Karol Kłodziński

Zjednoczona Europa w poglądach Roberta Schumana, Alcide De Gasperi’ego, Konrada

Adenauera oraz Charlesa de Gaulle’a

„Wszędzie tam, gdzie imię Cezara. Gajusa, Trajana i Wergiliusza,

wszędzie tam, gdzie imię Arystotelesa, Platona i Euklidesa miały swoje
znaczenie i były otoczone czcią i szacunkiem – tam Europa”1. Tymi oto słowami
Robert Schuman wskazywał na grecko-rzymskie podstawy cywilizacji
zachodniej. Słowo Europa pochodzi z języka greckiego i oznacza „ciemną
wodę” (euros)2. Wielki romanista, Profesor Władysław Bojarski uważał
demokrację ateńską, dziedzictwo prawa rzymskiego oraz rewolucję społeczną
kościoła za trzy podstawowe filary współczesnej Europy3. Każda próba
określenia podstaw tradycji europejskiej opiera się na niewzruszalnych
wartościach, filarach będących immanentnymi składnikami współczesnej
Europy. Odwoływanie się do tych wartości stanowi podstawę koncepcji Ojców
Założycieli Unii Europejskiej.
Niektórzy uważają, że Europę próbowano jednoczyć już za czasów
rzymskich, lecz ekspansjonizm rzymski, obok urbanizacji i armii, według
słusznego stwierdzenia Gezy Alföldiego stanowił jeden z filarów podstawy
władzy cesarskiej i nie mógł mieć nic wspólnego z jednoczeniem Europy. Choć
rzymski system municypalny stanowił niewątpliwie znakomite rozwiązanie,
które doprowadziło do sprawnego zarządzania Imperium Romanam i które może
niewątpliwie stanowić wzorzec dla współczesnej Europy. Poprzez podboje i
dominację za czasów państwa Karola Wielkiego, Cesarstwa Niemieckiego,
Hiszpanii Habsburgów czy Francji Burbonów lub Napoleona starano się
jednoczyć Europę4.
1
Podaję za Schuman 2003, s. 5.
2
Na temat etymologii słowa „Europa” – zob. Janicka 2007, s. 13.
3
Bojarski 2001, s. 639.
4
Popowicz 2006, s. 13.

1
 Dlaczego współczesna Europa zorganizowana w europejską
organizację, zwaną przez niektórych superpaństwem, jaką jest Unia Europejska
ma szanse przetrwać?
Nie krwią i mieczem, a kompromisem i współpracą zaczęto jednoczyć
Europę po drugiej wojnie światowej5. Kataklizm, śmierć i głód realiów
wojennych doprowadziły do zmiany w koncepcji jednoczenia Europy. Proces
jednoczenia się Europy po drugiej wojnie światowej przedstawia się jako ideę, u
której podstaw legła chęć przeciwstawienia się raz na zawsze wojnie.
Pragmatyczne interesy państw członkowskich, jeśli były zbliżone do siebie,
wtedy mogły jedynie stanowić podstawę procesu integracyjnego.
Po drugiej wojnie światowej istniało wiele koncepcji i projektów
integracyjnych. W tym miejscu należałoby, chociaż wymienić Europę
Federalną, Europę Ojczyzn w ujęciu konfederacyjnym, Europą jako sieć
współzależności, Europę o wielu szybkościach, model zmiennej geometrii czy
też Europę á la carte6.
W swej pracy pragnę opisać poglądy Roberta Schumana, Alcide De
Gasperi’ego, Konrada Adenauera oraz Charlesa de Gaulle’a.

Robert Schuman

„Nie zapominając o przeszłości, trzeba będzie ich z powrotem przyjąć i

zrobić wszystko dla włączenia ich do wolnego świata. Kiedy znowu nastanie
pokój, będziemy musieli z naszymi sojusznikami dociec przyczyny wojen i
zaprojektować takie struktury, jakie uniemożliwiłyby ponowne wystąpienie
podobnych kataklizmów. Rozwiązanie będzie można znaleźć tylko w Europie
zjednoczonej. […] Próbowano tego dokonać brutalną siłą. Tylko jednak
5
Tę myśl trafnie wyraziła prof. Z. Waszkiewicz (UMK Toruń; wykład: Dzieje i współczesność Unii
Europejskiej 2008/2009 – semestr zimowy).
6
Na temat koncepcji integracyjnych zob.- Popowicz 2006, s. 19-37; Baczewska 2004, s. 74-91; Stys
2008, passim.

2
demokratyczna inicjatywa pozwoli osiągnąć zgodę narodów. Tym razem
musimy zaniechać wszelkich ambicji terytorialnych, które stanowią zarzewie
konfliktów, i dążyć do powszechnej jedności we współpracy”7. Tymi oto
słowami wielki, chrześcijański demokrata zwraca się do „Europejczyków
zaangażowanych w strzeżenie, obronę, umacnianie i rozwój cennego
dziedzictwa Założycieli”. Po przeszło czterdziestu latach życia parlamentarnego
wiek i choroba zmusiły Schumana do całkowitej rezygnacji z życia
politycznego. Nowym etapem było stworzenie naukowych rozważań nad
koncepcją Zjednoczonej Europy. Główne myśli w tej kwestii Robert Schuman
zawarł w dziele pt. Pour l’Europe8. Według Schumana, państwo demokratyczne
ma stanowić podstawę wszelkich współczesnych struktur państwowych. Europa
to wprowadzenie w życie powszechnej demokracji, w chrześcijańskim
znaczeniu tego słowa. Twierdził, iż demokracja jest związana z
chrześcijaństwem doktrynalnie i chronologicznie. Chrześcijaństwo, bogatsze o
własne doświadczenia historyczne, musi pomagać narodom mniej rozwiniętym
wybrać tę samą drogę ludzkiej odnowy. Europa potrzebowała ponad tysiąclecia
chrześcijaństwa, aby ją ukształtować. Demokracja w Europie będzie
chrześcijańska albo nie będzie jej wcale. W prawdziwej demokracji istnieje
tylko jedno ograniczenie dla wolności: podstawy państwa i społeczeństwa
muszą być zabezpieczone przed przemocą i niszczycielskimi zamiarami.
Demokracja jest stale w fazie tworzenia i wciąż można ją udoskonalać. Według
Schumana, Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS), Europejska
Wspólnota Energii Atomowej (EURATOM) oraz Europejska Wspólnota
Gospodarcza (EWG), z wolnym przepływem produktów, kapitałów i ludzi, są
organizacjami, które głęboko i ostatecznie przekształcają relacje między
stowarzyszonymi państwami. Państwa stanowią regiony jednej całości. Całość
musi posiadać duszę, świadomość swych związków historycznych, swych

7
Audisio, Chiara 2007, s. 35-36.
8
Korzystam z wyd. polskiego, Schuman 2003 (wyd. pol. M. Krzeptowska).

3
obecnych i przyszłych odpowiedzialności oraz wolę polityczną w służbie tego
samego ludzkiego ideału. Według Schumana, budowa wspólnej Europy byłaby
niemożliwa bez Niemiec, jak i bez Francji. Robert Schuman stworzył „plan
koordynacji francuskiej i niemieckiej gospodarki węglem i stalą jako krok ku
jedności europejskiej”9. Integracja Europy jest ogromnym i trudnym dziełem,
którego dotychczas nie próbowano się podjąć. Wymaga ona całkowitej zmiany
stosunków między państwami europejskimi, a w szczególności między Anglią i
Francją. I to właśnie dzieło należy podjąć wspólnie, opierając się na całkowitej
równości, we wzajemnym poszanowaniu i zaufaniu, mimo że pokolenie
Schumana zaznało w najwyższym stopniu cierpienia i nienawiści. Dużym
problem było podejście Zjednoczonego Królestwa do kwestii jednoczenia
Europy10. „Anglik nie może sobie wyobrazić, że można poddać się
zobowiązaniu dotyczącym tej kwestii, spisanym na pięćdziesiąt lat”. Schuman
proponował stopniowe wprowadzania rozwiązań federacyjnych11. Plan
Schumana odwoływał się do idei solidarności europejskiej. Zawierał propozycje
zjednoczenia działań europejskich uzupełniających funkcjonowanie Unii
Zachodniej, OEEC i Rady Europy12. Wspólna produkcja węgla i stali miała
ułatwić rozwój gospodarczy państw członkowskich, a zarazem pokojowy
rozwój Europy Zachodniej. Wspaniałym świadectwem Schumana było
utworzenie na mocy traktatu (20 czerwca 1950) „Wysokiej Władzy”,
pierwszego ponadnarodowego organu, którego podstawowym celem jest
ochrona i reprezentowanie wszystkich krajów członkowskich13.

Alcide De Gasperi

9
Roszkowski 2005, s. 61.
10
Dopiero w 1973 roku Wielka Brytania wraz z Danią i Irlandią została przyjęta do EWG, Czubiński
2006, 586.
11
Łastawski 2006, s. 99.
12
Łastawski 2006, s. 100.
13
Wahl 2000, s. 52-53.

4
 W latach 1945 – 1953 Alcide de Gasperi, jako premier i minister spraw
zagranicznych, kształtował po drugiej wojnie światowej politykę wewnętrzną i
zagraniczną Włoch. Wielokrotnie propagował inicjatywy na rzecz zjednoczenia
Europy Zachodniej, pracując nad realizacją Planu Marshalla i nawiązując bliskie
stosunki gospodarcze z innymi europejskimi krajami, w szczególności z Francją.
Podobnie jak Robert Schuman, De Gasperi reprezentował nurt chrześcijańsko-
demokratyczny. Był zwolennikiem zjednoczenia państw europejskich na bazie
paktu atlantyckiego (Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego), który miał
gwarantować bezpieczeństwo każdego z jego członków. Dążenie do integracji
było dla Niego szansą na moralną rehabilitację Włoch za faszyzm oraz powrót
Włoch do rodziny państw europejskich. Według tego Włocha, głównymi celami
integracji europejskiej były: utrzymanie pokoju w Europie, propozycja nowego
europejskiego ładu pokojowego dla młodych pokoleń, przywrócenie Europie jej
dawnego znaczenia, zwiększenie możliwości gospodarczych i technologicznych
Europy jako całości14. De Gasperi był zwolennikiem utworzenia Europejskiej
Wspólnoty Obronnej, gdzie armia europejska byłaby gwarantem zachowania
pokoju i utrzymania równowagi państw europejskich. Włoch w pełni popierał
„plan Schumana”15. 13 stycznia 1947 roku w Cleveland Da Gasperi wygłosił
przemówienie o ogromnym znaczeniu dla integracji europejskiej. Upadłe po
wojnie Włochy, według Niego, powinny oprzeć się na demokratycznym
systemie, wzorując się na Stanach Zjednoczonych. Tym samym, Stany
Zjednoczone Europy powinny być wzorowane na Stanach Zjednoczonych
Ameryki Północnej. Wiara chrześcijańska włoskiego polityka wzmaga
sympatię, którą, żywi wobec Niego naród amerykański (urządzenie potężnej
owacji tłumu amerykańskiego po mszy w Nowym Jorku)16. 21 kwietnia 1954

14
Wojtaszczyk 2004, s. 61.
15
Łastawski 2006, s. 100.
16
Audisio, Chiara 2007, s. 198-199.

5
roku w Paryżu De Gasperi mówi o „naszj ojczyźnie Europie”. Twierdzi, iż do
Zjednoczonej Europy powinno się dążyć nie z powodów czysto materialnych,
ale także ze względu na wartości duchowe17. Określa Europę jako „siłę uczucia,
ideę zdolną pobudzać świadomość i wolę. To uczucie i ta idea należą do
kulturowego i duchowego dziedzictwa naszej wspólnej cywilizacji, u której
początków znajduje się chrześcijaństwo”. De Gasperi zasługuje na opinię, jaką
wygłosił o Nim Schuman: „Mam wielkie zaufanie do De Gasperiego, który
mocno stoi na ziemi i mógłby być jednym z naszych (de chez-nous)”18. Na
oskarżenia o chęć budowania małej, klerykalnej Europy, De Gasperi odpowiada:
„Będę Wam mówił nie o Włoszech, ale o Europie, i to nie o Europie wczorajszej
ani dzisiejszej, tylko o Europie jutra, o tej Europie, którą chcemy obmyślić,
przygotować i zbudować. Co się rozumie przez federację europejską? […]
Swego rodzaju wielką Szwajcarię, która obejmuje Włochów, Francuzów i
Niemców – wszystkich nastawionych pokojowo, pracowitych i żyjących w
dobrobycie”19.

Konrad Adenauer

Podobnie jak omówieni wyżej Ojcowie Zjednoczonej Europy, tak

Konrad Adenauer wywodził się z nurtu chrześcijańsko-demokratycznego.
Urodził się w 1876 w katolickiej rodzinie w Kolonii. Adenauer był wieloletnim
przewodniczącym (do 1966 roku) Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (CDU).
Jako pierwszy kanclerz Republiki Federalnej Niemiec (RFN) angażował się
proces integracji europejskiej. Był przekonany, iż Zjednoczenie Europy
Zachodniej przyniesie Niemcom bezpieczeństwo i ochronę przed ekspansją
Związku Radzieckiego, zagwarantuje gospodarczą odbudowę, a także ustrzeże

17
Audisio, Chiara 2007, s. 222.
18
Audisio, Chiara 2007, s. 222.
19
Audisio, Chiara 2007, s. 223

6
je przed groźbą pruskiego nacjonalizmu. Adenauer postradał sojusz z Francją
(traktat o współpracy niemiecko-francuskiej z 1963 roku) jako podstawę
Zjednoczonej Europy20. Kanclerz chciał utworzenia Stanów Zjednoczonych
Europy, integracji politycznej, gospodarczej oraz obronnej państw europejskich.
Adenauer popierał federacyjną jedność Europy zaraz po zakończeniu pierwszej
wojny światowej, ponieważ nie chciał, żeby Europa stoczyła się w otchłań
samozniszczenia; wówczas jednak pozostał nie wysłuchanym prekursorem tej
idei. Po II wojnie światowej z przekonaniem kontynuuje swą proeuropejską
politykę, chociaż musi uznać obiektywne trudności w tworzeniu Zjednoczonej
Europy. W maju 1947 roku w Aia bierze udział w pierwszym kongresie na
temat federalizmu europejskiego. W roku 1949 przyczynia się do ustanowienia
Rady Europy, podzielonej na Komitet Ministrów i Zgromadzenie
Parlamentarne. Organ ten posiada jednak bardzo ograniczone uprawnienia i
faktycznie służy tylko do konsultacji między państwami członkowskimi. 9 maja
1950 roku to bardzo ważna data. Adenauer wtedy powiedział: „ Owego ranka
nie myślałem, że w tym samym dniu dokona się decydujący zwrot w ewolucji
Europy. Podczas zebrania nadeszła wiadomość, że wysłannik francuskiego
ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana ma mi do przekazania pilny
komunikat. Chodziło o projekt zwany później planem Schumana. […] Plan
Schumana w pełni odpowiadał moim koncepcjom. Od razu odpowiedziałem, że
z całego serca popieram tę koncepcję. […] Na konferencji prasowej wprost
powiedziałem, że uznaję ową propozycję za bardzo serdeczny gest ze strony
Francji i jej ministra spraw zagranicznych w stosunku do Niemiec i problemu
europejskiego”21. Dla Adenauera integracja Niemiec za zjednoczoną Europą jest
doniosłym celem, ważniejszym nawet niż ponowne scalenie kraju. Istniejący
podział sprzyjał bowiem budowaniu Europy Zachodniej, o czym w sierpniu
1954 roku Adenauer mówił szefowi francuskiego rządu: „Jako jedyny niemiecki

20
Wojtaszczyk 2004, s. 30.
21
Audisio, Chiara 2007, s. 129-130.

7
kanclerz przedkładam jedność Europy nad zjednoczenie własnej Ojczyzny.
Jestem gotowy poświęcić ponowne scalenie Niemiec, jeżeli zdołamy stać się
częścią silnej organizacji zachodniej”22. Dla Adenauera federacyjna jedność
Europy miała stanowić obronę nie tylko przed zagrożeniem komunistycznym
nadciągającym ze Wschodu, ale również z powodu „kresu epoki nacjonalizmu”.
Jego wizja zintegrowanej Europy nawiązywała do modelu ponadnarodowej
federacji z własnym europejskim rządem, parlamentem i prezydentem.
Adenauer uważał, że główny cel EWG to unia polityczna, gdyż sama unia
gospodarcza, stanowiłaby w jego mniemaniu, twór nietrwały. „Wspólny rynek
sam z siebie nie wystarcza. My, Europejczycy, musimy także wspólnie
prowadzić politykę zagraniczną – tylko ona może nam naprawdę pomóc”. Syn
kanclerza ksiądz Paul powiedział o ojcu: „Pod koniec [życia] martwił się
bardzo, ale nie o siebie – martwił się brakiem jedności i niemocą Europy, groźbą
wojny atomowej, ludźmi, którzy padają ofiarą własnych złudzeń. Nadal chciał
walczyć”23. Konrad Adenauer zmarł 19 kwietnia 1967 roku.

Charles de Gaulle

Charles de Gaulle, prezydent Francji w latach 1959-1969

reprezentował odmienną koncepcję Zjednoczenia Europy. Gaulle był autorem
koncepcji „Europy od Atlantyku po Ural”, w której nakreślił nowy kształt
europejskiej współpracy międzynarodowej. Zwolennik stworzenia „Europy
europejskiej”, niezależnej od Stanów Zjednoczonych i zdolnej z nimi
konkurować, „Europy państw” (znanej pod nazwą „Europy ojczyzn”)24. Polityk
przeciwny wszelkim ponadnarodowym rozwiązaniom, zwolennik luźnej
współpracy rządów europejskich – konfederacji europejskiej, co pozostawało w

22
Audisio, Chiara 2007, s. 130.
23
Audisio, Chiara 2007, s. 140.
24
Wojtaszczyk 2004, s. 140.

8
sporze z koncepcją federalistów. Jego koncepcje opierały się na szacunku dla
państw narodowych, które łączy wspólna tożsamość. Za jego prezydentury
trzykrotnie (1958, 1963, 1967) Francja blokowała przystąpienie Wielkiej
Brytanii do Wspólnot Europejskich. Gaulle doprowadził do pierwszego kryzysu
wspólnotowego na tle braku porozumienia w sprawie finansowania rolnictwa i
sposobu głosowania w Radzie. Gaulle dążył do równowagi między wielkimi
mocarstwami Europy, ze szczególną rolą Francji i Związku Radzieckiego, co
było sprzeczne z poglądami Adenauera. Według Galla, instytucje europejskie
powinny być jedynie przedłużeniem suwerennych rządów europejskich,
reprezentujące suwerenne narody. Według Gaulle’a Europa miała budować
swoją silną pozycję, pozostając niezależną od Stanów Zjednoczonych.

Podsumowując, należy stwierdzić, iż koncepcje Zjednoczenia Europy

Roberta Schumana, Alcide De Gasperi’ego, Konrada Adenauera były bardzo
zbliżone. Federalistyczna i silna Europa miała stanowić podstawę nowego
porządku. Nurt chrześcijańsko-demokratyczny odgrywał ogromną rolę w
kształtowaniu się myśli i idei Ojców Założycieli. Kompromis i współpraca,
oparcie nowej Europy na podstawach nie tylko materialnych, ale również
duchowych oraz czerpanie z dorobku Cywilizacji Zachodniej były czynnikami
sukcesu Ojców Założycieli Zjednoczonej Europy.

WYKAZ CYTOWANEJ LITERATURY

Audisio, Chiara 2007 - G. Audisio, A. Chiara, Twórcy Zjednoczonej Europy.

Robert Schuman, Konrad Adenauer, Alcide de Gaperi, przeł. P. Borkowski,
Warszawa 2007.

9
Baczewska 2004 - M. Baczewska, Europa państw, czy państwo europejskie?,
Toruń 2004
Bojarski 2001 – W. Bojarski, Korzenie cywilizacji zachodniej [w:] Honeste
vivere. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława Bojarskiego, pod red.
E. Gajdy, A. Sokali, Toruń 2001, s. 633-639.
Czubiński 2006 – A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Poznań 2006.
Janicka 2007 – D. Janicka, Historia społeczna i polityczna Europy, Toruń 2007.
Łastawski 2006 – K. Łastawski, Historia integracji europejskiej, Toruń 2006.
Popowicz 2006 - K. Popowicz, Historia integracji europejskiej, Warszawa
2006.
Roszkowski 2005 – W. Roszkowski, Półwiecze. Historia polityczna świata po
1945 roku, Warszawa 2005.
Schuman 2003 - R. Schuman, Dla Europy, tłum pol. M. Krzeptowska, Kraków
2003
Stys 2008 - Koncepcje integracji w Europie w XX i XXI wieku. Myśl polityczna,
pod red. H. Stysa, Toruń 2008.
Wahl 2000 – J. Wahl, Robert Schuman. Ojciec Europy, tłum. pol. S. Dzida,
Gliwice 2000.
Wojtaszczyk 2004 – K. A. Wojtaszczyk, Encyklopedia Unii Europejskiej, pod
red. K. A. Wojtaszczyka, Warszawa 2004.

10