Wprowadzenie do Wprowadzenie do Wprowadzenie do Wprowadzenie do

h hh hieroglifw Majw ieroglifw Majw ieroglifw Majw ieroglifw Majw

Podrcznik dla uczestnikw warsztatw
Wydanie pierwsze, 2009

14-ta Europejska Konferencja Majanistyczna
Krakw, 9-14 listopada 2009 r.



Harri Kettunen
University of Helsinki
&
Christophe Helmke
University of Copenhagen

Przekad na jzyk polski:
Boguchwaa Tuszyska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Pozna, Polska
2
SPIS TRECI:



Przedmowa....
Podzikowania..
Informacje na temat ortografii..
I. Wprowadzenie...
1. Historia rozszyfrowania pisma...
2. Pocztki pisma Majw...
3. Jzyk(i) hieroglifw...
II. System pisma....
4. Zasady transliteracji i transkrypcji tekstw Majw...
5. Kolejno odczytywania
6. Zoenia glifw, infiksy i poczenia.
7. Logogramy.
8. Sylaby (sylabogramy)
9. Dopenienia fonetyczne..
10. Okrelniki semantyczne i znaki diakrytyczne
11. Wieloznaczeniowo: homogramy i homofony
12. Liczba odczytanych glifw
III. Gramatyka...
13. Szyk wyrazw
14. Czasowniki.
15. Rzeczowniki i przymiotniki...
16. Zaimki
IV. Typowe struktury i tre inskrypcji
17. Inskrypcje na zabytkach kamiennych
18. Ceramika
19. Kodeksy.
20. Przedmioty przenone
Dodatek A: Wybrane teksty..
Dodatek B: Tytuy.
Dodatek C: Glify okrelajce wizy pokrewiestwa
Dodatek D: Glify emblematy Majw z okresu klasycznego
Dodatek E: Informacje na temat kalendarza.
Dodatek F: Sylabariusz.
Dodatek G: Alfabet biskupa Diego de Landa...
Dodatek H: Transliteracja fonem jzyka majaskiego klasycznego
Dodatek I: Narzdy i miejsca artykulacji..
Dodatek J: Harmonia a dysharmonia, wyrzutnia fonemowa
i rekonstrukcja krtaniowych gosek szczelinowych <trcych>
w pismie hieroglificznym Majw..
Dodatek K: Informacje o gramatyce jzyka majaskiego klasycznego...
Dodatek L: Przykad analizy hieroglificznej
Zwizy sownik majasko-polski
Sownik tematyczny majasko-polski..
Czasowniki..
Rzeczowniki i przymiotniki
Inne czci mowy i afiksy gramatyczne.
Glosariusz terminologii lingwistycznej
Skrty uywane w analizie morfologicznej i analizie gramatycznej
rda bibliograficzne i literatura uzupeniajca..
5
5
5
7
7
10
11
12
12
13
14
15
15
15
16
16
17
17
17
17
18
19
20
20
20
24
27
30
35
35
36
39
49
53
54
55


56
60
67
68
82
82
92
118
121
134
135






3


SPIS ILUSTRACJI
1
:




Okadka: Scena z wazy (tzw. Waza kolibra) z Pochwku 196 w Tikal (rysunek: W.R. Coe)

Rycina 1: Stela A, Copan, Honduras..
Rycina 2: Scena z Kodeksu Madryckiego..
Rycina 3: Scena z Kodeksu Drezdeskiego
Rycina 4: Nadproe 8, Yaxchilan, Meksyk
Rycina 5: Wizerunek i tekst z przerobionego olmeckiego pektorau jadeitowego.
Rycina 6: Przykad mowy niezalenej z inskrypcji na Panelu 3, Piedras Negras..
Rycina 7: Afiksy zaimkowe ergatywne i absolutywne w jzyku majaskim klasycznym.
Rycina 8: Strona 9 Kodeksu Drezdeskiego...
Rycina 9: Strona 91 Kodeksu Madryckiego...
Rycina 10: Strona 6 Kodeksu Paryskiego...
Rycina 11: Strona 8 Kodeksu Grolier.
Rycina 12: Dolna cz strony 56 Kodeksu Madryckiego.
Rycina 13: Rzebiona ko z Pochwku 116, Tikal...
Rycina 14: Inskrypcja ze Steli 3 (cz grna), Piedras Negras, Gwatemala.
Rycina 15: Stela 4 (A1-B5), Ixtutz, Gwatemala.
Rycina 16: Nadproe 2, Yaxchilan, Meksyk..
Rycina 17: Znacznik 4 Boiska do gry w pik, Caracol, Belize.
Rycina 18: Otarz 23, Caracol, Belize.
Rycina 19: Panel 96 Glifw (A1-F8), Palenque, Meksyk..
Rycina 20: Panel 96 Glifw (G1-L8), Palenque, Meksyk..
Rycina 21: Jadeitowy toporek nieznanego pochodzenia, Pytka z Leiden..
Rycina 22: Monument 101, Tonina i Stela 6, Itzimte, Meksyk..
Rycina 23: Glify emblematy Majw z okresu klasycznego...
Rycina 24: Wybrane glify emblematy Majw okresu klasycznego...
Rycina 25: Mapa ziem Majw ukazujca gwne stanowiska archeologiczne..
Rycina 26: Alfabet biskupa Diego de Landa..
Rycina 27: Miejsca artykulacji...
Rycina 28: Nadproe 10, Yaxchilan, Meksyk


7
9
9
10
11
19
19
25
26
26
26
26
27
30
31
31
32
32
33
33
34
34
36
37
38
53
55
58











1
Wszystkie rysunki i grafiki wykona Harri Kettunen, chyba e podano inaczej.
4

SPIS TABEL
2
:



Tabela I: Typowe rodzaje glifw spotykanych na naczyniach
ceramicznych Majw z okresu klasycznego.
Tabela II: Przykady dystrybucji diachronicznej i rnorodnoci paleograficznej
zoe wyrazw oznaczajcych rodzaje naczy...
Tabela III: Porwnanie wyidealizowanych form naczy i glificznych przedstawie
rodzajw naczy spotykanych w inskrypcjach.....
Tabela IV: Typowe tytuy krlewskie..
Tabela V: Glify okrelajce wizy pokrewiestwa...
Tabela VI: System dwudziestkowy a system dziesitny..
Tabela VII: System dwudziestkowy zmodyfikowany do oblicze kalendarzowych...
Tabela VIII: Liczebniki (od 0 do 19) Majw z okresu klasycznego
Tabela IX: Zestawienie nastpujcych po sobie dat kalendarza Tzolkin
Tabela X: Panowie Nocy..
Tabela XI: Nazwy okresw w Dugiej Rachubie i w Liczbach podajcych upyw czasu
Tabela XII: Nazwy dni: kalendarz Tzolkin.
Tabela XIII: Nazwy miesicy: kalendarz Haab.
Tabela XIV: Sylabariusz...
Tabela XV: Spgoski jzyka majaskiego klasycznego
Tabela XVI: Samogoski jzyka majaskiego klasycznego.
Tabela XVII: Narzdy i miejsca artykulacji.
Tabela XVIII: Przykady oparte na zasadach dysharmonii..
Tabela XIX: Przykady sw z wyrzutni fonemow...
Tabela XX: Przykad rnej pisowni imienia Ahkul Mo z Nadproa 10, Yaxchilan..
Tabela XXI: Zestawienie rnej pisowni prowadzce do odmiennej artykulacji
Tabela XXII: Przykady zmian gramatycznych w czasie i przestrzeni: chum-
Tabela XXIII: Przykady zmian gramatycznych na przestrzeni czasu: hul-.
Tabela XXIV: System stron czasownika w jzyku majaskim klasycznym
Tabela XXV: Zwizy sownik majasko-polski..
Tabela XXVI: Przykady zaimkw z jzyka majaskiego klasycznego w tekstach hieroglificznych.

28

29

29
35
35
39
39
40
41
43
46
47
48
49
54
54
55
57
57
58
59
60
60
61
68
133







2
Wszystkie rysunki i grafiki wykona Harri Kettunen, chyba e podano inaczej.
PRZEDMOWA

W cigu ostatnich czterdziestu lat bylimy
wiadkami znaczcego rozwoju na polu epigrafiki
Majw. Celem tego podrcznika jest wprowadzenie
do nauki hieroglifw Majw i jest on przeznaczony
do uytku w poczeniu z warsztatami sucymi ich
poznaniu. Naszym zamiarem byo zebranie i
przekazanie w zrozumiaej formie ostatnich
osigni w epigrafice (czyli badaniach nad
hieroglifami) Majw. Podrcznik przeznaczony jest
dla pocztkujcych
3
uczestnikw wspomnianych
warsztatw.

Autorzy bd wdziczni za wszelkie komentarze
odnonie treci i ukadu tego podrcznika, gdy
pozwoli to na przygotowanie w przyszoci jego
ulepszonej wersji. Czytelnikw uprzedzamy, e
zgodnie z podan powyej informacj, podrcznik
ten wykorzystywany jest podczas warsztatw, a
zatem przedstawia jedynie pewien zarys systemu
pisma i w celu jak najlepszego skorzystania z
ksiki doradzamy jej czytelnikowi uczestnictwo w
warsztatach i wykadach powiconych pismu
dawnych Majw, jakie prowadzone s przez wiele
osb i instytucji z caego wiata.


PODZIKOWANIA

Przez lata mielimy sposobno oraz zaszczyt
wsppracowa z najlepszymi epigrafikami na
wiecie i czsto mielimy okazj poznawa nowo
odczytane glify z pierwszej rki, tzn. od osb, ktre
je odkryway. Jako e znaczn cz naszego
bagau intelektualnego zawdziczamy wnikliwoci
kolegw, chcielibymy wsplnie podzikowa im za
ich wkad w ten podrcznik, niezalenie od tego, czy
by on mniej lub bardziej wiadomy, bezporedni
albo mimowolny. S to: Erik Boot, Pierre Robert
Colas, Stanley Guenter, Nikolai Grube, Stephen
Houston, Justin Kerr, Alfonso Lacadena, Barbara
MacLeod, Simon Martin, Joel Palka, Dorie Reents-
Budet, Linda Schele, David Stuart, Robert Wald,
Sren Wichmann i Marc Zender. Specjalne
podzikowania kierujemy te do kolegw (Ignacio

3
Podrcznik ten jest rwnie przeznaczony dla bardziej
zaawansowanych studentw i naley podkreli, e niektre jego
czci (np. Rozdzia 4: Zasady transliteracji i transkrypcji
tekstw Majw, Dodatek J: Pisownia harmoniczna a
dysharmoniczna, wyrzutnia fonemowa i rekonstrukcja
krtaniowych gosek szczelinowych <trcych> w pimie
hieroglificznym Majw oraz Dodatek K: Informacje o
gramatyce jzyka majaskiego klasycznego), przeznaczone s
dla studentw ju obeznanych z systemem pisma Majw, a przez
osoby pocztkujce bd jedynie czytane pobienie.
Wprowadzenie jest celowo moliwie najkrtsze, ale podczas
warsztatw suchacze bd zapoznawani z dodatkowymi
informacjami na temat zawioci pisma Majw.
Cases, Alfonso Lacadena, Simon Martin, Christian
Prager i Sren Wichmann), ktrzy podsunli nam
cenne sugestie i wnieli poprawki do wczeniejszych
wersji podrcznika. Ponadto pragniemy
podzikowa Antti Arppe i Matti Miestamo za ich
wnikliwe i twrcze spostrzeenia oraz wynikajce z
tego modyfikacje w czci ksiki powiconej
lingwistyce.

Pragniemy szczeglnie podzikowa zmarej ju
Lindzie Schele za zapocztkowanie tej formy
prezentacji pisma hieroglificznego Majw, jak s
warsztaty.

Rzecz nie mniej wan s bardziej osobiste wyrazy
wdzicznoci autorw. Podzikowania autora
seniora skierowane s do Asty, Hilly i Otso
Kettunen za ich wsparcie i uczucia. Autor junior
kieruje swe podzikowania do Reinharta, Franoise i
Erika Helmke za ich niestrudzone wsparcie
uczuciowe i finansowe.

Z uwagi na fakt, i podrcznik ten jest przeznaczony
dla pocztkujcych studentw i z zamierzenia
stanowi jedynie zwize wprowadzenie do tematu,
nie uda nam si wymieni w nim wszystkich osb,
ktre zajmoway si rozszyfrowywaniem
poszczeglnych hieroglifw bd przedstawianiem
zwizanych z tym nowych pomysw, uwag i
odkry. Pragniemy zatem przeprosi za jakiekolwiek
istotne przeoczenia w podzikowaniach i bdziemy
wdziczni za wszelkie uwagi w tej sprawie.


INFORMACJE NA TEMAT ORTOGRAFII

Ju od samego pocztku bada nad cywilizacj
Majw zasady ortografii stanowiy prawdziwe
utrapienie. Wyrazy z jzyka Majw byy i nadal s
zapisywane na rne sposoby. Jednym z
najlepszych i zarazem pouczajcych przykadw jest
sowo pan, wadca, krl, ktre pojawia si w
literaturze na temat Majw w co najmniej piciu
formach: ahau, ahaw, ajau, ajaw i ajaw. Od
momentu zatwierdzenia nowych urzdowych
alfabetw jzykw majaskich Gwatemali (Acuerdo
Gubernativo numero 1046-87 [23.XI.1987 r.]) i jego
modyfikacji (Acuerdo Gubernativo numero 129-88
[2.III. 1988 r.]) oraz pniejszej publikacji (Lenguas
Mayas de Guatemala: Documento de referencia
para la pronunciacin de los nuevos alfabetos
oficiales), wikszo badaczy kultury Majw na
caym wiecie (cho nie wszyscy) zaczo
posugiwa si w swych publikacjach nowym
alfabetem.

Jeli chodzi o stosowanie nowego alfabetu, to mona
dostrzec rne sposoby podejcia do tego
zagadnienia. Zasady ortografii dotycz zazwyczaj
czterech grup wyrazw:
6

(1) sw uywanych w rnych jzykach Majw;
(2) sw Majw uwaanych za czciowo
niezmienne w terminologii stosowanej w
badaniach nad cywilizacj Majw (jak nazwy dni
i miesicy [wywodzce si z jzyka jukateckiego
z czasw kolonialnych]);
(3) nazw miejscowych i imion wasnych;
(4) nazw jzykw i grup etnicznych.

Na jednym kracu takiej skali mamy badaczy,
ktrzy stosuj nowy alfabet dla sw w jzykach
Majw, ale zazwyczaj zachowuj stare alfabety
(pochodzce z czasw kolonialnych) w przypadku
sw z grup #2-4. W rodku skali znajduj si
uczeni, przyjmujcy rne rozwizania. Niektrzy
posuguj si nowym alfabetem tylko dla
majaskich jzykw Gwatemali (grupa #1), a w
pozostaych wypadkach uywaj starych alfabetw.
Jedni i drudzy mog wic stosowa zarwno star,
jak i now ortografi w przypadku wyrazw z grupy
#2. Szczeglnie dobrym tego przykadem jest tutaj
okrelenie jednego z dni Majw: Cauac/Kawak
(zobacz sekcj Nazwy dni poniej). S te
badacze, ktrzy wprowadzaj nowe alfabety nie
tylko w przypadku wyrazw z grup #1-2, ale
rwnie dla grup #3-4, piszc Yukatan zamiast
Yucatan, Waxaktun zamiast Uaxactun i Kiche
zamiast Quiche lub Quich. Poza tym, wikszo
uczonych, ktrzy zaczli stosowa now ortografi
we wszystkich podanych powyej przypadkach,
nadal zachowuje zasady ortografii tradycyjnej dla
jzykw i grup etnicznych spoza ziem Majw,
uywajc w tym samym tekcie takich sw jak
Qeqchi, Kaqchikel i Wastek obok Mixe, Zoque i
Nahuatl, zamiast stosowa jedn z nastpujcych
opcji:

(a) Qeqchi, Kaqchikel, Wastek, Mihe, Soke i Nawatl
(b) Kekchi, Cakchiquel, Huastec, Mixe, Zoque i Nahuatl.

W caym tym zamieszaniu staramy si zaj
stanowisko jak najlepiej uzasadnione, konsekwentne
i spjne. Postanowilimy przyj nastpujce
zasady: w przypadku sw majaskich z podanych
powyej grup #1 i #2 zdecydowalimy si na
stosowanie nowego alfabetu. Nie bdziemy
uywa go jednak dla toponimw, gdy s one
przyjte w sownictwie geograficznym, m.in. na
mapach i znakach drogowych, a co za tym idzie
odzwierciedlaj oglnowiatowy zwyczaj
naturalnego zamroenia nazw miejscowoci (na
tej samej zasadzie nazwy miast Leicester i
Gloucester w Anglii podawane s zgodnie z
zasadami starej ortografii i ich pisowni nie
zmieniono odpowiednio na *Lester i *Gloster).
Zatem staramy si zachowa tradycyjn ortografi w
przypadku takich nazw miejsc jak Yucatan (a nie
*Yukatan), Edzna (a nie *Etzna lub *Etsna), Coba
(a nie *Koba) i Uaxactun (zamiast *Waxaktun lub
*Waxaktuun). Uznalimy rwnie za zbyteczne
zaznaczanie akcentw w sowach Majw, gdy we
wszystkich wyrazach pochodzenia majaskiego
akcent pada na ostatni sylab. Dlatego te
wyeliminowalimy akcenty pochodzenia
hiszpaskiego, piszc np. Tonina zamiast *Tonin
4


W przypadku nazw jzykw majaskich i nacji
zdecydowalimy si jednak na przyjcie nowej
ortografii ze wzgldw praktycznych i logicznych:
praktycznych, poniewa nowe nazwy jzykw i
nacji zostay zaakceptowane (z kilkoma wyjtkami)
przez wikszo uczonych zarwno w Ameryce
rodkowej, Meksyku, Stanach Zjednoczonych, jak i
Europie (bez wzgldu na to, jakimi jzykami sami
si posuguj); logicznych, gdy nowa ortografia
znacznie lepiej odzwierciedla nazwy jzykw i nacji
ni starsza, czasami niezbyt konsekwentna.

Takie rozumowanie nie jest jednak akceptowane
przez cz badaczy, ktrzy opierajc si na
skdind sensownej i dobrze zbudowanej
argumentacji utrzymuj, e nazwy jzykw
majaskich i nacji mona traktowa jak na przykad
sowa angielskie w jzyku angielskim, czyli nie ma
podstaw, aby zmiana ortografii danego jzyka spoza
angielskojzycznej czci wiata wpywaa na
ortografi jzyka angielskiego. Zgodnie z takim
wanie rozumowaniem osoby polskojzyczne
uywaj takich sw jak jzyk niemiecki (zamiast
*Deutsch), zwiedzaj takie kraje i miejsca jak
Bretania (a nie *Bretagne), Saksonia (a nie
*Sachsen) i Finlandia (a nie *Suomi), mwi o
jzyku francuskim (a nie *franais), szwedzkim (a
nie *svenska) i hiszpaskim (a nie *espaol) itd. Z
naszego punktu widzenia nazwy jzykw
majaskich i nacji nie nale do tej samej kategorii
co podane wyej przykady. S one mniej znane i
rzadziej uywane w codziennej mowie i pimie, a co
za tym idzie, s w razie potrzeby atwiejsze do
skorygowania.

W tym podrczniku bdziemy stosowa nowy
alfabet i now ortografi w przypadku majaskich
nazw i terminologii, ale bdziemy nadal uywa
starej ortografii przy posugiwaniu si nazwami
pochodzenia majaskiego, ktre zostay wcielone do
jzyka angielskiego. Zasady starej lub tak zwanej
kolonialnej ortografii zostay tutaj przyjte do
okrelania nazw miejsc (czyli toponimw). Jedyn
poprawk do ortografii stosowanej we
wspczesnych jzykach majaskich w Gwatemali
(patrz powyej) jest usunicie zbytecznego apostrofu
oznaczajcego zwarcie goni bilabialnej goski /b/,
gdy w jzykach majaskich nie ma rnicy
pomidzy /b/ a /b/ (z wyjtkiem sw
zapoyczonych z jzyka hiszpaskiego).

4
Na przykad na tej samej zasadzie wszystkie sowa w jzyku
polskim (w tym nazwy miejscowoci) nie s opatrzone akcentem
ze wzgldu na fakt, e w jzyku polskim akcent zawsze pada na
przedostatni sylab; mamy zatem Pozna a nie *Pzna,
Warszawa a nie *Warszwa (gwiazdki * zostay uyte w celu
wskazania bdnej pisowni).
7
I WPROWADZENIE

Najwczeniejsze znane nam inskrypcje Majw
pochodz z III wieku p.n.e., a najpniejsze zostay
spisane w czasach konkwisty hiszpaskiej. Oblicza
si w przyblieniu, e mamy okoo 10 tysicy
pojedynczych tekstw, ktre zostay odkryte
podczas prac archeologicznych bd znajduj si w
muzeach i kolekcjach prywatnych na caym wiecie.
Wikszo z tych tekstw zostaa spisana w okresie
klasycznym (200-900) na naczyniach ceramicznych
i zabytkach kamiennych, takich jak stele czy
nadproa. Poza tym dysponujemy inskrypcjami
glificznymi zachowanymi na licznych innych
materiaach/obiektach jak kodeksy
5
, drewniane
nadproa, pokryte stiukiem fasady, malowida na
cianach budowli i grot, muszle, koci, wyroby z
jadeitu i obsydianu, cegieki, gliniane przedmioty
itp.

System pisma hieroglificznego Majw obejmuje
ponad tysic rnych znakw. Wiele spord nich
stanowi jednak albo warianty tego samego glifu
(alografy), albo znaki wymawiane w identyczny
sposb (homofony), bd te uywane jedynie w
pewnym okresie lub w okrelonym regionie. Zatem
pena liczba glifw, ktrymi posugiwano si w tym
samym czasie nie przekraczaa 500 znakw
6
.

Pod wzgldem lingwistycznym system pisma
Majw jest systemem logo-sylabicznym,
obejmujcym znaki przedstawiajce pene sowa
(logogramy) i sylaby (znaki sylabiczne, ktre mog
funkcjonowa jako sylaby lub jako znaki
fonetyczne). W pimie Majw wystpuje okoo 200
rnych znakw sylabicznych/fonetycznych, z
ktrych niemal 60% stanowi homofony. Zatem w
jzyku majaskim klasycznym mamy okoo 80 sylab
fonetycznych, a w pimie okoo 200 grafemw
sylabicznych
7
. W porwnaniu z innymi systemami
pisma w Mezoameryce wyranie wida, e dawni
Majowie posugiwali si systemem pisma, ktry
umoliwia zapisywanie tak zoonych konstrukcji
lingwistycznych, jak skadnia obecna w przekazach
ustnych ich jzykw. W praktyce jednak system
pisma jest wynikiem grafemowego skrtu wysoce

5
Wszystkie cztery zachowane czytelne kodeksy lub ksigi Majw
pochodz z okresu postklasycznego (1000-1697). Kodeksy
Majw byy wykonane z yka (mikiszu) rnych gatunkw
amate (drzewa figowego, Ficus cotinifolia, Ficus padifolia).
Skadano je w formie harmonijki, ktr mona byo rozwija jak
parawan. Oprcz kodeksw postklasycznych istnieje kilka
przykadw kodeksw z okresu klasycznego, ktre zostay
odkryte przez archeologw w grobowcach (patrz np. Angulo
1970). Jednak kodeksy te byy tak zniszczone w efekcie dziaania
tropikalnego klimatu, e pozostaa z nich jedynie bezksztatna
masa szcztkw organicznych, wyprawy wapiennej i barwnikw.
6
Michael Coe (1992: 262) podaje znacznie nisz liczb 200-300
glifw uywanych w danym okresie przy oglnej liczbie 800
glifw spotykanych w pimie Majw.
7
Zobacz Tabela XIV: Sylabariusz.
zoonych konstrukcji skadniowych, w wyniku
czego osoby dobrze znajce jzyk, w ktrym spisano
teksty, musz umie odtworzy elementy pominite
w pimie.

1. HISTORIA ROZSZYFROWANIA PISMA

Historia odszyfrowania pisma Majw stanowi
intrygujc opowie, obejmujc niemal 500 lat, w
czasie ktrych starano si zrozumie funkcjonalne
znaczenie systemu pisma, a ono na pierwszy rzut
oka wydawao si tak obce, jak tylko mona to
sobie wyobrazi. Nie mamy moliwoci
przedstawienia w tej ksice nawet podstawowych
aspektw owej historii, ale postaramy si ukaza
choby w zarysie kilka najwaniejszych osigni,
aby czytelnik by w stanie poj, w jaki sposb
odczytano niektre glify.

W 1862 roku, poszukujc w Krlewskiej Akademii
Historii w Madrycie materiaw badawczych
dotyczcych Nowego wiata, francuski kleryk




Rycina 1: Stela A,
Copan, Honduras
(rysunek: Fryderyk
Catherwood).
Charles tienne Brasseur
de Bourbourg natrafi na
rkopis zatytuowany
Relacin de las cosas de
Yucatn
8
, napisany przez
biskupa Diego de Landa.
Dwa lata pniej, Brasseur
de Bourbourg opublikowa
manuskrypt w wersji
dwujzycznej (hiszpaskiej i
francuskiej) pod tytuem
Relation des choses de
Yucatn de Diego de Landa.

Dwadziecia lat wczeniej
John Lloyd Stephens,
amerykaski prawnik i autor
ksiek podrniczych,
wraz z angielskim artyst
Fryderykiem Catherwoodem
wyruszyli z Nowego Jorku
przez Belize w podr po
ziemiach Majw. Podczas
swych rocznych pobytw w
latach 1839-1842 zbadali
ruiny majaskich miast,
przygotowali liczne raporty,
sporzdzili mapy i wykonali
szkice dawnych rzeb i
budowli. To ich dokonania
sprawiy, e informacje o zagubionych miastach
Majw dotary do szerszego grona odbiorcw dziki

8
W rzeczywistoci manuskrypt jest skrtem oryginau dziea
Diego de Landa Caldern, napisanego okoo 1566 roku w
Hiszpanii, lecz nigdy nie odnalezionego. Ta skrcona wersja
przechodzia od jednego kopisty do kolejnego a do chwili
powstania ostatniej wersji (z okoo 1660 roku), odkrytej pniej
przez Brasseur de Bourbourg.
8
dwm bogato ilustrowanym tomom: Incidents of
Travel in Central America, Chiapas and Yucatan
(1841) i Incidents of Travel in Yucatan (1843). W
pierwszej z ksiek Stephens tak pisa o ruinach
Copan:

Nie jestem w stanie wysnu obecnie jakiegokolwiek
domysu odnonie wieku tego opuszczonego miasta. By
moe daoby si co ustali na podstawie akumulacji
ziemi i gigantycznych drzew porastajcych zniszczone
budowle, ale byoby to wtpliwe i mao zadowalajce.
Nie potrafi te w tej chwili poda informacji na temat
ludzi, ktrzy je zbudowali, ani powiedzie kiedy lub
dlaczego zostao wyludnione, opuszczone i zrujnowane;
czy upado od miecza, klski godu, czy te zarazy.
Moe drzewa, ktre je przykrywaj, wyrosy z krwi jego
zabitych mieszkacw; moe umarli krzyczc nkani
godem lub w wyniku zarazy, wypeniajcej ulice
mierci, zamieniajcej ich domy w nike resztki; mamy
przecie powiadczone relacje o takich nieszczciach z
okresw zarwno sprzed jak i po konkwicie
hiszpaskiej. Wierz jednak, e na tych budowlach
spisana jest ich historia. Kto zdoa j odczyta?
(Stephens 1993 [1841]: 59).

To wyzwanie zostao rzucone przez Stephensa
prawdopodobnie w obliczu faktu, e pismo Egipcjan
zostao rozszyfrowane (przez Jean-Franois
Champolliona) zaledwie kilka dekad przed
opublikowaniem jego ksiki. Jednak w czasach
Stephensa nie byo adnego Kamienia z Rosetty
9

dla ledwie rodzcych si bada nad cywilizacj
Majw. Po odkryciu przez Brasseura de Bourbourg
Relacin biskupa Diego de Landa, uczeni sdzili, e
dysponuj odpowiednikiem Kamienia z Rosetty dla
bada nad cywilizacj Majw.

Na jednej ze stron swej rozprawy Landa opisuje
znaki, ktre uzna za litery alfabetu Majw. Tak
zwany alfabet Landy (zob. ryc.26) zosta niemal od
pierwszej chwili uznany za pomyk hiszpaskiego
zakonnika (i w pewnym sensie faktycznie wynika
on czciowo z nieporozumienia). Uznano zatem w
alfabet za bezuyteczny i w konsekwencji, przez
kolejnych sto lat nie prowadzono adnych godnych
uwagi bada nad pismem Majw.

Jednym z problemw, z ktrymi nie mogli poradzi
sobie ani biskup Landa ani uczeni w okresie od
koca XIX wieku a do lat pidziesitych XX
wieku by fakt, e pismo Majw nie byo
alfabetyczne lub wycznie fonetyczne (bd
wycznie logograficzne)
10
. Pocztkowo badacze

9
Kamie z Rosetty zosta odkryty w 1798 roku, po wkroczeniu
wojsk Napoleona do Egiptu. Zawiera on trzy rwnolege teksty
spisane w jzyku greckim, egipskim demotycznym i egipskim
hieroglificznym. Podstaw rozszyfrowania hieroglifw egipskich
stay si imiona wasne, podane w odpowiadajcych sobie
tekstach.
10
W 1915 r. Sylvanus Morley w swym dziele An Introduction to
the Study of Maya Hieroglyphs pisa: Ju od razu staje si
widoczne, e pierwsza z tych teorii [e glify s fonetyczne i kady
reprezentuje jaki dwik nie zwizany z ukazaniem jakiej myli
lub idei] nie moe zosta w peni zaakceptowana; pomimo i
istniej bezsprzeczne lady fonetyki w glifach Majw, wszystkie
starali si zastosowa za kadym razem bez
powodzenia alfabet Landy bezporednio do
inskrypcji Majw. Z drugiej jednak strony, ju mniej
wicej w tym samym czasie, przedstawione w
Relacin logogramy dotyczce kalendarza mona
byo z penym sukcesem wykorzysta przy
odszyfrowywaniu dat w tekstach. Biorc pod uwag
pomylne odczytanie znakw logograficznych i
niepowodzenie z tzw. znakami alfabetycznymi
uznano, e pismo Majw nie mogo by w peni
fonetyczne
11
.

Badania nad hieroglifami Majw rozwijay si
stopniowo w latach pidziesitych XX wieku,
zwaszcza w odniesieniu do glifw stanowicych
kalendarzow cz tekstw
12
. Prawdopodobnie
bezporedni konsekwencj sta si pogld, e pismo
Majw byo czysto logograficzne. Jednoczenie
przypuszczano, e tre inskrypcji dotyczya niemal
wycznie astronomii, a nie historii, gdy taki pogld
dominowa wwczas w krgach akademickich.

Prby fonetycznego odczytania hieroglifw (lub
czci hieroglifw) Majw byy skazane na
niepowodzenie lub nawet lekcewaenie ze strony
czoowych badaczy owych czasw. Jednak ju w
XIX wieku pojawiy si pewne obiecujce
interpretacje garstki uczonych, chocia adnemu z
nich nie udao si znale systematycznej metody
penego wyjanienia swych pogldw.

W 1876 roku francuski akademik Lon Louis
Lucien Prunol de Rosny, w swej pracy
Dchiffrement de lcriture Hiratique de
lAmrique Centrale, zaproponowa, e pismo

prby ograniczenia ich do systemu fonetycznego lub alfabetu,
ktry wyjaniaby pismo, wyranie zawiody.(Morley 1975: 26-
27 [kursywa wprowadzona przez autorw]).
11
Eric Thompson, w odniesieniu do nieudanych prb lingwistw
(takich, jak Benjamin Lee Whorf, ktrzy starali si wykaza, e w
pimie Majw pojawiaj si zarwno znaki fonetyczne, jak i
logogramy) napisa w 1950 r. w swym Maya Hieroglyphic
Writing: An Introduction: Staraem si zignorowa prby
odczytania pisma glificznego Majw przez Whorfa (1933, 1942)
gdy przypuszczam, e wszyscy badacze tematu mogliby teraz
wrzuci je do owej otchani, w ktrej znajduj si ju niesawne
interpretacje Brasseura de Bourbourg (1869-70), de Rosny
(1876), Charency (1876), Le Plongeona, Cresson (1894) i Cyrusa
Thomasa (1886) [] Teksty Whorfa s powanym ostrzeeniem
dla tych, ktrzy maj podobne, bezkrytyczne podejcie do
problemu hieroglifw.
12
Pod koniec XIX wieku saksoski bibliotekarz Ernst
Frstemann przestudiowa dokadnie informacje o kalendarzu
podane w Relacji biskupa Landy, porwnujc je z Kodeksem
Drezdeskim i innymi tekstami Majw. Odkry wwczas, e
Majowie stosowali w swych obliczeniach matematycznych
system dwudziestkowy oraz wprowadzili koncepcj zera.
Frstemann pracowa rwnie nad tablicami planety Wenus,
kalendarzem Tzolkin i tablicami ksiycowymi w Kodeksie
Drezdeskim, a take odkry system Dugiej Rachuby w
majaskich tekstach zachowanych na zabytkach kamiennych. Na
pocztku XX wieku amerykaski dziennikarz Joseph T.
Goodman dokona nowych odkry takich, jak zidentyfikowanie
wariantw gw w zapisach liczb Majw oraz skorelowanie dat
majaskiej Dugiej Rachuby z kalendarzem gregoriaskim.
9
hieroglificzne Majw byo czciowo oparte na
znakach fonetycznych. Jego badania glifw Majw i
dowiadczenia lingwistyczne wynikajce z wiedzy
na temat innych systemw pisma na wiecie,
pozwoliy mu doj do wniosku, e pismo Majw
obejmowao zarwno logogramy, jak i znaki
fonetyczne. Jednak od czasu znaczcej pracy de
Rosny a do momentu, gdy pierwsze systematyczne
badania nad fonetyk pisma Majw ujrzay wiato
dzienne, musiao min okoo siedemdziesiciu
piciu lat.

Na pocztku lat pidziesitych XX wieku Yuri
Knorozov, badacz z Instytutu Etnologii w
Leningradzie, przetestowa ponownie alfabet Landy
i porwna go z istniejcymi wwczas kopiami
(Villacorta and Villacorta 1933) trzech kodeksw
Majw, znalezionych w skrzyniach i uratowanych
przez niego i jego towarzyszy broni w Berlinie w
1945 roku
13
.

Metoda, ktr posuy si Knorozov polegaa na
przestudiowaniu ju odczytanych innych systemw
pisma. Opierajc si na podobiestwach pomidzy
nimi oraz na liczbie znakw uytych w tych
systemach pisma, Knorozov zasugerowa, e pismo
Majw zawierao logogramy i znaki fonetyczne.
Najoglniej rzecz ujmujc, system pisma Majw
przypomina system pisma japoskiego.

Knorozov postanowi sprawdzi swoje zaoenia,
wykorzystujc alfabet Landy i przyjmujc, e
obejmowa on (choby czciowo) nie litery
alfabetu, lecz sylaby. Takie podejcie sylabiczne
opierao si na fakcie, e bya to typowa cecha
innych staroytnych systemw pisma, ktre zdoano
odczyta wczeniej. Knorozov przypisa kilka
znakw bezporednio odpowiadajcym im glifom w
kodeksach. Jednym z takich znakw pojawiajcych
si w kodeksach bya podana przez biskupa Diego
de Landa sylaba cu
14
, po ktrej wystpowa
nieznany jeszcze wwczas hieroglif. Poniewa oba
glify wymalowano nad rysunkiem przedstawiajcym
indyka, zatem Knorozov uzna, e musiay one
stanowi okrelenie tego zwierzcia
15
. Jego
zaoenie byo uzasadnione, gdy taki ukad glifw
powtarza si w kodeksach przy wizerunkach
indykw.

W jzyku jukateckim indyk znaczy kutz (cutz
zgodnie ze star ortografi uywan przez
Knorozova; podane poniej sowa zapisano

13
Kettunen 1998a, 1998b.
14
Zgodnie z now ortografi sylab t zapisujemy ku (zobacz
rozdzia Informacje na temat ortografii).
15
Metoda Knorozova zostaa zarwno tutaj, jak i w dalszej
czci nieco uproszczona, aby przedstawi czytelnikowi
przyblione pojcie o tym, jak dziaa system. W celu bardziej
szczegowej analizy radzimy przestudiowa dokadnie prace
opisujce analiz tej metody (Coe 1992) lub nawet bezporednio
dzieo Knorozova.
posugujc si zasadami starej ortografii w celu
uniknicia bdu anachronizmu). Knorozov
wywnioskowa, e skoro pierwszy znak odnosiby
si do sylaby cu, przedstawionej w alfabecie
Landy, to drugi naleaoby czyta tzu (zakadajc,
e ostatnia samogoska powinna by pominita,
gdy wikszo sw Majw koczy si spgosk,
a zgodnie z zasad harmonii
16
kocow
samogosk jest /u/).



Rycina 2: Scena z Kodeksu Madryckiego
(rysunek: Carlos A. Villacorta)

W rezultacie doszed do wniosku, e oba znaki
czytamy: cu-tz(u). Aby zweryfikowa swoje
domysy, Knorozov poszuka bloku glificznego
rozpoczynajcego si od znaku tzu i znalaz go nad
rysunkiem przedstawiajcym psa (tzul w jzyku
jukateckim). Uzna zatem, e glify te naley
odczyta jako sylaby tzu i lu (znak lu zosta
przedstawiony w alfabecie Landy jako litera l).



Rycina 3: Scena z Kodeksu Drezdeskiego
(rysunek: Carlos A. Villacorta).

16
Ju w 1876 roku de Rosny zastosowa alfabet Landy do
kodeksw Majw. Posuy si rwnie znakiem cu podanym
przez biskupa Diego de Landa i pojawiajcym si przy
wizerunkach indyka w Kodeksie Madryckim. Domyla si, e
peen hieroglif mg oznacza sowo cutz, czyli indyk w jzyku
jukateckim.
10
Knorozov kontynuowa sw prac nad innymi
glifami w kodeksach i osign rezultaty, ktre
doprowadziy do podziau w istniejcych szkoach
bada nad hieroglifami Majw w akademickiej
tradycji zachodu.

To do jasne i proste twierdzenie oraz zwizana z
nim metoda podaway klucz do fonetycznego
odczytania rnych glifw w pimie Majw i
nieodwracalnie zmieniy kierunek bada nad
hieroglifami Majw. Jednak szczeglnych zmian w
tej dziedzinie bada nie zauwaono w przecigu
kolejnych dwudziestu lat, gwnie z powodu
zimnej wojny, polityki elaznej kurtyny, barier
jzykowych i braku wymiany informacji na polu
akademickim
17
.

Oprcz ustale Knorozova, w latach 50-tych i 60-
tych XX wieku dokonano dwch innych wanych
osigni w rozszyfrowaniu pisma Majw. Oba
miay znaczcy wpyw na rozwj tej dyscypliny. W
pnych latach 50-tych Heinrich Berlin,
mieszkajcy w Meksyku, cho urodzony w
Niemczech handlarz hurtownik, odkry tzw. el
glifo emblema(glify emblematy): hieroglify,
ktre wizay si w inskrypcjach Majw z
okrelonymi miastami lub dynastiami
18
. A w 1960
roku Tatiana Proskouriakoff, Amerykanka
rosyjskiego pochodzenia, po raz pierwszy
opublikowaa dowody wskazujce na to, e
inskrypcje na zabytkach kamiennych rzeczywicie
zawieray informacje historyczne
19
.


Rycina 4: Nadproe 8, Yaxchilan, Meksyk (rysunek: Ian
Graham). Prosz zwrci uwag, e imiona jecw wypisane
s zarwno na ich udach, jak i podane w gwnej inskrypcji
wyrzebionej na nadprou.

17
Thompson, w swej ksice Maya Hieroglyphs Without Tears,
pisze: Zbyt wiele miejsca powicono temu systemowi,
poniewa przycign on amatorw i garstk lingwistw, ktrzy
dysponuj niewielk wiedz na temat glifw Majw bd wcale
jej nie posiadaj; klucze do kodu i proste wyjanienia zoonego
zagadnienia stanowi wielk pokus. Znam zaledwie jednego
powanego badacza tematu, ktry popiera system Knorozova,
cho i on z zastrzeeniami (Thompson 1972: 31).
18
Berlin 1958: 111-119.
19
Proskouriakoff 1960: 454-475.
Mniej wicej w tym samym czasie uczeni o
wielkich nazwiskach w dziedzinie bada nad
cywilizacj Majw, J. Eric S. Thompson i
Sylvanus G. Morley, gosili, e zbir inskrypcji
glificznych Majw zawiera jedynie daty
pozbawione jakichkolwiek informacji
historycznych. Twierdzili rwnie, e teksty
zachowane na naczyniach ceramicznych stanowiy
prymitywne kopie inskrypcji z zabytkw
kamiennych, pozbawione znaczenia i
jakiegokolwiek sensu lingwistycznego.

3. POCZTKI PISMA MAJW

Majowie nie byli ani pierwszymi, ani ostatnimi,
ktrzy rozwinli systemy pisma w Mezoameryce.
Zanim pojawiy si pierwsze znane nam hieroglify
Majw (w III w. p.n.e.) lub by moe w tym
samym czasie
20
istniay ju systemy pisma na co
najmniej trzech obszarach kulturowych w rejonie: w
sercu ziem tak zwanych Olmekw na poudniowym
wybrzeu Zatoki Meksykaskiej, w Dolinie Oaxaca
i w dolinach Alta Verapaz na grzystych ziemiach
poudniowej Gwatemali.

Pismo w Mezoameryce rozwino si w pnych
czasach Olmekw, okoo 700-500 r. p.n.e., i
przypuszczalnie wywodzio si z poprzedzajcej je
olmeckiej ikonografii. Mona dyskutowa
21
, czy to
wczesne pismo rzeczywicie byo pismem, czy te
jedynie kompozycj elementw ikonicznych, ktre
nie reprezentoway dwikw jakiego konkretnego
jzyka. Ten system zapisu uleg potem podziaowi
na dwie tradycje na dwch rnych obszarach: z
jednej strony na grzystych ziemiach Meksyku, a z
drugiej na grzystych ziemiach Gwatemali i
Chiapas, z przylegajcymi terenami wybrzea
Pacyfiku.

Pierwsze znane znaki, ktre mona uzna za cz
systemu pisma hieroglificznego Majw, znaleziono
w San Bartolo (pnocna Gwatemala)
22
. W Budowli
1 w San Bartolo natrafiono na wczesne warianty co
najmniej czterech znakw (sylab/logogramw ja,
mo i po oraz glifu oznaczajcego pana, wadc
czyli AJAW
23
). Inne wczesne wiadectwa tekstw z
Nizin Majw pochodz ze stanowiska
archeologicznego w Cerros w pnocnym Belize. Na
kamiennych maskach zdobicych fasad Budowli
5C-2 mona rozpozna dwa glify: YAX
(niebieski, zielony, pierwszy) i KIN
(soce, dzie). Mniej wicej z tego samego
okresu, co przykad z Cerros, pochodzi kamienny
maszkaron w Lamanai, znajdujcy si na Budowli

20
Zobacz Saturno, Taube & Stuart 2003 oraz Saturno, Stuart &
Beltrn 2006.
21
Zobacz Houston 2004.
22
Zobacz Saturno, Taube & Stuart 2005 oraz Saturno, Stuart &
Beltrn 2006.
23
Zobacz Saturno, Taube & Stuart 2005.
11
N9-56, na ktrego policzku widoczny jest glif
AKAB (noc, ciemno).

Inna wczesna inskrypcja Majw zostaa odnaleziona
na powtrnie wykorzystanym olmeckim pektorale z
jadeitu (tzw. Jadeitowa plakietka z Dumbarton Oaks,
Rycina 5), ktry ze wzgldu na styl wykonania,
moe by datowany jako wspczesny maskom z
Cerros. Na tylnej czci jadeitowego pektorau
wyryto posta siedzcego wadcy Majw i dwie
kolumny hieroglifw.



Rycina 5: Wizerunek i tekst z przerobionego olmeckiego
pektorau jadeitowego (w oryginale tekst i wizerunek wyryte
s horyzontalnie).

Na innej wczesnej inskrypcji, wyrzebionej na
cianie skalnej w miejscowoci San Diego, w
poudniowym Peten, przedstawiono stojcego
wadc Majw i podwjn kolumn 19 glifw.
Rzeba ta ukazuje, e sposb zapisu dat (dwa
pierwsze [brakujce] glify, duy Glif
Wprowadzajcy Serii Pocztkowej [okrelany
oglnie jako znak ISIG
24
] i kolejne cztery glify) by
jeszcze do swobodny i niejednolity. Rzeba ta,
podobnie jak jadeitowy pektora z Dumbarton Oaks,
przedstawia wydarzenia, ktre byy najczciej
uwieczniane na pniejszych zabytkach Majw, a
mianowicie rytua upuszczania krwi i objcie
wadzy krlewskiej. Natomiast od pocztkw okresu
klasycznego (okoo 250 r.) pismo Majw rozwijao
si w system bardziej jednolity i spjny, co
przedstawimy w kolejnych rozdziaach.

24
Zobacz Dodatek E: Informacje na temat kalendarza.
3. JZYK(I) HIEROGLIFW

Jeszcze do niedawna studiowanie hieroglifw
Majw stanowio lingwistyczne kuriozum.
Wikszo badaczy z tej dziedziny, pracujc nad
tumaczeniem majaskich glifw, posugiwaa si
wasnymi jzykami nie zdajc sobie sprawy z tego,
e podstawowym kluczem do zrozumienia
hieroglifw Majw jest znajomo (przynajmniej
jednego) jzykw majaskich. Oczywicie do
czasw Knorozova i Proskouriakoff
25
dysponowano
zaledwie kilkoma stosownymi narzdziami pracy.
Jednak wikszo badaczy cierpiaa w owym czasie
na rodzaj naukowej krtkowzrocznoci jako, e nikt
nie stara si zastosowa do dawnego systemu pisma
ktrego ze wspczesnych jzykw majaskich.
Obecnie wiadomo ju, e jzyki spisane glifami s
bardzo zblione do kilku wspczesnych jzykw
majaskich.

W dzisiejszych czasach spotykamy okoo 30
jzykw majaskich, ktrymi posuguj si
mieszkacy poudniowego Meksyku, Jukatanu,
Belize, Gwatemali i Hondurasu, stanowicy
populacj liczc okoo szeciu milionw osb.
Jzyki te rni si nieco na wyynnych i nizinnych
ziemiach Majw. Najprawdopodobniej jzyki z
wyynnych ziem Majw lub ich lingwistyczne
podgrupy, czyli qanjobal, qeqchi, mam, kiche i
tojolabal, maj niewiele lub nie maj zupenie nic
wsplnego z tekstami glificznymi zachowanymi do
dnia dzisiejszego. Z drugiej za strony podgrupy z
ziem nizinnych: chol, tzeltal i jukatecki s znacznie
bliej powizane z dawnym pismem. Obecnie
dysponujemy ju konkretnymi dowodami na to, e
niemal wszystkie teksty hieroglificzne Majw
zostay spisane w jzyku chol z ziem wschodnich,
okrelanym przez lingwistw jako majaski
klasyczny lub cholti klasyczny (Houston,
Robertson & Stuart 2000). Najbliszym mu
jzykiem wspczesnym jest chorti, ktrym nadal
posuguje si ludno na stosunkowo niewielkim
obszarze we wschodniej Gwatemali i w zachodnim
Hondurasie (w okolicy ruin miasta Copan). Poza
tym, w zbiorze hieroglificznych tekstw Majw
widoczne s wpywy innych jzykw z nizinnych
ziem: jzyka tzeltal w kilku inskrypcjach z Tonina,
chontal w pnocnej Gwatemali (Itzimte),
jukateckiego w Chichen Itza i przypuszczalnie
jzyka itza-mopan w Kodeksie Madryckim
26
.
Ostatnio niektrzy badacze (Zobacz Beliaev 2005)
odkryli ponadto wpywy jzykw z wyynnych ziem
Majw w tekstach na ceramice wykonanej w stylach
Chama i Nebaj.

25
Proskouriakoff nigdy osobicie nie akceptowaa fonetycznego
podejcia Knorozova, ale z drugiej strony ustalia stosowan do
dzi metodologi strukturaln badania glifw Majw. To
strukturalne podejcie nie wymaga zaoe zwizanych z
charakterem badanego jzyka.
26
Lacadena & Wichmann 2000, 2002b.
12
II SYSTEM PISMA

4. ZASADY TRANSLITERACJI I
TRANSKRYPCJI TEKSTW MAJW

W niniejszej ksice zostay przyjte nastpujce
zasady transliteracji tekstw Majw:

(1) transliteracj naley zapisywa uywajc
wytuszczonych liter;
(2) logogramy zapisujemy DUYMI
WYTUSZCZONYMI literami;
(3) sylaby (sylabogramy) zapisujemy maymi
wytuszczonymi literami;
(4) w danym bloku glificznym poszczeglne znaki
powinny by od siebie oddzielone cznikami;
(5) znakw zapytania naley uywa w
nastpujcych przypadkach:
(a) oddzielonych cznikami w danym bloku
glificznym, jeli nie znamy odczytu glifw;
(b) podanych pojedynczo (oddzielonych), jeli
nie jest znany sposb odczytania caego
bloku glificznego;
(c) tu za transliteracj sylaby lub logogramu,
kiedy odczyt danego znaku nie zosta w peni
powiadczony, jest wtpliwy lub
kwestionowany;
(6) w transliteracji nie naley przedstawia gosek
zrekonstruowanych (analizowanych) takich jak:
fonemy opuszczone w wyniku elizji, krtaniowe
goski szczelinowe <trce>) (/h/) i zwarcie
goni (), dugie samogoski i samogoski
zoone. Zasada ta dotyczy rwnie
logogramw, ktre powinny by przedstawiane
w moliwie najprostszej formie. Stosowana
przez nas transliteracja znana jest rwnie jako
transliteracja oglna, wykluczajca wszystkie
analizowane goski, ktre nie stanowi
nieodcznej czci hieroglifw, lecz s
wskazane przez zasady dysharmonii (Zobacz
Lacadena & Wichmann 2004 oraz Dodatek J w
tej ksice) .

W przypadku transkrypcji tekstw Majw przyjto
nastpujce zasady:

(1) transkrypcj naley zapisywa kursyw;
(2) dugie samogoski i goski krtaniowe
wynikajce z zasady dysharmonii
27
naley
podawa bez [nawiasw kwadratowych],
podczas gdy:
(3) goski zrekonstruowane w oparciu o wiadectwa
historyczne, wewntrzne lub paleograficzne
naley zapisywa w [nawiasach kwadratowych].
Stosowana przez nas transkrypcja zwana jest
szczegow (zawierajc goski
zrekonstruowane w oparciu o dowody

27
Zobacz: Lacadena & Wichmann 2004 oraz fragment
podrcznika poczwszy od strony 56.
historyczne, wewntrzne lub paleograficzne) w
przeciwiestwie do transkrypcji oglnej, ktra
ich nie uwzgldnia.

Istniej rne metody analizowania tekstw pod
wzgldem lingwistycznym. Dwie najbardziej
popularne (najczciej stosowane) przedstawiono na
stronie 67, gdzie opisane s jako rozbir
morfologiczny i analiza morfologiczna. W
pierwszym etapie analizy lingwistycznej
przedstawia si granice morfologiczne, oddzielajc
morfemy cznikami. Tak zwane morfemy zerowe
zapisujemy znakiem . W drugim kroku analizy
lingwistycznej naley jasno sprecyzowa kategori
gramatyczn sw. Istnieje kilka metod sucych
opisowi tych elementw i w przypadku publikacji
decyzj pozostawia si zazwyczaj wydawcom.
Tutaj bdziemy uywa maych liter w przypadku
glos
28
i DUYCH LITER dla terminologii
lingwistycznej.

Poniej moemy zobaczy na przykadzie zasad
dziaania opisanych wczeniej kolejnych etapw
analizy:


1. chu-ka-ja
2. chu[h]kaj
3. chu[-h]k-aj-
4. pojma-PAS-THM-3SA
5. on/ona zosta(a)
pojmany/a

1 = transliteracja
2 = transkrypcja
3 = rozbir morfologiczny
4 = analiza morfologiczna
29

5 = tumaczenie

Tumaczc teksty Majw naley pamita, e dane
sowa czy zdania moemy interpretowa na rne
sposoby. Zazwyczaj znajdujemy do sztywne
przekady (lub dokadniej glosy, objanienia) danych
tekstw, gdzie zdania s tumaczone (lub
objaniane) sowo po sowie. Naley pamita, e
nie jest to prawdziwe tumaczenie per se, lecz raczej
sposb pokazania, jak zbudowane jest zdanie w
jzyku oryginalnym w stosunku do jzyka, na ktre
zdanie jest tumaczone.

Rzeczywiste tumaczenie mona rwnie podzieli
na kilka etapw lub wersji, prowadzcych od
dosownego do bardziej swobodnego przekadu.
Rzeczywiste znaczenie sowa lub zdania moe
rni si w danym jzyku, lecz przynajmniej w

28
Glosa stanowi krtkie, oglne tumaczenie sowa lub morfemu,
nie uwzgldniajce kontekstu, w ktrym si pojawia.
29
PAS strona bierna (z ang. PASsive voice), THM sufiks
tematyczny (z ang. THeMatic suffix), 3SA zaimek absolutywny
trzeciej osoby liczby pojedynczej (z ang. 3rd person Singular
Absolutive pronoun). Zobacz take Glosariusz terminologii
lingwistycznej.
13
jednym z etapw tumaczenia tekstu powinnimy
zachowa pojcie oryginalne. W przykadzie
podanym na stronie 14 wyraenie jej/jego (?) biay
powiew/oddech ulotni si/przemin stanowi
metafor lub eufemizm oznaczajcy po prostu
on/ona umar(a). Jednak taki swobodny przekad
mona osign dopiero wtedy, gdy rozumie si
typowe dla danej kultury idiomy, tym samym jednak
eliminujc subtelnoci oryginalnego zwrotu.

Odnonie tumaczenia majaskich imion i tytuw
stosujemy si do ustalonych zasad nie tumaczenia
ich wcale lub tumaczenia jedynie dobrze
powiadczonych tytuw. Takie podejcie opiera si
na fakcie, e wyraone przez nie pojcia nie s atwe
do przetumaczenia jednym sowem w innych
jzykach aby wyjani dokadne znaczenie
poszczeglnych tytuw, mona by napisa tomy
odnonie kadego pojcia.

Modus operandi
30
:

1. wybieramy tekst;
2. przygotowujemy transliteracj tekstu:
a. nie zapisujemy zrekonstruowanych
gosek,
b. sylaby zapisujemy wytuszczonymi
maymi literami,
c. logogramy zapisujemy
WYTUSZCZONYMI DUYMI
LITERAMI;
3. podajemy transkrypcj tekstu:
a. uywamy kursywy,
b. wszystkie zrekonstruowane goski (z
wyjtkiem tych opartych na zasadach
dysharmonii) naley poda w
[nawiasach kwadratowych];
4. dokonujemy analizy tekstu:
a. oddzielamy morfemy cznikami,
b. podajemy kategorie gramatyczne;
5. tumaczymy tekst stosujc rne etapy
przekadu.

Na koniec naley powrci do oryginalnego
(hieroglificznego) tekstu i zrozumie go dziki
wykonaniu takich krokw. Ostatecznie kady
powinien doj do punktu, kiedy to wracajc do
tekstu oryginalnego jest w stanie zrozumie go bez
ogranicze narzuconych przez gramatyk rodzimego
jzyka.

5. KOLEJNO ODCZYTYWANIA

Z reguy inskrypcje Majw odczytujemy od strony
lewej do prawej, z gry na d, w podwjnych
kolumnach. Zdarzaj si jednak wyjtki, zwaszcza
w przypadku tekstw na przedmiotach przenonych,
naczyniach ceramicznych, nadproach, rzadko

30
Podczas warsztatw hieroglifw Majw przejcie przez
wszystkie podane tutaj etapy jest praktycznie niemoliwe.
Najczciej stosowana jest zasada analizy strukturalnej,
obejmujca transliteracj, transkrypcj i tumaczenie.
spotykanych graffiti czy na cianach jaski. Istniej
take cho nie ma ich zbyt wiele teksty zapisane
w formie lustrzanego odbicia. W przypadku
inskrypcji, ktre nie stosuj si do oglnie
przyjtych regu, porzdek odczytu ustala si bd w
oparciu o struktur danego fragmentu bd
porwnujc go z innymi, analogicznymi zdaniami
(zdaniami o podobnej lub identycznej treci i
skadni)
31
.

Wewntrz bloku glificznego kolejno odczytu jest
zazwyczaj zgodna z zasadami przyjtymi dla caego
tekstu: od strony lewej do prawej i z gry na d.
Znane s jednak przypadki, kiedy to wzgldy
estetyczne mogy zmusi skryb do przestawienia
pojedynczych znakw wewntrz bloku.

Najczciej spotykanymi prima facie wyjtkami od
reguy kolejnoci odczytywania wewntrz bloku
glificznego s: glif AJAW i przyrostek dotyczcy
miejsca NAL, ktre chocia s podane w grnej
czci danego bloku glificznego, to czytane s na
kocu, np. KUH AJAW-wa MUT-la (boski
wadca Tikal) czytamy kuhul Mutal ajaw, a NAL-
yi-chi czytamy yichnal.

Ten widoczny wyjtek stanowi w rzeczywistoci
trzeci rodzaj porzdku odczytywania wewntrz
bloku glificznego. Na przykad nawet jeli glif NAL
umieszczony jest nad glifami yi i chi, to przez
Majw by on postrzegany jako peen glif NAL, z
ktrego widoczna bya jedynie cz grna, podczas
gdy reszta zostaa przykryta glifami yi i chi
32
.


glif jako przedrostek pena posta
w grnej czci glifu


AJAW:





NAB:





NAL:





31
Prosz zwrci uwag na fakt, e litery oznaczajce bloki
glificzne (jak A1-B1-A2-B2-A3 itd.) nie zawsze odpowiadaj
kolejnoci czytania tekstu w przypadku inskrypcji nietypowych.
Litery i liczby daj czytelnikowi jedynie punkt odniesienia w
danym tekcie.
32
Dla porwnania prosz zobaczy glify AJAW na stronie 15.
14
6. ZOENIA GLIFW, INFIKSY
I POCZENIA

Graficzne zasady pisma hieroglificznego Majw s
bardzo elastyczne i do czsto dla niewprawnego
oka stanowi zwyk amigwk. Istnieje bowiem
wiele sposobw zapisania tego samego sowa bez
zmiany sposobu jego odczytu i/lub znaczenia.
Wyraenie chum tuun tumaczymy jako osadzanie
kamienia i odnosi si ono do pocztku okresu 360
dni. Moe by zapisane na rne sposoby:

CHUM[mu] [dopenienie fonetyczne /mu/
jako infiks]
33
, TUN-ni [dopenienie
fonetyczne /ni/] dwa niezalene bloki
glificzne (Przykad #1)
CHUM[mu] [dopenienie fonetyczne /mu/
jako infiks], TUN-ni [dopenienie
fonetyczne /ni/] dwa bloki glificzne
zoone w jeden z czciowo zakrytym
lewym znakiem (Przykad #2)
CHUM[TUN-ni] [TUN-ni jako infiks
wewntrz glifu CHUM] infiks (Przykad
#3)
CHUM-TUN [poczenie dwch glifw]
poczenie: zlanie dwch rnych znakw
w jeden (Przykad #4)


Przykad # 1

Przykad # 2

Przykad # 3

Przykad # 4

W tekcie moe wystpi dowolny z podanych
wyej ukadw, natomiast nawet wicej ni jeden
mg zosta wykorzystany w jednej i tej samej
inskrypcji. Przyczyny tego zjawiska mogy by
zarwno ekonomiczne, jak i artystyczne: skryba nie
rozplanowa sobie dobrze powierzchni
przeznaczonej na tekst bd uy wariantw w celu
uniknicia powtrze lub tautologii grafemowej
(zobacz rwnie warianty logogramw i dopenie
fonetycznych zamieszczone poniej).

W podanym poniej przykadzie metaforyczne
okrelenie mierci Itzamnaaj Bahlam, krla
Yaxchilan i jego matki, Pani Pakal, zapisane jest na
tym samym nadprou na dwa odmienne (cho
odpowiadajce sobie) sposoby. W drugim
przypadku, w celu zaoszczdzenia miejsca, cay

33
Nawiasy kwadratowe [] uywane s w transliteracji do
oznaczenia sylab lub logogramw, ktre pojawiaj si jako
infiksy (a w analizie epigraficznej do wskazania
rekonstruowanych gosek).
zwrot zosta zebrany w jednym bloku glificznym
zamiast w dwch:


KA-yi u-[?]SAK-IK-li
kaay u?[u]sak ik[i]l
ka-ay- u-? [u-]sak-ik-il
ulotni si-MPAS-3SA 3SE-? [3SE-]biay-
powiew-POS
ulotni si jego/jej ? biay powiew/oddech
(Yaxchilan, Nadproe 27: A2-B2)



KA-yi-u-SAK-?-IK
kaay u? [u]sak ik
ka-ay- u-? [u-]sak-ik
ulotni si-MPAS-3SA 3SE-? [3SE-]-biay
powiew/oddech
ulotni si jego/jej ?, jego/jej biay
powiew/oddech
(Yaxchilan, Nadproe 27: F2)

Ponadto rne glify o takim samym znaczeniu
fonetycznym mogy by stosowane w tekcie
wymiennie, rwnie ze wzgldw estetycznych.
Wanie dziki temu zdoano odczyta nie
rozszyfrowane wczeniej glify w przypadku, gdy
zastpoway w tekcie inne, o ustalonym ju
znaczeniu.


ya-YAXUN-BALAM
Yaxuun Ba[h]lam
(Yaxchilan,
Nadproe 21: D7)


ya-YAXUN-BALAM-
ma
Yaxuun Ba[h]lam
(Yaxchilan,
Nadproe 30: G2)


ya-YAXUN-BALAM
Yaxuun Ba[h]lam
(Yaxchilan,
Schody Glificzne,
Stopie VII: Q6)


ya-xu?-ni-BALAM
Yaxuun Ba[h]lam
(Yaxchilan,
Stela 12: D4-C5)

15

ba-ka-ba
ba[ah]kab
(K2914)

ba-ka-ba
ba[ah]kab
(Yaxchilan,
Nadproe 2: Q1)

Takie wanie formy zapisu niweczyy pierwsze
wysiki zwizane z odczytaniem pisma Majw i
dlatego tak wane jest ich zrozumienie. Bdzie o
nich mowa jeszcze w nastpnym rozdziale.

7. LOGOGRAMY

System pisma Majw jest systemem mieszanym,
czyli logo-sylabicznym, obejmujcym zarwno
logogramy, jak i znaki fonetyczne. Logogramy to
znaki przedstawiajce znaczenia i dwiki penych
sw. W dwch poniszych przykadach, wyraz
gra czyli witz, zapisany jest na dwa rne
sposoby, cho czytany jest identycznie. Znak po
lewej stronie (wariant gowy) to logogram, a znak po
prawej stronie to logogram z doczonym do niego
dopenieniem fonetycznym (zobacz kolejny rozdzia).


WITZ
witz
gra

wi-WITZ
witz
gra

Z zasady im czciej dane sowo pojawia si w
zbiorze hieroglifw, tym wicej posiada wariantw.
Najlepszym tego przykadem jest sowo ajaw, czyli
pan, wadca, posiadajce mnstwo rnych
wariantw stosowanych w inskrypcjach, midzy
innymi:



AJAW a-AJAW-wa




AJAW AJAW-wa





8. SYLABY (SYLABOGRAMY)

System pisma Majw stosuje poza logogramami
rwnie znaki fonetyczne wyraane sylabami, a
cilej sylabogramami. Mog one funkcjonowa
zarwno jako sylaby CV (CV z ang. consonant-
vowel, spgoska-samogoska), jak i fonemy C(V)
(fonem spgoskowy bez fonemu
samogoskowego). Zasadniczo kocowa samogoska
ostatniej sylaby w danym sowie jest odrzucana (ale,
jak zwykle, istniej wyjtki od reguy). I tak sowo
gra, witz, moe by zapisane fonetycznie dwiema
sylabami, wi i tzi. Poniewa odrzucamy ostatni
samogosk (zgodnie z zasadami harmonii), zatem
sowo to czytamy wi-tz(i) > witz.


wi

tzi


9. DOPENIENIA FONETYCZNE

Dopenienie fonetyczne jest znakiem
pomagajcym w odczytaniu logogramu. Jest on
szczeglnie wany w przypadkach, kiedy znak
gwny moe by odczytany na wicej sposobw i
ma wicej ni jedno znaczenie. Dopenienia
fonetyczne s czsto spotykane w pimie Majw i
odegray rwnie wielk rol w procesie
odczytywania tego pisma. Dopenienia fonetyczne,
ktre stanowiy wskazwk dla dawnych
czytelnikw majaskich, stay si rwnie pomoc
dla wspczesnych epigrafikw, uatwiajc
odczytanie ambiwalentnych znakw
logograficznych.


W podanym po lewej stronie
przykadzie, sylaba wi (zacieniona)
jest dopenieniem fonetycznym
logogramu WITZ. Obecno
sylaby wi- jako przedrostka
wskazuje nam zatem, e sowo
przedstawione w postaci
logogramu rwnie zaczyna si na
wi-.
W przykadzie poniej, sylaba ki (zacieniona) jest
doczona do logogramu zoomorficznego, aby
wskaza nam, e sowo Chaahk koczy si na -k,
w przeciwiestwie do innego odczytu podobnej
gowy w wyrazie Kalomte, odrnialnego dziki
innemu dopenieniu fonetycznemu, jakim w tym
wypadku jest sylaba ma.



CHAK-ki
Chaahk
imi bstwa
KAL(OM)-ma-TE
Kalomte
podniosy tytu krlewski
16
10. OKRELINIKI SEMANTYCZNE
I ZNAKI DIAKRYTYCZNE

Okrelnik semantyczny jest znakiem, ktry
wskazuje czytelnikowi na poprawne znaczenie
glifw identycznych pod wzgldem graficznym, lecz
majcych wicej ni jedno moliwe znaczenie.
Okrelniki nie maj jednak adnego znaczenia
fonetycznego (Zobacz: Zender 1999: 14).
Najczciej podawanym przykadem okrelnika
semantycznego w pimie Majw s kartusze, ktre
otaczaj tak zwane znaki dni.

Znaki diakrytyczne s znakami pozbawionymi
wartoci fonetycznej i pomagaj czytelnikowi w
wyborze odpowiedniego odczytu znaku lub sowa.
Dobrym przykadem znaku diakrytycznego w
jzykach romaskich jest cdille francuskiego
sowa faade, jak i wiele akcentw wystpujcych w
innych europejskich systemach pisma.

Znakiem diakrytycznym pojawiajcym si czsto w
pimie Majw jest para maych kropek. S one
zazwyczaj umieszczone w grnym lub dolnym
lewym rogu znakw sylabicznych (jako przykad
zobacz kakaw w sowniku na kocu podrcznika).
Ten znak diakrytyczny znany jest jako znak
podwojenia sylaby i jak wskazuje nazwa suy do
podwojenia brzmienia znaku, przy ktrym si
pojawia. I tak na przykad sylab ka czytamy kak(a),
a sylab le lel(e), jeli towarzyszy im para kropek.
W transkrypcji obecno takiego znaku
diakrytycznego zaznaczamy cyfr 2 w miejscu, w
ktrym znak ten towarzyszy glifowi, najczciej
jako przedrostek,
2
ka lub
2
le (dla wspomnianych
powyej przykadw), chocia moliwe s cztery
pozycje:

Szczegowe badania pokazuj, e te dwie kropki
su wycznie podwojeniu sylaby/sylabogramu.
W niektrych przypadkach, gdy ten znak
diakrytyczny towarzyszy logogramowi, to w
rzeczywistoci oznacza podwojenie sylabogramu,
ktry pojawia si w kocowej czci bloku
glificznego (czyli na dole, po prawej stronie bloku
glificznego). Skutkiem tego, najbardziej korzystnym
miejscem umieszczenia znaku diakrytycznego jest
pocztek bloku glificznego, gdy daje ono
czytelnikowi wskazwk, e w danym bloku
pojawia si podwojenie znaku.

11. WIELOZNACZENIOWO:
HOMOGRAMY I HOMOFONY

Jedn z bardziej mylcych cech pisma Majw jest
wieloznaczeniowo. Cech t odnajdujemy co
prawda we wszystkich jzykach wiata, jednak w
przypadku pisma Majw stanowi ona dla
niewprawnego oka kolejn zawio i tak ju
skomplikowanego systemu. Homogramy to znaki,
ktre pomimo takiej samej pisowni maj rne
znaczenia, a zatem mog by odmiennie
zrozumiane. W pimie Majw sowa (lub goski),
ktre czytamy tuun i ku mona zapisa identycznie.
Z kolei homofony to znaki, sylaby lub sowa, ktre
cho zapisane w odmienny sposb, odczytujemy tak
samo. W pimie Majw takie sowa jak w,
cztery i niebo wymawiane s identycznie (chan
lub kan, w zalenoci od jzyka), ale wszystkie one
mog by zapisane przy uyciu rnych znakw:

CHAN
chan
w
CHAN
chan
cztery
CHAN-na
chan
niebo

Dla wikszoci osb przyzwyczajonych do
posugiwania si alfabetem aciskim, wszystkie
podane wyej informacje mog wydawa si do
dziwne i obce. Jednak i nasz system pisma zawiera
litery i znaki (logogramy), ktre z kolei mog wyda
si obce osobom nie obeznanym z alfabetem
aciskim. Poza tym, zwaszcza w przypadku
jzykw z niesystematyczn (i mniej fonemow)
ortografi (jak jzyk angielski lub francuski),
odmienna wymowa identycznych liter sprawia
kopoty osobom mwicym innymi jzykami.

Dobrze wyjaniajcym przykadem z jzyka
angielskiego jest sekwencja liter <ough>, ktr
mona wymawia na dziewi rnych sposobw,
jak w nastpujcym zdaniu (ktre zawiera wszystkie
z nich): A rough-coated, dough-faced, thougthful
ploughman strode through the streets of
Scarborough and after falling into a slough, he
coughed and hiccoughed. Innym doskonaym
przykadem z jzyka angielskiego jest litera x,
wymawiana rnorako w nastpujcych
przykadach:

litera: wymowa: przykad:
X
X
X
X
X
X
/s/
/ks/
/gz/
/kris/
/kros/
/ten/
xenophobia
excel
exist
Xmas
Xing
(rzymska cyfra) dziesi

Spotykamy te inne znaczenia litery x w nastpujcych
przykadach:
X liczba 10
X dwudziesta szsta litera alfabetu
X liczba niewiadoma
X symbol mnoenia
X znak zakazu (np. nie pali)
X oznaczenie miejsca, obiektu itp.
X podpis analfabety

Inne logogramy stosowane w naszym systemie pisma
to:
@ $ & ? ! + %
17
Poza tym rwnie w jzyku polskim
34
mamy
zarwno homogramy jak i homofony. Oto kilka
przykadw:

homogramy:
zamarza [wym. zamar-za] (zamienia si w
ld, pokry si lodem) zamarza [wym.
zamaa] (doprowadza kogo do stanu
wycieczenia fizycznego zwykle zym
odywianiem lub godem)
cis [wym. cis] (krzew lub niskie drzewo z
rodziny cisowatych) cis [wym. c-is] (dwik C
podwyszony o pton)
homofony:
Bg Bug - buk
morze moe
karze - kae

12. LICZBA ODCZYTANYCH GLIFW

Jedno z pyta najczciej zadawanych epigrafikom
dotyczy liczby lub procentu odczytanych
hieroglifw. Odpowied okazuje si bardziej
skomplikowana ni mona by tego oczekiwa.
Przede wszystkim musimy zastanowi si, co
rozumiemy pod sowem odczytane. Jeli
obliczymy ilo hieroglifw o znanym nam
brzmieniu, to pena liczba wynosiaby okoo 80
procent. Z drugiej strony jeli chcemy oszacowa
ilo znakw, ktrych znaczenie zostao w peni
udokumentowane, liczba ta byaby znacznie
mniejsza, okoo 60 procent. Problem stanowi
bowiem fakt, e w pimie Majw istnieje pewna
ilo hieroglifw, w przypadku ktrych:

znamy ich brzmienie, ale nie potrafimy
rozszyfrowa znaczenia (najczciej w
przypadku znakw zapisanych wycznie
fonetycznie),
znamy znaczenie glifu, ale jego brzmienie jest
wtpliwe, niejasne lub cakowicie nieznane,
brzmienie i znaczenie znane s jedynie
czciowo (na przykad wyraenie okrelajce
rytua odprawiany przed osigniciem wieku
dojrzaego),
brzmienie i znaczenie s znane tylko czciowo
lub wcale.

Kolejnym problemem jest to, co rozumiemy poprzez
stwierdzenie, e znamy znaczenie jakiego
hieroglifu. Znaczenie pojedynczego hieroglifu lub
grupy hieroglifw w zdaniu moe by znane
35
, ale
dogbne zrozumienie kontekstu i implikacje uycia
takiego sowa czy wyraenia musz zosta
sprawdzone w oparciu o wszystkie dostpne rda,
etnologiczne, archeologiczne, ikonograficzne i

34
Podane przykady przygotowano na podstawie: Sownik
Jzyka Polskiego PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1996; Wiktor Jassem, Podstawy fonetyki
akustycznej, PWN, Warszawa 1973.
35
Kolejna rnica istnieje pomidzy glos a tumaczeniem: glosa
stanowi odczyt pojedynczego hieroglifu, podczas gdy tumaczenie
uwzgldnia skadni zdania i semantyk.
pozostaoci kulturowe w obrbie majaskich grup
etnicznych. Jednym sowem, epigrafika Majw
stanowi interdyscyplinarn ga nauki, gboko
opart na lingwistyce, ale uwzgldniajc wszystkie
moliwe rda i dyscypliny naukowe.

Mimo caej swej zoonoci, pismo hieroglificzne
Majw odzwierciedla jzyk, ktrym si posugiwali.
I jak napisa Yuri Knorozov: Wierz, e cokolwiek
wymylone przez czowieka, moe by przez
czowieka odczytane (Kettunen 1998a).

III GRAMATYKA

13. SZYK WYRAZW

W tekstach hieroglificznych Majw podobnie, jak
we wspczesnych jzykach majaskich, szyk
wyrazw odpowiada zazwyczaj schematowi:
orzeczenie dopenienie podmiot (VOS z ang.
Verb Object Subject) (w przeciwiestwie do
jzyka polskiego, w ktrym stosuje si najczciej
szyk SVO: podmiot orzeczenie dopenienie). W
inskrypcjach hieroglificznych bardzo czsto jednak
brak dopenienia lub jest ono opuszczone, a zdania
zwykle rozpoczynaj si od podania daty, tworzc w
ten sposb typowy ukad tekstw Majw: data
orzeczenie podmiot. Daty mog czsto stanowi
wiksz cz inskrypcji, orzeczenie w kadym
zdaniu zajmuje jeden lub dwa bloki glificzne, a
imiona wasne wraz z tytuami mog by tak dugie
jak tytuy niektrych monarchw europejskich.

14. CZASOWNIKI

W pimie Majw wystpuje okoo setki znanych
czasownikw z mnstwem gramatycznych afiksw.
Niemal wszystkie czasowniki zapisane s w trzeciej
osobie liczby pojedynczej (on/ona) z uyciem
prefiksu: u- (przed sowami rozpoczynajcymi si
spgosk) lub y- (przed sowami rozpoczynajcymi
si samogosk) (zobacz rozdzia o zaimkach).

Wikszo czasownikw opisuje zazwyczaj
dokonane przez dawnych wadcw czyny, ktre
poprzedzay ich uwiecznienie w inskrypcjach.
Pozostaje jeszcze kontrowersyjna sprawa stosowania
w jzyku majaskim klasycznym czasw
gramatycznych (przeszego, teraniejszego,
przyszego) i/lub aspektw (dokonanego,
niedokonanego) oraz ich przedstawiania w
inskrypcjach.

Zgodnie z twierdzeniem niektrych lingwistw, w
jzyku majaskim klasycznym nie byo aspektw
czasownika i nie byo podziau na czas dokonany i
niedokonany. Zdaniem innych nie byo ani czasw
gramatycznych ani aspektw czasownika. Z kolei
jeszcze inni uwaaj, e albo nie byo czasw
18
gramatycznych albo nie byo aspektw czasownika.
Niektre afiksy, towarzyszce czasownikom
wskazuj na jeszcze inne moliwe zasady.
Zainteresowanym czytelnikom polecamy literatur
uzupeniajc, np. : Bricker (2000b), Houston (1997)
i Wald (2000). Prosz spojrze te do Glosariusza
terminw lingwistycznych (na kocu podrcznika).

Gramatyka hieroglifw Majw jest do zoona i
nie sposb przedstawi jej odpowiednio w tym
wprowadzeniu. Aby poszerzy wiedz na ten temat
radzimy zajrze do bibliografii podanej na kocu
ksiki lub wzi udzia w specjalistycznych
warsztatach, powiconych gramatyce pisma
hieroglificznego Majw. Zwize informacje
odnonie gramatyki mona jednak znale w
Dodatku K: Informacje o gramatyce jzyka
majaskiego klasycznego.

15. RZECZOWNIKI I PRZYMIOTNIKI

W jzyku majaskim klasycznym rzeczowniki
dziel si na dwie kategorie w zalenoci od tego,
czy wywodz si z innej kategorii leksykalnej (czyli
klasy sw / czci mowy), czy te nie. W
pierwszym przypadku mwimy o tradycyjnie
przyjtym terminie lingwistycznym znanym jako
rzeczownik pochodny. W drugim przypadku
natomiast mwimy o rzeczownikach prostych.
Rzeczowniki pochodne wywodz si od
czasownikw lub przymiotnikw, bd te od
innych rzeczownikw.

W wielu jzykach, w tym w jzyku majaskim
klasycznym, trudno jest niekiedy odrni
rzeczowniki od przymiotnikw. cilej rzecz
ujmujc, rnice te nie zawsze s wyrane. Ponadto
w jzyku majaskim klasycznym zarwno
rzeczowniki, jak i przymiotniki mog tworzy
zdania statyczne z zaimkami absolutywnymi.
Poniewa w pimie hieroglificznym Majw
najczciej wystpujcym zaimkiem (lub
poprawniej: afiksem zaimkowym) jest zaimek
trzeciej osoby liczby pojedynczej i jako e forma
absolutywna tego zaimka jest morfemem zerowym
(czyli sufiksem niezaznaczonym), zdania statyczne
wygldaj w zasadzie identycznie jak rzeczowniki
(lub przymiotniki). W praktyce oznacza to, e na
przykad sowo chok moe by rzeczownikiem,
przymiotnikiem lub stanowi cae zdanie:

(1) chok: dziecko (n) modzieniec (n)
(2) chok: mody, may (adj)
(3) chok: on jest mody lub on jest dzieckiem
(chok- [mody-3SA] / [dziecko-3SA])

Chocia w jzykach Majw trudno odrni
rzeczowniki od przymiotnikw, to jednak istniej
trzy sposoby oddzielenia od siebie tych dwch
kategorii gramatycznych: (1) przymiotniki nigdy nie
wystpuj w formie dzierawczej; (2) przymiotniki
nie mog by argumentami czasownikw; (3)
przymiotniki nie mog pojawia si osobno, czyli
musz by poczone z rzeczownikiem lub tworzy
zdanie statyczne z zaimkiem absolutywnym.

Oprcz podziau rzeczownikw na proste i
pochodne, jzyki majaskie charakteryzuj si te
podziaem rzeczownikw na takie, ktre wystpuj
zawsze w formie wyraajcej posiadanie
(dzierawczej) i na takie, ktre takimi nie s
(absolutywne). Poza faktem, e kady rzeczownik
moe pojawi si w formie dzierawczej przez
dodanie na pocztku zaimka (afiksu zaimkowego)
ergatywnego, istnieje grupa rzeczownikw (np.
terminologia dotyczca pokrewiestwa, okrelenia
czci ciaa i pewne insygnia krlewskie), ktre w
jzykach majaskich zawsze uwaane s za
dzierawcze. Jeli rzeczowniki te nie maj by
wyraone w formie dzierawczej, to wwczas
naley do nich doda specjalny sufiks wskazujcy na
absolutywny stan (lub przypadek) rzeczownika.

W jzyku majaskim klasycznym, sufiksami
aboslutywnymi rzeczownikw s: , -aj i is, gdzie
morfem zerowy stosowany jest do zaznaczenia
rzeczownikw niedzierawczych, podczas gdy
sufiks aj wskazuje na rzeczowniki odnoszce si do
jednostek policzalnych, na przykad noszonych
przez ludzi klejnotw, odzienia itp. Z kolei sufiks
is uywany jest wycznie z rzeczownikami
okrelajcymi czci ciaa (Zobacz: Zender 2004:
200-204). Przykady:

Temat:

Forma absolutywna: Forma dzierawcza:
pakal
tarcza

tup
zausznica

ohl
serce

kab
rka
pakal-
(jaka) tarcza

tup-aj
(jaka) zausznica

ohl-is
(jakie) serce

kab-is
(jaka) rka
u-pakal
jego/jej tarcza

u-tup
jego/jej zausznica

y-ohl
jego/jej serce

u-kab
jego/jej rka

Oprcz rzeczownikw prostych (podanych w
powyszych przykadach) mona z innych
rzeczownikw, czasownikw i przymiotnikw
tworzy nowe rzeczowniki. Rzeczowniki pochodne
opatrzone s m. in. sufiksami -lel i il (rzeczowniki
wyabstrahowane), -ol i aj (rzeczowniki
wywodzce si z czasownikw przechodnich), -el
(rzeczowniki wywodzce si z czasownikw
nieprzechodnich), -iil, -ul, -al, -ol i nal (sufiksy
toponimiczne) oraz ib, -ab, -uub, -ol i il (sufiksy
instrumentalne).

Sufiksy abstrahujce zmieniaj rzeczowniki w
pojcia abstrakcyjne; na przykad sowo ajaw (pan,
wadca) po dodaniu sufiksu abstrahujcego -lel
zmienia si w panowanie, wadanie. Dodanie
19
sufiksw instrumentalnych ib, -ab i uub do rdzeni
czasownikw zmienia je w rzeczowniki. Na
przykad, gdy do rdzenia czasownika uk (pi)
dodamy sufiks instrumentalny ib, otrzymamy
wwczas rzeczownik ukib, oznaczajcy dosownie
sprzt do picia, czyli waz/kubek do picia.

W jzyku majaskim klasycznym przymiotniki
wystpuj przed rzeczownikami i s one zbudowane
w nastpujcy sposb: rzeczownik + sufiks V
1
l
(czyli rzeczownik + samogoska odpowiadajca
samogosce rdzenia rzeczownika + l). Na przykad
przymiotnikiem utworzonym ze sowa kakaw
(kakao, czekolada) jest kakawal (kakaowy,
czekoladowy). Na tej samej zasadzie sowo chan
(niebo lub niebiosa) zmienia si w chanal
(niebiaski), sowo kahk (ogie, pomie)
w kahkal (ognisty, poncy), a kuh (bstwo
lub bg) w kuhul (boski lub wity).

W pimie Majw, obok mnstwa innych
rzeczownikw, bardzo czsto pojawiaj si imiona
wasne z towarzyszcymi im tytuami. Tytuy te
dostarczaj nam informacji o hierarchii i sojuszach
politycznych w spoeczestwie dawnych Majw. W
inskrypcjach Majw stosunkowo czste s rwnie
wyraenia opisujce pokrewiestwo i to one
pozwalaj nam na szczegowe odtworzenie dynastii
rzdzcych. S bezcenne przy rekonstrukcji
krlewskich linii dynastycznych w wielu miastach
Majw
36
.


16. ZAIMKI

W wikszoci jzykw majaskich, w tym w jzyku
majaskim klasycznym, istniej dwie grupy
zaimkw. Pierwsz okrelamy jako zaimki (afiksy
zaimkowe) Grupy A, a drug jako zaimki (afiksy
zaimkowe) Grupy B. Afiksy zaimkowe Grupy A
(ergatywne) stanowi podmiot czasownikw
przechodnich i posiadaczy / wacicieli
rzeczownikw. Afiksy zaimkowe Grupy B
(absolutywne) s dopenieniami orzeczenia w
przypadku czasownikw przechodnich i podmiotami
w przypadku czasownikw nieprzechodnich. Dla
Grupy A oznacza to mniej wicej tyle, e
powiedzielibymy on-dom zamiast jego dom. W
jzyku majaskim klasycznym w wyraeniach
takich jak np. utzihb ([to jest] jego/jej pismo) i
utzapaw (on/ona ustawi(a) to) mamy ten sam
afiks zaimkowy /u-/, ale w pierwszym przypadku
odgrywa on rol zaimka dzierawczego rzeczownika
(posiadanie), a w drugim stanowi podmiot
orzeczenia (czasownika przechodniego). W jzykach
majaskich afiksy zaimkowe ergatywne dodawane
s do rdzenia czasownika po lewej stronie jako
przedrostek (przed czasownikiem), podczas gdy

36
Wicej informacji mona znale na przykad w ksice Martin
& Grube 2000.
zaimki absolutywne doczane s po stronie prawej
czasownika jako przyrostki (za czasownikiem).

Oprcz wspomnianych powyej zaimkw trzeciej
osoby, dysponujemy kilkoma przykadami afiksw
zaimkowych ergatywnych dla pierwszej osoby
liczby pojedynczej (in-/ni-) i dla drugiej osoby
liczby pojedynczej (a-) oraz afiksw zaimkowych
absolutywnych dla pierwszej osoby liczby
pojedynczej. Pojawiaj si one w mowie niezalenej
w tekstach na ceramice z okresu klasycznego oraz w
inskrypcjach pochodzcych z odosobnionych miejsc
w Copan i Piedras Negras (Stuart 1996, Stuart 1999,
Stuart, Houston & Robertson 1999: II-17-22), do
ktrych dostp mg by w dawnych czasach
ograniczony (Helmke 1997). W inskrypcjach
natrafiono te na kilka zaimkw niezalenych
takich, jak haa (on/ona/to/ten/ta/tamten/tamta), hat
(ty) i haob. (oni/one/ci/te/tamci/tamte).


transliteracja:
a-wi-na-ke-na
transkrypcja:
awinakeen
analiza morfologiczna:
a-winak-een
analiza gramatyczna:
2SE-suga-1SA
tumaczenie:
Jestem Twoim sug

Rycina 6: Przykad mowy niezalenej z inskrypcji na
Panelu 3, Piedras Negras.



Afiksy zaimkowe
ergatywne (przedrostki
Grupy A):


Afiksy zaimkowe
absolutywne (przyrostki
Grupy B):


1SE in- / ni- ni
2SE a- / aw- a / a-wV
3SE u- / y- u / yV

1PE ka- ka
2PE i- / iw- i / i-wV
3PE u- / y- u / yV


1SA -en / -een Ce-na
2SA -at / -et ta / te?
3SA - ---

1PA -on Co-na
2PA -? / -*ox ?
3PA (-ob) Co-ba

Rycina 7: Afiksy zaimkowe ergatywne i absolutywne w
jzyku majaskim klasycznym.









20
IV TYPOWE STRUKTURY I TRE
INSKRYPCJI

17. INSKRYPCJE NA ZABYTKACH
KAMIENNYCH

Obecnie wiadomo, e inskrypcje na zabytkach
kamiennych maj przede wszystkim charakter
historyczny. Owe teksty, przeznaczone do uytku
publicznego, wspominaj niemal wycznie wane
wydarzenia zwizane z poszczeglnymi dynastiami
rzdzcymi. Najczciej s zatem opisywane:
narodziny, moment objcia wadzy, prowadzone
wojny i zwizane z tym pojmanie jecw,
odprawianie rnych rytuaw, wizyty krlewskie,
desygnowanie nastpcy tronu, mier, pochwki itp.
Czsto dzieje uwiecznione w inskrypcjach
dostpnych w miejscach publicznych ograniczay si
do doniosych wydarze z ycia elity i powizane
byy nie tylko z postaciami historycznymi, ale
rwnie istotami nadprzyrodzonymi.

Inskrypcje w miejscach publicznych (np. na stelach i
otarzach) traktuj gwnie o wydarzeniach
historycznych i sprawach, ktre mogy by
przeznaczone dla szerszego odbiorcy. Inskrypcje w
miejscach zastrzeonych, np. na rzebionych
nadproach czy panelach wewntrz wity,
podaway informacje dotyczce rytuaw i
zarezerwowane wycznie dla szczeglnego
audytorium.

18. CERAMIKA

Inskrypcje na naczyniach ceramicznych obejmuj
zarwno proste zdania i tzw. etykietki, jak i cae
listy dynastyczne, czy nawet dugie teksty. Wspln
cech inskrypcji na naczyniach jest tzw. Pocztkowa
Sekwencja Standardowa (PSS z ang. Primary
Standard Sequence), zamieszczana zazwyczaj wok
brzegu naczynia, cho niekiedy rwnie pionowo
lub ukonie, w kolumnach na caej jego
powierzchni.

PSS stanowi w rzeczywistoci zoon i specjalnie
sformuowan etykietk (zwan w j. ang. name-
tag), rozpoczynajc si od glifu oznaczajcego
skupienie uwagi (w ang. focus-marker; znanego
te jako znak pocztkowy). Glif ten wskazuje nam
dokadnie w ktrym miejscu rozpoczyna si tekst,
jako e pocztek i koniec PSS, ze wzgldu na
okrgy ksztat wikszoci naczy, zbiegaj si
zwykle w tym samym punkcie.

Pozostae glify umieszczone w ramach PSS podaj
nam sposb powicenia naczynia, zawarto
naczynia, czyli do czego zostao przeznaczone, np.
do kakaw (kakao) lub ul (atole kaszka
kukurydziana), rodzaj naczynia oraz imi jego
waciciela lub artysty, ktry wymalowa bd
wyrzebi dany tekst/ilustracj. S rne rodzaje
naczy: ukib (waza do picia), jaay
(misa/czara), lak (talerz) i jawa[n]te
(trjnony talerz).
37


Poniewa ceramika stanowi jedn z najwikszych
grup obiektw, na ktrych zachoway si teksty
hieroglificzne, powicimy jej tutaj wicej uwagi.
Na kolejnych stronach mona znale informacje
dotyczce treci inskrypcji na naczyniach
ceramicznych.

Odtworzenie typologii naczy dawnych Majw

Wczeniejsze badania pozwoliy ustali, e na
naczyniach pojawia si czsto wicej ni jeden tekst
glificzny. W takich wypadkach mwimy, e
inskrypcja zawiera tzw. tekst pocztkowy
umieszczony na naczyniu w wyrnionym miejscu,
wok brzegu albo w pionowych, szerokich pasach, i
zapisany glifami o wikszych rozmiarach. Z kolei
teksty drugorzdne, zazwyczaj krtsze i zapisane
mniejszymi glifami, stanowi na og podpisy scen
przedstawionych na naczyniach.

Oba rodzaje tekstw, niezalenie od tego, czy s
dobrze zachowane, czy zniszczone, mog znaczco
wpywa na zidentyfikowanie glifw. Poza tym,
teksty mog obejmowa zarwno glify, ktre
potrafimy odczyta, jak i tzw. pseudoglify, ktre
jedynie na pozr przypominaj pismo, ale
przypuszczalnie byy dzieem niepimiennych
artystw.

Obrbka powierzchni naczy

Spord inskrypcji, ktre zachoway wzmiank
odnonie sposobu obrbki powierzchni naczy,
najwiksza grupa dotyczy malowania i jest oparta
na rdzeniu rzeczownika tzib
38
oznaczajcego
malowanie lub pisanie oraz czasownika
wywodzcego si z tego rdzenia. Naczynia
ceramiczne podpisane s w najprostszej formie jako
tzib lub utzihb, podczas gdy w najbardziej
rozbudowanej jako utzibnajal lub utzibaalnajal.
Co ciekawe, wanie przy uyciu tego okrelenia,
cho w formie utzihba i dodaniu czonu imiennego,
podpisywali swe prace artyci pracujcy pod
patronatem krla (Reents-Budet 1994; MacLeod

37
Wicej informacji na temat inskrypcji zachowanych na
naczyniach ceramicznych mona znale na przykad w ksice
Reents-Budet 1994. Prosz rwnie zobaczy Tabel 1.
38
Naley podkreli, e w jzykach Majw nie ma rnicy
pomidzy malowaniem i pisaniem, gdy termin ten oznacza
oglnie zachowanie sowa pisanego jako wymalowanego
pdzelkiem. Trzeba jednak zaznaczy, e w jzykach
wspczesnych Majw okrelenie tzib dotyczy przede wszystkim
malowania deseni lub dekoracji i czsto znajduje odbicie w
innych wyraeniach, odnoszcych si na przykad do malowania
domw.
21
1990). Aby lepiej zrozumie te terminy i ich
derywaty, podajemy poniej analiz morfologiczn:


u tzi bi na ja


u tzi-bi NAH ja-la

utzi[h]bnajal
39

u-tzihb-n-aj-al-
3SE-pisa/malowa-PAS-THM-NOM-3SA
jego/jej pismo/malowido

Podczas gdy zarwno utzibnajal, jak i
utzibaalnajal maj ten sam rdze i t sam liczb
sufiksw, to ostatni pochodzi od rzeczownika z
sufiksem abstrahujcym, ktry zmienia znaczenie
rdzenia z pismo/malowido na szersze
ilustracja/ dekoracja.


u tzi-ba-li na ja

utzi[h]baalnaja[l]
u-tzihb-aal-n-aj-al-
3SE-pisa/malowa-ABSTR-PAS-THM-NOM-3SA
jego/jej ilustracja/dekoracja

Innym wanym wyraeniem jest rdze ux
oznaczajcy rzebienie lub skrobanie. Sowo ux
pojawia si w rnych formach, poczwszy od yux
poprzez yuxulil a do yuxulnajal. Uyte w
najbardziej rozbudowanej formie zawiera rwnie
sufiksy abstrahujce, ktre mogy zmienia
znaczenie sowa rzebi w wyraz zwizany z
rzebieniem, przy czym zakres semantyczny
ulegaby rozszerzeniu. W kilku przypadkach ukad
glifw koczy si sufiksem oznaczajcym, i
rzebienie stanowi nieodczn wasno osoby.
Jako afiks jest wwczas dodawany zaimek
ergatywny trzeciej osoby liczby pojedynczej
(wskazujcy posiadacza/waciciela) jego/jej,
ktry czy wyraenie podajce sposb obrbki
powierzchni z naczyniem, na ktrym zostaa
zamieszczona inskrypcja.

39
Analizy te oparte s gwnie na badaniach Alfonso Lacadeny,
ktry podzieli si z nami t informacj listownie.

yu-lu xu-li
yuxul[i]l
y-ux-ul-il-
3SE-rzebi-ABSTR-IP-3SA
jego/jej rzeba


yu xu[lu] na[ja] la
yuxulnajal
y-ux-ul-n-aj-al-
3SE-rzebi-ABSTR-PASS-THM-NOM-3SA
jego/jej rzeba

Rodzaje naczy

Fragment inskrypcji odnoszcy si do rodzaju
naczynia pojawia si zazwyczaj pomidzy
wzmiank o sposobie obrbki powierzchni a
informacj o zawartoci naczynia, czyli jego
przeznaczeniu. Do chwili obecnej odkryto ponad 20
najrniejszych rodzajw naczy. Nazwy
wikszoci z nich wspominane s w inskrypcjach
bardzo rzadko, a niektre mog po prostu stanowi
warianty okrelenia tego samego naczynia.
Wwczas mona by zaliczy je do jednej z kategorii
ustalonych ju terminw, o ile jest moliwe
wykazanie tego pod wzgldem semantycznym i
lingwistycznym.

Zdecydowan wikszo naczy przedstawionych w
tekstach glificznych stanowi wazy przeznaczone do
picia. Byy one najlepiej okrelonym rodzajem
naczy uywanych przez dawnych Majw. W
oparciu o kontekst, dowody ikonograficzne oraz
podane w inskrypcji tytuy wacicieli bd
odbiorcw waz staje si oczywiste, e naczynia te
byy uywane przez najwysze elity podczas
wanych uroczystoci (Reents-Budet 1994: 72-75).

Wykonanie takich naczy wymagao ogromnego
nakadu czasu i pracy. Ich niewielkie rozmiary,
uywanie wycznie przy szczeglnych okazjach
witecznych i w prywatnej czci rezydencji
wadcw wskazuj, e mogo je oglda tylko
niewiele osb. Imiona artystw, ktrzy podpisali
wykonane przez siebie naczynia, oraz imiona
rzebiarzy wiadcz o tym, e wikszo z nich
nosia wysokie tytuy zastrzeone dla majaskich
elit, a nawet tytuy krlewskie. Zatem jeli rodki
kontroli obejmoway nie tylko uywanie takich
naczy, ale rwnie wyrb, to ich znajomo
ograniczaa si do domostw najwyszej elity.
22
yukib(iil)

Ten rodzaj naczy odnosi si do waz o paskich
podstawach, o ksztacie cylindrycznym lub
beczkowatym (walcowatym), oraz mis (czar) o
prostych ciankach, niekiedy z maymi trjnogami
lub z nkami brykowatymi bd w formie greckiej
litery tau. W oparciu o liczne przykady okrele
tych waz, struktura uywanego terminu i jego rdze
zostay pomylnie zidentyfikowane ju w 1987 roku
(MacLeod 1990: 315). Analiza okrelenia wskazuje,
e po przedrostku bdcym zaimkiem ergatywnym
trzeciej osoby pojawia si rdze czasownikowy uk
(pi)
40
, po ktrym nastpuje sufiks instrumentalny.
Naczynia okrelane tym terminem mona zatem
nazywa dosownie sprztem do picia. Sowo to
przetrwao do dzi w jzyku chol jako uchibal
(Aulie & Aulie 1978: 125), w jzyku chorti jako
uchpir
41
, a w sowniku jzyka tzotzil z okresu
kolonialnego pojawia si pod hasem uchobil
(Laughlin 1988: 159).

ujaay/ujay
42


Ten typ naczy obejmuje misy o zaokrglonych lub
paskich podstawach oraz rzadziej nisze wazy o
prostych ciankach. Sugerowano, e nazwa ta moe
wywodzi si z rdzenia jay, znaczcego cienki w
jzykach jukateckim, chol i tzotzil (MacLeod 1990:
363). Jednak taka interpretacja napotyka na
problemy syntaktyczne, gdy w inskrypcjach jay
poprzedzone jest zaimkiem dzierawczym
wskazujcym, e sowo jest raczej rzeczownikiem a
nie przymiotnikiem. Poczenie przymiotnika z
zaimkiem dzierawczym jako jego/jej cienki jest
niefortunne. MacLeod (1990: 363-364) natomiast
zwrcia uwag na fakt, e w jzyku tzotzil z okresu
kolonialnego sowo jay miao nastpujce znaczenia:
tortilla z tykwy (Laughlin 1988: 148), balia,
beczuka, misa, miednica i talerz, ktre w tym
kontekcie speniaj nie tylko wymogi skadniowe,
ale rwnie daj oczekiwane znaczenie.


40
Rdze ten jest zazwyczaj zapisywany sylabicznie jako yu-ki,
ale moe by rwnie zapisany jako logogram UK. Logogram
ten zosta odczytany niedawno i wspaniale wyjania zbir
oznacze rodzajw naczy wspominanych w inskrypcjach.
Rwnowano pomidzy sowami zapisanymi przy uyciu sylab
i logogramw, jak podkreli Alfonso Lacadena, zostaa po raz
pierwszy dostrzeona przez Davida Stuarta.
41
Prosz zwrci uwag, e uch jest spokrewnione z uk. Na
dodatek odpowiadajcy mu ukad fonetyczny w jzyku chorti
rni si od wielu pokrewnych majaskich jzykw chol. I tak w
przypadku uchpir, /p/ jest fonetycznym odpowiednikiem /b/ z
sufiksem instrumentalnym ib, a /r/ jest odpowiednikiem /l/ w
innych jzykach majaskich.
42
Rnica w dugoci samogoski w jaay i jay ma charakter
regionalizmu. W zachodniej czci Jukatanu i w pnocnym
Campeche (Meksyk) uywano wycznie sowa jaay. Podczas
gdy takie samo okrelenie pojawia si na Nizinach Centralnych,
to jay wskazuje niekiedy na jzykowe odmiany regionalne.
Znaczenie sowa byo jednak takie samo.
Naczynia okrelane sowem jaay maj ksztat misy,
przez co przypominaj powki tykwy i std
zapewne wywodzi si ich nazwa. Istnieje jednak
kilka pokrewnych wyrae sugerujcych, e jaay
wyszo z uycia po okresie klasycznym. Pomimo
do ubogich w tej kwestii danych lingwistycznych,
Alfonso Lacadena znalaz w jzyku tzotzil
(informacja prywatna 2002) sowo jay oznaczajce
glinian czar. Zasugerowa, e naczynia
ceramiczne mogy z czasem zastpi ich pierwotne
odpowiedniki wykonane z tykwy, zachowujc przy
tym sw dawn nazw. W oparciu o te analizy
wydaje si, e termin *jaay odgrywa rol raczej
opisow ni funkcjonaln, suc pocztkowo do
okrelania mis w ksztacie tykwy.

jaay yukib(iil)/ jay yukib(iil)

Ten typ naczy odnosi si do waz i mis, chocia ze
wzgldu na zaokrglone dna przewaaj te ostatnie.
Ich nazwa stanowi poczenie dwch wczeniej
opisanych poj. W takim kontekcie, gdyby zaimek
dzierawczy podany by przed pierwszym sowem,
tumaczenie jego/jej cienkie naczynie do picia
miaoby sens podparty syntaktycznie. Jednak nie
napotkano takich zapisw, co sugeruje, e nie
moemy zaakceptowa interpretacji jaay jako
przymiotnika.

ulak

Ten typ naczy okrela paskie, szerokie talerze lub
pmiski. Dokadne znaczenie rdzenia sowa
pozostaje problematyczne, gdy dysponujemy
niewielk iloci podobnych hase. Jednak we
wszystkich przypadkach okrelenie to odnosi si do
przedmiotw, ktre s paskie (Reents-Budet 1994:
24,101). Na przykad zarwno jadeitowa plakietka
nieznanego pochodzenia, przypuszczalnie ozdoba
naszyjnika (von Winning 1986: ryc. 166), jak i
cegieka z wyrytym tekstem znaleziona w
Comalcalco (Grube & al. 2002: II-46), s okrelane
jako lak. W niektrych przypadkach, kiedy w
inskrypcji dodano wyraenie weib (sprzt do
jedzenia), jest oczywiste, e naczynie takie suyo
do podawania posikw, gdy w wielu jzykach
majaskich termin we (pokarm) jest synonimem
sowa tamale (rodzaj gotowanej na parze masy
kukurydzianej, nadziewanej warzywami, misem
indyka lub dziczyzn) i jedzenie (Zender 1999).

jawante

Ten typ naczy odnosi si do pmiskw lub
gbokich talerzy na trzech nkach. Poza
trjnogiem tak okrelane naczynia s identyczne
niemal pod kadym wzgldem z talerzami
opisanymi powyej jako lak. Stephen Houston
porwna to wyraenie z dokadnie takim samym
hasem pojawiajcym si w sowniku jzyka
23
jukateckiego z okresu kolonialnego (Perez 1866-77),
gdzie czytamy hawante: vasija de boca ancha y
escasa profundidad (szerokie naczynie o
niewielkiej gbokoci) (MacLeod 1990: 300-303).
Analiza tego okrelenia pozwala ustali, e rdze
sowa jest czasownikiem pozycyjnym jaw > *jaw
obrci do gry (Kauffman & Norman 1984).
Naley jednak zauway, e oryginalne hiszpaskie
wyraenie boca arriba powinno by poprawniej
rozumiane jako ustami do gry / na plecach.
MacLeod zakadaa, e sufiks an jest imiesowowy,
podczas gdy obecnie jest on uwaany za sufiks
czasownikw pozycyjnych (Boot 2001), jak w
przypadku chum-w-aan- zosta posadzony.

Biorc pod uwag powysze rozwaania mona
zasugerowa, e pocztkowo wyraenie jaw-w-an-
miao oznacza zosta obrcony w gr.
Wszystkie odnalezione do dnia dzisiejszego
naczynia jawante s talerzami na trjnogach, co
moe oznacza, e to wanie obecno trjnogu
stanowi cech odrniajc takie naczynia od talerzy
lak, gdy wszystkie pozostae ich atrybuty s takie
same. Do chwili obecnej nie znaleziono jednak
zadowalajcego wytumaczenia przyrostka te.
MacLeod przypuszczaa, e skoro sowo to oznacza
drzewo i drewno (gwne okrelenie tego
terminu), to by moe ten rodzaj naczy by
pocztkowy wykonywany z drewna, a dopiero
pniej z gliny, zachowujc przy tym swe pierwotne
okrelenie (MacLeod 1990: 302-303). Naley jednak
zauway, e te pojawia si rwnie, midzy
innymi, jako klasyfikator numeryczny dla okresu 20
dni (Boot 2001) i jako sufiks wybitnego tytuu
kaloomte. Biorc pod uwag szczeglne znaczenie
wyniesienia do rangi kaloomte oraz cechy
odrniajce lak od jawante, mona by z wielk
ostronoci zasugerowa, e te penio rol
sufiksu w wyrazach okrelajcych rzeczy, ktre s
wznoszone lub wykonane w celu ustawienia.
Jeli taka interpretacja jest poprawna, wyraenie
jawante odnosioby si dosownie do naczy, ktre
zostay wykonane, aby stay pionowo, zwrcone w
gr. W oparciu o powysz analiz wydaje si, e
sowo suce okrelaniu trjnonych talerzy miao
raczej charakter opisowy ni funkcjonalny.

Inne naczynia

Oprcz wymienionych ju naczy ceramicznych,
ktrych okrelenia pojawiajce si w inskrypcjach
stanowi znaczc wikszo, rozpoznano jeszcze
okoo dwudziestu innych rodzajw naczy (Boot
2005). S to: (y)uub, yahkutu, pokol cheebul, kuch
sibik, uchaajil (or uchaajul), bub, chuhib,
awal(a)jib, jaay chubal cheeb, otot, tzimal jaay
ukib, weem, i uma? tzihk.



Zawarto naczy ceramicznych

Fragment Pocztkowej Sekwencji Standardowej
odnoszcy si do zawartoci naczynia stanowi
przyimkowe zdanie podrzdne, gdzie do zdania
gwnego wprowadza si nowy argument (Schele &
Grube 2002: 1-37). Rzeczowniki tego zdania
podrzdnego stanowi dalsze dopenienia rodzaju
naczynia bdcego podmiotem PSS. W jzyku
majaskim klasycznym najczciej wystpujce
zaimki ti lub ta tumaczymy: jak, za, w, na, u, z ,
do, przy, nad, przez, od (Coe & Van Stone 2001;
Kettunen & Helmke 2002; Schele & Grube 2002: 1-
37).

Wykazano, e w tekstach glificznych zdobicych
dawne naczynia ceramiczne pojawiaj si trzy
podstawowe rodzaje okrelenia zawartoci naczy:
kakaw, ul i inne. Kakaw odnosi si do napojw
sporzdzanych z miszu owocu kakaowca lub
suszonych, praonych, poddanych fermentacji
ziaren (uywanych w kakao lub gorcej
czekoladzie). Inny napj, przygotowywany raczej z
ziaren ni z owocu, znany jest jako pinole (Coe
1995; Young 1994). Kakaw i jego liczne odmiany
stanowi nadal witeczny napj, podawany podczas
festynw w tradycyjnych spoecznociach
majaskich i uwaany za rodek o dziaaniu
psychotropowym. Napj jest doprawiany do smaku
wanili, aromatycznymi kwiatami, chile, sokiem z
agawy lub miodem, i w rnych proporcjach moe
by rozcieczony bd wymieszany z innymi
napojami sporzdzonymi na bazie kukurydzy. Ul to
gsta, ppynna kaszka kukurydziana, przy czym
szczeglnie lubiana bya ta, ktr przygotowywano
ze wieej, niedojrzaej i zielonej jeszcze kukurydzy
(znanej jako nal). Kaszka ta jest rwnie specjalnym
daniem witecznym, chocia powszechnie jest
uywana zwaszcza w karmieniu niemowlt
odstawionych od piersi matki, a specjaln odmian
przyrzdza si na pocztku zbiorw. Jeszcze inne
smaki tego napoju uzyskuje si poprzez dodanie,
poje
dynczo lub poczonych ze sob, ziaren brzowej
gotowanej fasoli, ziaren dyni, soku z agawy, a
wszystko to razem przyprawione bywa miodem,
chile i/lub pieprzem. Zarwno ul, jak i kakaw mog
by podawane jako wieo przygotowane, tu po
przyrzdzeniu, lub jako napoje alkoholowe, gdy
zostay poddane procesowi fermentacji. Trzeci typ
okrele zawartoci naczy ceramicznych odnosi si
do wszelkich innych napojw, ktre w porwnaniu
z ul i kakaw wspominane s w inskrypcjach
bardzo rzadko.

Wystpujca w tekstach glificznych nazwa kadego
z tych trzech podstawowych napojw, moe by
zmodyfikowana poprzez dodanie odpowiedniego
przedrostka. I tak w przypadku kakaw mona byo,
po pierwsze, poprzedzi to sowo jednym z
24
przymiotnikw takich, jak chak (czerwone), kan
(te/dojrzae), kab (sodkie), om?
43
(pienice
si) lub przez dodanie terminu odnoszcego si
prawdopodobnie do jakiego kwiatu
44
(uytego jako
dodatek smakowy). Po drugie do kakaw moe by
doczony toponim, okrelajcy miejsce
pochodzenia roliny kakaowca, uytej do
sporzdzenia napoju. W praktyce przypomina to
oznaczenia win francuskich, tzw. appellation
contrle (np. Bordeaux czy Champagne)
45
. W
inskrypcjach PSS przewaaj takie toponimy jak:
Hokab (Pi Ziem/Ldw), Saal lub Sataal
(znaczenie nieznane) pochodzca z wczesnego
okresu klasycznego (250-550) nazwa dawnego
krlestwa Naranjo (Gwatemala), Huxwitik (Trzy
Wzgrza) i Mowitz (Wzgrze Ary) dwa
spord kilku toponimw odnoszcych si do
krlestwa Copan (zachodni Honduras), czy wreszcie
Sakhaal (Biae Jezioro
46
), bdce nazw
pastewka, pooonego w pobliu Naranjo, wzdu
wybrzey jeziora Sacnab w Gwatemali
47
. Po trzecie
przed sowem kakaw pojawiaj si jeszcze inne
przedrostki mogce modyfikowa jego odmian.
Jednak albo nie zostay jeszcze odczytane albo s
nieczytelne (ze wzgldu na stopie erozji lub
kiepsk kaligrafi), albo te brakuje znanych

43
Takie odczytanie glifu zostao zasugerowane po raz pierwszy
przez Barbar Macleod (1990). Chocia proponowane znaczenie
fonetyczne glifu i jego istnienie byy przez lata kwestionowane,
nie podano adnych innych propozycji (sugestii),
44
Do proponowanego odczytania obu zestawie glifw naley
podej z ostronoci, gdy zawieraj one elementy, ktrych
warto fonetyczna jest nadal dyskutowana. Pierwszy z blokw
glificznych moe by odczytywany jako ka[h]k tzih nik? lub
ka[h]knal nik?, gdzie nik jest znanym okreleniem kwiatu. W
innych przypadkach logogram moe by odczytany jako janaahb,
ktre to sowo, uywane w innych kontekstach, oznacza take
jaki gatunek kwiatu, chocia nadal poszukuje si
zadowalajcego, pokrewnego odpowiednika we wspczesnych
jzykach majaskich.
45
Wczeniejsze badania wykazyway jedynie sporadyczne
pojawianie si toponimw modyfikujcych sowo kakaw
(MacLeod 1990, Reents-Budet & MacLeod 1994). Ostatnio
autorzy zebrali dowody wiadczce o tym, e toponimiczne
odmiany kakaw tworz osobn i spjn grup, do tej pory
przeoczon. Istota tego odkrycia opieraa si na zaoeniu, e
okrelenie sakha(al) nie moe by rozumiane jako sak-ha, czyli
biay pyn, metafora kaszki kukurydzianej (Houston & al.
1989), ktra w rzeczywistoci jest biaawym pynem, lecz stanowi
odmian kakaw. Uzasadnienie takiej interpretacji zostanie
opublikowane (Helmke & Kettunen).
46
Alternatywnym tumaczeniem moe by czysta woda
deszczowa. Haa i haha(al) stanowi okrelenia deszczu,
wody deszczowej, jednak w tym przypadku analiza sowa
wskazuje na ha-al, woda-ABSTR lub woda-REL ten ostatni
termin odnosiby si do zbiornika wodnego, na przykad jeziora.
Trudniejsze do wyjanienia jest pojawianie si w tym kontekcie
sowa sak, gdy moe ono oznacza przymiotnik czysta, ale
odnosi si rwnie do rzeczy sztucznych, wykonanych ludzk
rk.
47
Chocia znany nam jest toponim Sakhaal, to jednak nie mona
z cakowit pewnoci przypisa tej nazwy miasta adnemu
konkretnemu stanowisku archeologicznemu. Jako e toponim ten
pojawia si w inskrypcjach z Naranjo, mona sdzi, e odnosi
si do miejsca lecego gdzie w okolicy. Nazwa pobliskiego
jeziora Sacnab jest spokrewniona z Sakhaal i moga w pnym
okresie postklasycznym zastpi okrelenie uywane w okresie
klasycznym.
terminw pokrewnych. Jest prawdopodobne, e
gdyby udao si pomylnie rozszyfrowa glify, to ta
trzecia kategoria mogaby zosta zaszeregowana do
modyfikatorw przymiotnikowych lub
toponimicznych. W rezultacie pozostaje ona
prowizorycznym zbiorem utworzonym raczej w
wyniku braku zdolnoci odczytania ni
odzwierciedlenia niezalenych podziaw.

19. KODEKSY

Szczeglny rodzaj tekstw Majw spotykamy w
kodeksach z okresu postklasycznego. W
przeciwiestwie do zabytkw kamiennych, gdzie
zachowane inskrypcje upamitniaj wydarzenia
historyczne, tre kodeksw jest bardziej
ezoteryczna, zwizana z astronomi i kalendarzem, a
informacje te przedstawiono w formie almanachw i
przepowiedni. Jedynie cztery kodeksy: Drezdeski,
Madrycki, Paryski i Grolier zdoay przetrwa
tropikalny klimat i zniszczenia dokonane przez
Hiszpanw w XVI wieku.

Datowanie kodeksw stanowio problem ju od
momentu ich odkrycia i do dnia dzisiejszego nie ma
w tej kwestii zgodnoci wrd badaczy. Wiek
kodeksw starano si okreli w oparciu o wzgldy
natury stylistycznej (ikonografia i epigrafika), dane
astronomiczne i kalendarzowe, kwestie
lingwistyczne i datowanie za pomoc wgla
radioaktywnego. Wikszo uczonych (zobacz Vail
2002) zgadza si z zaoeniem, e najstarszym z
czterech zachowanych manuskryptw jest Kodeks
Drezdeski i e Kodeks Paryski moe by do
dokadnie datowany mniej wicej na poow XV
wieku. Natomiast prba okrelenia daty powstania
dwch pozostaych kodeksw (Madryckiego i
Grolier) dostarczya wielu wariantw.

Odnonie Kodeksu Paryskiego, Love (1194: 13 i
2001: 443) proponuje jako przyblion dat
powstania rok 1450, opierajc si na stylistycznym
podobiestwie do kamiennych zabytkw z miasta
Mayapan z pnego okresu postklasycznego oraz na
pokrewiestwach stylowych ze sztuk wschodniego
wybrzea Jukatanu z okresu poprzedzajcego
konkwist hiszpask. Biorc rwnie pod uwag
delikatno papieru, barwnikw i wyprawy
wapiennej w klimacie tropikalnym, Love sugeruje,
e kodeksy skonfiskowane przez Hiszpanw zostay
przypuszczalnie wykonane w czasach tu przed
konkwist, nawet jeli same teksty stanowiy kopi
inskrypcji ze znacznie starszych rde (Love 1994:
8).

Za dat powstania Kodeksu Madryckiego przyjmuje
si w przyblieniu XV wiek (zobacz np. Graff &
Mail [2001]). Wbrew jednak oglnie przyjtemu
zaoeniu, Michael Coe, podczas wystpienia na
XXIst Maya Hieroglyphic Forum na Uniwersytecie
25
w Teksasie w 1997 roku, zaproponowa znacznie
pniejsz dat powstania Kodeksu Madryckiego.
Wnioski zostay opublikowane w pracy Coe & Kerr
(1998: 181), ze stanowczym stwierdzeniem, e []
pomidzy warstwy papieru wykonanego z kory
drzewnej [] zostay woone i wklejone fragmenty
papieru pochodzenia europejskiego z tekstem w
jzyku aciskim. Papier ten nie stanowi raczej
osobnej strony, ale zosta doczony do kodeksu w
momencie jego wyrobu. W tej sytuacji Kodeks
Madrycki musiaby powsta po podboju Jukatanu,
przypuszczalnie nawet po 1624 roku i mg zosta
wykonany w Tayasal, ktre poddao si Hiszpanom
dopiero w 1697 roku.

Obecno papieru pochodzenia europejskiego
dostrzegli ju wczeniej Ernst Frstemann i
Ferdinand Anders, ale aden z nich nie uwiadomi
sobie, e kawaki tego papieru pojawiaj si w
kodeksie pomidzy warstwami papieru Majw. W
listopadzie 2003 roku, podczas 8th European Maya
Conference w Madrycie mielimy wraz z innymi
uczonymi okazj na wasne oczy przyjrze si
Kodeksowi Madryckiemu. Obserwujc
kontrowersyjn stron 56 kodeksu stao si jasne, e
warstwa papieru pochodzenia europejskiego zostaa
zamieszczona w kodeksie na wierzchu oryginalnej
warstwy papieru Majw wykonanego z kory
drzewnej. Zatem teza mwica, e kodeks powsta
po konkwicie, oparta na zaoeniu, e warstwy
papieru pochodzenia europejskiego i papieru Majw
tworz integraln cao, nie moe ju by uwaana
za suszn.

Odnonie daty przypisywanej Kodeksowi Grolier,
to Coe i Kerr (1998: 175) uwaaj, e jest to
najstarszy manuskrypt Majw i pochodzi z roku
1230 ( 130), a opieraj si w tym na datowaniu
metod C
14
papieru uytego do wyrobu kodeksu. Z
kolei Milbrath (1999: 6) wprost przeciwnie jest
przekonana, e Kodeks Grolier jest przypuszczalnie
najpniejszym z czterech rkopisw i moe
pochodzi z czasw po konkwicie hiszpaskiej.
Pomimo i niektrzy uczeni uwaaj Kodeks Grolier
za falsyfikat, to jednak wikszo badaczy uznaje go
za autentyczny (zob. Carlton 1983). Zdaniem Grube
(2001: 129) nie naley ju dyskutowa
autentycznoci Kodeksu Grolier w oparciu o fakt, e
papier pochodzi z okresu przed konkwist i e
kodeks zawiera funkcjonujcy kalendarz planety
Wenus. Takie zaoenie wymaga jednak dalszego
potwierdzenia (Nikolai Grube, informacja prywatna
2004).
















Rycina 8: Strona 9 Kodeksu Drezdeskiego
(na podstawie: Frstemann 1880)

26



Rycina 10: Strona 6 Kodeksu Paryskiego (na
podstawie: Codex Peresianus [Codex Paris] 1969)
Rycina 9: Strona 91 Kodeksu Madryckiego
(na podstawie Codex Tro-Cortesianus
[Codex Madri] 1967)





Rycina 11: Strona 8 Kodeksu Grolier (na podstawie:
Coe & Kerr 1998: Fig.134)




Rycina 12: Dolna cz strony 56 Kodeksu
Madryckiego (przesunita o 90
o
w kierunku zgodnym z
ruchem wskazwek zegara i zamieszczona
horyzontalnie) z widocznym tekstem w jzyku
aciskim (na podstawie: Codex Tro-Cortesianus
[Codex Madri] 1967)

27
20. PRZEDMIOTY PRZENONE

Inskrypcje na przedmiotach przenonych takich, jak
muszle, koci, jadeitowe paciorki i naszyjniki itd. s
oczywicie znacznie krtsze ni teksty zachowane
na kamiennych zabytkach. Na wielu drobnych
przedmiotach podano jedynie ich nazw i imi
waciciela; na przykad (Rycina 13): ubaak jasaw
tochawaan? kuhul mutul ajaw ochkin kalomte
umijinil nun ujol chahk kuhul mutul ajaw (to jest
ko Jasaw, tochawaan?, boskiego wadcy Mutul,
zachodniego kalomte, syna Nun Ujol Chahk,
boskiego wadcy Mutul), cho zdarzaj si rwnie
dusze teksty, z penymi zdaniami. Proste
okrelenia wasnoci s czasami nazywane
etykietkami (w j. ang. name tag).
















































Rycina 13: Rzebiona ko z Pochwku 116, Tikal
(TIK MT-44); rysunek: Christophe Helmke (na
podstawie ilustracji Annemarie Seuffert)






28
TYPOWE RODZAJE GLIFW SPOTYKANYCH
NA NACZYNIACH MAJW Z OKRESU KLASYCZNEGO

Przykady zoenia glifw Analiza













yu-ki-bi-la?
yukib[i]l?
y-uk-ib-il?
3SE-pi-INST-REL

yu-UK(-bi)
yuk(ib)
y-uk-ib
3SE-pi-(INST)

u-ja-yi
ujaay
u-jaay
3SE-waza/misa


u-ja-wa-TE
ujawa[n]te
u-jaw-an-te
3SE- obrci w gr-(statyczny)-INST

u-la-ka
ulak
u-lak
3SE-talerz

u-WE-ma / u-WE-bi
uweem / uwe[i]b
u-we-em / u-we-ib
3SE-je-AG/INST

u-po-ko-lo ch-e-e-bu
upokol chebu[l] / chee[h]b
u-pok-ol cheb-ul / cheehb
3SE-my-INST pdzel

yu-bi?
yuub? / yu[i]b
y-uub / y-u-ib
3SE-uub? / u-(INST?)

ya-ku-tu-u
ya[h]k(u)tu
y-ahk(u)-tu
3SE-da-INST

Tabela 1: Typowe rodzaje glifw spotykanych na naczyniach Majw z okresu klasycznego
(rysunki: Christophe Helmke)

29
Dystrybucja diachroniczna przykadowych typw naczy Majw z okresu klasycznego

Tabela II. Przykady dystrybucji diachronicznej i rnorodnoci paleograficznej zoe wyrazw
oznaczajcych rodzaje naczy. Daty kalendarza gregoriaskiego s oparte na korelacji GMT (Goodman-
Martinez-Thompson). Poza imionami, tytuami i okreleniami wizw pokrewiestwa dawnych
wacicieli, teksty drugorzdne wspominaj (nie przedstawione tutaj) imiona artystw lub skrybw,
ktrzy wykonali naczynia. Autork rysunkw jest Dorie Reents-Budet.



Tabela III. Porwnanie wyidealizowanych form naczy (przekroje) i glificznych przedstawie rodzajw
naczy spotykanych w inskrypcjach. W przypadku dwch odpowiadajcych sobie kryteriw wskazano
najbardziej typowe zawartoci naczy.


30
DODATKI

DODATEK A: WYBRANE TEKSTY




Rycina 14: Inskrypcja ze Steli 3 (grna cz), Piedras Negras, Gwatemala
(rysunek: David Stuart [w: Stuart & Graham 2003: 9:27])





31


Rycina 15: Stela 4 (A1-B5), Ixtutz, Gwatemala
(rysunek: Harri Kettunen na podstawie fotografii Jyrki Talvitie)




Rycina 16: Nadproe 2, Yaxchilan, Meksyk
(rysunek: Ian Graham [w: Graham & von Euw 1977: 15])









32

Rycina 17: Znacznik 4 Boiska do gry w pik, Caracol, Belize (rysunek: Nikolai Grube)





Rycina 18: Otarz 23, Caracol, Belize
(rysunek: Arlen Chase, Diane Chase i Nikolai Grube, z niewielkimi modyfikacjami)







33




Rycina 19: Panel 96 Glifw (A1-F8), Palenque, Meksyk
(rysunek: Simon Martin [w: Miller & Martin 2004: Fig.43])



Rycina 20: Panel 96 Glifw (G1-L8), Palenque, Meksyk
(rysunek: Simon Martin [w: Miller & Martin 2004: Fig.43])





34




Rycina 21: Jadeitowy toporek nieznanego pochodzenia, Pytka z Leiden
(rysunek: Linda Schele [w: Schele 1990: 78])





Rycina 22: (a) Monument 101, Tonina (rysunek: Ian Graham i Peter Mathews [w: Graham & Mathews
1996: 2:125]); (b) Stela 6, Itzimte, Meksyk (rysunek: Eric von Euw [w: von Euw 1977: 4:17])

35

DODATEK B: TYTUY



AJAW
ajaw
pan, wadca
(tytu krlewski)


a/AJ-WINAK-BAK
aj wina[a]k ba[a]k
ten, ktry pojma
20 (wielu) jecw


ba-ka-ba
ba[ah kab
przywdca/
pierwszy na ziemi


cha-ho-ma
chahom
mczyzna (?)


cho-ko
chok
modzieniec

KAL?-ma-TE
kalomte
(podniosy tytu
krlewski)

ke-KELEM
kelem
modzieniec (?)
siacz?

KINICH
kinich
soneczny
(imi bstwa)

sa-ja-la
sajal
szlachetnego
pochodzenia (?)

a?AJ-TZIB-ba
aj tzi[h]b
pisarz
malarz

Tabela IV. Typowe tytuy krlewskie




DODATEK C: GLIFY OKRELAJCE WIZY POKREWIESTWA


yu-ne
yune[n]
dziecko ojca


u-1-TAN-na
junta[h]n
dziecko

y-AL
yal
dziecko matki

u-MIJIN?
umiji[i]n (?)
dziecko ojca

su-ku-WINIK-ki
suku[n] winik
starszy brat

yi-tzi-ni
yi[h]tzi[i]n
modszy brat

yi-cha-ni
yichaan
wuj

ya-AT-na
yatan
ona (?)

Tabela V. Glify okrelajce wizy pokrewiestwa


36


DODATEK D: GLIFY EMBLEMATY MAJW Z OKRESU KLASYCZNEGO





Rycina 23: Glify emblematy Majw z okresu klasycznego
(na podstawie: Martin & Grube 2000: 19)






37





Rycina 24: Wybrane glify emblematy Majw z okresu klasycznego
(rysunki glifw emblematw z Altun Ha, Caracol, Lamanai i Xunantunich: Christophe Helmke)






38







Rycina 25: Mapa ziem Majw ukazujca gwne stanowiska archeologiczne



39
DODATEK E: INFORMACJE NA TEMAT KALENDARZA


Kalendarz Majw stanowi rodzaj zoonego ukadu nakadajcych si na siebie systemw. Daty podane w
inskrypcjach zajmuj zazwyczaj wiksz cz tekstu. System kalendarzowy Majw z jednej strony rejestruje
czas upywajcy liniowo od (mitologicznego) punktu zerowego (13 sierpnia 3114 r. p.n.e.) zwany Dug
Rachub (LC z ang. Long Count), a z drugiej czas pyncy cyklicznie i obejmujcy (zasadniczo) dwa cykle
(Koo Kalendarzowe, na ktre skada si Tzolkin [260 dni] i Haab [365 dni]).


MATEMATYKA
48


Majowie stosowali pozycyjny, dwudziestkowy system matematyczny. Zosta on wprowadzony w czasach
prekolumbijskich na obszarze caej Mezoameryki (zamiast systemu dziesitnego, powszechnie przyjtego w
wiecie zachodnim). W praktyce oznacza to jedynie zmian pozycji z dziesiciu na dwadziecia.
_____________________________________________________________________________
System dwudziestkowy: System dziesitny:

Pozycja:
20
0

20
1

20
2

20
3

20
4

20
5

itd.
Warto:
1
20
400
8 000
160 000
3 200 000
itd.
Liczby:
0 19
20 399
400 7 999
8 000 159 999
160 000 3 199 999
3 200 000 63 999 999
itd.
Pozycja:
10
0

10
1

10
2

10
3

10
4

10
5

itd.
Warto:
1
10
100
1 000
10 000
100 000
itd.
Liczby:
0 9
10 99
100 999
1 000 9 999
10 000 99 999
100 000 999 999
itd.

Tabela VI: System dwudziestkowy a system dziesitny

Jednak w przypadku oblicze kalendarzowych Majw, wspczynnik Haab amie harmonijn zasad systemu
dwudziestkowego, gdy mamy tutaj 18 x 20 zamiast 20 x 20. Wprowadzajc ten wyjtek od reguy, Majowie
starali si jak najbardziej przybliy liczb dni do dugoci roku sonecznego (rwnie podzielnej przez 20),
osigajc w ten sposb kompromis 360 dni
49
.

________________________________________________________
System dwudziestkowy zmodyfikowany dla oblicze kalendarzowych
50
:

Zasada:
1 lub 20
0

20 lub 20
1

18 x 20 lub 18 x 20
1

20 x 18 x 20 lub 18 x 20
2

20 x 20 x 18 x 20 lub 18 x 20
3
20 x 20 x 20 x 18 x 20 lub 18 x 20
4

itd.
Warto:
1
20
360
7 200
144 000
2 880 000
itd.
Liczba (dni):
0 19
20 359
360 7 199
7 200 143 999
144 000 2 879 999
2 880 000 57 599 999
itd.

Tabela VII: System dwudziestkowy zmodyfikowany dla oblicze kalendarzowych





48
Przykady oblicze matematycznych bd pokazane podczas warsztatw.
49
Nie naley myli wspczynnika Haab (360 dni) w Dugiej Rachubie z kalendarzem Haab (365 dni) w Kole Kalendarzowym (patrz
poniej).
50
Naley tutaj podkreli, e podane w tabeli przykady wspczynnikw odnosz si do standardowej iloci wspczynnikw spotykanych
w wikszoci dat zapisanych przy uyciu Dugiej Rachuby (pi pierwszych wystarczao do podania daty historycznej).
40
_______________________________________________________________________________
Nr: majaski Formy Warianty Nr: majaski Formy Warianty
klasyczny zapisu: gw: klasyczny: zapisu: gw:
_______________________________________________________________________________


__________________________________________________________________
Tabela VIII: Liczebniki (od 0 do 19) Majw z okresu klasycznego
(rysunki wariantw gw: John Montgomery)


41
TZOLKIN I HAAB

Tzolkin jest cyklem zoonym z 260 dni i stanowi kombinacj trzynastu liczb i dwudziestu dni, z ktrych kady
ma odrbn nazw. Haab jest natomiast odpowiednikiem roku zwykego liczcego 365 dni i tworzy go
osiemnacie miesicy po 20 dni kady oraz pi dodatkowych dni dodawanych na kocu roku. Pierwszym
dniem kalendarza Tzolkin jest 1 Imix, nastpnym 2 Ik, kolejnym 3 Akbal itd. Ostatecznie po
wykorzystaniu 260 kombinacji dochodzimy ponownie do dnia 1 Imix.
51




Imix
Ik
Akbal
Kan
Chikchan
Kimi
Manik
Lamat
Muluk
Ok.
Chuwen
Eb
Ben
Ix
Men
Kib
Kaban
Etznab
Kawak
Ajaw
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13

Tabela IX: Zestawienie nastpujcych po sobie dat kalendarza Tzolkin

W kalendarzu Haab kady miesic obejmuje 20 dni. Pierwszym miesicem jest Pop. Po dniu 1 Pop mamy
2 Pop, nastpnie 3 Pop itd. a do momentu, kiedy po upywie 365 dni, dochodzimy ponownie do 1 Pop.
Pocztek miesica nazywany by osadzeniem miesica. W ten sposb po upywie 19 dni miesic Pop koczy
si i osadzany by kolejny miesic (Wo).
52



KOO KALENDARZOWE

Koo Kalendarzowe (CR z ang. Calendar Round) podaje konkretn dat okrelon zarwno przez Tzolkin, jak
i Haab, na przykad 6 Etznab 11 Yax (po ktrej nastpuje 7 Kawak 12 Yax, 8 Ajaw 13 Yax, 9 Imix 14
Yax, itd.). Poniewa najmniejsza wsplna wielokrotno liczb 260 i 365 wynosi 18980 (52 x 365 dni = 73 x
260 dni = 18980 dni), zatem taka sama data okrelona przez Koo Kalendarzowe powtrzy si dopiero po
upywie okoo 52 lat.







51
Nazwy dni kalendarza Tzolkin podano poniej.
52
Nazwy miesicy kalendarza Haab podano poniej.
42
DUGA RACHUBA

Duga Rachuba (LC z ang. Long Count) stanowi kalendarz liniowy
53
z (mitologicznym) punktem
pocztkowym przypadajcym wedle kalendarza gregoriaskiego w 3114 roku (13 sierpnia, zgodnie ze
zmodyfikowan sta [584285] korelacji GMT [Goodman-Martinez-Thompson]). Kalendarz Dugiej Rachuby
przypomina nasz kalendarz liniowy, z jedyn rnic polegajc na tym, e my odmierzamy czas w latach,
podczas gdy Majowie odmierzali go w dniach. Poza tym Duga Rachuba ma przewag nad naszym systemem
kalendarzowym pod wzgldem dokadnoci odnotowywania upywajcego czasu. Jak ju wspomniano, Majowie
upodobali sobie wprowadzanie kilku nakadajcych si na siebie systemw kalendarzowych w celu dokadnego
okrelenia daty
54
. Wicej informacji na ten temat przedstawiono w rozdziale Jak przetworzy daty Dugiej
Rachuby Majw na daty kalendarza gregoriaskiego.

SERIA POCZTKOWA

Seria Pocztkowa (IS z ang. Initial Series) jest standardowym zapisem kalendarzowym, ktry pojawia si na
pocztku inskrypcji zachowanych na archetypowych zabytkach Majw. Sekcj t rozpoczyna tzw. Glif
Wprowadzajcy Serii Pocztkowej (ISIG z ang. Initial Series Introductory Glyph), po ktrym pojawia si
Duga Rachuba (LC) i Koo Kalendarzowe (CR). Seria Pocztkowa nie tylko okrela dat pierwszego
wydarzenia opisanego w tekcie, ale suy rwnie jako punkt odniesienia dla kolejnych dat wspominanych w
inskrypcji (podawanych pniej przy uyciu liczb okrelajcych upyw czasu).

SERIA UZUPENIAJCA

W dugich tekstach majaskich zawierajcych Seri Pocztkow, pomidzy kalendarzami Tzolkin i Haab,
pojawia si grupa szeciu lub siedmiu powtarzajcych si glifw. Nazywamy je Seri Uzupeniajc
55
, a
obejmuje ona na przykad cykl 9 dni (glif G) wraz z glifem F odnoszcym si prawdopodobnie do jakiego
szczeglnego rytuau zwizanego z okrelon dat. Nastpnie mamy ukad glifw zwany Seri Ksiycow.
Podaje ona dane zwizane z Ksiycem (liczb dni, ktre upyny od poprzedniego nowiu [glify E i D], pozycj
danej lunacji w cyklu 6 lunacji [glif C], nazw lunacji bd kierunek wschodu lub zachodu Ksiyca [glif X] i
zwizanego z nim wyraenia oto jej nowa nazwa [glif B] oraz liczb dni [29 lub 30] okrelajcych dugo
danej lunacji [glif A]).

LICZBY OKRELAJCE UPYW CZASU

Liczby te (DN z ang. Distance Numbers) podaj interwa pomidzy datami wspominanymi w inskrypcjach
Majw. Zapisywane byy w porzdku odwrotnym w stosunku do dat Serii Pocztkowej. Najpierw mamy liczb
dni (kin), a potem kolejno: okresw 20-dniowych (winik), okresw 360-dniowych lat (haab), okresw 20
lat zwykych (winikhaab [katun]) itd.

Wspczynniki liczbowe kin oraz winik zapisywane s w jednym bloku glificznym i oba s doczone do znaku
winik. Mog pojawi si po lewej stronie lub w grnej czci glifu winik. Jednak wspczynnik winik zajmuje
dokadnie tak sam przestrze w poziomie albo w pionie jak glif winik, podczas gdy wspczynnik
liczbowy kin widoczny jest na caej rozcigoci (w pionie lub poziomie) bloku glificznego. Warto wic zawsze
spojrze na lew i grn cz bloku glificznego: pojawiajcy si tam liczebnik okrela liczb dni kin.



13,2-WINIK-ji-ya

13 dni (i)
2 miesice po 20 dni


19,8-WINIK-ji-ya

19 dni (i)
8 miesicy po 20 dni


53
Pomimo i kalendarz Dugiej Rachuby, obejmujcy cykl 13 batunw (pih lub pik) jest kalendarzem liniowym, to przypuszczalnie
Majowie przyjmowali, e ma on jednak natur cykliczn. Poza tym, kalendarz Dugiej Rachuby by uwaany za kontynuacj lub za powrt
poprzedniego cyklu kalendarzowego (lub stworzenia wiata) i w ten sposb by rzeczywicie cykliczny.
54
Dobrym przykadem s inskrypcje na nadproach 29-31 z Yaxchilan.
55
Glify Serii Uzupeniajcej zostay oznakowane przez wczesnych badaczy cywilizacji Majw w porzdku odwrotnym do zajmowanego w
inskrypcjach dlatego, e glify w kocowej czci serii wydaway si bardziej zrozumiae ni te zamieszczone na jej pocztku: G, F, E, D, C,
B, A. Pniejsze odkrycia pozwoliy doda do tej listy jeszcze trzy glify: Z, Y i X.
43
Po liczbach okrelajcych upyw czasu (DN) pojawiaj si zazwyczaj Wskaniki Daty Wczeniejszej (ADI z
ang. Anterior Date Indicators) lub Wskaniki Daty Pniejszej (PDI z ang. Posterior Date Indicators), w
zalenoci od tego, czy poprzedzaj w inskrypcji dat wczeniejsz czy pniejsz. Obecnie, gdy jestemy ju w
stanie odczyta te glify fonetycznie, dziki analizie odpowiednich afiksw gramatycznych rozumiemy ich
funkcje semantyczne. I tak ADI odczytujemy u[h]tiiy (u-ti-ya), ju si wydarzyo (czas zaprzeszy), a PDI
iu[h]ti (i-u-ti), i wwczas wydarzyo si.


u-ti-ya
u[h]tiiy
uht-i--iy
wydarzy si-IV-3SA-ADV.CLT
(ju) si wydarzyo

i-u-ti
iu[h]Ti
i-uht-i-
CONJ-wydarzy si-IV-3SA
(wwczas) wydarzyo si

MOLIWE WSPCZYNNIKI LICZBOWE HAAB
DLA POSZCZEGLNYCH DNI TZOLKIN
________________________________
Tzolkin Moliwe wspczynniki
liczbowe Haab:

Ajaw
Imix
Ik
Akbal
Kan
Chikchan
Kimi
Manik
Lamat
Mulak
Ok.
Chuwen
Eb
Ben
Ix
Men
Kib
Kaban
Etznab
Kawak
8
5
5
6
7
8
4
5
6
7
8
4
5
6
7
8
4
5
6
7
13
9
10
11
12
13
9
10
11
12
13
9
10
11
12
13
9
10
11
12
18
14
15
16
17
18
14
15
16
17
18
14
15
16
17
18
14
15
16
17
3
19
0
1
2
3
19
0
1
2
3
19
0
1
2
3
19
0
1
2

PANOWIE NOCY (CYKL 9 DNI)


Tabela X: Panowie Nocy (rysunek: John Montgomery)
44
PRZYKAD KORELACJI DUGIEJ RACHUBY,
TZOLKIN, HAAB I PANW NOCY

9.8.19.17.14
9.8.19.17.15
9.8.19.17.16
9.8.19.17.17
9.8.19.17.18
9.8.19.17.19
9.9.0.0.0
9.9.0.0.1
9.9.0.0.2
9.9.0.0.3
9.9.0.0.4
9.9.0.0.5
9.9.0.0.6
9.9.0.0.7
9.9.0.0.8
9.9.0.0.9
9.9.0.0.10
9.9.0.0.11
9.9.0.0.12
9.9.0.0.13
9.9.0.0.14
9.9.0.0.15
9.9.0.0.16
9.9.0.0.17
9.9.0.0.18
9.9.0.0.19
9.9.0.1.0
9.9.0.1.1.
9.9.0.1.2
9.9.0.1.3
9.9.0.1.4

10 Ix
11 Men
12 Kib
13 Kaban
1 Etznab
2 Kawak
3 Ajaw
4 Imix
5 Ik
6 Akbal
7 Kan
8 Chikchan
9 Kimi
10 Manik
11 Lamat
12 Muluk
13 Ok.
1 Chuwen
2 Eb
3 Ben
4 Ix
5 Men
6 Kib
7 Kaban
8 Etznab
9 Kawak
10 Ajaw
11 Imix
12 Ik
13 Akbal
1 Kan

17 Sip
18 Sip
19 Sip
0 Sotz
1 Sotz
2 Sotz
3 Sotz
4 Sotz
5 Sotz
6 Sotz
7 Sotz
8 Sotz
9 Sotz
10 Sotz
11 Sotz
12 Sotz
13 Sotz
14 Sotz
15 Sotz
16 Sotz
17 Sotz
18 Sotz
19 Sotz
0 Sek
1 Sek
2 Sek
3 Sek
4 Sek
5 Sek
6 Sek
7 Sek
.
G3
G4
G5
G6
G7
G8
G9
G1
G2
G3
G4
G5
G6
G7
G8
G9
G1
G2
G3
G4
G5
G6
G7
G8
G9
G1
G2
G3
G4
G5
G6



JAK PRZETWORZY DATY DUGIEJ RACHUBY MAJW
NA DATY KALENDARZA GREGORIASKIEGO


1. Mnoymy poszczeglne liczby z kalendarza Dugiej Rachuby przez odpowiadajce im jednostki zawarte w
podanej poniej tabeli (rodkowa kolumna).

2. Dodajemy do siebie wszystkie dni. Wykonajmy na przykad obliczenia dla daty Dugiej Rachuby Majw:
09.15.06.14.06 (9 baktunw, 15 katunw, 6 tunw, 14 winali i 6 kinw):

Liczba w Dugiej Rachubie: pomnoona przez: wynik:
9
15
6
14
6
144 000
7 200
360
20
1
1 296 000
108 000
2 160
280
6
Liczba dni Majw: 1 406 446


45
3. Dodajemy sta korelacji GMT (584 285) do liczby dni Majw, aby otrzyma odpowiadajc jej liczb dni w
kalendarzu juliaskim (JDN z ang. Julian Day Number)

MDN: GMT: JDN:
1 406 446 584 285 1 990 731


4. Od uzyskanej liczby JDN odejmujemy najblisz jej, mniejsz liczb JDN (patrz tabela poniej):

Rok: JDN: rok: JDN:
1
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
1 721 060
1 757 585
1 794 109
1 830 633
1 867 157
1 903 682
1 940 206
1 976 730
2 013 254
2 049 779
2 086 303
1100
1200
1300
1400
1500
1600
1700
1800
1900
2000
2 122 827
2 159 351
2 195 876
2 232 400
2 268 924
2 305 448
2 341 973
2 378 497
2 415 021
2 451 545
*

Liczba dni w kalendarzu juliaskim (JDN) dla 1 stycznia w kalendarzu gregoriaskim (lata 1-2000)
_____________________________
JDN # 1 JDN # 2 reszta:
_____________________________

1 990 731 1 976 730 14 001
_____________________________


5. Obliczamy ilo lat (po 365 dni) i dni w liczbie uzyskanej jako reszta:
___________________________________________
reszta: dni w roku (zwykym): wynik:
___________________________________________
14 001 365 38 lat 131 dni
___________________________________________


6. Bierzemy pod uwag lata przestpne (jedno co 4 lata) oraz stulecia przestpne (te, ktre dziel si przez 400,
np. rok 400, 800, 1200, 1600, 2000 itd.) i odejmujemy liczb dni przestpnych w okresie od 700 r. (najblisza,
mniejsza jednostka JDN) do 738 r. (700 + wynik powyszego dzielenia):

_____________________________________________________________________________________
Najblisza mniejsza JDN: wynik dzielenia: dni z lat przestpnych, wynik kocowy:
ktre naley odj:
_____________________________________________________________________________________
700 38 lat 131 dni 9 dni 738 lat 122 dni
_____________________________________________________________________________________


Otrzymane w wyniku dzielenia 38 (lat), podzielone dalej przez 4, daje nam w rezultacie 9,5. Biorc pod uwag
jedynie pene dni, odejmujemy jedynie 9. Zatem data Dugiej Rachuby Majw 09.15.06.14.06 przypadaa w
122-gim dniu 738 roku, czyli 2 maja 738 roku.






46
KRTKI PRZELICZNIK DAT DUGIEJ RACHUBY MAJW
NA DATY KALENDARZA GREGORIASKIEGO
56

(dla daty Majw: 09.15.06.14.06)

Dodajemy baktuny (9), katuny (15), tuny (6), winale (14) i kiny (6) (= 1 406 446), nastpnie
dzielimy wynik przez 365 ( 3 853,28) i odejmujemy od tej liczby 3115 (3114 + rok zerowy), otrzymujc
738r.



NAZWY OKRESW



Nowa
ortografia:


Stara
ortografia:

Jzyk majaski
klasyczny:

Dugo
okresu:

Przedstawienia glifw:
warianty gw i formy podstawowe:


kin


kin


kin


1 dzie




winal


uinal


winik


20 dni




tun


tun


haab


360 dni




katun


katun


winaakhaab?


7 200 dni




baktun


baktun


pih/pik


144 000 dni



Tabela XI: Nazwy okresw w Dugiej Rachubie i w Liczbach podajcych upyw czasu






56
Przedstawione poniej obliczenia daj warto z przyblieniem 1 roku w stosunku do daty Dugiej Rachuby i s bardzo uyteczne dla
poznania przyblionych dat pojawiajcych si na zabytkach Majw.
47
NAZWY DNI (KALENDARZ TZOLKIN)

Nowa
ortografia:


Jzyk jukatecki
z XVI wieku:

Jzyk majaski
klasyczny:

Przedstawienia
glifw:
Imix

Imix Ha?

Ik Ik Ik

Akbal Akbal Akab?

Kan Kan Ohl?

Chikchan Chikchan ?

Kimi Cimi Cham?

Manik Manik Chij?

Lamat Lamat Ek?

Muluk Muluc ?

Ok Oc ?

Chuwen Chuen ?

Eb Eb ?

Ben Ben ?

Ix Ix Hix?

Men Men Tzikin?

Kib Cib ?

Kaban Caban Chab? / Kab?

Etznab Etznab ?

Kawak Cauac ?

Ajaw Ahau Ajaw?


Tabela XII: Nazwy dni: kalendarz Tzolkin
(rysunki glifw: Mark Van Stone [Coe & Van Stone 2001])

48
NAZWY MIESICY (KALENDARZ HAAB)

Nowa
ortografia:


Jzyk jukatecki
z XVI wieku:

Jzyk majaski
klasyczny:

Przedstawienia
glifw:
Pop Pop Kanjalaw?,
Kanjalab?

Wo Uo Ikat,
Wooh(iil)

Sip Zip Chakat

Sotz Zotz Suutz

Sek Tzec Kasew,
Kusew

Xul Xul ?

Yaxkin Yaxkin Yaxkin

Mol Mol Mol,
Molol,
Molow

Chen Chen Iksihom

Yax Yax Yaxsihom

Sak Zac Saksihom

Keh Ceh Chaksihom

Mak Mac Mak

Kankin Kankin Uniw

Muwan Muan Muwaan,
Muwan

Pax Pax Pax

Kayab Kayab Kanasiiy

Kumku Cumku Ohl?

Wayeb Uayeb Wayhaab?,
Kolajaw


Tabela XIII: Nazwy miesicy: kalendarz Haab
(rysunki glifw: Mark Van Stone [Coe & Van Stone 2001])
57



57
Z wyjtkiem drugiego glifu Wo (na podstawie: Kerr [K6751]) i trzeciego glifu Muwan (na podstawie: Nikolai Grube [CRC BCM3:
D3]).
49
DODATEK F: SYLABARIUSZ



Tabela XIV: Sylabariusz


50





51






52

Przykady glifw najczciej mylonych ze sob:




ba ma lo te








bu mu ku/TUN pi








bu mu mu yo








ka sa ni wi








ja HUL HA WINAK?/KAL








ku/TUN KAB/CHAB? ku/TUN WITZ












a/AJ 7 la ma




53
DODATEK G: ALFABET BISKUPA DIEGO DE LANDA





Rycina 26: Alfabet biskupa Diego de Landa (na podstawie: Coe & Kerr 1998: 228)




54
DODATEK H: TRANSLITERACJA
58
FONEM
JZYKA MAJASKIEGO KLASYCZNEGO


Spgoski

bilabialne

alweolarne

palatalno-
alweolarne


palatalne

welarne

uwularne

krtaniowe

zwarte/wybuchowe:

bezdwiczne
dwiczne
59



afrykaty
(zwarto-
szczelinowe)

bezdwiczne
dwiczne

szczelinowe
<trce>

ustne (pynne)

nosowe

spgoska
potwarta


p
p
b













m

w


t
t






tz
tz

s


l

n










ch
ch

x




















y


k
k













j













h

Tabela XV: Spgoski jzyka majaskiego klasycznego


Samogoski:
przednia centralna tylna
wysoka (zamknita)
rednia
niska (otwarta)
i
e


a
u
o


Tabela XVI: Samogoski jzyka majaskiego klasycznego





58
Transliteracja ta nie jest ani fonemowa, ani fonetyczna. Odnosi si do zasad ortograficznych stosowanych w epigrafice Majw i opartych
na nowo przyjtych oficjalnych alfabetach jzykw Majw w Gwatemali (Acuerdo Gubernativo numero 1046-87 [23.XI.1987]) i ich
modyfikacji (Acuerdo Gubernativo numero 129-88 [2.III.1988]) oraz na pniejszej publikacji (Lenguas Mayas de Guatemala: Documento
de referencia para la pronunciacin de los nuevos alfabetos oficiales). Zobacz te rozdzia Informacje na temat ortografii.
59
Mona je rwnie okrela jako zwarcie ejektywne.
55
DODATEK I: NARZDY I MIEJSCA ARTYKULACJI
60



Ryc. 27. Miejsca artykulacji



narzdy artykulacji:


terminologia aciska:

miejsca artykulacji:
1. wargi
2. dolna warga i grne zby
3. zby
4. tylna cz zbw
5. krawd dzisowa
6. podniebienie twarde

7. podniebienie mikkie

8. jzyczek
9. gardo
10. krta
11. koniec jzyka

12. ostrze jzyka
13. grzbiet jzyka
14. nagonia (jzyczek)
labium, pl. labia

dens, pl. dentes

alveolus, pl. alveoli
palatum durum

velum

uvula
pharynx
larynx
apex

lamina/corona
dorsum
epiglottis
bilabialne (dwuwargowe)
wargowo-zbowe
midzyzbowe
tylnozbowe
dzisowe
podniebienne,
rodkowojzykowe
tylnopodniebienne,
welarne
jzyczkowe
gardowe
krtaniowe
szczytowe,
wierzchokowe
warstwowe, wiecowe
podniebienne
jzyczkowe

Tabela XVII: Narzdy i miejsca artykulacji


60
Czciowo oparte na pracach: Iivonen, Horppila, Heikkonen & Rissanen 2000 z modyfikacjami.
56
DODATEK J: HARMONIA A DYSHARMONIA, WYRZUTNIA FONEMOWA I
REKONSTRUKCJA KRTANIOWYCH GOSEK SZCZELINOWYCH <TRCYCH>
W PIMIE HIEROGLIFICZNYM MAJW


Podane poniej informacje oparte s gwnie na pracach Houston, Robertson & Stuart (1998, 2000), Lacadena &
Wichmann (2004) oraz Lacadena & Zender (2001). Win za ewentualne pomyki ponosz autorzy podrcznika.
__________________________________________________________________________
OBJANIENIE SKRTW:

C spgoska (z ang. consonant)
V samogoska (z ang. vowel)
ABS zaimek absolutywny
ERG zaimek ergatywny
__________________________________________________________________________

Pomimo i poczwszy od podstawowych bada Knorozowa (1952) nad fonetyk w pimie Majw a do koca
lat dziewidziesitych XX wieku zdawano sobie spraw z istnienia dysharmonii w pimie Majw, to jednak
pozostawiono t kwesti mniej lub bardziej otwart. W latach osiemdziesitych XX wieku problem zosta
przebadany dokadniej przez lingwistw i uzyskano do obiecujce rezultaty.

Jednak a do koca lat dziewidziesitych XX wieku nie znaleziono cakowicie zadowalajcego wzorca, ktry
wyjaniaby wszystkie zestawienia. W 1998 roku Houston, Robertson i Stuart podali, e wystpowanie
dysharmonii w pimie Majw wskazuje na obecno przedspgoskowych krtaniowych spgosek
szczelinowych (/h/) oraz samogosek zoonych, obejmujcych: dugie samogoski (VV), zwarcie goni (),
samogoski dwiczne (V) i samogoski dwiczne reartykuowane (VV).

W swej oryginalnej pracy Houston, Stuart i Robertson (1998) sugerowali, e w pisowni dysharmonicznej nie ma
rnicy pomidzy dugoci samogosek, glotalizacj i przedspgoskowym /h/, a istnienie tych trzech cech
fonemowych powinno by zrekonstruowane zgodnie z kryteriami ewolucji historycznej:

a historyczn cja rekonstruk
CVhC
C ' CV
CVVC CV CV / C CV
C CV CV CV / C CV
2 1 1
1 1 1 1
+

>
>

Pniejsza modyfikacja autorstwa Lacadeny i Wichmanna (2004) zmierza w kierunku interpretacji, e
samogoski zoone (zoone jdra sylab) rniy si w pimie od krtkich samogosek [oraz] e dugo
samogoski i zwarcie goni byy rozrnialne w ortografii. Lacadena i Wichmann (2004: 103) podali rwnie,
e ani pisownia dysharmoniczna ani harmoniczna nie wskazuj na istnienie przedspgoskowego /h/. Skoro
przedspgoskowe /h/ istniao w jzyku majaskim klasycznym (np. jako konieczna i integralna cz
konstrukcji czasownikowych strony biernej; patrz poniej), to w procesie odczytywania musi by
zrekonstruowane w oparciu o lingwistyk historyczn.

Podane przez powyszych badaczy zasady rzdzce zestawieniami pisowni harmonicznej i dysharmonicznej s
nastpujce:

CV
1
C / CV
1
-CV
1
> CV
1
C
CV
1
C / CV
1
-CV
2
> CVVC (V
1
= a, e, o, u; V
2
= 1)
CV
1
C / CV
1
-CV
2
> CVVC (V
1
= i; V
2
= a)
CV
1
C / CV
1
-CV
2
> CV(V)C (V
1
= e, o, u; V
2
= a)
CV
1
C / CV
1
-CV
2
> CV(V)C (V
1
= a, i; V
2
= u)





57
Tabela rnych zoe z przykadami:

Zoenie: Rezultat: Przykad Transkrypcja: Tumaczenie:
CAC / Ca-Ca
CAC / Ca-Ci
CAC / Ca-Cu
CEC / Ce-Ce
CEC / Ce-Ci
CEC / Ce-Ca
CIC / Ci-Ci
CIC / Ci-Cu
CIC / Ci-Ca
COC / Co-Co
COC / Co-Ci
COC / Co-Ca
CUC / Cu-Cu
CUC / Cu-Ci
CUC / Cu-Ca
CaC
CaaC
Ca(a)C
CeC
Ceec?
Ce(e)C
CiC
Ci(i)C
CiiC
CoC
CooC
Co(o)C
CuC
CuuC
Cu(u)C
la-ka
ba-ki
ba-tzu
te-me
ke-ji
ne-na
wi-tzi
chi-ku
yi-tzi-na
yo-po
xo-ki
o-la
ku-hu
mu-chi
bu-la
lak
baak
batz
tem
keej
ne[h]n
witz
chik
yi[h]tziin
yop
xook
o[h]l
kuh
muuch
buul
talerz
jeniec
mapa wyjec
tron
jele
zwierciado
gra
coati/ostronos
modszy brat
li
rekin
serce
bg
ropucha
fasola

Tabela XVIII: Przykady oparte na zasadach dysharmonii

Jedn z (rzadkich) form dysharmonii w pimie jest zoenie CEC / Ce-Cu, ktre nie zostao przedstawione w
Tabeli XVIII (powyej). Lacadena i Wichmann (2004) przypuszczaj, e taka forma nie ley w sferze zasad
dysharmonii, lecz stanowi raczej inny przykad wyrzutni fonemowej (elizji)
61
. I tak istniej dwa moliwe
rezultaty dla nastpujcych zoe:

CEC / Ce-Cu
CEC / Ce-Cu
Ce(e)C
Ce(e)C
che-bu
te-mu
che[eh]b? / chebu[l]?
tem? / temu[l]?
pirko, pdzel
siedzisko, awa, tron

Przykady wyjtkw od normalnych zasad pisowni dysharmonicznej (= wyrzutnia fonemowa):

Zoenie: Rezultat: Przykad: Transkrypcja: Tumaczenie:
CAC / Ca-Ce
VCAC / Ca-Ce
CAC / Ca-Co
CEC / Ce-Cu
CEC / Ce-Co
CIC / Ci-Ce
CIC / Ci-Co
COC / Co-Ce
COC / Co-Cu
CUC / Cu-Ce
CUC / Cu-Co
CUC / Cu-Ca
?
?
?
?
?
?
?
?
?
?
?
?
BAK-ke
AJAW-le
cha-ho
e-bu


ti-ho
o-ke

u-ne?

tu-pa
ba[a]ke[l]
ajawle[l]
chaho[m]
e[h]bu[l]
*nie powiadczone*
*nie powiadczone*
tiho[]
o[o]ke[l]
*nie powiadczone*
une[n]?
*nie powiadczone*
tupa[j]
dziecko
panowanie, krlestwo
czowiek
stopie/schodek


(jeden z toponimw)
stopa

dziecko

zausznica

Tabela XIX: Przykady sw z wyrzutni fonemow (elizj)

Nastpujce fonemy s czsto wyrzucane na kocu wyrazw i w przypadku zbitki spgosek (-C# i CC-): /l/,
/m/, /n/, /h/, /j/ i //. Przykadami sw z elizj fonemow na kocu wyrazu s: bi > bi[h] (droga), chi > chi[j]
(jele), sa-ja > saja[l] (tytu), tzu-nu > tzunu[n] (koliber), a-u-ku > a[j]uku[l] (imi wasne) i YAX-a >
Yaxa[] (Yaxha [toponim]). Do wyrazw z elizj fonemow w zoeniu CC- (zbitka spgosek/podwjna
spgoska) nale: ja-wa-TE > jawa[n]te (trjnony talerz), bu-ku > bu[h]k (odzienie/ubranie), xo-TE
> xo[l]te (laska, buawa) i ko-ha-wa > ko[]haw (hem). Zatem goski /l/, /m/, /n/, /h/, /j/ i // s
wyrzucane gdy poprzedzaj inn spgosk.

61
Ponadto Wichmann sdzi, e przypuszczalnie skryba igra z przyjtymi konwencjami i wprowadzi e-u jako now zasad, chocia
musimy rozway te moliwo, e pojawia si tam sufiks u[l]. To zbyt wiele, aby powici prostot systemu, kiedy istnieje jedynie kilka
przykadw i kiedy mogy one obejmowa sufiksy wyrzucane w wyniku elizji (informacja prywatna, 2002).
58

Rnorodno stosowanej pisowni obocznej tego samego wyrazu moe posuy jako wskazwka do
zrozumienia wyrzutni fonemowej. Na przykad, w inskrypcji na Nadprou 10 z Yaxchilan (patrz poniej), imi
jeca (A[h]kul Mo) zostao zapisane w czterech rnych formach:


B3a C3b F4a F8
a-AK-MO
A[h]k[ul] Mo
Ahkul Mo
AK-ku-lu-MO
A[h]kul Mo
Ahkul Mo
a-[ku?]lu-MO
A[h]kul Mo
Ahkul Mo
a-[ku?]lu-MO-o
A[h]kul Mo
Ahkul Mo

Tabela XX: Przykad rnej pisowni imienia Ahkul Mo na Nadprou 10, Yaxchilan







Rycina 28: Nadproe 10, Yaxchilan, Meksyk (rysunek: Ian Graham [Graham & von Euw 1977: 31])





59
Poczwszy od 1998 roku stao si oczywiste, e odmienne zoenia w pisowni prowadz do odmiennej
wymowy, jak mona to zobaczy na podanych poniej przykadach:

Transliteracja: Transkrypcja
przed 1998 r.
Transkrypcja
po 1998 r.
Tumaczenie:
ba-ki
ba-ka
ba-ku
BAK-ke
BAK-ke-le
bak
bak
bak
bak
bakel
baak
bak
ba[a]k
baake[l]
ba[a]kel
ko, jeniec
ko, jeniec
modzieniec (zobacz CHOK)
dziecko
ko ludzka lub zwierzca

Tabela XXI: Zestawienia rnej pisowni prowadzce do odmiennej artykulacji

Naley tutaj podkreli, e wytumaczone powyej zasady pisowni s nieustannie modyfikowane przez
wspominanych badaczy i co rok wprowadza si poprawki. Ponadto, poniewa na polu epigrafiki Majw nie ma
zgodnoci co do podstawowych zasad pisowni, zalecamy, aby czytelnicy ledzili toczc si dyskusj i czytali
ukazujce si artykuy i publikacje zwizane z tym tematem (zobacz rwnie przypis 65)
62
.






















62
Jedn z palcych kwestii i podstawowym problemem zwizanym z zasadami pisowni jest czciowa niezgodno danych (historycznych)
lingwistycznych i regu zrekonstruowanej pisowni. W zbiorze lingwistycznym istniej przykady, ktre zdaj si przeczy opisanym powyej
zasadom i rni badacze znajduj odmienne rozwizania tych dylematw (zobacz sownik na kocu podrcznika). Przyczyny rnicy zda
pomidzy odmiennymi szkoami odnonie zasad pisowni musz zosta jeszcze wyjanione, ale najprawdopodobniej w niedalekiej
przyszoci uda si lepiej zrozumie stosunek jzyka pisanego dawnych Majw do jzyka mwionego.
60
DODATEK K: INFORMACJE O GRAMATYCE
JZYKA MAJASKIEGO KLASYCZNEGO

Podane poniej informacje zostay oparte gwnie na warsztatach Classic Maya Grammar, ktre prowadzili
Alfonso Lacadena i Marc Zender podczas 6th European Maya Conference w Hamburgu (Niemcy), w dniach 5-7
grudnia 2001 r., oraz na materiaach z warsztatw Maya Verbs in Hieroglyphc Texts kierowanych przez Roberta
Walda podczas XXVIth Linda Schele Forum on Maya Hieroglyphic Writing na University of Texas w Austin, w
dniach 11-16 marca 2002 r., a take na publikacjach: Lacadena 2000, Wald 1994 i Wald 2000.

Ze wzgldu na fakt, e pismo hieroglificzne Majw rozwijao si zarwno w czasie (w okresie ok. 1500 lat), jak
i w przestrzeni, widoczne s zmiany w gramatyce:

Zapis glificzny: Jzyk: Transliteracja: Transkrypcja: Tumaczenie:







?
pny okres
preklasyczny

?
wczesny okres
klasyczny

jzyk chol
na ziemiach
wschodnich (okres
klasyczny)

jzyk chol
na ziemiach
zachodnich (okres
klasyczny)

CHUM?



CHUM-ja



CHUM[mu]-la-ja




CHUM[m]-wa-ni

chu[h]m?
chuhm?-


chu[h]m[a]j
chu-h-m-aj-


chumlaj
chum-l-aj-



chumwaan
chum-waan-

on/ona zasiad/a



on/ona zasiad/a



on/ona zasiad/a




on/ona zasiad/a


Tabela XXII: Przykady zmian gramatycznych w czasie i przestrzeni: chum-

W jzyku chol, ktrym posugiwano si na ziemiach wschodnich, okrelenie on/a obj/obja wadz (lub
on/ona zasiad/a jako wadca) wyraano jako chumlaj ti ajawil (lub chumlaj ti ajawlil), podczas gdy na
ziemiach zachodnich uywano zwrotu chumwaan ta ajawlel.


Zapis glificzny: Jzyk: Transliteracja: Transkrypcja: Tumaczenie:




?
pny okres
preklasyczny


jzyk chol
na ziemiach
wschodnich (okres
klasyczny)

HUL-ye




HUL-li-ya

hul[ee]y
hul-eey-



huliiy
hul-iiy-

on/ona przyby/a




on/ona przyby/a

Tabela XXIII: Przykady zmian gramatycznych na przestrzeni czasu: hul-



61
SYSTEM STRON CZASOWNIKA W JZYKU MAJASKIM KLASYCZNYM

Strona: Transliteracja: Transkrypcja: Tumaczenie:
czynna
bierna
medialno-pasywna
antypasywna
imiesowy
u-TZUTZ-wa
TZUTZ-tza-ja
TZUTZ-yi
TZUTZ-wi
TZUTZ-li
utzutzuw
tzu[h]tzaj
tzutz[uu]y
tzutz[uu]w
tzutz[uu]l
on/ona skoczy/a to
zostao zakoczone
zakoczono (koczy si)
on/ona ukoczy/a
zakoczone

Tabela XXIV: System stron czasownika w jzyku majaskim klasycznym

ANALIZA CZSOWNIKW PRZECHODNICH CVC


Strona:


czynna:

bierna:

medialno-pasywna

antypasywna:

Transliteracja:

Transkrypcja:

Rozbir
morfologiczny:

Analiza
morfologiczna 1:

Analiza
morfologiczna 2:

Funkcja
skadniowa:


Rola
znaczeniowa:

Tumaczenie:

u-chu[ku]-wa

uchukuw

u-chuk-uw-


3SE-pojma-
THM
63
-3SA

ERG-CV
1
C-V
1
w-
ABS

podmiot-
orzeczenie-
dopenienie

agens-akcja-patiens


on pojma jego

chu-ka-ja

chu[h]kaj

chu[-h]k-aj-


pojma-PAS-THM-
3SA

CVhC-aj-ABS


orzeczenie-
dopenienie


akcja-patiens


on zosta pojmany

chu[ku]-yi
64


chukuuy

chuk-uuy-


pojma-THM-3SA


CVC-Vy-ABS


orzeczenie-
dopenienie


akcja-agens


pojmano

chu-ku-wa(?)

chukuw

chuk-uw-


pojma-THM-3SA


CVC-Vw-ABS


orzeczenie-
dopenienie


akcja-patiens


on pojma

Funkcje skadniowe (np. podmiot i dopenienie) s morfosyntaktyczne podczas gdy role znaczeniowe (np. agens,
patiens i narzdzie) s pojciowe:


Zdanie:


Funkcja skadniowa:

Rola znaczeniowa:
Alfonso otworzy drzwi


Klucz otworzy drzwi


Drzwi otwarte
Alfonso = podmiot
drzwi = dopenienie

klucz = podmiot
drzwi = dopenienie

drzwi = podmiot
Alfonso = agens
drzwi = patiens

klucz = narzdzie
drzwi = patiens

drzwi = patiens



63
THM = sufiks tematyczny (z ang. THM thematic suffix).
64
Nie powiadczone .
62
CZASOWNIKI PRZECHODNIE: (CVC)


(1) STRONA CZYNNA: ERG-CVC-V
1
w-ABS

W stronie czynnej agens jest podmiotem akcji, podczas gdy patiens jest dopenieniem (bliszym) orzeczenia.

u-chu-ku-wa
uchukuw
u-chuk-uw-
on/ona pojma/a

Przykad: uchukuw Aj Ukul? Yaxuun Bahlam
Yaxuun Baham pojma Aj Ukul

W stronie czynnej czasownikw przechodnich rdze jest poprzedzony zaimkiem ergatywnym trzeciej osoby u-
(on/ona/ono), a po nim pojawia si sylaba wa, stanowica sufiks tematyczny Vw dla konstrukcji
czasownikw przechodnich w stronie czynnej. Samogoska sufiksu Vw odtwarza samogosk rdzenia
czasownikowego; przykady: u-chok-ow (on/ona rzuci(a) to): u-tzap-aw (on/ona umieci(a)/posadzi(a)
to); u-but-uw (on/ona pogrzeba(a)/schowa(a) to). Jednak w pimie Majw grafemowy sufiks czasownikw
przechodnich w stronie czynnej jest zawsze zapisany jako sylaba wa, bez wzgldu na samogosk rdzenia
czasownikowego
65
.


(2) STRONA BIERNA: CVhC-aj-ABS
66


W stronie biernej patiens staje si podmiotem orzeczenia, a agens jest albo cakowicie usunity albo podany w
zdaniu podrzdnym.

tzu-tza-ja
tzu[h]tzaj
tzu[-h]tza-aj-
jest zakoczone

chu-ka-ja
chu[h]kaj
chu[-h]k-aj-
on/ona zosta(a) pojmany/pojmana

Przykad: chuhkaj Aj Ukul? (ukabjiiy Yaxuun Baham)
Aj Ukul? zosta pojmany (za spraw Yaxuun Bahlam)





65
Pozostaje nadal kwesti niewyjanion, czy sufiksem tematycznym dla konstrukcji czasownikw przechodnich w stronie czynnej jest Vw
czy Vw. Lacadena i Wichmann (2005: 32) pisz na ten temat: Nie mona bezporednio zrekonstruowa gosek krtaniowych, cho
dostrzegamy, e w jzyku chontal pojawia si zwarcie krtaniowe w odpowiedniku morfemu e. Sufiks ten mg rozwin si z V1w
poprzez zastpienie samogoski wspbrzmicej przez e i poprzez utrat w. Nawet jeli zwarcie goni w sufiksie tematycznym nie zostao
odtworzone dla jzyka proto-majaskiego, nadal istnieje moliwo, e mg on by obecny w jzyku proto-chol jako innowacja w tej
grupie. W naszym podrczniku sufiks tematyczny dla konstrukcji czasownikw przechodnich w stronie czynnej oznaczany jest przez Vw i
w ten sposb przeczy zasadom harmonii opisanym w Dodatku J. Naley podkreli, e zasady harmonii nie s stosowane jednolicie we
wszystkich przypadkach czasownikw. Dawni skrybowie stanli a wspczeni epigraficy staj w obliczu problemu braku sylabogramu
wu, ktry byby wymagany w sytuacji, gdy mamy zapisa (w oparciu o zasady harmonii) sowo koczce si na uw. W konsekwencji
wydaje si, e zasady harmonii nie s pozbawione sabych punktw. Przypuszczalnie skrybowie Majw stosowali ograniczony zestaw
kocowych sylabogramw, bez szczeglnego podkrelania zoonoci w samogosce rdzenia (lub samogosce poprzedzajcej). Statystycznie
rzecz ujmujc, kocowe sylabogramy zawieraj gwnie samogoski /a/, /i/ lub /e/ (-Va, -Vi i Ve), a /o/ i /u/ (-Vo i Vu) spotykane s
bardzo rzadko. Wydaje si zatem, e pisownia dysharmoniczna sama w sobie niekoniecznie oznacza zoono samogosek, a pisownia
harmoniczna nie zawsze wskazuje na krtkie samogoski. System pisma Majw nie jest jaowy i mechaniczny, a przynajmniej nie bardziej
ni jakikolwiek inny system pisma na wiecie, i nie powinno si dostosowywa na si staych form teorii lingwistycznej (Kettunen 2008).
66
Prosz zauway, e (zrekonstruowane) wstawione h- wskazuje na stron biern, a sufiks aj jest jedynie sufiksem tematycznym dla
czasownikw przechodnich derywatw.
63
(3) STRONA MEDIALNO-PASYWNA: CVC-Vy-ABS

W stronie medialno-pasywnej agens jest cakowicie usunity i jest rozumiany jedynie w znaczeniu oglnym
(jeli pojawia si w ogle). Patiens staje si podmiotem orzeczenia. Innymi sowy, czasownik w stronie
medialno-pasywnej ma charakter statyczny, a agens nie jest okrelony.

TZUTZ-yi
tzutzuuy
tzutz-uuy-
(zakoczono/koczy si)

chu-ku-yi
chukuuy
chuk-uuy-
(pojmano/zapano)

Przykad: chukuuy Aj Ukul
pojmano/zapano Aj Ukul


(4) STRONA ANTYPASYWNA: CVC-VVw-ABS (wczesny okres klasyczny)
CVC-Vw-ABS (pny okres klasyczny)

Strona antypasywna wystpuje w jzykach ergatywno-absolutywnych takich, jak jzyki majaskie, w ktrych
grupa rzeczownikowa w przypadku absolutywnym wprowadzana jest zazwyczaj jako dopenienie porednie lub
dalsze, lub te jako jdro zdania podrzdnego. W jzykach majaskich czasownik w konstrukcjach
antypasywnych ma wyrane cechy czasownikw nieprzechodnich. W pimie hieroglificznym Majw spotykamy
trzy typy konstrukcji antypasywnych: (a) absolutywna antypasywna, (b) antypasywna z doczonym
dopenieniem, (c) antypasywna z orodkiem wypowiedzi skierowanym na agensa. We wszystkich przypadkach
patiens jest usunity a agens staje si podmiotem orzeczenia. Zdania w stronie antypasywnej mona tworzy
jedynie z czasownikw przechodnich (o rdzeniu przechodnim lub derywatu przechodniego) i s one pod
wzgldem morfologicznym odrnialne ze wzgldu na brak zaimka ergatywnego u- i obecno
charakterystycznych sufiksw.

TZUTZ-wi
tzutzuuw
tzutz-uuw-
(on/ona zakoczy(a))






















64
CZASOWNIKI PRZECHODNIE: (nie-CVC) (z rdzeniem innym ni CVC)

STRONA CZYNNA: ERG-VERB-V-ABS

yi-IL-a
yila
y-il-a-
(on/ona zobaczy(a) [to])

u-TZIB-ba
utzi[h]ba
u-tzi[h]b-a-
(on/ona napisa(a)/namalowa(a) [to])


STRONA BIERNA: VERB-n-aj-ABS

tzi-bi-na-ja
tzi[h]bnaj
tzi[h]b-n-aj-
([to] jest napisane/namalowane)

Taka konstrukcja (ze zrekonstruowanym h-) jest jedn z zachowanych w niezliczonych tekstach na
polichromowanych naczyniach ceramicznych Majw (prosz zauway, e partykua n- wskazuje stron biern
czasownikw o strukturze innej ni CVC).


CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE

Czasowniki nieprzechodnie to takie, ktre jako orzeczenie pozbawione s dopenienia bliszego, gdy albo nie
wymagaj dopenienia, albo nie mog go mie. W jzyku majaskim klasycznym czasowniki nieprzechodnie s
derywatami innych czasownikw lub rzeczownikw.


CZASOWNIK NIEPRZECHODNI DERYWAT CZASOWNIKA: CVC-i-ABS

hu-li
huli
hul-i-
(on/ona przyby)


CZASOWNIK NIEPRZECHODNI DERYWAT RZECZOWNIKA: NOUN/ADJ-Vj(-aj/-iij)-ABS

AK-ta-ja
a[h]ktaj
a[h]kt-aj-
(on/ona taczy(a)) < ahkot (taczy z synkopowanym /o/)

KAL HUN-na-ja
kal. hunaj
kal. hun-aj-
(on/ona zosta(a) ukoronowany/a) < kal hun (koronacja)

WITZ-ja/wi-tz-ja
witziij
witz-iij-
(to zostao uoone w stos/ustawione niczym gra) < witz (gra)

65
CZASOWNIKI POZYCYJNE CVC-l-aj-ABS (jzyk cholti z ziem wschodnich)
CVC-waan?-ABS (jzyk chol z ziem zachodnich)

Czasowniki pozycyjne odnosz si do stanu fizycznego lub pozycji/pooenia takich jak stanie, siedzenie,
klczenie, wiszenie, leenie, kanianie si, schylanie si, uginanie si, ktre to stany mog przyjmowa zarwno
osoby i zwierzta, jak i przedmioty nieoywione (Bricker 1986: 29; Lacadena & Wichmann 2002b).

CHUM[mu]-la-ja
chumlaj
chum-l-aj-
(on/ona usiad(a))

CHUM[mu]-wa-ni
chumwaan
chum-waan-
(on/ona usiad(a))

Istnieje rwnie grupa czasownikw, ktre mog by derywatami czasownikw pozycyjnych. S to czasowniki
kauzatywne bu. Na przykad pat-laj zosta zrobiony/wykonany > u-pat-bu on/ona zrobi(a)/wykona(a) to.

CZASOWNIKI INCHOATYWNE
S to czasowniki oznaczajce rozpoczcie jakiej czynnoci, stawanie si. Odnosz si do zmiany w
podmiocie czy to przypadkowej, czy to czasowej lub staej. Wszystkie tego typu czasowniki s derywatami
rzeczownikw lub przymiotnikw.

AJAW-ni
ajawaan
ajaw-aan
(on zosta krlem / ona zostaa krlow)

CZASOWNIKI AFEKTYWNE (CVC)CVC-l-aj-ABS
S to czasowniki zwizane z takimi zjawiskami jak jasne wiata, gone dwiki (haasy), intensywne zapachy i
onomatopeje (wyrazy dwikonaladowcze).

ba-la-ja
ba[j]laj
ba[j]-l-aj-
(uderzanie motem)

IMIESOWY STATYCZNE CVC-Vl-(i)-ABS
W jzyku chol imiesowy statyczne nie s w rzeczywistoci formami czasownikowymi, lecz raczej
przymiotnikami statycznymi.

ha-ma-li-ya
hamliiy
ham-l-iiy-
67

([to] znajdowao si/byo w stanie otwartym)






67
[] ha-ma-li-ya daje ham-l-iiy; powinno by hamaliiy, ale drugie /a/ zostaje pominite, gdy akcent pada na ostatni sylab. (Sren
Wichmann, informacja prywatna, 2002).
66



Podsumowanie:
Ci - Nieprzechodnie (derywat czasownika)
Ca - Przechodnie Nie-CVC (strona czynna)
uwa - Przechodnie CVC (strona czynna)
ja - Przechodnie CVC (strona bierna)
- Nieprzechodnie (derywat rzeczownika)
- Inchoatywne
na-ja - Przechodnie Nie-CVC (strona bierna)
la-ja - Afektywne
- Pozycyjne (ziemie wschodnie)
wa-ni - Pozycyjne (ziemie zachodnie)
yi - Przechodnie CVC
(strona medialno-pasywna)
wi - Przechodnie CVC
(strona antypasywna)

67

DODATEK L: PRZYKAD ANALIZY HIEROGLIFICZNEJ

TRANSLITERACJA, TRANSKRYPCJA, ANALIZA LINGWISTYCZNA ORAZ
RNE ETAPY I WERSJE TUMACZENIA WYBRANEGO FRAGMENTU (E1-J2)
TEKSTU ZE SCHODW HIEROGLIFICZNYCH 4, STOPIE 5,
DOS PILAS, PETEN, GWATEMALA


ZDANIE GLIFICZNE:



(rysunek: Stephen Houston)


TRANSLITERACJA:
E1: ju-bu-yi / F1: u-to-ka / E2: u-pa-ka-la / F2: nu-na / G1: JOL / H1: CHAK-ki /
G2: u-KAB-[ji]-ya / H2: ba-la-ja / I1: CHAN-na / J1: KAWIL-la / I2: u-CHAN-nu / J2: TAJ-MO-o

TRANSKRYPCJA:
jubuuy / uto[o]k / upakal / nun / [u]jol / cha[ah]k /
ukabjiiy / ba[j]laj / chan / kawiil / uchan / taj[al] mo

ROZBIR MORFOLOGICZNY:
jub-uuy- / u-took / u-pakal / nun / u-jol / chahk /
u-kab--jiiy / baj-l-aj- / chan / kawiil / u-chan / taj-al / mo

ANALIZA MORFOLOGICZNA:
powali-THM-ABS / 3SE-krzemie / 3SE-tarcza / porednictwo? / 3SE-gowa / (imi bstwa) /
3SE-nadzorowa-ABS-ADV.CLT / mot-AFT-THM-ABS / niebo / (imi bstwa) / 3SE-stranik / pochodnia-
REL / papuga ara

TUMACZENIE I:
zostay powalone krzemie, tarcza tego, ktrego porednikiem jest gowa Chahka; (jest to) nadzorowane
przez Kawiil, ktry uderza motem w niebie, stranika Poncej Ary

TUMACZENIE II:
Krzemie i tarcza Nuun Ujol Chahk zostay rozbite; nadzorowa to Bajlaj Chan Kawiil, stranik Tajal Mo

TUMACZENIE III:
Armia Nuun Ujol Chahk zostaa rozbita przez Bajlaj Chan Kawiil, ktry pojma Tajal Mo

TUMACZENIE IV:
Nuun Ujol Chahk zosta pokonany przez Bajlaj Chan Kawiil.

68
ZWIZY SOWNIK MAJASKO POLSKI


Hieroglif
68
:


Transliteracja
69
:


Transkrypcja
70
:


Tumaczenie
71
:

Pisownia oboczna
72
:



a/AJ

a
aj

(1) znak fonetyczny
(2) klasyfikator rodzaju
nijakiego lub mskiego
(czon wstpny?)
73



AHIN ahiin (1) kajman (n)
(2) jaszczurka (n)
AHIN-na,
a-hi


AJAW
74
ajaw
ajaaw?
(1) pan, wadca (n)
(2) krl (n)

AJAW-wa,
a-AJAW,
a-AJAW-wa,
a-ja-wa

AJAW ajaw
ajaaw?
(1) pan, wadca (n)
(2) krl (n)

AJAW-wa,
a-AJAW,
a-AJAW-wa,
a-ja-wa

AJAW ajaw
ajaaw?
(1) pan, wadca (n)
(2) krl (n)

AJAW-wa,
a-AJAW,
a-AJAW-wa,
a-ja-wa






68
Znak przedstawiony w tej kolumnie stanowi tylko jeden z moliwych wariantw pisowni spotykanej w zbiorze hieroglifw Majw. Na
przykad sowo pan, wadca (ajaw) moe by zapisane na rne sposoby: AJAW, a-AJAW, AJAW-wa, a-AJAW-wa i a-ja-wa. Ponadto
uycie rnych form graficznych daje mnstwo kombinacji, z ktrych kada ukazuje odmienne zoenie znakw (zobacz pisownia oboczna
w prawej kolumnie i Rozdzia 7. Logogramy). Ukad sownika zosta oparty na transliteracji w porzdku alfabetycznym. Jeli ktry z
hieroglifw wystpuje zawsze w poczeniu z zaimkiem dzierawczym u-/y-, wwczas ten podany jest w nawiasie, np. (y-)ukib. Zatem
porzdek alfabetyczny odpowiada raczej tematowi wyrazu ni formie najczciej pojawiajcej si w zbiorze.
69
Jest to transliteracja oglna, wykluczajca fonemy zrekonstruowane (dugo samogoski, zwarcie goni i /h/ [przedspgoskowe welarne
goski szczelinowe]), ktre nie stanowi integralnej czci hieroglifw, lecz zostay wskazane przez zasady dysharmonii, odmiany
gramatycznej, a w przypadku elizji (wyrzutni fonemowej) ustalone przez rdzennych lektorw/czytelnikw (zobacz str. 56 i nastpne).
70
Jest to transkrypcja szczegowa obejmujca dwiki zrekonstruowane (zaznaczone w [nawiasach kwadratowych]), i oparta zarwno na
wiadectwach historycznych, wewntrznych, jak i paleograficznych.
71
W rzeczywistoci jest to raczej glosa ni tumaczenie (glosa oznacza krtkie oglne tumaczenie sowa lub morfemu, nie uwzgldniajce
kontekstu, w ktrym si pojawia). Tym niemniej, jeli istnieje kilka dobrze udokumentowanych znacze sowa, zostay one podane w
kolejnoci od najbardziej dosownej do najbardziej metaforycznej. W przypadku tej ostatniej wzito pod uwag (do pewnego stopnia) rne
znaczenia w zalenoci od kontekstu, w ktrym si pojawia. Po wyrazach zamieszczono (w nawiasach okrgych) skrty kategorii
gramatycznej: adj: przymiotnik, adv: przyswek, cn: rzeczownik zoony, cop: cznik, dem: zaimek wskazujcy, ip: zaimek niezaleny, iv:
czasownik nieprzechodni, ivd: czasownik nieprzechodni derywat, n: rzeczownik, ncl: klasyfikator liczbowy, num: liczebnik, part: partykua,
poss: prefiks zaimka dzierawczego, prep: przyimek, prpo: przyrostek zaimka absolutywnego, prpr: przedrostek zaimka ergatywnego, pv:
czasownik pozycyjny , sp: imiesw bierny, top: toponim, tv czasownik przechodni, tvd: czasownik przechodni (derywat). W polskim
przekadzie pozostawiono skrty kategorii gramatycznych stosowane w jzyku angielskim. Po pierwsze dlatego, e znaczca wikszo
literatury dotyczcej epigrafiki Majw jest dostpna w jzyku angielskim, a po drugie z powodu braku odpowiednich skrtw niektrych
kategorii (np. zaimkw ergatywnych i absolutywnych).
72
Pisownia oboczna zostaa oparta na pracach: Boot, nie opublikowany rkopis; Lacadena & Wichmann 2004; Lacadena & Zender 2001 i
Lacadena (informacja prywatna, 2003).
73
Przedrostek, proklityka lub klasyfikator oznaczajcy osob, czynnik, sprawc, funkcj, stanowisko, cech/waciwo lub pe msk.
74
Zobacz rne warianty glifu ajaw na stronie 15.
69


Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia oboczna:



AJAW-le

ajawle[l]

(1) wadza, panowanie (n)
(2) krlowanie (n)
(3) krlestwo (n)


AJAW-le-le,
AJAW-
2
le

AK a[h]k (1) w (n) a-ka,
a-ku

(y)a-ka (y)a[h]k- (1) da, dawa (tv) ya-AK

AK-ta a[h]kot
a[h]kta-
(1) taniec (n)
(2) taczy (ivd )

a-AK-ta

(y)a-ku-tu-u (y)a[h]ktu
(y)a[h]kutu
(1) rzecz podarowana (n)
(2) prezent, podarunek (n)



(ya)-AL (y)a[h]l (1) syn (matki) (n)

ya-AL-la,
ya-la

(y)a-AT-na (y)atan (1) towarzyszka (n)
(2) maonka? (n)
(3) ona? (n)

(ya)-ATAN

BAH
ba
baah
ba[(a)h]
ba[aj]
(1) wizerunek, portret (n)
(2) wasna osoba (n)
(3) znak fonetyczny

ba-hi,
ba-hi-ja

ba-ki baak (1) ko (n)
(2) jeniec (n)

BAK,
BAK-ki

ba-ku bak (1) dziecko (n)
(2) modzieniec (n)
75








75
Odpowiednik sowa chok we wczesnym okresie klasycznym (patrz poniej).
70



Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia oboczna:



BALAM

ba[h]lam

(1) jaguar (n)

BALAM-ma,
ba-la-ma

ba-ka-ba ba[ah]kab (1) przywdca Ziemi
(2) pierwszy na Ziemi (n)
(tytu)
ba-KAB,
ba-ka-KAB,
BAH-ka-ba

ba-tzu batz (1) mapa wyjec (n)

bi
BIH
bi[h]
bi[j]
bih
bij
(1) znak fonetyczny
(2) droga (n)
bi-ji,
bi-hi

bu-ku bu[h]k ubranie, odzienie (n)

bu-la buul fasola (n)



CHAK-ki cha[h]k (1) Chahk (n) (imi bstwa) CHAK,
cha-ki

CHAK chak (1) czerwony (adj)
(2) wielki (adj)
cha-ka?

CHAM-mi cham umrze, umiera (iv) CHAM

CHAN-nu cha[a]n (1) pan, zwierzchnik (n)
(2) waciciel (n)
(3) stranik (n)
CHAN-na,
cha-CHAN,
cha-CHAN-nu,
cha-nu





71


Hieroglif:

Transliteracja: Transkrypcja: Tumaczenie: Pisownia oboczna:



CHAN
KAN

chan

(1) w (n)
(2) niebo (n)
(3) cztery (nr)

CHAN-na,
cha-CHAN,
cha-na,
ka-KAN

CHAN-na chan (1) niebo (n)
(2) w (n)
(3) cztery (nr)
CHAN,
cha-CHAN,
cha-na

CHAN chan (1) cztery (nr)
(2) niebo (n)
(3) w (n)


CHAPAT chapa[h]t
chapa[ah]t
chapa[h]t
chapat
(1) wij, krociong, stonoga (n)
(2) imi istoty nadprzyrodzonej
cha-pa-ta,
cha-CHAPAT-ti,
CHAPAT-tu,
cha-pa-tu

che-e-bu chee[h]b
chebu[l]
(1) piro (do pisania) (n)
(2) pdzel (n)

che-bu

CHOK chok- (1) rozrzuca/rozpryskiwa/
rozpyla (tv)
(2) sia, posia (tv)

CHOK-ka,
CHOK-ko,
cho?-ka,
cho?-ko

chu-ka chuk- (1) chwyci, pojma (tv)
(2) uj, bra do niewoli (tv)
chu-ku

CHUM[mu] chum- (1) zasiada, siada (pv)
(2) zosta posadzonym/
osadzonym (pv)

CHUM

cha-ji chaaj
chaah
chaj
(1) krople (n)
(2) kadzido (n)
(3) krew? (n)
(4) kukurydza? (n)
cha-ja,
cha-ha,
cha

cha-ho-ma chahom (1) mczyzna? CHAHOM-ma,
cha-ho






72



Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia
oboczna:



CHAK-ka

chak-

(1) ci, ci (tv)
(2) odcina, rba (tv)
(3) ci gow (tv)

CHAK

CHAM-
KAM
cham-
kam-
(1) bra, wzi (tv)
(2) chwyta (tv)
(3) otrzyma, otrzymywa (tv)
CHAM,
CHAM-ma,
cha-CHAM,
cha-ma,
ka??


cha-
CHAMAK
chamak (1) lis (n) cha-ma-ka,
CHAMAK

CHAY?? chay?? (1) by pokonanym/
zniszczonym?
(2) upa, spada (iv)


CHEN-na chen (1) grota, jaskinia (n)
(2) dziura, wydrenie (n)
(3) studnia, rdo (n)
CHEN

cho-ko chok (1) modzieniec (n)
(2) latorol, potomek (n)
(3) dziecko (chopak) (n)
CHOK-ko

(y)e-be-ta ebet
ebet
(1) posaniec (n) ye-be-te

e-bu e[h]b (1) stopie/schodek/
schody (n)
(2) platforma, rusztowanie
(n)
e-EB,
EB-bu,
e-ba,
ye-bu,
ye-ba


EK ek
eek
76

(1) gwiazda (n) e-ke

EL-KIN-ni elkin (1) wschd (n) EL-KIN





76
Patrz: przypis 62.
73


Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia oboczna:



HA

ha

(1) woda (n)
(2) zbiornik wodny (n)
(3) jezioro (n)
(4) rzeka (n)


HA-a,
[h]a

ha-i

hai ?
haa ?
(1) ten, ta, to (ip)

HAB ha[a]b (1) rok (czyli 360 dni) (n) HAB,
HAB[bi]

ha-ma ham (1) otwarty, odkryty (sp)

HIX hi[i]x (1) jaguar (n)
(2) jaguarundi (n)
hi-HIX

HUN hun
huun
(1) ksiga (n)
(2) papier (n)
(3) opaska na gow (n)
(4) diadem (n)

HUN-na,
hu-na

HUL hul- (1) przybywa,
przychodzi (tutaj) (iv)
HUL-li,
hu-li

(y)i-cha-ni (y)ichaan (1) wuj (ze strony matki) (n)
(2) brat matki (n)


(y)i-chi-NAL-la (y)ichnal (1) z, razem
(2) w towarzystwie,
w obecnoci
yi-chi-NAL,
yi-chi-na-la

(y)i-tzi-ni (y)i[h]tziin
(y)i[h]tzin
(1) modszy brat (n) i-tzi,
yi-tzi-na






74


Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia
oboczna:



IK


ik

(1) powietrze (n)
(2) wiatr (n)
(3) oddech (n)


IK ik (1) czarny (adj)



IL il- (1) widzie, zobaczy (tv)
(2) by wiadkiem (tv)
IL-la,
i-la

ITZAMNAJ?-ji itzamnaaj (1) Itzamnaaj (n) (imi
bstwa)
i-ITZAMNAJ

IX
IXIK
na
ix
ixik
na
(1) klasyfikator rodzaju
eskiego
(2) kobieta (n)
(3) pani (n)
(4) matka (n)

i-xi
IXIK-ki

ja-yi jaay
jay
(1) waza, misa (n) ja-ya

ja-na-bi janaa[h]b (1) gatunek kwiatu (n) JANAB,
ja-NAB

ja-wa-TE jawa[n]te (1)trjnony talerz /
talerz na trjnogu (n)
ja-TE

JOL jol
jol?
joloom?
(1) gowa (n)
(2) czaszka? (n)
JOL-lo,
JOL-li (?),
JOL-le (?),
JOL-mi

ju-lu jul (1) dzida, wcznia (n)
(2) przebi, przeku (tv)








75

Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia boczna:



(u)-1-TAN-na

(u)junta[h]n
(u)junta[h]n
(u)junta[h]n
(u)hunta[h]n


(1) umiowany (n)
(2) ukochany (n)

JUN?-TAN,
JUN?-ta-na
JUN?-TAN-ni

KAB
CHAB?
kab
kaab
chab?
chaab?
(1) ld (n)
(2) ziemia (n)
(3) pszczoa (n)
(4) mid (n)
ka-ba,
KAB-ba,
KAB-bi,
CHAB?-ba,
CHAB?-bi


2
ka-wa kakaw 1) kakao (n) ka-ka-wa,
ka-wa,
ka-
2
ka-wa,
2
ka-wa

KAL(OM)-ma-TE kalomte (1) kaloomte (n)
(tytu krlewski
wysokiej rangi)
KAL(OM)-TE,
ka-lo-ma-TE,
ka-KAL(OM)-ma-TE
ka-KAL(OM)-TE

KAY,
CHAY
kay
chay
(1) ryba (n) ka-ya

ke-KELEM
ke-KELOM?
kelem
kelom?
(1) silny, mocny (adj)
(2) modzieniec (n)
(3) kogut? (n)
ke-le-ma,
ke-lo-ma,
KELEM,
KELOM?


KOHAW-wa kohaw (1) ubir/nakrycie
gowy (n)
(2) hem, kask (n)
ko-ha-wa,
ko-o-ha-wa

KABA kaba (1) imi, nazwa (n) KABA-a,
ka-ba-a,
ka-ba

KAK ka[h]k (1) ogie (n) KAK-ka,
ka-KAK,
ka-ka,
2
ka

KAN-na kan (1) ty (adj)
(2) dojrzay (adj)
KAN







76

Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia
oboczna:



KAN-na

ka[h]n

(1) awa (n)
(2) siedzenie, siedzisko (n)


KAWIL kawiil
kawil
(1) Kawiil (n) (imi bstwa) KAWIL-la,
KAWIL-li,
KAWIL-wi-la,
ka-wi-la

KIN-ni kin
kihn?
kiin
(1) soce (n)
(2) dzie (n)
(3) wiato? (n)
KIN

KINICH ki[h]nich (1) Ki(h)nich Ajaw (imi
bstwa)
KIN-ni-chi,
KIN-ni-hi-chi,
[KIN]chi-ni

KINICH ki[h]nich (1) tytu (soneczny, gorcy
lub rozgrzany) (adj)
KIN-ni-chi,
KIN-ni-hi-chi

KUH kuh (1) bg (n)
(2) bstwo (n)
ku-hu,
ku

KUH kuh[ul] (1) dotyczcy bogw (adj)
(2) boski (adj)
(3) wity, sakralny (adj)
KUH,
KUH-lu,
KUH-JUL?,
KUH-hu-lu

KUH-tzi kuuhtz (1) tyto (n)

la-ka lak
laak
(1) talerz (n) la-ki
LAK?

ma-xi maax (1) mapa czepiak (n)







77


Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia oboczna:



MIJIN?

miji[i]n?

(1) dziecko ojca (n)

MIJIN-na

MO mo
moo?
(1) papuga ara (n) MO-o,
mo-o,
mo-o-o

MUYAL-ya-la muyal
muyaal
(1) chmura (n) MUYAL-li,
mu-MUYAL

NAB naa[h]b (1) jezioro (n)
(2) morze (n)
(3) rozlewisko (n)
(4) lilia wodna (n)
na-bi,
NAH-bi,
na-NAB-ba

NAL -nal (1) miejsce (n)
(2) kukurydza (n)
(3) milpa
(pole kukurydziane) (n)
(sufiks okrelajcy miejsce)

na-la

na-wa na- (1) przedstawi?, okaza? (tv) NAH-wa

OCH-chi och- (1) wej, wchodzi,
wkracza (iv)
OCH,
o-chi

OCH-KIN-ni ochkin (1) dos. wejcie soca? (n)
(2) zachd (n)

OCH-KIN

OL-la o[h]l (1) serce (n)
(2) portal (n)
(3) centrum, rodek (n)
o-la,
OL,
2
o-la,
yo-OL-la

(y)o-OTOT-ti (y)otoot (1) dom, budowla (n)
(2) dom, mieszkanie (n)
OTOT,
OTOT-ti,
o-to-ti,
yo-to-ti





78


Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia oboczna:



pa-ka-la

pakal

(1) tarcza (n)

PAKAL,
PAKAL-la

pi-bi-NAH-a pibnaah (1) ania parowa, sauna (n) pi-bi-NAH,
pi-bi-NAH-li

pi-tzi pitz (1) gra w pik (n)
(2) gra w pik (tv)
(3) gracz w pik (n)


sa-ja-la sajal (tytu) (n) sa-ja

SAK sak (1) biay (adj)
(2) czysty (adj)
SAK-ka

SIY?
SIH?
siy-
sih-
(1) urodzi si (iv[d?])

su-ku-WINIK-ki suku[n] winik (1) starszy brat (n) sa-ku-wi-WINIK

TAN ta[h]n (1) centrum, rodek (n)
(2) w (prep)
(3) w centrum (prep)
TAN-na

TE te
teel
(1) drzewo (n)
(2) drewno (n)
(3) las (n)
TE-e,
TE-le,
TE-e-le



te-mu

tem?
temul?

(1) tron (n)







79



Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia
oboczna:



ti, TI

ti-

(1) w, do, na, z, przez,
dla, jako (prep)


TOK to[o]k
tok
(1) kwarc, krzemie,
chalcedon (n)
to-TOK,
to-ka,
TOK-ko,
to-ko


TUN-ni tuun
tun?
(1) kamie (n)
(2) rok (n)
TUN,
tu-TUN,
tu-TUN-ni,
tu-ni


tu-pa tu[u]p
tupa[j]
(1) cz zausznicy (n)
(2) zausznica (n)
tu-pa-ja,
TUP,
tu-TUP,
tu-pi

TZAK tzak- (1) wywoywa, zaklina (tv)

TZUTZ tzutz- (1) koczy (tv)
(2) zakoczy, wypeni (tv)
(3) skoczy, ukoczy (tv)

2
tzu,
tzu-tza

TZAK tzak- (1) liczy (tv)
(2) uporzdkowa (tv)
(3) powikszy, podnie (tv)
TZAK-ka,
TZAK-a

tza-pa tzap- (1) wkopa, postawi, umieci
(tv)


tzi-bi tzi[h]b- (1) pismo/malowido (n) TZIB

tzi-ba tzi[h]ba- (1) pisa/malowa (tvd)







80

Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia
oboczna:



a/AJ-TZIB-ba

a[j] tzi[h]b

(1) pisarz, skryba, malarz (n)

a/AJ-tzi-ba

u u- (1) on, ona, ono (prpr)
(2) jego, jej (poss)
(przed sowami rozpoczynajcymi
si spgosk)


u-ti u[h]t- (1) zdarzy si, wydarzy si (iv) UH-ti

(y)u-ne (y)une[n] (1) dziecko ojca (n) yu-
2
ne

WAY way (1) way (n)
(2) nawal (n)
(3) duchowy towarzysz
(zwierz lub istota zoomorficzna)
(n)

WAY-ya,
WAY-wa-ya,
wa-WAY-ya,
wa-ya

WINAK?
KAL
winaak?
kaal
kal
(1) dwadziecia (num) WINAK?-ki
KAL-li,
KAL-la

WINIK winik (1) osoba (n)
(2) czowiek (n)
(3) okres 20-dniowy (n)
WINIK-ki,
wi-WINIK-ki

wi-WITZ
77
witz (1) gra (n)
(2) wzgrze (n)
WITZ,
wi-tzi

xa-MAN-na xaman (1) pnoc (n) xa-ma-MAN-na

XOK-ki xook (1) rekin (n) XOK






77
Zobacz rozdziay 8. Sylaby (sylabogramy) i 9. Dopenienia fonetyczne.
81


Hieroglif:


Transliteracja:

Transkrypcja:

Tumaczenie:

Pisownia
oboczna:



y(a)

y-

(1) on, ona, ono (prpr)
(przed sowami
rozpoczynajcymi
si samogosk)


y(e) y- (1) on, ona, ono (prpr)
(przed sowami
rozpoczynajcymi
si samogosk)


y(i) y- (1) on, ona, ono (prpr)
(przed sowami
rozpoczynajcymi
si samogosk)


y(o) y- (1) on, ona, ono (prpr)
(przed sowami
rozpoczynajcymi
si samogosk)


y(u) y- (1) on, ona, ono (prpr)
(przed sowami
rozpoczynajcymi
si samogosk)


YAX yax (1) niebieski/zielony (adj)
(2) pierwszy (adj)
ya-YAX


Tabela XXV: Zwizy sownik majasko polski
78














78
Rysunki nastpujcych glifw s autorstwa Christophea Helmke: (y)a-ku-tu-u, che-e-bu, (u)ja-yi, ja-wa-TE, MUYAL-ya-la i SAK.
82
SOWNIK TEMATYCZNY MAJASKO POLSKI


CZASOWNIKI


Rdze/temat:


Transliteracja
79
:

Transkrypcja
80
:

KG
81
:

Tumaczenie
82
:

ah-


ahk- / ahku




ahkt-







ak-


al-




an





a-ha-la
a-ha-li

ya-ka-wa
ya-AK-wa
ya-ku-tu-u


a[AK]-ta-ja
AK-ta-ja
AK-ta-ji
a-AK-ta
AK-ta
i-AK-TAJ-ja
AK-TAJ

ya-ka-ta-ji


ya-la-ja
ya-la-ji
ya-la-ji-ya
ya-la-[ji]ya

a-nu
AN-nu
a-AN-na
a-AN
AN

ah-al
ah-aal

y-a[h]k-aw
y-a[h]k-[a]w
y-a[h]ku-tu


a[h]kt-aj
a[h]kt-aj
a[h]kt-aaj
a[h]kt-a[j]
a[h]kt-a[j]
i-a[h]kt-aj
a[h]kt-aj

y-ak-t-aaj


y-al-aj
y-al-aaj
y-al-j-iiy
y-al-j-iiy

an
an
a[]n
a[]n
a[]n

iv


tv




ivd







*


tv




iv


tworzy, wzbudza (budzi)


da, dawa prosz zwrci uwag na
przykad yahkutu, ktry to rzeczownik
oznacza podarunek, prezent


taczy pochodny od rzeczownika ahkot
taniec, w ktrym dla formy
czasownikowej zastosowano synkop <o>





opuszcza, zrzeka si, abdykowa


mwi, powiedzie




by, istnie stosowane jako cz
wyrae okrelajcych personifikacj
(uosobienie) bstwa





79
Jest to transliteracja oglna, wykluczajca zrekonstruowane fonemy (dugo samogoski, zwarcie goni i /h/ [przedspgoskowe welarne
goski szczelinowe]), ktre nie stanowi integralnej czci hieroglifw, lecz zostay wskazane przez zasady dysharmonii, odmian
gramatyczn, a w przypadku elizji (wyrzutni fonemowej) ustalone przez rdzennych lektorw/czytelnikw. Ukad pisowni obocznej jest
oparty przede wszystkim na pracach: Boot, Lacadena & Wichmann 2004, Lacadena & Zender 2001 i Lacadena (informacja prywatna, 2001-
2006).
80
Jest to transkrypcja szczegowa, obejmujca fonemy zrekonstruowane (podane w [nawiasach kwadratowych]), oparta na dowodach
historycznych, wewntrznych i paleograficznych.
81
KG kategoria gramatyczna. Skrty: czasowniki: iv: czasownik nieprzechodni, ivd: czasownik nieprzechodni (derywat), pv: czasownik
pozycyjny tv: czasownik przechodni, tvd: czasownik przechodni (derywat); rzeczowniki i przymiotniki: adj: przymiotnik, cn: rzeczownik
zoony, n : rzeczownik; inne: adv: przyswek, cop: cznik, dem: zaimek wskazujcy, ip: zaimek niezaleny, ncl: klasyfikator
liczebnikowy, num: liczba, part: partykua, poss: prefiks oznaczajcy przynaleno, prep: przedrostek, pronA: sufiks zaimka
absolutywnego, pronE: prefiks zaimka ergatywnego. W polskim przekadzie pozostawiono skrty kategorii gramatycznych stosowane w
jzyku angielskim. Po pierwsze dlatego, e znaczca wikszo literatury dotyczcej epigrafiki Majw jest dostpna w jzyku angielskim, a
po drugie z powodu braku odpowiednich skrtw niektrych kategorii (np. zaimkw ergatywnych i absolutywnych).
82
W rzeczywistoci jest to raczej glosa ni tumaczenie (glosa oznacza krtkie oglne tumaczenie sowa lub morfemu, nie uwzgldniajce
kontekstu, w ktrym si pojawia). Tym niemniej, jeli istnieje kilka dobrze udokumentowanych znacze sowa, to zostay one podane w
kolejnoci od najbardziej dosownej do najbardziej metaforycznej. W przypadku tej ostatniej (oczywicie tylko w pewnym stopniu) wzito
pod uwag rne znaczenia w zalenoci od kontekstu, w ktrym si pojawia.
83

Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

ahn-

at-



bak-



bal- / bahl-




bixan-,
bih-xan-



bik-

buch-

buk-

but-

butz-

cham- / kam-
chim-



che- / cheh-



chok-







chuk-


a-ni

ya-ti-ji
ya-ta-ji
ya-AT-ji

BAK-na-ja
BAK-wa-ja
u-BAK-wa

ba-la-ja
u-ba-la-wa
ba-la-ma
BALAM-ma

[bi]XAN?-na
[bi]XAN?-ni-ya



bi-ki

bu-BUCH-wa-ni

bu-ku-yi

u-bu-tu-wa

bu-tza-ja

CHAM
CHAM-mi
CHAM-mi-ya
chi-CHIM-mi

che-e-na
che-na
che-he-na

cho-ko-wa
u-cho-ko-wa
CHOK-wa
u-CHOK-wa
u-CHOK-ko-wa
u-CHOK-wi
u-CHOK-ji

chu-ka
chu-ka-ja
chu[ku]-ja /
CHUK-ja
chu-ku-ka-ja
u-chuk-ku-wa
u-chu[ku]-ya /
CHUK-ya
chu[ku]-ji-ya /
CHUK-ji-ya

a[h]n-i

y-at-ij
y-at-[i]j / -aaj
y-at-[i]j

ba[a]k-n-aj
ba[a]k-w-aj
u-bak-[a]w

bal-aj
u-bal-aw
ba[h]l-am
ba[h]l-am

bi[h]-xan-
bi[h]-xan-iiy



bik-

buch-waan

buk-uuy

u-but-uw

bu[h]tz-aj

cham
cham-i
cham-iiy
chim-i

che-[e]n
che[-e]n
cheh-e-n

chok-ow
u-chok-ow
chok-[o]w
u-chok-[o]w
u-chok-ow
u-chok-[oo]w
u-chok-[i]j

chu[h]k-a[j]
chu[h]k-aj
chu[h]k-[a]j
chu[h]k-aj
u-chu[h]k-uw
u-chuk-[ii]y
chu[h]k-j-iiy

iv

tvd



tv



tv




iv




iv

pv

tv

tv

*

iv




tv
DS &
NG:iv

tv







tv

biec, chodzi

kpa (si)



pojma jeca, pojma w niewol



ukrywa, przykrywa, zakrywa




dos. rusza w drog, i drog lub
i, podrowa przypuszczalnie
pochodzi od bih (droga) + xan (biec,
i)

pisa naprdce, gryzmoli, bazgra

by posadzonym/osadzonym

ubiera, odziewa

wypenia, zapenia, przykrywa

dymi

umiera, umrze




mwi, powiedzie



roztrzsa, rozsiewa, rozrzuca







pojma, zapa

84


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

chum-









chun-

chun-

chuy-


chahb-



chak-




cham- / kam-








chom-

ek-

el-


ehm-







ham-


hil-

CHUM[mu]-li-ya
CHUM[mu]-li
CHUM[mu]-la-ja
CHUM-la-ji-ya
CHUM[mu]-la-ji-ya
CHUM[mu]wa-ni
CHUM[mu]-wa-ni-ya
CHUM[mu]-ji-ya
CHUM[mu]-ja

chu-ni

chu-ni

chu-yu
u-chu-yu

u-cha-ba-wa
cha-CHAB-wi


cha-ka-ja
CHAK-ka-ja
CHAK-ka
CHAK

cha-ma
cha-CHAM
CHAM-ma
CHAM-wa
CHAM-wi
u-CHAM-wa
CHAM-ya
ka-ma

cho-ma

e-ke-wa-ni-ya

EL-le
EL

e-mi
e-mi-ya
EM-ye
EM[ye]
EM-
ye-ma-la
ye-EM-la

ha-ma-li-ya


hi-li

chum-l-iiy
chum-l-i[y]
chum-l-aj
chum-l-aj-iiy
chum-l-aj-iiy
chum-waan
chum-waan-iiy
chum-j-iiy
chu[h]m-[a]j

chun- / -[i]

chun- / -[i]

chuy
u-chuy

u-chab-aw
chab-[aa]w


cha[h]k-aj
cha[h]k-aj
cha[h]k-a[j]
cha[h]k-

cham-
cham-
cham
cham-aw
cham-aaw
u-cham-[a]w
cham-[ii]y
kam-

chom-

ek-waan-iiy

el-
el-

e[h]m-i
e[h]m-iiy
e[h]m-[e]y
e[h]m-[e]y
e[h]m-
y-e[h]m-al
y-e[h]m-[a]l

ham-l-iiy


hil-i

pv









iv

tv

tv


tv



tv




tv








tv

pv

tv


iv







tv
DS.:pv

iv

siedzie, siada









siedzie, siada (wariant chum-)

przywoywa (?), zaklina (?)

tka, szy


1) poci, pokutowa, odprawia
pokut
2) tworzy

obcina, odrbywa, cina (gow)




chwyta, chwyci, wzi








uderza, trafia

umieszcza, wchodzi, otwiera

pali, okadza


zstpowa, schodzi







otwiera, rozwizywa


spocz, zatrzyma si, przychodzi


85




Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

hul- / (h)ul-/ ul-







il-











jal-


jas-

jatz-


jaw-


jel-


joch-







jom-

jop-



joy-

hu-li
HUL-li
hu-li-ya
HUL-li-ya
HUL-ya
HUL-ye
HUL-le-li-[ji]ya

i-la-ja
i-IL-ji
IL-la
IL-ja
yi-la-ji
yi-li-ji
yi-li-a-ji
yi-IL-ji
yi-IL-la-ja
yi-IL-a
yi-li-a-[ji]ya

JAL
JAL-ji-ya

ja-sa-wa

ja-tza-yi
ja-tzo-ma

ja-wa-TE
ja-TE

u-je-le-wa


jo-cha
jo-cha-ja
jo-cho
jo-cho-ja
jo-cho-ji-ya
u-jo-cho-wa
jo-cho-li

jo-mo-yi

jo-po-la-ja
jo-po-la
jo-po-wo

jo-JOY-ja
JOY-ja
JOY[ja]
JOY-ya-ja
JOY[ja]-ji-ya
[jo]JOY-ji-ji-ya

hul-i
hul-i
hul-iiy
hul-iiy
hul-[ii]y
hul-[e]y
hul-el-ij-iiy

il-aj
il-[i]j
il-a[j]
il-[a]j
y-il-aaj
y-il-aaj
y-il-[i]j
y-il-[i]j
y-il-aj
y-il-a[j]
y-il-aj-iiy

jal-
jal-j-iiy

jas-aw

jatz-[aa]y
jatz-om

jaw-a[n]-te


u-jel-[e]-w


jo[h]ch-a[j]
jo[h]ch-aj
joch-
jo[h]ch-[a]j
joch-j-iiy
u-joch-ow
joch-ool / -l-i

jom-ooy

jop-l-aj
jop-l-a[j]
jop-ow

jo[h]y-[a]j
jo[h]y-[a]j
jo[h]y-[a]j
jo[h]y-aj
jo[h]y-[a]j-iiy
jo[h]y-[a]j-ij-iiy

iv







tv











tv


tv

tv


pv


tv


tv







tv

iv



tv

przyby (tutaj), przychodzi







widzie, ujrze, by wiadkiem











pokazywa, okazywa si


czyci (?), rozjania(?)

zada cios, uderza, wbija


mie otwarte/rozwarte usta


1) zdobi, ubiera
2) zmienia, zastpowa

wierci, krzesa (ogie)







upada, niszczy, koczy si

pali, wypenia



wiza, zatwierdza, odsania, ujawnia

86

Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

jub-


jul-



jut-

kab-





kach-

kal-




kam-

kob-


koh-



kohk-


kotz-


kuch-




ka-



kahk-

kal-


ju-bu-yi


JUL
u-JUL-lu
u-JUL-wa

ju-tu-wi

u-KAB-ji
u-[KAB]ji
u-KAB-ya
u-KAB-ji-ya
u-KAB-[ji]ya

u-ka-cha-wa

ka-lo-ma
ka-[KAL]ma
[KAL]ma
KAL

---

u-ko-bo
u-ko-bo-wa

ko-ho-yi
i-ko-ho-yi
ko-ji-ya

ko-ko-no-ma


ko-tzo-la
ko-tzo-ma

ku-cha-ja
u-ku-chu
KUCH?-chi
KUCH?

ka-a-yi
ka-yi
KA-yi

ka-ka-bi-li

ka-la-ja
u-KAL-wa
KAL-ja
KAL-[ji]ya
KAL-wa
KAL-wi

jub-uuy


jul-
u-jul-
u-jul-[u]w

jut-uuw

u-kab-[i]j
u-kab-[i]j
u-kab-[ii]y
u-kab-j-iiy
u-kab-j-iiy

u-kach-aw

kal-om
kal-[o]m
kal-[o]m
kal-



u-kob-
u-kob-ow

koh-ooy
i-koh-ooy
ko[h]-j-iiy

ko[h]k-n-om


kotz-ol
kotz-om

ku[h]ch-aj
u-kuch
kuch-i
kuch-

ka-[aa]y
ka[]-[aa]y
ka-[aa]y

ka[h]k-bil

ka[h]l-aj
u-kal-[a]w
ka[h]l-[a]j
ka[h]l-j-iiy
kal-[a]w
kal-[aa]w

tv


tv



*

tv





tv

tv




---

?


EB:tv
TK &
NG:iv

tvd*
tv::NG

v*


tv




tv
DS.:iv


tv

tv






wywraca, przechyla, napada,
powala, usuwa

przeszywa, przekuwa, rzuca
(wczni, oszczepem, dzid, strza),
miota, ciska

*

nadzorowa, doglda





wiza, zawiza, splta

otwiera, otworzy




zobacz: cham-

przyrwnywa do (kogo, czego),
upodabnia rzeczy, powtarza

uderza, zadawa (cios), burzy, wali



pilnowa, czuwa, doglda


zwija, skrca


nosi, dwiga, trzyma




dos. zmniejsza si, koczy, widn,
umiera


pali, okadza

przedstawia, prezentowa, ofiarowa,
wynosi, opasywa (gow), umocowa,
wiza, doczy, zamyka



87

Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

kam

kas-


kat-

kay-


kub-


kuh-




kux-



lam-



lek-

lok-




mach-


mak-



mak-


mek-


mis-

muk-





---

ka-sa-ja
ka-sa-ya

ka-ti

ka-yo-ma
KAY

ku-ba-ja


KUH-na
KUH-hu-na
KUh-Hun-na
KUH-HUN

ku-xa-ja
ku-xa-ji
KUH-xu-ja

la-ma
LAM-wa
LAM

u-le-ka

u-lo-ko-la
lo-LOK
u-LOK
LOK

ma-ch-ja
ma-chi-ta

ma-ka-ja
ma-AK-ja-ji-ya
ma-ka-xa

u-ma-ka
u-ma-ka-wa

u-me-ke-ji-ya
u-me-ke-[ji]ya

mi-si

mu-ka-ja
mu-ku-ja
u-mu-ku
mu-ku-yi



ka[h]s-aj
kas-ay

kat-i

kay-om
kay-

ku[h]b-aj


kuh-[u]n
kuh-un
kuh-un
kuh-u[]n

ku[h]x-aj
ku[h]x-aaj
kuhx-[a]j

lam-
lam-[a]w
lam-

u-lek-

u-lok-ol
lok- / -[i]
u-lok- / -[i]
lok- / -[i]

ma[h]ch-aj
ma[h]ch-iit / -t-a[j]

ma[h]k-aj
ma[h]k-aj-iiy
ma[h]k-ax

u-mak- / -a[j]
u-mak-aw

u-mek-j-iiy
u-mek-j-iiy

mis-

mu[h]k-aj
mu[h]k-[a]j
u-muk-
muk-uuy

---

tv


tv

iv


tv


tv




tv



iv



tv

iv




tv


tv



tv


*


tv

tv





zobacz: cham-

ama, porusza, upa


chcie

piewa


prezentowa, darowa, skada,
deponowa, dostarcza

czci, wielbi




1) gry (chrupice potrawy), rani,
torturowa
2) koczy, zakoczy

zmniejsza, wydycha, wygasa



wznosi

wyania si, opuszcza, wychodzi,
ucieka



apa, chwyta


1) przykrywa, zamyka
2) zarcza, obieca


je (mikkie potrawy)


przyjmowa, ujmowa (?)


czyci, oczyszcza

grzeba, chowa (ciao)





88


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

nahb-

naj-

nak-

naw-

nup-

och- / ok-





otoot-

pach-

pak-


pak-


pak-



pan-

pas-


pat-





pat-



pek-

pet-



pich-

NAB-ja

na-ja-yi

u-na-ka-wa

na-wa-ja

nu-pa-ja

o-chi
o-chi-ya
OCH-chi-ya
OCH-chi
OCH

OTOT-NAH-ja

pa-chi

pa-ka-la-ja
u-pa-ka-ba

pa-ka-xa
pa-ka-xi

pa-ka
u-pa-ka
pa-ka-ji-ya

pa-na-wa-ni

pa-sa-ja
u-pa-sa-wa

pa-ta-wa-ni
PAT-wa-ni
PAT-ta-wa-ni
PAT-la-ja
PAT-[la]ja

u-pa-ti-ji
u-PAT-ji
u-PAT-ta-wa

u-pe-ka-ja

PET-te
PET-ja
PET-ji-ya

pi-chi

na[h]b-[a]j

naj-aay

u-nak-aw

na[]-w-aj

nu[h]p-aj

och-i
och-iiy
och-iiy
och- / -[i]
och- / -[i]

oto[o]t-n-aj

pach-i / pach-

pak-l-aj
u-pak-ab

pak-ax
pak-aax

pak-
u-pak-
pak-j-iiy

pan-waan

pa[h]s-aj
u-pas-aw

pat-waan
pat-waan
pat-waan
pat-l-aj
pat-l-aj

u-pat-ij
u-pat-[i]j
u-pat-aw

u-pek-aj

pet-
pe[h]t-[a]j
pe[h]t-j-iiy

pich-

iv

*

tv

tv

tv

iv





iv

tv

pv


tv


tv



pv

tv


pv





tv



*

tv



tv

wypenia wod (jak morze)

napenia, obsadza (?)

podbi, pokona, zawojowa

przedstawia, prezentowa (?)

czy, poczy, zlewa

wchodzi, wkracza





by zamieszkanym, umieszczonym

wybra, wybiera

odwraca, przewraca, rozwija


wraca


stawia, umieszcza, wyznacza, sadzi



kopa, grzeba (?)

otwiera, ujawnia, eksponowa,
ekshumowa

robi, ksztatowa, formowa, tworzy,
budowa




robi, ksztatowa, formowa, tworzy,
budowa


*

obraca, okra



dziurkowa, perforowa




89

Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

pitz-



pok-

puk-


pul-


sat-


siy- / sihy-




sin-



sus-


tak-


tal-



tap- / tahp-


tek-

til-


tihm-


tut-

tab-



tox-

pi-tzi-ja
pi-tzi-la-ja
pi-tzi-ji-ya

u-po-ko-lo

PUK
PUK-ki

pu-lu-yi
PUL-yi

sa-ta-yi


SIY-ja
SIY-ya-ja
SIY-ja-[ji]ya
SIY-ji-ja

si-na-ja
si-na
u-si-na

su-sa-ja

ta-ka
u-ta-ka
ta-ka-ni

ta-li
ta-li-ya
TAL-

ta-pa-la


te-ka-ja

ti-li-wi
TIL-wi

ti-ma-ja
ti-mi-ja

tu-ta-ja

ta?-ba-yi
TAB?-yi
TAB?[yi]

to-xa-ja


pitz-iij
pitz-iil-[a]j
pitz-j-iiy

u-pok-ol

puk-
puk- / i[i]

pul-uuy
pul-uuy

sat-aay


si[h]y-[a]j
si[h]y-aj
si[h]y-[a]j-iiy
si[h]y-j-iiy

si[h]n-aj
si[h]n-a[j]
u-si[h]n-a[j]

su[h]s-aj

tak-
u-tal-
tak-aan

tal- / -[i]
tal-iiy
tal-

tap-al / ta[h]p-al


te[h]k-aj

til-iw
til-[i]w

ti[h]m-aj
ti[h]m-[a]j

tut-aj

tab-aay
tab-aay
tab-aay

to[h]x-aj

ivd



ty

iv


tv


tv


ivd




tv



tv

tv



iv



iv


tv

iv


*


tv

iv



?

gra w pik



my, oczyszcza, puka

rozsypywa, rozprasza, roznieca (w
odniesieniu do ognia)

pali, podpala, podkada ogie


1) niszczy
2) traci

urodzi si




rozpociera, rozciga, szerzy



skroba, uszczy, zdziera

powleka, oblepia, przylepia



przychodzi, przybywa (skd)



1) gasi, niszczy
2) zdobi, dekorowa

nadepn (na co), depta, stpa

pali, pon


zadowala, agodzi, zaspokaja, uspokoi


odwiedza, mija

1) wznosi, wynosi, podnie
2) powica, dedykowa


?




90


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

tzak-





tzik-

tzutz-









tzak-






tzan-

tzap-






tzay-

tzihba-




ub-


uk-


uht-


u-TZAK-wa
TZAK-wa
TZAK-wi
TZAK-wi-ya
TZAK-ja

tzi-ka-ja

tzu-tza-ja
2
tzu-ja
2
tzu-ji-ya
TZUTZ-tza-ja
TZUTZ-ja
u-TZUTZ-wa
u-TZUTZ-yi
TZUTZ-yi
TZUTZ-jo-ma

u-TZAK
u-TZAK-ka
u-TZAK-a
u-TZAK-ka-a
u-TZAK-bu-ji-li




u-tza-pa-wa
tza-pa-wa
tza-pa-ja
tza[pa]-ja
tza-pa-pa-ja
tza-pa-[ji]ya

tza-ya-ja

u-tzi-ba
tzi-bi-na-ja
u-tzi-bi-na-ja
u-tzi-bi-na-ja-la

yu-bi
yu-bi-la

u-UK-ni
yu-UK-bi

u-ti
u-ti-ya
UH-ti
UH-ti-ya
u-to-ma
u-u-ti

u-tzak-[a]w
tzak-[a]w
tzak-[aa]w
tzak-[aa]w-[ii]y
tza[h]k-[a]j

tzi[h]k-aj

tzu[h]tz-aj
tzu[h]tz-[a]j
tzu[h]tz-j-iiy
tzu[h]tz-aj
tzu[h]tz-[a]j
u-tzutz-[u]w
u-tzutz-[uu]y
tzutz-[uu]y
tzutz-j-om

u-tzak-
u-tzak-
u-tzak-a[]
u-tzak-a
u-tzak-bu-j-il /
/ -buuj-[i]l



u-tzap-aw
tzap-aw
tza[h]p-aj
tza[h]p-aj
tza[h]p-aj
tza[h]p-j-iiy

tza[h]y-aj

u-tzi[h]b-a
tz-[h]b-n-aj
u-tzi[h]b-n-aj
u-tzi[h]b-n-aj-al

y-ub-
y-ub-iil

uk-uun
y-uk-[i]b

u[h]t- / -[i]
u[h]t-iiy
uht- / -[i]
uht-iiy
u[h]t-om
u-u[h]t- / -[i]

tv







tv









tv






tv

tv






tv

iv




iv


iv


iv



przywoywa, chwyta, pojma (rzeczy
nieuchwytne)




czyta, liczy, oblicza

koczy, zakoczy si









ustawia, porzdkowa, kumulowa,
ustawia (w szereg), wytycza, ukada





niszczy

1) sadzi, zamieszcza, podnosi
2) wznosi stel





schodzi, spa, dochodzi, zdobywa (?)

malowa / pisa




sysze, sucha


pi


zdarzy si, wydarzy si




91



Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

ux- / uxul-





wa-

wa-






wach-

wal-





way-





we-








wi-



witz-


wol-

xok-


u-xu-lu
yu-xu-lu
yu-xu-lu-ji
yu-xu-li
yu-xu-lu-li

wa-[i]ja

wa-a-wa-ni
wa-WA-la-ja
WA-la-ja
wa-WA-ji-ya
WA-ji-ya
WA-ja



wa-WAL-la-ja
WAL-la-ja
wa-WAL-ji-ya
WAL-ji-ya
WAL-ja

WAY-bi
u-WAY-bi
u-WAY-bi-li
WAY-HAB[bi]-ba
WAY-HAB-ba

WE
u-WE-ya
u-WE-ji-ya
WE-ji
WE-i-bi
WE-bi
WE-ma
WE-la

WI-ja



wi-tz-ja
WITZ-ja

wo-li-yi

xo-ki

ux-ul
y-ux-ul
y-ux-ul-[i]j / -uuj
y-ux-uul
y-ux-ul-[i]l

wa[]-iij

wa-waan
wa-l-aj
wa-l-aj
wa-j-iiy
wa-j-iiy
wa-[ii]j



wa-l-aj
wa-l-aj
wa-j-iiy
wa-j-iiy
wa-[ii]j

way-ib
u-way-ib
u-way-bil / -[i]l
way-haab
way-ha[a]b

we-
u-we-[e]y / -[ii]y
u-we-j-iiy
we-eej
we-ib
we-[i]b
we-em
we-el

wi-[a]j



witz-iij
witz-[ii]i

wol-ooy

xok- / -[i]

tvd





?

pv






pv

tv





iv





tv








tv



ivd


tv

tv

rzebi, ry, nacina





(?)

by wzniesionym, ustawionym,
podpartym





wznosi

ustawia, stawia





spa, ni, przemienia





je (potrawy przygotowane z
kukurydzy)







je (w wyraeniach wojennych)
przypuszczalnie czasownik wywodzcy
si od we-aj zjedzony

ustawia (w stos), gromadzi na stos (na
gr)

okra, zawija, owija

liczy, czyta






92


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

yal-




yip-



yuhk-




yul-

ya-la-ja
ya-la-ji-ya
YAL-la-ja
ya-le-je

yi-pi-la-ja
yi-pi-ya-ja
yi-pi-ya-je-la

yu-ku-[la]ja
yu-ku-no-ma
yu-[ku]no
yu[ku]

yu-lu

yal-aj
yal-aj-iiy
yal-aj
yal-ej

yip-l-aj
yip-y-aj
yip-y-aj-el

yu[h]k-l-aj
yu[h]k-n-om
yu[h]k-n-o[m]
yu[h]k-

yul-


tv




iv



tv




tv

rzuca, wyrzuca, zrzuca




napenia, wypenia



1) czy, jednoczy
2) trz si, dre



polerowa, nabiera poysku



RZECZOWNIKI I PRZYMIOTNIKI




Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

abak

ach


ahal


ajaw





ajawil


ajawlel




ajawte

---

ACH?-cha


a-ha-la
a-ha-li

a-ja-wa
a-AJAW-wa
a-AJAW
AJAW-wa
AJAW

AJAW-wa-li
AJAW-li

AJAW-le-le
AJAW-le
2
AJAW-wa-le
AJAW-le

AJAW-TE
AJAW[TE]
ya-AJAW-TE
ya-AJAW[TE]

---

ach


ahal
ahaal

ajaw
ajaw
ajaw
ajaw
ajaw

ajaw-[i]l
ajaw-[i]l

ajaw-lel
ajaw-lel
ajaw-le[l]
ajaw-le[l]

ajaw-te
ajaw-te
y-ajaw-te
y-ajaw-te

---

n


n


n /
tytu




n


n




cn

zobacz sabak

penis przypuszczalnie forma z jzyka
chol (ziemie wschodnie) lub jukateckiego.

1) wit, brzask, stworzenie, kreacja
2) podbj, konkwista

1) dos. on + mwi > mwca lub nawet
krasomwca
2) tytu pan, wadca, krl



panowanie, wadanie, krlowanie lub
krlestwo

panowanie, wadanie, krlowanie lub
krlestwo



tytu pan drzewa lub krl drzewa
(genealogicznego) w zalenoci od
przekadu




93



Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:


KG:

Tumaczenie:

ajtzihb



ahk



ahkul, ahkul









ahkan




ahkab





ahk(u)tu


al




anaab /
anaab



at


atan




a/AJ-tzi-bi
ya-tzi-bi
a/AJ-TZIB

a-ka
AK-ka
AK

a-ku-u-lu
a-ku-lu

a-ku-la
a-ku
AK-lu
AK-la
AK


[ya]AKAN-na
a/AJ-AKAN-na
AKAN-na
AKAN

ya-ka-ba
a-ka-ba
AKAB-li
AKAB


ya-ku-tu-u


ya-la
ya-AL-la
ya-AL
AL

a-na-bi
ya-na-bi-li
ya-a-na-bi-li


AT-ti
AT-ta

ya-ta-na
ya-AT-na
a-AT-na
ya-TAN-li

aj-tzi[h]b
y-a[j]-tzi[h]b
aj-tzi[h]b

a[h]k
a[h]k
a[h]k

a[h]k-ul
a[h]k-ul /
/ a[h]k-u[]l
a[h]k-ul
a[h]k-u[l]
a[h]k-[u]l
a[h]k-[u]l
a[h]k-[ul] /
/ a[h]k-[ul]

y-a[h]kan
a[h]kan
a[h]kan
a[h]kan

y-a[h]kab
a[h]kab
a[h]kab-aal
a[h]kab


y-a[h]k-(u)tu


y-al
y-al
y-al
al

antab
y-anaab-[i]l
y-a[j]-annab-[i]l
/ y-anaab-[i]l

aat
at

y-atan
y-atan
atan
y-atan-[i]l /
/ y-atan-[aa]l

n



n



n /
top.








n /
imi
bstwa


n





n / cn


n




n




n


n



malarz, pisarz, skryba



w zwaszcza w z rzek Ameryki
rodkowej (Dermatemys mawii)


1) w patrz powyej
2) suy jako wyraenie toponimiczne
okrelajce miejsce obfitujce w wie,
uywane jako cz krlewskich
antroponimw





1) ryk, huk, jk
2) imi boga A



1) noc, ciemno
2) kiedy pojawia si w jednym wyraeniu
wraz z chahb, pokuta, ofiara i
zaimkiem dzierawczym, wwczas moe
odnosi si do siy, mocy, potgi

podarunek, prezent (dos. da-rzecz,
analizowane jako 3SE-da-NOM/INST?)

dziecko, potomstwo (matki)




rzebiarz (?)




penis


maonka, ona, partnerka









94


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

atot





ahyiin




bah










baak





bahlam




batun

batz


bay

bih / bij




bij

bihtuun

ya-to-te
ya-ATOT-TE()
ya-ATOT
ya-ATOT-ti


a-AYIN-na
AYIN-na
AYIN-ni
AYIN

ba-hi
ba-hi-ja
ba-ji-ja

[BAH]hi
BAH
ba




ba-ki
ba-ki-li
BAK-ki
ba-ka
BAK

ba-la-ma
BALAM-la-ma
BALAM-ma
BALAM

ba-TUN-nu

ba-tzu
BATZ

ba-ya

bi-hi
bi-ji
bi


ta-ta-bi (K1196)

bi-TUN-ni
[bi]TUN-ni

y-atot-e
y-atot-e
y-atot
y-atoot


a[h]yiin
a[h]yiin
a[h]yin
a[h]yi[i]n

baah
baah-[ii]j
baaj-[ii]j /
baa[h]-[ii]j
baah
bah / ba[a]h
ba[h] / ba[ah]




baak
baak-[i]l
baak
bak
bak / ba[a]k

ba[h]lam
ba[h]lam
ba[h]lam
ba[h]lam

batun

batz
ba[]tz



bih
bij
bi[h]/ bi[j]


tat bij

bih-tuun
bih-tuun

n





n




n / adj










n





n




n

n


n

n




n

cn

dom (w znaczeniu mieszkanie lub
miejsce zamieszkania) forma z
wczesnego okresu, zastpiona pniej na
Nizinach Majw przez otoot, a na
Jukatanie przez otooch

(dua) jaszczurka, krokodyl (Crocodylus
acutus & Crocodylus moreleti)
przypuszczalnie rdzeniem sowa jest ahiin,
a nie forma przedstawiona tutaj

1) suse
2) gwny (adj) jako wyrnik w
wyraeniach tytularnych dla najwyszych
rang osb noszcych poszczeglne tytuy
3) wizerunek, wasna osoba zawsze w
formie dzierawczej
4) po dodaniu sufiksu il i rdzenia
czasownikowego an (by, istnie)
uywane jako cz zwrotw zwizanych z
uosobieniem/personifikacj

1) ko, szkielet (zawsze w formie
dzierawczej)
2) jeniec (pojmany podczas wojny)



jaguar (Pantera onca) lub oglnie kot
rdze sowa pochodzi od czasownika bal-
ukrywa si, ktremu towarzyszy sufiks
am, dajc razem dosownie ukryty

korze jakiej roliny (?)

(czarna) mapa wyjec (Alouatta pigra)


gruby (?)

droga porwnaj z sakbih, dosownie
biaa droga, ktre to okrelenie w okresie
klasycznym odnosio si do drg znanych
na Jukatanie jako sakbeob.

linia (tekstu)

dos. droga-kamie odnosi si do
powierzchni powleczonych/pokrytych
kamieniem, a w szczeglnoci do terenu
boiska do gry w pik





95


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

bolay





bubul

bubul

buhk

bukuutz



buul / bul

butz


cha

chaab

chaach

chahk



chab

chahuk


chak


chakte


chakal


chakjal


chakalte


chak ek

bo?-la-yi
BOL?-la-yu




2
bu-lu-HA

2
bu-lu

bu-ku

bu-ku-tzi



bu-la

bu-tza-ja


2

cha-bi

cha-chi

cha-ki
CHAK-ki
CHAK

---

cha-hu-ku


CHAK


CHAK-TE-e


CHAK-ka-la


CHAK-ja-la


CHAK-ka-la-TE


CHAK-EK


bolaay
bolay




bubul-ha

bubul

bu[h]k

bukuutz



bu[u]l / bul

butz-aj


cha

chaab

chaach

cha[h]k / chaa[h]k
cha[h]k / chaa[h]k
cha[h]k / cha[ah]k

---

chahuk


chak


chak-te


chak-al


chak-jal


chak-al-te


chak ek

n





n

adj

n

n



n

n


adv

n

n

n /
imi
bstwa

---

n


adj


cn


adj


adj


cn


cn

drapiene zwierz odnosi si
zwaszcza do kotw ale moe dotyczy
te wy; pojawia si zazwyczaj z
przymiotnikiem okrelajcym kolor (jak
chak, kan lub ik)

insekt wodny

cylindryczny, w formie kolumny

odzienie, ubrania, tkanina

odnosi si do szczeglnego rodzaju
naczy do picia kakao, uywanych w
rejonie Acanceh na Jukatanie

(czarna i brzowa) fasola

dym przypuszczalnie zawsze
pojawia si w formie dzierawczej

znw, innym razem, nastpnym razem

pszczoa, ul, mid; zobacz te kab

kosz

1) deszcz, opady
2) imi boga B
zobacz poniej chahuk

zobacz kab

grzmot sowo spokrewnione z chahk
(powyej)

1) czerwony
2) wielki

dos. czerwone drzewo, okrelenie
tropikalnego cedru

dos. czerwonawy, podobny do
czerwonego

dos. czerwonawy, czerwieniejcy lub
zaczerwienienie

dos. czerwonawe drzewo, okrelenie
drzewa chicozapote (pigwicy)

dos. wielka gwiazda, okrelenie
planety Wenus



96


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

chakat




chan



chanal


chan chen




chan / chan /
chanan




chapaht /
chapat /
chapaat



chay / kay



che


chehb /
chehbul



chel


chiik / chik


chi



chiiltuun



CHAK-AT-ta
CHAK-AT



CHAN-na
CHAN


CHAN-NAL
CHAN-la

CHAN-na-CHEN-na
CHAN-na-CHEN
CHAN-CHEN-na
CHAN-CHEN

CHAN-nu
CHAN-na

CHAN


cha-pa-ta
CHAPAT-ti
CHAPAT-tu
CHAPAT


cha-ya
CHAY / KAY
ka-ya

che-e


che-e-bu

che-bu


che-le
CHEL?

chi-ku
chi[ku]

chi



chi-li-TUN-ni

chakat
chakat



chan
chan


chanal
chan[a]l

chan-chen
chan-che[]n
chan-chen
chan-che[]n

chan
cha[]n / chan /
chan[a]n
cha[]n / chan /
chan[an]

chapa[h]t
chapaa[h]t
chapa[h]t
chapa[h]t /
chapa[h/ah]t

chay
chay / kay
kay

che


che[h]b /
che[h]bu[l]
che[h]b /
che[h]bu[l]

chel
chel

chi[i]k / chik
chi[i]k / chik

chi[]



chi[]-[i]l-tuun

n




n /
num


adj


cn




n





n





n



n


n




n


n


n



cn

przedmiot uywany w tacu lub
przypuszczalnie nazwa taca (w
wyraeniach wspominajcych kosz-
lask w rejonie rzeki Usumacinta)

1) niebo
2) w
3) cztery

dos. jak niebo w znaczeniu
niebiaski

dos. niebo-grota, przypuszczalnie w
szerszym znaczeniu dotyczy
krlestwa, terytorium


stranik jako zdobywca;
zobacz te kan




wij, krociong, stonoga zazwyczaj
odnosi si do istot nadprzyrodzonych o
cechach zblionych do wija



ryba



drzewo jukatecka forma wyrazu
te z jzyka chol

przybory do pisania, piro, rylec




tcza


ostronos (coatimundi, pizote)


usta jukatecka forma sowa ti ,
ktre w jezyku chol oznacza usta,
wargi, brzeg, krawd

kamienne usta okrelenie uywane
w odniesieniu do obrczy kamiennych
na boiskach do gry w pik


97



Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

chich

chih / chij


chij




chijil


chikin




chilam

chilkay







chit





chitam



chitin


chiwoj



chubal


chuch


chumib


chi-chi

chi-hi
chi-ji

chi-ji
chi
CHIJ


CHIJ-ji-li
chi-ji-li

chi-KIN-ni
chi-KIN



chi-la-ma

chi-li-ka-yu







chi-ti
CHIT?-ti
CHIT?-ta
CHIT?


CHITAM-ma
CHITAM


chi-ti-ni


chi-wo-ja
chi-wo-jo
CHAK-chi-wo

chu-ba-la


chu-chu
u-chu-chu

CHUM[mu]-bi
CHUM[mu-bi]

chich

chih
chij

chij
chi[j]
chij


chijil


chikin
chikin



chi[]lam

chil-kay-u[l]







chit
chit
chiit
chit / chi[i]t


chitam
chitam


chitin


chiwoj
chiwoj
chak-chiwo[j]

chub-al


chuch
u-chuch

chum-ib
chum-ib

n

n


n




adj


n




n

cn







n





n



n


n



n


n


n

sowo, racja

chicha napj alkoholowy wytwarzany
w procesie fermentacji agawy

jele zwaszcza w odniesieniu do
jelenia wirginijskiego (Odocoileus
virginianus);
zobacz te keej i may

podobny do jelenia, przypominajcy
jelenia

zachd (strona wiata) sowo uywane
jedynie w okresie postklasycznym na
Jukatanie; zastpuje wyraz ochkin z jzyka
chol z okresu klasycznego

interpretator, rzecznik

manat, manat karaibski (Trichechus
manatus), dos. manat-ryba, w tym
przypadku prawdopodobnie wraz z
sufiksem toponimicznym ul. Prosz
zwrci te uwag, e w jzyku jukateckim
rekiny lub due ryby okrelane s
sowami chil-am lub chil-am

ojciec, patron wyraz pokrewny z kit





pekari, pekari biaobrode (Tayassu
pekari) lub pekari obrone (Tayassu
tajacu)

piec lub przypuszczalnie piec do
wypalania, suszenia; zobacz: kun

tarantula lub wielki pajk



rodzaj pojemnika na pira, rylce lub inne
przybory do pisania

krosno, warsztat tkacki


siedzenie, awa i przypuszczalnie nawet
tron wyraz oparty na rdzeniu chum-
(siedzie) z sufiksem instrumentalnym
-ib.
98



Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

chuwen



chah


chahb





chaaj / chaj /
chah




chahom



chamak


chaat / chat


chen




chenal




cho

chok



chok



choklel


ebet / ebet

CHUWEN-na
CHUWEN-ne
CHUWEN

cha-ha


cha-CHAB
CHAB-ba
CHAB
CHAB-li


cha-ji
cha-ja
cha-ha



cha-ho-ma
CHAH?-ma
cha-ho

cha-ma-ka?
cha-CHAMAK

cha-ti
cha-ta

CHEN-na
CHEN-ni
CHEN-ne
CHEN

[CHEN]NAL-la

[CHEN]NAL


cho / CHO

cho-ko
CHOK
CHOK-ko

cho-ko
CHOK
CHOK-ko

CHOK-ko-le-le
CHOK-ko-le

ye-be-ta
ye-be-te

chuwen
chuwen
chuwen

chah


cha[h]b
cha[h]b
cha[h]b
cha[h]b-[i]l


chaaj
chaj / cha[a]j
chah / cha[j]



chah-om
chah-[o]m
chah-o[m]

chamak
chamak

chaat
chat / cha[a]t

chen
cheen
chen / che[]n
che[]n

che[]n-al /
che[]n-nal
che[]n-al /
che[]n-nal

cho[] / cho

chok
chok
chok

chok
chok
chok

chok-lel
chok-le[l]

y-ebet
y-ebet

n



adj








n





n



n


n


n




n




n

n



adj



n


n

artysta



gorzki, uywany w przepisach na
przyrzdzanie napoju atole

1) pokuta, post, ofiara
2) kiedy pojawia si w jednym wyraeniu
wraz z ahkab (ciemno) i zaimkiem
dzierawczym, wwczas moe odnosi si
do mocy, potgi

kropla, kropelka, przypuszczalnie w
odniesieniu do kropli krwi lub grudek
kadzida uywanych podczas
symbolicznego rytuau
rozpraszania/rozsiewania

modzieniec (mczyzna)



lis (Urocyon cinereoargentus)


karze, garbus


grota, jaskinia, studnia, otwr




dos. niczym grota lub miejsce
jaskinne dla okrelenia grobu, grobowca,
nagrobka


szczur

modzik, dziecko, latorol



mody



dos. modo, modzieczo lub w
szerszym znaczeniu modzie

posaniec


99


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

ehb




ehtej / ahtej






eklib



ek

ekaatz

ekte

elkin




emal

ha / -a




haal



hahaal



haab




haabil


halaw




e-bu
ye-bu
ye-ba
ye-ba-la

ye-TE-je
[ye]TE-je
ye-he-TE
ye-TE
ya-TE-a/AJ


e-ke-li-bi



EK

e-ka-tzi

EK-TE

EL-KIN




ye-ma-la

HA-a
HA
a


HA-a-la
HA-la
HAAL

HA-HAAL



HAB-bi
HAB[bi]
HAB-ba?
HAB

HAB-li


HALAW?-la-wa
HALAW?-wa
ha-HALAW?-wa
HALAW?

e[h]b-u[l]
y-e[h]b-u[l]
y-e[h]b-a[l] / -a[]
y-e[h]b-al]

y-e[h]tej
y-e[h]tej
y-ehte[j]
y-e[h]te[j]
y-a[h]tej (?)


ek-lib



ek

ekaatz

ekte

elkin




y-emal

ha
ha
(h)a[]


haal
haal
haal

ha-haal



haab
haab
hab / ha[a]b
hab / ha[a]b

ha[a]b-[i]l /
hab-[i]l

halaw
halaw
halaw
halaw

n




n






n



n

n

n

n




n

n




n



n



n




n


n

stopie, schody, drabina




czyn, wyczyn (?) , wraz z
towarzyszcym mu zaimkiem
dzierawczym, sowo to jest uywane przy
wprowadzaniu sprawcy dziaa
wojennych; po nim pojawiaj si imiona
pojmanych jecw i imi zdobywcy

rzecz umieszczona/wstawiona,
przypuszczalnie w odniesieniu do paneli
ciennych

gwiazda

pakunek, toboek, danina, haracz

nazwa wasna drzewa

wschd (strona wiata) sowo
uywane na Nizinach Majw w okresie
klasycznym; zastpione wyrazem lakin w
okresie postklasycznym

schodzcy, zstpujcy, opadajcy

woda w oglnoci moe odnosi si
zarwno do pynw, rzek i jezior, jak i do
zbiornikw wodnych w szerszym
znaczeniu tego sowa

dos. wodnisty lub jak woda, ale
szczeglnie odnosi si do deszczu


dos. woda-deszcz lub bardzo
deszczowa, odnosi si zwaszcza do
pory deszczowej

rok (liczcy 365 dni)




czas, okres


boisko do gry w pik



100


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

hamlib



hix



huh / juj



hun



hunal


hut / ut


i

ibach


ich

ichaan

ichnal





ihchaak



ihtziin / ihtzin






ikaatz / ikitz



ik

ha-ma-li-bi



hi[HIX]
HIX


hu
HUH
ju

hu-na
HUN-na
HUN

hu-na-la
HUN-la

HUT / UT
u-ti

I

i-ba-cha


i-chi

yi-cha-ni

yi-chi-na-la
yi-[chi]NAL-la
yi-[chi]NAL
a-wi-[chi]NAL


yi-cha-ki
ICHAK-ki
ICHAK

i-tzi-na
yi-tzi-ni
i-tzi

[I()]TZI()


i-ka-tzi
i-ki-tzi


IK

ham-lib



hix
hix


hu[h]
huh
ju[j]

hun
hun
hu[]n

hun-[a]l
hu[]n-[a]l

hut / ut


i[]

ibach


ich

y-ichaan

y-ich-nal
y-ich-nal
y-ich-nal
aw-ich-nal


y-i[h]chaak
i[h]chaak
i[h]cha[a]k

i[h]tziin
y-i[h]tzin
i[h]tzi[n] /
i[h]tzi[in]
i[h]tzi[n] /
i[h]tzi[in]

ikaatz
ikitz


ik

n



n



n



n



n


n


n

n


n

n

cop





n



n






n



n

leca rzecz lub pooona rzecz w
odniesieniu do nieznanego nam jeszcze
przedmiotu

okrelenie nieznanego kota,
przypuszczalnie ocelota (Leopardus
pardalis) lub margaja (Leopardus wiedii)

iguana (Iguana iguana lub Ctenosaura
similis)


1) kora drzewna, yko, papier, ksiga
2) opaska na gow, nakrycie gowy
(wykonane z papieru)

opaska na gow, nakrycie gowy, a w
szerszym znaczeniu korona

twarz, oblicze


jastrzb, sok

pancernik, pancernik dogoogonowy
(Dasypus novemcintus)

chile

brat matki, krewny ze strony matki, wuj

dos. przd, front lub widoczne
miejsce lub w dowolnym przekadzie w
polu widzenia, co tumaczymy jako z,
razem lub w obecnoci


pazur, apa, wyraz uywany gwnie w
odniesieniu do kocich ap z wycignitymi
pazurami

modszy brat






pakunek, danina, toboek lub w
niektrych przypadkach w odniesieniu do
insygniw krlewskich jako daniny

wiatr, powietrze



101

Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

ik

ikil

ikjal

itzaat / itzat





ixik


jaahch / jach




jaay / jay


jan


janaab



jawte /
jawante



jol, jool, jol







joy


jub / jub


juuhch


jukuub

juj

jul

IK





i-tza-ti
ITZAT?-ti
i-tza-ta
ITZAT?-ta
ITZAT?

IXIK-ki
IXIK

ja-hi-chi
ja-chi
ja-cha


ja-yi
ja-ya

ja-na
JAN

ja-na-bi
ja-NAB
JANAB

ja-wa-TE
ja-TE



jo-lo
JOL-lo
JOL-mi
JOL-li
JOL-la
JOL-le
JOL

JOY
JOY-ye-la

ju-bi
ju-ba

ju-chi
ju-chu

ju-ku-bi

---

ju-lu

ik





itzaat
itzaat
itzat
itzat
itza[a]t / itzat

ixik
ixik

jaahch
jaa[h]ch
ja[h]ch


jaay
jay

jan
jan

janaab
jana[a]b
jana[a]b

jawte / jawa[n]te
ja[w]te / ja[wan]te



jol
jol
jol-[oo]m
jool?
jol?
jol-e
jol

joy
joy-el

juub
jub?

juu[h]ch
ju[h]ch

jukuub

---

jul

adj

adj

adj

n





n


n




n


n


n



cn




n







n


n


n


n

---

n

czarny, ciemny

ciemno, czarno

ciemniejcy, czerniejcy

mdrzec, czarownik





pani, kobieta


wyryty przedmiot, etykietka w
odniesieniu do rzebionych
przedmiotw, zwaszcza wykonanych z
muszli

waza, misa


okrelenie niezidentyfikowanego
gatunku drapienego ptaka

okrelenie niezidentyfikowanego
gatunku kwiatu (?)


talerz/naczynie na trjnogu, wyraz
pochodzi przypuszczalnie od rdzenia
jaw z rozwartymi ustami z
przyrostkiem an i sufiksem te

gowa, czaszka







debiut, przedstawienie


muszla, przypuszczalnie trbka
wykonana z muszli

muszla


kanoa

zobacz huh

perforator, dziryt, oszczep, dzida
102



Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

julbaak


juntan /
juntahn


kaab / kab



kabal

kabal pitziil



kab


kakaw





kakawal


kaletuun


kan




kan / kan /
kanan




kay

kayom


kaywak



keej


ju-li-ba-ki
ju-lu-bAK

1-ta-an
1-TAN-na
1-TAN

ka-bi
ka-ba
KAB

KAB-la

ka-ba-la pi-tzi-la



KAB-ba
KAB

ka-ka-wa
2
ka-wa
2
ka-ka-wa
ka-wa
ka

ka-ka-wa-la
ka-wa-la

ka-le-TUN


ka-na
KAN-na
ka-KAN
KAN

KAN-nu
KAN-na

KAN




ka-yo-ma


ka-ya-wa-ka



ke-ji
KEJ

juul-baak
jul-ba[a]k

juntan / juntahn
juntan / juntahn
juntan / juntahn

kaab
kab
kab / ka[a]b

kab-[a]l

kab-al pitz-iil



kab
kab

kakaw
kakaw
kakaw
ka[ka]w
ka[kaw]

kakaw-al
ka[ka]w-[a]l

kal-e-tuun


kan
kan
kan
kan

kan
ka[]n / kan /
kan[a]n
ka[]n / kan /
kan[a]n

---

kay-om


kaywak



keej
ke[e]j / kej


cn


n



n



adj

cn



n


n





adj


cn


n




n





---

n


n



n

perforator wykonany z koci


umiowany, ukochany, drogi



ziemia, ld w odniesieniu do planety
Ziemia


ziemski, w odniesieniu do naszej planety

dos. miejsce na ziemi do gry w pik
lub ziemski gracz w pik; zob. pitziil i
zwrot luumil pitziil o podobnym znaczeniu

pszczoa, ul, mid


kakao





kakaowy, jak kakao w znaczeniu
czekoladowy, o smaku czekolady

kamienny pokj lub kamienny
wizerunek (?)

1) niebo
2) w
3) cztery


stranik jako zdobywca; zob. te chan





zobacz chay

rybak, pochodzi od sowa kay (ryba) z
dodanym sufiksem om

wyraz o nieokrelonym znaczeniu,
odnoszcy si do toporkw (bez nasady) i
przedmiotw o zblionym ksztacie

jele, zwaszcza jele wirginijski
(Odolcoileus virginianus); jukatecki
odpowiednik sowa chij w jzyku chol
103



Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

kelem




kimiil


kit / kiit


kiwi

kobal

koh


kohaw, kohaw



kokom

kohknom




kuch



kun


kutz


kuy


kab




kaba





ke-le-ma
ke-le
ke-KEL
KEL

ki-KIM-la


ki-ti
ki-ta

ki-WI

ko-ba-la

ko
KOH?

ko-o-ha-wa
ko-ha-wa
KOHAW-wa

ko-ko-ma

ko-ko-no-ma




ku-chu
KUCH?


ku-nu
ku-nu-li

ku-tzu


ku-yu
KUY

ka-ba
KAB-ba
KAB


ka-ba
KABA-ba-a
KABA-a
KABA-ba
KABA

kelem
kel[em]
kel[em]
kel[em]

kim-iil


kit
kiit

kiwi

kobal

ko[h]
koh

kohaw
ko[]haw / kohaw
ko[]haw / kohaw

kok-om

ko[h]k-n-om




kuch
kuch


kun
kun-[i]l

kutz


kuy


kab
kab
kab


kaba[]
kaba
kaba
kaba[]
kaba[]

adj /
n



n


n


n

n

n


n



n

n




n



n


n


n


n




n

silny lub przypuszczalnie mody,
modzieniec



mier lub bardziej dosownie miejsce
zmarych

ojciec, patron


achiote (przyprawa)

atole (?)

puma, kuguar (Puma concolor)


hem, zwaszcza w odniesieniu do
przejtych z Teotihuacan hemw
pokrytych pytkami z muszli

suchacz (?)

stranik, wyraz uywany w
szczeglnym odniesieniu do
patronujcych bstw stranikw
dawnego Copan

pakunek, ciar lub w przypadku, gdy
sowo to rozpoczyna wyraenie zoone:
sprzt/przyrzd, ktry co podtrzymuje

piec lub przypuszczalnie piec do
wypalania, suszenia; zobacz chitin

indyk, zwaszcza indyk pawi
(Agriocharis ocellata)

sowa; nieokrelony gatunek wielkiej
sowy, podobnej do puchacza

rka, czasami odnosi si oglnie do
ramienia w przypadku osb lub
gazi w przypadku drzew; wystpuje
zawsze w formie dzierawczej

imi, nazwa



104


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

kahk





kahkal


kahknaab



kahkte


kaal


kahn




kante /
kahnte




kahntun




kan


kanal

kanjal

kat



kay


kayom


kihn

kin


ka-ka
2
KAK /
2
ka
KAK-ka
ka-KAK
KAK

KAK-la


KAK-NAB



KAK-TE


ka-li
ka-le

KAN-na
KAN



KAN-TE





KAN-na-TUN-ni




KAN-na
KAN





KAT?



ka-yo
KAY

ka-yo-ma


KIN

KIN-ni
KIN

ka[h]k
ka[h]k
ka[h]k
ka[h]k
ka[h]k

ka[h]k-al


ka[h]k-na[a]b



ka[h]k-te


kaal
kal-e / ka[a]l-e

kan
kan



kan-te / kahn-te





ka[h]n-tuun




kan
kan





kat



kay
kay

kay-om
kay-[om]

ki[h]n

kin
kin

n





adj


cn



cn


n


n




cn





cn




adj






n



n


n


n

n

ogie, w przypadku ognia rytualnego
wyraz ten wystpuje zawsze w formie
dzierawczej



dos. ognisty ,poncy, jak ogie lub w
szerszym znaczeniu pomienny, palcy

dos. ogie-rozlewisko w znaczeniu
ocean, morze lub w oglnoci duy
zbiornik sonej wody

nazwa niezidentyfikowanego gatunku
roliny lub drzewa

pokj, pomieszczenie, miejsce
odgrodzone

awa, siedzenie, podstawa, odnosi si
rwnie do podstaw/piedestaw stel,
schodw glificznych i w oglnoci
paskich budowli

1) nazwa niezidentyfikowanego gatunku
roliny lub drzewa
2) dos. awa/siedzisko-drewno, odnosi
si to siedziska lub awy wykonanych
z drewna

dos. awa/siedzisko-kamie, odnosi
si to siedziska lub awy wykonanych
z kamienia; zobacz rwnie kahn w
innych znaczeniach

1) ty
2) dojrzay

tawy, jak ty

kncy, zkniay

dos. glina, ceramika, przypuszczalnie
w odniesieniu do wszelkich naczy
ceramicznych

pie, piosenka


pieniarz, piewak


ciepo, ar, gniew

soce, dzie

105


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

kinich







kinich







kinil


kintun


kohbaah


kob



kuh



kuhul / kujul
/ kuul





kuk



kukum


kuuch

kuuhtz

lak / laak



KIN-ni-chi
KINICH






KIN-ni-chi
KINICH






KIN-ni-li
KIN-li

KIN-TUN-ni
KIN-TUN

ko-ho
ko-ba

ko-ba



ku-hu
KUH
KUH-li

ku-hu-lu
ku-ju-lu
KUH-HUL
KUH-JUL-lu
KUH-JUL
KU-u-lu

2
ku-ku
ku
KUK

KUK-ma
ku-KUKUM

ku-chi

KUH-tzi

la-ka
LAK?
la-ki

kinich
kinich






kinich
kinich






kin-il
kin-[i]l

kin-tuun
kin-tuun

koh
ko[h]-ba[ah]

kob



kuh
kuh
kuh-[uu]l

kuh-ul
kuh-ul
kuh-ul
kuh-ul / kuj-ul
kuh-ul / kuj-ul
ku-ul

kuk
kuk
kuk

kuk[u]m
kukum

kuuch

kuutz

lak
lak
laak

n







adj







n


cn


cn


n



n



adj






n



n


n

n

n

soce z nastpujcym po nim
wzmacniajcym znaczenie sowa sufiksem
ich, dajcym dosownie okrelenie
wielkie soce lub soneczny, chocia
powinno by rozumiane jako odniesienie
do bstwa soca (boga G), znanego te
jako Kinich Ajaw

soce z nastpujcym po nim
wzmacniajcym znaczenie sowa sufiksem
ich, dajcym dosownie okrelenie
wielkie soce lub soneczny, chocia
powinno by rozumiane jako byszczcy,
wieccy w wyraeniach dotyczcych
tytuw

czas


dos. soce-kamie w znaczeniu pory
suchej, suszy

dos. wasna maska do oznaczenia
maski

palenisko, w tekstach mitologicznych
odnosi si do trzech kamieni pierwotnego
paleniska

bg



dos. niczym bg, podobny do boga w
znaczeniu boski





kwezal, zwaszcza samce kwezala
herbowego (Pharomachrus mocinno)


piro, upierzenie


sp

tyto

talerz, pmisek lub w ogle paskie
przedmioty, jak cegieki ceramiczne lub
nawet rzebione plakietki kociane


106


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

lakam



lakamtuun





lakin




lam


laatz

le


lek

luk

luum / lum


luumil pitziil




maak




maax


mam



mas

mat



la-ka-ma
LAKAM-ma
LAKAM

la-ka-ma-TUN-ni
LAKAM-ma-TUN-ni
LAKAM-TUN-ni
LAKAM-TUN
LAKAM[TUN]

la-KIN-ni
la-KIN



la-ma
LAM

la-tzi

le-e
le

le-ku

lu-ku

lu-mi
lu-ma

lu-mi-li pi-tzi-la




ma-ki




ma-xi
MAX

ma-ma
MAM-ma
MAM

ma-su

ma-ta
ma-MAT
MAT

lakam
lakam
lakam

lakam-tuun
lakam-tuun
lakam-tuun
lakam-tu[u]n
lakam-tu[u]n

lakin
lakin



lam
lam

laatz

le
le[]

lek

luk

luum
lum

luum-[i]l pitz-iil




maak




maax
ma[a]x / max

mam
mam
mam

mas

mat
mat
mat

n / adj



cn





n




n


n

n


n

n

n


cn




n




n


n



n

n

sztandar, proporzec / wielki



dos. sztandar-kamie lub wielki
kamie, odnosi si zwaszcza do
steli lub stojcych rzebionych
monolitw kamiennych


zachd (strona wiata) uywane
w okresie postklasycznym na
Jukatanie; zastpio sowo ochkin z
okresu klasycznego

poowa okresu


sterta, stos

ptla, wze, lasso


tykwa (?)

boto, tynk, stiuk

ziemia, gleba


dos. miejsce na ziemi do gry w
pik lub ziemski gracz w pik;
zob. pitziil i zwrot kabal pitziil o
podobnym znaczeniu

osoba, wariant znacznie czciej
spotykanego sowa winik,
wystpujcy w jzyku chol z ziem
wschodnich i w jzyku jukateckim

mapa czepiak, zwaszcza Czepiak
Geoffroya (Ateles geoffroyi)

dziadek ze strony matki lub oglnie
przodek, czczony czonek
starszyzny

karze, chochlik

kormoran



107


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

matan


matz

may







mayuy


mim


miyaatz


mo




muknal


mukuy

mut



muk

muut


muwaan




muyal /
muyaal




na

ma-ta-na
ma-ta

ma-tza

ma-ya
MAY?-ya
MAY?





ma-yu-yu
ma-yu

mi-mi


mi-ya-tzi


mo-o-o
mo-o
MO-o
MO

[MUK]NAL


mu-ku-yi

MUT-tu
mu-MUT
MUT

mu-ka

mu-ti


mu-wa-ni
MUWAN-ni
MUWAN


MUYAL-ya-la
mu-MUYAL-la
MUYAL-la
MUYAL
MUYAL-li

na

matan
mata[n]

matz

may
may
may





mayuy
mayu[y]

mim


miyaatz


moo / mo
mo
mo
mo

muk-nal


mukuuy

mut
mut
mut

muk

muut


muwaan
muwaan
muwa[a]n / muwan


muyal
muyal
muyal
muyal / muya[a]l
muyaal

na[]

n


n

n







n


n


n / adj


n




cn


n

n



n

n


n




n





n

podarunek, okazanie zaszczytu,
przywilej

mdrzec, czarownik, osoba
wyksztacona

1) jele, zwaszcza mazama ruda
(Mazama americana)
2) podarunek, dar, ofiarowanie
3) tyto, zwaszcza tyto
przygotowywany jako kleista masa i
wcigany przez nos jak tabaka

mga


babcia ze strony ojca, prababcia ze
strony matki

mdrzec, czarownik, osoba
wyksztacona lub mdry, uczony

papuga ara, zwaszcza ara
toskrzyda (Ara Macao)



dos. grzeba-miejsce, odnosi si do
pochwku, grobowca

gob

dos. wstka, wizka, ale
najwidoczniej odnosi si do trzcinowego
wizerunku krokodyla

omen, zobacz te muut

1)ptak
2) omen

przypuszczalnie krogulec lub sowa
syczek, ale w wikszoci przypadkw
odnosi si do wyimaginowanego ptaka
drapienego

chmura





pani, matka


108


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

nah

nahb



naab


naah



nal




naal


ne / neh

nehn




nik



nikte

noh

nohol


nuhkul



nun



nupul

ochkin




NAH

na-ba
NAB-ba
NAB

na-bi
NAB-bi

NAH-hi
NAH-hi-la
NAH

na-la
NAL-la
na-NAL
NAL

na-li
NAL

NE / NEH

ne-na
NE-na



NIK?-ki
ni-NIK?
NIK?

NIK-TE

NOH?

no-NOH?-la
no-NOH?-lo

nu-ku



nu-na
NUN?


nu-pu-lu

OCH-KIN-ni
OCH-KIN

nah

na[h]b
na[h]b
na[h]b

naab
naab

naah
naah-[ii]l
na[a]h / nah

nal
nal
nal
nal

naal
na[a]l

ne / neh

ne[h]n
ne[h]n



nik
nik
nik

nikte

noh

nohol
nohol

nu[h]ku[l]



nun
nu[]n


nupul

ochkin
ochkin

adj

n



n


n



n




n


n

n




n



cn

adj

n


n



n



adj

n

pierwszy

rozpito doni wyraz uywany do
obliczania wymiarw, zwaszcza obwodu
gumowych piek do gry

rozlewisko, jezioro w szczeglnoci, a
oglniej zbiorniki sodkiej wody

dom, budynek, budowla



1) dos. moda kukurydza
2) pnoc (strona wiata) zobacz te
xaman
3) sufiks -nal oznaczajcy miejsce

tubylec lub osoba pochodzca z
konkretnego regionu

ogon

lustro, zwierciado, zwaszcza
wykonane z mozaiki pirytu lub hematytu
na upkowych lub drewnianych
podkadkach

odnosi si do niezidentyfikowanego
gatunku kwiatu


kwiecie majowe

wielki, duy

poudnie (strona wiata)


dos. skra, ale uywane szczeglnie w
odniesieniu do warstwy zaprawy na
budowlach

porednik, mwca rytualny lub w
odniesieniu do osoby, ktra mwi z
przerwami, zaamujcym si gosem

rodzinny, znany, wprawny (?)

zachd (strona wiata) sowo
uywane w okresie klasycznym na
Nizinach Majw; zastpione wyrazem
chikin w okresie postklasycznym


109

Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

ook / ok




okib / ookib




ohl



olom

on

otoch


otoot





pa



paal

paach / pach


paat / pat


pakab tuun




pakal



pasaj



pasil

patah


yo-ko
OK-ko
OK-ki
yo-OK-ki

o-ki-bi
yo-ki-bi
yo-ki-bi-li


o-la
OL-la
OL

o-lo-mo

o-na

yo-to-che


o-to-ti
yo-to-ti
yo-OTOT-ti
OTOT-ti
OTOT

pa-a
PA
pa

pa-a-la

pa-chi
PACH?-cha

pa-ti
PAT?

pa-ka-ba TUN-ni




pa-ka-la
PAKAL-la
PAKAL

pa-sa-ja
PAS-sa-ja
PAS

pa-si-li

pa-ta-ha
pa-ta

y-ok
ok
ook
y-ook

ok-ib / ook-[i]b
y-ok-ib / y-ook-[i]b
y-ok-ib-il /
y-ook-[i]b-[i]l

o[h]l
o[h]l
o[h]l

olom

on

y-otoch-e


otoot
y-otoot
y-otot / y-oto[o]t
otoot
otot / oto[o]t

pa
pa
pa[]

pa[a]l

paach
pach

paat
pat / pa[a]t

pak-ab tuun




pakal
pakal
pakal

pasaj
pasaj
pas[aj]

pasil

patah
pata[h]

n




n




n



n

adj

n


n





n



n

n / ncl


n / ncl


n




n



n



n

n

stopa, ale w szerszym znaczeniu
podstawa lub podparcie wszelkich
przedmiotw nieoywionych


dos. stopa-rzecz, w oglnoci
okrelenie piedestau, podstawy, w
niektrych wypadkach awy, otarza,
tronu

serce, zawsze w formie dzierawczej



krew, rodowd

liczni, wielu, duo

dom (mieszkanie, miejsce
zamieszkania)

dom (mieszkanie, miejsce
zamieszkania)




parw, kanion, wwz, rozpadlisko,
pknicie


laguna

1) ty, grzbiet, plecy
2) klasyfikator numeryczny/liczebnikowy

1) ty, grzbiet, plecy
2) klasyfikator numeryczny/liczebnikowy

dos. twarz w d-kamienny przedmiot
lub przewrcony kamienny przedmiot,
odnosi si zwaszcza do kamiennych
nadproy

tarcza



wit, brzask



otwr, otwarcie, drzwi, wejcie

guawa, gruszla (Psidium guajava)

110


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

patan

payaal

peten

pibnaah


pik



pitz



pitziil / pitzil




pixom

pokol



pom


pohp


puj

puutz



puw

sa

sabak


sajal


sak



pa-ta

pa-ya-li

PET-ne

pi-bi-NAH
pi-bi-NAH-li

pi-ki
PIK-ki
PIK

pi-tzi



pi-tzi-la
pi-tzi-li



pi-xo-ma

po-ko-lo



po-mo


po-po


pu

pu-tzi
[pu]tzi
pu

pu-wa

SA

sa-ba-ka
SABAK?

sa-ja-la
sa-ja

SAK
SAK-ki
sa-ku

pata[n]

payaal

pet[e]n

pib-naah
pib-naah-il

pik
pik
pik

pitz



pitz-iil
pitz-[i]l



pix-om

pok-ol



pom


po[h]p


pu[j]

puutz
puutz
pu[utz]

puw

sa

sabak
sabak

sajal
saja[l]

sak
saak
sak

n

n

n

cn


n



n



n / adj




n

n



n


n


n

n



n

n

n


n


adj

danina, suba

przewodnik, przywdca, lider

wyspa

dos. piec-dom, odnosi si zwaszcza do
ani parowej

spdniczka, okrycie odnosi si do
strojw, ktrymi ozdabiano wizerunki
bstw w Palenque

gra w pik; suy take jako rdze
rzeczownikowy czasownika pochodnego
gra w pik

dos. gra w pik z odnoszcym si do
miejsca sufiksem iil jako okrelenie
boiska do gry w pik lub granie w
pik z sufiksem il

nakrycie gowy

sprzt do mycia, zwaszcza do pukania
pdzelkw uywanych do malowania
naczy ceramicznych

w szerszym znaczeniu kadzido, w
szczeglnoci kopal

mata, zwaszcza maty plecione z lici
palmowych lub innych wkien

trzcina, sitowie

iga tkacka, szpila tkacka wykonana z
koci; prosz zawrci uwag na przykad:
puutz baak kociana iga

dmuchawka

atole, kaszka kukurydziana

farba, barwnik, sadza; zobacz te abak


tytu o nieznanym znaczeniu


biay, czysty



111


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

sakal

sakjal

saklaktuun




sakun


sas

sakkab




say

sayhun


sibik

sihom



sinan


sukin


suhuy

sukun


suutz



taaj

tahn









SAK-la-ka-TUN-ni
SAK-LAK-TUN-ni
SAK-LAK-TUN


sa-ku-na
sa-ku

sa-sa

SAK-KAB-ba




sa-yu

sa-ya-HUN


---

SIH?-ma
SIH?


si-na-na


su-KIN-ni
su-KIN

su-hu-yu

su-ku-na
su-ku

su-tzi
SUTZ-tzi
SUTZ

ta-ji

ta-na
TAN-na
TAN





sak-lak-tuun
sak-la-tuun
sak-lak-tu[u]n


sakun
saku[n]

sas

sas-kab




say

say-hu[]n


---

sih-[o]m
sih-[om]


sinan


sukin
sukin

sukuy

sukun
suku[n]

suutz
suutz
su[u]tz

taaj

ta[h]n
ta[h]n
ta[h]n





cn




n


n

cn




n

cn


---

n



n


n


adj

n


n



n

n

biaawy, podobny do biaego

bielenie, wapno do bielenia

dos. biay talerz-kamie lub sztuczny
talerz-kamie, odnosi si zwaszcza do
pewnego rodzaju kamiennych kadzielnic
z Copan

starszy brat, zobacz sukun


stiuk, wyprawa wapienna

dos. biaa ziemia, odnosi si do
marglu lub saletry chilijskiej, w
okresie kolonialnym znanej te na
Jukatanie, pod nazw saskab

mrwka (nieznanego gatunku)

dos. zewntrzna cz ksigi czyli
okadka ksigi

zobacz abak lub sabak

gatunek nieznanego kwiatu o patkach w
kolorze biaym, czerwonym, tym i
niebiesko-zielonym

skorpion


brak, niedostatek, pozbawienie


czysty, dziewiczy

starszy brat, zobacz sakun


nietoperz niezidentyfikowanego
gatunku


obsydian i narzdzia z niego wykonane

1) wewntrz, w rodku,
przypuszczalnie te jako przyimek
dotyczcy miejsca przed (czym)
2) pier, klatka piersiowa lub przednia,
rodkowa cz ciaa


112


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

taj



tajal

tahn lamaw




tat

te


teel


tem / temul



ti



til



tojol / tojool


tokal

took / tok





tukun

tuun / tun




tunich


ta-ja
TAJ


TAJ-la

TAN-na-LAM-wa
TAN-na-LAM
[TAN]LAM-wa
[TAN]LAM

ta-ta

te-e
TE

TE-e-le
TE-le

te-me
te-mu
te-ma

ti-i
TI


ti-li
TIL-li
TIL

to-jo-la
to-jo-li

to-ka-la

to-ka
to-ko
TOK-ko
to-TOK
TOK

tu-ku-nu

tu-TUN-ni
TUN-ni
TUN
tu-TUN

TUN-ni-chi

taj
taj


taj[a]l

ta[h]n lam[a]w
ta[h]n lam[aw]
ta[h]n lam[a]w
ta[h]n lam[aw]

tat

te
te

teel
te[e]l

tem
tem / tem-u[l]
tem / tem-a[l]

ti
ti


til
til
til

tojol
tojool

tokal

to[o]k
tok
tok
tok
tok / to[o]k

tukun

tuun
tuun
tu[u]n / tun
tun

tun-ich

n



adj

cn




adj

n


n


n



n



n



n


n

n





n

n




n

sosna, pochodnia, zwaszcza sosna
karaibska znana te jako ocote, z ktrej
drewna wyrabiano pochodnie

podobny do pochodni, jak pochodnia

dos. zmniejszony o poow lub
miniony w poowie, w odniesieniu do
kalendarzowego okresu dziesiciu haab
lub tun (czyli poowy 20)

cienki, paski

drzewo, drewno, suy rwnie do
oglnego okrelania rolin

dos. z drzewa lub z drewna, sowo
okrelajce las, drzewa

tron



1) usta, wargi
2) otwarcie, otwr, drzwi
3) krawd, brzeg

tapir, zwaszcza tapir panamski (Tapirus
bairdii)


danina, zapata


chmura

krzemie i przedmioty z niego
wykonane




gob

1) kamie, zwaszcza tugun
2) rok (liczcy 360 dni), zwaszcza tun



kamie, tutaj z sufiksem wzmacniajcym
-ich



113

Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

tup / tuup /
tuup?




tul


tzijil / tzih



tzu



tzuk


tzul

tzam


tzi



tzihk

tzihb

tzihbaal /
tzihbal

tzunun




tzuutz


u /uj

usiij






uch / uch

tu-pa
tu-pa-ja
tu-pi
tu-TUP
TUP

tu-lu
TUL?

tzi-ji-li
tzi-ji
tzi-hi

tzu
TZU


tzu-ku
TZUK

tzu-lu

tza-ma
TZAM?

tzi-i
TZI-i
TZI

tzi-ku

tzi-bi

tzi-ba-li
tzi-ba-la

tzu-nu-nu
tzu-
2
nu
tzu-nu
TZUNUN-nu

tzu-tzi


U / UJ

u-si-ja
u-si





yu-cha

tup / tu[u]p
tup-aj / tu[u]p-[a]j
tup / tuup
tup / tu[u]p / tu[u]p
tup / tu[u]p / tu[u]p

tul
tul

tzij-il
tzij
tzih

tzu[]
tzu


tzuk
tzuk

tzul

tzam
tzam

tzi
tzi
tzi

tzi[h]k

tz[h]b

tzi[h]b-aal
tzi[h]b-al

tzunun
tzunun
tzunu[n]
tzunun

tzuutz


u / uj

usiej
usi[ij]





y-uch / y-uch

n





n


adj



n



n


n

n


n



n

n

n


n




n


n

n






n

zausznica, w oglnoci ozdoby uszu i
klejnoty noszone na uszach




krlik nieokrelonego gatunku


wiey, nowy



tykwa, kalabasa nieokrelonego
gatunku, ale najbardziej zblionego do
butelki tykwy

cz, podzia, prowincja


pies (Canis familiaris)

tron, siedzisko


pies (Canis familiaris)



glina i wykonane z niej przedmioty

pisanie, malowanie

rysunek, barwienie, dekoracja,
ozdabianie

koliber nieokrelonego gatunku




ostronos, zwaszcza ostronos biaonosy
(Nasua narica)

ksiyc

sp nieokrelonego gatunku, chocia
gdy sowo pojawia si z przedrostkiem
okrelajcym kolor kan ty jako
ty sp, to najprawdopodobniej
odnosi si do kondora krlewskiego
(Sarcoramphus papa)

wesz gowowa


114


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

uh / uh




ukum / ukum






ukib



ul

ulum


uun



unen



ut



uut / ut



utz

utzil


uxul




waaj



yu-ha
u-ha-ja
yu-UH-li
yu-la-li

u-ku-ma






u-ki-bi
yu-ki-bi
yu-ki-ba

u-lu

u-lu-mu


u-ni
UN-ni
UN

yu-
2
ne
yu-ne
u-ne

yu-ta-la
yu-TAL
yu-ta

u-ti
UT-ti
UT

yu-tzi

u-tzi-li
yu-tzi-li

u-xu-lu
yu-xu-lu
yu-xu-li
yu-xu-lu-li

wa-WAJ-ji
WAJ-ji
wa-WAJ
WAJ

y-uh / y-uh-a[l]
uh-[a]j / uh-aj
y-u[h]-[i]l / y-uh-[i]l
y-u[h]-[a]l-[i]l

ukum / ukum






uk-ib
y-uk-ib
y-uk-iib / y-uk-[a]b

ul

ulum


uun
uun
u[u]n / un

y-unen
y-une[n]
une[n]

y-ut-al
y-ut-al
y-ut

uut
uut
u[u]t / ut

y-utz

utz-il
y-utz-il

utul
y-uxul
y-uxuul
y-uxul-[i]l

waaj
waaj
wa[a]j / waj
wa[a]j / waj

n




n






n



n

n


n



n



n



n



adj

n / adj


n




n




paciorek, piercie, kryza, naszyjnik,
klejnoty



gob nieokrelonego gatunku,
chocia jeli sowo pojawia si z
przedrostkiem okrelajcym kolor yax
(zielony), to moe odnosi si do
gobia rowawego (Columba
cayennensis)

dos. pi-rzecz, w znaczeniu sprzt
do picia lub naczynie, dzban


atole, kaszka kukurydziana

indyk, zwaszcza indyk pawi
(Agriocharis ocellata)

awokado



dziecko (ojca)



owoc



twarz, oblicze; zobacz te hut;
zawsze w formie dzierawczej


dobry

dobro, dobro


rzebienie, rzeba




tamale, ciasto kukurydziane i
artykuy ywnociowe wykonane z
tego ciasta



115


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

way / wahy?




way









wayil


wayib / wayab




weem





weib




wi


winak


winik





witz



wa-ya
wa-WAY-ya
WAY-wa-ya
WAY

WAY-ya
WAT








WAY-ya-li
WAY-li

WAY-bi
WAY[bi]
wa-ya-ba


WE-ma





WE-i-bi




WI
wi

wi-na-ke


wi-ni-ki
wi-WINIK-ki
WINIK-ki
wi-WINIK
WINIK

wi-tzi
wi-WITZ
WITZ

way / wahy?
way / wahy?
way / wahy? / wayway?
way / wahy?

way
way








way-[i]l
way-[i]l

way-[i]b
way-[i]b
way-ab


we-[e]m





we-ib




wi
wi

winak


winik
winik
winik
winik
winik

witz
witz
witz

n




n









n


n




n





n




n


n


n





n


nawal, wspistnienie, alter ego;
zawsze w formie dzierawczej



1) studnia cenote, przedstawia
kleszcze stonogi ze wiata
podziemnego; oznacza rwnie
powierzchni wd wiata
podziemnego
2) spa, drzema, jak w
przypadku way-haab drzemicy
rok w odniesieniu do miesica
Wayeb koczcego rok

pokj, pomieszczenie, izba


dos. rzecz do spania w
odniesieniu do sypialni lub
miejsca noclegowego lub
mieszkania

dos. jedzenie zakoczone
sufiksem em dla sowa zjadacz
lub po prostu naczynie do
jedzenia do okrelania
ceramicznych naczy stoowych

dos. sprzt do jedzenia lub po
prostu naczynie do jedzenia; do
okrelania ceramicznych naczy
stoowych

korze, bulwa


czowiek, osoba, istota ludzka,
zobacz te maak i winik

czowiek, osoba, istota ludzka,
zobacz te maak i winak




gra, wzgrze




116


Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

woj / woj / woj






xaman




xib


xo[l]

xook



xo(l)te

xu



xukpi?




yatik



yax



yaxal

yaxjal

yaxte


wo-jo
wo-jo-li
wo-jo-le
wo-hi
wo-o-ja
wo-ja

xa-ma-MAN-na
xa-MAN-na
xa-MAN


xi-bi
XIB



XOK-ki
XOK


xo-TE

xu



xu?-ku-pi




ya-ti-ki
YATIK-ki
YATIK

ya-xa
ya-YAX
YAX





YAX-te-e
YAX-TE

woj
woj-[i]l
woj-[e]l
wooj
woj / woj
woj / woj

xaman
xaman
xaman


xib
xib



xook
xo[o]k


xo[l]te

xu[]



xukpi[]?




yatik
yatik
yatik

yax
yax
yax





yax-te
yax-te

n






n




n


adj

n



cn

n



n




n



adj



adj

adj

cn


glif, znak, moe odnosi si te do
symbolu i grafemu





pnoc (strona wiata) sowo uywane
w okresie klasycznym na Nizinach
Majw; w okresie postklasycznym
zastpione przez nal

osoba, czowiek


cylindryczny

rekin przypuszczalnie w odniesieniu
do gatunkw rekinw yjcych w rzece
Usumacinta

laska, buawa, podpora

nieznany gatunek mrwki, sowo moe
okrela te cechy jakiego chrzszcza,
uka

przedmiot uywany w tacu lub okrelenie
taca z rejonu rzeki Usumacinta, w
ktrym wykorzystywano przedmiot w
ksztacie krzya z tzw. ptasi buaw

nieznany gatunek kwiatu (?)



1) niebiesko-zielony
2) jasny, czysty
3) pierwszy

niebieskawo-zielony

niebiesko-zielonkawy

dos. niebiesko-zielone drzewo, odnosi
si zwaszcza do drzewa kapokowego,
puchowca (Ceiba pentandra)





117

Rdze/temat:


Transliteracja:

Transkrypcja:

KG:

Tumaczenie:

yaxun / yaxun
/ yaxuun







yokib

yubte

yuhklaj kab


yul / yul


yum


ya-xu-nu
ya-xu-na
ya-YAXUN

YAXUN

ya-xu-ni


yo-ki-bi

yu-bu-TE

yu-ku-[la]ja KAB


yu-lu
yu-la

yu-mu

yaxun
yaxun / yaxun
yaxun / yaxu[]n /
yaxu[u]n
yaxun / yaxu[]n /
yaxu[u]n
yaxun / yaxuun


y-ok-ib

y-ub-te

y-u[h]k-laj kab


yul
yul

yum

n








n

n

cn


n


n


ptak bawatnik, zwaszcza bawatnik
meksykaski (Cotinga amabilis)







wwz, kanion

tkaniny, narzuty (jako danina)

dos. drca ziemia w znaczeniu
trzsienia ziemi

polerowany przedmiot


ojciec, patron





















118
INNE CZCI MOWY I AFIKSY GRAMATYCZNE


Przyswki / partykuy:

bay
cha
ka
lat
ma
naach
samiiy
xa

i
ba-ya
CHA
ka
la-ta
ma / ma-a
na-chi
sa-mi-ya / sa-a-mi-ya
xa

i
bay
cha
ka
lat
ma
naach
samiiy
xa

i
adv
adv
adv

adv
adv
adv
adv

part
rzeczywicie?
drugi raz, powtrnie
wtedy, wwczas, zatem
a do (?)
nie, aden
daleko
wczeniej, uprzednio, dzisiaj o wczeniejszej porze
ju, take, rwnie, znowu, ponownie, jeszcze raz

(i) wwczas


Przyimki:

ti
ta
tu
ti
ichil
ti
ta
tu / tu-u
TI
i-chi-la
ti
ta
tu
ti
ichiil
prep
prep
prep
prep
prep
w, na, do, z

(ti + u)

w, wewntrz


Afiksy zaimkowe:

in- / ni-

a- / aw-

u- / y-

ka-

i- / iw-

u- / y-

-en ~ -en- ~ -een

-at / -et

-

-on ~ -on

-? / -*ox

(-ob)
ni

a / a-wV

u / yV

ka

i / i-wV

u / yV

Ce-na

ta / te?

---

Co-na

?

-Co-ba
in- / ni-

a- / aw-

u- / y-

ka-

i- / iw-

u- / y-

-en ~ -en ~ -een

-at / -et

-

-on ~ -on

-? / -*ox

(-ob)
pronE
(1SE)
pronE
(2SE)
pronE
(3SE)
pronE
(1PE)
pronE
(2PE)
pronE
(3PE)
pronA
(1SA)
pronA
(2SA)
pronA
(3SA)
pronA
(1PA)
pronA
(2PA)
pronA
(3PA)
ja/mj/moja/moje/moi

ty/twj/twoja/twoje/twoi

on/ona/ono/jego/jej

my/nasz/nasza/nasze/nasi

wy/wasz/wasza/wasze/wasi

oni/one/ich

ja

ty

on/ona/ono

my

wy

oni/one








119
Zaimki niezalene:

haa

ha

hat
haob

hiin
ha-i

ha-a

ha-ta
ha-o-ba

hi-na
haa

ha

hat
haob

hiin
dem

dem

dem
dem

dem
zaimek wskazujcy 3-ej osoby liczby pojedynczej
(on, ona, ono, ten, ta, to, tamten, tamta, tamto)
zaimek wskazujcy 3-ej osoby liczby pojedynczej
(on, ona, ono, ten, ta, to, tamten, tamta, tamto)
zaimek wskazujcy 2-ej osoby liczby pojedynczej (ty)
zaimek wskazujcy 3-ej osoby liczby mnogiej
(oni, one, ci, te, tamci, tamte)
zaimek wskazujcy 1-ej? osoby liczby pojedynczej
(ja)


Afiksy oznaczajce miejsce (lokatywne):

-nal
-ha
-a
-nib
ti-
-NAL / -na-la
-nal
przyrostek oznaczajcy miejsce


Sufiksy instrumentalne:

-aab

-ib

-lel

-uub
-Ca-bi

-bi / -i-bi

-le-le /
2
le
-aab

-ib

-lel

-uub
przyrostek instrumentalny zmieniajcy czasownik w rzeczownik

przyrostek instrumentalny zmieniajcy czasownik w rzeczownik

przyrostek abstrahujcy

przyrostek instrumentalny zmieniajcy czasownik w rzeczownik


Sufiksy deiktyczne:

-ij / -iij
-iiy
-ijiiy
-jiiy
-ji / -C-ji
-ya
-ji-ya / -Ci-ji-ya
-ji-ya
-ij / -iij
-iiy
-ijiiy
-jiiy



Sufiksy absolutywne:

-aj

-is
-ja

-si
-aj

-is
przyrostek absolutywny (zwaszcza) w przypadku rzeczy noszonych przez ludzi

przyrostek absolutywny w przypadku czci ciaa



Sufiksy okrelajce przynaleno czci ciaa:

-el
-e-le / Ce-le / le
-el

sufiks stosowany w przypadku czci ciaa





120
Afiksy klasyfikatorw rodzajw (pci):

aj-

ix-

-om
a

IX / i-xi

-Co- ma
aj-

ix-

-om
mcl

fcl

ag
klasyfikator rodzaju mskiego / nijakiego

klasyfikator rodzaju eskiego

sufiks okrelajcy
wykonawc jakiej czynnoci


Klasyfikatory liczebnikowe:

-bix


-mul


-nak


paach / pach


-pet


-pik


-pis


-taak


-tal



-te


-tikil


-tuk


-tzak



-ye?
bi-xi / BIX


mu-lu


na-ka


pa-chi
PACH?-cha

PET


pi-ki


pi-si


ta-ka / ta-ki /
TAK / TAK-ki

TAL / ta-la /
TAL-la


TE / TE-e


ti-ki-li


tu-ku


TZAK /
TZAK-ka /
tza-ka

ye
-bix


-mul


-nak


paach
pach

-pet


-pik


-pis


-taak


-tal



-te


-tikil


-tuk


-tzak



-ye
ncl


ncl


ncl


ncl


ncl


ncl


ncl


ncl


ncl



ncl


ncl


ncl


ncl



ncl
klasyfikator liczebnikowy:
dla liczb 5 lub 7

klasyfikator liczebnikowy:
przy liczeniu przedmiotw stojcych

klasyfikator liczebnikowy:
przy liczeniu tytuw niszej rangi

klasyfikator liczebnikowy


klasyfikator liczebnikowy:
przy liczeniu okrgych przedmiotw

klasyfikator liczebnikowy:
przy rachowaniu 8000 (20
3
)

klasyfikator liczebnikowy:
przy liczeniu jednostek czasu

sufiks liczby mnogiej


klasyfikator liczebnikowy:
dla liczebnikw porzdkowych


klasyfikator liczebnikowy:
przy liczeniu jednostek czasu

klasyfikator liczebnikowy:
przy liczeniu ludzi

klasyfikator liczebnikowy:
przy liczeniu stosw, stert

klasyfikator liczebnikowy:
przy liczeniu przedmiotw stojcych


klasyfikator liczebnikowy:
przy liczeniu przedmiotw
boskich (o boskiej naturze)?


121
GLOSARIUSZ TERMINOLOGII LINGWISTYCZNEJ
83



absolutyw
Przypadek gramatyczny RZECZOWNIKW w jzykach ergatywno-absolutywnych, ktry zazwyczaj okrela
PATIENSA w zdaniach przechodnich i jedyny ARGUMENT w zdaniach nieprzechodnich.

afiks
Czstka sowotwrcza (MORFEM) wyrazu [wystpujca: (1) przed RDZENIEM PREFIKS, przedrostek; (2) po
rdzeniu SUFIKS, przyrostek; (3) wewntrz rdzenia INFIKS, wrostek)], tworzca wraz z nim wyraz zoony
(np. w sowie przechodzi prze- jest przedrostkiem, a w sowie domek ek jest przyrostkiem). W pimie
hieroglificznym Majw afiksami s rwnie dopenienia fonetyczne, a infiksami mog by pene sowa. W
przeciwiestwie do standardowych regu lingwistycznych, w epigrafice Majw, ze wzgldu na natur pisma,
afiksy s dzielone na: prefiksy (przed), superfiksy (nad), subfiksy (pod), postfiksy (za) i infiksy (wewntrz).

afrykata
SPGOSKA zoona, zwarto-szczelinowa, na ktr skada si SPGOSKA ZWARTA z nastpujc po niej
SPGOSK SZCZELINOW. Zarwno spgoska zwarta, jak i szczelinowa maj na og to samo miejsce
artykulacji. Na przykad afrykata [] (lub [t

]) jako grafem (DWUZNAK) <ch> w angielskim sowie child

skada si ze spgoski zwartej alweolarnej [t] i spgoski szczelinowej palatalno-alweolarnej []. W jzykach
Majw afrykaty zachowuj si pod wzgldem fonologicznym jak jednostki i nie mona dzieli ich na dwa
osobne fonemy, czyli w CZASOWNIKU PRZECHODNIM tzutz (koczy, zakoczy) fonemami s
odpowiednio: /t
s
/, /u/ i /t
s
/, podczas gdy w jzyku angielskim sekwencja spgosek zwartej i szczelinowej (czyli
goski porwnywalnej fonetyczne z afrykat) moe tworzy dwa fonemy, jak w sowie cats: /k/, //, /t/ i /s/. W
jzyku majaskim klasycznym wystpuj cztery afrykaty: bezdwiczne <tz> i <ch> (lub odpowiednio [t
s
] i [])
i dwiczne <tz> i <ch> (lub odpowiednio [[t
s,
] i [
,
]).

agens
Rzeczownik lub grupa rzeczownikowa wystpujce zwykle jako PODMIOT zdania z czasownikami
wyraajcymi akcj.

akcent
Zjawisko fonetyczne polegajce na wyrnieniu SYLABY w wyrazie poprzez zwikszenie siy artykulacyjnej
(akcent dynamiczny, ekspiracyjny, przycisk), zmiany wysokoci tonu (akcent toniczny) lub wyduenia czasu jej
trwania. Sowo to jest rwnie uywane do okrelania znaku akcentu w pimie i (w jzyku codziennym) dla
rozrnienia nacisku w mowie osb posugujcych si tym samym jzykiem. Zobacz te NACISK.

argument czasownika
Nominalne dopenienie ORZECZENIA speniajce funkcj semantyczn. Typowe czasowniki przechodnie maj
zazwyczaj dwa argumenty (AGENS i PATIENS), a typowe czasowniki nieprzechodnie maj tylko jeden argument,
okrelany w jzyku polskim jako podmiot zdania nieprzechodniego. Funkcje semantyczne rni si od funkcji
syntaktycznych (np. PODMIOT i DOPENIENIE) w ten sposb, e pierwsze s pojciowe, a drugie
morfosyntaktyczne:



83
Oparty czciowo na: Anttila 1972, Bickford & Tuggy (eds.) 2001, Bricker 1986, 1992, 2000b, Carr 1993, Don, Kerstens & Ruys 1999,
Iivonen, Horppila, Heikkonen & Rissanen 2000, Kettunen 2002b, Kosunen & Visnen 2001, Lacadena & Zender 2000, Loos, Anderson,
Day, Jordan &Wingate (eds.) 1999 i Nodine 1996. Ponadto w polskim przekadzie wykorzystano nastpujce pozycje bibliograficzne:
Sownik jzyka polskiego PWN, tomy I-III, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996; Sownik wyrazw obcych, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1997; Wiktor Jassem Podstawy fonetyki akustycznej, PWN, Warszawa 1973. Przy hasach znajduj si
odnoniki podane MAYMI KAPITALIKAMI. Grafemy s podane w <nawiasach ktowych>, fonemy w /nawiasach ukonych/, a
brzmienie fonetyczne w [nawiasach kwadratowych], np. litera c w angielskim sowie can zapisana jest grafemowo jako <c>, fonemowo
jako /k/ i fonetycznie jako [k
h
].
122

Zdanie: Funkcja syntaktyczna: Funkcja semantyczna:
Piotr otworzy drzwi


Klucz otworzy drzwi


Drzwi otwarte
Piotr = podmiot
drzwi = dopenienie

klucz = podmiot
drzwi = dopenienie

drzwi = podmiot
Piotr = agens
drzwi = patiens

klucz = narzdzie
drzwi = patiens

drzwi = patiens

W jzyku majaskim klasycznym rnic t moemy zobaczy na nastpujcym przykadzie:
Zdanie: Funkcja syntaktyczna: Funkcja semantyczna:
uchukuw Aj Ukul Yaxuun Bahlam
(Yaxuun Bahlam pojma Aj
Ukul)


chuhkaj Aj Ukul
(Aj Ukul zosta pojmany)

chuhkaj Aj Ukul ukabjiiy Yaxuun
Bahlam
(Aj Ukul zosta pojmany za
spraw Yaxuun Bahlam)
Yaxuun Bahlam = podmiot
Aj Ukul = dopenienie



Aj Ukul = podmiot


Aj Ukul = podmiot
Yaxuun Bahlam = dopenienie
porednie
Yaxuun Bahlam = agens
Aj Ukul = patiens



Aj Ukul = patiens


Aj Ukul = patiens
Yaxuun Bahlam = agens

aspekt
Kategoria gramatyczna CZASOWNIKA lub grupy czasownikowej okrelajca sposb odniesienia czynnoci w
stosunku do wewntrznego kontekstu, wyraajca jego dokonanie lub niedokonanie. Najczciej spotykane
aspekty to:
przeszy (dokonany): odnoszcy si do czynnoci minionej (zakoczonej) lub w peni wykonanej;
zwyky (wystpuje w j. angielskim): odnoszcy si do czynnoci zwyczajowej, typowej lub
powtarzanej
progresywny (cigy): odnoszcy si do wydarzenia, ktre miao miejsce przed, po lub w czasie trwania
innego
przeszy (uywany bez rnicy zarwno w przypadku wydarze zwyczajowych jak i cigych):
odnoszcy si do czynnoci nie skoczonej (niedokonanej)
Nie wszystkie czasowniki maj takie same wasnoci aspektw i mog nalee do rnych klas aspektw. Do
dzi trwaj dyskusje nad tym, czy aspekt (lub CZAS) wystpuje w pimie hieroglificznym Majw.

asymilacja
Proces fonetyczny polegajcy na artykulacyjnym przystosowaniu si danej goski do swego ssiedztwa w
obrbie wyrazu lub na pograniczu dwch wyrazw w toku mowy; upodobnienie. Na przykad /n/ w jukateckim
sowie chilan (interpretator) zmienia si w /m/ przed sowem balam (jaguar), czyli w miejscu artykulacji /n/
asymiluje si z nastpujcym po nim /b/. W ten sposb goski jakby cz si, prowadzc do wymowy chilam
balam (lub: /ilambalam/).

czas
Forma i kategoria gramatyczna okrelajce stosunek czasowy chwili odbywania si jakiej czynnoci (stanu) do
momentu wypowiedzi. Czasy dzieli si na: przeszy, teraniejszy i przyszy. Spraw dyskusyjn nadal pozostaje
istnienie czasw (lub ASPEKTW) w pimie hieroglificznym Majw.

czasownik
Cz mowy oznaczajca zwykle czynno, wydarzenie lub stan. Czasowniki odmieniaj si najczciej np.
przez osoby, aspekty, strony i czasy.

czasownik inchoatywny
Posta czasownikw odnoszcych si do stawania si, pojawiania si lub rozpoczynania. Czasowniki
inchoatywne wyraaj rozpoczcie jakiej czynnoci, procesu lub stanu, np. budzi si, zasypia czy
123
umiera. Odnosz si do zmiany stanu podmiotu, ktra to zmiana moe by przypadkowa, czasowa lub staa.
W jzykach majaskich wszystkie czasowniki inchoatywne wywodz si z RZECZOWNIKW lub
PRZYMIOTNIKW.

czasownik kauzatywny
Czasownik kauzatywny jest czasownikiem wyraajcym powodowanie czynnoci lub stanu oznaczonych przez
jego rdze, np. sadza w stosunku do siedzie. W pewnej klasie czasownikw istnieje alternacja pomidzy
odczytem kauzatywnym a inchoatywnym, np.
inchoatywny: Zbite naczynie
kauzatywny: Jan zbi naczynie

czasownik nieprzechodni
Nieprzechodnie konstrukcje czasownikowe nie maj DOPENIENIA bliszego, czyli czasownikami
nieprzechodnimi s czasowniki, ktre nie wymagaj lub nie mog mie dopenienia bliszego (np. spa lub
umiera).

czasownik przechodni
Czasownik rzdzcy bezporednio (bez porednictwa przyimkw) dopenieniem bliszym.

czasownik statyczny
Czasownik, ktry wyraa bardziej stan jakich spraw ni akcj. Np. w jzyku angielskim takie czasowniki jak be
(by), have (mie) i know (wiedzie) s czasownikami statycznymi.

derywacja
Derywacja stanowi procedur MORFOLOGICZN polegajc na tworzeniu wyrazw pochodnych od innych,
podstawowych; dokonuje si zwykle za pomoc dodawania afiksw (przyrostkw i przedrostkw) i prowadzi do
zmiany znaczenia wyrazu. Na przykad w jzyku majaskim klasycznym przymiotnik chanal (niebiaski)
pochodzi od rzeczownika chan (niebo). Zasadniczo derywacja i FLEKSJA s odrnialne, chocia trudno je
wyranie od siebie oddzieli. Istnieje jednak przynajmniej jedna rnica: fleksja nigdy nie prowadzi do zmian w
kategorii gramatycznej, podczas gdy jest to zjawisko typowe w przypadku derywacji.

dopenienie
Skadnik odnoszcy si w zdaniach do PATIENSA. Czasowniki i zdania proste majce dopenienie s
PRZECHODNIE, a te ktre s ich pozbawione NIEPRZECHODNIE. W jzykach majaskich dopenienie pojawia
si przed PODMIOTEM, czyli zdanie uchukuw Aj Ukul Yaxuun Bahlam tumaczone Yaxuun Bahlam pojma Aj
Ukul, w rzeczywistoci brzmi: Pojma Aj Ukul (,) Yaxuun Bahlam. Dopenienia dziel si na blisze i dalsze
(porednie).

dopenienie blisze
Dopenienie, ktre przy zamianie orzeczenia na stron biern staje si podmiotem zdania.

dopenienie dalsze (porednie)
DOPENIENIE porednie jest zwizkiem gramatycznym, ktrego cechy i zachowanie mona logicznie wyjani
w terminach bardziej semantycznych ni skadniowych. W zdaniu Adam zosta ugryziony przez kleszcza
cz skadowa przez kleszcza jest dopenieniem porednim.

dwuznaczno leksykalna
Rodzaj dwuznacznoci, ktry pojawia si gdy sowo ma kilka znacze. Majaski wyraz chan (niebo, w,
cztery) jest czsto podawany jako przykad dwuznacznoci leksykalnej. Zobacz te HOMOFON.

dwuznak
Dwik wyraony dwiema goskami. Znak podwjny, skadajcy si z dwch elementw; w szczeglnoci
poczenie dwch liter oznaczajce jedn gosk; digraf. W jzyku polskim dwuznakami s na przykad: sz, cz,
dz. W transliteracji (i transkrypcji) hieroglifw majaskich wystpuj cztery dwuznaki: <tz>, <tz>, <ch> i
<ch> wymawiane odpowiednio: [t
s
], [t
s,
}, [] i [
,
].

efekt koktajl party
Dwuuszny such pozwala nam wydzieli interesujce dwiki z otaczajcego nas i nie zwizanego z tematem
haasu. Podczas warsztatw hieroglifw Majw, kiedy to w salach tocz si rne rozmowy, mona skupi si
124
na dyskusji dotyczcej form ergatywnych lub enklityk deiktycznych, nie zwracajc uwagi na dowolne tematy
poruszane przez innych uczestnikw.

ergatyw
Przypadek gramatyczny RZECZOWNIKW w jzykach ergatywno-absolutywnych. Zazwyczaj oznacza AGENSA
w zdaniach przechodnich i jedyny ARGUMENT w zdaniach nieprzechodnich. Peni te funkcj zaimka
dzierawczego.

etymologia
Dzia jzykoznawstwa zajmujcy si badaniem historycznego pochodzenia wyrazw lub innych struktur
jzykowych. Na przykad sowo kakao pochodzi od hiszpaskiego el cacao, ktre zostao zapoyczone z
majaskiego kakaw, majcego z kolei swj rdosw w jzykach mihe-soke (kakawa)

eufemizm
Eufemizm jest sowem lub zwrotem uywanym zastpczo w celu zagodzenia wyrae drastycznych, dosadnych
lub obraliwych. Na przykad wyraenia takie jak wyda ostatnie tchnienie, jest sze stp pod ziemi czy wcha
kwiatki od spodu s eufemizmami odnoszcymi si do mierci.

fleksja
Fleksja (czyli odmiana) wyrazw jest jednym z najwikszych rodzajw procesw MORFOLOGICZNYCH i
polega na dodaniu do sowa AFIKSU. Afiks fleksyjny nadaje wyrazowi szczegln funkcj gramatyczn, nie
zmieniajc jego kategorii. Zazwyczaj fleksja rni si od DERYWACJI.

fonem
Najmniejszy element systemu dwikowego jzyka penicy funkcj dystynktywn, czyli funkcj rnicowania
znacze wyrazw i form wyrazowych. W danym jzyku goska ta rni si od innych (zobacz KONTRAST)
dajc odmienne elementy lingwistyczne. Rnice pomidzy fonemami zwane s rnicami fonemowymi (a nie
rnicami fonetycznymi). Goski wymawiane inaczej rni si pod wzgldem fonetycznym, lecz jeli goski te
nie kontrastuj ze sob, to mamy do czynienia z rnic alofonw, a nie fonemw. Na przykad w jzyku
polskim litera /b/ oznacza jeden fonem w wyrazie aba, lecz inny fonem w wyrazie abka. Ta sama litera
moe wic w jednym jzyku reprezentowa kilka rnych fonemw. Z kolei okrelony fonem moe w pewnych
przypadkach by oddawany jedn, a w innych drug liter. Okrelony zesp liter moe te odpowiada bd
kombinacji fonemw, bd jednemu fonemowi. Na przykad w wyrazie marzn litery rz oznaczaj dwa
kolejne fonemy, natomiast litery rz w wyrazie burza sygnalizuj tylko jeden fonem.

fonetyka
Dzia jzykoznawstwa zajmujcy si badaniem dwikowej strony jzyka. Fonetyk mona podzieli na
artykulacyjn, akustyczn i suchow.

fonologia
Dzia jzykoznawstwa, nauka o fonemach i relacjach midzy fonemami w danym jzyku.

fraza
Fraza (wyraenie, zwrot) jest struktur SKADNIOW utworzon przez wicej ni jedno sowo, ale pozbawion
ukadu PODMIOT PREDYKAT, ktre tworz pene ZDANIE PROSTE.

glosa
Krtkie, oglne tumaczenie bd objanienie SOWA lub MORFEMU, nie uwzgldniajce kontekstu, w ktrym
wystpuje.

goska
Najmniejsza jednostka fonetyczna jzyka wymawiana przy okrelonym staym ukadzie narzdw mowy;
dwik mowy.

goska dwiczna
Goska, przy ktrej artykulacji wizada gosowe przybieraj pozycj zwart, wprawiane s w drgania.




125
goska krtaniowa
Goska wymawiana przez zwarcie w GONI (powietrze przechodzi przez krta pomidzy wizadami
gosowymi). Najbardziej znanymi goskami krtaniowymi s: zwarcie goni (lub plozja) []
84
i krtaniowa goska
szczelinowa <trca> [h]. Zwarcie goni pociga za sob zamknicie wizade gosowych, po ktrym nastpuje
ich zwolnienie. Natomiast przy wymawianiu spgosek szczelinowych <trcych> dochodzi do zblienia si
wizade gosowych. W przypadku kilku angielskich akcentw, zwarcie goni mona usysze w takich
sowach, jak bottle [bol] i czasami zastpuje ono spgosk zwart ostatniej sylaby, jak w sowie Scotland
[skoland], chocia czciej wystpuje w sowach na pocztku zda, rozpoczynajcych si samogosk, jak w
zwrotach typu uh-uh (zwrot potoczny okrelajcy opini negatywn lub odmow) i oh-oh (oops, zwrot
potoczny odnoszcy si do niespodzianek).

goska przejciowa
Goska wymawiana podobnie jak SAMOGOSKA, lecz z cechami SPGOSKI. Goski te s czciej okrelane
jako samogoski niezgoskotwrcze lub spgoski potwarte. W jzyku majaskim klasycznym mamy dwie
takie goski (lub samogoski niezgoskotwrcze): [j] i [w] (zapisywane grafemowo odpowiednio jako <y> i <w>
i wymawiane bardzo podobnie do angielskich fonemw /y/ i /w/ w sowach takich jak year i wine; w
przypadku /w/ jest ono wymawiane jak /u/ w polskim sowie autor).

gonia
Szczelina w krtani midzy brzegami wizade gosowych.

grafem
Grafem stanowi strukturaln jednostk systemu pisma majc znaczenie jzykowe i typow form graficzn.
Jest to litera nieobecna w alfabecie lub symbol przedstawiajcy sylab w sylabariuszu. Na przykad w pimie
Majw symbol sylaby ka jest pojedynczym grafemem, bez wzgldu na rne formy uyte do jego zapisania. W
alfabecie aciskim grafemem jest jakakolwiek litera lub znak interpunkcyjny. Zobacz te DWUZNAK.

gramatyka
Metoda, w ktrej czy si podstawowe elementy jzyka w celu utworzenia bardziej zoonych struktur,
umoliwiajc w ten sposb przekazanie myli w sposb jasny, prosty i systematyczny.

grupa nominalna
Oglny termin oznaczajcy fakt, e na przykad RZECZOWNIKI, CZASOWNIKI i ZAIMKI mog nalee do
rnych grup MORFOLOGICZNYCH. W niektrych jzykach (w tym w jzyku polskim) rzeczowniki mog mie
dwa lub trzy rodzaje: mski, eski i nijaki, z ktrych kady ma odmienn FLEKSJ. W jzykach majaskich
jedyn tak grup gramatyczn, zwizan z rodzajem, s klasyfikatory: -aj (mskoosobowy) i -ix
(eskoosobowy). aden z nich nie odnosi si do rodzaju mskiego lub eskiego per se: klasyfikator mski jest
w istocie klasyfikatorem nijakim i moe by doczony do nazw rolin i zwierzt, a klasyfikator eski moe te
okrela form zdrobnia. W jzyku polskim mamy zaimki osobowe trzeciej osoby (on, ona, ono, oni,
one) oraz zaimki dzierawcze pierwszej, drugiej i trzeciej osoby (mj, moja, moi, moje, twj,
twoja, twoi, twoje, jej, jego, nasi, nasze, wasi, wasze, ich), ale wiele innych jzykw, np.
jzyki majaskie ich nie maj. W jzyku majaskim klasycznym zaimek u- (przed sowami rozpoczynajcymi
si spgosk) i y- (przed sowami zaczynajcymi si samogosk) stosowany jest zarwno w przypadku
mczyzn, jak i kobiet (on, ona, ono, jego, jej). W jzykach majaskich rodzaj (pe) osoby, o ktrej
mwimy jeli jest to konieczne wskazany jest inaczej, a mianowicie poprzez podanie klasyfikatora (aj- / ix-)
lub rzeczownika takiego jak m.in.: mczyzna, ojciec, kobieta.

homofon
Wyraz (lub w szerszym ujciu grupa liter) wymawiany identycznie jak inny wyraz, odmienny jednak pod
wzgldem pisowni i znaczenia. W jzyku polskim homofonami s na przykad morze i moe.

homogram
Sowo o identycznej pisowni z innym w tym samym jzyku, lecz rnice si wymow, pochodzeniem i
znaczeniem. Na przykad w jzyku angielskim: minute [minit] (jednostka czasu lub miara kta) i minute
[m:nyt] (maych rozmiarw lub o niewielkim znaczeniu).


84
Odpowiedniejszym symbolem zwarcia goni jest znak podobny do znaku zapytania, ale ze wzgldw drukarskich uywa si zamiast
niego symbolu <>. Taka praktyka zachowuje poza tym oglne standardy wprowadzone przez epigrafikw Majw, a take jest zgodna z
zasadami sformuowanymi i ustalonymi pniej przez rzd Gwatemali w 1987 i 1988 r. (Zobacz: Informacje na temat ortografii na
pocztku podrcznika.
126
ideograficzny system pisma
Ideograficzny system pisma przedstawia sowa i idee nie wyraajce gosek danego jzyka. W rzeczywistoci
nie spotykamy na wiecie prawdziwych systemw pisma ideograficznego i wikszo systemw pisma
stosujcych prima facie ideogramy, posuguje si obecnie logografami, czyli znakami, ktre nie zawsze
wykazuj bezporedni korelacj lub zwizek z ide lub rzecz faktycznie istniejc. Sowa ideogram (lub
ideograf) i logogram (lub logograf) s czasami uywane wymiennie, ale obecnie preferuje si te drugie. Z
kolei piktogram (lub piktograf) jest znakiem przedstawiajcym prawdziwe lub konkretne przedmioty lub
istoty: znak przedstawiajcy realistyczn posta jaguara (lub eb jaguara) mgby by piktogramem (gdy
faktycznie oznacza jaguara), ale znak przedstawiajcy eb ropuchy jest w rzeczywistoci logogramem, poniewa
oznacza czasownik urodzi si.

idiom
Szczeglne wyraenie wielowyrazowe waciwe tylko danemu jzykowi, nie dajce si przetumaczy
dosownie na inny jzyk. Poszczeglne elementy idiomu s rozpoznawalne jako jednostka SEMANTYCZNA i
zazwyczaj odnosz si do zwrotw potocznych (w jzyku polskim idiomami s na przykad takie wyraenia jak:
spa jak suse, trafia kosa na kamie czy pite koo u wozu). Znaczenia idiomu najczciej nie mona
wyprowadzi z jego elementw. Zobacz te EUFEMIZM.

imiesw
Forma gramatyczna utworzona od czasownika, uywana w funkcjach przymiotnikowych lub przyswkowych.
Imiesowy mog by odmieniane przez przypadki i przez niektre czasy, a take pojawia si w stronie biernej,
np.: (1) Filip piszcy hieroglify; (2) Hieroglify zostay napisane przez Filipa. W jzyku chol czsto wystpuj
imiesowy bierne. W pimie Majw jednym z imiesoww (statycznych) jest sowo hamliiy (ham-l-iiy-), ktre
tumaczymy znajdowao si w stanie otwartym.

klityka
Klityka jest elementem gramatycznym, ktry posiada syntaktyczne i semantyczne cechy wyrazu, lecz nie moe
wystpowa osobno (w SKADNI), a zatem wymaga gospodarza, czyli jest MORFEMEM granicznym. Klityki
mog by rwnie doczone do wyrazw odmienianych, co odrnia je od AFIKSW. Klityki dzielimy na dwie
klasy: proklityki i enklityki; proklityki s doczane przed gospodarzem danego sowa, a enklityki za nim. W
pimie hieroglificznym Majw istnieje wiele klityk. Jedn z najczciej spotykanych jest czasowa enklityka
DEIKTYCZNA jiiy (przed, w znaczeniu wczeniej).

konstrukcja nominalna
Konstrukcja, ktra pod wzgldem gramatycznym jest porwnywalna z rzeczownikami. Konstrukcje
rzeczownikowe obejmuj RDZENIE rzeczownikowe, RZECZOWNIKI, ZAIMKI, grupy rzeczownikowe i zdania
proste rzeczownikowe. Wraz z konstrukcjami czasownikowymi stanowi one najbardziej podstawowe kategorie
w tworzeniu zoe syntaktycznych.

kontrast
Dwie goski kontrastuj ze sob (lub rnica FONETYCZNA jest kontrastowa), jeli zamiana jednej na drug (w
przypadku identycznego kontekstu fonetycznego) zmienia znaczenie danego sowa. Na przykad w jzyku
angielskim /l/ i /r/ s dwoma odrbnymi FONEMAMI: jeli /l/ w wyrazie lock zamienimy na /r/, to otrzymamy
inne sowo, rock (np. w jzyku japoskim nie ma rnicy pomidzy tymi fonemami). Takie pary sw, ktrych
znaczenie moe by kontrastowe w oparciu o fonem, zwane si MINIMALNYMI PARAMI. W jzyku majaskim
klasycznym istniay rnice fonemowe. Jedn z nich jest przeciwiestwo pomidzy SPGOSKAMI
ZWARTYMI (BI)LABIALNYMI, zbowymi/ALWEOLARNYMI i WELARNYMI (czyli /p/, /t/ i /k/) z jednej strony,
a z drugiej zwarciem goni lub spgoskami plozywnymi (/p/, /t/ i /k/) (obejmuje to rwnie
przeciwiestwo sw, w ktrych przed spgoskami lub wewntrz samogosek moe pojawi si zwarcie goni
()). Spjrzmy na nastpujce przykady: kab (ziemia, ld) i kab (rka); chan (niebo, w, cztery) i
chan (stranik). Inna rnica jest widoczna pomidzy samogoskami krtkimi i dugimi: nah (pierwszy) w
przeciwiestwie do naah (dom, budowla). Jeszcze inna rnica wystpuje w sowach, w ktrych przed
spgosk moe pojawi si krtaniowa spgoska szczelinowa: kan (dojrzay, ty) i kahn (stopie,
awa). Dugo samogosek i przedspgoskowe krtaniowe spgoski szczelinowe nie s wykrywalne
bezporednio w tekstach glificznych i dlatego trzeba je rekonstruowa.

leksem
Termin stosowany do wyraenia idei, e FLEKSYJNE formy sw (ktre same s sowami) stanowi warianty
jednego wyrazu. Na przykad w jzyku polskim sowa podrczny, leworczny, wyrczy czy rkodzieo s
wariantami leksemu rka.
127
liczba
Kategoria lingwistyczna RZECZOWNIKW i ZAIMKW, ktre okrelaj ilo podawanych jednostek. W jzyku
majaskim klasycznym mamy dwie liczby: POJEDYNCZ (oznaczan symbolicznie jako sg. lub S) i MNOG
(pl. lub P), przy czym liczba pojedyncza dotyczy gwnie zaimkw. Poniewa w jzykach majaskich nie
obowizuje uycie SUFIKSU liczby mnogiej zazwyczaj pojawia si tylko wwczas, gdy naley szczeglnie
podkreli liczb mnog zatem i w pimie mona zaobserwowa jego brak. W zbiorze glifw spotykamy
jednak kilka przypadkw, kiedy sufiks liczby mnogiej ob towarzyszy zaimkowi wskazujcemu hai
(tamten), dajc haob (tamci), jak w podanym poniej przykadzie ze wityni 11 w Copan
85



ha-o-bo ko-ko-no-ma
haob ko[h]knom
ha-ob- ko[h]k-n-om-
DEM.PRO-PL-3PA peni stra-APAS-AG-3PA
oni s stranikami

Innym sufiksem liczby mnogiej spotykanym w pimie Majw jest taak. Jego stosowanie ograniczone jest
jednak do osb, jak w sowie choktaak (chok-taak) czyli modzi.

liczba mnoga
Forma gramatyczna oznaczajca, e dany wyraz odnosi si nie do jednej osoby lub jednego przedmiotu, lecz do
wikszej ich liczby. Zobacz te LICZBA.

liczba pojedyncza
Forma gramatyczna oznaczajca, e dany wyraz odnosi si do jednej osoby lub jednego przedmiotu. Zobacz te
LICZBA.

metafora
Metafora, czyli przenonia, jest wyraeniem, ktrego nie naley rozumie dosownie (lecz ktre odnosi si do
podobnej koncepcji). Jest jzykowym rodkiem stylistycznym, w ktrym obce znaczeniowo wyrazy s ze sob
skadniowo zestawione, tworzc zwizek frazeologiczny o innym znaczeniu ni dosowny sens wyrazw.
Metafora stosuje odmienne, lecz zblione pojcia w odniesieniu do innych poj lub idei, np. w tej chwili
jestem rzeczywicie wyczerpany i doszcztnie wypalony, starajc si wchon informacje lingwistyczne.

metonimia
Procedura, w ktrej jedno sowo (bdce okreleniem innego, bardziej zoonego lub abstrakcyjnego) zastpuje
inne sowo lub pojcie. Na przykad w zdaniu Piro jest silniejsze od miecza, piro i miecz oznaczaj
si/moc odpowiednio pisma/publikacji i wojny/armii. Uywamy rwnie takich zwrotw, jak na przykad:
dobre piro zamiast dobry pisarz, czyta Mickiewicza zamiast czyta dziea Mickiewicza, cay Pozna zamiast
wszyscy mieszkacy Poznania.

minimalna para
Grupa dwch wyrazw lub innych struktur, ktre rni si znaczeniem i tylko jedn gosk w brzmieniu.
Zobacz tez KONTRAST.

morfem
Najmniejsza jednostka gramatyczna posiadajca znaczenie, czyli sowo lub cz sowa, ktrego nie mona
podzieli na mniejsze formy znaczeniowe. Morfemami s na og TEMATY wyrazw lub AFIKSY. Na przykad
sowo domek ma dwa morfemy: temat dom i przyrostek -ek. Glificzny przykad z jzyka majaskiego
klasycznego: chu-ka-ja daje nam w transliteracji chu[h]kaj, ktry to wyraz moemy podzieli na cztery
morfemy: chu[-h]k-aj- (chuk: pojma; h: dla strony biernej czasownikw przechodnich CVC; -aj: sufiks
tematyczny; : znak zaimka absolutywnego trzeciej osoby (znak przedstawia MORFEM ZEROWY]).

morfem zerowy
Morfem zerowy () przedstawia element na poziomie abstrakcyjnym, ktry nie jest widoczny w wyraeniu,
czyli nie pojawia si ani fonetycznie w wymowie ani graficznie w pimie. Morfem zerowy po prostu oznacza

85
Pragniemy podzikowa Markowi Zenderowi za zwrcenie uwagi na t wzmiank i podanie danych lingwistycznych.
128
brak oczekiwanego morfemu. W jzyku majaskim klasycznym (a zatem rwnie w pimie) istnieje kilka
morfemw zerowych. Jednym z najczciej spotykanych jest zaimek absolutywny (Grupy B) trzeciej osoby
liczby pojedynczej. Na przykad zwrot chumlaj (on/ona zasiad/a) moemy podzieli na morfemy w
nastpujcy sposb: chum-l-aj- (rdze czasownika + oznaczenie czasownika pozycyjnego + sufiks tematyczny
+ zaimek absolutywny trzeciej osoby).

morfologia
Dziedzina lingwistyki zajmujca si badaniem MORFEMW lub wewntrznej struktury wyrazw.

morfonem
Okrelenie odnoszce si do zmian jednego FONEMU w inny w zalenoci od otoczenia. Obecno morfonemw
(morfosylab) w pimie glificznym Majw jest nadal dyskutowana. W tym podrczniku, opisujc system pisma
Majw, nie uwzgldniamy morfonemw, poniewa rekonstrukcje popierane obecnie przez europejsk szko
epigrafikw Majw s rwnie dobrym rozwizaniem rnych procesw transkrypcji. Rekonstrukcja nie wymaga
odwrcenia fonetycznego i dlatego nie wierzy si ju w istnienie takiego procesu.

nacisk
Wyrnienie jednostki jzyka mwionego, przypisywane zazwyczaj jednej sylabie w wyrazie. Sylaba
akcentowana wymawiana jest na og ze zwikszon si artykulacji i z wyszym tonem. W sowach jzykw
majaskich nacisk (akcent) przypada na ostatni sylab.

nawiasy [kwadratowe]
Nawiasy kwadratowe [] s stosowane w analizie epigraficznej do wskazania zrekonstruowanych gosek, a w
transliteracji do oznaczenia sylab lub sw pojawiajcych si jako infiksy. W lingwistyce uywa si rwnie
nawiasw kwadratowych w celu odrnienia brzmienia FONETYCZNEGO od funkcji FONEMOWEJ lub
GRAFEMOWEJ (zaznaczanych odpowiednio ukonikami // i <nawiasami ktowymi>), czyli [t] oznacza po
prostu brzmienie fonetyczne litery t, a /t/ fonem t (ktry jest wymawiany jako [t] lub [t
h
]).

onomastyka
Dzia jzykoznawstwa, ktry bada etymologi imion i nazw wasnych (zobacz te TOPONIM).

onomatopeja
Wyraz lub zesp wyrazw naladujcych swym brzmieniem dwiki naturalne. Sowa takie jak syk i huk s
onomatopejami.

ortografia
Og zasad i przepisw dotyczcych poprawnej pisowni; pisanie wyrazw wedug ustalonych norm.

orzeczenie
Cz ZDANIA (wyraz lub wyrazy), za pomoc ktrej orzeka si o podmiocie zdania; wyraa ona czynno, stan
lub waciwo PODMIOTU.

osoba
Kategoria gramatyczna wskazujca mwicego, adresata wypowiedzi lub kogo trzeciego. Mwicy jest
okrelany jako pierwsza osoba, adresat jako druga osoba, kto trzeci jako trzecia osoba. W ten sposb mog by
oznaczane zarwno zaimki, jak i czasowniki, np. my jest zaimkiem pierwszej osoby liczby mnogiej, a idzie
jest czasownikiem w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Wikszo tekstw Majw jest napisana w trzeciej
osobie liczby pojedynczej.

partykua
Nieodmienna cz mowy (lub luny morfem) speniajca w zdaniu rol pomocnicz, polegajc na modyfikacji
sensu wyrazu lub wypowiedzi. Partykua nie naley do adnej z gwnych klas sw. W jzyku polskim
partykuami s na przykad: no, li, e, by.

patiens
Rodzaj argumentu czasownikw. Osoba lub rzecz doznajca jakiej czynnoci.

podmiot
Imienna cz zdania odnoszca si do sprawcy, czyli AGENSA, o ktrym si w zdaniu orzeka, poczona
zwizkiem zgody z ORZECZENIEM. Podmiotami s RZECZOWNIKI, ZAIMKI lub zoone frazy imienne. W
129
jzykach majaskich podmiot nastpuje po orzeczeniu (i ewentualnym DOPENIENIU), zgodnie z szykiem
zdania: orzeczeniedopenienie podmiot (VOS z ang. verbobjectsubject).

predykat
Czon zdania prostego mwicy co o PODMIOCIE. Orzeczenie w zdaniu wyraone za pomoc formy osobowej
czasownika lub za pomoc innych form orzeczeniowych, m.in. orzecznika z cznikiem; take: sam orzecznik

prefiks
Przedrostek. Oglnie MORFEM graniczny (lub AFIKS) doczony do sowa po jego lewej stronie (czyli
poprzedzajcy znak). Czstka wyrazu znajdujca si przed jego rdzeniem lub jedna z paru czstek
poprzedzajcych rdze wyrazu. W epigrafice Majw prefiksy pojawiaj si jako znaki grafemowe doczone do
innych z lewej strony.

proto-
Pierwszy czon wyrazw zoonych oznaczajcy pierwszestwo w czasie, kolejnoci, stanowisku; przed- ;
najdawniejszy, pocztkowy, pierwszy, pierwotny. Sowo jest te uywane do okrelenia wczeniejszych form
jzykw. Na przykad poprzednikiem wszystkich jzykw majaskich by jzyk proto-majaski, a bezporednim
poprzednikiem jzyka tzeltal by jzyk proto-tzeltal. Porwnawcza lingwistyka historyczna jest dziedzin
zajmujc si okreleniami wczeniejszych form danej rodziny jzykowej i analizujc WYRAZY POKREWNE w
badanych jzykach. Zrekonstruowane proto-formy oznaczane s gwiazdk (*) umieszczon tu przed sowem
np. *ke stanowi proto-majask form wyrazu chen (jaskinia, grota) w jzyku majaskim klasycznym.

przymiotnik
Cz mowy modyfikujca jako RZECZOWNIKA lub relacj do rzeczownika (okrelanego); jej podstawow
funkcj skadniow jest funkcja przydawki lub orzecznika. Przykady: zielony, duy, dojrzay, niebiaski, nowy.

przynaleno
Przynaleno (posiadanie) jest relacj midzy wacicielem a przedmiotem (lub osob), o ktrym mwi si w
zdaniu jako o podmiocie. rodkami gramatycznymi dla wyraania relacji przynalenoci s przede wszystkim
okrelniki i zaimki dzierawcze. Wiele majaskich sw (jak czci ciaa i okrelenie pokrewiestwa) jest
uwaanych za nieprzenonie (nieodrodnie) posiadane i nie mog one wystpowa samodzielnie (zobacz
sownik). Zobacz rwnie ZAIMEK.

przypadek
Przypadek jest kategori gramatyczn wskazan przez fleksj i okrelan przez syntaktyczn lub semantyczn
funkcj rzeczownika lub zaimka. Zasadniczo okrelenie przypadek powinno by stosowane tylko dla jzykw,
ktre charakteryzuj si pewnymi funkcjami ze wzgldu na fleksj rzeczownikw, zaimkw lub skadnikw
grup rzeczownikowych.

przyswek
Nieodmienna cz mowy nazywajca cech i okrelajca CZASOWNIK, PRZYMIOTNIK, inny przyswek, fraz
lub zdanie, odnoszca si m.in. do czasu, miejsca, liczby, kierunku, potwierdzenia lub zaprzeczenia (przykady:
ciemno, bardzo, wesoo, adnie, potem, tutaj, daleko, ju). Zasadniczo sowa, ktre nie mieszcz si pod
wzgldem leksykalnym w takich kategoriach gramatycznych jak rzeczowniki, czasowniki czy przymiotniki,
zaliczane s najczciej do przyswkw.

rdze
Podstawowa cz wyrazu, ktra zawiera jego podstawowe znaczenie, powtarzajce si w wyrazach
pokrewnych. Nie mona jej analizowa bez utraty tosamoci sowa. W jzykach majaskich rdzenie s
TEMATAMI, ktre mog stanowi zarwno MORFEMY okrelajce pene sowa, jak i morfemy graniczne.

rodzaj
Rodzaj gramatyczny, kategoria morfologiczna rzeczownikw decydujca o ich kocwkach deklinacyjnych, o
formach innych czci mowy (przymiotnikw, zaimkw, liczebnikw, imiesoww) okrelajcych dany
rzeczownik, wchodzcych z nimi w zwizek zgody, decydujca take o formach czcych si z nimi
czasownikw. Zobacz: GRUPA NOMINALNA.

rzeczownik
Jedna z najwikszych kategorii leksykalnych: sowo, ktre nazywa rzeczy, osoby, przedmioty, idee i miejsca.
Rzeczowniki peni rol PODMIOTU lub DOPENIENIA ORZECZENIA.
130
rzeczownik nieprzenony
Rzeczownik, ktry odnosi si do czego lub kogo uwaanych za posiadane, czy to z natury, czy to czasowo,
skutkiem czego wyraanych za przymusowo przynalene. W jzykach majaskich okrelenia pokrewiestwa i
czci ciaa s zazwyczaj rzeczownikami nieprzenonymi.

samogoska
Jedna z dwch (obok SPGOSEK) zasadniczych klas gosek. Samogoski s zazwyczaj wymawiane przy
znacznym otwarciu jamy ustnej. W przeciwiestwie do spgosek, samogoski mog same tworzy sylaby. W
jzyku majaskim klasycznym mamy pi samogosek (lub dziesi, jeli samogoski dugie uznamy za osobn
grup samogosek): /a/, /e/, /i/, /o/ i /u/.

semantyka
Dyscyplina jzykoznawstwa zajmujca si analiz treci wyrae jzykowych w celu okrelenia charakteru
zalenoci midzy treci i form wyraenia; w jzykoznawstwie tradycyjnym: nauka o znaczeniu wyrazw,
badajca w jakim zakresie i charakterze budowa formalna wyrazu okrela jego znaczenie.

skadnia
Badanie zasad zoe sw, ktre tworz frazy, zdania proste i zdania.

sowo
Najmniejsza jednostka gramatyczna, ktra moe wystpowa samodzielnie jako pene wyraenie zarwno w
mowie, jak i w pimie. Sowa skadaj si z TEMATU i doczonych do nich afiksw.

spgoska
Jedna z dwch (obok SAMOGOSKI) zasadniczych grup gosek. Spgoski wymawiane s z wikszym ni w
przypadku samogosek zwarciem lub cakowitym zamkniciem przepywu strumienia powietrza w organach
mowy, czego wynikiem jest tarcie lub zatamowanie powietrza. Zasadniczo same spgoski (bez samogosek)
nie tworz osobnych sylab. W podrczniku przyjmujemy do oznaczenia spgoski angielski skrt C, stosowany
w lingwistyce.

spgoska alweolarna
Spgoska alweolarna (dzisowa) wymawiana jest przez wzniesienie czubka jzyka (apex) lub ostrza jzyka
(lamina/corona) w kierunku krawdzi dzise. W jzyku majaskim klasycznym mamy siedem spgosek (w
tym wypadku grafem) alweolarnych, a mianowicie: <t>, <t>, <tz>, <tz>, <s>, <l> i <n>.

spgoska bilabialna
Goski bilabialne (dwuwargowe) wymawiamy uywajc obu warg. W jzyku majaskim klasycznym mamy pi
gosek bilabialnych: /p/, /p/, /b/, /m/ i /w/.

spgoska labialna
Goska labialna (wargowa) wymawiana jest przez zwenie lub zamknicie warg. Termin ten odnosi si
zarwno do gosek bilabialnych (dwuwargowych), jak i wargowo-zbowych. W jzyku majaskim klasycznym
wystpuje pi gosek bilabialnych: [p], [p], [b], [m] i [w]. Brak jest natomiast gosek wargowo-zbowych,
wymawianych przez zblienie dolnej wargi do grnego szeregu zbw, jak w przypadku [f] i [v].

spgoska nosowa
Goska wymawiana przez obnienie podniebienia mikkiego, co pozwala strumieniowi powietrza wydosta si
przez nos. W jzyku majaskim klasycznym wystpuj dwie spgoski nosowe: [m] i [n].

spgoska palatalna
Goska, zwaszcza spgoska palatalna (podniebienna), ktrej artykulacja polega m.in. na wzniesieniu
rodkowej czci powierzchni jzyka ku podniebieniu twardemu. W jzyku majaskim klasycznym (w oparciu o
wymow wspczesnych jzykw Majw) wystpuje tylko jedna czysto palatalna goska [j] (jako grafem <y>) i
trzy spgoski palatalno-alweolarne (podniebienno-dzisowe): [], [] i [] (jako grafemy odpowiednio: <ch>,
<ch> i <x>).

spgoska plozywna
Goska plozywna (zwarto-wybuchowa lub zwarta) powstaje gdy w czasie artykulacji narzdy mowy zwieraj
si, po czym nastpuje ich nage rozwarcie; plozja. Zobacz te SPGOSKA ZWARTA.

131
spgoska potwarta
Goski [w], [j], [r] i [l], cho najczciej tylko [w] i [j] uwaane s za spgoski potwarte (lub samogoski
niezgoskotwrcze), gdy nie mona przypisa ich bezporednio ani do kategorii SPGOSEK ani
SAMOGOSEK.

spgoska szczelinowa <trca>
Goska wymawiana przez wypchnicie powietrza przez ma szczelin w miejscu artykulacji. W jzyku
majaskim klasycznym wystpuj cztery spgoski szczelinowe (w tym wypadku zapisane w postaci
GRAFEMW): <s>, <x> (wymawiane jak //), <j> (wymawiane jako <ch> w szkockim sowie Loch lub jak
<j> w hiszpaskim imieniu Juan) i <h>.

spgoska welarna
Goska welarna (mikkopodniebienna) wymawiana jest przez zwenie w wyniku wzniesienia tylnej czci
jzyka (dorsum) do podniebienia mikkiego (velum). W jzyku majaskim klasycznym wystpuj dwie
spgoski welarne: [k] i [k] i jedna spgoska, ktra jest albo welarna albo jzyczkowa: [x] (zapisywana
grafemowo <j> i wymawiana jak j w hiszpaskim imieniu Juan) nie naley myli jej z grafemem <x>.

spgoska zwarta
Spgoska wymawiana przy cakowitym zwarciu (zamkniciu) przepywu powietrza w pewnych miejscach
przewodu gosowego, po ktrym to zwarciu nastpuje nage wypuszczenie powietrza. W jzyku majaskim
klasycznym mamy osiem takich spgosek zwartych: /p/, /t/, /k/, //, /p/, /t/, /k/ i /b/.

strona (czasownika)
Forma czasownikowa wyraajca stosunek PODMIOTU do ORZECZENIA. W jzyku majaskim klasycznym
wystpuj cztery strony czasownika: CZYNNA, BIERNA, MEDIALNO-PASYWNA i ANTYPASYWNA. W celu
uzyskania dodatkowych informacji, prosz zajrze do czci podrcznika powiconej gramatyce (na stronie 60).

strona antypasywna
STRONA antypasywna to strona czasownika wystpujca w jzykach ergatywno-absolutywnych (takich jak
jzyki majaskie), w ktrej AGENS zdania ma przypadek ABSOLUTYWNY zamiast normalnego
ERGATYWNEGO. Grupa rzeczownikowa w przypadku absolutywnym moe by okrelana jako dopenienie
dalsze (porednie). W jzykach ergatywno-absolutywnych czasownik w konstrukcji antypasywnej zachowuje si
jak czasownik nieprzechodni.

strona bierna
Strona bierna stanowi FLEKSYJN (lub pochodn) form CZASOWNIKA PRZECHODNIEGO, w ktrej
DOPENIENIE czasownika tworzcego orzeczenie w zdaniu staje si PODMIOTEM, czyli wskazuje, e podmiot
jest patiensem lub odbiorc akcji opisanej orzeczeniem. W przypadku podanego wczeniej przykadu (zobacz
DOPENIENIE) zdanie chu[h]kaj Aj Ukul tumaczymy Aj Ukul zosta pojmany.

strona czynna
Strona CZASOWNIKA PRZECHODNIEGO, w ktrej osoba lub rzecz wyraona PODMIOTEM gramatycznym
zdania jest wykonawc czynnoci wskazanej ORZECZENIEM

strona medialno-pasywna
Strona czasownika uywana w niektrych jzykach, jak np. aciski, grecki i jzyki majaskie. W stronie
medialno-pasywnej (vox media) agens jest cakowicie usunity, natomiast PATIENS staje si PODMIOTEM
orzeczenia. W stronie medialno-pasywnej akcja podmiotu skierowana jest na sam podmiot, np.: (w jzyku
majaskim klasycznym) chukuuy Aj Ukul ( pojmano Aj Ukul).

sufiks
Przyrostek, MORFEM graniczny (lub AFIKS) dodawany po RDZENIU lub TEMACIE wyrazu. Zobacz te
PREFIKS.

sylaba
Minimalna jednostka w ukadzie sekwencji gosek. Sylaby skadaj si zwykle z jdra (zazwyczaj SAMOGOSKI
lub samogosek) z doczonym na pocztku i/lub na kocu zoeniem (zazwyczaj SPGOSK). W naszym
podrczniku struktury sylab s oznaczane skrtowo CV (spgoskasamogoska z ang. consonantvowel). Na
przykad w jzyku majaskim klasycznym transliteracja sowa chahom mogaby by podana jako CV.CVC
(cha-hom). Jednak w przeciwiestwie do standardowych metod stosowanych w lingwistyce, transliteracja sw
132
jzyka majaskiego klasycznego podawana jest sylabicznie w oparciu o sylaby grafemowe, czyli odrnia si
sylaby wymawiane od sylab grafemowych. Wyraz chahom jest zatem podzielony na trzy sylaby grafemowe (lub
sylabogramy): cha-ho-ma i moe by przedstawiony przy uyciu obu symboli sylabicznych (wymawianych i
grafemowych): CV.CV.CV CV.CVC (lub CV-CV-CV CVCVC).

synkopa
Usunicie segmentu sowa. Na przykad w jzyku majaskim klasycznym czasownik NIEPRZECHODNI
taczy jest derywatem rzeczownika ahkot taniec, tworzc w ten sposb ahktaj < ahkot + -aj (fonem /o/
zosta wic synkopowany).

system przypadkw ergatywno-absolutywnych
Termin wprowadzony w lingwistyce w sytuacjach, kiedy wskazanie jednego przypadku lub AFIKS stosowane s
do okrelenia jedynego ARGUMENTU (czyli PODMIOTU) czasownikw NIEPRZECHODNICH i PATIENSA
czasownikw PRZECHODNICH, oraz gdy wskazany inny przypadek lub afiks okrelaj agensa czasownikw
przechodnich. Pierwszy z tych przypadkw zwany jest absolutywnym (ABS), a drugi ergatywnym (ERG). W
jzykach majaskich zaimki (afiksy zaimkowe) ergatywne stosowane s jako podmioty czasownikw
przechodnich i jako zaimki dzierawcze (posiadacze rzeczownikw), podczas gdy zaimki absolutywne
stanowi dopenienia czasownikw przechodnich i podmioty czasownikw nieprzechodnich. W jzyku
majaskim klasycznym oznacza to, e zaimek (afiks zaimkowy) w zdaniach takich, jak utzihb ([to jest] jego/jej
pismo) i utzapaw (on/ona ustawi(a)/wznis (wzniosa) to) jest w zasadzie tym samym /u-/, ale w pierwszym
przykadzie oznacza posiadacza rzeczownika (zaimek dzierawczy), a w drugim jest podmiotem czasownika
przechodniego. W jzykach majaskich zaimki ergatywne s dodawane do rdzenia czasownika po lewej stronie
(przed czasownikiem), a zaimki absolutywne s przyczane do prawej strony czasownika (po czasowniku).

temat (wyrazu)
Podstawowa cz wyrazu, do ktrej mona dodawa AFIKSY fleksyjne. Na przykad tematem majaskiego
sowa chanal (niebiaski) jest chan (niebo). Podobnie tematem kahkal (ognisty) jest kahk (ogie).
Temat wyrazu moe skada si z jednego lub kilku morfemw.

toponim
Toponim jest RZECZOWNIKIEM (lub grup rzeczownikow) okrelajc miejsce geograficzne. Toponimami s
na przykad: Belize, Tikal, Pozna, Krakw, Gry witokrzyskie, Tatrzaski Park Narodowy, Nuestra Seora la
Reina de los Angeles de Porcincula.

tryb
Termin dotyczcy jednej z czterech kategorii fleksyjnych czasownikw (tryb, CZAS, ASPEKT i modalno).
Najczciej wystpujce kategorie to tryb oznajmujcy, rozkazujcy, przypuszczajcy itp. Wydaje si, e w
tekstach hieroglificznych Majw spotykamy tylko tryb oznajmujcy.

wyrazy pokrewne
Wyrazy s uwaane za pokrewne (w danych jzykach) jeli wywodz si ze wsplnego oryginalnego sowa,
rdzenia. Zazwyczaj wyrazy pokrewne maj podobne struktury FONOLOGICZNE i SEMANTYCZNE, ale
oczywicie istnieje wiele wyjtkw od tej reguy i mona je dostrzec jedynie w oparciu o lingwistyk
historyczn. Sowo pszczoa i mid znacz chab w jzykach chol, chontal, chorti, cholti i tzeltal; kab w
jzyku jukateckim, lakandoskim, itza i mopan; a kaab w jzykach kiche, kaqchikel i tzutujil; jednak
wszystkie wywodz si z tego samego rdzenia *kaab w jzyku proto-majaskim, a zatem s wyrazami
pokrewnymi. Im wiksza odlego (w czasie i w przestrzeni) pomidzy danymi jzykami, tym bardziej mog
rni si wyrazy o tym samym pochodzeniu. Na przykad wyraz sto rni si znacznie, w czasie i w
przestrzeni, w poszczeglnych jzykach indoeuropejskich: w jzyku aciskim mamy centum, w greckim
hekatn, w staro-irlandzkim ct, w gotyckim hund, w szwedzkim hundra, w tokaryjskim knt, w hiszpaskim
ciento, w sanskrycie atm, w litewskim imtas, w rosyjskim sto, w angielskim hundred, ale wszystkie one s
wyrazami pokrewnymi, pochodzcymi z *kmtn z jzyka praindoeuropejskiego. Sowa zmieniaj si rwnie
pod wzgldem semantycznym w rnych powizanych ze sob jzykach lub w ramach jednego jzyka w miar
upywu czasu: na przykad angielskie sowo nice oznaczao gupi w jzyku angielskim pod koniec XIII wieku.
Pniej wyraz ten wielokrotnie zmienia swe znaczenie na ekstrawagancki, elegancki, dziwny, skromny, rzadki i
niemiay, osigajc w kocu swe obecne znaczenie (miy, adny) w XVIII wieku. Rozwaajc histori jzykw
majaskich (i odtwarzajc jzyk majaski klasyczny lub proto-majaski) naley uwzgldni zarwno zmiany
fonologiczne, jak i semantyczne w tych jzykach, ktre to zmiany nie s i nie byy stabilne, podobnie jak w
przypadku innych jzykw na wiecie.

133
wyrazy rzeczownikowe
Oglna klasa wyrazw obejmujcych rzeczowniki, imiona i nazwy wasne.

wyraenia deiktyczne
Elementy danego jzyka musz posiada odnoniki zalene od bezporedniego kontekstu ich wymowy.
Wyraeniami deiktycznymi s na przykad ZAIMKI osobowe i wskazujce, zwroty zwizane z przestrzeni (np.
tutaj i tam), czasem (np. jutro i teraz), czasem gramatycznym (przeszy, teraniejszy itd.) i gesty
mwcy.

zaimek
Cz mowy, ktra moe zastpowa RZECZOWNIK lub grup rzeczownikow. W gramatyce wyrniamy kilka
rodzajw zaimkw: zaimki osobowe (np. ja, ty, on, ona), zaimki dzierawcze (np. mj, jego, ich), zaimki
wskazujce (np. ten, tamten), zaimki pytajce (np. kto?, co?), zaimki zwrotne (np. mn, sob), itd. W jzyku
majaskim klasycznym zaimki okrelaj OSOB, a nie RODZAJ. Na przykad w jzyku majaskim klasycznym,
zaimek ergatywny trzeciej osoby liczby pojedynczej u moe oznacza zarwno on, jak i ona czy ono
(lub jej, jego), a rodzaj wynika jedynie z kontekstu. W pimie Majw mamy trzy grupy zaimkw: (1) zaimki
osobowe, (2) zaimki dzierawcze, wyraajce PRZYNALENO, i rzadko spotykane (3) zaimki wskazujce.

zaimki osobowe i dzierawcze zaimki wskazujce
u on, ona, to, jego, jej
u (przed spgoskami)
ya
86
on, ona, ono, jego, jej
y- (przed samogoskami)

ha-i tamten
hai
ha-o-ba tamci
haob
Tabela XXVI. Przykady zaimkw z jzyka majaskiego klasycznego
w tekstach hieroglificznych.

zaleno od kontekstu
Zaleno od kontekstu oznacza, e interpretacja (lub tumaczenie) wyraenia zaley od kontekstu, w ktrym
zostao uyte; tumaczenie moe by dosowne, skadniowe lub inne.

zdanie
Zesp wyrazw powizanych na podstawie gramatycznej zalenoci, zawierajcy orzeczenie najczciej w
formie osobowej czasownika. Zdanie moe skada si z jednego lub kilku zda prostych.

zdanie proste
Grupa czasownikowa poczona z grup nominaln lub przyswkow. Zdania proste mog by zalene lub
niezalene. Na przykad w zdaniu Wiem, e polubisz odczytywanie glifw Majw Wiem jest zdaniem
prostym niezalenym, ktre zawiera fraz lub zdanie proste zalene e polubisz odczytywanie glifw Majw.













86
Istnieje tylko jeden przykad (grafem) zaimkw osobowych i dzierawczych (znak ya- uywany jest ze sowami rozpoczynajcymi si
samogosk /a/). Inne znaki to ye, yi, yo i yu wystpujce ze sowami rozpoczynajcymi si odpowiednio samogoskami /e/, /i/, /o/ i /u/.
134
SKRTY STOSOWANE W ANALIZIE MORFOLOGICZNEJ I ANALIZIE
GRAMATYCZNEJ (PRZYJTE W LINGWISTYCE JZYKW MAJW)

Skrt:


-
1
2
3
1S
2P
3SA
3SE
A
ADJ
ADV
AFT
APAS
DEM
E
FCL
INC
INS
IV
IVD
LOC
MCL
N
NCL
NUM
P
PAS
PV
REL
S
SUF
THM
TV
Objanienie:

morfem zerowy
granica morfemu
pierwsza osoba
druga osoba
trzecia osoba
pierwsza osoba liczby pojedynczej
druga osoba liczby mnogiej
trzecia osoba liczby pojedynczej (zaimek absolutywny)
trzecia osoba liczby pojedynczej (zaimek ergatywny)
absolutyw
przymiotnik
przyswek
afektywny
strona antypasywna
zaimek wskazujcy
ergatyw
klasyfikator rodzaju eskiego
inchoatywny
sufiks narzdziowy
czasownik nieprzechodni
czasownik nieprzechodni, derywat
sufiks lokatywny
klasyfikator rodzaju mskiego / nijakiego
rzeczownik
klasyfikator liczbowy/liczebnikowy
liczba, liczebnik
liczba mnoga
strona bierna
czasownik pozycyjny
sufiks wzgldny
liczba pojedyncza
sufiks (w przypadku niezidentyfikowanych sufiksw)
sufiks tematyczny
czasownik przechodni

Inne skrty:
*
*
C
V
zrekonstruowane sowo lub morfem (w lingwistyce historycznej)
niepoprawne sowo, zdanie proste, zdanie itd. (w oglnoci)
spgoska
samogoska

Skrty stosowane w epigrafice Majw:
ADI
CR
DN
DNIG
EG
IS
ISIG
LC
PDI
PE
PSS
Wskanik Daty Wczeniejszej (z ang. Anterior Date Indicator)
Koo Kalendarzowe (z ang. Calendar Round)
Liczby okrelajce upyw czasu (z ang. Distance Numbers)
Glif wprowadzajcy liczb okrelajcych upyw czasu (z ang. Distance Number Introductory Glyph)
Glif emblemat (z ang. Emblem Glyph)
Seria Pocztkowa (z ang. Initial Series)
Glif Wprowadzajcy Serii Pocztkowej (z ang. Initial Series Introductory Glyph)
Kalendarz Dugiej Rachuby (z ang. Long Count)
Wskanik Daty Pniejszej (z ang. Posterior Date Indicator)
Koniec Okresu (z ang. Period Ending)
Pocztkowa Sekwencja Standardowa (z ang. Primary Standard Sequence)


135

RDA BIBLIOGRAFICZNE I LITERATURA UZUPENIAJCA

ACUA, Ren (ed.)
1993 Bocabulario de Maya Than: Codex Vindobonensis N.S. 3833. Facsmil y transcripcin crtica anotada
Instituto de Investigaciones Filolgicas, Centro de Estudios Mayas, Fuentes para el Estudio de la
Cultura Maya, 10. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Mxico, D.F.

ANGULO V., Jorge
1970 Un posible cdice de El Mirador, Chiapas. Tecnologia 4. Departamento de Prehistoria. Instituto
Nacional de Antropologa e Historia, Mxico, D.F.

ANTTILA, Raimo
1972 An Introduction to Historical and Comparative Linguistics. MacMillan Publishing Co., Inc., New York.

AULIE, H. Wilbur and Evelyn W. Aulie
1999 Diccionario Chol de Tumbal, Chiapas, con variaciones dialectales de Tila y Sabanilla. Reeditado por
Emily F. Scharfe de Stairs. Instituto Lingstico de Verano, A.C., Mxico, D.F.

BARRERA VSQUEZ, Alfredo
1980 Diccionario Maya Cordemex: Maya-Espaol, Espaol-Maya. Ediciones Cordemex, Mrida, Yucatn,
Mxico.

BAUER, Laurie
1988 Introducing Linguistic Morphology. Edinburgh University Press, Edinburgh.

BEETZ, Carl P. and Linton Satterthwaite
1981 The Monuments and Inscriptions of Caracol, Belize. University Museum Monograph 45, University of
Pennsylvania, Philadelphia.

BELIAEV, Dmitri
2005 Epigraphic Evidence for the HighlandLowland Maya Interaction in the Classic Period. Paper
presented at the 10th European Maya Conference, Leiden.

BERLIN, Heinrich
1958 El glifo emblema en las inscripciones mayas. Journal de la Socit des Amricanistes n.s. 47: 111-
119.

BICKFORD, J. Albert and David Tuggy (eds.)
2001 Electronic Glossary of Linguistic Terms.
URL: <http://www.sil.org/americas/mexico/ling/glosario/E005ai-Glossary.htm>

BOOT, Erik
n.d. A Classic Maya English / English Classic Maya Vocabulary of Hieroglyphic Readings. Mesoweb.
URL: <http://www.mesoweb.com>

BRICKER, Victoria R.
1986 A Grammar of Maya Hieroglyphs (Middle American Research Institute, Publication No. 56). Tulane
University, New Orleans.



136
BRICKER, Victoria R.
1992 Noun and Verb Morphology in the Maya Script. In Handbook of Middle American Indians, Supplement
Vol. 5: Epigraphy. University of Texas Press, Austin.

BRICKER, Victoria R.
2000a Bilingualism in the Maya Codices and the Books of Chilam Balam. Written Language and Literacy,
Vol. 3:1, pp. 77-115.

BRICKER, Victoria R.
2000b Aspect, Deixis, and Voice: Commentary on Papers by Wald and Lacadena. Written Language and
Literacy, Vol. 3:1, pp. 181-188.

CAMPBELL, Lyle
1998 Historical Linguistics: An Introduction. Edinburgh University Press, Edinburgh.

CARLSON, John B.
1983 The Grolier Codex: A Preliminary Report on the Content and Authenticity of a Thirteenth-Century Maya
Venus Almanac. In: Calendars in Mesoamerica and Peru: Native American Computations of Time.
Proceedings of the 44th International Congress of Americanists. Edited by Anthony F. Aveni and
Gordon Brotherston. BAR International Series 174, Oxford.

CARR, Philip
1993 Phonology. The MacMillan Press Ltd., London.

CHASE, Arlen F., Nikolai Grube, and Diane Z. Chase
1991 Three Terminal Classic Monuments from Caracol, Belize. Research Reports on Ancient Maya Writing
36.

CIUDAD REAL, Antonio de
1984 Calepino Maya de Motul, Tomos I-II. Edicin de Ren Acua. Universidad Nacional Autnoma de
Mxico, Mxico, D.F.

Codex Tro-Cortesianus (Codex Madrid)
1967 Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, Graz.

Cdice de Madrid
1933 Drawings by Carlos A. Villacorta. Tipografa Nacional, Guatemala.

COE, Michael D.
1992 Breaking the Maya Code. Thames and Hudson, Inc., New York.

COE, Michael D. and Justin Kerr
1998 The Art of the Maya Scribe. Harry N. Abrams, Inc., New York.

COE, Michael D. and Mark Van Stone
2001 Reading the Maya Glyphs. Thames and Hudson Inc., New York.

DIENHART, John M.
1989 The Mayan Languages: A Comparative Vocabulary, Vols. 1-3. Odense University Press, Odense,
Denmark.

DON, Jan, Johan Kerstens, and Eddy Ruys
1999 Lexicon of Linguistics. Utrecht Institute of Linguistics OTS, Utrecht University.
URL: <http://tristram.let.uu.nl/UiL-OTS/Lexicon/>

EUW, Eric von
1977 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 4, Part 1: Itzimte, Pixoy, Tzum. Peabody Museum of
Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.


137
EUW, Eric von
1978 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 5, Part 1: Xultun. Peabody Museum of Archaeology and
Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

EUW, Eric von and Ian Graham
1984 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 5, Part 2: Xultun, La Honradez, Uaxactun. Peabody
Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

FELDMAN, Lawrence H.
1998 Pokom Maya and Their Colonial Dictionaries. Report submitted to The Foundation for the
Advancement of Mesoamerican Studies, Inc.

FRSTEMANN, Ernst
1880 Die Mayahandschrift der Kniglichen ffentlichen Bibliothek zu Dresden. Verlag der A. Naumannschen
Lichtdruckerei, Leipzig.

FOX, James A. and John S. Justeson
1984 Conventions for the Transliteration of Mayan Hieroglyphs. In Phoneticism in Mayan Hieroglyphic
Writing (edited by John S. Justeson and Lyle Campbell, Institute for Mesoamerican Studies, State
University of New York at Albany, Publication No. 9), pp. 363-366.

FOX, James A. and John S. Justeson
1984 Polyvalence in Mayan Hieroglyphic Writing. In Phoneticism in Mayan Hieroglyphic Writing (eds. John
S. Justeson and Lyle Campbell, Institute for Mesoamerican Studies, State University of New York at
Albany, Publication No. 9), pp. 17-76.

FRAWLEY, William
1987 Text and Epistemology. Ablex, Norwood.

FRAWLEY, William
1992 Linguistic Semantics. Lawrence Erlbaum, Hillsdale.

FREIDEL, David A., Linda Schele, and Joy Parker
1993 Maya Cosmos: Three Thousand Years on the Shaman's Path. William Morrow & Co., Inc., New York.

GRAFF, Don and Gabrielle Vail
2001 Censers and Stars: Issues in the Dating of the Madrid Codex. Latin American Indian Literatures Journal
17, pp. 58-95.

GRAHAM, Ian
1967 Archaeological Explorations in El Peten, Guatemala. Middle American Research Institute, Publication
No. 33. Tulane University, New Orleans.

GRAHAM, Ian
1975 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 1: Introduction to the Corpus. Peabody Museum of
Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian
1978 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 2, Part 2: Naranjo, Chunhuitz, Xunantunich. Peabody
Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian
1979 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 3, Part 2: Yaxchilan. Peabody Museum of Archaeology
and Ethnology. Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian
1980 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 2, Part 3: Ixkun, Ucanal, Ixtutz, Naranjo. Peabody
Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.


138
GRAHAM, Ian
1982 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 3, Part 3: Yaxchilan. Peabody Museum of Archaeology
and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian
1986 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 5, Part 3: Uaxactun. Peabody Museum of Archaeology
and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian
1992 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 4, Part 2: Uxmal, Xcalumkin. Peabody Museum of
Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian
1996 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 7, Part 1: Seibal. Peabody Museum of Archaeology and
Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian and Eric von Euw
1975 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 2, Part 1: Naranjo. Peabody Museum of Archaeology
and Ethnology. Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian and Eric von Euw
1977 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 3, Part 1: Yaxchilan. Peabody Museum of Archaeology
and Ethnology. Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian and Eric von Euw
1992 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 4, Part 3: Uxmal. Peabody Museum of Archaeology and
Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian and Eric von Euw
1997 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 8, Part 1: Coba. Peabody Museum of Archaeology and
Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian and Peter Mathews
1996 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 6, Part 2: Tonina. Peabody Museum of Archaeology
and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRAHAM, Ian and Peter Mathews
1999 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 6, Part 3: Tonina. Peabody Museum of Archaeology
and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

GRUBE, Nikolai
1994 Epigraphic Research at Caracol, Belize. Studies in the Archaeology of Caracol, Belize (edited by Arlen
F. Chase and Diane Z. Chase), pp. 83-122. Pre-columbian Art Research Institute Monograph 7, San
Francisco.

GRUBE, Nikolai (ed.)
2001 Maya: Divine Kings of the Rainforest. Knemann Verlagsgesellschaft mbH, Kln.

GRUBE, Nikolai, Alfonso Lacadena, and Simon Martin
2003 Chichen Itza and Ek Balam: Terminal Classic Inscriptions from Yucatan. Notebook for the XXVIIth
Maya Hieroglyphic Forum at Texas, Part II. Maya Workshop Foundation, The University of Texas,
Austin.

GRUBE, Nikolai and Werner Nahm
1994 A Census of Xibalba: A Complete Inventory of Way Characters on Maya Ceramics. In The Maya Vase
Book: A Corpus of Rollout Photographs of Maya Vases, Vol. 4 (ed. Justin Kerr), Kerr Associates, New
York, N.Y., pp. 686-715.



139
GUTIERREZ, Mary Ellen
1993 Caracol, Altar 21: A Reconsideration of the Chronological Framework and Implications for the Middle
Classic dynastic Sequence. Mexicon, Vol. XV, Nr. 2, pp. 28-32.

HARRIS, John F. and Stephen K. Stearns
1997 Understanding Maya Inscriptions: A Hieroglyph Handbook. The University Museum of Archaeology
and Anthropology, University of Pennsylvania, Philadelphia.

HELMKE, Christophe
1997 Portraits of Kings: An Analysis of Design of Classic Maya Stelae. Honours Thesis. Department of
Anthropology, McGill University, Montreal.

HELMKE, Christophe, Harri Kettunen, and Stanley Guenter
2006 Comments on the Hieroglyphic Texts of the B-Group Ballcourt Markers at Caracol, Belize. Wayeb
Notes 23.

HOBBS, James B.
1999 Homophones and Homographs: An American Dictionary. 3rd edition. McFarland & Company, Inc.,
Jefferson, North Carolina.

HOFLING, Charles Andrew
2000 Mayan Texts, Scribal Practices, Language Varieties, Language Contacts, and Speech Communities:
Commentary on Papers by Macri, Vail, and Bricker. Written Language and Literacy, Vol. 3:1, pp. 117-
122.

HOUSTON, Stephen D.
1987 Notes on Caracol Epigraphy and Its Significance. Investigations at the Classic Maya City of Caracol,
Belize 1985-1987 (edited by Arlen D. Chase and Diane Z. Chase), pp. 85-100. Pre-columbian Art
Research Institute Monograph 3, San Francisco.

HOUSTON, Stephen D.
1989 Maya Glyphs. University of California Press, Berkeley.

HOUSTON, Stephen D.
1997 The Shifting Now: Aspect, Deixis, and Narrative in Classic Maya Texts. American Anthropologist Vol.
99, pp. 291-305.

HOUSTON, Stephen D.
2004 Writing in Early Mesoamerica. In The First Writing: Script Invention as History and Process (edited by
Stephen D. Houston, Cambridge University Press, Cambridge), pp. 274-309.

HOUSTON, Stephen, Oswaldo Chinchilla Mazariegos, and David Stuart
2001 The Decipherment of Ancient Maya Writing. University of Oklahoma Press, Norman.

HOUSTON, Stephen, David Stuart, and John Robertson
1998 Disharmony in Maya Hieroglyphic Writing: Linguistic Change and Continuity in Classic Society. In
Anatoma de una civilizacin: Aproximaciones interdisciplinarias a la cultura maya (edited by Andrs
Ciudad Ruiz & al., Sociedad Espaola de Estudios Mayas), pp. 275-296.

HOUSTON, Stephen, John Robertson, and David Stuart
2000 The Language of Classic Maya Inscriptions. Current Anthropology, Vol. 41, No. 3. The Wenner-Gren
Foundation for Anthropological Research, pp. 321-356.

HULL, Kerry
2002 A Comparative Analysis of Chorti Verbal Art and the Poetic Discourse Structures of Maya
Hieroglyphic Writing. Report submitted to FAMSI.
URL: <http://www.famsi.org/reports/hull2/hull2.htm>



140
IIVONEN, Antti, Mari Horppila, Miika Heikkonen, and Olli Rissanen
2002 Fonetiikan perussanasto. Helsingin yliopisto, Fonetiikan laitos.
URL: <http://www.opiskelijakirjasto.lib.helsinki.fi/fonterm/>

KARLSSON, Fred
1998 Yleinen kielitiede. Yliopistopaino, Helsinki.

KAUFMAN, Terrence
1972 El Proto-Tzeltal-Tzotzil: Fonologa comparada y diccionario reconstruido. Centro de Estudios Mayas,
Cuaderno 5, Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Centro de Estudios Mayas, Mxico, D.F.

KAUFMAN, Terrence S. and William M. Norman
1984 An Outline of Proto-Cholan Phonology, Morphology and Vocabulary. In Phoneticism in Mayan
Hieroglyphic Writing (edited by John S. Justeson and Lyle Campbell, Institute for Mesoamerican
Studies, State University of New York at Albany, Publication No. 9), pp. 77-166.

KERR, Justin
1989 The Maya Vase Book: A Corpus of Rollout Photographs of Maya Vases, Vol. 1. Kerr Associates, New
York, N.Y.

KERR, Justin
1990 The Maya Vase Book: A Corpus of Rollout Photographs of Maya Vases, Vol. 2. Kerr Associates, New
York, N.Y.

KERR, Justin
1992 The Maya Vase Book: A Corpus of Rollout Photographs of Maya Vases, Vol. 3. Kerr Associates, New
York, N.Y.

KERR, Justin
1994 The Maya Vase Book: A Corpus of Rollout Photographs of Maya Vases, Vol. 4. Kerr Associates, New
York, N.Y.

KERR, Justin
1997 The Maya Vase Book: A Corpus of Rollout Photographs of Maya Vases, Vol. 5. Kerr Associates, New
York, N.Y.

KERR, Justin
2000 The Maya Vase Book: A Corpus of Rollout Photographs of Maya Vases, Vol. 6. Kerr Associates, New
York, N.Y.

KERR, Justin
n.d. Maya Vase Database: An Archive of Rollout Photographs Created by Justin Kerr.
URL: <http://www.famsi.org/research/kerr>

KETTUNEN, Harri
1996 An Interview with Linda Schele and Peter Mathews. Revista Xaman 2/1996.
URL: <http://www.helsinki.fi/hum/ibero/xaman/articulos/9610/9610_hk.html>

KETTUNEN, Harri
1998a Relacin de las cosas de San Petersburgo: An Interview with Dr. Yuri Valentinovich Knorozov, Part I.
Revista Xaman 3/1998. URL: <http://www.helsinki.fi/hum/ibero/xaman/articulos/9803/9803_hk.html>

KETTUNEN, Harri
1998b Relacin de las cosas de San Petersburgo: An Interview with Dr. Yuri Valentinovich Knorozov, Part II.
Revista Xaman 5/1998. URL: <http://www.helsinki.fi/hum/ibero/xaman/articulos/9805/9805_hk2.html>

KETTUNEN, Harri
2002a Transcription, Transliteration, Linguistic Analysis, and Different Stages and Versions of Translating a
Selected Passage (J5J8) of the Palenque Palace Tablet. Workshop Closing Paper presented at the
XXVIth Linda Schele Forum on Maya Hieroglyphic Writing at the University of Texas at Austin.
141
KETTUNEN, Harri
2002b Applied Linguistic Terminology Associated with Maya Epigraphy. Typescript.

KETTUNEN, Harri
2003 Mayahieroglyfit. Acta Ibero-Americana Fennica. Series Hispano-Americana 3, Instituto Iberoamericano
de Finlandia, Suomen Madridin instituutti, DARK, Vantaa.

KETTUNEN, Harri
2005 An Old Euphemism in New Clothes: Observations on a Possible Death Difrasismo in Maya
Hieroglyphic Writing. Wayeb Notes, No. 16.

KETTUNEN, Harri
2008 Scribal Tradition Meets Harmony Rules: Implications of Statistical Patterns of Synharmonic and
Disharmonic Spellings in Maya Hieroglyphic Writing. Typescript.

KETTUNEN, Harri and Christophe Helmke
2003 Introduccin a los Jeroglficos Mayas: Manual para el Taller de Escritura. Segunda Edicin. VIII
Conferencia Maya Europea, Wayeb/ S.E.E.M., Madrid.

KETTUNEN, Harri, Christophe Helmke, and Stanley Guenter
2002 Transcriptions and Transliterations of Selected Texts from Yaxchilan, Chiapas, Mexico. First Edition.
Typescript in the possession of the authors.

KNOROZOV, Yuri V.
1952 Drevnyaya pismennost Tsentralnoy Ameriki. Sovetskaya Etnografiya 3: 100-118.

KNOROZOV, Yuri V.
1952 Ancient Writing of Central America. Translated from Sovietskaya Etnografiya 3: 100-118.

KNOROZOV, Yuri V.
1967 (Selected Chapters from) The Writing of the Maya Indians. Translated from Russian by Sophie Coe.
Russian Translation Series of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Vol. IV, Harvard
University, Cambridge, Massachusetts.

KOSUNEN, Riina and Susanne Visnen
2001 Kntmisen opetussanasto. Turun yliopisto, Kntmisen ja tulkkauksen keskus.
URL: <http://www.utu.fi/hum/centra/pedaterm/>

Kumatzim Wuj Jun: Cdice de Dresde
1998 Editorial Cholsamaj, Guatemala.

LACADENA, Alfonso
2000 Antipassive Constructions in the Maya Glyphic Texts. Written Language and Literacy, Vol. 3:1, pp.
155-180.

LACADENA, Alfonso
2003 El sufijo verbalizador -Vj (-aj ~ iij) en la escritura jeroglfica maya. In De la tablilla a la Inteligencia
artificial: Homenaje al Prof. Dr. Cunchillos en su 65 aniversario (edited by A. Gonzlez, J. P. Vita, and
J. A. Zamora, Instituto de Estudios Islmicos y de Oriente Prximo, Zaragoza), pp. 913-931.

LACADENA, Alfonso
2004 Passive Voice in Classic Maya Texts: -h-...-aj and -n-aj Contructions. In The Linguistics of Maya
Writing (edited by Sren Wichmann, University of Utah Press, Salt Lake City), pp. 165-194.

LACADENA, Alfonso
n.d. Apuntes para un estudio sobre literatura maya antigua. Typescript in the possession of the author.

LACADENA, Alfonso and Sren Wichmann
2000 The Dynamics of Language in the Western Lowland Maya Region. Paper presented at the 2000
Chacmool Conference. Calgary, November 9-11, 2000.
142
LACADENA, Alfonso and Sren Wichmann
2002a The Distribution of Lowland Maya Languages in the Classic Period. In La organizacin social entre los
mayas: Memoria de la Tercera Mesa Redonda de Palenque, Vol. II (edited by Vera Tiesler Blos, Rafael
Cobos and Merle Greene Robertson, Instituto Nacional de Antropologa e Historia, Mxico D.F.), pp.
275-314.

LACADENA, Alfonso and Sren Wichmann
2002b Classic Maya Grammar. Advanced Workshop, 7th European Maya Conference, London.

LACADENA, Alfonso and Sren Wichmann
2004 On the Representation of the Glottal Stop in Maya Writing. In The Linguistics of Maya Writing (edited
by Sren Wichmann, University of Utah Press, Salt Lake City), pp. 100-162.

LACADENA, Alfonso and Sren Wichmann
2005 Harmony Rules and the Suffix Domain: A Study of Maya Scribal Conventions. Electronic document.
<http://email.eva.mpg.de/~wichmann/harm-rul-suf-dom7.pdf>

LACADENA, Alfonso and Marc Zender
2001 Classic Maya Grammar: Advanced Group. Sixth European Maya Conference, University of Hamburg &
Wayeb.

LANDA, Diego de
1986 Relacin de las Cosas de Yucatn. 13. ed. Editorial Porrua, S.A., Mxico, D.F.

LOUNSBURY, Floyd G.
1984 Glyphic Substitutions: Homophonic and Synonymic. In Phoneticism in Mayan Hieroglyphic Writing
(eds. John S. Justeson and Lyle Campbell, Institute for Mesoamerican Studies, State University of New
York at Albany, Publication No. 9), pp. 167-184.

LOVE, Bruce
1994 The Paris Codex: Handbook for a Maya Priest. University of Texas Press, Austin.

MacLEOD, Barbara
1990 Deciphering the Primary Standard Sequence. Unpublished Ph.D. Dissertation. Department of
Anthropology, University of Texas at Austin.

MACRI, Martha J.
2000 Numeral Classifiers and Counted Nouns in the Classic Maya Inscriptions. Written Language and
Literacy, Vol. 3:1, pp. 13-36.

MARCUS, Joyce
1992 Mesoamerican Writing Systems - Propaganda, Myth, and History in Four Ancient Civilizations.
Princeton University Press, Princeton, New Jersey.

MARHENKE, Randa
1997 Latin in the Madrid Codex. U Mut Maya VI, pp. 199-201.

MARTIN, Simon and Nikolai Grube
2000 Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Thames &
Hudson, London.

MATHEWS, Peter
1997 La escultura de Yaxchiln. Serie Arqueologa, Coleccin cientfica No. 368. Instituto Nacional de
Antropologa e Historia, Mxico, D.F.

MATHEWS, Peter and Marc Zender
1998 Notebook for the Kelowna Museums Second Annual Maya Hieroglyphic Workshop Online.
URL: <http://www.acs.ucalgary.ca/~harriscj /mayaglyphs/>


143
MAUDSLAY, Alfred P.
1974 [1889-1902] Biologia Centrali-Americana: Archaeology, vols. I-VI. R.H. Porter & Dulau & Co.,
London.

MILBRATH, Susan
1999 Star Gods of the Maya: Astronomy in Art, Folklore, and Calendars. University of Texas Press, Austin.

MORAN, Francisco de
1695 Arte y vocabulario de la lengua Cholti que quiere decir la Lengua de Milperos. Manuscript Collection
497.4/M79, American Philosophical Society, Philadelphia.

MORLEY, Sylvanus G.
1937 The Inscriptions of Peten. Vols. I-V. Carnegie Institution of Washington, Publication No. 437,
Washington.

NODINE, Mark H.
1996 Glossary of Grammatical Terms. URL: <http://www.cs.brown.edu/fun/ welsh/Glossary.html>

NORD, Christiane
1991 Text Analysis in Translation : Theory, Methodology, and Didactic Application of a Model for
Translation-Oriented Text Analysis. Rodopi, Amsterdam.

PROSKOURIAKOFF, Tatiana
1950 A Study of Classic Maya Sculpture. Publication No. 593, Carnegie Institution of Washington,
Washington, D.C.

PROSKOURIAKOFF, Tatiana
1960 Historical Implications of a Pattern of Dates at Piedras Negras, Guatemala. American Antiquity Vol. 25,
No. 4, pp. 454-475.

PROSKOURIAKOFF, Tatiana
1963 Historical Data in the Inscriptions of Yaxchilan, Part I. Estudios de Cultura Maya 3, pp. 149-167.

REENTS-BUDET, Dorie
1994 Painting the Maya Universe: Royal Ceramics of the Classic Period. Duke University Press, London.

ROBERTSON, John S.
1992 The History of Tense/Aspect/Mood/Voice in the Mayan Verbal Complex. University of Texas Press,
Austin.

ROBERTSON, Merle Greene
1985 The Sculpture of Palenque, Vol. III: The Late Buildings of the Palace. Princeton University Press,
Princeton, New Jersey.

ROBERTSON, Merle Greene
1991 The Sculpture of Palenque, Vol. IV: The Cross Group, the North Group, the Olvidado, and Other Pieces.
Princeton University Press, Princeton, New Jersey.

ROSNY, Lon de
1876 Essai sur le dchiffrement de lcriture hiratique de lAmrique Centrale. Archives de la Socit
Amricaine de France 2: 5-108, Paris.

ROSNY, Lon Louis Lucien Prunol de
2001 [1876] Essai sur le dchiffrement de lcriture hiratique de LAmrique Centrale (excerpts). In The
Decipherment of Ancient Maya Writing (edited by Stephen Houston, Oswaldo Chinchilla Mazariegos,
and David Stuart; University of Oklahoma Press, Norman 2001), pp. 77-88.

SAEED, John I
1997 Semantics. Blackwell Publishers, Cambridge.

144
SATURNO, William A., David Stuart, and Boris Beltrn
2006 Early Maya Writing at San Bartolo, Guatemala. Science Express, January 5, 2006.
URL: <www.sciencexpress.org>

SATURNO, William A., Karl Taube, and David Stuart
2005 The Murals of San Bartolo, Guatemala, Part I: The North Wall. Ancient America, 7. Center for Ancient
American Studies. Barnardsville, North Carolina.

SCHELE, Linda
1982 Maya Glyphs: The Verbs. University of Texas Press, Austin.

SCHELE, Linda (ed.)
1990 Notebook for the XIVth Maya Hieroglyphic Workshop at Texas. The University of Texas, Austin.

SCHELE, Linda and David Freidel
1990 A Forest of Kings: The untold Story of the Ancient Maya. William Morrow and Company, Inc., New
York.

SCHELE, Linda and Nikolai Grube
1996 The Workshop for Maya on Hieroglyphic Writing. In Maya Cultural Activism (edited by Edward F.
Fischer and R. McKenna Brown; The University of Texas Press, Austin), pp. 131-140.

SCHELE, Linda and Nikolai Grube
2002 Introduction to Reading Maya Hieroglyphs. In Notebook for the XXVIth Maya Hieroglyphic Forum at
Texas. Maya Workshop Foundation, Austin, Texas.

SCHELE, Linda and Peter Mathews
1998 The Code of Kings: The Language of Seven Sacred Maya Temples and Tombs. Scribner, New York.

SCHELE, Linda and Mary Ellen Miller
1986 The Blood of Kings: Dynasty and Ritual in Maya Art. George Braziller, Inc., New York.

SCHELE, Linda, Robert Wald, and Peter Keeler
1999 A Palenque Triad. 2nd Edition. Maya Workshop Foundation, Austin, Texas.

SCHELLHAS, Paul
2001 [1945] Die Entzifferung der Mayahieroglyphen: ein unlsbares Problem? Translated in The
Decipherment of Ancient Maya Writing (edited by Stephen Houston, Oswaldo Chinchilla Mazariegos,
and David Stuart; University of Oklahoma Press, Norman 2001), pp.173-179.

SHARER, Robert J.
1994 The Ancient Maya. 5th ed. Stanford University Press, Stanford, California.

SPENCER, Andrew
1991 Morphological Theory: An Introduction to Word Structure in Generative Grammar. Basil Blackwell,
Cambridge.

STEPHENS, John Lloyd
1993 [1841] Incidents of Travel in Central America, Chiapas, and Yucatan. Smithsonian Institution Press,
Washington.

STONE, Andrea J.
1995 Images from the Underworld: Naj Tunich and the Tradition of Maya Cave Painting. University of Texas
Press, Austin.

STUART, David
1987 Ten Phonetic Syllables. Research Reports on Ancient Maya Writing No. 14. Center for Maya Research,
Washington, D.C.


145
STUART, David
1994 Kings of Stone: A Consideration of Stelae in Maya Ritual and Representation. RES 29/30: pp. 149-171.

STUART, David
1995 A Study of Maya Inscriptions. PhD Dissertation, Vanderbilt University, Nashville, Tennessee.

STUART, David
1996 Hieroglyphs and History at Copan. URL: <http://www.peabody.harvard.edu/Copan/text.html>

STUART, David
1998 The Arrival of Strangers: Teotihuacan and Tollan in Classic Maya History. Extract of a paper presented
at Princeton University, October 1996 - Revised February 1998. Precolumbian Art Research Institute
(P.A.R.I.) Online Publications: Newsletter No. 25.
URL: <http://mesoweb.com/pari/online_publications.html>

STUART, David
2005 The Inscriptions from Temple XIX at Palenque: A Commentary. The Pre-Columbian Art Research
Institute, San Francisco

STUART, David
2006 Sourcebook for the 30th Maya Meetings, March 14-19, 2006. The Mesoamerican Center, Department of
Art and Art History, The University of Texas at Austin.

STUART, David and Ian Graham
2003 Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions, Vol. 9, Part 1: Piedras Negras. Peabody Museum of
Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.

STUART, David and Stephen Houston
1994 Classic Maya Place Names. Studies in Pre-Columbian Art & Archaeology No. 33. Dumbarton Oaks
Research Library and Collections, Trustees for Harvard University, Washington, D.C.

STUART, David, Stephen D. Houston, and John Robertson
1999 Recovering the Past: Classic Maya Language and Classic Maya Gods. Notebook for the XXIIIrd Maya
Hieroglyphic Forum at Texas, pp. II.1-II.96. Department of Art and Art History, the College of Fine Arts,
and the Institute of Latin American Studies, The University of Texas at Austin.

TATE, Carolyn Elaine
1992 Yaxchilan: The Design of a Maya Ceremonial City. University of Texas Press, Austin.

THOMPSON, J. Eric S.
1962 A Catalog of Maya Hieroglyphs (The Civilization of the American Indian Series, Vol. 62). University of
Oklahoma Press, Norman, Oklahoma.

VAIL, Gabrielle
2002 The Madrid Codex: A Maya Hieroglyphic Book, Version 1.0. A web site and database available online
at: <http://www.doaks.org/codex>.

VAN VALIN, Robert D.
2001 An Introduction To Syntax. Cambridge University Press, Cambridge.

VILLACORTA C., J. Antonio and Carlos A. Villacorta
1933 Cdices mayas. Tipografa Nacional, Guatemala, C. A.

WALD, Robert F.
1994 Transitive Verb Inflection in Classic Maya Hieroglyphic Texts: Its Implications for Decipherment and
Historical Linguistics. M.A. Thesis. University of Texas at Austin.

WALD, Robert F.
2000 Temporal Deixis in Colonial Chontal and Maya Hieroglyphic Narrative. Written Language and Literacy,
Vol. 3:1, pp. 123-153.
146

WISDOM, Charles
1949 Materials on the Chort Language. The University of Chicago Microfilm Collection of Manuscripts of
Cultural Anthropology, 28, Chicago.

ZENDER, Marc U.
1999 Diacritical Marks and Underspelling in the Classic Maya Script: Implications for Decipherment. M.A.
Thesis, Department of Archaeology, University of Calgary.

ZENDER, Marc U.
2004 On the Morphology of Intimate Possession in Mayan Languages and Classic Mayan Glyphic Nouns.
In The Linguistics of Maya Writing (edited by Sren Wichmann, University of Utah Press, Salt Lake
City), pp. 195-209.