Nędza Humanistyki - Nie Ma Szczęścia Bez Myślenia - Polityka PDF

23.8.2014 Ndza humanistyki | Nie ma szczcia bez mylenia - Polityka.
pl
http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/166201,1,nedza-humanistyki.read?print=true 1/14
Jacek akowski, 12 grudnia 2005
Ndza humanistyki
Nie ma szczcia bez mylenia
Profesor Tadeusz Gadacz, filozof, w rozmowie z Jackiem akowskim.
Jeeli ktry z polskich filozofw jest lub moe si sta nastpc ks. Jzefa Tischnera,
to wanie Tadeusz Gadacz (ur. 1955) od pocztku lat 80. ucze, asystent, przyjaciel
i wsppracownik Ksidza Profesora. czy ich nie tylko styl filozofowania i sposb
pisania, ale te przekonanie, e nie jest ono luksusem intelektu, e mylenie suy
czemu wicej, ni tylko rozumieniu wiata e filozofia powinna i potrafi pomaga
ludziom w yciu. T tez potwierdzia niezwyka popularno wydanej trzy lata temu
nagradzanej i bestsellerowej ksiki O umiejtnoci ycia (Znak 2002) stanowicej
jakby trzeci tom midzypokoleniowego tryptyku, zapocztkowanego przez
Ksieczk o czowieku Romana Ingardena i kontynuowanego w Jak y
Tischnera. By m.in. dziekanem Wydziau Filozofii Papieskiej Akademii Teologicznej
w Krakowie i kierownikiem katedry filozofii religii Uniwersytetu Warszawskiego. Jest
profesorem i kierownikiem katedry filozofii Collegium Civitas, przewodniczcym
Komitetu Nauk Filozoficznych PAN, redaktorem prestiowej serii Klasyka filozofii.
Redagowa m.in. 10-tomow encyklopedi Religia. Teraz pisze 4-tomow Histori
Filozofii XX wieku.
Jacek akowski: Czuje pan, e czego nam w Polsce brakuje?
Tadeusz Gadacz: Bardzo.
A czego brakuje?
Kultury. Szeroko pojtego ycia duchowego.

Jak to si pana zdaniem objawia?
Najczciej bezradnoci. Zagubieniem egzystencjalnym. Lkiem. Niepewnoci
zasad. Poszukiwaniem nowej moralnoci. Na naszych oczach nikn kryteria
kulturowe, na ktrych ten wiat jest oparty.
To jest efekt pwiecza komunizmu czy uboczny skutek transformacji?
23.8.2014 Ndza humanistyki | Nie ma szczcia bez mylenia - Polityka.pl
Ja myl, e sprawa jest powaniejsza. Jest jaki grony wirus w korzeniach
dzisiejszej cywilizacji, w rdach kultury, naszego czowieczestwa i rzeczywistoci
duchowej.
Stygnicie religii?
Nie tylko. W caym tym naszym dowiadczeniu, z ktrego wyrasta wielka literatura,
wielka filozofia, wzorce moralne, jako midzyludzkich relacji. Zanikaj nawet takie
kluczowe pojcia jak honor i przyzwoito. W tych sprawach do dobrego tonu naley
dzi sceptycyzm, ktry przeradza si w cynizm. Modne stao si demonstrowanie
wiary, e w rzeczywistoci adnych zasad nie ma. Moe kiedy byy, ale dzi nikt si
nimi nie przejmuje i s ju tylko interesy.
Ja ostatnio wci sysz o zasadach moralnych.
Ale kiedy kto publicznie mwi o zasadach, to niemal zawsze czuje si w obowizku
puci do suchaczy oko. Wszyscy rozumiej, e to nie jest powane. A poza tym,
jeli si nawet jakie zasady uznaje, to gwnie jako obowizujce innych. Dla siebie
zawsze mamy dobre usprawiedliwienie. Kady ju rozumie, e jak kto publicznie
odwouje si do wysokich wartoci, to raczej nie po to, eby si nimi kierowa, tylko
po to, eby komu tymi wartociami dooy. I og si na to godzi. Sporadycznie
zdarza si jaki krzyk rozpaczy. Taki jak artyku prof. Barbary Skargi, ktra ku
zaskoczeniu wszystkich nagle upomniaa si o zwyk przyzwoito. To pojcie
zanika.
Moe to s pojcia przestarzae. Honor dziedziczyo si przecie ze
szlachectwem. Przyzwoito bya spoiwem mieszczastwa...
Ale og te aspirowa, by tym wartociom sprosta. Stara si do nich dorasta. Dzi
og si z nich mieje.
Wie pan, skd si ta zmiana wzia?
S rne wyjanienia. Na przykad Habermas opisuje ten proces jako rozpad
tradycyjnych wsplnot religijno-kulturowych i jako odpowied proponuje now,
niezwykle wyrafinowan teori komunikacji spoecznej...
A pana zdaniem od czego to si zaczo?
Moe si nie zaczo... Moe to jest problem permanentny... Moe po prostu
przestalimy si z nim zmaga? Z ca pewnoci nie jest to nowy problem. Pojawi si
gdzie pod koniec XVII w. wraz z odkryciem rozwoju naukowego. Bierdiajew uwaa
na przykad, e szczytem rozwoju humanistyki i kultury by wiek XV i XVI. Jego
zdaniem wczesna eksplozja humanistyki bya wybuchem energii duchowej
nagromadzonej w kontemplacji caego redniowiecza. Potem rozwj techniczny
stopniowo wypukiwa humanizm z kultury, a wreszcie doprowadzi do radykalnego
antyhumanizmu. Jak to moliwe, e w XVI w. Pico della Mirandola gosi pochwa
godnoci czowieka, ju dwiecie lat pniej La Mettrie pisa ksik pod tytuem
Czowiek maszyna, a w wieku XIX pojawi si materializm wulgarny, ktry
twierdzi, e nie ma rnicy midzy myl a uryn, bo tak jak nerki wydzielaj mocz,
tak mzg wydziela idee.
Jednak bya wielka humanistyka po XVI w.
Bya. W XVII, w XIX, w XX wieku. Ale tendencja jest trwaa. Coraz mniej
humanizmu, a coraz wicej techniki i technicznie rozumianej ekonomii. Coraz mniej
mylenia, coraz wicej liczenia. Jest tendencja, eby docenia to, co skuteczne ad hoc,
pragmatyczne, utylitarne, uyteczne, a spycha na margines wszystko to, co uczynio
nas ludmi. Ta tendencja jest stara. Nowe jest to, e nie umiemy si jej przeciwstawi.
W XIX w. by podobny kryzys. Fascynacja materi, technologi, fizyczn
rzeczywistoci. Pojawi si humanistyczny deficyt odczuwany z podobn
intensywnoci jak dzi. Wtedy przysza reakcja w postaci nowego zainteresowania
rzeczywistoci duchow.
Nietzsche?
Mylaem raczej o spirytualizmie krytykujcym wczesny wiatopogld naukowy.
Przecie nie przypadkiem pierwszego filozoficznego Nobla z literatury dosta w 1908
r. Rudolf Eucken za goszenie filozofii rozwoju duchowego. We Francji Louis Lavelle
i Ren Le Senne zaoyli wtedy czasopismo Esprit czyli Duch. Pojawia si
fenomenologia, personalizm chrzecijaski, filozofia dialogu. Wszystkie te nurty
upominay si o rzeczywisto duchow. Zderzenie z technologi przynioso ogromny
rozwj filozofii i humanistyki. Wielki wysiek zosta wykonany dla zrozumienia
zmieniajcego si wiata i ludzkiej kondycji w tym wiecie.
Mona powiedzie: ...i do czego to doprowadzio! Bo z tego mylenia i szukania
wyszed faszyzm, komunizm, masa nieszcz XX w. Bezmylno ma ze skutki,
ale skutki mylenia bywaj jeszcze gorsze.
Bezmylno to pustka. Hegel opisywa taki powrt do pierwotnego raju niewiedzy,
w ktrym pasterze nie rni si od owiec. Zreszt niewielu intelektualistw
zaangaowao si w te najgorsze ruchy. W Niemczech trzech Heidegger, Carl
Schmidt, Ernst Junger. Habermas napisa o tym artyku, kiedy po II wojnie szkoa
frankfurcka wrcia z Ameryki do Niemiec. Wikszo intelektualistw odrzucia
hitleryzm i stracia prawo pracy na uniwersytetach. Podobnie komunizm w Polsce
zosta odrzucony przez mylicieli z naszej najwyszej pki. Modzi, ktrzy mu ulegli,
szybko od marksizmu odeszli. Koakowski czy Shaff sami przez wasne mylenie si
z tego wyrwali. Dlatego do dzi ich ksiki czytamy. Wic zgoda, mylenie jest
ryzykowne. Ale, po pierwsze, daje szans wydostania si z bdu. Po drugie: jak
mamy lepsz alternatyw zapenienia pustki? Powrt z komrk na drzewa?
Wedug Fukuyamy ostatni czowiek spenia si i wypenia pustk zarabiajc
pienidze i chodzc po zakupy. Przesta myle i marzy, bo woli posiada
i konsumowa. Zygmunt Bauman mwi, e konsument zastpi obywatela. Moe
zastpi take homo sapiens z jego niebezpiecznie spekulatywnym umysem
i dusz rwc si ku transcendencji?
Zudzenie. Bd. Nieporozumienie. Tak si nie da zabi egzystencjalnej pustki. Mona
j tumi rnymi narkotykami, ale kiedy czowiek wraca z zakupw, znw a moe
jeszcze bardziej odczuwa pustk, przed ktr ucieka do sklepu. Szuka innej
rozrywki. A potem znw wraca pustka. Pustka i zagubienie s nieusuwaln czci
kultury prawego kciuka. Do tego, co w tej kulturze stao si najwaniejsze, nawet caej
doni nie trzeba. Prawy kciuk wystarczy do wciskania klawiszy pilota i telefonu.
Zapewne od pocztku ewolucji ludzie nigdy nie mieli tak sprawnych kciukw jak
teraz. I rwnie nigdy nie byli tak bezradni wobec wasnego ycia. Kiedy zaczynam
rozmawia ze studentami o najbardziej klasycznych dylematach, o ktrych pisa ju
Platon, okazuje si, e s jak dzieci we mgle. Majc 20 lat nie potrafi zrozumie, e
w kulturze, czyli w rzeczywistoci duchowej, emocjonalnej czy intelektualnej, ktra
jest nasz prawdziw rzeczywistoci, obowizuj zupenie inne prawa ni w wiecie
prawego kciuka. Materia, technologia narzucia im sposb mylenia, ktry nie pasuje
do ludzi.
To znaczy?
Przecie w ludzkiej rzeczywistoci w wiecie ducha, emocji, psychiki nic nie jest
takie jak w wiecie materii. Kiedy nacinie pan guzik pilota, natychmiast zmienia si
program w telewizorze. Kiedy nacinie pan kilkanacie guzikw w telefonie,
natychmiast w wiat idzie paski esemes. Gdy mczy pana haas, naciska pan guzik
w radiu i nastaje cisza. Technologia jest atwa. Technologiczne zalenoci s proste.
W realnym ludzkim wiecie nie ma takich guzikw. Jest tragizm, niepewno, lk,
ostateczno, niepowtarzalno, nieprzewidywalno. Kiedy techniczna mentalno
zderza si z ludzk rzeczywistoci, nastpuje konfuzja, a czsto tragedia.
Na przykad?
Na przykad, kiedy do wadzy dochodz politycy, ktrzy wierz, e mona zmienia
wiat tak, jak zmienia si program w telewizorze czyli za naciniciem guzika. Albo
kiedy wikszo spoeczestwa uwierzy, e wszystko mona kupi jak
w supermarkecie jest tylko kwestia ceny. Albo kiedy dociekliwi uwierz, e prawda
o ludziach da si pozna i opisa jak prawda o spadajcym jabku trzeba si tylko
odpowiednio postara. Albo kiedy potne ruchy spoeczne chc problemy publiczne
po prostu zaatwi tak jak zaatwia si problem haasu wyczajc radio. Nic z tego
nie moe si uda, wic wszyscy s sfrustrowani. Zupenie bez sensu.
Dlaczego bez sensu?
Bo po kilku tysicach lat systematycznego mylenia ju bardzo duo wiemy o naszej
kondycji, ludzkim losie, ludzkich ograniczeniach, emocjach, reakcjach. Kiedy ten
intelektualny dorobek pomaga ludziom w yciu. Dzi zosta odrzucony.
Technologiczna logika zniszczya nawyk i umiejtno gbokiego mylenia, ktre nas
czyni ludzkimi. A rezygnujc z gbszego mylenia czowiek sta si bezradny wobec
wasnej, ludzkiej rzeczywistoci. Coraz lepiej rozumiemy i kontrolujemy materi,
a coraz gorzej siebie. To jest fundamentalny brak, ktry odczuwamy.
Ja czciej sysz, e brakuje pienidzy, sdziw, uczciwych urzdnikw.
To s tylko objawy. Louis Lavelle, zapomniany dzi najwybitniejszy filozof
przedwojennej Francji, napisa na pocztku XX w., e reforma duchowa zreformuje
pastwo nawet si nim nie zajmujc.
Pan w to wierzy?
W bardzo duym stopniu. Nie wiemy, co robimy, bo nie rozumiemy, co mwimy.
A nie moemy rozumie tego, co mwimy, pki nie wiemy, co mylimy, pki nie
podejmiemy gbszego namysu, ktry jest niemoliwy bez przygotowania
przynajmniej bez uzgodnienia poj. Na pewno atwiej jest skutecznie poprawia
pastwo odwoujc si do dorobku intelektualnego czy duchowego, ni tylko
regulujc, cigajc i kontrolujc.
Jak by to miao wyglda?
Dokadnie na odwrt ni wwczas, gdy sprawy szy w przeciwnym kierunku. Przecie
Ameryka jako pokonaa dystans od rygoryzmu dziewitnastowiecznych purytaskich
miasteczek do wirtualnej ksigowoci Enronu. Istnieje zwizek midzy jakoci ycia
duchowego a yciem spoecznym.
Czyli, mwic potocznie, midzy wiar a polityk?
Raczej midzy stanem umysw a stanem relacji midzyludzkich.
Ale technologia zawsze nas bdzie zmieniaa. Na to nie ma rady.
Dlaczego sdzi pan, e nie ma? Moe jest, tylko przestalimy prbowa? Kto dzi
uczy ludzi mylenia? Kto spdza czas na rozmylaniu? Mylenie stao si sztuk
ginc. Co w rodzaju gincego jzyka czy gatunku albo organu zanikajcego
w procesie ewolucji. Podobno jacy nasi przodkowie mieli kiedy ogony i mogli si na
nich buja. Przestali to robi, wic dzi mamy tylko koci ogonowe, na ktrych
moemy co najwyej siedzie. Podobnie moe by z mzgiem. Jeli nie bdziemy
z niego robili uytku, stopniowo zanikn te funkcje, ktre rni nas od maszyn
i zwierzt. Niech pan zwrci uwag, w jak duym stopniu zagina ju zdolno
porozumiewania si w jzyku wartoci czy nawet abstrakcji.
e jzyk abstrakcyjny ginie, to atwo zauway. Mam grupy studenckie,
w ktrych nikt przed rozpoczciem studiw nie stan wobec pytania, co to
znaczy prawda, czym jest czas, dlaczego dobro jest dobre.
Wic mamy wsplne dowiadczenie. Bo polska szkoa przestaa uczy mylenia,
a zwaszcza humanistycznych rozmyla. Wielka literatura praktycznie zanika. Kino,
ktre j zastpio, ma z myleniem niewiele wsplnego. Po II wojnie wiatowej
humanistyka znalaza si w regresie, a po zimnej wojnie faktycznie skapitulowaa.
Albo raczej zostaa zepchnita na margines przez bio-, info-, techno-. To tworzy
zagubienie, ktrego rdo dobrze opisa Wilhelm Dilthey mwic, e nauki cise
poznaj, a nauki humanistyczne rozumiej. Wiedza bez rozumienia musi prowadzi do
nieszcz. Technologia, informatyka, biologia najpierw zdominoway ludzk
wyobrani, potem polityk, a teraz te uniwersytety. Nauki cise narzuciy nawet
humanistyce podstawowe kryterium naukowego statusu, jakim jest lista cytowa.
A humanistyka czsto potrzebuje stu lat, eby zweryfikowa tezy, ktre stawia.
Czsto najwicej cytowa uzyskuj gupstwa, z ktrych po 20 latach ludzie si tylko
miej.
Na przykad koniec historii.
Masa jest takich przykadw. A w naukach cisych jest inaczej. Pierwsza reakcja jest
wana. Bo wiedza zmienia si z tygodnia na tydzie, ale rozwj jest cigy. Kolejne
odkrycia dodaj si do poprzednich. Do humanistyki takie scjentystyczne miary nie
pasuj. Ale s jej narzucane i staj si rdem opinii, e humanistyka staa si jaowa,
wic szkoda na ni pienidzy. Coraz mniej si wydaje na badania literackie,
antropologi, filozofi. Nikt dzi nie da pienidzy na badanie czystych form
Arystotelesa. A to s niezmienniki mylenia, narzdzia konieczne do lepszego
rozumienia wiata. Take wspczesnego wiata.
A gdyby taki grant si znalaz, czy wiat staby si lepszy?
Na pewno. Bo moglibymy lepiej odpowiedzie na moralne, filozoficzne,
humanistyczne wyzwania, ktre przed nami stawia na przykad biotechnologia. Ale
rozwj technologii nie tylko w takim sensie wymaga humanistycznych korzeni. Komu
sto lat temu mogo przyj do gowy, e prace filozoficznej szkoy lwowsko-
warszawskiej stan si podstaw rozwoju nauk komputerowych? A dzi tumaczy si
na wiecie jej prace nawet pomniejszej wagi, bo okazuje si, e znakomicie wpisuj
si we wspczesne badania myli analitycznej, ktre maj znaczenie praktyczne.
Dziesitki lat temu kto w Krakowie, Warszawie czy Lwowie co rozwaa pozornie
poza histori, poza dramatami epoki, a dzi to si okazuje uniwersalnie wane.
Tego si przewidzie nie dao.
I take dlatego taki niebezpieczny jest utylitarny stosunek do nauki, a zwaszcza do
humanistyki. A on dzi dominuje. W siedmiu programach ramowych Unii
Europejskiej, ktre obejmuj praktycznie wszystkie pienidze na europejsk nauk,
nie przewidziano ani centa na humanistyk. Po wielkiej walce, w ostatnim, sidmym,
niewielk kwot przeznaczono na nauki spoeczne, ale tylko w zakresie bada nad
demokracj. Na te dziedziny nauki, ktre od pocztku ksztatoway tosamo Europy
na literatur, filozofi, histori nie ma ani grosza. Wszystko wydaje si na to, co
mona zmierzy i policzy. Na mylenie szkoda politykom pienidzy, bo jego
zmierzy si nie da.
W Polsce te nie jest lepiej. W tym roku Rada Gwna Szkolnictwa Wyszego podja
uchwa wyznaczajc oglne minimum programowe dla wszystkich kierunkw
studiw. Skada si na nie informatyka, wychowanie fizyczne i jzyki obce. Nie ma
psychologii. Nie ma socjologii. Nie ma politologii. Nie ma filozofii. Nie ma adnych
przedmiotw humanistycznych pomagajcych w yciu. Zapewne z wielu uczelni
znikn teraz katedry filozofii, psychologii i nauk spoecznych. Wyobraa pan sobie
poziom debaty publicznej i jako demokratycznego wyboru w kraju, w ktrym nawet
elita zna si tylko na supkach? Jak rzdzi takim spoeczestwem? I kto ma to robi?
To jest decyzja fatalnie zawajca krg osb zdolnych do wiadomego udziau
w demokracji.
A za bezmylno si paci. Moe nie od razu, nie zawsze w wymiernej walucie, ale
nieuchronnie. Zwaszcza w demokracjach. Pewnie daoby si nawet znale
arytmetyczn zaleno midzy jakoci humanistyki a si partii populistycznych,
midzy rozumieniem czowieczestwa a rozwojem gospodarczym albo midzy
umiejtnoci filozofowania a szczciem.
atwiej jest wskaza zaleno midzy rozwojem gospodarczym a wysokoci
stp procentowych.
Fakt, e atwo j wskaza, nie wiadczy, e jest to jedyna zaleno ani nawet, e jest
waniejsza od innych. Z tego, e jest stosunkowo atwa do policzenia, nie wynika nic
ponad to, e jest stosunkowo atwa do policzenia. Zjawiska niepoliczalne czy nawet,
nieuchwytne mog na nasz los wpywa duo bardziej ni te, ktre potrafimy
precyzyjnie zmierzy. Niech pan porwna jako ycia publicznego w II i III
Rzeczpospolitej oraz jako wyksztacenia humanistycznego przed i po wojnie.
W szkoach II Rzeczpospolitej od samego pocztku uczono filozofii, greki i aciny. To
przekadao si na jako mylenia elit, na jako stanowionego prawa, na standardy
argumentowania. W rozumie nauczonym pewnej dyscypliny, wcignitym w tradycj
europejskiego mylenia, wywiczonym w precyzyjnym posugiwaniu si sowem, nie
mogyby powsta pewne myli powszechnie obecne we wspczesnej debacie.
Na przykad?
Choby myl, e Prawda was wyzwoli w odniesieniu do przeszoci historycznej,
gdzie mona mwi najwyej o wiedzy lub niewiedzy. Nawet zawodowi historycy
czsto nie umiej odrni prawdy, ktra obiektywnie istnieje, ale jest nam tylko
czciowo dostpna, od wiedzy, ktr posiadamy.
Wiedza to nie jest prawda?
Prawda ma dwa sensy. Moemy jej szuka, eby jak najlepiej zrozumie, jak si
rzeczy maj. Ale moemy te szuka prawdy jako czego ostatecznego. Kiedy si
wykada histori jakich poj i opowiada si, e Sokrates uczy tak, a Platon inaczej,
to studenci szukajcy prawdy absolutnej bardzo czsto pytaj, a jak jest naprawd? Ja
im wtedy mwi, e gdybym wiedzia, jaka jest ostateczna prawda, to powinni mnie
zwolni z uczelni, bo to by byo nieprofesjonalne. Wiemy, co kto gosi, jak
argumentuje, a potem moemy sobie wyrabia swoje wasne pogldy, ale musimy
rozumie, e to s tylko pogldy. Nie istnieje uprawniony arbiter, ktry by nam
ostatecznie powiedzia, jaka jest prawda o czowieku i wiecie. Prawda jest ideaem,
do ktrego ma dy czowiek wspinajc si po rnych szczeblach wiedzy.
To znaczy, e kultura to jest supermarket, w ktrym kady wybiera, co mu si
podoba?
Ja bym powiedzia, e jest raczej jak miasto, w ktrym swoje domy maj Platon,
Sokrates, Kartezjusz czy Hegel. Wchodzimy do tych domw, ogldamy ich wntrza,
oceniamy widoki, ktre si rozcigaj z ich okien na parterze, na pierwszym pitrze,
na drugim, potem spieramy si z mieszkacami. Po jakim czasie wreszcie gdzie
zostajemy. Co sobie wybieramy.
To brzmi relatywistycznie.
Nie. Bo miasto ma mury. Istniej ramy, w ktrych si poruszamy. One ju nie s
cakiem racjonalne. Jeden woli materialistyczn wizj, a drugi deistyczn. Nie ma
argumentw, za pomoc ktrych moglibymy racjonalnie uzasadni tego rodzaju
wybr. Fichte powiedzia, e tak si ma filozofi, jakim si jest czowiekiem.
Jeeli kady ma mie swoj filozofi, to nie ma ju miejsca na kultur.
Jest, bo jednak istniej pewne niezmienniki, ktre powtarzamy od czasw greckich.
Choby zasada nieautonomicznoci wartoci. W polskim yciu publicznym bardzo
czsto wida, e nas jej nie nauczono. Ludzie nie rozumiej, e wolno nie istnieje
bez odpowiedzialnoci, a miosierdzie bez sprawiedliwoci. Wolno bez
odpowiedzialnoci staje si anarchi, a odpowiedzialno bez wolnoci tyrani. Tak
samo jak miosierdzie bez sprawiedliwoci staje si gupot, a sprawiedliwo bez
miosierdzia naiwnoci. Taka wiadomo ludziom suy. Nie tylko w prywatnym
yciu. Take w relacjach spoecznych. Albo podzia wiata na liberaw i solidarystw.
Nazywanie Rokity liberaem, a Kaczyskiego socjalist. Liberalna wolno jest
przecie niemoliwa bez solidarnoci, tak samo jak solidarno nie moe istnie bez
wolnoci. Politycy mogli robi ludziom wod z mzgu w duej mierze dlatego, e ci
ludzie trzymani byli w ciemnocie. Skd mieli wiedzie, co to jest liberalizm,
solidaryzm, konserwatyzm, paternalizm, socjalizm? W szkole im tego nie mwiono,
a w telewizji tym bardziej.
Pan myli, e przed wojn to by nie byo moliwe?
Przynajmniej w stosunku do szeroko rozumianej wyksztaconej elity. Problem polega
na tym, e u nas nawet formalnie wyksztacone elity nie s wyksztacone na tyle, eby
wiadomie bra udzia w polityce. W Niemczech czy we Francji takie tanie chwyty
raczej by nie przeszy.
Dlaczego?
Tradycja jest inna, kultura jest inna i zwaszcza przecitne przygotowanie intelektualne
jest nieporwnywalne z naszym. W duej mierze dziki szkoom i uniwersytetom.
W niemieckich szkoach filozofia jest wykadana praktycznie od zawsze. We Francji
jest obowizkowa matura z filozofii. Pewnie nikomu nie przyszoby tam do gowy,
eby myl: Nie lkajcie si, przenosi spontanicznie do ycia spoecznego. U nas
umysy nieksztacone, niezdolne do krytycznego mylenia gotowe s robi z tego
wezwania haso bandy rzezimieszkw, ktrzy za nic maj prawo, obyczaje, tradycj,
a za prawd bd uwaali to, co wiedz lub co im wydaje si suszne. Inne
nieksztacone umysy mog w to uwierzy. Kiedy jest ich wikszo, to robi si
gronie. Zwaszcza w demokracji. Dlatego z tak zazdroci przegldam czasami
wiczenia dla przedwojennych licew klasycznych, gdzie szesnastolatki czytay
fragmenty Fajdrosa po grecku. Dzi nawet studenci filozofii tego nie potrafi.
Ale do czego by im to byo potrzebne?
Do sprawnego mylenia. Istnieje jaki kanon mylenia, ktry t kultur stworzy i bez
znajomoci ktrego przestaniemy by sob.
Kim przestaniemy by?
Na pewno przestaniemy by Europejczykami, ale w duym stopniu rwnie
przestaniemy by ludmi. Bdziemy jak zwierzta krcili si w kko, powtarzali
bdy, wci odkrywali oczywiste prawdy i je zapominali. Bo ludzie tym rni si od
reszty przyrody, e maj kulturow, historyczn, midzypokoleniow pami.
Skarbnic tej pamici jest humanistyka. Na jej stray stoi filozofia. Troch si boj, e
jeli j odrzucimy, to razem z komrkami i laptopami wrcimy na drzewa. Bdziemy
jak terroryci, ktrzy jedc na osach, odpalaj bomby przez satelitarny telefon.
Cywilizacja moe odrzuci kultur, z ktrej wyrosa, ale nie jest pewne, e moe to
przey. Widzimy, co si dzieje, gdy owoce cywilizacji dostaj si w rce ludzi,
ktrym jej kultura jest obca lub ktrzy j odrzucili jak faszyci, komunici albo
terroryci. Dlatego trzeba wrci do humanistyki. Zwaszcza my w Polsce powinnimy
do niej wrci, bo nam ona jest bardziej potrzebna ni innym. Trzeba rozwija studia
humanistyczne i wrci do solidnego, powszechnego uczenia humanistycznych
przedmiotw.
Na to nie ma pienidzy.
Bezpieczestwo kosztuje. Nie wiadomo, dlaczego na bezpieczestwo wojskowe
moemy wydawa miliardy, a na bezpieczestwo intelektualne mamy aowa
milionw. Chwilowo naszym najwikszym wrogiem nie s obce armie, tylko wasna
gupota. I przecie to nie jest jaka wrodzona przypado. Jest to w duej mierze
produkt powszechnej edukacji. Takich dokonujemy wyborw. Niedawno w Krakowie
otwarto now mapiarni. Kosztowaa 2,5 mln z. Ministerstwo Nauki nie ma tylu
pienidzy na najwaniejsze projekty humanistyczne w skali caego roku. Na mapiarni
mamy, na humanistyk nie. To jest symboliczne. Ale ja t mentalno rozumiem.
Chodzi o szybki i konkretny efekt. Gdy postawimy mapiarni, to ona ju stoi, mapy
skacz, dzieci si ciesz. Natomiast jeeli zaczniemy w szkoach rozmawia na temat
dziejw i znaczenia takich poj, jak wolno, rwno, sprawiedliwo, szczcie,
mio, prawda, to nie bdzie wiadomo, gdzie waciwie si te pienidze podziay.
Podobnie, jeli zaczniemy od nowa tumaczy wielkich filozofw. W technokratycznej
logice mapiarnia jest oczywicie lepsza. Ale tak by nie musi.
Moe w Polsce musi. Jerzy Turowicz mwi, e w Bizancjum przekupki na targu
kciy si o filioque (pochodzenie Ducha witego), a w Polsce biskupi nie
wiedz, co to znaczy. Tradycja aintelektualna jest w polskoci potna.
I ostatnie wybory dobrze to pokazay. Rewolucja moherowych beretw pokazuje, jak
ten aintelektualizm jest silny. Nie chodzi o to, e jedna partia ma racj, a druga si
myli. Problem polega na tym, e z jednej strony s nieudolne prby mwienia o czym
wanym, a z drugiej jest kompletna blokada mentalna.
Ja mam wraenie, e jest jeszcze gorzej, bo z wszystkich stron istnieje jaka
mentalna blokada. wiat polityczny nigdy nie podj uczciwej rozmowy na
temat wizji Polski, polskoci, Europy, europejskoci. W caej Europie si takie
debaty prowadzi, a w Polsce adna abstrakcja nie moe si przebi do sfery
publicznej. Kazimierz Marcinkiewicz jest pierwszym premierem, a moe nawet
pierwszym powanym politykiem, ktry mwic o rdach swoich pogldw
sam z siebie publicznie odwoa si do wspczesnych ksiek intelektualnych.
Tyle e byy to ksiki przynajmniej dwudziestoletnie.
Ale polska tradycja nie zawsze bya a tak aintelektualna. Pierwsze na wiecie
tumaczenie kompletu dzie Nietzschego zaczo si ukazywa w Polsce w 1906 r.
Tylko e do dzi nie udao nam si zrobi nastpnego, chocia jest bardzo potrzebne.
Podobnie wci nie moemy zrobi nowego przekadu Platona.
A w innych krajach to wyglda inaczej?
Wszdzie jest ten regres, ale na cakiem innym poziomie i jednak widoczny jest opr.
Z Francj, Niemcami, Wochami nawet trudno nam si porwnywa. Nie mwi
o instytutach badawczych, bibliotekach, pismach, intelektualnych seriach
wydawniczych, ale o wyksztaceniu powszechnym. Wydawao si, e humanistyka
trwa ju tylko si bezwadu. Ale teraz widz, e w wiatowej nauce ju nie tylko
filozofia prbuje zapenia egzystencjaln pustk. Psychologia coraz czciej zajmuje
si na przykad szczciem lub mioci. Pocztek dali Amerykanie, ale i do nas ju te
nurty dochodz. Ostatni zjazd polskich psychologw zajmowa si gwnie pojciem
nadziei. Zaczy si psychologiczne badania na temat mdroci.
Nawet ekonomia zaczyna rozumie, e czynnik humanistyczny odgrywa
w gospodarce bardzo powan rol.
Nauki pozytywne najpierw wypchny humanistyk, a teraz same prbuj czciowo
wypenia jej misj. Jeszcze niedawno nikomu by to nie przyszo do gowy. Tylko e
w ten sposb nie da si zapeni tej egzystencjalnej pustki, ktra jest odczuwana
powszechnie.
A jak j mona zapeni?
Przede wszystkim humanizujc powszechn edukacj. Stubia jest wana
i amalgamaty s wane, ale waniejsze jest wiadome mylenie o szczciu, prawdzie,
przypadku, ludzkim losie. wiat z pewnoci byby znacznie lepszy, gdybymy o tym
rozmawiali z modzie, gdybymy j przez te rozmowy wcigali w kultur.
Tylko czy modzie jeszcze chce o tym rozmawia?
Ma tak naturaln potrzeb. Wiele lat uczyem filozofii w liceach i wiem, e to jest
najlepszy wiek, najlepszy moment w yciu, eby nauczy si myle i eby si czego
o sobie dowiedzie. A nie da si zbudowa wzgldnie dobrego pastwa, jeli si nie ma
mdrego spoeczestwa. Mdre spoeczestwo, mdrych ludzi, mdrych obywateli
tworzy mdra szkoa. Niech pan nawet wemie dwa sowa z nazwy partii obecnie
rzdzcej: prawo i sprawiedliwo. Przecie historia tych poj to dzieje
ludzkoci. O kade z nich do dzi tocz si wielkie spory. Mam okazj pracowa ze
studentami wyksztaconymi we Francji. Z nimi mona o tych pojciach rozmawia,
oni je rozumiej. Wiedz, e kade z nich zawiera wielk obietnic i wielk grob
zarazem. Potrafi odrni te nurty obu poj, ktre s obietnic, od tych, ktre s
grob. Polscy studenci s kilka piter niej. Bo polska szkoa nie jest stworzona dla
ludzi mylcych. To jest szkoa majca przygotowa fachowcw, si robocz. A sia
robocza nie wystarczy do tego, by kraj si na dusz met rozwija. Do tego trzeba
ludzi i obywateli umiejcych powanie myle o wiecie, w ktrym yj, i zdolnych
wiadomie dokona yciowych czy politycznych wyborw. Jeeli cho troch nie
zmienimy szkoy, bdziemy si staczali.
Jak by pan j zmieni?
Myl, e gdybymy najdalej w liceum zaczli intensywnie uczy filozofii, historii
mylenia, dziejw poj, psychologii, troch socjologii, to z czasem moglibymy
dwign Polsk na poziom prawdziwie europejskiego kraju. Bez humanistyki Europy
nie ma. Na starych murach, na przykad w Krakowie, mona jeszcze zobaczy
tabliczki: Jan Kowalski, doktor medycyny i filozofii. Taka bya tradycja europejska,
ktra do dzi istnieje na Zachodzie. Ludzie ksztacili si wszechstronnie. Dobry lekarz
powinien umie powanie myle o sensie ycia nie tylko po to, eby lepiej sobie
radzi z wasnymi problemami, ale i po to, eby lepiej rozumia pacjentw. Inynierowi
te to si w yciu przyda.
I robotnikowi. Pamitam jak w 1980 r. ludzie suchali Tischnera tumaczcego,
co znaczy Solidarno. Miliony ludzi byy w Solidarnoci, ale tylko on umia
nazwa to, co nas zgromadzio.
Mwic jzykiem Hegla Solidarno bya w sobie, a dziki Tischnerowi staa si dla
siebie. Zyskaa samowiadomo. To jest fundamentalny problem wspczesnoci.
Jestemy coraz bardziej w sobie, a coraz mniej dla siebie. To dotyczy pojedynczych
osb, ale te instytucji i nawet narodw. Wyjaowienie intelektualne sprawia, e
Polska i polsko te s coraz bardziej w sobie. Nasza europejsko jest w sobie.
Nasza obywatelsko jest w sobie. Nasza tosamo nie moe by opisana ani
zrozumiana, bo poza wskimi elitami nie mamy jzyka, by j nazwa. Dobrze, e
w 1980 r. znalaz si filozof, ktry zaproponowa namys nad istot ruchu 10
milionw. Ale nikt nie podj w tej sprawie powanej debaty z Tischnerem i nikt
powanie jego namysu nie kontynuowa. To zaciyo na przemianach po 1989 r. Bo
taki namys musi trwa permanentnie. Tego si trzeba uczy od maego i robi to do
koca.
Tak rol miao odegra wprowadzenie religii do szkoy.
Ale na lekcjach religii mylenia si nie uczy. W polskim Kociele dominuje pogld, e
mylenie szkodzi wierze, bo intelektualizm rodzi wtpliwoci. To si przekada na
sab kondycj polskiej teologii. Nie ma wielkich polskich teologw, tak jak s wielcy
teolodzy niemieccy, francuscy czy woscy.
Znw ten polski aintelektualizm.
To jest zaklty krg. Teraz w Tygodniku Powszechnym zaczyna si dyskusja
o tym, dlaczego kiedy mielimy wielk literatur, a dzi jej nie mamy. A z czego to
si bierze? Z niezdolnoci do abstrakcyjnego mylenia. Kada wielka sztuka rodzi si
z dowiadcze duchowych. Z namysu, z przeycia. Jeli tego nie ma, to nic wielkiego
nie moe wyrosn. Najwyej jakie chwasty. Jakie literackie przyczynki.
Zadziwiajce jest to, e w Polsce aintelektualizm nie jest plebejski ani obskurancki. To
nie troglodyci s aintelektualni, tylko polskie elity. Rozmawiaem niedawno z pani
minister Radziwi, bo zjazd polskich filozofw domaga si powrotu filozofii do szk.
Odpowied bya taka, e religia wystarczy, a godzin lekcyjnych nie mona mnoy
bez koca. Ale religia problemu nie zaatwia, nie uczy debatowania, rozmylania ani
uywania abstrakcyjnych poj. Zwaszcza nie uczy radzenia sobie z wasn
egzystencj. A ta nieumiejtno nam coraz bardziej doskwiera. Widz, o ile lepiej
radz sobie ludzie, ktrzy s wywiczeni w kontaktach z bohaterami literackimi,
czytaj powane teksty, namylaj si nad rnymi pojciami i dylematami. I widz,
jak reaguj studenci, kiedy mwi si o tych kwestiach. Widz, ile modych osb chce
studiowa filozofi albo psychologi.
Wicej ni kiedy?
Bez porwnania wicej. Kiedy Tischner studiowa u Ingardena, doktorat z filozofii
broniono w Krakowie raz w roku lub raz na kilka lat. Teraz jest co najmniej kilka
obron w roku. Ale to si dzieje w zamknitym obiegu. Spoeczestwo traci kontakt
z gbokim myleniem. Im bardziej go potrzebuje, tym bardziej go traci.
Moe nie potrzebuje.
Potrzebuje, ale ma mao okazji, eby si z nim zetkn. Widz, jakie powodzenie
uzyskuj ksiki, ktre wprost odpowiadaj na ble egzystencji.
Obud w sobie tygrysa...
Nie tylko poradniki z prostymi receptami. Ksiki mylce take. Im bardziej w yciu
dominuje techniczno-ekonomiczny pragmatyzm, tym lepiej sobie uwiadamiamy, e
bez humanistyki materia dusi czowieka. Od 24 wiekw czytamy Platona, bo on
odpowiada na nasze elementarne ponadczasowe pytania. I bdzie na nie najtrafniej
odpowiada, dopki nie nastpi jaka wielka katastrofa. Jakie to ma znaczenie, wida
po karierach absolwentw wydziau filozofii, ktrych wielkie korporacje najchtniej
zatrudniaj wanie dlatego, e oni maj wywiczone w myleniu elastyczne umysy
i umiej dostosowa si do zmiennych warunkw spoecznych i gospodarczych. Moe
nie znaj ekonomii albo zarzdzania, ale potrafi rozumie procesy i zjawiska,
Wykonanie Javatech | Prawa autorskie POLITYKA Sp. z o.o. S.K.A.
a odpowiednich formuek mog si szybko nauczy. Zdoby konkretne umiejtnoci
mona niemal z dnia na dzie, a twrcze, analityczne mylenie musimy wiczy
latami, eby osign maksimum wasnych moliwoci. Dlatego trzeba jak
najwczeniej zaczyna. To ley w interesie publicznym. Bo czym w spoeczestwie
jest wicej dobrze mylcych ludzi, tym lepiej si ogowi wiedzie.
To mi ju pachnie utopi. Bo wszyscy filozofami nie bd.
Tego te uczy filozofia. Arystoteles uczy, e kady musi sobie znale zot miar.
Nie kady moe by wielkim filozofem, ale kady moe by szczliwy, jeli t swoj
miar odkryje. Lepiej by dobrym szoferem ni kiepskim filozofem. Ale to trzeba
sobie uwiadomi, eby si bez sensu nie unieszczliwia. I take Arystoteles uczy,
e cnota ley porodku, e jest le, gdy cnoty jest za mao, lecz take gdy jest jej za
duo. Bohaterstwo jest dobre, bo ma dwie przeciwwagi tchrzostwo i brawur.
Prawdomwno jest cnot, bo ma przeciwwag w postaci kamstwa i okruciestwa.
To s uniwersalne prawdy. A gdzie te granice le, kady musi ju sam zdecydowa,
korzystajc z wasnego rozsdku. Tylko e rozsdek wymaga umiejtnoci mylenia.
A ona nie bierze si znikd. J trzeba wiczy od maego. Jak gr na skrzypcach albo
na fortepianie. Kiedy czowiek wywiczy mylenie i nabierze rozsdku, to duo mniej
si myli, wic ma lepsze ycie. I wszyscy wok niego take.

Nędza Humanistyki - Nie Ma Szczęścia Bez Myślenia - Polityka PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nędza Humanistyki - Nie Ma Szczęścia Bez Myślenia - Polityka PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

23.8.2014 Ndza humanistyki | Nie ma szczcia bez mylenia - Polityka.

You might also like