetli politikalar, el emeine denen bedelin dmesi, ka
mu harcamalarnn azaltlmas ve iin esneklii araclyla ol
sun, gemlemekte hzl davrandklar saf ve kusursuz bir dzen
midir gerekten? Ve bylece politik izlenceye dnen neo-libe-
ralizm gerekten de bir topyann uygulamaya konmasysa,
gerek duyduu ekonomik kuram yardmyla gerein bilimsel
betimlemesi gibi dnmeye varan bir topya mdr?
Bu koruyucu kuram, kaynandan balayarak artc bir
soyutlama zerine kurulmu saf matematiksel bir kurgudur
(gerein bilinli seiciliinin anlay olarak nesnenin olutu
rulmas amacyla, her bilimsel tasarnn oluturucusu olan ka
nlmaz soyutlama hakkn savunan ekonomistlerin inanmak
istedikleri gibi indirgenemeyen): bireysel aklclkla zdeleti
rilen aklcln, kat olduu kadar dar bir anlay adna, aklc
dzenlemelerin ekonomik ve toplumsal koullarn (zellikle
de neo-liberal dncenin temeli olan ekonomik olgulara uy
gulanan sayman dzenlemesini) ve uygulanmalarnn koulu
olan ya da daha aka bu dzenlemelerin ve bu yaplarn re
timinin koulu olan ekonomik ve toplumsal yaplarn koulla
rn gz nne almamaya dayanr. Bylece yaplmayan eyin
lsn vermek iin, rn ve hizmetlerin retiminde olduu
kadar, reticilerin retiminde de belirleyici bir ilev gren bir
82 Kar Ateler
zamanda, hibir zaman olduu gibi ele alnmayan eitim siste
mini dnmek yeter. "Katksz kuram"n VValras syleninde
yazl bu balangtan gelen yanltan, ekonomi disiplininin
tm eksikleri, tm kusurlar ve rekabet zerine kurulmu, et
kinlik getiren, tmyle ekonomik mantkla hakkaniyet kural
na bal toplumsal mantk arasnda, yalnzca kendi varlyla
varolmasn salad keyfi kartla sarlan uursuz diretme
kar.
Bundan baka, bu toplumsallktan ve tarihsellikten balan
gta arndrlm "kuram"n bugn hi olmad kadar kendini
gerek klacak, deneysel olarak dorulayabilecek yntemleri
vardr. Sonuta, neo-liberal sylem tekiler gibi bir sylem de
ildir. Erving Goffman'a gre, dknler yurdundaki psikiyat
rik sylem trnde "gl" bir sylemdir, bir g ilikileri
dnyasnn imdiki gibi olmasna, ekonomik ilikilere egemen
olanlarn ekonomik seimlerini ynlendirerek ve tam anlamyla
kendi simgesel gcn bu g ilikilerine ekleyerek katkda
bulunur, bu nedenle bu dnyann tm gleri onunla olduun
dan, savamak iin fazla gl ve zordur.1Politik eylem prog
ramna dnen bu bilimsel bilgi program adna, "kuramn"
gerekleme ve ileyi koullarn yaratmay amalayan (gr
nte tmyle olumsuz olduundan yadsnan) ok byk bir
politik alma tamamlanr; ortak kazananlarn yntemli yklma
program (neo-klasik ekonomi irketleri, sendikalar ya da aileler
sz konusu olsa da bireylerden bakasn tanmak istemez).
Hareket, katksz ve kusursuz bir pazarn neo-liberal top
yasna doru finansal kuralszlatrma politikasyla olas kl
nan ve katksz pazar mantna engel oluturabilecek tm ortak
yaplar sorgulamay amalayan btn politik nlemlerin (en ye
nisi yabanc irketleri ve yatrmlar ulusal devletlere kar ko
ruma amac gden AMI, ok tarafl yatrm anlamasdr) d
ntrc ve belirtmek gerekir ki ykc eylemiyle tamamlanr:
Hareket alan durmadan azalan ulus; rnein, bireysel yetilere
gre deien cretlerin ve kariyerlerin bireysellelirilmesiyle,
bunun sonucu olarak da alanlarn yalnzlamasyla alma
topluluklar; alanlarn haklarn savunma topluluklar, sendika
lar, dernekler, topluluklar; hatta pazann ya snflarna gre ku
Neo-Liberalizm, Snrsz Bir Smr topyas
83
ruluuyla tketim alannda denetiminin bir blmn yitiren
aile. Toplumsal gcn karlarn dile getirenlerden, hisse se
nedi sahiplerinden, finans ilemcilerinden, endstricilerden, tu
tucu ya da braknz-yapsnlar'n gven verici grevden ekil
melerini benimseyen sosyal demokrat politikaclardan, kendi
dknlklerini ven bir politikay alamaya sarld oranda
irket kadrolarndan farkl olarak sonularn deme tehlikesiy
le belki de hi kar karya olmayan yksek maliye memurla
rndan alan neo-liberal program, ekonomi ve toplumsal gerek
likler arasnda toptan kopuu kolaylatrmaya, bylece de ger
ekte kuramsal betimlemeye uygun, kendini ekonomik etkenle
rin yol at bir basklar zinciri gibi sunan bir ekonomik sistem
oluturmaya ynelir.
Biliim tekniklerinin ilerlemesine bal finans pazarlarnn
kresellemesi, benzeri grlmemi bir anapara hareketlilii
salar ve annda karlarna, bir baka deyile yatrmlarnn k
sa vadeli getirisine pek dkn yatrmclara (ya da hisse sene
di sahiplerine) her an en byk irketlerin getirisiyle karla
trma yapma ve bunun sonucu olarak baarszlklara yaptrm
uygulama olana verir. Byle bir tehdit altndaki irketler de
pazarlarn gereksinimlerine kendilerini giderek daha abuk
ayarlamaldrlar; bu, sylendii gibi "pazarlarn gvenini", bu
arada da ksa vadeli bir verimlilik elde etme kaygsyla istemle
rini mamgef lara mali ynergelerle gittike daha iyi alayabi-
len, onlar iin kurallar belirleyebilen ve i verme konusunda
politikalarn ynlendirebilen hisse senedi sahiplerinin destei
ni yitirme tehdidi altnda yaplr. Esnekliin saltk egemenlii,
bylece belirli sreli szlemelerle ie almalarla ya da geici g
rev vekillikleriyle, "toplumsal planlarla" ve irketin iinde ok
ilevlilie zorlanan zerk ubeler arasndaki, takmlar arasnda
ki, son olarak da maa ilikisinin birejsellemesiyle bireyler ara
sndaki rekabetin kurulmasyla dzenlenir. Maa ilikisinin bi
reysellemesi: bireysel amalarn belirlenmesi; bireysel deer
lendirme grmelerinin dzenlenmesi; maalarn bireyselle
en art ya da bireysel yetenek ve deerler dorultusunda
primler verilmesi; bireyselleen kariyerler, gl hiyerarik ba
mllk altndaki basit cretlilerden oluan kimi kadrolarn ba-
84 Kar Ateler
nszm gibi, ayn zamanda satlarndan, rnlerinden, u
belerinden, dkknlarndan vb. sorumlu tutulduklar, "z-s-
mry" salamaya ynelik "sorumluluk verme" stratejileri;
kadrolarn ilerinin ok tesinde "katlmc ynetim" teknikleri
ne uygun olarak, cretlilerin "katlmn" yaygnlatran "z
denetim" gereksinimi; yalnzca sorumluluk grevlerinde ve ge
ciktirilemez ilerde sz konusu olmakla kalmayan ile ar ku
atarak, dayanak noktalarn ve toplu dayanmalar zayflat
makta ve ortadan kaldrmakta yaran bir o kadar aklc ege
menlik altna alma teknii.2
e ve iletmeye katlma yollarn ac ve streste3 bulan Dar-
vvinci bir dnyann uygulama kurumu, gvensizlik ve hiyerar
inin tm dzeylerinde, en ykseklerinde bile, zellikle kadro
larda srekli isizlik ve geicilik tehdidiyle uysallatrlm igiicii
yedei ordusunun varlnn rettii geiciletirilmi yaplarda
suortakl bulmasayd, bylesine btncl olarak baaramaz
d kukusuz. Bireylerin zgrlnn korunmas altna yerle
tirilmi tm bu ekonomik dzenin sonul ilkesi, gerekte iten
karma tehdidinin esinledii isizliin, geiciliin ve korkunun
yapsal iddetidir: bireyci mikro ekonomik modelin "uyumlu" i
leyiinin koulunun ve almaya bireysel "gdleme" ilkesi
nin kayna, bir kitle olaynda, yedek isiz ordusunun varln
da bulunuyor son incelemede. te yandan, isizlik yalttna,
yalnzlatrdna, harekete gemekten alkoyduuna, dayan
madan kopardna gre, yalnzca tek bir ordu yoktur.
Bu yapsal iddet, i szlemesi denen (szlemeler kura
myla ustaca aklclatrlm ve gereklikten uzaklatrlan) ey
zerinde arln duyumsatyor. irket sylemi, hibir zaman
tm cismani gvenceleri ortadan kaldrarak srekli katlmn
elde edildii bir ada olduu kadar gvenden, ortaklaa al
madan, ballktan ve irket kltrnden sz etmemiti (ie al
nanlarn drtte belirli sreli; geici ilerin oran durmadan
artyor, bireysel iten karma hibir snrlamaya bal deil).
te yandan, bu katlm ancak kukulu ve anlam belirsiz olabi
lir, nk geicilik, iten karlma korkusu, doonsizing, isizlik
gibi, bunalm, ylgnlk ya da konformizmi (iletme literatr
nn saptad ve eletirdii bir o kadar kusur) dourabilir.
Neo-Libcralizm, Snrsz Bir Smr topyas
85
Durgunluun, ikin sreklilik ilkesinin olmad bu dnyada,
egemenlik altndakiler kartezyen bir evrendeki yaratklarn ko
numundadrlar: Varlklarnn "srekli yaratmndan" sorumlu
bir gcn keyfi kararna baldrlar - fabrikann kapanmas,
yatrm yapmama ve irketin lke deitirmesi tehdidinin ger
ekliine tanklk ettii ve anmsatt gibi.
Bylece tm alanlar etkileyen, gelecek ve kendisi zeri
ne derin gvensizlik ve belirsizlik duygusu, zel niteliini ye
dekler ordusuna atlmlar ve ilerini okullarna bal olarak
gvenceye alnmlar arasndaki blnmeye borludur. Bu b
lnmelerin temelinde yer alan okul asndan gvenceye aln
m yeti, ayn zamanda, "teknikletirilmi" irkette kadrolar ya
da "teknisyenler' ve basit iiler ya da V 'ler (vasfsz ii), yani
endstriyel dzenin yeni paryalar arasndaki blnmelerin de
temelindedir. Elektroniin, bilgisayarn ve nitelik gereksinim
lerinin genellemesi, tm cretlileri yeni acemilik dnemlerine
zorlar ve irkette okul snavlarnn benzerlerini srdrtr, g
vensizlik duygusunu baka bir duyguyla, hiyerariyle, bilerek
srdrlen erdemsizlikle artrmaya ynelir. Mesleksel dzen ve
gitgide tm toplumsal dzen, bir "yetiler" ya da daha kts
"akllar" dzeni zerine kurulmu gibi grnr. Belki alma
ilikilerinin teknik ynlendirilmesinden ve kesintisiz bir dik
katin, srekli yeniden buluun konusu olan boyun emeyi ve
itaati salamak amacyla zellikle dzenlenen stratejilerden
ok, iiliin ve yeni komut tekniklerinin ynetiminin yeni bi
imleri iin srekli buluunun gerektirdii, personele, zamana,
aratrmaya ve almaya yaplan ok byk yatrmdan ok,
zel irkette ve gittike artan biimde kamu ilevinde de dze
ni ve disiplini kuran, okula bal olarak gvenceye alnm ye
tilerin hiyerarisine olan inantr: kendilerini okullarn yksek
soyluluuyla balantl dnmek zorunda olan, buyruk ile
rine, memurlarn ve teknisyenlerin kk okul soyluluuna
yazgl, uygulama ilerinde yerletirilmi ve her zaman yararl
lklarm gstermek zorunda olduklarndan hep askya alnan,
geicilie ve hep belirsizlik iinde gvensizlie yazgl, isizli
in erdemsizliine srgn edilme cezasyla tehdit edilen al
anlar, birey olarak kendilerinin ve topluluklarnn d krkl
86 Kar Ateler
na uratan bir imgesini tasarlayabilirler ancak; eskiden bir
gurur nesnesi olan tm teknik ve politik mirasna dayanan ve
geleneklerde kklenen ii topluluu, eer hl byle varolu
yorsa, ylgnla, deerini yitirmeye ve politik d krklna
yazgldr, bu da militanclk krizinde ya da daha kts faist
eilimli arlk tezlerine umutsuz balanmada dile gelir.
Bylece zorunluluu egemenlerin kendilerine de benimse
tilen neo-liberal topyann bir tr cehennem arkn nasl ger
ekletirdii grlyor - kimi zaman George Soros ve u ya da
bu emeklilik fonu bakannca uyguladklar gcn ykc etkile
rinin kaygsyla engellenen, Bl Gates'in cmertlikleri gibi, sil
mek istedikleri mantktan esinlenen dnleyici eylemlere y
neltilen egemenler. Bu bakmdan birok ortak noktas olan eski
zamanlarn marksizmi gibi bu topya, artc bir inanc, Free
trade failh' ortaya karr. Bu inan yalnzca zdeksel adan
maliyeciler, byk irketlerin patronlar vb. gibi bunu yaayan
larda uyanmakla kalmaz, bundan varolularnn hakl gsteril
mesini salayanlarda, rnein ekonomik etkinlik adna pazar
larn gcn kutsallatranlarda, aklclk modeline gre ku
rumsallatrlm bireysel kazanan en st dzeye karlmas
nn tmyle bireysel aratrmasnda, anapara sahiplerini ska
bilecek ynetsel ya da politik engellerin kaldrlmasna gereksi
nim duyan, merkez bankalarnn bamsz olmasn isteyen
ekonominin efendileri iin, bata i pazar olmak zere tm pa
zarlardaki dzenlemelerin ortadan kalkmasyla, bte aklar
nn ve enflasyonun yasaklanmasyla, kamu hizmetlerinin ge
nelleen zelletirilmesiyle, kamusal ve toplumsal harcamala
rn azaltlmasyla ulusal devletin ekonomik zgrln gerek
lerine boyun emesini tleyen yksek devlet memurlar ve
politikaclarda da uyanr.
Ekonomistlerin gerek inananlarn ekonomik ve toplumsal
karlarn zorunlu olarak paylamasalar da matematiksel man
tk grnts altnda sunduklar topyann ekonomik ve top
lumsal sonular konusundaki ruh durumlar ne olursa olsun,
neo-liberal topyann retilmesine ve yeniden retilmesine be
lirleyici katklarn yapmak iin ekonomi bilimi alamnda yete
rince zel karlar vardr. Tm varlklar ve zellikle de tmy
Neo-Liberalizm, Snrsz Bir Smr copyas
87
le soyut, kitaplardan edinilen ve kuramc tm dnsel yeti-
imleriyle gerek ekonomik ve toplumsal dnyadan ayrlarak,
bakalarnn baka zamanlarda felsefe alannda yaptklar gibi,
mantn olgularyla, olgularn mantn kartrmaya zellikle
eilimlidirler. Uygulaymsal olarak hibir zaman deneysel do
rulama asndan snama frsat bulamadklar modellere gve
nerek, iinde matematik oyunlarn safln ve billur saydaml
n bulamadklar, ounlukla gerek gerekliliini ve derin
karmakln anlayamadklar teki tarihsel bilimlere yksek
ten bakmaya ynelerek, mthi bir ekonomik ve toplumsal de
iime katlp ibirlii yapyorlar. Kimi sonular onlar korkut
sa da (sosyalist partiyle bedeli blebilirler ve erk makamla
rndaki temsilcilerine akl banda tler verebilirler) bu dei
im onlar btnyle honut etmez de deildir; nk, zellikle
"speklatif balonlar" diye adlandrdklarna isnat edilebilen,
yaamlarn adadklar ar-akl banda (kimi delilik trlerin
de olduu gibi) topyaya gereklik kazandrmaya ynelir.
Yine de byk neo-liberal topyann ortaya konuluunun
hemen grlen sonularyla dnya oradadr: yalnzca ekonomik
adan en ileri toplumlarn gittike byyen blmnn sefaleti
ve acs, gelirler arasndaki farkn olaand art, tecimsel d
ncelerin giderek ie karmas nedeniyle kltrel retimin, si
nemann, yaynn vb., dolaysyla kltrel rnlerin zerk ev
renlerinin ilerleyen yitiminin deil, ayn zamanda ve zellikle
cehennem arknn etkilerine kar koyabilecek, bata kamu d
ncesiyle birleen tm evrensel deerleri elinde tutan devlet
olmak zere tm ortak makamlarn ykl, her yerde de ekono
minin ve devletin yksek evrelerinde ya da iletmelerde yk
sek matematie, esneklie uygun yetimi loinner tapmayla bir
likte bu toplumsal darvvincilik trnn alanmas, herkese kar
sava ve tm uygulamalarn kurallaryla kinizm"i oluturur.
Tm deerlerin altst olmas zerine kurulu yeni ahlak dzeni,
konumsal z sayglarm Daewoo ya da Toyota gibi okuluslu
irketlerin patronlarna daha ok dalkavukluk etmek iin ya da
bir Bili Gates nnde zek glmsemelerini ve zek gstergele
rini yartrmak iin alaltan devletin tm bu yksek temsilcile
rinin medyann su ortaklyla yaylan gsterisinde kesinlenir.
88 Kar Ateler
Byle bir politik-ekonomik rejimin dourduu olaand
ac kitlesinin bir gn uuruma kouu durdurabilecek bir hare
ketin temelinde olmas beklenebilir mi? Gerekte, burada ola
anst bir elikinin karsndayz: yeni dzenin, yalnz ama
zgr bireyin dzeninin gereklemesi yolunda karlalan en
geller, bugn katlklara ve eskilliklere yklenebilmesine ve
tm dorudan, bilinli mdahaleler en azndan dolayl yoldan
da olsa devletten geldiklerinde, kendi karlarna gre davra
nan ve ekonomik znelerin karlarn iyi bilmeyen devlet g
revlilerinden esinlendii bahanesiyle saygnlklarn yitirmele
rine, dolaysyla katksz ve anonim bir mekanizmann, (ayn
zamanda karlarn uygulanma yeri olduu da unutulan) paza
rn yararna silinmesinin istenmesine karn, toplumsal dze
nin kaosta kmemesini salayan gerekte dalma srecindeki
eski dzenin kuramlaryla znelerinin sreklilii ya da varol
may srdrmesi ve geiciletirilmi nfusun artan hacmine
karn, tm kategorilerden toplumsal grevlilerin almas, ay
rca tm toplumsal, ailesel ve teki dayanmaclardr. Libera
lizme gei, cinsel ynden kendini tutma sapknl gibi uzun
vadeli, en korkun sonularn bylece gzden saklayan, fark
na varlmaz, dolaysyla grlmez biimde tamamlanr. Bu so
nular, daha eski dzenin barndrd kaynaklardan, nerdii
yardm ve dayanmann uygulamal ya da hukuksal modelle
rinden, destekledii yaplardan (hemirelerde sosyal yardm
larda vb.), ksacas imdiki toplumsal dzenin btn bir bl
mn doal dzenlemeye dmekten koruyan toplumsal ser
maye birikiminden (yenilenmedii ve yeniden retilmedii
takdirde eriyip gitmeye yazgl, ancak hemen yarn da tken
meyecek olan sermaye) alan eski dzeni savunanlarca imdi
den uyandrd direnilerle gizlenir elikin olarak.
Ancak, tutucu gler diye deerlendirmenin fazla kolay ol
duu bu "koruma" gleri, bir baka bantda ykc gler
durumuna gelebilecek olan yeni dzenin kurulmasna direni
gleridir - zellikle neo-liberal "dnrlerin" gemiin ve
bugnn toplumsal hareketlerinin tarihsel kazanmalaryla bir
leen szcklerin, geleneklerin, betimlemelerin mirasn deer
den drmek ve saygnln yitirtmek iin durmak bilmeyen
Neo-Liberalizm, Snrsz Bir Smr topyas 89
almasna kar tam anlamyla simgesel bir sava srdrebil
mesi kouluyla, ayrca uygun den kurumlan, i hakkm, sos
yal yardm, sosyal gvenlii vb., onlar alm bir gemiin es-
killiine yollama ya da daha kts geree olan benzerliine
kar, onlar yararsz veya kabul edilmez ayrcalklar olarak
oluturma isteine kar savunmay bilmemiz kouluyla. Bu sa
va kolay deildir ve ounlukla altst edilmi cephelerde sr
drlecektir. Tutucu devrimciler korumaya ya da canlandrmaya
ynelen altst etmenin elikili isteinden esinlenerek, devrimci
diye betimledikleri tutucu eylemlerin neden olduu savunma
tepkilerini, gerici direnilere dntrmek ve kazanlm hakla
rn korunmasnda, bir baka deyile gerileyen nlemlerin bo
zulmasyla ya da yklmasyla tehdit edilen bir gemite kkleri
olan -en belirgin rnekleri sendikaclarn ya da daha kkten bi
imde eskilerin, topluluklarn koruyucularnn iten atlmas
dr- hak talepleri ya da bakaldr "ayrcalklarn" eskil ve ge
rici savunma diye eletirmek iin elverili bir durumda bulunu
yorlar.
Birka akla yatkn umut dahi korunabiliyorsa, nedeni im
di bile devlet kurumlarnda, ayrca grevlilerin dzenlemele
rinde (zellikle devletin kk soyluluu gibi bu kurumlara
en ok bal olanlarda) ok gemeden eletirilecekleri gibi,
yalnzca yitmi bir dzenin ve bununla ilgili "ayrcalklarn"
savunmas grnts altnda, gerekte snamaya direnmek
iin yeni bir toplumsal dzen bulmaya ve kurmaya alan
glerin olmasdr. Bu toplumsal dzenin tek yasas bencil
karn ve bireysel kazan tutkusunun aranmas olmayacaktr
ve ortaklaa hazrlanp onanm amalarn aklc izlenmesine yne
len topluluklara yer verecektir. Bu topluluklar, dernekler, sen
dikalar, partiler arasnda devlete, ulusal devlete ya da daha
iyisi uluslarst, bir baka deyile Avrupa devletine (evrensel
bir devlete doru aama), yani finans pazarlarnda gerekle
en kazanlar etkili bir biimde denetleyip vergilendirebile-
cek; ayrca ve zellikle bu sonuncularn i pazarnda uygula
dklar ykc eylemi sendikalarn yardmyla rgtleyecei,
kendisinden istensin ya da istenmesin, birka matematik ilem
yanl bedeline bile olsa, yeni inann insann tamamlanmas-
mn en yce biimi gibi sunduu sayman grnden (bir ba
ka zamanda "tccar" denirdi) asla klmayaca kamu ka
r' nn hazrlanmas ve savunulmasn dzenleyerek kar ko
yabilecek bir devlete nasl zel bir yer verilmez?
Paris, Ocak 1998
90 Kar A teler
Notlar
1 E. Goffman, Asiles. ludes sur la condition sociales des malades mentaux, Paris, Mi
nuit Yaynlan, 1968.
2 Tm bunlar zerine "almada yeni egemenlik biimleri"ne ayrlm (1 ve 2)
Actes de la recherche en sciences socialesin iki saysna bavurulabilir, 114, Eyll
1996 ve 115, Aralk 1996 ve zellikle Gabrielle Balazs ve Michel Pialoux'nun "Cri
se du travail et crise du politique" adl giri yazsna bavurulabilir, 114, s. 3-4.
3 C. Dejours, Souffrance en France. La banalisation de F injustice sociale, Paris, Seuil Ya
ynlan, 1997.
KNC KTAP
nsz
Burada, oluum srecindeki Avrupa toplumsal hareketine
katkda bulunmak amacyla, ou yaynlanmam (en azndan
Franszca olarak yaynlanmam) birka halk konumasn kro
nolojik srada bir araya topladm. Yinelemeleri nlemek iin,
zel bir zamann ya da yerin beklentilerine bal durum ve ko
ullar belirten izleri korumay da deneyerek kimi zaman ksalt
tm bunlar. Kukusuz bana, zellikle de dnyann durumuna
bal nedenlerden tr, yaamlarn toplumsal dnyann ince
lemesine adama ans olanlarn bu dnyann geleceinin konu
olduu savamlarn uzanda, yansz ve kaytsz kalamaya
caklar dncesine vardm. Bu savamlarn nemli bir bl
m, iinde egemenlerin kendiliinden ya da aylk verilen
-Brksel'de Komisyon'un, Konsey'in, Parlamento'nun koridor
larnda sk sk grnen profesyonel lobicilerin binlercesinin on-
larcas gibi- binlerce suortaklna bel balayabildikleri ku
ramsal savamlardr. Neo-liberal ncil, ekonomik gelenekilik
ylesine evrensel olarak alanm ve ylesine oybirliiyle ka
bul edilmitir ki tartma ve kar k etkilerinin dnda gr
nr. Gerek retim, datm ve mdahale irketlerinde youn
lam ve rgtlenmi dnsel almann engin gcnn
uzun sren ve direken almasnn rndr1: rnein, yal
nz Amerikan Ticaret Odalar Birlii -A M CH A M - yalnzca 98
ylnda, on kitap ve altmtan fazla rapor yaynlam, Avrupa
Komisyonu ve Parlamentosu'yla birlikte yaklak 350 toplant
ya katlmtr.2 Bu tr rgtlerin, halkla ilikiler ajanslarnn,
endstri ya da bamsz irket lobilerinin vb. listesi de birok
94 Kar Ateler
sayfay doldurmu olacakt. Kltrel sermayenin younlamas
ve harekete geirilmesi zerine kurulu bu erklere kar, yalnz
ca benzer, ama bambaka amalara ynelmi bir seferberlie
dayal bir kar kma gc etkili olabilir.
Bugn, XIX. yzylda bilimsel alanda kendini gsteren ve
dnyay ekonominin kr glerine brakmay reddederek,
kukusuz lkselletirilmi bir bilimsel dnyann deerlerini
toplumsal dnyann btnne yaymay isteyen gelenei yeni
den canlandrmak gerekir.3 Burada yaptm gibi, zerklikleri
ni korumak ve mesleklerine bal deerleri alamak iin ara
trmaclar harekete gemeye arrken, onlardan, fildii kule
lerine kapanmann erdemli kolaylklarn seerek akademik
alann dnda bir mdahalede haksz olarak bilimsel nesnel
likle zdeletirilmi nl "deerlere ilikin yanszlkta" tehli
keli bir kusur grenleri kzdrma, stelik de kendisine kar sa
vunmay istediim akademik erdem adna yanl anlalma,
hatta snanmadan knanma tehlikesiyle kar karya bulundu
umun bilincindeyim. Ama ne pahasna olursa olsun, bilimin
kazanmlarn ackl bir biimde eksik olduklar yere, kamu
tartmasna sokmak -gazeteleri, radyolar ve televizyonlar
srekli igal eden geveze ve yetersiz denemecilere saknma
gei vermeyi anmsatmak- gerektiine inandm; bir bakma
yanl anlalan homo academicus'a gazetecilik ve politik evre
nin halka zg tartmalarna karmay yasaklayan bir bilim
sel erdemle, bir bakma uzmanlarn daha kolay, ayn lde
daha iyi denen dnce ve yazma alkanlklarnn etkisiyle,
tmyle akademik karlar bakmndan, almalarnn rn
n yalnzca benzerlerince okunan bilimsel yaynlar iin sakla
mak bakmndan, bilgi kentinin duvarlar arasnda kapal ka
lan eletirel enerji serbest braklacaktr bylece. Ba baayken,
gazetecilerin ya da merkez bankalarnn bakanlarnn kuram
larn kullanma biimlerini kmsediklerini dile getiren bir
ok ekonomist, eer ekonomi biliminin, bilimsel olarak doru-
lanamaz ve politik olarak kabul edilemez politikalarn doru
lanmasna getirdikleri katknn, sessizliklerinin, yok saylmak
tan ok uzak bir lde sorumlu olduu anmsatlnca, kuku
suz gceneceklerdir.
nsz
95
Bilgileri bilgi kentinden dar karmak ya da daha zoru,
aratrmaclar politik evrene sokmak ama hangi eylem, hangi
politika iin? Aydnlarn katlmnn, partilerce az ya da ok ah
lakszca kullanlan yaln simgesel gvence olan, toplu bildiri
imzalayc ya da dayanmac aydnn veya bilgilerini paylat
rarak ya da smarlama, l zerinden bir bilgi salayan ei-
timbilimci ya da uzman aydnn katlmnn snanm modelle
rinin u ya da bu trne geri dnmek mi? Ya da aratrmaclar
ve toplumsal hareketler arasnda bir "birleme" dncesine
dn vermeden ayrlmann reddi ve kurumsallama kart bo
dncelerine dn vermeden arasalcln reddi zerine ku
rulabilecek yem bir iliki bulgulamak m? Ve aratrmaclarla
militanlan yeni seferberlik ve eylem biimlerine gtren ortak
bir eletiri ve neri almasnda toplayabilecek yeni bir rgt
lenme biimi tasarlamak m?
Ama bu politik eyleme hangi biimi vermeli? Ulusal, Avru
pa leinde ya da evrensel, hangi lekte yrtmeli? Gelenek
sel savam ve hak davas hedefleri, gllerin grnmez yne
timinin uyguland yerlerden uzaklamak iin iyi yaplm tu
zaklar durumuna gelmediler mi? Devletler elikili bir biimde,
ekonomik yoksun brakmalara gtren ekonomik nlemlerin
(denetimsizletirme) kaynanda olmulardr ve "kreselle
me" politikasn eletirenler kadar, partizanlarnn da syledii
nin tersine, onlar yoksun brakan politikaya gvencelerini ve
rerek rol oynamay srdrrler. Yurttalarn, hatta yneticilerin
yoksun kaldklarn grmelerini, gerek bir politikann alanlar
n ve konularn bulgulamalarn engelleyerek bir siper ilevi
grrler. Dikkatleri figranlarn, bakasnn suunu zerine
alan kiilerin, vekillerin -ulusal politik gnlk gazetelerin ilk
sayfasnda ve seim ekimelerinde atan bu zel isimler- ye
rine getikleri4 gleri gizleyen siperlik ya da daha dorusu
maske ilevleri hak taleplerini, honutsuzluklar ve kar kla
r gerek hedeflerinden saptrr.
Politika yurttalardan uzaklamay srdrd. Ancak, et
kili bir politik eylemin amalarnn kimilerinin, Avrupal ilet
melerin ve rgtlerin dnyann ynlendirilmesinde belirleyici
bir gc elde tuttuu lde Avrupa dzeyinde konumland
96 Kar Ateler
n dnmekte haklyz. Kendimize ama olarak da Avru
pa'y politikaya ya da politikay Avrupa'ya geri vermeyi, bu
nu da donand son derece anti-demokratik kurumlarn de
mokratik dnm iin savaarak yapmay belirleyebiliriz:
Tm demokratik denetimlerden kurtarlm bir Merkez Ban
kas, gizliden gizliye alan ve uluslararas lobilerin basks
altnda her eyi kesip atan seilmemi bir memurlar komitesi,
tm demokratik ve brokratik denetimlerin dnda, ok b
yk gleri elinde toplayan, yanl bir yrtme karsnda ne
Avrupa Bakanlar Konseyi'ne kar, ne yanl bir yasama kar
snda Parlamento'ya kar, yani kendisi de bask gruplar kar
snda neredeyse tmyle eli kolu bal ve Avrupa nfusu
nun tmnn oy hakk olduu bir seimin ona verebilecei
meruluktan yoksun makama kar sorumlu olmayan bir Ko
misyon. Dnyay giderek tek ynetim altnda toplanan bir
ekonomik gcn uygulanmasnn nndeki tm engellerden
kurtarmay amalayan uluslararas rgtlerin komutlarna gi
derek daha ok boyun een bu kurumlanr gerek bir dn
m ancak, gemiin tm kltrel ve toplumsal kazananlaryla
varsl ve tm evrene duraksamasz ak, yrekli ve bilinli bir
toplumsal yenilenme tasarsyla gl bir politik Avrupa'nn,
hem ak hem uyumlu bir grnmn hazrlayabilecek ve
alayabilecek geni bir Avrupa toplumsal hareketiyle gerek
leebilir.
Bana, yaplmas gereken en acil i zdeksel, ekonomik,
zellikle de rgtsel aralar bulmak, tm yetkin aratrmacla
r, bugn yalnzca marjinal yaynlarda, gizli raporlarda ya da
belli bir topluluk yelerinden bakasnn anlayamayaca der
gilerde zel ve yaltlm gcl dnceler durumunda varo
lan bir incelemeler ve ilerleme nerileri btnn ortaklaa
tartmak ve hazrlamak iin, abalarn militan sorumlularla
birletirmeye isteklendirmek gibi geliyor. Sonuta, ne kadar
titiz ve eksiksiz olursa olsun hibir belgeci derlemenin, parti
ler, dernekler ya da sendikalar iinde hibir tartmann, hi
bir kuramc sentezinin btn Avrupa lkelerinin eyleme d
nk tm aratrmaclaryla tm deneyim ve dnce militan
lar arasndaki bir karlamann yerini tutamayaca aktr.
nsz 97
Yalnzca, aratrmac ya da militan olsun, ortak giriime geti
recek bir eyleri olan tm insanlarn lksel kurulu, bir kez
iin, be paralk olan toplum tasars kavramnn ciddi ve ok
byk ortak yapsn kurabilir.
Paris, Kasm 2000
Notlar
1Thatcherclm douu iin baknz Keith Dixon, Les vanglistes du march, Paris,
Raison d'Agir Yaynlan, 1998.
2 Bu konuda baknz Beln Balanya, Ann Doherty, Olivier Hoedeman, Adam
Ma'anit, Erik Wesselins, Europe inc. Liasons dangereuses entre institutions et milieux
d'affaires europens, Susan George'un nsz, Marsilya Agone Yaynlar, 2000.
3 zellikle Ritt Tawney, Emile Durkheim ve Charles S. Peirce kadar farkl d
nrlerde (Bkz. Thomas L. Haskell "Professionalism Versus Capitalism: R. H.
Tawney, E. Durkheim and C. S. Peirce on the Disinterestedness of Professional
Communities", in Thomas L. Haskell (derleyen), The Authority of Experts: Studies
in History and Theory, Bloogmington, Indiana University Press, 1984).
4 Bu Fransz hkmetinin her tr parlamenter denetimin dnda, kendileri de
Dnya Ticaret rgt'nn ynergelerinin biraz klk deitirmi ikinci dilden e
virisi olan Avrupa ynergelerinin buyrukla uygulanmas hakkn kendine verme
si srasnda yaptdr (Bkz. Aline Pailler, "La maladie des ordonnances", Le Mon
de, 4 Kasm 2000).
Bir Avrupa Toplumsal Hareketi in*
Avrupa'dan sz edildii zaman szcn yaln anlamyla
anlamak hi de kolay deil. Tm kamusal konular en kendi
ne zg manta, "ya hep ya hi" mantna gre szen, denet
leyen, ele geirip yorumlayan gazetecilik alan, bu mantkta
kapal kalanlara kendini benimseten u aptalca seimi alama
ya abalyor: Avrupa'dan "yana olmak", bir baka deyile ileri
ci, ada, liberal olmak ya da Avrupa'dan yana olmamak, do
laysyla kendini eskillie, gemiilie, Poujadcla, Lepenci-
lie, hatta Yahudi dmanlna mahkm etmek... Sanki oldu
u gibi, yani bir bankaya ve tek bir paraya indirgenmi/ snrsz
rekabet imparatorluuna boyun emi bir Avrupa'ya koulsuz
katlmaktan baka meru seim yokmu gibi... Ancak "toplum
cu" Avrupa'dan sz edilmeye baland diye, bu stnkr se
enekten gerekten kurtulduumuza inanmak bir hata olacak
tr. imdiye dek "toplumcu Avrupa" zerine sylemler yurt
talarn gnlk yaamlarm dzenleyen i, salk, konut,
emeklilik gibi alanlardaki somut kurallarda anlamsz bir anla
tmdan teye gitmedi. Oysa rekabet konusunda ynergeler
mal ve hizmet sunumunu her gn altst ediyor, ulusal kamu
hizmetlerini de hzla bozuyor - Avrupa Merkez Bankas'nm
tm demokratik tartmalann dmda izleyebilecei politika
dan sz etmek bile gereksiz. Bir "toplumcu" anlama hazrla
nabilir, ancak bununla ayn zamanda da maata kstlama, top
lumsal haklarn azaltlmas, bakaldr eylemlerine bask vb.
birletirilebilir. Avrupa' nn kurtuluu u an iin bir toplumsal y
kmdr. Fransz sosyalistler gibi byle retorik aldatmacalara
Bir Avrupa Toplumsal Hareketi in
99
bavuranlarn tek yaptklar, kendini satmak iin yalnzca sos
yalizmin medyatik olarak yeniden retilen simgesel, karc
kullanmna gvenen bu yeni budanm Thatchercln, ngi
liz usul "toplumsal liberalizm"in politik anlalmazlk strate
jilerini bir st derece anlalmazla gtrmek.1 Gnmzde,
Avrupa'da iktidardaki sosyal demokratlar parasal tutarllk ve
btesel zorunluluk adna son iki yzyln en hayranlk uyan
dran kazanmalar evrenselcilik ve eitlikiliin (eitlik ve ada
let arasnda ikiyzl anlam incelikleri yaparak), enternasyona
lizmin ortadan kaldrlmasna ve sosyalizm lksnn ya da
dncesinin zn, yani genel izgileriyle, ekonomik gle
rin oyununun tehdit ettii dayanmalar, ortak ve rgtl bir
eylemle koruma ya da yeniden kurma hrsn ykmaya ite
bylece katkda bulunabiliyorlar.
Birok Avrupa lkesinin ynetimine neredeyse ezamanl
gelmelerinin Sosyal Demokratlara gerek bir toplumsal politika
y ortaklaa tasarlayp yrtmek iin tam bir ans tand sra
da, kendilerine sunulan tmyle politik eylem olanaklarm ver
gi alannda olduu kadar, i bulma, ekonomik alveri, alma
hakk, eitim ve konut hakk konularnda da kullanma dn
cesinin onlarn akllarna bile gelmemesi ne kadar ackl bir an
lama sahip deil mi? rnein Avrupa blgesinin zerinde, zel
likle asgari cret (aklc bir biimde ayarlanm), alma zaman
ya da genlerin mesleki eitimi konusunda, Welfare'in toplum
sal kazanmalarnn imdiden iyice ilerlemi yklma srecine en
gel olacak olanaklar kendilerine tanmamay bile denememeleri
artc ve aklayc deil mi? Anaparann (zellikle ok ksa
vadeli speklatif devinimlere ynelik) uluslararas vergilendiril
mesini (daha nce seim izlencelerinde yazl olduu gibi) ya da
ekonomiler arasndaki ilikilerin dengesini gvenceye alabile
cek bir parasal dzenin yeniden kurulmas gibi nlemlerle fi-
nans pazarlarn denetlemek yerine, ileyilerini kolaylatrmak
iin birlemeleri sarsc deil mi? Ve (st kapal olarak Avru
pa'yla zdeletirilen) "euro'nun bekileri"ne verilen toplumsal
politikalar sk bir denetim altnda bulundurma gcnn (yal
nzca parasal ve tecimsel nitelikli bir birlemenin sapkn bir re
kabete girmeye mahkm ettii ulusal ya da blgesel ynetimle
100 Kar Ateler
rinin en azndan bir blmnn zamanla yerini alacak uluslar-
tesi kurumlann yaratlmasna neden olacaktr), zellikle eitim,
salk ve toplumsal gvenlik alanlarnda gnll olarak uyum
lu bir Avrupa "program yapma yasalar" btn kurmaya da
yanan byk bir ekonomik ve toplumsal kamu gelime izlence
sini yasaklam olmas akl almaz deil mi?
Avrupa ii alverilerin, Avrupa'nn farkl lkelerinin
alverileri iindeki baskn pay bilindiine gre, bu lkelerin
hkmetleri Avrupa ii rekabetin etkilerini snrlamak ve Avru
palI olmayan uluslarn rekabetine, zellikle de szde koruya
caklar saf ve tam rekabet koullarna genellikle pek uymayan
Amerikan buyruklarna toplu bir direnile karlk vermeyi
amalayan ortak bir politika ortaya koyabilirlerdi. Oysa onlar
"kreselleme" hayaletine bavurdular, bunu da 70'li yllarn
ortasndan bu yana, iverenlerin sylemlerinde olduu gibi uy
gulamalarnda da hep baarya ulatrmaya altklar toplum
sal alanda gerilemeci bir izlenceyi kabul ettirmek iin yaptlar:
Devletin mdahalesinin azaltlmas, iilerin serbest dolam
ve deiik durumlara uyabilmeleri -konumlarnn azaltlmas
ve geicilii, sendikal haklarn yeniden gzden geirilmesi ve
iten karma koullarnn yumuatlmasyla-, vergi yardm
politikasyla, zel yatrma kamu yardm, iverenlerin vergi
yknn azaltlmas vb. Ksacas bu hkmetler savunduklar
politikalar gerekletirmeleri iin tm koullar bir araya gel
miken, neredeyse hibir ey yapmayarak, gerekten isteme
dikleri anlalan bu politikaya ihanet ediyorlar.
Toplumsal tarih, kendisini benimsetebilecek toplumsal ha
reketten yoksun bir toplumsal politikann olmadm ve pazar
ekonomisini "uygarlatrp" etkisine cmerte katkda buluna
nn, bugn inandrlmaya alld gibi pazar deil, toplumsal
hareket olduunu retir. Dolaysyla toplumcu bir Avrupa'y
bir polis ve cezaevi (imdiden ok ilerlemi) Avrupa'syla ve as
keri bir Avrupa'yla (Kosova'ya mdahalenin olas bir sonucu
olarak), bunun yan sra, bir bankalar ve para Avrupa'syla ger
ekten kartlatrmak isteyenler iin sorun, bu amaca ulaabi
lecek glerin nasl harekete geirileceini ve bu harekete geir
me almasnn hangi makamlardan isteneceini bilmektir.
Bir Avrupa Toplumsal Hareketi in 101
Akla Avrupa Sendikalar Konfederasyonu geliyor kuku
suz. Ancak Corinne Gobin gibi, bu makamn ncelikle Jacques
Delors'a zg "diyalog" kurallarna uygun, olduka lml bir
lobicilik etkinlii gsterdiini, tek dncesi Avrupa ilerinin
ynetilmesine usulnce ve arballkla katlmak olan bir "yar
dma" gibi davrandn gsteren uzmanlarn szlerine kimse
kar kamaz. Ayrca konfederasyonun iverenlerin (onlar Av
rupa Sanayiciler ve verenler Konfederasyonu Birlii -UN I -
CE- olarak rgtlenmi ve Brksel'e isteklerini benimsettirebi-
len gl bir bask grubuyla donanmlardr) isteklerine etkili
bir biimde kar koyup, toplumsal savan grevler, gsteriler
gibi sradan silahlaryla Avrupa apnda gerek toplumsal uz
lamalarm kabul ettirmenin yollarm aramad yadsnamaz.
Avrupa Sendikalar Konfederasyonu'nun en azndan ksa
vadede, gzpek militan bir sendikacl benimsemesi beklene
meyeceine gre, ncelikle ve geici olarak ulusal sendikalara
ynelmek zorunludur. Bununla birlikte, Avrupa dzeyinde tek
nokrat diplomatik eilimden ve ulusal dzeyde onlar ulusal s
nrlarn iine kapamaya alacak greneklerden, dnce bi
imlerinden kurtulmak iin, ulusal sendikalarn gerekletirme
leri gereken gerek deiimin nndeki ok byk engelleri de
gz ard etmemek gerekir. zellikle neo-liberal politikann ve
ekonominin kendi mantna braklm glerinin etkisi altnda
olduu bir zamanda -rnein birok byk irketin zelletiril
mesiyle, daha ok hizmet alannda, birbirinden ayr, dolaysyla
geici, yar zamanl, vekleten, kimi zaman da evden yrtlen
"kk iler"le- militan bir sendikacln temelleri bile tehdit
altndadr. Bunu kamtlayan yalnzca sendikaahm gerilemesi
deil, daha ok genlerin, zellikle ok kayg uyandran ve kim
senin -ya da neredeyse kimsenin- bu cephede harekete geir
meyi dnmedii gmen genlerin zayf katlmdr.
yleyse toplumcu bir Avrupa'nn devindirici gc olabile
cek Avrupa sendikacl yaratlmaldr, bu da ancak bir dizi az
ya da ok kktenci kopu pahasna gerekleebilir: hepsi dev
letlerin snrlar iinde kapal kalan, varolular iin gerekli kay
naklarn byk bir blmn risklerinin, isteklerinin ve eylem
lerinin alanlarn belirleyip snrlayan devletlerden bekleyen
102 Kar A teler
sendikal geleneklerin ulusal niteliklerinden, hatta milliyetilik
lerinden kopu; eletirel dnce ve eylemi gzden drmeye
alan ve egemenlik altndakilere boyun emeyi benimsetme
amac gden bir politikann sorumluluunu paylamaya sendi
kalar yneltecek kadar toplumsal uzlamaya deer veren bir
uyumac dnceden kopu; yalnzca "kresellemenin" ka
nlmaz gereklilikleri ve finans pazarlar imparatorluu (arkala
rnda politik yneticilerin seme zgrlklerini saklamay sev
dikleri) zerine medyatik ve politik sylemi yreklendirmekle
kalmayp, tutucu hkmetlerin politikalarnn temel noktalar
n izleyen ya da srdren, bunu da tek olas politika gibi gste
ren, iverenlerin isteklerinin karlanmas iin gerekli kuralsz-
lama nlemlerine gerek bir toplumcu politikann ok deerli
kazanmlar grntsn vermeye alan sosyal demokrat h
kmetlerin tutumunu da ynlendiren ekonomik yazgclktan
kopu; byk i anlamalarnn esnek olmayan gereklerini es
neklik grn altnda tantmay beceren bir neo-liberalizm-
den kopu (rnein alma zamannn azaltlmas anlamas
ve otuz be saat yasasn deitirmekten ok, onaylama eili
mindeki bir devletin kararszl ve eylemsizliinin genelleme
si, bylece bu anlama ve yasann giderek dengesizleen g
ilikisinin tm nesnel belirsizliinden yararlanmas gibi).
Bu yenilenen sendikaclk derin bir enternasyonalist ruhun
cokusuyla, ulusal hukuk ve ynetim geleneklerine bal en
gelleri, ulusun iindeki meslek dallarn ve snflarn cinsiyet,
ya ve etnik kken snflarn ayran toplumsal duvarlar aabi
lecek devindirici gleri doururdu. Genler, zellikle medya
nn en geni kitleye seslenme rekabetinin ve yabanc dman
oylar iin politik rekabetin diyalektiinin yaratt ve srdr
d toplumsal korkunun hezeyanlarnn saplants gmen
genler, ilerici parti ve sendikalarn kayglar arasnda tm Av
rupa'da egemen "gvensizlik" syleminin ve bu sylemin des
tekledii politikann kendilerine verdii yerle ters orantl bir
yer tutuyorlar.
Tm lkelerden gmenlerin Trk, Kabilli ve Surinaml-
larn enternasyonalinin onlarn gnden eitli biimlerde
sorumlu olan egemen ekonomik glere kar bir eylemde de
Bir Avrupa Toplumsal Hareketi in
103
iik Avrupa lkelerinin yerlisi iilerle birlemelerini nasl
beklemeyiz? Gerekte "gmen" diye adlandrlmakta direti
len "gvenliki" bir politikann nesneleri olan, btnleme
ad altnda kendilerine salk verilen sessizce boyun eiten,
byk kk sular ilemekten ya da kyl ayaklanmalarnn
ada biimi banliy ayaklanmalarndan baka k yolu ol
mayan bu genler devrimci ve yapc bir toplumsal hareketin
etkin grevlilerine dnebilselerdi, Avrupa toplumlar bun
dan ok kazanl kard. Gmenlerin yeniden toplumsal ha
rekete katlmas, uluslarst bir politikaya doru ilk adm ol
malyd. Ancak artk direniin tm etkili stratejilerinin koulu
durumuna gelen enternasyonalist nitelikleri her yurttata ge
litirebilmek iin, rnein bir Avrupa Sendikal Okulu'nun ku
rulmas gibi kukusuz dank ve uyumsuz olan bir nlemler
btn de dnlebilir: her sendikal rgtte baka uluslarn
rgtleriyle grmek, uluslararas bilgiyi alp yaymak ama
cyla zel dzenlenmi makamlarn glendirilmesi; maalar,
alma koullar ve i konusunda egdm kurallarnn gide
rek yerletirilmesi (cretlerin drlmesi ya da ngiltere'nin
kimi irketlerinde olduu gibi grev hakkndan vazgeilmesi
konusundaki anlamalarn kabul etme eilimiyle savamak
iin); tamaclk alannda daha imdiden varolan rnekleri
(trenyolu, karayolu) gz nne alnarak oluturulacak bir en
dstri sendikalar kurumu; okuluslu irketlerde merkezi y
netimin blc basklarna direnebilecek uluslararas irket
komiteleri: istihdam politikalarnn ve partilerle sendikalarn
kazanmay umduklar, stratejilerinin nesnesi olan gmenle
rin yararna, onlarn ilerici rgtlerde bile milliyeti, hatta rk
dnceye doru gerilemeyi kkrtan anlamazlk etkenleri
gibi kullanlmalarna son verecek politikalarn desteklenmesi;
arlklar lkelere gre ok deien kamu ve zel sektrn
sendikalar arasnda etkin ibirlii balarnn kurulmas ve e
gdm gibi yeni hareket biimlerinin tannmas ve kurum
sallatrlmas; "toplumsal"m dar, kendi iine kapal alma
evrenine indirgenen tanmndan kopu iin, salk, konut, ta
maclk, eitim, cinsler arasnda iliki ve bo zaman alanla
rndaki istekleri bantlandrlmak iin, toplu koruma meka
104 Kar Ateler
nizmalarndan geleneksel olarak yoksun sektrlerde (hizmet,
geici i) istihdam ve yeniden sendikalama abalarna giri
mek iin "kafalarn deiimi" (sendikalar ve tekiler).
Ancak birlemi Avrupa sendika konfederasyonunun kurulmas
kadar aka topik bir amatan ksnt yaplamaz: byle bir ta
sar Avrupa toplumsal hareketini "yapmak" iin gerekli olacak
kolektif kurumlarn saysz dnmnn ve binlerce bireysel
eilimin ortaklaa aratrlmasn esinlemek ve ynlendirmek
iin vazgeilmezdir. Gerekte byle bir hareketin oluturulmas
iin hibir ey sendikacln, toplumsal hareketlerin ve bu
alanlardaki ulusal farkllklarn reddedilmesi kadar ncelikli
deildir; gvensizliin alad yeni dnce ve davran bi
imlerinin yaratlmasndan daha acil bir i yoktur. alma ev
reninin en gzde dzeylerine dek ulaan gvensizlikten ve i
sizlik kaygsndan doan yeni bir toplumsal disiplinin olutu
rulmasnn kayna olan yaygn gvensizlik, yeni dayanma
biimlerinin temeli olabilir. zellikle, irketlerin hissedarlarna
yeterli kazan salama kaygsyla benimsetilen, hissedarlarn
da bundan olduka krl kt youn iten karmalar biimi
ni aldnda utan verici olarak grlen krizler nedeniyle. G
nmzde de yeni sendikaclk neredeyse memurlar ve iilerde
olduu kadar, kltrel sermayeye dayanan retim gibi mes
leklerde, salk mesleklerinde ve iletiim mesleklerinde (gaze
tecilik gibi) yaygnlaan geicilik politikalarnn kurbanlar ara
sndaki dayanmalara dayanmay bilmelidir. Ancak ncelikle
sosyal demokrat hkmetlerin eylemleriyle ibirlii yapan ge
nellikle ok incelikli tm stratejilerin eletirel zmlemelerini
olabildiince yaymaldr. Bu zmlemeyi iletmek, srdrmek,
zellikle de durumlarnn bilincine varmalar gerekenlere ala
mak gtr, nk toplumsal hiyerarinin tm dzeylerinde
yeni egemenlik biiminin anlalmaz stratejilerini ska uygula
yanlar, benzer stratejilerin kurbanlardr: ikincil nem tayan
ve gvensizlie yazgl rencilerden sorumlu geici retmen,
sosyal gvenlikten yoksun ve durumlar gerei ok yakn ol
duklar topluluklara elik ve yardm etmekle grevli toplum
grevlileri gibi ortak yanlsamalara girip srklenmeye itilen
herkes.
Bir Avrupa Toplumsal Hareketi in 105
Yalnzca gerek toplumcu bir Avrupa umudunu nermek
gibi aklc bir topya sendikalara bugn yoksun olduklar geni
militan taban salayabilecek, bu taban da sendikalan sendikal
hizmet ve yararlar pazarnda daha iyi bir konumlanma rekabe
tinin sonucu ksa dnemli ortak karlardan kurtulmaya yrek
lendirecek ya da zorlayacaktr. Yalnzca bir toplumsal hareketin
evrensel istenilii isizler hareketini de iine alarak gelenek
sel rgtlerin snrlarn aabilecek, ekonomik ve finansal erkle
ri artk uluslararas olan kendi uygulama alanlarnda yenecek
ve engelleyecek gte olacaktr. Avrupa isizlerinin yry
nn yalnzca en belirgin rnei olduu son uluslararas hare
ketler toplumsal hareketin iinde ve tesinde enternasyonaliz
min yaamsal gerekliliinin ya da daha ak olarak dnce ve
eylem biimlerinin enternasyonallemesinin ortaklaa kefinin
ilk ve geici gstergeleridir kukusuz.
Paris, H aziran 1999
Not
1 Keith Dixon, Un digne hritier, Paris, Raisons d'Agir Yaynlan, 2000.
Amerikan Modelinin Alanmas ve Sonular*
Avrupa'nn btn byk lkelerinde srdrlen ve byk
uluslararas makamlarn, Dnya Bankas'nm, OMC'nin ve
IMF'nin dnyada her yerde aladklar ekonomi politikalar,
ekonomi biliminin yetkesine bavururlar. Oysa bugn bu poli
tikalar Amerika Birleik Devletleri'nce somutlatrlan zel bir
tarihsel gelenee kaytl bir etik-politik nvarsaymlar btn
zerine kurulmulardr. (Sunuumun bu noktasnda burada,
bu lkede yanl anlamalar olabildiince uzakta tutmak iin,
ilk i olarak syleimin hibir anti-Amerikanclk trnden
esinlenmediini sylemeliyim: bundan bir halka veya temsilci
lerinden una ya da buna ilkesel ve nyargsal dmanl anl
yorum. Amerika Birleik Devletleri'nin politik eletirisi gerek
te bir egemenlik eletirisine kar ve bunu srdrp gitmeyi ya
da alamay amalayan bir politikaya yneliktir ve Amerikal
lar olduu kadar Amerikal olmayanlar da harekete geirebi
lir, geirmelidir de - gerekten de "globalization" politikasna
kar sava, ounlukla Amerikal kadn ve erkeklerce balatl
mtr.)
En katksz, bir baka deyile en biimlenmi durumunda
ki, hibir zaman inanlmak ve inandrlmak istedii kadar yan
sz olmayan ekonomi kuramyla, onun adyla uygulamaya ko
nulan ya da onun araclyla merulatrlan politikalar arasn
da kendine zg bir toplumsal tarihin sonucu zel bir ekonomi
dnyasna dalmann miras olan tm nvarsaymlarm iine i
lemi etkenler ve kurumlar araclk eder. Neo-liberal sylemin
* Raison d'Agir-Loccumer Kreis kolokyumunda sunulan bildiri, Loccum (Alman
ya), 16-17 Ekim 1999.
Amerikan Modelinin Alanmas ve Sonular 107
model olarak oluturduu ekonomi, szde evrensel nitelikleri
nin belli bir blmn zel bir topluma, bir baka deyile bir
inanlar sisteminde yerlemi ve dnyann bir ahlak anlayna
batm (embedded) olmasna, ksacas olduu gibi toplumsal ya
plara ve zel bir toplumsal dzenin bilisel yaplarna bal bir
ekonomi mantna borludur.
Bundan ilk olarak, her yerde uygulanan ekonomi politikas
modelinin, Amerikan ekonomisinin zel durumunu evrensel-
letirdii, bylece onun varolduu gibi varolmasn akladn
dan, ok byk bir rekabet edebilirlik, uygulaymsal ve simge
sel bir stnlk doar; ikinci olarak bu model, bunun en yetkin
rnek ve model biimi olan Amerika Birleik Devletleri'ni ele
tirmeden, bu arada da zellikle Almanya'da "anti-Amerikanc-
la" bal gibi alglanan her eyi etkileyen knamayla kar
karya kalmadan eletirilemez. Bu model kabullenilmesi gere
ken n gereklere dayanr (kuramlar zerine kurulmu ve ger
ekte doruluu onaylanan neriler gibi sunulan). lk n ger
ek: Ekonomi, hkmetlerin engellememesi gereken doal ve
evrensel yasalarla ynetilen ayr bir alandr; ikinci n gerek:
Demokratik toplumlarda pazar, retimi ve alverileri etkili ve
adaletli bir biimde dzenlemenin en uygun arac olacaktr;
nc n gerek: "globalization" zellikle hem pahalya mal
olan, hem de ilevsel olmad dnlen i ve sosyal gvenlik
konusundaki toplumsal haklar alannda devlet harcamalarnn
azaltlmasn gerektirecektir.
Bu modelin varln ekonomik kuramn saf ilkelerinden
ok, zel bir toplumsal gelenein, hemen anmak istediim
Amerika Birleik Devletleri'nin zel toplumsal geleneinin ta
rihsel niteliklerine borlu olduunu grmek iin egemen gr
n uygulad simgesel alama etkisinden kurtulmak yeter.
lk olarak, zaten en aza indirgenen ultra-liberal tutucu devrim-
ce sistemli olarak zayflatlan bir devletin gszl (Reagan'n
balatt ve Clinton'un, zellikle de -bekr anneler gibi en
yoksun durumda olanlara yardmn kaldrlmasn tanmlamak
iin kartlama yoluyla olaanst rtmece- "zuelfare refor-
mu"nun, sresini uzatt), bunun sonucu olarak da ekonomik
ve bilimsel adan ok ileri, toplumsal ve politik adan ok geri
108 Kar Ateler
bu elikili toplumun farkl nitelikleri. Baka gstergeler arasn
da, ayn yne giden bir olgular btnn anacam: fiziksel id
detin tekeli, bireysel silahlanmann ok yaygn olmas nedeniyle
gvence altna alnamamtr (silah sahibi olma hakkn savu
nanlarn lobisinin, National Rifle Association'un -N RA - varl
gibi, ateli silah sahiplerinin saysnn 70 milyon, kurunla
lmlerin ylda ortalama 30.000 olmas da ileri lkelerde ben
zeri olmayan zel iddetin kurumsallatrlm hogrsnn
gstergeleridir); devlet sahip olduu iletmeleri satarak, salk,
konut, gvenlik, eitim ve kltr -kitap, film, televizyon ve
radyo- gibi kamu mallarn tecimsel mallara, kullanclarn da m
teriye dntrerek "kamu hizmetlerini" zel sektre vererek,
eitsizlii (lsz bir biimde bymeye ynelen) geriletme
gcnden vazgeerek, toplumsal ilevleri alt yetke dzeylerine
(blge, kent vb.) aktararak tm ekonomik ilerden ekilir. Tm
bunlar eski liberal gelenek self help (Tanrnn kendi kendisine
yardm edenlere yardm edecei kalvinist inancn miras) ve bi
reysel sorumluluun tutucu yceltilmesi adna yaplr - birey
sel sorumluluun tutucu yceltilmesi, rnein isizlik ve eko
nomik baarszln toplumsal dzene deil, bireylerin kendi
lerine yklemeye ynelen ve anlalmaz employability kavra
myla, Franz Schultheis'in saptad gibi, her bireysel zneden
bir tr kendi kendisinin giriimcisi olarak, kendini insan ser
mayesi olarak pazara srmesi istenir. Bunun sonucu, pazarn
geri evirdiklerinin sefaletini bir tr sululukla artrmaktr;
"Amerikan demokrasisi" nesnesi olduu yceltmeye inanmaya
yneltenin tersine, seimde oy vermeyenlerin ok yksek oram,
partilerin finansman, medyaya ve paraya bamllk, lobbying' e
verilen lsz grev vb. ciddi ilev bozukluklaryla doludur.
kinci olarak, Amerikan toplumu, Max Weber'in Benjamin
Franklin'de rneksel bir somutlamasn bulduu "kapitalizm
ruhu"nun gelimesini ve genellemesini ve "dev"e (Berf, cal
ling) dnm anapara artnn yceltilmesini en u snrna
itmitir kukusuz. Sayman mant tm yaamn ve ayrcalksz
tm uygulama alanlarnn iine ilemitir, kurumlarda (rnein
"academic market place" ad verilende) ve gnlk alverilerde
kaytldr.
Amerikan Modelinin Alanmas ve Sonular
109
ncs, tm neoliberal ekonomik dncenin temeli,
birey ve "bireycilik" tapmc, Dorothy Ross'a gre Amerikan
sosyal bilimlerinin zerine kurulduu grn stunlarndan
biridir.1 Ekonomi bilimi, birbirinden ayr znelerin kasten ve
bilinli ortaya konulan bireysel ve bencil amalarna ulamaya
alan, kasten ve bilinli hesaplanm eylemlerini tanmak iste
meyen ve tanyamayan bir eylem felsefesine dayanr. Temsil,
parti, sendika ya da demekler gibi ortak makamlarn ve ortak-
bilinci ve istenci hazrlayp alamakla ve dayanmann g
lenmesini kolaylatrmasna katkda bulunmakla ykml ma
kam olan devletin dzenledii toplu eylemlere gelince, ekono
mi bilimi bunun pek az farkna varmakla kalmaz (free rider so
runuyla) ayn zamanda basit yaltlm bireysel eylemlerin bir ara
ya gelmesine indirgeme eilimindedir (bunlarda uzlamazlkla
rn zmlenme ve hazrlanma biimlerini, yeni toplumsal r
gtlenme biimleri bulma ilkelerini grmeyi bilme eksikliin
den). Bunu yaparak da, gerekte, oy gibi, seim hcresinin yal-
tlmlmda ve gizliliinde tamamlanm, bir spermarkette
tek bana alveri ediminin tam koutu olan bir bireysel edim
ler toplamna indirgenmi politikay dlar. Ekonominin ve eko
nomiyle politika arasndaki bantnn ikin felsefesi, pazarn
akkan ve etkileyen mekanizmalarnca dzenlenen ekonomik
alanla, gelenein, erkin ve tutkularn ngrlemez keyfiliinin
yakasnn braklmad toplumsal alan arasnda almaz bir s
nr oluturmaya ynelten bir politik grtr.
Drdnc olarak, Dorothy Ross'a gre Amerikan kutsal kita
bnn bu ilgili teki kurucu sav, Amerikan toplum dzeninin di
namizminin ve esnekliinin yceltilmesi (Avrupa toplumlara
mal edilen katlk ve risk korkusunun antitezi) etkinlii ve ret
kenlii gl bir esneklie balamaya (gl bir toplumsal koru
maya bal zorlamalara kart olarak), hatta toplumsal gvensizlii,
daha etkili ve retken ekonomik zneler retebilecek olumlu bir
ortak dzenleme ilkesi yapmaya gtrr.2 Gvensizliin kurumsal
latrlmas (zellikle yeni i szlemesi trleriyle) zerine ve ir
ketle iin zel gerekliliklerine (alma sreleri ve saatleri, elverili
ynler, ykseltilme umutlan, deerlendirilme biimleri, cret tr
leri, emeklilik vb.) uymak iin gittike zelleme gsteren i ze-
108 Kar Ateler
bu elikili toplumun farkl nitelikleri. Baka gstergeler arasn
da, ayn yne giden bir olgular btnn anacam: fiziksel id
detin tekeli, bireysel silahlanmann ok yaygn olmas nedeniyle
gvence altna alnamamtr (silah sahibi olma hakkn savu
nanlarn lobisinin, National Rifle Association'un -N RA - varl
gibi, ateli silah sahiplerinin saysnn 70 milyon, kurunla
lmlerin ylda ortalama 30.000 olmas da ileri lkelerde ben
zeri olmayan zel iddetin kurumsallatrlm hogrsnn
gstergeleridir); devlet sahip olduu iletmeleri satarak.salk,
konut, gvenlik, eitim ve kltr -kitap, film, televizyon ve
radyo- gibi kamu mallarn tecimsel mallara, kullanclarn da m
teriye dntrerek "kamu hizmetlerini" zel sektre vererek,
eitsizlii (lsz bir biimde bymeye ynelen) geriletme
gcnden vazgeerek, toplumsal ilevleri alt yetke dzeylerine
(blge, kent vb.) aktararak tm ekonomik ilerden ekilir. Tm
bunlar eski liberal gelenek self help (Tanrnn kendi kendisine
yardm edenlere yardm edecei kalvinist inancn miras) ve bi
reysel sorumluluun tutucu yceltilmesi adma yaplr - birey
sel sorumluluun tutucu yceltilmesi, rnein isizlik ve eko
nomik baarszln toplumsal dzene deil, bireylerin kendi
lerine yklemeye ynelen ve anlalmaz employability kavra
myla, Franz Schultheis'in saptad gibi, her bireysel zneden
bir tr kendi kendisinin giriimcisi olarak, kendini insan ser
mayesi olarak pazara srmesi istenir. Bunun sonucu, pazarn
geri evirdiklerinin sefaletini bir tr sululukla artrmaktr;
"Amerikan demokrasisi" nesnesi olduu yceltmeye inanmaya
yneltenin tersine, seimde oy vermeyenlerin ok yksek oran,
partilerin finansman, medyaya ve paraya bamllk, lobbying' e
verilen lsz grev vb. ciddi ilev bozukluklaryla doludur.
ikinci olarak, Amerikan toplumu, Max Weber"in Benjamin
Franklin'de rneksel bir somutlamasn bulduu "kapitalizm
ruhu"nun gelimesini ve genellemesini ve "dev"e (Beruf, cal
ling) dnm anapara artnn yceltilmesini en u snrna
itmitir kukusuz. Sayman mant tm yaamn ve ayrcalksz
tm uygulama alanlarnn iine ilemitir, kurumlarda (rnein
"academic market place" ad verilende) ve gnlk alverilerde
kaytldr.
Balanma Bir Bilgi in*
ok zamanm olmad iin ve sylevimin olabildiince et
kili olmasn istediimden, dorudan sizin nnzde ortaya
koymak istediim soruya geleceim: Aydnlar, daha akas
sosyal bilimler uzmanlar, politik evrene girebilirler mi, girme
liler mi ve bunu hangi koulla etkili bir biimde yapabilirler?
Toplumsal harekette, ulusal ve uluslararas lekte, bir baka
deyile bugn bireylerin ve toplumlarn yazgsnn sz konusu
olduu dzeyde hangi grevi stlenebilirler? Yeni bir politika
yapma biiminin bulunmasna nasl katkda bulunabilirler?
lk nokta: tm yanl anlalmalar nlemek iin, politika
evrenine giren bir aratrmacnn, bir sanatnm ya da yazarn
bir o kadar da bir politikac durumuna gelmediini aka orta
ya koymalyz; Dreyfus davas nedeniyle Zola'nn yaratt mo
dele gre bir aydn olur ya da Amerika Birleik Devletleri'nde
denildii gibi "public intellectual", bir baka deyile, zel yetene
i ile yetkisini ve gereklik ya da kendi karn gzetmeme gibi
mesleinin uygulanmasma ynelik deerleri politik mcadele
sinin iine yerletiren bir kii veya politika alanna giren, ama
aratrmac gereksinimlerini ve yeteneklerini terk etmeden gi
ren bir kiidir. (Bu arada unu da belirtelim, Anglosakson gele
neinde sk yaplan scholarship ve commitment kartl, temel
den yoksundur kukusuz: sanatlarn, yazarlarm ya da bilgin
lerin -Einstein, Russell ya da Sakharov- kamu alanna girmele
ri ilkelerini, temellerini, nesnellie, dorulua, kar gzetme
meye adanan -commited- bir toplulukta bulur. Zaten scholaf lar
* "A scholarship with commitment. Pour un savoir engage", "Scholarship and com
mitment" zerine MLA-Modem Language Association of America Szlemesi,
ikago, Aralk 1999.
112 Kar Ateler
toplumsal yetkelerini, teknik yetileri kadar, bu yazl olmayan
ahlak kurallarna kar duyduklar varsaylan saygya da bor
ludur.)
Bylece iin iine girerek, kendi evreninde commitment'da
"deersel yanszlk"da kusur bulanlar ve politika evreninde
onu tekelleri asndan tehdit olarak grenleri ksacas, daha
genel olarak, giriiminin rahatsz ettii herkesi d krklna
uratmakla ya da daha iyisi sarsmakla kar karyadr. Tek
szckle, orada burada, biraz her yerde bu dnyann glle-
rinde -bankaclar, patronlar ve yksek memurlar- gazeteciler
de, politikaclarda ("sol"dakiler de dahil olmak zere) bugn
neredeyse hepsinde, kltrel sermayeyi elinde tutanlarda ve el
bette aydnlarn kendilerinde, uyuyan tm anti-aydnclk bi
imlerini uyandrma tehlikesiyle kar karyadr.
Ancak, ilkesi neredeyse hep hn olan aydn kartln k
namak, aydn her tr eletiriden bir o kadar muaf tutmak de
mek deildir: aydnn kendisinin boyun eebilecei ve emesi
gereken eletiri ya da bir baka deyile eletirel dnsellik, ay
dnlarn tm politik eylemlerinde mutlak nkouldur. Aydn
dnyas, aydn yetkesi adna yaplan tm gcn ya da yetkenin
ktye kullanmlarnn eletirisine veya eer yelenirse, aydn
yetkesinin bir politik silah olarak kullanmnn eletirisine s
rekli olarak teslim olmaldr; en bozuk ve bizi burada zellikle
ilgilendiren biimi, konusuz ve sonusuz bir devrimcilik eili
mi olan scholastic bias' m eletirisine de boyun emelidirler: d
nyorum ki gerekte, benim kuamdan birok aydn kr
krne Parti'nin ynergelerine gvenmeye ynelten, gerek d
olduu kadar yrekli olan atlm, bugn ok sklkla camps
radicalism'i, bir baka deyile Marx'in acmasz formlne gre
mantn olgularyla olgunun mantklarn (mantn nesnele
riyle nesnelerin mant) kartrma eilimini ya da gncel ger
eklerine daha yakndan bakarsak szck ya da metinlerin
dzlemindeki devrimleri, nesnelerin dzlemindeki devrimler
diye grmek.
Bu grnteki olumsuz nkoullar bir kez aka ortaya
konulunca, aydnlarn (bundan hep politik bir eyleme girien
sanatlar, yazarlar ve bilim adamlarn anlyorum) zellikle
Balanma Bir Bilgi in
113
bugn egemenliin ald tmyle yeni biimler gz nne
alndnda, toplumsal savam iin vazgeilmez olduklarn
kesinleyebileceime inanyorum. Birok tarihsel alma, think
tank1lerin bugn dnyay yneten neo-liberal ideolojinin alan
masnda ve retilmesinde yerine getirdikleri grevi gsterdi;
"zgl aydnlar" (Foucault'nun verdii anlamla), eyleminin
nesnelerini ve dncesinin amalarn kendi kendine tanmla
yabilecek, ksacas zerk gerek bir aydn topluluunda toplaya
rak, bu tutucu think tank1lerin retimlerinin, maalar nemli ki
ilerce denen uzman topluluklarnn karsna eletirel alarn
retimlerini koymalyz. Bu aydn topluluu ncelikle, gn
mzde ounlukla bilimin yetkesiyle donanan simgesel ege
menlie kar savunma aralarn retmeye ve yaymaya ala
rak, olumsuz eletirel ilevleri yerine getirebilir ve getirmelidir;
oluan topluluun yetenek ve yetkesiyle glenerek, egemen
sylemi, zellikle szck daarcndan ("kreselleme", "es
nekleme" vb.), daha ok da eretileme kullanmlarndan tr
sulayan mantkl bir eletiriye tabi tutabilir; egemen sylemin
reticileri (gazetecilerden, zellikle de ekonomi gazetecilerin
den balamak zere) ve rnleri zerinde arl olan belirle
yicileri gn na kararak birincisini derinletiren sosyolojik
bir eletiriye de tabi tutabilir; en sonunda uzmanlarn, zellikle
ekonomi uzmanlarnn szde bilimsel yetkesine tam olarak bi
limsel savl bir eletiriyle kar koyabilir.
Ancak, ortak bir politika yaratlmas almasna katkda
bulunarak olumlu bir ilev yerine getirebilir. Avrupa ve Gney
Amerika uluslarnn ounda Sovyet tipi rejimlerin k ve
komnist partilerin zayflamas eletirel dnceyi kurtard.
Ama neo-liberal gr, bylece bo braklan tm yeri doldur
du ve eletiri kim olursa olsun, ne olursa olsunla gerekten
kayglanmadan, kendi kendine, kendi kendiyle bylendii
akademik "kk dnya"sna snd. yleyse, tm politik d
nce yeniden oluturulmaldr. Daha nceleri inanlabilecei
gibi de yalnzca bir kiinin kendine zg dncesinin kaynak
larna braklm dnce ustasnn ii ya da szsz olduu
varsaylan insanlarn adna sz szleyen bir topluluun ya da
bir kurumun yetkili kld bir szcnn ii olamaz.
114 Kar Ateler
te burada, aydn topluluu gereki topyalarn ortak
retiminin toplumsal koullarn yaratmaya katkda buluna
rak yeri doldurulmaz grevini yerine getirebilir. Yeni politik
eylem biimleri, yeni seferberlik ve harekete gemi insanlar
birlikte altrma biimleri, tasanlar hazrlama ve onlar or
taklaa gerekletirme biimleri iin ortak aray dzenleye
bilir ya da zenginletirerek ileyebilir. alan topluluklarn
dinamiine, dile getirme, bu arada da ne olduklarn ve ne
olabileceklerini ya da ne olmalar gerektiini bulgulama aba
larnda yardm ederek, toplumsal evreni byk olan toplum
sal dnya zerine engin toplumsal bilginin yeniden birletiril
mesine ve birikimine katkda bulunma ilevini grebilir. By-
lece neo-liberal politikann kurbanlarna grnte kkten
farkl olan, toplumsal olaylarda ve deneyimlerde ayn neden
den kaynaklanp eitli biimlerde yansyan etkileri, zellikle
onlar yaayanlar iin, ayn ulusun ya da farkl uluslarn, de
iik toplumsal evrenlerde, tpta, eitimde, toplumsal hizmet
lerde, adalette vb. birlemi olanlar iin, bulgulamaya yardm
edebilir.
hem son derece acil, hem de son derece zordur. Gerekte
savamann sz konusu olduu toplumsal evrenin direnilmesi
gereken grnleri 30'lu yllarn Almanya'snda nazi ncesi
hareketler iin sylendii gibi, gerek bir tutucu devrimin sonu
cudur. Reagan'n ya da Thatcher'n veya onlardan sonra Bla-
ir'in, Schrder'in ya da Jospin'in politik izlencelerinin kaynak
land think tank' ler, Welfare State geleneinden kopacak du
rumda olabilmek iin, gerek bir simgesel kar-devrim yap
mak ve bir elikin grii retmek zorunda kalmlardr: tutucu
kendini ilerici gibi sunar; gemiin kimi zaman en eskil olduu
konularda (zellikle ekonomik ilikiler konusunda) yeniden
canlandrlmas, gerilemeleri, geri vermeleri, reformlar ya da
devrimler gibi tantmak. Bu, Welfare Statei datmay amala
yan, bir baka deyile i, salk, toplumsal koruma ya da re
tim yasalar konusunda tm demokratik kazanmlar ykmay
amalayan nlemlerde iyi grlr. Byle bir politikayla sava
mak, gemiin en ilerici kazanmlar savunulduundan, kendi
ni eski gibi grnme tehlikesiyle kar karya brakmaktr. En
Balanma Bir Bilgi in
115
acmasz eletiriye maruz brakmak gereken kamu hizmeti ya
da ulusal devlet gibi, kimsenin olduu gibi brakmay dn
medii olgular ya da sendikalar, hatta devlet okulu gibi olgu
lar savunmakla birlikte, deitirmeyi istemeye itilindii lde
elikin bir durum. te bylece, tutucu bir ilev yerine getirdi
ini anmsamadan edemediim bir devlet okulunu savundu
umda, bugn yadsmayla kukulu grldm ya da elikili
olmakla sulandm oluyor.
Bana yle geliyor ki scholar' larm, yeni gre ve azlarn
dan "globalization" ya da "global competitiveness" gibi szckler
eksik olmayan herkesin tmyle biimsel bir evrendeiliine
kar verilen savata belirleyici bir ilevi var. Bu yapmack ev-
renselcilik gerekte, egemenlerin karlarna yaryor: bir dnya
devletinin ve sermayelerin dolam zerinden alnan bir ver
giyle finanse edilen bir dnya bankasnn yokluunda, ykse
len lkeler denen lkelerin, Gney Kore ya da Malezya'nn, o
kuluslu irketlerin etkisine kar koyabilecekleri tek g olan
ulusal devletin gcn, milliyetilie kar politik adan do
ru olmayan gerileme olmakla eletirir; u ya da bu gney dev
letinin "kimliini" kesinleme ya da canlandrma abalarn, r
nein kara alan slamclk yaftas altnda kt gstermeyi ve
damgalamay salar. Cinsiyetler arasndaki ilikilerde de ortal
kasp kavuran, yurttalarn uluslararas ekonomik gler
karsnda yalnz ve silahsz brakan bu szde kalm evrensel-
cilie kar committed scholars, evre sorunlar, atmosfer kirlilii,
ozon tabakas, yenilenemeyen kaynaklar ya da atom bulutlar
gibi kanlmaz olarak "kresel" olan, nk uluslar ya da "s
nflar" arasndaki snrlar tanmayan, gerekten uluslararas
sorunlarn gcyle karsna kabilecek yeni bir enternasyona
lizmle kar koyabilirler; ayrca ykselen lkelerin bor sorun
lar ya da kltrel retim ve yaymda parann etkisi (yapmn,
sinematografik yaynn, yayncln vb. tekellemesiyle) gibi
tmyle ekonomik ve kltrel sorunlar, yrekten evrenselci
olan, bir baka deyile uluslarn arasndaki snrlardan, zellik
le de Kuzey ve Gney uluslarnn arasndaki snrlardan teye,
evrensele eriimin koullarn evrenselletirmeye gerekten ok
nem veren aydnlar toplayabilir.
116 Kar Ateler
Bunun iin, zaten meslekleri dolaysyla ulusal snrlar a
maya daha eilimli ve daha elverili olan yazarlar, sanatlar,
zellikle de aratrmaclar, ulusal geleneklere gre az ya da ok,
beyinlerinde derinden kaytl scholarship ve commitment arasn
daki kutsal snr amallar, bunu da akademik mikrokozmostan
korkusuzca kmak, skolastik dnyann hem samimi hem de
sonul, her zaman da biraz gerekd "politik" uzlamazlkla
ryla yetinmek yerine, d dnyayla etkileime girmek (demek
ki ncelikle sendikalarla, birliklerle ve savamdaki tm toplu
luklarla) ve olas olmayan ama kanlmaz bir badam bul
mak iin yapmallar; balanma bilgi, scholarship zoith conmit-
menl, bir baka deyile bilimsel alanda geerli, kurallara olabil
diince uyan bir mdahale politikas iin yapmallar. Bu da ey
lem evreninde kural olan aciliyet ve karmaa karmndan do
lay, uluslararas bir aratrmac, sanat ve bilgin topluluunun
ortak almasn parlak bir biimde dzenleyebilecek bir r
gtte gerekten ve tam olarak olasdr. Bu ortak giriimde, ege
men glerin durmadan bilimin, zellikle ekonomi biliminin
yetkesine bavurduklar bir zamanda birincil grev kukusuz
bilim adamlarna der. Ancak yazarlarn, belki de daha ok sa
natlarn (onlarn arasnda da ok zel olarak, yeteneklerini
eletirel savalara sokmu, balanma Amerikal arkadalarm
dan yalnzca ikisini anarsam, Hans Haacke ve Nancy Frazer)
nemli yerleri vardr "Gerek dncede esas g yoktur", di
yordu Spinoza, onu haksz bulabilecek olan da sosyolog deil
dir. Ama yazarlarn ve sanatlarn yeni politik iblm ya da
daha dorusu, bulunmas gereken yeni politika yapma bii
minde tmyle yeri doldurulamaz bir ilev grmelerini de sa
lk verebilir: sanat, dnceler, eletirel incelemeler araalyla
simgesel g vermek; rnein neo-liberal dncelerin esinledi
i politik nlemlerin daha grnmeyen, ama bilimsel olarak
ngrlebilen sonularna grnr ve duyarl bir biim vermek.
Bitirmek iin, geen ay Seattle'da olan anmsatmak iste
rim. nanyorum ki baarlm politik gsterilere, hatta yeni bir
Agit Prop biimi abuk mdahale aralarna dnecek aratr
mann kazanmlarnn iinde, bir uluslararas politik eylemin
aralarnn ve amalarnn neler olabileceinin ilkelerini belirle
Balanma Bir Bilgi in 117
meyi denemek iin, bu olay, ar deer bimeden, incelenmesi
gereken bir ilk olay, bir rnek olarak deerlendirilebilir; enter
nasyonalizme tam bir ballk (commitment) ve profesyonellie
(scholarship) eksiksiz bir katlmayla tanmlanan yeni bir sivil
toplum rgtnn politik savam stratejilerinin en genel an
lamda neler olabilecei grlebilir.
Paris-ikago, A ralk 1999
Gllerm Grnmez Eli*
Bir bankalar ve bankaclar Avrupamz var, bir irketler ve
patronlar Avrupamz, bir polis rgt ve polisler Avrupamz
var, yaknda bir ordular ve askerler Avrupamz olacak, ama bir
Avrupa Sendikalar Konfederasyonu olmasna karn, bir sendi
kalar ve dernekler Avrupa'snn gerekten varolduu sylene
mez; yine Avrupa zerine kolokyumlarn ve akademik boyutta
Avrupa sorunlarnn tartld akademik kurumlarn sayla
mayacak kadar ok olmasna karn sanatlar, yazarlar ve bil
ginler Avrupas kukusuz gemi alarda varolduundan ok
daha az var. eliki udur, bu g ve gller evresinde olu
an ve ok az Avrupal olan bu Avrupa, gerici bir milliyetiliin
(ne yazk ki onun varl tartlmaz) eskil direnileriyle kart
rlmak, bylece de onu ada ya da ilerici gstermeye katkda
bulunmak tehlikesiyle kar karya kalmadan eletirilemiyor.
Avrupa geleneinde en ok Avrupal olan, yani Avrupa
oluumu almasn etkili, bir baka deyile kendim dinletip
gerek etkiler yaratmak iin dnsel ve politik adan yete
rince gl bir kar ka baml klabilecek bir eletirel top
lumsal hareketi, bir toplumsal eletiri hareketini yaratmak ge
rek. Bu eletirel kar k, Avrupa tasarsn bozmay, etkisiz
letirmeyi amalamaz, ama tersine onu kktenletirmek ve by
lece onu yurttalara, zellikle aralarnda ounlukla depolitize
denilen, oysa yalnzca kt politikaclarn yapt kt polita-
kalarla politikadan bkanlarn en genlerine daha yakn klmay
* svire Sendikalar Birlii'nce dzenlenen "Bir Toplumsal Avrupa in" adl kon
ferans, Rote Fabrik 18 Mays 2000; Humboldt niversitesi rencilerine sesleni,
Berlin, 10 Haziran 2000.
Gllerin Grtmez fili
119
amalar. Politikay yeniden anlamlandrmak, bunun iin de
son yllarda ok byk deiimler geiren ekonomik ve top
lumsal dnyaya bir anlam verebilecek gelecek tasarlar ner
mek gerekir.
30'lu yllarda, Bearle and Means'in oxvner'larm ve hisse se
nedi sahiplerinin zararna, manager' larm ykseliini betimledik
lerini anmsarz. Bugn ouner' larm geri dnne tank oluyo
ruz, ama bu yalnzca grnte: Galbraith'n "teknik yap" a
ndaki gleri yok. Gerekte ekonominin efendileri, kazan
oranlarnn tiranlma bal manager' lar, bir baka deyile orta
ya koyduklar "hisse deerini" ayda bir yaplan snavlar
dorultusunda teekkr edilebilir ya da yol verilebilir (oun
lukla akl almaz tazminatlarla) u genel mdrler ya da getir
dikleri ilerin yzdelik oranna gre ksa vadeli deme yaplan
ve stock-option deerlerinin bal olduu borsada gn gnne
kurlar izleyen u kadrolar deildir artk. Ama owner'lax, bir
baka deyile "hisse senedi sahiplerinin demokrasisi" syleni-
nin isteyecei gibi, kk kiisel hisse senedi hamilleri de de
ildir.
Gerekte finansal anaparann, kazanlmas umulan ey ya
da silah olduu finansal anapara alannda (uzmanlam kurul
lar, incelemeciler ve para yetkelerinin byk bir simgesel etkin
likle harekete geirebilecei kltrel sermayenin kimi zel bi
imleri gibi), bugn egemen olanlar, byk kurulularn
(emeklilik denei fonlar, byk sigorta irketleri, zellikle de
Amerika Birleik Devletleri'nde toplu yatrm fonlar, money
market fnds ya da mutal funds) iletmecileridir. Bundan dolay,
irketler zerinde olduu gibi devletler zerinde de ok byk
bir bask gcn ellerinde bulundururlar. Sonuta onlara be
nimsetilen, Frdric London'un asgari crete ironik bir gnder
me yaparak sermayenin asgari gvencelenmi hisse senedi diye
adlandrdn elde etme zorunluluunu alayacak gtedir
ler1: iletmelerin ynetim kurullarnda yeraldklarmdan (corpo-
rate governance), egemen olduklar dzenin mantnca, irket
lerin ancak iten karma pahasna ulaabilecekleri gittike da
ha yksek kazan araym (yatrlan anaparann %12, %15 ve
%18'ine kadar) benimsetmek zorundadrlar. Yneticiler zerine
120 Kar Ateler
kurulan, onlarn da tehlikeyi cretli alanlarna yklemeye
yneltildikleri -zellikle iten karmalar yoluyla- tm dzenin
uygulaymsal amac -evresel, zellikle de insansal sonulan
nemsemeden- olarak oluturulmu ksa vadeli kazan zorla
masn bylece aktarrlar. Ksacas bu oyunun egemenleri, ege
men olduklar oyunun egemenlii altnda olduklarndan, bu
alan yasalarn devletlere ve irketlere zorla benimseten znesiz
bir cehennem makinesi gibi iler.
irketlerde tm seimleri, zellikle esneklik -ve hareketli
lik (ksa vadeli ya da geici temelli szlemeler zerine ie al
ma), cret ilikisinin bireysellemesi, zellikle de el iilii ko
nusunda uzun vadeli planlama eksiklii- zorlamasna boyun
een ie alma politikasm yneten, ksa vadeli kazan araydr
ayn zamanda. Srp giden "fazlaln alma" tehdidiyle, c
retlilerin tm yaam gvensizlik ve belirsizlik iareti altna
yerletirilmitir. Bununla birlikte, nceki dzen i gvenlii ve
talebi besleyerek bymeyi ve kazanc destekleyen greceli
yksek bir cret dzeyini salarken, yeni retim biimi, hisse
senedi sahibi yalnzca saysal gelirinden ve gerek geliri saysal
gelirinin olabildiince yaknnda tutmas gereken fiyatlarn de
imezliinden kayglandndan maalarn basklanmas ve i
ten karmalarla cretli kitlenin azaltlmas kazanc en st d
zeye karr. Bylece politik rejimden ayrlmaz bir ekonomik re
jim, gvensizliin kurumsallamas zerine bir egemenlik biimi,
geicilik yoluyla egemenlik ieren bir retim biimi kuruldu:
Dzensizletirilmi bir finans pazar, dzensizletirilmi bir i
pazarn, dolaysyla alanlara boyun emeyi zorla benimse
ten geici bir ii kolaylatryor.
irketlerde alanlar risk, stres, gerilim durumuna sok
mak iin, baka aralarla birlikte gvensizlik silahm kullanan
akla bir ynetimle iimiz var. Servislerin ve binann geicili
inden farkl olarak, gelecein iletmelerinin kurumsallatrl
m geicilii, i rgtlenmesinin ve yaam biiminin temeli
oluyor. Gilles Balbastre'n gsterdii gibi, cretli alanlarnn
rnleri satmak iin evlere telefon etmesi gereken "tele-dzen-
leyiciler" olan tele-sat ya da tele-pazarlama irketlerinin kimi
leri, retkenlik, denetim ve gzetim asndan, i saatleri ve ka
riyer yokluu asndan, gerek bir hizmetlerin taylorizmi olan bir
rejim ortaya koydular. Taylorizmin V'lerine kart olarak, c
retliler ounlukla ok niteliklidir. Ancak "yeni ekonomi"nin
V prototipi spermarket kasiyeridir kukusuz, ritmi dakikay
la, kronometreyle llr, denetlenir ve zaman kullanm m
terilerin kalabalna gre deiir, fiyatlarn kaydnn bilgisa-
yarlatrlmas, gerek bir yryen bantta almaya dnr;
bir fabrika iisinin yaamna da yaam tarzna da sahip deil
dir, ama yeni yapda buna denk bir konumu vardr.
Tketimci bir dnya gr kurmaya katkda bulunan ve
cretlilere hibir gvence sunmayan bu irketlerle, neo-klasik
kuramdan ayrlmayan toplumsal felsefeye yaknlaan bir eko
nomik gereklik bildirilir; neo-klasik bir anlk, bireyci, ar
znelci felsefenin kendini gerek klma yolunu neo-liberal poli
tikada bulmas gibi, kendi dorulanmasnn koullarn yarat
mtr. Bu srekli kararszlk iindeki sistem, yapsal adan tehli
keyle kar karyadr (yalnzca speklatif balonlara bal krizin,
zerinde srekli Demokles'in klc gibi asl durmasndan da
deil). lk bakta grlyor ki Ulrich Beck ve Anthony Gid-
dens risk toplumunun ykseliini yceltirken ve tm cretli a
lanlarn dinamik kk giriimcilere dnm syleminin
bedelini kendi zerlerine alrken, yalnzca egemenlik altndaki
lere ekonominin zorlamalaryla benimsetilen -ve egemenlerin
kendilerini dnda tutmaya zen gsterdikleri- kurallar, onla
rn tutumlarnn ilkeleri olarak oluturmaktan baka bir ey
yapmyorlar.2
Ancak bu yeni retim biiminin en nemli sonucu, ikili bir
ekonominin kurulmasdr (elikin olarak bu ekonominin 60'l
yllarda Cezayi'de gzlemlediim, bir yanda kariyersiz, gele
ceksiz, ne bireysel ne de ortak bir tasars olan, bu nedenle de
-devrimci hrslardan daha ok- bin ylc dlere mahkm bir
alt-proletaryadan oluan usuz bucaksz endstriyel birikim
ordusu, te yanda srekli bir maaa ve kalc (srekli) alan
olma ayrcalna sahip kk aznlnn olduu ikili ekono
miyle birok ortak noktas vardr). Konumlarn ve gelirlerin iki
lii durmadan artar: Az denen, retkenlii zayf, vasfl olma
yan ya da az vasfl (iyerinde hzlandrlm bir eitim zerine
Gllerin Grnmez Eli 121
122 Kar Aceler
kurulmu) ve kariyer salamayan alt hizmet ileri, ksaca
Andr Gorz'un dedii gibi bir "hizmetliler toplumu"nun geri-
dnmsz ileri oalyor. Bir Amerikan anketinden alnt
yapan Jean Gadrey'e gre, en ok geliecek 30 iten 17'si hibir
nitelie gerek duymamakta, 8'i de en st dzeyde nitelie ge
rek duymaktadr.3 Toplumsal uzamn teki ucunda egemen olan-
lar-egemenlik altndakiler, bir baka deyile kadrolar, yeni bir ya
banclama biimiyle tanrlar. rgtlenmi z smr biim
lerine (Amerika Birleik Devletleri'nde yllk ortalama alma
sresi, bo zamann sona ermesiyle ilikili olarak ilerler: ok
para kazanrlar ama harcayacak zamanlar yoktur) gtren, ya
pnn bir baka durumunda anlam belirsiz, kk burjuvazi
nin konumuna denk bir konumlar vardr. Ar altrlrlar,
stresli, iten karma tehdidi altndadrlar, yine de irkete zin-
cirlenmilerdir.
"Yeni ekonomi"nin peygamberleri ne derlerse desinler, bu
ikililik hibir zaman biliimin toplumsal kullanmlarnda olduu
kadar iyi grlemez. "Yeni ekonomi"nin ve Silicon Valley'in
grnn szcleri, bugn gzlemlenebilen ekonomik ve top
lumsal deiimleri, teknolojinin alnna yazl bir sonu gibi gr
me eilimindedirler, oysa bunlarn ii olan ekonomik ve top
lumsal koullandrmann toplumsal kullanmlarnn sonucu
dur. Gerekte, benzeri grlmemi yenilik yanlsamasna kart
olarak, toplumsal dzene kaytl yapsal basklar -finansal ol
duklar kadar teknik de olan yeni aralarn tam bir egemenliinin
koulu olan kltr ve okul sermayesinin aktarm mant gibi
bugn zerinde etkili olmay, yepyeniyi ve duyulmam bi
imlendirmeyi srdrrler.
Biliim kullanmnn ve kullanclarnn istatistiksel incele
mesi, "karlkl etkileyenler" ve "karlkl etkilenenler" arasn
daki kopuun ok gl olduunu ve znn kltrel serma
yenin, dolaysyla en sonunda okul sisteminin ve sermayenin
ailesel aktarmlarnn eitsiz blm olduunu gsteriyor.4
Biliimin deiebilir nitelikli kullancs 35 yan altmda, yk
sekrenimini tamamlam, yksek bir geliri olan, kentli ve n
gilizce konuan bir erkektir. Kendi programlarn yazabilen vir-
tozlarla, biliimin yryen bantta alanlar rnein 24 saatte
Gllerin Grnmez Eli
123
24 saat eriim salayclarn hot line'n elde tutmak iin -se-
kiz yapan telefon teknisyenlerinin ya da yllk tarifeleri besle
yen net srfleri veya kopyalama yaptrma yapan, her tr
temsilden yoksun (personel temsilcisi) turnover'a yazgl gn-
cellemeciler arasnda hemen hemen hibir ortak nokta yoktur.
Yine ekonomik ve mali kullanmlar dzeninde, Internet'e bal
olanlar ve evden alveri yapmalarn, banka ilemlerini ger
ekletirmelerini salayan terminallere ve yazlmlara sahip
olanlar, bu an dnda olanlarla kartlarlar. nternet'in Ku
zey ile Gney arasndaki ilikileri deitirmesi gerektii syleni
de olgularca serte yalanlanr: 1997'de dnya nfusunun en
varlkllarmn % 20'si nternet kullanclarnn %93.3'n, en
yoksul % 20'si de % 0.2'sini oluturuyordu. Bireyler dzeyinde
olduu gibi, uluslar dzeyinde de zdeksel deildir, bankalar
ve irketlerden baka eitim sistemleri ve laboratuvarlar gibi
ok gevek yaplara dayamr.
En varlkl toplumlarn byk bir blm iin, bu ikililik
byk lde iblmn adamakll belirlemeyi srdrmekle
kalmayp, ok gl bir toplumsal dorulama arac oluturan
kltrel sermayenin eitsiz dalmna dayamr. Ynetici snf
olaand byklenmesini, kukusuz okul kaynakl, ama ayn
zamanda yalmzca okula bal olmayan ok gl bir kltrel
sermayeyle donanmasna, olduu gibi varolmasnn kusursuz
ca hakl gsterildiini duyumsamasna borludur (yeni burjuva
fatih modeli Bill Gates olabilirdi). Diploma yalnzca bir okul
soyluluu unvan deildir; bir doal zeknn, Tanr vergisinin
gvencesi gibi alglanr. te bylece, "yeni ekonomi"nin dn
yalarn en iyisi (Huxley7nin verdii anlamda) gibi grnmek
iin, tm zelliklere sahiptir: Kreseldir - ona egemen olanlar
da uluslararasdr, ok dil bilir, ok kltrldr ("yerellerin",
"ulusallarn" ya da "tarallarn" tersine); "zdeksel deildir", z
deksel olmayan nesneleri, bilgiyi, kltr rnlerini retir ve
dolama sokar. Bylece, akll insanlara zg bir akl ekonomisi
gibi gzkebilir (bu da gazetecilerin ve gne uygun kadrolarn
sempatisini uyandrr). Toplumun adaleti burada bir akl rkl
biimini alr. Artk yoksullar XIX. yzyldaki gibi ngrsz,
savruk, lsz olduklarndan deil (deserving poor' un tersine)
124 Kar Ateler
budala, kafaca yetersiz, aklsz olduklar iin yoksuldurlar. K
sacas, okul asndan "yalnzca hak ettiklerine sahiptirler".
Gary Becker gibi kimi ekonomistler, ekonomik kuramn ilke
olarak ne srd aklcl, en iyilerinin doal ayklanmas
nn rn, "the best and the brightest"n egemenliinin, nlen
mesi olanaksz dorulanmas durumuna getiren bir neo-dar-
vvinciliinin iinde bulabilirler. Ekonomi matematikten (te
yandan matematik de toplumsal ayklanmann en nemli ara
larndan biri durumuna gelmitir) yerleik dzenin en tartl
maz bilgi felsefesine dayanan dorulanmasn istediinde de hal
ka tamamlanr. Bylesine gl bir egemenlik biiminin, aklc
lk kadar (eitim sistemince devralnan) evrensel bir egemenlik
ve merulahrma ilkesi dileyebilen kurbanlan, kendi imgele
rinde ok derinden zarar grmlerdir. Neo-liberal politikalarla
akla ve adala eriimde dlandklarn duyumsayarak, mil
liyetin ve milliyetiliin snana gnderilenlerle kimi faist
eilimli bakaldr biimleri arasndaki, ounlukla grnmez
ve anlalmaz iliki de bu dolambal yolla kurulur.
(Gerekte neo-liberal grle etkili bir biimde savamak
zorsa, bunun nedeni kendini, tutucuyken ilerici gibi tantmas
ve tm eletirileri, zellikle de gemiin toplumsal kazananlar
nn ykmna atanlar tutuculuun, hatta eskilliin yanna gn
derebil mesidir. te bylece sosyal demokrasi isteyen hkmet
ler, onlara sosyalist progamlarn yadsdklar iin sitem edenle
rin eletirilerini ayn kefeye koyabilirler - kzl-esmer tuhaf bir
karmayla birlikte.)
Neo-liberalizm sosyal devleti, devletin sol elini (bunun
kltrel ve ekonomik adan yoksun durumda ve egemenlik al
tnda olanlarn, kadnlarn, damgalanm budunlarn karlar
nn gvencesi olduunu gstermek kolaydr) ykmay amalar.
Buna en iyi rnek olabilecek durum, neo-liberal politikann,
hastalarn ve hastalklarnn saysnn artmasna katkda bulu-
narak (sefalet -yapsal nedenler- ve hastalk arasndaki kar
lkl bant yoluyla: Alkolizm, uyuturucu, sululuk, i kazala
r vb.) ve tbbi kaynaklar, tedavi aralarn azaltarak (yaama
umudu yldan ya azalan Rusya -ve ngiltere- rneidir bu)
iki utan saldrd saln durumudur.
Gllerin Grnmez Eli
125
Avrupa'nn Fransa gibi kimi lkelerinde, neo-liberalizme
toplu uyuma elik eden ok ilevli bir yeni toplumsal alma t
rnn douuna tank olunuyor: Bir yandan, baka zamanlarn
ulusal atlyeleri biiminde, ounlukla yrekli ve cmert olan
deerden drlm okul unvanlarnn sahiplerini, benzeik
bir konumu olan insanlarla evreleyerek megul etmek, te
yandan okulun bir yana braklmlarn onlara bir alma kur
gusu nererek ve onlardan maasz cretliler, giriimsiz giri
imciler, vasf ya da diploma edinme umudu olmayan uzatmal
renciler yaratarak uyutmak-aralarna almak. Tm bu toplu
bir tr z-aldatmacay (zellikle alma ve almama, re
nim ve i vb. arasndaki snrn karmasyla) ve simgenin "ta
sar" dncesi olduu bir benzeim evrenine inanc yreklen
diren evreleme biimleri, merhameti bir toplumsal felsefeye
ve kavrayl olmak isteyen, eyleme geirmek istedii ("eylem
sosyolojisi") "znelerin" bak asn almay dileyerek, toplum
sal almann aldatlm ve aldatmac grn (yaplar ve
sonularm saptad iin bu bak asna gre gerekirci ve k
tmser grnmeye yazgl kesin bir sosyolojinin tersine) yeni
den gz nne almaya ynelen bir soft sosyolojiye dayanr.
Simgesel gcn bylesine nemli bir yer tuttuu, byle
karmak ve kurnaz bir egemenlik biimi karsnda yeni sava
m biimleri bulmak gerekir. Bu arkta "grlerin" zel yerin
den dolay, aratrmaclarn yaplacak nemli bir grevi vardr.
Bunun iin, politik eyleme yeni amalar -egemen inanlar yk
ma- ve yeni yntemler -bilimsel egemenlik zerine kurulmu
teknik silahlar ve aratrmann kazanmalarna duyarl bir biim
vererek ortak inanlar sarsmaya ynelik simgesel silahlar- be
lirlemeye katkda bulunmalar gerekir.
Yaratmann sz konusu olduu Avrupa toplumsal hareke
tinin amac bir topyadr, bir baka deyile, iinde bugn ok
eitli ve dank olan toplumsal eletirel glerin, bir eletirel
g olabilmek iin yeterince btnlemi ve rgtlenmi olaca
bir Avrupa; bu hareketin kendisinin de byle bir toplanma
nn nndeki engellerin -dilsel, ekonomik, teknik- bykl
lsnde topik bir yan vardr. Bizim nerdiimiz amalarn
hepsini ya da bir blmn neren hareketlerin okluu ve e
126 Kar Ateler
itlilii, gerekte bu alanda balanma bireylerin ve rgtlen
mi rekabetin sonularnn stesinden gelmeye yardm etmeye
abalayarak, ne ekleyerek ne de tekelletirerek birletirmeyi ve
btnletirmeyi amalayan bir ortak giriimin ilk ve temel do
rulanmasdr. Sonuta, her eyden nce aratrmaclar ve zne-
lerce (birincilerin ikincilerce ya da tersi her tr arasallatrl-
masm nleyerek) birlikte hazrlanm ve ulusal geleneklerle
her ulusun iindeki mesleki ve toplumsal kategoriler arasnda
ki (alanlar, zellikle de isizler) cinsiyetler, kuaklar ve etnik
kkenler (gmenler ve yurttalar) blnmeleri aarak, top
lumsal hareketi birletirebilecek uyumlu bir seenek nerileri b
tn nermek sz konusudur. Yalnzca iktidardaki sosyal de
mokrasinin, depolitize edid politik eyleminin eksiklerini ama
istencinden doan tm toplumsal hareketlerin hem kuramsal,
hem uygulamal eletirisi etkinliklerini dzenlemek iin gerekli
ok byk bir ortak alma bedeline, birok dzeyde (ulusla
raras, ulusal ve yerel), yava yava varlklara ve akllara yeni
bir politika yapma biimi kaydedecek aratrma, tartma ve se
ferberlik yaplar bulunabilir.
Zrih, M ays 2000-Berlin, H aziran 2000
Notlar
1 Frdric Lordon, Fonds de pension, pige cons? Mirage de la dmocratie actionnari
ale, Paris, Raisons d'agir Yaynlan, 2000.
2 Tehlikenin ve toplumsal gvensizliinin ycellilmesinin "Fransz" yorumu Fran
ois Ewald ve Denis Kessler1in kaleminden Les noces du risque et de la politi-
quc"de bulunabilir, Le Dbat, 109, Mart-Nisan 2000, s. 55-72.
3 Jean Gadrey, Nouvelle conomie, nouveau mythe?, Paris, Flammarion, 2000, s. 90.
4 Burada zellikle Michel Gollac'n almalanna, daha ok da Actes de la recherche
en sciences sociales'a dayanyorum (L'informatique au travail), 134, Eyll 2000.
Depolitizasyon Politikasna Kar
Hem betimleyici hem kuralc "kreselleme" ad altnda ta
nmlananlar, gerekte bir ekonomik yazgcln deil, ama bi
linli ve kasten, ounlukla da sonulanrn bilincinde olmayan
bir politikann sonucudur. Tmyle elikin olarak bir depoliti-
zasyon politikas sz konusu olduuna gre, zgrln szck
daarcndan, utanmadan liberalizm, zgrletirme, kuralsz
latrmay alan bu politika, ekonomik gerekirciliklere, onlar
her tr denetimden zgrletirerek yazgc bir g vermeyi ve
hkmetlerle yurttalarn "zgrlemi" ekonomik glere
bylece boyun emesini salamay amalar. OMC ya da Avru
pa Komisyonu gibi byk uluslararas rgtlerdeki toplantlar
da ya da okuluslu iletmelerin tm "alarnda" hazrlanp,
ekonomik adan ilerlemi bir lkeler topluluuna, onlar ya
va yava ekonomik glerini denetleme gcnden yoksun
kalmaya ynelterek en farkl, zellikle de hukuksal yollardan
benimsetilen bu politikadr.
Bu depolitizasyon politikasna kar politikay, bir baka de
yile politik dnceyi ve eylemi yeniden canlandrmak ve bu ey
leme, artk ulusal devletin snrlarnn tesinde konumlanan
doru uygulama yerini, artk ulusal devletlerin politik ve sen
dikal savamlarna indirgenemeyecek zel yollarn bulmak
sz konusudur. Gizlememek gerekir ki i son derece gtr, bu
nun da birok nedeni vardr: ncelikle savalacak politik ma
kamlar son derece uzaklam olduklarndan -stelik yalnzca
corafi adan da deil- geleneksel savamlarn att ku-
rumlara hibir ynden, yntemleri bakmndan da etkenleri ba
kmndan da benzemedikleri iin. Sonra, bugn ekonomik ve
128 Kar A teler
toplumsal dnyada egemen olan etkenlerin ve mekanizmalarn
gleri ekonomik, politik, askeri, kltrel, bilimsel, teknolojik
tm sermaye trlerinin olaanst biimde tek elde toplanma
sna dayand iin, bu benzeri grlmemi bir egemenliin te
melidir, kendileri de ounlukla haberleri olmadan byk
uluslararas iletiim ajanslarnca ve onlar kar karya getiren
rekabet mantnca ynlendirilen medyann etkisi yoluyla uy
gulanr.
Ne var ki etkili bir politik eylemin amalarndan kimileri,
Avrupa dzeyinde konumlanr - en azndan iletmelerin ve
Avrupa rgtlerinin evrensel lekte, egemen glerin belirle
yici bir esini oluturduklar lde. Bugn blnm olan
farkl hareketleri ulusal lekte olduu gibi, uluslararas lek
te de toplayabilecek bir birlemi Avrupa toplumsal hareketinin
oluumunun, egemen glere etkili biimde direnmeyi isteyen
herkes iin, aklc bir ama olarak benimsenmesi sonucu k
maktadr bundan.1
Ak Bir Egdm
Toplumsal hareketler, kaynaklan, amalar ve taanlar a
sndan ne kadar farkl olurlarsa olsunlar, onlara bir aile havas
veren bir ortak nitelikler btnne sahiptirler. lk olarak, bu ha
reketler zellikle byk ounlukla politik seferberliin gele
neksel biimlerini, daha ok da sovyet tr partilerin gelenei
ni srdrenlerin reddinden doduklarndan, aznlklar tarafn
dan tekelletirmenin tm trlerini dlamaya ve tm ilgililerin
dorudan katlmn kolaylatrmaya eilimlidirler. (Bu bir ba
kma yeni tr liderlerin ortaya kmasnn yardmyla olmutur.
Bu liderler geleneksel sorumlularnkinden ok daha stn bir
politik kltrle donanmlardr, yeni bir toplumsal beklentiler
trn anlayabilir ve dile getirebilirler.) Bu bakmdan salt er
kinliki gelenee yakn olarak, arkn hafifliiyle belirlenen ve
grevlilere etkin zne ilevlerine yeniden sahip kma olana
tanyan z-ynetimci dncenin rgtlenmesi biimlerine
baldrlar - zellikle, politik mdahalenin tekelini almalarna
Dpoli t izasyon Politikasna Kar
129
kar ktklar partilere kar. kinci ortak nitelik, amalarnda
ve aralarnda, gl simgesel ierikli zgn eylem biimlerini
bulmalar ya da yeniden bulmalardr. Dorudan ve pratik
zmler getirmeye abaladklar toplumsal yaam, konut, i,
salk, evrakszlar vb. iin kesin, somut ve nemli amalara y
nelirler; nerileri gibi redlerinin de ilgili soruna dorudan ba
l, militanlarla sorumlularn gl bir kiisel balanmlarn is
teyen rnek eylemlerde somutlamasna dikkat ederler. Bu mi
litanlar ve sorumlular genellikle olay yaratma sanatnda, med-
yatik evrenin ileyiini iyi bilmeleri nedeniyle medyatik, dola
ysyla da politik bak odaklamaya zg bir konuyu drama
tikletirme sanatnda usta olarak grlrler. Bu hareketlerin
medyaya dayanan kk bir aznlk tarafndan kafadan uydu
rulmu, yaratlm basit yapay olgular olduunu gstermez bu.
Gerekte medyann gereki kullanm, "geleneksel" hareketle
rin -partiler, sendikalar- dnda oktan beri srdrlen mili
tan almayla birletirilmitir, kimi zaman da bu hareketlerin
kendisi de marjinal ve aznlkta kalan bir kesiminin ibirlii ve
desteiyle farkl durumlarda daha grnr olma frsatn bul
mutur, bu da en azndan zamanm geirmeden toplumsal ta
ban geniletmitir. Bu hareketlerin yeni olduu iin en gze
arpan olgusu, bir bakma yalnzca rnek olularnn erdemiy
le, bir bakma snrlarn tesinde konut iin savamlarn duru
mu gibi ezamanl bulular olduklarndan, hemen uluslararas
bir biim almalardr. (Ne var ki yeni savam biimlerinin ken
dine zg nitelikleri, onlar iin medya tarafndan kimi zaman
istemeyerek yaplm reklamdan beslenmelerine dayaldr; gs
tericilerin says da artk bir gsterinin ya da eylemin uyandr
d medyatik ve politik yankdan -ne olursa olsun, kimi za
man gazetedeki bir metin de olabilir- daha az nem tar. An
cak medyatik grnrlk tanm gerei ksmi, sk sk tarafl,
zellikle de geicidir. Szclerle grmeler olur, birka doku
nakl rportaj yaplr, ama medyatik anlayn ve aktarmn s
nrlarndan tr, hareketlerin istekleri ender olarak kamu tar
tmalarnda ciddiye alnr. Bu nedenle zaman iinde ve medya
tik frsatlardan bamsz olarak bir militan alma ve bir ku
ramsal hazrlk yapma abas yrtmek kanlmazdr.) nc
Kar Ateler
ayrt edici nitelik, byk kurumsal yatrmclarn ve okuluslu
irketlerin isteklerini alamay amalayan neo-liberal politika
lar reddetmeleridir. Drdnc nitelik, farkl derecelerde ulus
lararas ve enternasyonalist olmalardr. (Bu, zellikle isizlerin
hareketinde ya da Kyl Konfederasyonu'yla hem kk Fran
sz kyllerini koruma duygusu ve istenci, hem de Latin Ame
rika'nn topraksz kyllerini vb. koruma duygusu ve istenci
tayan Jos Bov'nin canlandrd hareket rneinde grlr.
Tm bu hareketler hem zerkliki hem enternasyonalisttir; ada
gibi yaltlm Avrupa'y deil, Avrupa yoluyla kukusuz teki
lkelerle, rnein birok insann ktalartesi dayanma bekle
dii Kore'yle balantl gereklemesi gereken belli bir tr eko
nominin sosyal ynetimini savunurlar.) Son ayrt edici ve ortak
zellik, savamlarnn ounun rtk ilkesi olan dayanmay
yceltmeleri ve onu eylemleriyle olduu gibi (tm "yoksunla
rn" sorumluluunu yklenmekle), donandklar rgtlenme
biimiyle de ortaya koymaya abalamalardr.
Politik savamlarn amalarnda ve yntemlerinde byle
bir yaknln saptanmas militanlarn, daha ok ayn yne y
nelmelerden ve yinelemelerden etkilenen en genlerinin sklk
la istedikleri tm dank hareketlerinin birlemesini (kukusuz
ne olas ne de-istenir olan) deilse bile, en azndan tm kendine
mal etme isteklerinden ayr talep ve eylemlerinin egdmnn ar
dndan komay alar: Bu egdm bireyleri ve topluluklar,
hi kimsenin tekileri egemenlii altna alamayaca ve zorla-
yamayaca, deneyimlerin, bak alarnn ve izlencelerin eit
liliine bal kaynaklarn korunaca koullarda birletirebile
cek bir a biimini almaldr. Temel ilevi toplumsal hareketleri
paralanm, dalm eylemlerden ve yerel, ksmi, tek amaca
ynelik eylemlerin zelliklerinden koparmak, onlara zellikle
youn seferberlik anlaryla gizli ya da yavalatlm anlar ara
snda kesiklikleri ya da art arda gelmeleri amak olacaktr - yi
ne de brokratik bir ynetim altnda toplanmaya da kendini
kaptrmadan olacaktr bu.
Bugn ok sayda balant, ok sayda giriim var, ancak
bunlar her lkenin iinde son derece dank, lkeler arasnda
ise haydi haydi dank kalyorlar. rnein, her lkede, Avru
Depolitizasyon Politikasna Kar
131
pa'nm ve dnyann geleceiyle ilgili incelemelerle, salk verme
lerle, nerilerle dolu Internet sitelerinin dnda ok sayda eleti
rel gnlk ya da haftalk gazete ya da dergi var, ama tm bu a
lma dank kalyor, kimse de tm bunlar okumuyor; bu al
malar retenler ounlukla birbirleriyle rekabet iinde, birbirle
rini eletiriyorlar, oysa katklar tamamlayc ve birbirine eklene
bilir. Egemenler yolculuk ederler, paralar vardr, birok dil bilir
ler, kltrn ve yaam biimlerinin benzerliiyle yaknlamlar
dr. Karda dank dilsel ya da toplumsal engellerle ayrlm in
sanlar var. Tm bu insanlar bir araya getirmek, hem ok gerekli
hem de ok zor. ok engel var. Gerekte, sendikalardan bala
mak zere birok ilerici g, birok direni yaps ulusal devlete
bal. Kurumsal yaplar gibi dnsel yaplar da. nsanlar ulusal
dzeyde savamaya alk. Sorun yeni uluslartesi seferberlik
yaplarnn, ulusal olan geleneksel yaplar ardndan srkleme
yi baanp baaramayaca. Kesin olan, toplumsal hareketin ok
geni, byk lde de dnsel bir alma pahasna devlete
dayanmas gerektii, ama devleti deitirerek dayanmas gerek
tii, sendikalara dayanmas gerektii ama sendikalar deitire
rek sendikalara dayanmas gerektiidir. Aratrmaclarn ilevle
rinden biri (lksel olarak), farkl topluluklara uyumazlklarn
amaya yardm ederek, toplumsal hareketin rgtlenmesinde
danman ilevi grmektir.
Bu kvrak ve srekli egdm kendine farkl amalar belir
lemelidir: Bir yandan ilgili durum ve koullara bal grmeler
le, ksa vadeli ve belirli bir amaca ynelik eylemler btn d
zenlemek, te yandan genel kar sorunlarn tartmaya amak
ve ilgili topluluklarn tmnn temsilcileriyle, dnemsel toplan
tlarda daha uzun vadeli aratrma programlarnn hazrlanmas
iin almak. Sonuta, tm topluluklarn kayglarnn kesiimin-
de hepsinin katlabilecei, kendi yetilerini ve yntemlerini orta
ya koyarak ibirlii yapabilecekleri genel amalar bulup hazrla
mak sz konusu olacaktr. Ortak nvarsaymlan benimseyen bir
bireyler ve topluluklar btnnn demokratik kartlamasnn,
yava yava sendikalarn da partilerin de toptan bir zm geti
remedikleri temel sorulara, uyumlu ve saduyulu bir yantlar
btn ortaya karabileceini ummak yasak deildir.
Kar Ateler
Yenilenmi Bir Sendikaclk
Bir Avrupa toplumsal hareketi, Avrupa leinde glen
mesinin ve birlemesinin nndeki d ve i engelleri aabilecek
yenilenmi bir sendikacln katlm olmadan tasarlanamaz.
Sendikacln utkusunun dolayl ve ilgisiz bir sonucu iin yk
mn dzenlemek yalnzca grnte elikilidir: Sendikal sava
mlar canlandrm olan birok hak davas, artk devlerin ve
haklarn (rnein toplumsal korumayla ilgili olanlar) temelinde
olduundan, sendikalar arasndaki savamlarn kazamlacak ya
da yitirilecek kurumlan durumuna gelmitir. ounlukla devlet
tarafndan paraca desteklenen, devlete kar korunan makamla
ra dnen sendika brokrasileri, varslln yeniden bl-
miine katlrlar, kopmalar ve kartlamalar nleyerek, toplum
sal uzlamay gvenceye alrlar. Sendika sorumlular da vekillik
ettikleri kiilerin kayglanndan uzaklam yneticilere dn
tklerinde, aygtlar arasnda ya da aygtlar iindeki rekabetin
mantnca, savunacaklar varsaylanlarn karlarndan ok,
kendi karlarm savunmaya ynelebilirler. Bu da bir lde,
sendikallarn alanlarn uzaklatrmaya ve sendikallarn
kendilerini, rgte etkin katlmdan ayrmaya katkda bulunur.
Ancak bu i nedenler, sendikallarn her zaman daha az sa
yda ve daha az etkin olmalarnn nedenlerini aklamaya yet
mez. Neo-liberal politika da sendikalarn zayflamasna katkda
bulunur. Esneklik, daha ok da artan bir saydaki cretlinin ge
icilii, bunun sonucu olarak da alma koullarnn ve kural
larnn deiimi tm birliki eylemleri, basit bilgi almasn
bile zorlatrmaya katkda bulunur, te yandan toplumsal yar
dmn kalntlar cretlilerin bir blmn korumay srdrr.
Bir de harcamalarn dolamn ve kaytsz artsz veklet mo
delinin sorgulanmasn, ayn zamanda da paralanm, geici-
letirilmi alanlar harekete geirmek iin vazgeilmez yeni
tekniklerin bulunmasn doal olarak ierecek sendikal eylemin
yenilenmesinin hem ne kadar zorunlu, hem de ne kadar zor ol
duunu gsterir.
Yaratmann sz konusu olduu tmyle yeni bir tr r
gtlenme, sendikac hareketlerin ya da baka toplumsal hare
Depolitizasyon Policikasna Kar
133
ketlerin hibirinin yakasm brakmayan tekellemenin riskle
rinden de (ya da daha akas kendine mal etme eilimlerine
ve giriimlerine) bu tehlikelerin yar nevrotik korkusunun sk
lkla yaratt hareketsizlikten de kaarak, amalara ve ulusla
ra gre paralanmay, yine ayn biimde hareketlere ve sendi
kalara blnmeyi aacak gte olmaldr. Sendikalarn ve hare
ketlerin, Avrupa toplumsal hareketinin halk meclisi gibi grp
konuma ve tartma makamlarnda karlamalaryla dina
mikletirilen kalc ve etkili bir uluslararas an varl, ulusla
raras bir hak davas eyleminin gelimesine olanak vermelidir.
Bu eylemin kimi sendikalarn temsil edildii resmi organlarla
(Avrupa Sendikalar Konfederasyonu gibi) artk bir ilikisi ol
mayacak ve durmadan zel, bundan dolay da snrl olan du
rumlarla korkusuzca karlaan tm hareketlerin eylemleriyle
btnleecektir.
Aratrmaclar ve Militanlar Birletirmek
Toplumsal hareketlerin blnmelerini amak, bylece bi
linli ve yntemli olarak tasarlanm egemen glere kar
kullanlabilir gleri toplamak iin gerekli alma, ayn za
manda aratrmaclarla militanlar ayran, ayn biimde zc
bir baka blnmeye kar da uygulanmaldr. Ekonomik g
lerin, benzeri grlmemi bilimsel, teknik ve kltrel kaynak
lar hizmetlerine koacak gte olduklar bir ekonomik ve po
litik g ilikileri durumunda, aratrmaclarn almas, b
yk okuluslu iletmelerce ve OMC gibi, neo-liberal, genelle
mi denetimsizletirme topyasna yava yava gereklik ka
zandrabilecek evrensel savl dzenlemeleri retip alayan
uluslararas rgtlerce hazrlanp ortaya koyulan stratejileri
bulgulayp ykmak iin vazgeilmezdir. Byle bir yaknlama
nn nndeki toplumsal engeller, farkl hareketler arasnda ya
da hareketler ve sendikalar arasnda ykselen engellerden da
ha kk deildirler: Oluumlar ve toplumsal yrngeleri
asndan farkl olup, militan bir almaya giren aratrmac
lar ve bir aratrma giriimine kendini adayan militanlar bir
likte, birbirlerine kar sahip olabilecekleri tm olumsuz n
yarglar aarak, farkl yasalara ve mantklara bal evrenlere
aidiyetle birleen alkanlklardan ve nvarsaymlardan kur
tularak birlikte almay renmelidirler, bu, iletiim biimle
rinin ve yeni bir tr tartmann oluturulmasnn yardmyla
olur. Deneyimlerle yetilerin eletirel karlamasnn iinde ve
karlamasnn araclyla, politik glerini hem sistemli
hem de ortak zlem ve inanlarda kk salmalarna borlu ola
caklar bir yantlar btnnn ortaklaa bulgulanabilmesi iin
gerekli olan koullardan biridir bu.
Yalnzca farkl lkelerin farkl rgtlerinde tm glerle, bil
gi aralaryla ve halk meclisi gibi zel bilgi ve tartma yerlerinde
ortaklaa hazrlanan eletiri aralaryla glenmi bir Avrupa
Toplumsal Hareketi, uluslararas byk iletmelerin ve onlarn
iletiim ajanslarnda, alma brolarnda ve lobbying tlerinde
toplanm damman, uzman ve hukuku ordularnn hem ekono
mik hem dnsel glerine direnebilecek gte olacaktr. Ayrca
ksa vadeli en yksek kazan arayyla ynlendirilen makamlar
ca utanmazca alanan amalarn yerine, yalnzca ekonomik -
karlann kaba ve kah gcnn nne gemek iin gerekli politik,
hukuksal ve finansal aralarla donanm bir Avrupa toplumsal
devletinin ekonomik ve politik adan demokratik amalarm ko
yabilecek durumdadr. Avrupa toplumsal hareketinin halk meclisi
iin an (www.samizdat.net/ mse nternet sitesine baknz) bu
bak asnda yer alr. Avrupa toplumsal hareketinin tmn
temsil etmeyi hi amalamaz, grevden ekilmi sovyeterce se
vilen en gzel "demokratik merkeziyetilik" geleneklerine gre
tekelletirmeyi daha da az amalar, ama bugn, "kreselleme"
politikasnn hizmetinde seferberlie geen ekonomik ve kltrel
gler apnda toplumsal direni glerinin toplanmas iin dur
madan alarak uygulamada var etmeye katkda bulunmak ister.
Paris, Temmuz 2000
134 Kar Ateler
Dpoli t izasyon Politikasna Kar
135
Anlam Belirsiz Avrupa: Avrupa Dzeyinde
Bir Eylemin Seimine Dnii2
Avrupa'nn anlam temelde anlalmazdr, dinamik bir bak
asnda dnldnde, dalma eiliminde olan bir anlal
mazlktr bu: Bir yanda, egemen ve bu sfatla dnya leinde
politik bir rol oynayabilecek ekonomik ve politik gler karsn
da zerk bir Avrupa var; te yanda, bir tr gmrk birliiyle
Amerika Birleik Devletleri'ne bal, bundan dolay da Kana-
da'nn yazgsn andran bir yazgya, bir baka deyile egemen
gcn karsnda ekonomik ve kltrel bamszln giderek
yitirmeye mahkm bir Avrupa vardr. Asl Avrupal Avrupa,
yaptnn ve dnmekte olduu eyin tam tersini bekleyenle
rin katlmn belirmesini kolaylatrd Avro-Amerikal Avru
pa'y gizleyerek bir aldatmaca gibi iler gerekte.
Tmyle kukulu kopu dnda her ey, Avrupa'y Atlan
tik tesi glere (Transatlantic Business Dialogue'la, Avrupal
ve Amerikal en byk 150 iletmeyi toplayan, evrensel tecime
ve yatrmlara engelleri kaldrmaya alan rgtle simgeleen
ve somutlaan gler) boyun emeye doru ynlendiren ei
limlerin utku kazanmas gerektiini dnmeye izin veriyor:
sonuta Amerika Birleik Devletleri, tm sermaye trlerini en
yksek derecede tek ynetim altnda toplamasndan dolay,
ekonominin evrensel alanna egemen olacak gtedir. Bu da
zellikle serbest "dolama" engelleri snrlamay amalayan
hizmetler ticareti zerine genel anlama (AGCS), ok sk dei
en dzenlemelerin btn gibi hukuksal-politik mekanizma
lar ve ok byk bir gizlilikte retilen, bilinli olarak karanlk,
hukuksal savunma sistemlerini bozan bilgisayar virsleriyle
benzer "gecikme etkili" nlemler yaymlatarak, egemen ekono
mik glerin hizmeti iin (demek ki kant evrensel devlet d
ncesinin tam tersi) bir tr grnmez evrensel hkiimet' m yk
seliini hazrlayan metinler yardmyla olur.
"Kreselleme" politikasnn, devletlerin zayflamasn
kolaylatrmaya yneldii yaygn dncenin tersine, devlet
ler gerekte onlar zayflatan politikann hizmetinde belirleyici
bir rol oynamay srdrrler. Devletleri finans pazarlarnn
136 Kar Aceler
yararna yoksun brakmay amalayan politikalarn, devletler
ce, stelik de sosyalist devletlerce ilan edildii dikkate deer
dir. Bu da devletlerin, zellikle de sosyal demokratlarca yne
tilenlerin neo-liberalizmin utkusuna yalnzca sosyal devletin
yklmas iin alarak deil (bir baka deyile zellikle al
anlarn ve kadnlarn haklar), ayrca yerine getikleri gleri
gizleyerek de katkda bulunduklarm gsterir. Ancak bir aldat
maca ilevleri de vardr: Yurttalarn dikkatini dsel hedeflere
ekerler (en yetkin rnei Fransa'da farkl eilimlerdeki cum
hurbakan ve babakann ynetimi evresinde dnen bt
nyle ulusal tartmalar). Bu dsel hedeflerin varl, Avrupa
kamusal alannn olmamas, politik, sendikal ve medyatik ya
plarn sk skya ulusal nitelii gibi tm bir etkenler btn
araclyla korunur (sat kaygsnn gazeteleri nasl her za
man daha ok aile, kilise, okul, sendika ya da kurumsal yap
larda derinden kk salm ulusal politikaya hapsetmeye -o
unlukla da politikac olanna- katkda bulunduunu gster
mek gerekirdi).
Tm bunlar, politikann ulusaldan (ya da yerelden) ulusla-
rarasma, dolaysz somuttan uzak soyuta, grnrden grn
meze geerek yurttalardan uzaklamasna neden olur. Ayrca
dilinden demokrasiyi ve "yurtta denetimi"ni drmeyenler-
ce bavurulan bireysel ya da Sartre gibi konuursak, dizisel ey
lemlerin, egemen ekonomik glerle hizmetlerine kotuklar
lobilerin karsnda neminin pek az ve etkisinin pek az olma
sna yol aar. Bundan en nemli ve en zor sorunlardan birinin,
politik eylemi hangi dzeye tamann uygun olduunu bil
mek olduu sonucu kar: Yerel dzeye mi, ulusal dzeye mi
ya da Avrupa dzeyine veya evrensel dzeye mi? Gerekte bi
limsel zorunluluklar, nedenler zincirinde en genel nedene ka
dar, bir baka deyile bugn genellikle evrensel olan, ilgili ola
yn temel etkenlerin konumland yere, dolaysyla onu ger
ekten deitirmeye yazgl eylemin gerek uygulama yerine
kadar kmay alamakta politik zorlamalarla uyuurlar. By-
lece, rnein g sz konusu olduunda, ulusal dzeyde an
cak, ulusal devlet politikas gibi etkenlerin kavranabileceine
kuku yoktur. Bu etkenler yalmz egemenlerin karlarna bal
Depolimasyon Politikasna Kar
137
olarak dalgalanmakla kalmaz, bir de zn gzden kamasna,
bir baka deyile neo-liberal politikann sonularnn ya da da
ha aka yapsal uyum salama politikalarnn, zellikle de
zelletirme politikalarnn sonularnn gzden kamasna
izin verirler: Bu politikalarn sonucu, birok lkede ekonomi
nin kmesi, bu nedenle de ok byk bir zorunlu g hareke
tini, kendisi de geicilemi olan ulusal iilik ve cretle ilgili
hak taleplerine tm arlyla etkiyen (yasad evrakszlar gi
bi) bir evrensel yedek ordusunun oluumunu kamlayan youn
iten karmalardr. Bu, egemen makamlarn yapmacksz
(zellikle OMC metinlerinde) gemie bir g zlemini, bir
baka deyile atlabilir, geici, bekr, ailesiz ve sosyal gvenlik-
siz (evrakszlar gibi), egemen ekonominin an yorgun kadro
larna gereksinim duyduklar ucuz hizmeti sunmaya (byk
blm kadn alanlarn hizmeti) yazgl alanlardan yara
tlm gemie zlemlerini dile getirirlerken olur. Ancak kadn
lar ve kurban olduklar eitsizlikler konusunda benzer tantla
malar yaplabilirdi, rnein hem ileri iin (zellikle salk, ei
tim, kltrde temsil edilirler), hem de cinsiyetler arasnda ib
lmnn imdiki durumunda, zellikle gerek duyduklar hiz
metler iin (kreler, hastaneler, toplumsal hizmetler vb.) devle
tin sol eliyle kar ortaklklar olduu lde sosyal devletin y
klmasnn ilk kurbanlar olduklar gsterilebilirdi (bu arada
unu da belirtelim ki Loc Wacquant'in gzlemledii gibi,
Amerika Birleik Devletleri'ndeki siyahlar gibi, egemenlik al
tndaki kavimler iin de ayn eyler sylenebilir. Amerika Birle
ik Devletleri'nde Civil Rights' tan sonra, gelimesi temelde
devlet memuriyetlerine dayanan siyah burjuvazi, yeniden re
tilmesinin z olan kamu ilerinin azaltlmasndan dorudan
zarar grr). Politik eyleme gelince, tuzaa dmesini ve etkisi
olmayan eylemlerle oyalanmasn engellemek istiyorsa, en ger
ek etki yerine, gerek nedenlere uzanmaldr. Seattle eylemleri
gibi en yksek dzeye, bir baka deyile grnmez evrensel
hkmet makamlarna kar ynelen bu eylemler, dzenlen
mesi en zor, ayn zamanda da en gelip geici olanlardr, nk
alara ve rgtlere dayansalar da daha ok bireysel glerin
bir araya gelmesi olgusudur.
Bu nedenle, bana yle geliyor ki, etkili olmak isteyen ey
lemler ilk olarak, Avrupa dzeyinde yerleebilirler ve yerle-
melidirler. kincisi, bu eylemler simgesel olarak etkili, ama gei
ci ve sreksiz happeninglerle snrl kalmaktan kanmak iin,
zaten younlam toplumsal gler younlamas zerine, bir ba
ka deyile Avrupa'nn btnnde varolan toplumsal hareketle
rin bir araya gelmesi zerine kurulmaldr. Topluluklarn eg
dm yardmyla yrtlen bu ortak eylemler, gerek bir sos
yal Avrupa iin politik ve toplumsal amalar biimlendirmeyi
amalayan kuramsal bir almaya dayanarak (komisyonun ye
rinin, genel oyla seilmi bir parlamento nnde sorumlu ger
ek bir yrtme gc tarafndan doldurulmas gibi), inandrc
bir kar-g, bir baka deyile yalnzca varlyla, imdi varol
mayan bir Avrupa politik alam yaratabilecek bir Avrupa top
lumsal hareketi ("birlemi" ya da "egdmletirilmi"; bun
dan dolay tek olan) oluturmaya almaldrlar.
138 Kar Ateler
Notlar
1 Daha sonra toplumsal hareketi Avrupa leinde konumlandrmak seimine geri
dneceim.
2 Bu para 2000 Kasm'nda Viyana'da sunulmu bir bildirinin anahatlann yeni
den ele alyor.
Kum Taneleri*
Eer kltrn bugn tehlikede olduunu, izleyiciler, pa
zarlama aratrmalar, reklamverenlerin beklentileri, sat ra
kamlar, best-seller listeleri gibi birok yz olan parann ve te
cimin, tecimen mantnn imparatorluu tarafndan tehdit
edildiini sylersem, abarttm sylenecek.
Eer kltrel yaptlar msra, muza ya da turungillere uy
gulanan yasalarca yarglanabilir niteliksiz rnlerin yazgsna
indirgeyen uluslararas anlamalar imzalayan politikalarn, yi
ne bunu bilmeden kltrn ve akllarn alalmasna katkda
bulunduklarn sylersem, abarttm sylenecek.
Eer tecimsel dolam yasasna, best-seller' larm, medyatik
yldzlar avnn, ksa vadeli ve ne pahasna olursa olsun elde
edilen baarlarn retimi ve yceltilmesi yasasna, ama ayn
zamanda toplumsal ayrcalklarn ve gnl almann dolamsal
alverilerin yasasna itenlikle boyun een yaymalarn, film
yapmclarnn, eletirmenlerin, radyo ve televizyon kanallar
nn sorumlularnn, eer tm bunlarn pazarn budala gleriy
le ibirlii yaptklarn ve onlarn utkularna katldklarn sy
lersem, abarttm sylenecek.
Yine de...
Eer imdi bu cehennem aygtn durdurma olaslklarnn
kltrn, sanatn ve yaznn nesneleri zerinde biraz gc
olan, her biri kendi alannda ve kendi bieminde ve ne kadar
ufak olursa olsun kendi lsnde, bakaldrmayan suortak-
lklarnn sivrilikleri iyi yumuatlm oyununda, kendi kum ta
nelerini atabilen erkekler ve kadnlara dayandn hatrlatr,
* Tarama, 2647, 4 Ekim 2000, s. 159.
140 Kar Ateler
sonunda da Tdlerama'da alma ans olan erkekler ve kadnla
rn (ille de en yksek ve en grnr konumlarda olmalar ge
rekmez), inanla ve gelenekle, bunu yapmak iin en iyi biimde
konumlanmlardan olduklarn eklersem, belki, bir defalk,
umutsuzca iyimser olduum sylenecek.
Yine de...
Paris, Eyll 2000
Kltr Tehlikede*
Sosyal bilimler uzmanlarnn imdiki ve gelecekteki kt
lkleri gstermek iin yalvaa haber verme eilimine ve ken
dini beenmiliine sk sk dikkat ektim. Ancak kendimi, al
mamn mantyla, bana gitgide bir sansr biimi gibi grn
m olan bir nesnellik dncesi adna, kendime belirlediim
snrlan amaya yneltilmi buldum. te bylece bugn, klt
r kerten ve yalnzca byk ounluk tarafndan deil, sk
sk yazarlar, sanatlar, birincil derecede ilgili olmalar gereken
bilginler tarafndan da bilinmeyen tehditler karsnda, kresel
lemenin uzantlar denenlerin, kltr konusunda yol aabile
cei sonular zerine, bana en ileri aratrmann bak as gibi
grneni olabildiince geni biimde tantmak istiyorum.
Tehdit Edilen zerklik
Belli bir saydaki batl devlette, sonucunda yazmsal alan,
bilimsel alan ya da sanatsal alan diye adlandrdm u mikro-
kozmoslarn olutuu uzun zerkleme srecini betimleyip in
celedim (zellikle Les Rgles de l'art baln tayan kitabmda):
Bu evrenlerin kendilerine zg yasalara uyduklarn (bu zerk
lik szcnn etimolojik anlamdr) ve onlar evreleyen top
lumsal dnyadan, zellikle ekonomik dzlemde farkl oldukla
rn, rnein yaznsal ve sanatsal dnyann en azndan en
zerk alannda, ok byk lde parann ve kann yasasn-
* Edebiyat zerine Uluslararas Forum'da sunulan bildiri, Seul, The Daesan Foun
dation, 26-29 Eyll 2000.
142 Kar Aceler
dan kurtulmu olduunu gstermitim. Bu srecin dorusal ve
Hegelci biimde ynlendirilen bir gelime biimiyle bir ilgisi
olmadn ve zerklie doru ilerlemenin, sanat dnyalarnn
elinden gemiin kazammlarn alabilen diktatrlk rejimleri
nin her kuruluunda grdmz gibi, birdenbire kesilebilece
i olgusu zerinde durmutum. Ama bugn gelimi dnyann
btnnde, sanatsal retim evrenlerinin bana gelen, yepyeni
ve gerekten benzeri grlmemi bir eydir: sonuta ekonomi
nin zorunluluklar karsnda zor kazanlan retim ve kltrel
dolam bamszl kendi znde, tecimsel mantn kltrel
mallarn tm retim ve dolam alanlarna giriiyle kendini
tehdit edilmi bulur.
Yeni neo-liberal incilin peygamberleri baka konularda ol
duu gibi, kltr konusunda da pazar mantnn ancak yarar
getirebileceini belirtirler. Kltr mallarnn kendine zgl
niteliini, ister rtk, ister ak biimde olsun, her tr korumay
reddettikleri kitap alannda olduu gibi tanmayarak, rnein
teknolojik yeniliklerin ve onlar kullanan ekonomik yenilikle
rin, sunulan kltrel mallarn niceliini ve niteliini, dolaysy
la tketicilerin tatminini yalnzca artrdn belirtirler, kuku
suz teknolojik ve ekonomik olarak btnlemi yeni iletiim
gruplarnn tm dolama soktuklar gibi, yani toptan ve ayrm
gzetmeksizin belirsizce, haber ad altnda toplanan televizyon
iletileri kadar, kitaplar, filmler ya da oyunlarn da sradan bir
mal saylmas, dolaysyla herhangi bir rn gibi ve kazan ya
sasna bal olarak ele alnmas kouluyla. Bylece saysalla
m izleksel televizyon kanallarnn oalmasna bal bolluk,
bir "explosion of media choice" dourmalyd, yle ki tm istekler,
tm beeniler tatmin edilmeliydi; rekabet, baka alanlarda ol
duu gibi gibi, bu alanda da tek mantyla ve zellikle tekno
lojik ilerlemeyle birleerek yaratm kolaylatrmaldr; kazan
yasas bu konularda da byk ounluun setii rnleri
onayladna gre, demokratik olacaktr. Savlarmn her birini
kesinlikle yeterince yenilenmi onlarca gndermeyle, alntyla
donatabilirdim. Neredeyse tm sylediklerimi zetleyen ve J e-
an-Marie Messiehden alntladm tek bir rnek: "Amerika
Birleik Devletleri'nde telekomlarn tmyle serbestletirilmesi
K iiJ tr Tehlikede
143
ve iletiim teknolojileri yardmyla binlerce i yaratld. Fransa
da bundan esinlenebilirdi! Sz konusu olan, ekonomimizin re
kabet edebilirlii ve ocuklarmzn ileri. Donukluumuzdan
kurtulmal, rekabetin ve yaratcln keselerinin azn geni
amalyz."
Bu savlarn deeri nedir? rnlerin olaanst farklla
mas ve eitlenmesi sylencesine kar, ulusal lekte olduu
kadar uluslararas lekte de arzn tekbiimlemesi gsterilebi
lir: Rekabet, eitlendirmenin uzanda, reticileri en byk iz
leyici kitlesinin ardndan komaya, az farkllam ve az farkl-
latnc olduklarndan her durakta duran, tm ortamlarn ve tm
lkelerin izleyicileri iin geerli rnleri, Hollywood filmlerini, te-
lenovelas'\ an, televizyon dizilerini, soap opera' lar, polisiye dizi
leri, tecimsel mzikleri, bulvar ya da Broadway tiyatrolarn,
dorudan dnya pazar iin retilen, tm izleyicilerin haftalk
yayn best-selleflan aramaya ynlendirdiinden benzeikleti-
rir. Ayrca rekabet, retim, zellikle de datm arknn kartel
lemesiyle durmadan geriler: Birok iletiim a, ounlukla
ayn saatte, en az harcamayla en fazla kazan arayndan do
an ayn trdeki rnlerin datmn yapmaya gittike daha
ok ynelirler. letiim gruplarnn olaanst kartellemesinin,
en son birlemenin, Viacom'la CBS'nin, yani ieriklerin retimi
ne ynelen bir grupla datma ynelen bir grubun birlemesi
nin gsterdii gibi, para tarafndan gerek bir sansr alayarak
datmn retimi ynettii gibi dikey bir birlemeye yol aar.1re
timin, kullanmn ve datmn bir elde toplanmas, film yapm
irketlerini kayran egemen konumunun ktye kullanmlarn
dourur: Gaumont, Path ve UGC kendilerine ya da program
lama topluluklarna Paris pazarnda varolan film gsteriminin
%80'inin tekel hakkn salar; tmyle datmclarn zorlama
larna boyun een, ounlukla kapanmaya hkml kk ba
msz salonlarla haince bir rekabet yapan multiplex sinemala
rn hzla oalmasn da ammsamak gerekir.
Ancak temel olan, tecimsel kayglarn, ksa vadeli en fazla
kazan araynn ve bundan ileri gelen "estetiin" gittike daha
ok ve gittike daha geni olarak kltrel rnlerin btnne
alanmasdr. Byle bir politikann sonular, tam tamna yine
144 Kar Ateler
ok gl bir kartelleme gzlemlenen yaynclk alannda da
ayndr: En azndan Amerika Birleik Devletleri'nde iki bam
sz yaync W. W. Norton ve Houghton Mifflin, zaten ayn tecim-
sel basklar altndaki birka niversite yayn ve birka savam
c kk yayma bir yana, kitap tecimi sekiz dev medyatik b
yk birliin ellerindedir. Yaynclarn byk ounluu baka
etkiler arasmda, yazarlar arasndaki medya yldzlaruun akn
ve parayla sansr yoluyla tecimsel baarya doru kuku duy
madan ynelmelidirler. Hele de byk mltimedya gruplaryla
birleerek ok yksek kazan oranlar aa karmalar gerekti
inde. (Burada La Tribne gezetesine gre "yatrm sermayesi
zerinden % 10 verim salayabilmek [...] iin, 350 kazan mer
kezine iki yl sre veren" M. Thomas MiddlehofPu, Bertels-
man'n genel mdrn anabilirdim.) Kazan mantnn, zel
likle ksa vadeli kazan mantnn, denmeyecek yatrmlar ta
sarlayan ve kukulu, ounlukla da doutan yetim yinelemele
re yazgl kltrn kesin yadsmas olduunu nasl grmeyiz?
Tehlikede olan ey, yalnz tecimsel amalara doru ynlen
dirilmeyen ve zellikle byk datm yollar zerinde ellerin
de tuttuklar g yoluyla medyatik kitle retimini egemenlii
altma alanlarn yarglarna boyun emeyen bir kltrel reti
min srekliliidir. Oysa bu konularda yrtmek gereken sava
mn glklerinden biri, endstriyel kltrn kitle retimle
rinin, bir bakma geni izleyici kesimince ezici ounlukla,
zellikle de dnyanin tm lkelerinin genlerince hem daha
eriilebilir (bu rnlerin tketimi daha az kltrel sermaye
varsayar), hem de bir tr elikin snobizmin nesnesi olduklar
iin, onayland lde anti-demokratik grnleri olabilme
sidir: Gerekte, tarihte ilk kez popler bir kltrn (ekonomik
ve politik olarak egemen bir toplumun kltr) en cheap rn
leri k diye benimsetilir; baggy pant'ler, yar beline kadar dk
pantolonlar giyen yeniyetmeler, ultra k ve ultra modern oldu
unu dndkleri giyim modasnn, kimi dvme beenileri
gibi Amerika Birleik Devletleri hapishanelerinde doduunu
bilmiyorlar kukusuz! Bu da demektir ki, onun iin jean' in, Co-
ca-cola'nm ve McDonalds'n "uygarl"nn yalnzca ekonomik
gc deil, kurbanlarnn kendilerinin katkda bulunduklar
Kltr Tehlikede
145
bir akl elme araclyla uygulanan simgesel gc de vardr.
Kltrel retim ve datm irketleri, zellikle de sinema irket
leri, ocuklar ve yeniyetmeleri, zellikle kendine zg muaflk
savunma sistemlerinden en yoksun olanlar, tecimsel politika
larnn en ayrcalkl hedefleri yaparak, su orta reklamn ve
medyann desteiyle kendini hem bask altnda, hem ocukla
trlm bulan gnmz toplumlarnn tm zerinde benzeri
grlmemi olaanst bir etki salar.
Gombrich'in dedii gibi, "sanatn evresel koullar" bo
zulduu zaman, sanat ok gemeden lr. Kltr tehdit altn
dadr, nk iinde geliebilecei ekonomik ve toplumsal ko
ullar, zerkliin koulu olan birikmi sermayeye imdiden b
yk lde sahip ileri lkelerde, baka lkelerde de haydi hay
di, kazan mant tarafndan derinden etkilenmitir. lerinde
kltrn doduu greceli biimde zerk mikrokozmoslar,
eitim sistemiyle bantl olarak reticilerin ve tketicilerin
retimini salamaldr. Ressamlar bir Picasso'yu olanakl klabi
len toplumsal koullar elde etmek iin yaklak be yzyl har
camlardr; yaptlarnn -szlemelerin okunmasndan bilini
yor- resimli yzeye ve kullanlan boyalarn fiyatlanna gre de
eri belirlenen basit bir rn olarak deerlendirilmesinin son
bulmas iin komandit ortaklarna kar savamak zorunda kal
mlardr; imza hakkn elde etmek, bir baka deyile yaratc
olarak deerlendirme hakkn elde etmek iin savamak zorun
da kalmlardr. Kullandklar renkleri, onlan kullanma biimi
ni, hatta en sonunda, zellikle soyut sanatla birlikte, komandit
ortann gcnn zellikle ar bast konuyu seme hakk
iin bile savamak zorunda kalmlardr. tekiler, yazarlar ya
da mzisyenler, ok yakn bir tarihten bu yana telif haklar diye
adlandrlan ey uruna sava vermek zorunda kalmlardr;
ender bulunurluk, tek olmak, nitelik iin savamak zorunda
kalmlardr ve sanatlar, "yaratclar" olarak benimsenmeleri
yalnzca eletirmenlerin, yaamyks yazarlarnn sanat tarihi
profesrlerinin vb. ibirliinden ileri gelmitir. Ayn biimde,
sinematografik aratrma yaptlarnn ve onlar takdir etmek
iin bir izleyici kitlesinin ortaya kmas iin salanmas gere
ken koullar saymakla bitmez: Yalnzca birkan sylemek ge
rekirse, uzmanlam dergiler ve onlar yaatmak iin eletiri
ler, sanat filmleri gsteren ve rencilerin sk sk gittii kk
salonlar ve sinematekler, kar gtmeyen sinemaseverlerce can
landrlan sine-kulpler, abuk baar kazanmayan filmler yap
mak iin her eyi gzden karmaya hazr sinema sanatlar,
bilgili eletirmenler, onlara para destei salamak iin yeterince
bilgili ve kltrl yapmclar, ksacas iinde nc sinemann
kendini kabul ettirdii, deer tad ve bugn tecimsel sine
ma akn tarafndan, zellikle de byk datmclarn, kendile
ri de datmc deilse yapmclarla birlikte hesaba katlmas
gereken egemenliince tehdit edilen tm bu toplumsal mikro-
kozmos. Oysa bugn yaptn bir rne ve mala indirgenmesiy
le tehdit edilen budur. Sinemaclarn final cut iin ve yapmcnn
yapt zerinde son hakk elinde tutmaya gz dikmelerine kar
verdii imdiki savamlar, Quattrocento'nun ressamnn sava
mlarna edeerdir.
Uzun bir ortaya bna, gelime srecinin sonucu olan bu
zerk evrenler, bugn bir ilerlemenin tersine geliim srecine gir
mitir: Yapttan rne doru, yaratcdan mhendis ya da teknis
yene doru nl dikkat ekici olaylar veya nl ydzlar ve yk
sek tirajl, geni okuyucu kitlesini ekmeye ynelik, zel, daha
ok yzeysel bilimsel aratrmalar takdir etmek iin kt hazr
lanm dergilerce nlendirilen yldzlar gibi, kendilerinin bulma
d teknik kaynaklan ortaya koyan bir geriye dnn, bir geri
lemenin yeridir. zellikle de bu son derece pahal aralar, t
myle tecimsel amalarn hizmetine vermeli, bir baka deyile
onlar yar edepsiz bir biimde, olabildiince byk izleyici say
m en ilkel itkilerini doyurmak -teki teknisyenlerin, pazarlama
uzmanlarnn ngrmeye altklan- batan karmak amacyla
dzenlemelidirler. Tm dnyalarda (bunun rnekleri sinemada
olduu gibi romanda ve hatta iirde Jacques Roubaud'nun
"msli iir" diye adlandrdyla da bulunabilir), bir yandan te
cimsel retimlerin en geleneksel glerin kullanmasn becererek
nc aratrmalar yanslamaya kadar gidebilen ve anlam belir
sizliinden dolay modernist savl eletirmenleri ve tketicileri
bir teki dnce etkisi yardmyla aldatabilen benzer kltrel
retimlerin nasl belirdii grlr.
146 Kar Ateler
Klcr Tehlikede
147
Seimin, tecimin yasalanna boyun eme olarak anlalan
"kreselleme", dolaysyla her yerde ve her zaman kltrden
anlalann tersi olan "tecimsel"in egemenliiyle, ulusal kltr
lerin savunulmasnn ya da kltrel milliyetiliin byle zel
bir biiminin arasnda olmad grlyor. Tecimsel "kresel
lemenin" kitsch rn, yaratclarnn Amerikal olabildii gibi
talyan, Hintli ya da ngiliz de olabildii geni izleyici kiteli ve
zel efektli ya da "world fiction" rnleri, her bakmdan ulusla
raras yaznsal, sanatsal ve sinematografik rnlerle, merkezi uzun
zaman Paris'te bulunmu olsa da her yerde olduu ve hibir
yerde olmad emberle kartlar. Pascale Casanova'nn La
Rpublique mondiale des lettres' de gsterdii gibi, "yaratclarn
ulusallamaktan km enternasyonali" rlanda'nn, Amerika
Birleik Devletleri'nin, ekoslovakya'nn ya da Polonya'nn ar
rnleri olan, ama Paris'te olgunlaan Joyce'lar, FaulknePlar,
Beckett'ler ya da Gombrowicz'ler ya da Hollywood'un esteti
inden uzak kalan Kaurismaki'ler, Manuel de Oliveira'lar, Sat-
yajit-Ray'ler, Kieslowsky'ler, Kiarostami'ler ve tm lkelerden
pek ok ada sinema sanats, uluslararas bir sanat enter
nasyonalizmi gelenei olmadan, daha akas varolmay sr
drmesi iin zorunlu ve tecimsel aknn dokunmad birka
yerde uzun zamandan bu yana olumu, varolmay baarm,
bilgili yapmclar, eletirmenler ve bilgili alclar mikrokozmosu
olmadan asla varolamazlar ve varlklarn srdremezlerdi.2
Yeni Bir Enternasyonalizm in
Bu zel, tam anlamyla kltr enternasyonalizmi gelenei,
grnlere karn "globalization" denenle kkten kartlar.
Bir parola gibi ileyen bu szck, gerekte ekonomik ve politik
adan egemen glerin, zellikle Amerika Birleik Devletle
ri'nin zel karlarn ve kendine zg geleneini evrenselletir
meyi ve dnyann tmne bu glere en elverili ekonomik ve
kltrel modeli, evrensel bir onama ya da en azndan bir olaca
a boyun eme salayacak biimde, bunu hem bir kural, hem
bir olmas gereken hem de bir almyazs, bir evrensel yazg gibi
sunarak yaymay amalayan aklayc bir maskedir. Bir baka
deyile, bunlar tm evrene benimseterek, kltr konusunda,
tecimsel mantn iinde tam gelimesine eritii bir kltrel
gelenein zelliklerini evrenselletirmek. (Oysa, -ama tantla
mas uzun olacaktr- bir ilerici modernlik grnne brn
mesine karn, tecimsel mantn gc, kazan kaynaklarma
dnm kar ve hemen istenilenin mantna kendini bra
kan bir toplumsal dzenin zellii, braknz-yapsmlaPn kk
tenci bir biiminin sonucundan baka bir ey deildir. Ancak
ok yava ve ok byk zveriler pahasna kurulmu kltrel
retim alanlar, ekonominin glerine bal teknolojinin gleri
karsnda son derece zayftr; gerekte onlardan her birinin
iinde bugn medyatik entelektellerin ve baka best-seller re
ticileri gibi talebin gereksinimlerine bal olmakla, ekonomik
ya da simgesel karlar salamakla yetinebilecekler, her zaman,
tanm gerei gibi, talebin herhangi bir trne en kk bir
dn vermeden, bir baka deyile varolmayan bir pazar iin a
lanlardan daha kalabalk ve cismani olarak daha etkilidirler.)
Bu kltrel enternasyonalizm geleneine bal kalanlar,
tm lkelerden sanatlar, yazarlar, aratrmaclar, ayn zaman
da da yaynclar, galeri yneticileri, eletirmenler bugn kendi
lerine zg mantkla retimi ve kltrel datm dolaysz ya
rar yasasna boyun edirmeye ynelen ekonomik glerin, ege
men ekonomik ve kltrel glerin, "globalization" rts altn
da, evrensel olarak alamay amaladklar liberalleme denen
politikalarmda hatr saylr bir destek bulduklar bir zamanda
harekete gemeliler. Burada istemeyerek, olaan olarak bir ya
zarlar topluluunda yeri olmayan baya gerekleri anmsat-
malym... stelik, neo-liberal nlemlerin kltr ezme tehdi
dinin ne kadar byk olduunu kukusuz abartyor gibi g
rndm -kara haberci- bilerek. eitli devletlerin Dnya
Ticaret rgt'ne (OMC) katlarak onad ve uygulamaya
konmas bugn iin tartma aamasnda olan Hizmetler Genel
Ticaret Szlemesi'ni (AGCS) dnyorum. Gerekte birok
incelemecinin -zellikle Lori Wallach, Agns Bertrand ve Raoul
J ennar- gsterdikleri gibi, 136 ye devlete tm hizmetlerin ser
best alverie almasn benimsetmek, bylece eitim ve kl
148 Kar Ateler
Klcr Tehlikede
149
trn oluturduu, bu temel haklara da yant verenler de dahil
olmak zere, tm hizmet etkinliklerinin mala ve kazan kayna
na dnmesini olanakl klmak sz konusudur. Grlyor
ki, herkese cretsiz eitim ve geni anlamyla kltr eriimi ka
dar belirleyici olan kamu hizmeti ve toplumsal kazanmlar kav
ramndan kurtulunacakt (ltn sonuta, yrrlkteki snf
landrmasn yeniden tartma konusu yapmann yararna, gr
sel-iitsel ktphaneler, arivler ve mzeler, botanik baheleri,
zoolojik baheler hizmetlerine ve tm elence, sanat, tiyatro,
radyo ve televizyon, spor vb. hizmetlerine de uyguland, ka
bul edilir). Ulusal ve zel kltrel nitelikleri korumay ve bun
dan dolay uluslartesi kltr endstrileri iin engeller olutur
may amalayan ulusal politikalar "tecimp engel" olarak de
erlendiren byle bir izlencenin tek sonucunun lkelerin ou
na ve zellikle ekonomik ve kltrel kaynaklarla en az donan
m olanlara, baka alanlarda olduu gibi klt# konusunda da
ulusal ve yerel zelliklerle uyumlulatrlm ve farkllklara
saygl bir gelime iin tm umudu yasaklamak olduu nasl
grlmez. Bu, zellikle onlara tm ulusal nlemlere, i ynet
meliklere, kurumlara ya da kurululara, izinlere, devlete yap
lan para yardmlarna vb., uluslaratesi ekonomik glerin ge
reksinimlerine bir evrensel kural grnts vermeye alan bir
rgtn kararlarna boyun emeyi buyurarak yaplr.
Bu politikann olaand sapknl, birbirine eklenen iki
uygulamadan ileri gelir: ncelikle onu retenlerin evresinde
toplandklar sr tarafndan eletiriye ve kar ka kar ko
runmutur; sonra, ortaya konulmas annda maruz kalacaklarca
grlmeyen ve ancak az ya da ok bir gecikmeyle tm kurban
larn birden knamasn engelleyerek belirecek, kimi zaman is
tenen sonulan dourabilir (bu, rnein, salk alannda harca
malarn en aza indirgenmesi konusundaki tm politikalarn
durumudur).
Parann harekete geirebilecei dnrleri ve hizmet ara
trmaclarn, gazetecileri ve halkla ilikiler uzmanlarn bir ara
ya getiren thik tank'ler gibi entelektel kaynaklar ekonomik
karlarn hizmetine vermeyi bilen byle bir politika, bunun
gsterilen kurbanlar olan tm sanatlarn, yazarlarn ve zerk
150 Kar Ateler
bir aratrmaya en bal bilginlerin ortak reddini uyandrmas
gerekirdi. Ama varlklarnn bile bal olduu dnyann ykm
na katkda bulunan mekanizmalarn ve eylemlerin bilincine ve
tannmasna erime yollarna her zaman sahip olmamalarndan
baka, isel ve son derece aklanm balar nedeniyle de zel
likle politikaya kar zerkliklii savunmak iin politika alan
na girmeye pek az hazrlkldrlar. En iyi rnei sonsuza dek
Zola'nn Dreyfus'tan yana eylemi olan, evrensel davalar iin
harekete gemeye hazr, temel amalar kendilerine zg kar
larnn savunmas olan, onlara bir tr bencil korporatizmle
damgalanm gibi gelen eylemlere girimeye daha az hazrdr
lar. Kendi varlklarna en dorudan bal olan karlar savu
nurken, bunlar yoluyla ok dolaysz tehdit edilen en evrensel
deerlerin savunmasna katkda bulunduklarn unutmaktr bu
(Fransz sinemaclarnn AMI 'ye kar -Yatrmlar zerine ok-
tarafl A nlama- yrttkleri trde eylemlerle).
Bu trden eylemler ender ve zordur: zel bir toplumsal
kategorilerin kamyoncularn, hemirelerin, banka memurlar
nn ya da sinemaclarn korporatif karlarn aan davalar iin
politik seferberlikler, her zaman iin ok aba, kimi zaman da
ok kahramanlk gerektirmitir. Bir politik seferberliin "hedef
leri" bugn son derece soyuttur ve yurttalarn, kltrl olan
larnn bile, gnlk deneyiminden ok uzaklamtr: Byk
okuluslu firmalar ve onlarn uluslararas ynetim kurullar,
byk uluslararas rgtler, karmak ve ounlukla sylenii
ok g ba harflerinden oluan ksaltma ve harflerle belirtilen
birok blmlemeli OMC, IMF ve Dnya Bankas ve tm birbi
rine uyan gereklikler, geni halk tarafndan pek tannmayan,
seilmemi teknokrat komisyonlar ve kurullar, erki ulusal h
kmetlere uygulanan gerek bir grnmez evrensel hkmet,
her ne olursa olsun byk ounluka grlmeyen ve tannma
yan bir hkmet. Tm ekonomik ve kltrel kurumlar zerine
birbirine bal fi dolaplaryla donanm bu Big Brother tr, et
kin, baarl, ne yiyip ne yiyemeyeceimize, ne okuyup okuya
mayacamza, televizyonda ya da sinemada ne grp greme
yeceimize vb. karar vererek ordadr, oysa en aydn dnr
lerden birou, imdi bile bugn olup bitenlerin XVIII. yzyl
K ltr Tehlikede
151
filozoflarmnki gibi evrensel devlet tasarlar zerine skolastik
speklasyonlan eklediine inanyor.
Dnyann yeni efendileri, byk iletiim gruplar zerin
de, bir baka deyile tm kltr mallarnn retim ve datm
aralar zerinde bulundurduklar neredeyse mutlak olan gle
toplumlarn ounda farkl, hatta kart kalan ekonomik, klt
rel, simgesel tm erkleri tek elde toplamaya ynelecek, bylece
karlarna uygun den bir dnya grn ok iyi alayacak
gtedirler. Dorusunu sylemek gerekirse, dorudan retici
ler olmamalarna ve yneticilerin kamu bildirilerinin bu konu
da anlatmlarnn en zgnlerinden ve en zekicelerinden olma
masna karn byk iletiim gruplar, belirleyici bir lde
neo-liberalizmin retoriinin ayrntlaryla incelenmesi gerektii
ne inanan, yaylan ve ie ileyen grnn yar evrensel dola
mna katkda bulunurlar: Kuralc saptamalar ("ekonomi ev
renselleiyor, ekonomimizi evrenselletirmemiz gerek"; "olay
lar ok abuk deiiyor, deimek gerek" gibi), yanl olduu
kadar da tartmaya yer vermeyen vahi "karmlar" (eer ka
pitalizm her yerde stn geliyorsa, bunun nedeni insann do
asnn derinliinde kaytl olmasdr"), deitirilemez tezler
("varsllk yaratlrken i yaratlr", "fazla vergi, vergiyi ld
rr", en bilgililer iin Laf fer'in nl erisini nerebilecek for
ml, - bir baka ekonomist Roger Guesnerie bu erinin tantla-
namaz olduunu tantlamt, ama kim biliyor?) tartlabilir
grnenin, onlar tartma olgusu olduu ylesine tartlmaz
gereklikler ("korumac devlet ve i gvenlii gemite kald";
ve "hl bir kamu hizmeti ilkesi nasl savunulabilir?"), oun
lukla teratolojik manta aykrlklar ("daha ok pazar, daha
ok eitlik demektir" ya da "eitlikilik binlerce insan sefalete
mahkm eder" trnden), teknokratik yeni szck uydurma
lar (iten karmak demek iin "irketleri yeniden yaplandr
mak") gibi mantksal canavarlar ve uzun bir otomatik kullan
mn ypratmas tarafndan bayalatrlm ve cilalanm, sihir
li formller gibi, byleyici deerleri nedeniyle bkmadan yi
nelenen birok basmakalp, anlamsal olarak hemen hemen be
lirsiz kavramlar ve deyimler ("denetimsizletirme", "gnll
isizlik", "alverilerin zgrl", "sermayelerin serbest do
152 Kar Ateler
lam", "rekabetilik", "yaratclk", "teknolojik devrim", "eko
nomik gelime", "enflasyonu yenmek", "devlet borcunu azalt
mak", "alma bedellerini indirmek", "toplumsal harcamalar
azaltmak"). Bir srekli kuatma etkisiyle alanan bu gr, so
nunda kendini kukusuz olann dingin gcyle sunar. Onu
yenmeye girienler, kltrel retim alanlarnn iinde bile, ne
en geni okuyucu kitlesinin dorudan honutluuna en doru
dan ynelmi retimlerinin ve reticilerinin yapsal olarak da
yanmac (ayrklk dlamayan) bir gazetecilie, ne de kaygla
r her eyden nce cismani baar olduundan, varlklarn pa
zarn beklentilerine boyun emelerine borlu, kimi u, ayn za
manda da zellikle aklayc durumlarda, tecimsel alanda ona
kar oluan ncnn yknmesini ya da benzeimini satabilen
"medyatik aydmlar"a daha fazla gvenemez. stelik yava ya
va retim, zellikle de datm aralarndan yoksun kalan en
zerk kltrel reticilerin durumu hibir zaman bu kadar teh
dit altnda ve zayf, ama asla bu kadar ender, gerekli ve deerli
olmamt kukusuz.
Tuhaf bir biimde, en "ar", en temelsiz, en "biimsel" re
ticiler bugn, ounlukla bilmeden, insanln en yksek de
erlerinin savunulmas iin savan nclne bylece yer al
m bulurlar kendilerini. Kendi zgnlklerini savunurken, en
evrensel deerleri savunurlar.
Seul, Eyll 2000
Notlar
1 Ya da bu metni basm iin okuduum srada, medya devlerinin. Tune Warner m
ve ntemet'e ilk eriim salaycs America Online'm (AOL) en az onun kadar r-
kn olan birlemesi.
2 Burada Pascal Casanova'nm incelemelerine dayanyorum, La Rpublique mondiale
des lettres, Paris, Seuil Yaynlar, 1999.
Daha yi Egemen Olmak in Birlemek*
Ekonomik alan, tarihsel olarak, kar orta olduu ulusal
devlet erevesinde kurulmutur. Devlet, gerekte (karln
da, devletin ortaya kmasna katkda bulunan) ekonomik ala
nn birlemesine birok biimde katkda bulunur. Polanyi'nin
The Greal Transformation'da gsterdii gibi, ulusal pazarlarn
alverilerin derece derece gelimesinin mekanik rn deil,
d ve i tecimi artrmay (zellikle topran, parann ve eme
in tecimsellemesini kolaylatrarak) amalayan, bilinli ola
rak ekonomik ulusalc bir devlet politikasnn sonucudur. Ama
birleme ve btnleme, inanlabilecei gibi bir benzeikleme
srecine yol amann uzanda, tekellemeyle ve bu arada
byle btnlemi halkn bir blmnn yoksunluuna vara
bilecek bir erkin tek ynetim altnda toplanmasyla birlikte g
rnr. stelik devletle ve denetledii toprakla btnlemek,
egemenliin kouludur sonuta (tm smrgeletirme durum
larnda aka grld gibi). Gerekte, Cezayi'de gzlemle
yebildiim gibi, ekonomik alann birlemesi, zellikle parann
teklemesiyle ve ard sra gelen parasal dei tokularn yay-
gnlatrlmasyla, tm toplumsal zneleri kltrel ve ekono
mik adan eit olarak hazrlanp donanmadklar bir ekono
mik oyuna atmaya ynelir; bu arada onlar retim glerinin
ve verimli retim biimlerinin rekabeti tarafndan nesnel bi
imde alanan kurala, kendi yayla kavrulmaktan alkonulan
kk krsal reticilerde grld gibi, boyun edirmeye y
nelir. Ksacas, farkll sermayeyle yalnzca iliki kurmak ol
gusuyla birleme egemenlere yarar salar. (Daha yeni bir rnek
* Keisen niversitesi'nde verilen konferans, Tokyo, 3 Ekim 2000.
154 Kar Ateler
vermek gerekirse, Roosevelt'in 30'lu yllarda maalarn ve eit
gelimemi blgelerin ayn ulusal btne katlmalarndan do
an alma koullarnn bozulmasn nlemek iin alma ko
nusunda -asgari cret, alma sresinin snrlanmas vb - or
tak toplumsal kurallar yerletirmek zorunda kald gibi.)
Ama te yandan, birleme (ve tek ynetim altnda toplan
ma) sreci, ulusal snrlarda kapal kalyordu: Mallarn ve kii
lerin serbest dolam nndeki tm engellerle, zellikle hu
kuksal engellerle (gmrk haklar, kambiyo denetlenmesi vb.);
ayrca mallarn retiminin, daha ok da dolamnn corafi
alanlara sk skya bal kalmas olgusuyla da snrlyd (zel
likle tama bedelleri nedeniyle). Ekonomik alanlarn gelimesi
nin nndeki ite bu teknik ve hukuksal engeller, farkl etken
lerin etkisi altnda bugn zayflamaya ya da yitmeye doru gi
der: Bir yandan hava tamacl ya da nternet tarz yeni ileti
im aralarnn gelimesi gibi tmyle teknik etkenler; te yan
dan serbestleme ve kuralszlama gibi, daha politikaya zg
ya da hukuksal-politikaya zg etkenler. Bylece, zellikle eko
nomik alanda (biliimsel iletiim aralarnn farkl ulusal pazar
lar ayran cismani farklar sildirmeye yneldikleri) bir -evrensel
ekonomik alann olumas kolaylatrlm olur.
"Globalization"ur ift Anlam
Burada "globalization" (ya da Franszcas mondialisation) sz
cne geri dnmek gerek: Bu szcn, kesin bir anlamda, ev
rensel ekonomik alann birlemesini ya da bu alann dnya le
ine yaylmasn belirtebilecei grld. Ancak, kaleme aldm
kavramn betimleyici anlamndan kaamakl, kuralc ya da daha
iyisi edimsel bir anlama geilerek bambaka bir anlama gelmesi
salanr: yleyse "globalization" ekonomik alan, bu birlemeye
kar tm snrlar, bu yaylmaya kar ou ulus-devlete bal
olan tm engelleri ykmaya ynelik tm bir hukuksal-politik
nlemler btnyle birletirmeyi amalayan bir ekonomi politika
s belirler. Bu, kavramn anlalmazlyla oynayarak simgesel
gcnn bir blmn veren gerek ekonomik propagandadan
Daha iyi Egemen Olmak in Birlemek
155
ayrlamaz olan neo-liberal politikay ok ak olarak tanmlar.
Ekonomik "globalization" teknii ya da ekonominin meka
nik etkisi deil, bir grevliler ve kurumlar btn tarafndan
ortaya konulan bir politikann rn ve zel amalarla -bunlar
da tecimin serbestlemesi (trade liberalization), bir baka deyile
irketleri ve yatrmlarn durduran tm ulusal dzenlemelerin
elenmesidir- bile bile yaratlm kurallarn uygulanmasnn so
nucudur. Bir baka deyile, "evrensel pazar" bir politik yaratm
(ulusal pazarn daha nce olduu gibi), az ok bilinli tasarlan
m bir politikann rndr. Bu politikann sonucu da (belki
de ayn zamanda ama olarak, en azndan neo-liberalizmin en
uyank ve en utanmaz savunucularnda) ulusal pazarlarn do
uuna gtren eyin leinde olduu gibi, o zamana dek en
verimli ve en etkili retim glerinin ve retim biimlerinin re
kabetine ulusal snrlarn iinde kapal kalan etkenlerle ve ir
ketlerle sert bir biimde karlaarak egemenlik koullarn ya
ratmaktr. Bylece, beliren ekonomilerde korumalarn kalkma
s, ister istemez ulusal irketleri ykma gtrr ve Gney Kore,
Tayland, Endonezya ya da Brezilya gibi lkeler iin yabanc ya
trma tm engellerin kaldrlmas, okuluslu iletmelerce o
unlukla gln fiyatlara satn alman yerel irketlerin kmesi
ne yol aar. Bu lkeler iin kamu pazarlar, yerel irketlere ku
zeyin byk iletmeleriyle rekabet etmek iin olanak tanyan
tek yntemler olarak kalrlar. Bir "kresel eylem alan" yaratl
mas iin zorunlu gibi tantlmalarna karn, rekabet ve kamu
pazan zerine OMC ynergeleri gerekte, byk okuluslu i
letmelerle ulusal kk reticiler arasnda "eit silahl" bir re
kabet kurarak, bu sonuncularn toptan yitimine yol amasyla
sonulanacaktr. Biliniyor ki genel olarak, gerek eitsizlikte bi
imsel eitlik egemenlerin yararnadr.
"Globalization" szc, uzun sre Amerikal sosyal bilimci-
lerce farkl toplundan ekonomik adan daha ileri topluma, bir
baka deyile tm insanlk tarihinin anlatmyla ve amacyla ku
rulmu (bu, rnein, Lvi-Strauss tarafndan Race et Histoire'da
eletirilen modele gre, kii bana den enerji tketimi gibi, bu
toplumun kendine zg, ama grnte yansz ve tartlmaz
zelliklerinden birinin gelime derecesinin lt olarak alnd
156 Kar Ateler
durumdur), Amerikan toplumuna uzaklklarna gre snflandr
malarna olanak veren aptalca etnikmerkezri gelimeci bir model
alamann rtmececi bir yolu olarak uzun sre kullanlan "mo
dernleme" szcnn yerini alan hem betimleyici hem de kuralc
bir szde kavramdr. Bu szck (ve dile getirdii model) bir toplum
iin kendi zelliinin, bunu rtk olarak bir evrensel model gibi
oluturarak evrenselletirmeye dayanan evrenselin emperyalizmi
nin en yetkin biiminin somut rnei olduu grlyor (Fransz
toplumunun insan haklarnn ve Fransz Devrimi'nin mirasnn
dzmece somutlamasnn, zellikle Marksist gelenekle, tm ola
s devrimlerin modeli olarak ortaya konulmas gibi).
Bylece, hem evrensel zgrlemenin kanlmaz yazgs ve
politik tasars, doal geliimin sonu, demokrasi ve pazar arasnda
ilke olarak ne srlen bir ba adna, szck yoluyla, tm lke
lerin halklarna bir politik zgrleme sz veren, yurttalkla il
gili ve etik lk olarak kurulmu olan, ekonominin ve finansn
alannn birlemesi srecidir. Bir baka deyile, zel bir toplumsal
gelenein, Amerikan toplumunun geleneinin, tarihsel zellikle
rinde kklemi bir ekonomi modeli zerine buraya kadar bl-
melenmi ve artk rgtlenmi ulusal ekonomiler evreninin b
tnlemesidir. Bu topik kapitalizmin en eksiksiz biimi, kukusuz
"hisse senedi sahiplerinin demokrasisi", bir baka deyile hisse
senetleriyle dllendirilen, anapara ve emein kusursuzca baa
rlm bir birlemesini gerekletirerek, toplu olarak "kendi ilet
melerinin sahibi" olacak bir cretliler evreni: ve "modernleme"
kuramlarnn baskn kan etnik merkezcilii, Amerika Birleik
Devletleri'nde "gereklemi sosyalizmin" yeni vatanm gren
yeni ekonomi dininin en esinlenmi peygamberleriyle ulu yk
sekliklere ular (bu arada grlyor ki bugn ikago tarafnda
baskn gelen bir tr bilimci delilik, baka zamanlarda ve baka
yerlerde bilinen sonularyla gelimi olan "bilimsel sosyaliz
min" en yceltilen sayklamalarnda ondan aa kalmaz).
lk olarak, evrensel biimde tm aklc ekonomik uygula
malarn kural gibi nerilenin ve alanann, gerekte zel bir
tarihte ve toplumsal yapda, Amerika Birleik Devletleri'nin ta
rihinde ve toplumsal yapsnda yetien bir ekonominin kendine
zg niteliklerinin evrensellemesi1; bu arada da Amerika Bir
Daha yi Egemen Olmak in Birlemek
157
leik Devletleri'nin tanm gerei, temelde zellikle devletin za
yflamasyla belirlenen kendi ekonomik ve toplumsal modelle
rinin lksellemesinin rn olan bir politik ve ekonomik l
knn gereklemi biimi olduunu tantlamak iin burada
durmak gerekir. Ama ayn zamanda, ikinci bir aamada Ameri
ka Birleik Devletleri'nin, evrensel ekonomik alanda rekabeti
avantajlarn ayrcalkl bir btnn, tek ynetim altnda topla
dklar iin borlu olduklar egemen bir konum doldurduunu
da tantlamak gerekir: Finansal avantajlar ona dnyann t
mnde (yani Japonya gibi byk tasarruflu lkeler gibi, ancak
ayn zamanda yoksul lkelerin ya da evrensel trafik alarnn
oligarilerinin btnnde) ok byk bte aklarn finanse
eden ve para orann dnlemek iin gerekli anaparay kendine
ekme, ok dk ve Amerikan ekonomik kararlarna nesnel
olarak baml klnan, Amerikan geliimine yalnzca emekleri
ve rnleri dviz cinsinden pek yksek olmamas nedeniyle
-zellikle hammaddelerde- deil, ayn zamanda kar karya
kaldklar ve bankalarla Amerikan Borsas'nn yararland ta
sarruf nisaplar dolaysyla da katkda bulunan, ona teki lke
lerin, zellikle en yoksullarnn zerindeki etkilerinden kayg
lanmadan kendi seimleri olan para politikalarn seferber etme
olanan salayan yatrmlar ve tasarruf oranlarn denkletir
me olana veren dolarn ayrcalkl konumu; anapara ve yat
rm mallar sektrnn gc ve rekabet edebilirliiyle, zellik
le de endstriyel mikroelektronik ya da bankalarn, yeniliin
zel finansmannda bankann greviyle ekonomik avantajlar;
karlarna uygun ekonomik ve tecimsel kurallar benimsetmeye
olanak tanyan diplomatik gleriyle politik ve askeri avantajlar;
bilimsel aratrmann (Nobel dl saysyla llebilen) kamu
ve zel sisteminin ayrcalkl niteliiyle, lawyer' larn ve byk
law firm' lerin gc, en sonunda da telekomnikasyonlara ve
tm tecimsel kltr retimine egemen olan ngilizcenin kulla
n evrenselliiyle kltrel ve dilsel avantajlar; bir modernlik im
gesiyle birlemi, bata sinematografik olmak zere zellikle
evrenin betilerinin retimi ve yaym yoluyla hemen hemen, en
azndan yeniyetmelerce, neredeyse evrensel olarak tannan bir
yaam biiminin benimsetilmesiyle simgesel avantajlar. (Bu ara
158 Kar Ateler
da grlyor ki Amerikan ekonomisinin stnl -zaten
onun adna alanmaya abalanan tam rekabet modelinden git
tike uzaklaan- yapsal sonulara dayanyor, bir ekonomi politika
snn kendine zg etkinliine deil - iin younlamas ve al
ma sresinin uzatlmas uygulamas en az vasfl olanlar iin en
dk cretle birlese, ayrca belirleyici zellii teknik-bilimsel-
lik olan yeni bir ekonominin grevi nemsiz olmasa bile.)
Evrensel ekonomik alanm merkezine yerleen g ilikileri
nin en tartmasz belirterinden biri, rnein egemenleri, zellik
le de Amerika Birleik Devletleri'ni gelimekte olan lkelere (r
nein endstrileri iin ciddi skntlara yol aan bir rnn dal
mna ynelik snrlamalar ya da d yatrmlarn denetlemeleri
engellenen lkeler) yasakladklar korumacla, devlet desteine
bavurdurtabilen bakmszlk ve ifte standart (iki arlk, iki l
) mantdr kukusuz. Gney lkelerinin toplumsal haklarnn
zerine titrendiinin de (ya da rnein ocuklarn almasnn
yasaklanmasnn) Amerika Birleik Devletleri gibi denetimsizle-
tirme, esnekletirme, maalarn ve sendikal haklarn snrlanmas
giriimlerine atlan bir lkenin ii olduu bilindiinde, her koru
man nedenden muaf olduuna inanmak iin ok fazla iyi niyet
gerekir. "Globalization" politikas da bu bakmszln en iyi ak
lamasdr kukusuz, nk dnyann tmne, ama karlkllk
olmadan tek ynde (bir baka deyile bir soyutlanma politikas
ve yerel zelliklerini, zerkliini korumak isteiyle birlikte) ege
menlere en uygun modelin yaylmasn amalar.
Serbest alveriin, anaparann serbest dolamnn, dsatma
ynlendirilmi gelimenin saltk egemenliinin alanmasyla
ekonomik alann birlemesi, baka zamanlardaki ulusal ekono
mik alann btnlemesiyle aym anlalmazl sunar: Snrsz bir
evrenselciliin hakl gsterilmesini McDonald's'n, jean' m ve Co-
ca-cola'run uygarln "elteap" yaam biimlerinde, evrensel yayl
masnda ya da ounlukla bir olumlu "globalization" belirtisi say
lan "hukuksal trdelemede" bulan bir evrensel birlemedlik t
rnn tm grnlerini veren bu "toplum tasars", devletin
zerinde yer alrken, egemenlere, bir baka deyile byk devlet
lere, daha ok da onlann politik ve askeri adan en gls
Amerika Birleik Devletleri'ne ve ekonomik etkinliklerin yrtl
mesi iin elverili koullan salamak amacyla denetledikleri b
yk uluslararas kuramlara, Dnya Bankas, Uluslararas Para
Fonu, Dnya Ticaret rgt'ne gvenebilen byk ya tnmalara
yarar. Eitsizlikteki btnlemeye bal egemenlik etkisi, Kanada'nn
yazgsnda iyi grlr (eer Amerika Birleik Devletleri'yle bir
tr gmrk birliine ynelecek olursa Avrupa'mn yazgs da bu
olabilir): Savunmasz braklan geleneksel korumaclklarda, zel
likle kltr alannda bir dten dolay, bu lke Amerikan g
cne gerek bir ekonomik ve kltrel katlmayla kar karya
kalmaktadr.
Eski ulusal devletler gibi egemen ekonomik gler, (ulusla
raras) hukuku ve lobilerin eylemlerine teslim olmu byk
uluslararas rgtleri kendi hizmetlerine koturacak gtedir
gerekte. Bunlar, iletmelerin ve uluslarn ekonomik karlann
hukuksal aklamalarla sslemeye alrlar (rnein endstriyel
yatrmalara en yksek derecede koruma ve hak gvencesini ve
rerek); ve dnsel enerjilerinin ok nemli bir blmn, rne
in tketicilerin korunmasn gvenceye alan yasalar ve ynet
melikler gibi i hukuku bozmaya adarlar. Uluslararas makam
lar, ulusal devletlere verilen tm ilevleri ou kez yerine getir
meden (toplumsal korumay ilgilendirenler gibi), gittike ikincil
ilerin ynetimine indirgenerek gerek karar yerlerini gizlemeye
yarayan politik yanlsamalar siperi oluturan ulusal hkmetleri
grnmez biimde ynetirler. Ulusal devletlere vergilendirme
(muafiyetler dzenleyerek) ya da rekabeti kolaylklar (karlk
sz altyaplar sunarak) alannda rekabet oyunu oynamay benim
seten ekonomik rekabetin hemen hemen mekanik eylemini, sim
gesel dzlemde glendirmeyi salarlar.
Evrensel Ekonomik Alann Durumu
Evrensel alan, her biri bir trde rn kategorisinin retimi
ve tecimselletirilmesi iin rekabet eden bir iletmeler btn
olarak yaylm bir "industry"ye karlk gelen bir evrensel alt-
alanlar btn olarak ortaya kar. Bu alt-alanlarn her birinin,
hemen hemen her zaman oligopolistik olan yaps, evrensel d
Daha yi Egemen Olmak in Birlemek 159
160 Kar Ateler
zeyde retken bir rekabeti konumu elde edebilen ve koruyabi
len farkl irketler arasnda bir irketin her lkede konumu, dier
lkelerdeki konumuna bal olduundan anaparann (deiik
trlerde) bliimnn yapsna denk der. Evrensel alan iyice
kutuplamtr. Egemen ulusal ekonomiler, yalnzca yapdaki
arlklarndan (girie bir engel gibi iler) dolay, iletmelerin ak
tiflerini tek ynetim altnda toplamaya ve rettikleri kazanlar
kendilerine mal etmeye, ayrca alann ileyiindeki ikin eilim
leri ynlendirmeye ynelirler. Ulusal ve uluslararas alanda her
irketin konumu, gerekte yalnzca kendi elverili ynlerine de
il, ayn zamanda ulusal bandan doan, ekonomik, politik,
kltrel ve dilsel elverililiklerine de baldr, nk bu tr "ulu
sal anapara", farkl irketlerin yapsal rekabet edebilirlii zerin
de, olumlu da olsa olumsuz da olsa, oaltan bir etki uygular.
Bu farkl alanlar bugn yapsal olarak evrensel finans alan
na baldr. Bu alan (Fransa'da 1985-86'nn finansal kuralszla
trma yasas gibi nlemlerle), yaklak iki yzyl kadar eski olan,
30'lu yllardaki byk banka iflaslar dizisinden sonra zellikle
glendirilen tm dzenlemelerden birdenbire kurtarlmtr.
Bylece pek tamamlanmam bir zerklie ve bir birlemeye eri
erek, anaparann deerlendirilmesinin yerlerinden biri olmu
tur. Byk yatrmclarn ellerinde topladklar para (emeklilik
fonlar, sigorta irketleri, yatrm fonlan), speklasyona giderek
ncelik veren, finansal ilemleri yalnzca finansal amala retim
yatrmnn zararna, yalnzca bankalarca denetlenen zerk bir
g durumuna gelir. Uluslararas speklasyon ekonomisi, by
lece merkez bankalar gibi, finansal ilemleri dzenleyen ulusal
kurumlann denetiminden kurtulur ve uzun vadeli faiz oranlar
artk ulusal makamlarca deil, finans pazarlarnn eilimini y
neten uluslararas ilemcilerce belirlenmeye ynelir.
Finansal anaparann, toplu tasarrufu eken ve yneten
emeklilik ve yardm sand fonlarnda younlamas, bu tasar
rufun devletlertesi iletmecilerine, hisse senedi sahiplerinin
karlar adna, iletmelere yava yava stratejilerini ynlendirme
ye balayan finansal verimliliklerin gereklerini alama olana
verir. Bu, zellikle eitlenme olanaklarn snrlayarak ve onlara
downsizing, harcamalarn ve efektiflerin azaltlmas ya da birle
me-kazammlar kararlarn benimseterek, bunlarn tm risklerini
de kimi zaman dncede kazanlarla, en yksek konumdakiler
iin en azndan hisselerin karlklaryla birlemi cretlilerin
zerine brakarak gerekleir. En iyi finansal verimi elde edebil
mek amacyla anaparalar balamak, belki, zellikle serbestletir
mek, onlarla yatrm yapmak ya da yatrmlar kaldrmak konu
sunda artan zgrlk, anaparalann hareketliliini ya da endst
riyel veya bankac iletmenin baka lkelerde yerlemelerinin
genellemesini kolaylatrr. Yabanc lkelere dorudan yatrm,
anapara konusunda, ama ayn zamanda da el emeinin bedeli
konusunda uluslar ya da blgeler arasndaki farkllklar kullan
ma, ayrca en elverili pazara yaknl aratrma olana salar.
Domakta olan uluslarn, zerk yurtluklar merkez erke bal
eyaletlere dntrmeleri gibi, "a irketler" hem uluslararas
bir pazarda VVilliamson'un dedii gibi, ilemleri iselletirmek,
bir baka deyile sindirilmi, bylece de bir "ana evin ubeleri"
konumuna indirgenmi irketleri iinde toplayarak retim bi
rimlerinin iinde onlar rgtlemenin bir yolunu bulurlar; te
yandan, tekiler taeronlukta, greceli olarak, bamszlkta ba
mllk ilikilerini kurmann bir baka biimini ararlar.
Bylece evrensel ekonomik alanla tm blgesel ya da ulusal
gleri zayflatmaya ynelir ve donand evrendeilik tm te
ki gelime modellerini, zellikle hemen milliyeti diye hkm
giydirilen ulusal olanlar gzden drerek, yurttalar ekonomi
nin ve finansn uluslartesi gleri karsnda gsz brakr.
"Yapsal ayarlanma" politikalar denen politikalar, egemenlik al
tndaki ekonomilerin bamllnda btnlemesini salamay
amalar; bu sosyal devletle, uluslartesi iletmelere ve finansal
pazarlara, aile pazarnn tm korumalarnn kaldrlmas ve ya
banc yatrmlara uygulanan denetimlerin gevetilmesi gibi (re
kabetle kar karya kalmann iletmeleri daha retken klaca
Darvvinci varsaym adna), denetimsizletirme ve zelletirmeyle
yaknlaan bir nlemler btnyle, serbest denen pazarn kazan
ana kar koyabilecek tek makamla birleen "yapay" ve "keyfi"
denen ekonominin politik dzenleme dzeneklerinin tm ilevi
ni indirgeyerek gerekleir. Bunu yaparak, tek ynetim altnda
toplanm anaparaya neredeyse tam bir zgrlk salamaya ve
Daha yi Egemen Olmak in Birlemek 161
162 Kar Ateler
bu politikalar az ok dorudan esinleyen okuluslu byk ilet
melere geliip yaylma olanam tmyle vermeye ynelirler.
(Karlnda "ortaya kmakta olan ulus" denen uluslarn, bir
baka deyile ulusal retimleri koruyarak, kendisi de rnein bir
tarm reformu ya da oran matrahn okluu ile ykselen vergi
gibi devlet kararlaryla kolaylatrlan alm gcnn artyla,
kyllerle iilerin tketime olan eriimine bal gerek talebin
belirmesini tevik ederek ekonomik bir altyap kurmak ve bir
ulusal pazar yaratmak amacyla ulusal devlete dayanmak iin et
kili bir rekabet gsterebilen uluslarn giriimlerini suya dr
meye katkda bulunurlar.)
Bu politikalarn ancak rtl bir anlatm olduu ve gittike
en yoksun braklm uluslan neredeyse yalnzca doal kaynakla
rn yaygn ya da youn kullanmna dayanan bir ekonomiye in
dirgemeye ynelen bu g ilikileri, farkl devletlere anapara da
lmnn yapsnda tuttuklar konuma gre verilen tedavilerdeki
bakmszlkta da kendini gsterir: Hi kukusuz en belirgin r
nek, IMF'nin Amerika Birleik Devletleri'ne ynelttii srp gi
den bte am azaltma isteklerinin uzun sre sonusuz kalma
sna karlk, ayn makamn zaten byk tehlikede olan birok
Afrika ekonomisine isizlii ve sefaleti artrmaktan baka bir ey
yapmayan bir bte a azaltmasn zorla benimsetmesidir. te
yandan da biliniyor ki tm dnyaya snrlarn almasn ve dev
letin ykmasn tleyen ayn devletlerin toplumsal hukuka
evrensel saygya kimi hakl arlarn dnda ya da rnein d
satma istemli kstlama anlamalaryla kotalar, istemli kstlama
larla kalite ya da gvenlik kurallarnn benimsetilmesi ve parann
zorunlu yeniden deerlendirilmesiyle, dsatmlara saptanan s
nrlamalar yoluyla korumacln az ya da ok kurnaz biimlerini
uygulayabilirler veya yabanc ubelerde retim kotalar saptan
masyla pazarlarn blmn salamay amalayan devletle
rin giriimleri zerine kurulmu "kark oligopoller" denen olgu
araclyla devlet yardm biimlerini feda edebilirler.
Bu birleme, bir zamanlar Avrupa'da ulus devlet leinde
gerekleenden farkl olarak, devletsiz -Keynes'in tm devlet
ler arasnda eit alveri gvencesini verebilecek yansz bir bi
rikim paras reten bir merkez bankas yaratldn grme di
Daha yi Egemen Olmak in Birlemek
163
leine kar- ve yalnzca, Avrupa devletinin kkeninin hukuk
ularndan farkl olarak, karlarna uygun politikaya evrensel
lik grnts vermeye gerekten gereksinimi olmayan ege
menlerin karlarnn hizmetinde gerekleir. Bunlarn, egemen
olduklar byk uluslararas makamlarn (IMF, OMC) szde
yansz mdahaleleri yoluyla ya da esinleyebilecek ve alayabi
lecek gte olduklar, AMI (ok Tarafl Yatrm Anlamas) ta
sarsnda en eksiksiz anlatmn bulan, ekonominin ve politika
nn grnmleri rts altnda, bu g ilikilerini evrensel g
rnl oyunun kurallarna dntrme yollan vardr: Bu tm
devlet basklanndan kurtulmu ve yalnzca yatrmclann key
fine braklan dnya topyas tr, tm uluslardan yneticile
rin, endstriyel ve finansal okuluslu irketlerin kadrolarnn
tutucu enternasyonalinin yava yava, i ve d dzenin korun
mas ilevlerine indirgenen emperyalist devletin politik, diplo
matik ve askeri gcne dayanarak alamay amalad, ger
ekten "kresellemi" dnya dncesi olmaya olanak verir.2
Dolaysyla mevzuatlarn "uyumlulatnlmas"yla salanan bu
birlemenin tek mant tarafndan, evrensel bir devlete gerek
bir evrensellemeye gtrleceini ummak bounadr. Ancak
kukusuz, yalnzca kendi ksa vadeli ekonomik karlarna
zen gsteren kk bir oligarinin politikasnn sonularnn,
kendileri de kresel olan, egemen ekonomik gleri denetle
mekle ve gerekten evrensel olan amalara bal klmakla g
revli uluslarst makamlarn kurulmasn yava yava benim
setebilecek politik glerin giderek su yzne km kolayla
trabileceini beklemek mantksz deildir.
Tokyo, Ekim 2000
Notlar
1 Bkz. "Amerikan modelinin alanmas ve sonulan".
2 Bkz. Franois Chesnais, La Mondialisation du Capital, Paris, Syros, 1994 ve M. Frei-
tag ve E. Pineault (ynetimi altnda), Le Monde enchatnt, Montreal, Nota Bene Ya
ynlan, 1999.
Kaynaka
ACCARDO (Alain) ve G. ABOU, G. BALASTRE, D. MARINE, Journalistes
au quotidien. Outils pour une socioatialyse des pratiques journalistiques,
Bordeaux, Le Mascaret, 1995.
Actes de la recherche en sciences sociales, "L'conomie de la maison", 81-82,
Mart 1990.
-"La souffrance", 90, Aralk 1991.
-"Esprit d'Etat", 96-97, Mart 1993.
-"Les nouvelles formes de domination dans le travail", 114 ve 115, Eyll
ve Aralk 1996.
-"Histoire de l'Etat", 116-117, Mart 1997.
-"Les ruses de la raison imprialiste", 121-122, Mart 1998.
BLOCH (Emst), L'Esprit de lutopie, Paris, Gallimard, 1977.
BOSCHETTI (Anna), Sartre et les Temps modernes: une entreprise intellectuel
le, Paris, Minuit Yaynlar, 1985.
BOURD1EU (Pierre), Travail et travailleurs en Algrie, Paris-La Haye, Mouton,
1963 (A. Darbel, J. P. Rivet, C. Seibel'le birlikte).
-Algrie 60, structures conomiques et structures temporelles, Paris, Minuit Ya
ynlan, 1977.
-La Noblesse d'Etat, Paris, Minuit Yaynlar, 1989.
-"Le racisme de l'intelligence", Questions de sociologie iinde, Paris, Minuit
Yaynlan, 1980.
-"Deux imprialismes de l'universel" iinde C. Faur ve T. Bishop (yayma),
L'Amrique des Franais, Paris, Franois Bourin Yaynlan, 1992, s.149-155.
CHAMPAGNE (Patrick), Faire l'opinion, Paris, Minuit Yaynlar, 1990.
-"Le journalisme entre prcarit et concurrence", Liber, 29, Aralk 1996.
CHARLE (Christophe), Naissance des intellectuels, Paris, Minuit Yaynlan,
1990.
DIXON (Keith), "Les vanglistes du March", Liber, 32, Eyll 1997, s. 5-6.
DEJOURS (Christophe), Souffrance en France. La banalisation de l'injustice so
ciale, Paris, Seuil Yaynlan, 1997.
DEZALAY (Yves), D. SUGARMAN ile birlikte, Professional Comptition Po
wer. Lawyers, Accountants and the Social Construction ofMarkets, Londra-
New York, Routledge, 1995, s. Xl-XIII.
166 Kar Ateler
-B.G. GARTH, Dealing in Virtue, ikago-Lortdra, The University of Chica
go Press, 1995, ss. VII-VIII.
FALLOWS (James), Breaking the News. How Media Undermine American De
mocracy, New York, Vintage Books, 1997.
GOFFMAN (Erwing), Asiles, tudes sur la condition sociale des malades men
taux, Paris, Minuit Yaynlar, 1968.
GREMION (Pierre), Preuves, une revue europenne Paris, Paris Julliard,
1989.
-Intelligence de Vanti-communisme, le congrs pour la libert de la culture Pa
ris, Paris, Fayard, 1995.
HALIMI (Serge), Les Nouveaux chiens de garde, Paris, Liber-Raisons d'a
gir, 1997.
Liber, "Mouvements divers. Le choix de la subversion", 33, Aralk 1997.
SALESSE (Yves), Propositions pour une autre Europe. Construire Babel, Flin
Yaynlan, 1997.
THERET (Bruno), L'Etat, la finance et le social, Paris, La Dcouverte, 1995.
VIDAL-NAQUET (Pierre), Les Juifs, la mmoire et le prsent, Paris, La Dco
uverte, cilt 1,1981, cilt II, 1991.
WACQUANT (Loc), "De l'Etat charitable l'Etat pnal: notes sur le tra
itement politique de la misre en Amrique", Regards sociologiques,
11,1996.