Seria: ORGANIZACJA I ZARZDZANIE z. 63 Nr kol. 1888
Jolanta BIJASKA Politechnika lska Wydzia Organizacji i Zarzdzania Instytut Zarzdzania i Administracji WYBRANE PROBLEMY W OCENIE EKONOMICZNEJ EFEKTYWNOCI EKSPLOATACJI RESZTKOWYCH Z WGLA KAMIENNEGO Streszczenie. Artyku zawiera rozwaania w zakresie kryteriw oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego oraz niepewnoci czynnikw, ktre determinuj ekonomiczn efektywno tej eksploatacji. Przedstawione rozwaania s wynikiem realizacji projektu badawczego (wasnego) pt. Badanie moliwoci technicznych i uwarunkowa ekonomicznych dla projektowania eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego w kopalniach Grnolskiego Zagbia Wglowego. SELECTED PROBLEMS IN ASSESSMENT OF ECONOMIC EFFICIENCY OF EXPLOITATION IN THE RESIDUAL HARD COAL DEPOSIT Summary. The publication includes considerations of economic efficiency criteria of exploitation in the residual hard coal deposit and uncertainty of factors, that determine the economic efficiency of that operation. Presented considerations are the result of own research project The study of the technical possibilities and economic factors for the exploitation in the residual hard coal deposits design in the hard coal mines of the Upper Silesian Coal Basin. 1. Wprowadzenie W ramach projektu badawczego wasnego 1 prowadzone s badania majce na celu dokonanie oceny moliwoci eksploatacji resztkowych z w kopalniach Grnolskiego Zagbia
1 Badanie moliwoci technicznych i uwarunkowa ekonomicznych dla projektowania eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego w kopalniach Grnolskiego Zagbia Wglowego. Politechnika lska, Zabrze 2011. J. Bijaska 28 Wglowego. Badania te s realizowane w ramach piciu gwnych zada, ktre koncentruj si na technicznych, organizacyjnych oraz ekonomicznych warunkach eksploatacji resztkowych z. Syntetyczn charakterystyk tych zada zawarto m.in. w publikacji A. Karbownika oraz K. Wodarskiego 2 . W niniejszym artykule przedstawiono wybrane problemy, ktre pojawiy si w toku rozwaa, w zakresie ekonomicznych warunkw eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego. Rozwaania te byy ukierunkowane na opracowanie metody oceny ekonomicznej efektywnoci projektowanej eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego. Problemy podjte w artykule s zwizane z kryteriami oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z, a take z niepewnoci informacji stanowicych podstaw oceny, w szczeglnoci dotyczc czynnikw determinujcych ekonomiczn efektywno tej eksploatacji. Naley podkreli, e zarwno w polskiej, jak i zagranicznej literaturze przedmiotu przedstawione problemy, a take metoda oceny ekonomicznej efektywnoci projektowanej eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego dotychczas nie doczekay si kompleksowego opracowania. 2. Kryteria oceny efektywnoci ekonomicznej eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego Podstawowym problemem, ktry pojawi si w toku rozwaa w zakresie ekonomicznych warunkw eksploatacji resztkowych z, by dobr kryteriw oceny ekonomicznej efektywnoci. Dla rozwizania tego problemu przeprowadzono studium literatury przedmiotu i prac naukowych. Pozwolio ono na stwierdzenie, e problem ekonomicznej efektywnoci, w tym kryteriw oceny, ktre mona zastosowa w grnictwie wgla kamiennego, by i jest przedmiotem podejmowanych bada naukowych w Polsce i zagranic. wiadcz o tym m.in. prace K. Wanielisty, J. Butry, J. Kickiego i in. 3 , P. Saugi i in. 4 , A. Karbownika,
2 Karbownik A., Wodarski K.: Moliwoci techniczne i uwarunkowania ekonomiczne projektowania eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego. Przegld Grniczy, nr 9, 2011. 3 Kryteria ekonomiczne w projektowaniu eksploatacji z kopalin staych. Projekt badawczy nr 9 S601 017 07, finansowany ze rodkw Komitetu Bada Naukowych w latach 1994-1995, pod kierownictwem K. Wanielisty, Krakw 1995; Wanielista K.: Rachunek ekonomiczny w gospodarce zasobami kopalin. lskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice 1995; Butra J., Kicki J., Kudeko J., Wanielista K., Wirth K.: Ekonomika projektw geologiczno-grniczych. Wyd. CBPM CUPRUM sp. z o.o. Orodek badawczo-rozwojowy, Wrocaw 2004; Butra J., Kicki J., Wanielista K.: Ekonomiczne kryteria oceny dziaalnoci operacyjnej i rozwojowej przedsibiorstw przemysowych. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, Krakw 2004; Butra J., Kicki J., Wanielista K., Wonikowski B.: Zasady racjonalnej gospodarki zasobami naturalnymi z kopalin staych. Wyd. CPPGSMiE PAN, Krakw 1991. 4 Sauga P.: Ocena ekonomiczna projektw i analiza ryzyka w grnictwie. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2009; Sauga P., Dziea J., Kicki J.: Wykorzystanie teorii opcji w ocenie ekonomicznej grniczych projektw inwestycyjnych. Gosp. Sur. Min. T.18, z. spec., Wydawnictwo IGSMiE PAN, Krakw 2002; Sauga P.: Wycena grniczych projektw inwestycyjnych w aspekcie doboru stopy dyskontowej. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2006. Wybrane problemy w ocenie... 29 K. Wodarskiego, J. Droda i S. Tchrzewskiego 5 , czy Z. Lubosika i T. Rdzi 6 , a take Canadian Institute of Mining, Metallurgy and Petroleum (CIM) 7 , School of Business University of Wisconsin-Madison 8 , K. Spencea 9 , L.D. Smitha 10 , N. Moyen i in. 11 , G.A. Davisa 12 , I.C. Runge 13 i Ch. R. Lattanziego 14 . Majc na uwadze rozwaania zawarte w pracach wymienionych autorw stwierdzono, e wrd wielu kryteriw moliwych do zastosowania w grnictwie i zwizanych z nimi metod oceny ekonomicznej efektywnoci 15 dominujc rol peni kryteria oparte na analizie zdyskontowanych przepyww pieninych DCF, takie jak: wewntrzna stopa procentowa IRR, a nastpnie warto zaktualizowana netto NPV 16 . Popularno zastosowania tych kryteriw w grnictwie wynika z moliwoci, ktre daje analiza DCF. Jak stwierdzono, w przypadku grniczych projektw inwestycyjnych o ile tylko istnieje liczba danych wystarczajcych do jej sensownego przeprowadzenia analiza zdyskontowanych przepyww pieninych jest powszechnie akceptowan i preferowan metod oceny ekonomicznej. Technik t mona stosowa dla wszystkich projektw grniczych, w jakich
5 Wodarski K., Karbownik A.: Risk management in a large project in the hard coal mining industry. World Mining Congress. Prace Naukowe GIG, nr IV, Katowice 2008; Karbownik A., Wodarski K., Drod J.: Ocena ekonomicznej efektywnoci zada inwestycyjnych ujtych w programach inwestycyjnych kopal i spek wglowych. Szkoa Ekonomiki i Zarzdzania w Grnictwie, Ustro 1998; Wodarski K., Tchrzewski S.: Ocena ekonomicznej efektywnoci programu inwestycyjnego kopalni wgla kamiennego. Zeszyty Naukowe Politechniki lskiej, s. Organizacja i Zarzdzanie, z. 3, Gliwice 1998; Drod J., Wodarski K.: Wybrane aspekty prowadzenia dziaalnoci inwestycyjnej w spkach wglowych. Sekcja Projektowania i Budownictwa Grniczego. Komitet Grnictwa PAN, 1999. 6 Lubosik Z.: Geoinynieryjne i ekonomiczne kryteria eksploatacji wgla kamiennego z resztkowych parcel pokadw. Prace Naukowe GIG. Grnictwo i rodowisko, 2009, nr 3; Lubosik Z., Rdzia T.: Ekonomiczna ocena opacalnoci projektu eksploatacji. Prace Naukowe GIG. Grnictwo i rodowisko, nr 2, 2008. 7 CIM Special Committee of the Canadian Institute of Mining, Metallurgy and Petroleum on Valuation of Mineral Properties: Standards and Guidelines for Valuation of Mineral Properties final version, 2003 [za:] Sauga P.: Wycena grniczych projektw inwestycyjnych w aspekcie doboru stopy dyskontowej. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2006. 8 School of Busines University of Wisconsin Madison: Estimating Hurdle Rates for Firms 2003 [za:] Sauga P.: Wycena grniczych projektw inwestycyjnych w aspekcie doboru stopy dyskontowej. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2006. 9 Spence K.: An Overview of Valuation Practices & the Development of a Canadian Code for the Valuation of Mineral Properties. Millennium, Toronto, Ontario 2000. 10 Smith L.D.: Discounted Cash Flow Analysis and Discount Rates. Millennium, Toronto, Ontario 2000. 11 Moyen N., Slade M., Uppal R.: Valuing Risk and Flexibility: A Comparison of Methods. Resources Policy, Vol. 22, 1996.
12 Davis G.A.: Economic Methods of Valuing Mineral Assets. ASA/CICBV 5 th Joint Business Valuation Conference. Orlando, Florida 2002.
13 Runge I.C.: Mining Economics and Strategy, Society for Mining, Metallurgy and Exploration, Inc., Littleton, Colorado 1998. 14 Lattanzi Ch.R.: Discounted Cash Flow Analysis Input Parameters and Sensitivity. Millennium, Toronto, Canada 2000. 15 Kryteria te przedstawiono syntetycznie w publikacji Bijaska J.: Kryteria oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego. Zeszyty Naukowe Politechniki lskiej, s. Organizacja i Zarzdzanie, z. 60. Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice 2012. 16 Wedug przeprowadzonych bada w przemyle grniczym IRR bya kryterium stosowanym czciej ni NPV, [w:] Sauga P.: Wycena grniczych projektw inwestycyjnych w aspekcie doboru stopy dyskontowej. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2006, s. 40. J. Bijaska 30 mamy do czynienia ze stwierdzonym zoem i wydzielonymi zasobami przemysowymi (wtedy zawsze jest moliwo sensownego oszacowania tempa produkcji, przychodw, kosztw itp.). Dlatego analiza DCF moe by wykorzystana do oceny przedsiwzi na rnych etapach dziaalnoci geologiczno-grniczej czy to projektw znajdujcych si jeszcze w fazie przed udostpnieniem (rozpoznanych), z udostpnionych, kopal w fazie operacyjnej, kopal uruchamianych powtrnie po okresie upienia (z uwagi np. na korzystn koniunktur) oraz kopal bdcych w fazie ekspansji eksploatacji [] 17 . Dla potwierdzenia prawidowoci przytoczonych stwierdze przeprowadzono analiz specyfiki produkcji wgla kamiennego w aspekcie podstawowych zasad rachunku ekonomicznej efektywnoci i zwizanych z nimi kryteriw oceny. Naley zwrci uwag, e dziaalno kopal wgla kamiennego charakteryzuje si wieloma specyficznymi cechami, odrniajcymi j od innych przedsibiorstw 18 . W kopalniach produktem wprowadzanym na rynek jest wgiel kamienny kopalina uyteczna pozyskiwana ze zoa. Std te istota i podstawowy przedmiot gospodarowania i korzyci gospodarcze kopal s zwizane ze zoem, ktre charakteryzuje si nastpujcymi cechami: rzadko wystpowania i unikatowo, pooenie, ktre determinuje lokalizacj kopal, ograniczono zasobw wgla, ktre s nieodnawialne i wpywaj na czas funkcjonowania kopal, niepewno co do zasobnoci, jakoci, budowy geologicznej oraz warunkw zalegania, ktrej poziom zaley od stopnia zbadania i rozpoznania zoa. Ponadto, mona wyrni wiele specyficznych cech charakteryzujcych produkcj wgla kamiennego, do ktrych nale m.in.: dugi okres przedprodukcyjny, wymagajcy zbadania i rozpoznania zoa oraz realizacji procesw przygotowawczych (udostpnienia oraz przygotowania zoa do eksploatacji), zazwyczaj dugi okres produkcyjny (eksploatacji), uwarunkowania procesu produkcji wgla, z ktrych wynika konieczno systematycznej realizacji ww. procesw przygotowawczych, ale take rwnoczesnej realizacji procesw pomocniczych (wentylacja, bhp, transport pionowy i poziomy, gospodarka: elektro-
17 Tame, s. 31. 18 Tame, s. 15-18; Sauga P.: Ocena ekonomiczna projektw i analiza ryzyka w grnictwie. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2009, s. 21-24; Lisowski A.: Podstawy ekonomicznej efektywnoci podziemnej eksploatacji z., Wyd. GIG, Wyd. PWN, Katowice Warszawa 2001, s. 27-46. Wybrane problemy w ocenie... 31 energetyczna, podsadzk, spronym powietrzem i in.) wzgldem procesw przygoto- wawczych i podstawowych (eksploatacja i przerbka mechaniczna wgla) 19 , zrnicowane warunki grniczo-geologiczne, w ktrych realizowane s procesy udostpniania, przygotowywania i eksploatacji zoa, w tym wystpowanie zagroe naturalnych, towarzyszca procesowi produkcji wgla kamiennego konieczno ochrony rodowiska, obejmujca przeciwdziaanie: deformowaniu i degradowaniu powierzchni, obnianiu si poziomu wd gruntowych, zanieczyszczaniu powietrza i innym negatywnym skutkom dziaalnoci grniczej, znaczna kapitaochonno, wynikajca z koniecznoci prowadzenia dziaa w zakresie rozpoznawania zoa, jego udostpnienia i przygotowania do eksploatacji, a take likwidacji pustek poeksploatacyjnych, przy uwzgldnieniu ochrony powierzchni i koniecznoci usuwania szkd grniczych, konieczno doboru systemu eksploatacji i wyposaenia technicznego do istniejcych warunkw geologiczno-grniczych, przy rwnoczesnym zapewnieniu opacalnoci ekonomicznej, bhp, maksymalnego wykorzystania zoa, minimalizacji szkd grniczych, zanieczyszcze powietrza i in. 20 , nieelastyczno procesu produkcyjnego (z uwagi na poziom kosztw staych, dugotrwae wstrzymanie produkcji prowadzi do ogromnych strat; niemoliwe jest przestawienie si na produkcj alternatywn). Naley podkreli, e wymienione cechy produkcji wgla kamiennego, w wikszym lub mniejszym stopniu, dotycz eksploatacji wgla z resztkowych z. Ponadto, wymienione cechy determinuj wybr okrelonych zasad przeprowadzenia rachunku ekonomicznej efektywnoci 21 , z ktrych z kolei wynika moliwo wyboru kryteriw oceny. W szczeglnoci naley zauway, e specyfika produkcji wgla kamiennego, w tym z resztkowych z, wymaga zastosowania dwch podstawowych zasad rachunku oceny ekonomicznej efektywnoci, a mianowicie zasady kompleksowoci i zasady porwna- walnoci wielkoci wydatkw i wpyww. Zasada kompleksowoci mwi o tym, e ocen ekonomicznej efektywnoci dziaa realizowanych dla osignicia wsplnego celu i wzajemnie od siebie uzalenionych (nawet jeli charakteryzuj si one pewnym stopniem odrbnoci i samodzielnoci), naley przeprowadza w ujciu indywidualnym oraz caego kompleksu (caoci) dziaa. Wynik oceny kompleksowej powinien by nadrzdny nad ocen indywidualn. Oznacza to, e
19 Por.: Bijaska J.: Kryteria oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego. Zeszyty Naukowe Politechniki lskiej, s. Organizacja i Zarzdzanie, z. 60, Gliwice 2012, s. 12-13. 20 Ostrihansky R.: Eksploatacja podziemna z wgla kamiennego. Wyd. lsk, Katowice 1996. 21 Zasady porwnywalnoci wielkoci wydatkw i wpyww, kompleksowoci, przyrostowego ujcia elementw rachunku, obiektywizmu, dokadnoci i jednoznacznoci przedstawia Kurek W. (red.): Rachunek ekonomiczny w zarzdzaniu przedsibiorstwem. UMCS, Lublin 1998, s. 18-20. J. Bijaska 32 dziaanie, ktrego indywidualny wynik oceny ekonomicznej efektywnoci jest negatywny powinno by realizowane, jeli ocena caego kompleksu dziaa jest pozytywna. Konieczno zastosowania przedstawionej zasady w ocenie ekonomicznej efektywnoci eksploatacji wgla z resztkowych z wynika ze specyfiki produkcji wgla, ktra wymaga systematycznej realizacji dziaa procesw przygotowawczych, a take rwnoczesnej realizacji dziaa procesw pomocniczych wzgldem procesw przygotowawczych i podstawowych. Ponadto, procesowi produkcji wgla kamiennego, w tym wgla z resztek z, towarzyszy nierozcznie konieczno realizacji dziaa w zakresie ochrony rodowiska naturalnego i usuwania szkd grniczych. Biorc to pod uwag naley stwierdzi, e w ocenie efektywnoci ekonomicznej eksploatacji wgla z resztek z naley uwzgldni wszystkie dziaania, ktre s zwizane z t eksploatacj. Dziaania te, pomimo i charakteryzuj si pewnym stopniem odrbnoci i samodzielnoci, stanowi cz kompleksu dziaa, realizowanych dla osignicia wsplnego celu i wzajemnie ze sob powizanych. Zasada porwnywalnoci wielkoci wydatkw i wpyww (nakadw i efektw)
realizowanych w rnym okresie objtym rachunkiem wynika ze zrnicowania wartoci pienidza w czasie. Z upywem czasu realna warto pienidza jest mniejsza, co wynika z rnej pynnoci (dyspozycyjnoci) pienidza posiadanego w chwili obecnej, w odniesieniu do pienidza posiadanego w przyszoci: warto wielkoci, ktr rozporzdza si aktualnie i ta warto wielkoci, ktr rozporzdza si bdzie w przyszoci s w rzeczywistoci dwiema rnymi wartociami, tak e nie mog by porwnywane 22 . Aby moliwe byo porwnywanie nakadw z efektami, ktre s ponoszone i osigane w rnych momentach czasu, konieczne jest ich zaktualizowanie. Aktualizacj przeprowadza si za pomoc rachunku oprocentowania i dyskonta, opartego na stopie procentowej (dyskontowej), za pomoc ktrej dokonuje si bezporedniego powizania wartoci kapitau z czasem. Konieczno zastosowania zasady porwnywalnoci wielkoci wydatkw i wpyww w ocenie eksploatacji wgla z resztkowych z wynika z rozcignitych w czasie okresw przedprodukcyjnego i produkcyjnego. W okresie przedprodukcyjnym mog by realizowane kapitaochonne dziaania w zakresie rozpoznawania zoa, jego udostpnienia oraz przygotowania do eksploatacji. Ponadto, specyfika produkcji wgla kamiennego moe wymaga realizacji kapitaochonnych dziaa realizowanych po wyeksploatowaniu wgla, np. majcych na celu likwidacj pustek poeksploatacyjnych lub szkd grniczych. Aby wic moliwe byo porwnywanie nakadw z efektami, ktre s ponoszone i osigane w rnych momentach czasu objtego rachunkiem, konieczne jest ich zaktualizowanie na okrelony moment. Specyfika produkcji wgla kamiennego, z ktrej wynika konieczno zastosowania przedstawionych zasad kompleksowoci oceny oraz porwnywalnoci wielkoci wydatkw Wybrane problemy w ocenie... 33 i wpyww, waciwie eliminuje moliwo wykorzystania tzw. prostych, statycznych kryteriw oceny, rwnoczenie determinujc tzw. kryteria zoone, oparte na analizie DCF. Biorc to pod uwag mona stwierdzi, e zastosowanie NPV i IRR do oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztek z jest uzasadnione. Naley jednak zauway, e zastosowanie tych kryteriw w praktyce nie jest proste. Podstawowym problemem, ktry jest zwizany z uyciem kryteriw NPV i IRR jest wymg pewnoci wartoci zmiennych wejciowych do rachunku oceny ekonomicznej efektywnoci. Osignicie tego wymogu jest bardzo rzadko moliwe, gdy w grnictwie wgla kamiennego wystpuje niepewno, ktra zaczyna si od problemu oszacowania zasobw i parametrw jakociowych zoa, a nastpnie dotyka wszystkich kolejnych procesw realizowanych w ramach produkcji wgla kamiennego. Potwierdzaj to prace naukowe P. Saugi, wedug ktrego [] niepewno co do warunkw i rezultatw gospodarowania towarzyszy przedsibiorcy grniczemu nieodcznie na kadym etapie jego dziaalnoci. I pomimo faktu, i wraz z postpem zagospodarowania zoa niepewno maleje, pen wiedz o zou uzyskuje si w zasadzie dopiero po wyeksploatowaniu jego zasobw 23 . Biorc pod uwag powysze rozwaania i odnoszc je do eksploatacji wgla z resztek z mona powiedzie, e niepewno moe waciwie dotyczy kadego czynnika, ktry wpywa na ocen ekonomicznej efektywnoci tej eksploatacji. W zwizku z tym, w metodzie oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z konieczne jest uwzgldnienie niepewnoci, w szczeglnoci dotyczcej czynnikw, ktre maj istotny wpyw na ocen efektywnoci ekonomicznej. Kolejnym problemem dotyczcym oceny przy wykorzystaniu kryteriw NPV i IRR jest spenienie wymogu porwnywalnoci. Poprawno zastosowania tych kryteriw wymaga bowiem, aby oceniane przedsiwzicia charakteryzoway si porwnywalnymi (zblionymi) okresami eksploatacji i nakadami finansowymi 24 . W odniesieniu do eksploatacji wgla z resztek z mona stwierdzi, e spenienie tego wymogu jest trudne. Biorc to pod uwag niezbdne jest rozwizanie problemu, ktry pojawi si w przypadku oceny efektywnoci ekonomicznej eksploatacji wgla z resztek z, charakteryzujcych si rnymi okresami eksploatacji i rnym poziomem niezbdnych nakadw (wydatkw). Oprcz przedstawionych problemw pojawia si wiele innych, zwizanych m.in. z koniecznoci prognozowania wartoci zmiennych wejciowych do rachunku oceny ekonomicznej efektywnoci, a take z koniecznoci wyznaczenia odpowiedniego poziomu stopy dyskontowej. Prb rozwizania pierwszego problemu, zwizanego z koniecznoci
22 Tame, s. 15, [za:] Kryski H.: Rachunek ekonomicznej efektywnoci zamierze inwestycyjnych. PWE, Warszawa 1978. 23 Sauga P.: Ocena ekonomiczna projektw i analiza ryzyka w grnictwie. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2009, s. 8. 24 Sierpiska M., Jachna T.: Ocena przedsibiorstwa wedug standardw wiatowych. PWN, Warszawa 2004, s. 357, 377-382; Sauga P.: Wycena grniczych projektw inwestycyjnych w aspekcie doboru stopy dyskontowej. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2006, s. 36-38. J. Bijaska 34 wyznaczenia na przewidywany okres eksploatacji resztek zoa wiarygodnej prognozy wartoci poszczeglnych zmiennych wejciowych, przedstawiono w pracy dotyczcej prognozowania rentownoci produkcji w kopalniach 25 , w ktrej wskazano moliwe sposoby pozyskania tych prognoz. Z kolei prby rozwizania problemu drugiego, dotyczcego wyznaczenia stopy dyskontowej, podj w swych pracach P. Sauga 26 , przedstawiajc metodyk doboru stopy dyskontowej. 3. Niepewno czynnikw majcych wpyw na ekonomiczn efektywno eksploatacji resztek z wgla kamiennego W toku rozwaa, w zakresie oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego pojawi si problem niepewnoci, w szczeglnoci dotyczcej czynnikw, majcych wpyw na ocen efektywnoci ekonomicznej. Rozwizanie tego problemu rozpoczto od zidentyfikowania tych czynnikw. Przeprowadzone studium literatury i prac naukowych 27 pozwolio stwierdzi, e dotychczas nie podjto tematu czynnikw, ktre maj wpyw na ocen ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztek z wgla kamiennego. Porednio z tym tematem s zwizane badania przedstawione w pracach A. Kidybiskiego 28 , K. Matuszewskiego 29 , B.K. Samanta, A.B. Samaddar 30 , E. Sobczyka 31 , S. Rajwy 32 , Z. Lubosika 33 i P. Saugi 34 .
25 Bijaska J.: Prognozowanie ksztatowania si rentownoci produkcji w kopalniach wgla kamiennego w latach 2010 2020. Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice 2011, s. 18-27, 30-36. 26 Sauga P.: Wycena grniczych projektw inwestycyjnych w aspekcie doboru stopy dyskontowej. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2006; Sauga P.: Ocena ekonomiczna projektw i analiza ryzyka w grnictwie. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2009. 27 Bijaska J.: Czynniki wpywajce na ekonomiczn efektywno eksploatacji resztek z wgla kamiennego. Wiadomoci Grnicze, 2012, nr 10, s. 573-575. 28 Kidybiski A.: Coal Exploration, evaluation and exploitation. ESCAP series on coal, Vol. 5, United Nations, 1987. 29 Matuszewski K.: Wybrane zagadnienia planowania bezpiecznej eksploatacji w kopalniach wgla kamiennego. Miesicznik WUG Bezpieczestwo Pracy i Ochrona rodowiska w Grnictwie, nr 10, 2003. 30 Samanta B.K., Samaddar A.B.: Formulation of coal mining projects by export system. Journal of Mines, Metals & Fuels, No. 6, 2002. 31 Sobczyk E.: Wielokryterialna identyfikacja uciliwoci warunkw geologiczno-grniczych procesu eksploatacji w kopalniach wgla kamiennego. Mechanizacja i Automatyzacja Grnictwa, nr 9, 2007. 32 Rajwa S.: Optymalizacja procesu przygotowania produkcji w kopalniach wgla kamiennego. Miesicznik WUG Bezpieczestwo Pracy i Ochrona rodowiska w Grnictwie, nr 10, 2008; Rajwa S.: Wpyw wybranych wynikw geoinynieryjnych na proces przygotowania produkcji w polskich kopalniach wgla kamiennego. Prace Naukowe GIG. Grnictwo i rodowisko, nr 4, 2007. 33 Lubosik Z.: Geoinynieryjne i ekonomiczne kryteria eksploatacji wgla kamiennego z resztkowych parcel pokadw. Prace Naukowe GIG. Grnictwo i rodowisko, nr 3, 2009; Lubosik Z., Rdzia T.: Ekonomiczna ocena opacalnoci projektu eksploatacji. Prace Naukowe GIG. Grnictwo i rodowisko, nr 2, 2008. 34 Sauga P.: Ocena ekonomiczna projektw i analiza ryzyka w grnictwie. Wyd. Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi PAN, Krakw 2009. Wybrane problemy w ocenie... 35 Dla zidentyfikowania czynnikw, majcych wpyw na ocen efektywnoci ekonomicznej eksploatacji resztkowych z, na podstawie prac w/w autorw oraz wasnych dowiadcze, opracowano list czynnikw, ktre maj wpyw na ekonomiczn efektywno eksploatacji resztek z wgla kamiennego. Lista ta obejmowaa 45 czynnikw, ktre podzielono na cztery grupy 35 . W pierwszej grupie znalazy si czynniki geoinynieryjne, a w szczeglnoci: gboko zalegania (C1), nachylenie pokadu (C2), miszo pokadu (C3), zanieczyszczenie pokadu (C4), ksztat i wymiary parceli (C5), wielko zasobw w parceli (C6), tektonika zoa (C7), warunki stropowe i spgowe (C8), wystpowanie kopalin towarzyszcych (C9), typ wgla (C10), jako wgla w zou (C11), zagroenie metanowe (C12), zagroenie tpaniami (C13), zagroenie wodne (C14), zagroenie samozapalaniem wgla (C15), zagroenie wybuchem pyu wglowego (C16), zagroenie wyrzutem gazw i ska (C17), zagroenie klimatyczne (C18), odlego parceli od szybu wydobywczego (C19), odlego parceli od drg odstawy urobku i od czynnych wyrobisk (C20), system eksploatacji (C21), dostpno maszyn i urzdze/nakady inwestycyjne na maszyny i urzdzenia (C22), tempo i pynno eksploatacji (C23), zdolno produkcyjna (C24), wydajno pracy (C25), koszty wynagrodze (C26), kwalifikacje i dowiadczenie zaogi w stosowaniu systemw eksploatacji resztek pokadw (C27), stopie deformacji i degradacji powierzchni/ konieczno ochrony powierzchni (C28). W drugiej grupie znalazy si czynniki zwizane z zasileniami materiaowo- -energetycznymi i usugami, a w szczeglnoci: zuycie energii w procesie produkcji wgla kamiennego (C29), ceny energii (C30), zuycie stali i materiaw w procesie produkcji wgla kamiennego (C31), ceny stali i materiaw (C32), udzia usug obcych w procesie produkcji wgla kamiennego (C33), ceny usug robt grniczych (C34). W trzeciej grupie znalazy si czynniki zwizane z otoczeniem ekonomicznym i polityczno-prawnym, a w szczeglnoci: kursy walut (C35), poziom inflacji (C36), podatki (C37), stopy procentowe (C38), PKB (C39), dostpno kapitau finansowego (C40), przepisy krajowe i zarzdzenia lokalne (C41), uzyskanie koncesji i pozwole (C42). W czwartej grupie znalazy si czynniki zwizane z otoczeniem konkurencyjnym, a w szczeglnoci: ceny wgla kamiennego (C43), konkurencja ze strony innych producentw (C44), zapotrzebowanie na wgiel kamienny (C45). Opracowan list czynnikw wykorzystano do dalszych bada 36 , ktre przeprowadzono z uyciem metody wzgldnej wanoci obiektw, opartej na ocenie ekspertw. Z bada tych wynika, e wrd 45 czynnikw ocenianych przez ekspertw istotnie wyrnia si 9. Nale
35 Bijaska J.: Czynniki wpywajce na ekonomiczn efektywno eksploatacji resztek z wgla kamiennego. Wiadomoci Grnicze, nr 10, 2012, s. 575. 36 Tame, s. 576-577. J. Bijaska 36 do nich: ksztat i wymiary parceli (C5), wielko zasobw w parceli (C6), ceny wgla kamiennego (C43), grubo pokadu (C3), zagroenie tpaniami (C13), zapotrzebowanie na wgiel kamienny (C45), zagroenie metanowe (C12), system eksploatacji (C21), stopie deformacji i degradacji powierzchni/konieczno ochrony powierzchni (C28). Wedug ekspertw wymienione czynniki maj bardzo duy wpyw na ekonomiczn efektywno eksploatacji resztkowych z. Ponadto, przeprowadzone badania pozwoliy wyrni 6 czynnikw, majcych duy wpyw na ekonomiczn efektywno eksploatacji resztkowych z. Nale do nich: tektonika zoa (C7), odlego parceli od drg odstawy urobku i od czynnych wyrobisk (C20), koszty wynagrodze (C26), dostpno maszyn i urzdze/nakady inwestycyjne na maszyny i urzdzenia (C22), udzia usug obcych w procesie produkcji wgla kamiennego (C33) oraz ceny usug robt grniczych (C34). Naley zauway, e wyrnione przez ekspertw czynniki stanowi bezporednio lub porednio o wielkoci wydatkw i wpyww, bdc parametrami wejciowymi do rachunku oceny efektywnoci ekonomicznej eksploatacji resztkowych z, przy wykorzystaniu kryteriw NPV i IRR. Ponadto, naley zauway, e zdecydowana wikszo tych czynnikw, w szczeglnoci, na etapie projektowania eksploatacji wgla z resztkowych z, jest obarczona niepewnoci. Skwantyfikowanie niepewnoci powoduje, e moliwe jest posiadanie wiedzy w zakresie przedziaw wartoci, w jakich mog ksztatowa si w przyszoci parametry wejciowe do rachunku oceny efektywnoci ekonomicznej. Uwzgldnienie ksztatowania si wartoci parametrw wejciowych w danych przedziaach zmiennoci powoduje zwikszenie iloci kombinacji przepyww pieninych, uwzgldnianych w analizie DCF i w ocenie ekonomicznej efektywnoci przy wykorzystaniu kryteriw NPV i IRR. Biorc pod uwag powysze rozwaania, dla uwzgldnienia niepewnoci czynnikw, ktre stanowi parametry wejciowe do rachunku ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z, stwierdzono, e ocen opart na kryteriach NPV i IRR naley uzupeni dodatkowymi metodami. W celu wskazania metod, umoliwiajcych ocen ekonomicznej efektywnoci, przy uwzgldnieniu niepewnoci parametrw wejciowych, przeprowadzono studium literatury i prac naukowych, w wyniku ktrego wyrniono dwie grupy metod 37 . Pierwsz z nich s metody deterministyczne, stosowane wtedy, gdy oszacowanie niepewnoci pozwala okreli przedziay zmiennoci parametrw wejciowych. Do najczciej wykorzystywanych w praktyce nale tutaj analizy wraliwoci i scenariuszowa. Drug grup s metody
37 Bijaska J.: Ocena ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego z uwgl- dnieniem niepewnoci informacji. Przegld Grniczy, nr 9, 2012, s. 38-39. Wybrane problemy w ocenie... 37 probabilistyczne, wykorzystywane wtedy, gdy skwantyfikowanie niepewnoci pozwala na okrelenie przedziaw wartoci, w ktrych ksztatuj si parametry wejciowe oraz na ustalenie prawdopodobiestwa wystpienia poszczeglnych wartoci tych parametrw. Skwantyfikowanie niepewnoci w postaci rozkadu prawdopodobiestwa powoduje, e przyjmuje ona posta ryzyka. Do najpowszechniej wykorzystywanych w praktyce nale tutaj rachunek prawdopodobiestwa i symulacja Monte Carlo. W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono, e najwikszy potencja niesie ze sob symulacja Monte Carlo 38 , ktra w penym zakresie uwzgldnia niepewno parametrw wejciowych. Symulacj Monte Carlo mona traktowa jako doskona form analizy scenariuszowej, gdy rozwaa ona wszystkie (lub prawie wszystkie) scenariusze moliwych zdarze. Istota symulacji Monte Carlo polega na tym, e w analizie DCF pojedyncze, deterministyczne wartoci niepewnych parametrw wejciowych zastpuje si ich rozkadami prawdopodobiestwa. Zastosowanie symulacji Monte Carlo w ocenie efektywnoci ekonomicznej eksploatacji wgla z resztkowych z pomoe wic uzyska wiedz o zakresie moliwych wynikw NPV i IRR. Naley jednak zauway, e zastosowanie symulacji Monte Carlo w praktyce nie jest proste. Konieczne jest przede wszystkim: zbudowanie odpowiedniego modelu obliczeniowego, w ktrym zostan odzwierciedlone zalenoci midzy parametrami wejciowymi, stanowicymi zmienne tego modelu, a take pozostaymi elementami analizy DCF, okrelenie sposobu pozyskania rozkadw prawdopodobiestwa parametrw wejciowych oraz wyznaczenie korelacji pomidzy nimi, opracowanie diagramw decyzyjnych, wspomagajcych dokonanie oceny i porwna- wanie efektywnoci ekonomicznej eksploatacji rozpatrywanych resztek z. 4. Podsumowanie Problematyka oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego jest zagadnieniem wielowtkowym i wieloaspektowym. Niniejszy artyku nie wyczerpuje przedmiotowego zagadnienia. Przedstawione w artykule problemy, zwizane z kryteriami oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z, a take z niepewnoci informacji, stanowicych podstaw tej oceny, wymagaj dalszych rozwaa,
38 Tame, s. 39; Marcinek K., Foltyn-Zarychta M., Pera K., Sauga P., Tworek P.: Ryzyko w finansowej ocenie projektw inwestycyjnych. Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2010, s. 53-69, 127-136; Sauga P.: Ocena ekonomiczna projektw i analiza ryzyka w grnictwie. Wyd. Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi PAN, Krakw 2009, s. 153-165. J. Bijaska 38 ktrych rezultatem powinno by kompleksowe opracowanie, wyjaniajce przyjte rozwizania. Rozwizanie podjtych problemw ma istotne znaczenie dla opracowania metody oceny ekonomicznej efektywnoci projektowanej eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego. Metoda ta powinna umoliwi wskazanie resztkowych z wgla kamiennego, ktrych eksploatacja jest optymalna z punktu widzenia ekonomicznej efektywnoci, przy uwzgldnieniu ogranicze technicznych i organizacyjnych. Dalsze prace w zakresie podjtego zagadnienia s realizowane w zakresie projektu badawczego wasnego, pt. Badanie moliwoci technicznych i uwarunkowa ekonomicznych dla projektowania eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego w kopalniach Grnolskiego Zagbia Wglowego. Bibliografia 1. Badanie moliwoci technicznych i uwarunkowa ekonomicznych dla projektowania eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego w kopalniach Grnolskiego Zagbia Wglowego. Projekt badawczy wasny. Politechnika lska, Zabrze 2011. 2. Bijaska J.: Czynniki wpywajce na ekonomiczn efektywno eksploatacji resztek z wgla kamiennego. Wiadomoci Grnicze, nr 10, 2012. 3. Bijaska J.: Kryteria oceny ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego. Zeszyty Naukowe Politechniki lskiej, s. Organizacja i Zarzdzanie, z. 60, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice 2012. 4. Bijaska J.: Ocena ekonomicznej efektywnoci eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego z uwzgldnieniem niepewnoci informacji. Przegld Grniczy, nr 9, 2012. 5. Bijaska J.: Prognozowanie ksztatowania si rentownoci produkcji w kopalniach wgla kamiennego w latach 2010 2020. Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice 2011. 6. Butra J., Kicki J., Kudeko J., Wanielista K., Wirth K.: Ekonomika projektw geologiczno-grniczych. Wyd. CBPM CUPRUM sp. z o.o. Orodek badawczo-rozwojowy, Wrocaw 2004. 7. Butra J., Kicki J., Wanielista K., Wonikowski B.: Zasady racjonalnej gospodarki zasobami naturalnymi z kopalin staych. Wyd. CPPGSMiE PAN, Krakw 1991. 8. Butra J., Kicki J., Wanielista K.: Ekonomiczne kryteria oceny dziaalnoci operacyjnej i rozwojowej przedsibiorstw przemysowych. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo- -Dydaktyczne AGH, Krakw 2004. 9. Davis G.A.: Economic Methods of Valuing Mineral Assets. ASA/CICBV 5th Joint Business Valuation Conference, Orlando, Florida 2002. Wybrane problemy w ocenie... 39 10. Drod J., Wodarski K.: Wybrane aspekty prowadzenia dziaalnoci inwestycyjnej w spkach wglowych. Sekcja Projektowania i Budownictwa Grniczego. Komitet Grnictwa PAN, 1999. 11. Karbownik A., Wodarski K., Drod J.: Ocena ekonomicznej efektywnoci zada inwestycyjnych ujtych w programach inwestycyjnych kopal i spek wglowych. Szkoa Ekonomiki i Zarzdzania w Grnictwie, Ustro 1998. 12. Karbownik A., Wodarski K.: Moliwoci techniczne i uwarunkowania ekonomiczne projektowania eksploatacji resztkowych z wgla kamiennego. Przegld Grniczy, nr 9, 2011. 13. Kidybiski A.: Coal Exploration, evaluation and exploitation. ESCAP series on coal. Vol. 5, United Nations, 1987. 14. Kryteria ekonomiczne w projektowaniu eksploatacji z kopalin staych. Projekt badawczy nr 9 S601 017 07, finansowany ze rodkw Komitetu Bada Naukowych w latach 1994 1995, pod kierownictwem K. Wanielisty, Krakw 1995. 15. Kurek W. (red.): Rachunek ekonomiczny w zarzdzaniu przedsibiorstwem. UMCS, Lublin 1998. 16. Lattanzi Ch.R.: Discounted Cash Flow Analysis Input Parameters and Sensitivity. Millennium, Toronto, Canada 2000. 17. Lisowski A.: Podstawy ekonomicznej efektywnoci podziemnej eksploatacji z. Wyd. GIG, Wyd. PWN, Katowice Warszawa 2001. 18. Lubosik Z., Rdzia T.: Ekonomiczna ocena opacalnoci projektu eksploatacji. Prace Naukowe GIG. Grnictwo i rodowisko, nr 2, 2008. 19. Lubosik Z.: Geoinynieryjne i ekonomiczne kryteria eksploatacji wgla kamiennego z resztkowych parcel pokadw. Prace Naukowe GIG. Grnictwo i rodowisko, nr 3, 2009. 20. Marcinek K., Foltyn-Zarychta M., Pera K., Sauga P., Tworek P.: Ryzyko w finansowej ocenie projektw inwestycyjnych. Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2010. 21. Matuszewski K.: Wybrane zagadnienia planowania bezpiecznej eksploatacji w kopalniach wgla kamiennego. Miesicznik WUG Bezpieczestwo Pracy i Ochrona rodowiska w Grnictwie, nr 10, 2003. 22. Moyen N., Slade M., Uppal R.: Valuing Risk and Flexibility: A Comparison of Methods. Resources Policy, Vol. 22, 1996. 23. Ostrihansky R.: Eksploatacja podziemna z wgla kamiennego. Wyd. lsk, Katowice 1996. J. Bijaska 40 24. Rajwa S.: Optymalizacja procesu przygotowania produkcji w kopalniach wgla kamiennego. Miesicznik WUG Bezpieczestwo Pracy i Ochrona rodowiska w Grnictwie, nr 10, 2008. 25. Rajwa S.: Wpyw wybranych wynikw geoinynieryjnych na proces przygotowania produkcji w polskich kopalniach wgla kamiennego. Prace Naukowe GIG. Grnictwo i rodowisko, nr 4, 2007. 26. Runge I.C.: Mining Economics and Strategy, Society for Mining, Metallurgy and Exploration, Inc., Littleton, Colorado 1998. 27. Sauga P., Dziea J., Kicki J.: Wykorzystanie teorii opcji w ocenie ekonomicznej grniczych projektw inwestycyjnych. Gosp. Sur. Min. T.18, z. spec., Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2002. 28. Sauga P.: Ocena ekonomiczna projektw i analiza ryzyka w grnictwie. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2009. 29. Sauga P.: Wycena grniczych projektw inwestycyjnych w aspekcie doboru stopy dyskontowej. Wyd. IGSMiE PAN, Krakw 2006. 30. Samanta B.K., Samaddar A.B.: Formulation of coal mining projects by export system. Journal of Mines, Metals & Fuels, No. 6, 2002. 31. Sierpiska M., Jachna T.: Ocena przedsibiorstwa wedug standardw wiatowych. PWN, Warszawa 2004. 32. Smith L.D.: Discounted Cash Flow Analysis and Discount Rates. Millennium, Toronto, Ontario 2000. 33. Sobczyk E.: Wielokryterialna identyfikacja uciliwoci warunkw geologiczno- -grniczych procesu eksploatacji w kopalniach wgla kamiennego. Mechanizacja i Automatyzacja Grnictwa, nr 9, 2007. 34. Spence K.: An Overview of Valuation Practices & the Development of a Canadian Code for the Valuation of Mineral Properties. Millennium, Toronto, Ontario 2000. 35. Wanielista K.: Rachunek ekonomiczny w gospodarce zasobami kopalin. lskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice 1995. 36. Wodarski K., Karbownik A.: Risk management in a large project in the hard coal mining industry. World Mining Congress. Prace Naukowe GIG, nr IV, Katowice 2008. 37. Wodarski K., Tchrzewski S.: Ocena ekonomicznej efektywnoci programu inwestycyjnego kopalni wgla kamiennego. Zeszyty Naukowe Politechniki lskiej, s. Organizacja i Zarzdzanie, z. 3, Gliwice 1998.
Wybrane problemy w ocenie... 41 Abstract The article presents selected problems, which arose during the study in the economic determinants of residual hard coal deposit. Considered in the article problems associated with the economic efficiency criteria of exploitation in the residual hard coal deposit and uncertainty of factors that determine the economic efficiency of that operation. Solving the problems is essential to develop assessment of economic efficiency of designed exploitation in the residual hard coal deposit method. This method should enable identify a set of residual deposits, whose exploitation is optimal from the economic efficiency point of view, taking into account technical and organizational constraints. Both the Polish and foreign literature, the problems and also the assessment of economic efficiency of designed exploitation in residual hard coal deposit method, dont have comprehensive study so far.