HORST KLENGEL

Historia i kultura Staroytnej Syrii

Przeoy Franciszek Przebina
!st"#e$ o#atrzy Ruol% Ranoszek
Pa&st!o!y 'nstytut (ya!niczy) (arsza!a *+,*
Tytu ory-inau
GES.H'.HTE /N0 K/LT/R 1LTS2H'ENS
Reakcja nauko!a R/0OLF R1NOS3EK
'neks o#raco!aa 41R41R1 T1RN1S
O#raco!anie -ra%iczne R2S31R0 S('5TO.HO(SK'
6 Lizenzaus-abe es 2erla-es
Koe7ler un 1$elan-)
Lei#zi-) Ersc7einun-sja7r er Ori-inalaus-abe *+8,
Wstp
Nazwa Syra staroytna" ma w nne|sze| ksce tre wsz n zwyke. Pod wzgdem
geogracznym bowem oznacza obszar cgncy s - z grubsza - mdzy Morzem
Srdzemnym a Eufratem
od gr Taurus w kerunku poludnowym do plnocne| grancy dawne| Paestyny (obecne
Izrae), a hstoryczne obe|mu|e glwne czasy tzw. Wschodu Staroytnego, t|. okres od
zarana yca osadlego (ok. 7000 r. p.n.e.) do podbo|u panstwa Achemendw przez
Aeksandra Macedonskego (ok. 330 r. p.n.e.). Obe|mu|e wc tyko cz obecne| repubk
Syr zostawa calkem na uboczu dawn Paestyn, zwzan powane z plnocnym
obszarem. Poza tym autor powca tyko kka uwag czasom grecko-rzymskm
pzne|szym. Dze|e hstoryczne Syr zae w powanym stopnu od warunkw
geogracznych.
a) Pod wzgdem poloena stanow ona pomost mdzy wkszym zapeczam, wybtnym
orodkam rozwo|u yca spolecznego, manowce mdzy Egptem, Mezopotam, Az|
Mne|sz wschodn czc Morza Srdzemnego (zwlaszcza watem morza
Ege|skego).
b) Zrncowane rzezby powerzchn sprzy|alo rozwo|ow mne|szych orodkw yca
spolecznego, a zarazem utrudnalo stnene wkszych tworw potycznych.
c) Dosy korzystne wyposaene w dobra przyrodzone (zwlaszcza w cenne drzewo)
wzbudzalo dz uboszych ssadw (zwlaszcza Mezopotam Egptu) zachcalo do
wypraw handowych abo wo|ennych.
d) Otwarto granc stosunkowo latwa dostpno zachcaly wroge czynnk potyczne
do natarca, nne udy do wdzerana s.
e) Tote w grancach Syr ceraly s wplywy obcych kutur, waczyly z sob wo|ska
ssadw, usadawaly s naplywa|ce z zewntrz wc wee fae etnczne.
f) Std znowu wynkal brak cgloc organcznych w rozwo|u yca spolecznego, w
przekazywanu |ego dorobku nastpnym pokoenom.
Z wymenonych powodw stnalo w wece nauk a do nedawna przekonane, e Syra
staroytna, bdc zasadnczo bernym przedmotem w rozwo|u udzkoc, w malym
stopnu zaslugu|e na za|mowane s n, wy|wszy Paestyn z przyczyn m. n. reg|nych.
A przece |u take zaslug Fenc|an |ak rozpowszechnane psma afabetycznego,
koonzac|a hande wzdlu Morza rdzemnego a do wd Atantyku pownny
przestrzega przed pochopnym wypowadanem sdw u|emnych.
Zmany, |ake zachodz w becym stuecu na wdown Az| Zachodne|, potgu|cy s,
obe|mu|cy coraz wksze obszary rozmach badan nad Wschodem Staroytnym, zaczly
powo take Syr wychodz na dobre. Sta|e s ona przedmotem rosncych poszukwan
naukowych. Wystarczy wymen tuta| da przykladu kka wane|szych danych.
Pod konec 19 stu. kopano w Zyndyr, ok. 1914 r. w Karkemsz ( Derabus), po 1928 r.
dokonano wspanalych odkry w Ugaryt (Ras Szamra), w Gub (= Bybos-Deba), w
Ma (Te Harr), w Aaah (Atszana) td. Poszerzyly one ne tyko nasz wedz o Syr,
ecz o calym Wschodze Staroytnym.
Rwnoege z urzdzanem wykopask rone pmennctwo o Syr staroytne|. Obe|mu|e
ono opracowana szczeglowe ogne zestawena wynkw, aczkowek te ostatne s
nebezpeczne, bo zagroone przedwczesnym przedawnenem na skutek |akego
neoczekwanego odkryca, |ak to czsto bywa przy odtwarzanu Wschodu Staroytnego.
Kenge zaberal |u neraz glos w sprawe Syr. W nne|sze| ksce zwrcl s
do szerszego krgu czyta|cych. Psal wdoczne przede wszystkm |ako hstoryk
archeoog, czerpc wadomoc archeoogczne racze| z druge| rk. |ego kska
-wykazu|e w swe| trec forme ady popesznego wykonana. Std mona przy czytanu
neraz me zastrzeena. |ego wywody ne zawsze lcz s ce ze sob. Powca zbyt
wee me|sca rozwaanom mowoc, |ake stnaly. U|mu|e szczegly nekedy
nedokladne. Tak np. nazwa tawanannas" byla tytulem krowe|, a ne menem
wlasnym. Datowane |est neraz zbyt dokladne. I tak dae|. Mmo to zanechano
sprostowan ze wzgdu na ogn warto ksk.
Transkrypc|a mon wlasnych, nazw nazwsk w wydanu nemeckm |est chwe|na.
Mona dostosowa |a do wymagan |zyka poskego.
Nech tlumaczene nne|sze| ksk H. Kenga przyczyn s ze swe| strony do szerzena
wadomoc o dorobku Syr w czasach Wschodu Staroytnego, zwlaszcza w okrese
pznego brzu wczesnego eaza (przelom II/I tysceca p.n.e.). Uegala ona stotne
rnorodnym wplywom obcym. Ne odberala ch |ednak berne, ecz przerabala scaala,
tworzc ostateczne sw| wlasny sty yca. Co prze|la stworzyla, przekazywala
nastpne nnym udom, po ktrych my dzedzczymy, ne wedzc czsto, |ak wee
zawdzczamy Syr w oge Wschodow Staroytnemu.
Rudof Ranoszek
Mom ukochanym Rodzcom
Od autora
Nowe badana archeoogczne ukazu| watu rokroczne nowe pomnk przeszloc Syr, a
odczytane na nch nskrypc|e otwera| hstorykow obszary, ktre mu byly dawne| bardzo
malo znane. Prezentowane szerokemu krgow czytenkw, ne obzna|omonych
zazwycza| z probematyk badan, zarysu hstor kutury staroytne| Syr - moe s
wyda mprez neco ryzykown. |e to |ednak czynmy, to datego, e odkryca at
ostatnch nasycly obraz hstorycznych osw Syr w epoce wczesnoorentane| ne tyko
barwam o wee ywszym, ecz obraz ten rwne w weu stotnych punktach zmenly.
Przez dluge ata podstaw badan starosyry|ske| hstor kutury stanowly prawe
wylczne wadectwa pochodzce z wysoko rozwntych dosy dobrze |u znanych
tworw panstwowych nad Nem Eufratem ub odkryca dokonane w stare| stocy
Hetytw, Hattusas w Anato. Okoczno ta sprawla, e Syr traktowano czsto |ako
uboczn aren dze|w wczesnoorentanych abo te badano | z punktu wdzena
Starego Testamentu. Ato w ostatnch czasach odkryto wee wanych zrdel, a
manowce nskrypc|, w same| Syr. One wlane rzuca| |ane|sze watlo na druge
tyscece p.n.e., ktry to okres bdze glwnym przedmotem naszych rozwaan. Dzk
swemu poloenu geogracznemu Syra byla zawsze pomostem medzy udam pelnla
ro porednka w materane| duchowe| wymane mdzy narodam kuturam Bskego
Wschodu. Zamarem nne|sze| ksk |est wykazane, e ponadto dala ona wlasny wklad
w rozw| kutury ognoudzke|.
Bern, Boe Narodzene 1985.
Horst Kenge
Co to jest staroytna Syria?
Po|ce staroytne| Syr" wymaga na wstpe bszego sprecyzowana tak odnone do
przestrzen, |ak do czasu. Grance dzse|sze| Syr ne mog by dentykowane z
obszaram, ktre w te| ksce traktowane bd |ako Syra". Tak wc odpada| tu
wszystke obszary, ktre e na wschd od Eufratu sga| druge| weke| rzek
Mezopotam, Tygrysu. Owe zeme za Eufratem byly racze| wdown hstor Kra|u dwch
rzek" ane Syr. Natomast do terytorum nasze|" Syr doda musmy zarwno w
skrawek kra|u, ktry dz naey do Turc| rozcga s mdzy Gazantep a Ks, we
wntrzu kra|u, |ak rwne mdzy zatok Iskenderun a u|cem Nahr e-As (Orontesu) w
pase wybrzea, a take terytorum dzse|sze| repubk Lbanu. Oba te obszary ne dadz
s rozdze przy rozwaanu hstorycznego kuturanego rozwo|u Syr w czasach
Wschodu Staroytnego. Owa geograczna z punktu wdzena hstor kutury Syra, eca
mdzy Az| Mne|sz, Mezopotam Paestyn posada|ca od zachodu naturan
granc Morza Srdzemnego - dze s ne|ako na trzy kra|e obrazowo zrncowane
strefy. Wzdlu wybrzea cgne s dlug, wsk pas kra|u, rozczlonkowany maownczo
pasmam gr zba|cym s do samego morza, a tyko me|scam opada|cych w
rwnn sga|c w glb kra|u. Istne| tu naturane warunk powstawana wanych mast
portowych, ktre rzeczywce zakladano tam, gdze barer nadbrzenych gr przerywaly
u|ca rzek, tworzc tym samym sprzy|a|ce warunk komunkacy|ne z wntrzem kra|u.
Dostp do pobskch gr wybrzea, gr obtu|cych w naturane bogactwa, nade
wszystko za w upragnone przez meszkancw auwanych don nad Nem Eufratem
drzewo, byl da rozkwtu syry|skch mast portowych rwne rozstrzyga|cy |ak ch roa
|ako porednkw handowych. Warunk syry|sko-arabske| pustyn determnowaly
kerunek wymany handowe| poprzez Syr, a masta na syry|skm wybrzeu byly
bramam, przez ktre bogactwa wysokch kutur Wschodu Staroytnego plynly na reszt
wata. Ponewa Az|a Mne|sza mmo geograczne| pozyc| pomostu ne nadawala s do
porednctwa w wymane towarowe| ze watem ege|skm - abowem wysoke gry ne
sprzy|aly zakladanu drg - hande z t stref odbywal s rwne za porednctwem
syry|skch portw. Natomast ch calkowte zwzane z morskm wybrzeem doprowadzlo
do tego, e zorentowane wylczne na zamorsk hande ne prbowaly ngdy prze| w
szersz organzac| panstwow, sga|c w glb kra|u. Tote od I weku p.n.e. wybrzee
oddzelo s od reszty kra|u |ako Fenc|a. Do wskego pasma strefy nadbrzene| przyega
od wschodu kra| grzysty, co sne rncu|e Syr na os plnoc-poludne. Begnce
rwnoege do wybrzea lancuchy grske osga| na|wksz koncentrac| na poludne
od kotny Home przybera| w Lbane Antybane charakter na wskro wysokogrsk.
Wysoko szczytw dochodz tu do dwch trzech tyscy metrw. Mdzy tym dwoma
pasmam grskm ey Bka, rodza| |ak gdyby wwozu, szerokego od omu do czternastu
kometrw dlugego na sto dwadzeca kometrw. Std ku plnocy wyplywa Nahr e-
As (Orontes), a ku poludnow Nahr e-Ltan (Leontes). Zycoda|ne| wody mastu-oaze,
Damaszkow, dostarcza| rzeczk splywa|ce z Antybanu Hermonu. Rwne w te|
stree struktura geograczna kra|u utrudnala powstane organzac| panstwowe|, czemu
ne sprzy|al rwne - odmenne n w Mezopotam w Egpce - brak wekch rzek;
syry|ske rzek bowem an ne byly splawne, an ne stwarzaly odpowednch da ronctwa
warunkw, ktre tuta| zdane bylo na deszcz ros ne moglo by oparte o system
sztucznego nawadnana. Trzeca strefa kra| obrazowa Syr ne |est rwne |ednota: na
plnocy rozcga| s mdzy barer grsk wybrzea a Eufratem yzne rwnny ze
swym naturanym centrum w Hapa/Aeppo (Haab). Ku poludnow przechodz one w
pastwska. Podczas gdy na obszarze wokl Aeppo redn opad roczny wynos powye| 250
mm, pastwska ma| zaedwe 100 mm, co |ednak wystarcza da stworzena podstawy
egzystenc| nomadom hodu|cym drobny nwentarz. Strefa pastwsk konczy s mne|
wce| na pasmach grskch, ktre begn od Eufratu (Debe e-Bszr) w kerunku
poludnowo-zachodnm sga| a do okoc Damaszku. Na poludne od te| n kra|
przybera charakter pustynny. Ta trzeca strefa, tworzca plnocn cz tzw.
urodza|nego plksyca", sga|cego od zatok Perske| a po Paestyn, mala
na|wce| danych da stworzena wkszego tworu panstwowego. Rozszerzene |ego granc
od okrgu Hapa/Aeppo na poludne nastplo glwne dzk pokonanu pemon
trudncych s hodow, t |. nomadw plnomadw. Byly to wc grance netrwale w
przecwenstwe do pozostalych granc naturanych (Eufrat, Morze Srdzemne gry
nadbrzene w poludnowo-wschodne| Az| Mne|sze|). |e dze o umeszczene po|ca
Syr staroytne| w czase, netrudno poda konec |e| stnena: w stopadze 333 r.
Aeksander Wek pokonal pod Issos potn arm kra perskego, Darusza III
Kodomannosa, a nastpne ruszyl do Syr, by wymanewrowa z wo|ny fenck ot. Po
sedmomescznym obenu zdobyl wysparsk twerdz Tyr, a nedlugo potem kazal
s czc w Egpce |ako oswobodzce tego kra|u spod perskego panowana. Za konec
staroorentanego okresu hstor Syr moe wc by uznany rok 332 p.n.e. Na stotne
trudnoc napotyka choby przybone okreene |e| pocztku. Gdy mwmy o hstor
|akego kra|u, mamy zwyke na my |ego rozw| potwerdzony zrdlam hstorycznym,
|ego osobstoc hstoryczne wydarzena dze|owe. Czasokres rozw| w poprzedza|cy
zaczamy do prehstor. Perwsze zrdla psane o Syr zaczyna| s - w porwnanu z
Mezopotam Egptem - do pzno, a wlasne, rodzme pomnk pmennctwa
po|awa| s dopero w perwsze| polowe 2 tysceca p.n.e. |e za zaczymy zrdla
psane dotyczce Syr, rozsane po tekstach mezopotam|skch egpskch - do|dzemy
a do polowy 3 tysceca. Okresy |eszcze dawne|sze |ako prehstoryczne ealyby |u
poza obszarem naszych rozwaan. Wynk badan archeoogcznych wskazu| |ednake
wyrazne, e kutura Syr sga w daeko odege|sz przeszlo n zrdla psane e |u
wtedy |e| rozw| osgnl znaczny pozom. Byloby wc nesluszne wykucza z naszych
rozwaan ten okres, tym bardze| e w czasach ce |u hstorycznych latwo doszuka s
cgloc perwastkw materanych duchowych |ego kutury. Nech wc grn granc
tego okresu bd ady na|dawne|szego osadnctwa w forme gmn we|skch. Pozwo
nam to na cofnce s a do 7 tysceca. Informac|e o tym ogromne dlugm szeregu
wekw sprzed epok hstoryczne| s |eszcze oczywce bardzo skpe, |ednake naey s
spodzewa, e ntensywna eksporac|a prehstorycznych wykopask Syr wypeln w cgu
na|bszych at ne|edn uk w naszych wadomocach.
Od kamienia do brzu
Materal archeoogczny slucy do poznana syry|ske| prehstor posluy nam - wobec
braku wadectw psanych - za rusztowane, na ktrym wspera bdzemy nasze
wadomoc. W perwszym rzdze nformac| dostarczy ceramka, t|. sporzdzane rczne
ub na koe garncarskm, zdobne ub ne ozdobone naczyna gnane dawnych
meszkancw Syr. Na podstawe charakterystycznych wlacwoc wyrobw gnanych
mona wyodrbna obszary te| same| ub podobne| kutury, ustaa anaoge wzgdne
oddzea |e| chronoogczne czasokresy. Ne bez slusznoc nazwano ten ogromny okres
czasu, ktrego obcze mona odtworzy na podstawe badan garncarskch skorup -
ceramcum". W Syr ceramcum" obe|mu|e cztery pl tysca at. Spomdzy znaezsk
prehstorycznych w Syr dwa, |ak dotd, zaslugu| na wyrnene. Wykopaska,
przeprowadzane od r.1929 w Ugaryt (dz Ras Szamra, 11 km na plnoc od Latak nad
Morzem Srdzemnym) pod kerunkem Kaudusza F. A. Schaehera, ne tyko znakomce
wzbogacly nasz wedz o hstor 2 tysceca p.n.e., ecz odslonly ponadto warstwy
prehstorycznego osadnctwa, sga|cego sdmego tysceca. Neco dae| na plnocny
wschd, tam gdze Orontes ostro skrca na zachd, amerykanska eksporac|a
wykopaskowa pod kerownctwem R. |. Bradwooda ob|la w done Amk caly szereg
pagrkw, z ktrych na|bardze| nteresu|cy okazal s Te e-Dudede. Prehstoryczne
poklady w Ugaryt kopce na rwnne Amk mona na podstawe znaezone| ceramk
porwnywa tak mdzy sob, |ak rwne z mnstwem nnych znaezsk w Syr poza |e|
grancam.
Na|wczene|sze ady osed udzkch znaezono w Ugaryt. Pochodz one z okresu, w
ktrym wedlug wszekego prawdopodobenstwa ceramka byla |eszcze neznana.
Przedceramczne" oseda odkryto rwne w Bybos (dz Deba) w paestynskm
|erycho. Na|wczene|sze osede w me|scu, gdze eal Ugaryt - o stnenu wtedy masta
ne mona |eszcze mw - posada |u bardzo znaczny rozmar. Naey me nadze|, e
gdze ndze| natra s na starsze oseda. Na|starsze domy meszkane w Ugaryt maly
ksztalt prostoktny, ustawane byly na fundamentach z nedbae uloonych kamen, a
cany wykonano z gnanych cegel. Ich meszkancy y z poowana na dzke zwerzta,
np. na nedzwedze, za pomoc bron sporzdzone| z krzemena ub obsydanu, cho
domowe zwerzta, glwne kozy, byly |u przypuszczane znane. Wykopaska u|awnly
wek o malych gurek postac kobecych z gny. Ne wystpu|e w nch przesadne
akcentowane plc, powszechne w czasach pzne| szych; mona |e traktowa racze| |ako
wyraz wyobraen reg|no-magcznych n |ako produkt wadomych poczynan
artystycznych. Urzdzena obronne osed ka przypuszcza, e |u wtedy dochodzlo do
konktw z ssednm grupam udnoc. Z zem wru sypano wysok na p metrw
wal, a od zewntrzne| strony pokrywano go wekm kamenam. Data powstana osady
okresu wczesnokamennego w Ras Szamra (w me|scu pzne|szego Ugaryt epok brzu)
zostala ustaona za pomoc badan radoaktywnoc wga na polow 7 tysceca. Daszy
szybk rozw| w pzne|szych okresach neotu, ktry trwal w Syr do roku 4000, mona
|u edz na przykladze ne |ednego, ecz wksze| czby wykopask. Wymowa znaezsk
archeoogcznych |est oczywce cge nepewna skpa, a nade wszystko nasuwa
wtpwoc odnone do etncznego |zykowego zakasykowana dawnych meszkancw
Syr. Neotyczne znaezska w Ras Szamra, w done Amk, w Hama, w Bybos (Deba),
Te Sukas (dwadzeca p kometrw na pl. wschd od Latak) w nnych
me|scowocach s wyrazne podobne do wykopask maloaz|atyckch np. z Mersn (w
Cyc|) Czata Hyk ( w poludnowe| Anato); mona zaryzykowa twerdzene, e
o|czyzn nsprac| byla tu Anatoa. Wdoczne s |ednak rwne kontakty z Mezopotam,
szczegne z Hassun w pobu dzse|szego Mosuu. Byly to we|ske wspnoty uprawy
zem, ktre powstawaly w pobu zbornkw wodnych, a udze obok poowana
rybolwstwa hodowa owce, kozy, wne, a nawet bydlo, ktre wymagalo |u epszych
warunkw. Uprawa te zboe (proso) stosowa prosty hande wymenny z
Mezopotam. Meszka, |ak to wda z na|starsze| osady w Bybos, w |ednozbowych
domkach zbudowanych na fundamence o ksztalce epsy. Podlog byly w nch gpsowe,
naloone na podklad kamenny, a cany z ubte| gny. Pzne| po|awa| s domy
czworoktne, ktre wede potrzeby lczono w kompeksy meszkane. Rezutatem te|
agutynac| (przyepana) budynku do budynku byla nereguarno sec uczne|
mnstwo epych uczek. Obcy latwo mgl zabldz w takm abrynce. W Ugaryt
budowano z kamena oddzene sto|ce domy, ktre z koe otaczano rodza|em
umocnen. Dobrym przykladem take| osady z epok pznokamenne| |est osada cycy|ska
w Mersln (warstwa XVI).
Ceramka w owym okrese uegala wekm zmanom: byla wyrabana czcowo rczne
zdobna we wzory wycskane pacem ub rysowane, poza tym stnaly wyroby gatunku Te
Haaf - czcowo mportowane z Mezopotam, a czcowo naadowane na me|scu
przez rodzmych garncarzy. Dae| wystpowala ceramka podobna do te|, ktr odkryto w
E Obed, w poludnowe| Mezopotam, naadowana byla rwne w Syr, a wreszce
wyroby mportowane z Cypru. Z narzdz uytku codzennego wykonanych zwyke z
kamena ub koc, ae czasem |u take z medz, nteresu|ce s przede wszystkm
peczce-stempe. |est tak ne tye z powodu geometrycznych scen na powerzchn owych
kamennych stemp, ecz racze| datego, e sam fakt poslugwana s tym peczcam-
stempam do oznaczana wlasnoc dowodz zrncowana stosunkw wlasnocowych
we wspnotach osadnczych.
Zmar by grzeban przewane pod podlog domw w pozyc| wyprostowane| ub
kuczne|. Ne ee w trumnach, ecz starano s chron ch cala podkladem z kamena
ub wru. Pod konec neotu dzec czsto chowano w duych gnanych naczynach.
W ostatnm okrese 5 tysceca uywane medz do wyrobu narzdz, glwne za bron,
tak daece s rozpowszechnlo, e okres ten mona nazywa medzo-kamennym.
Owo syry|ske chacothcum" trwalo prawe 1000 at, mne| wce| od 4000 do 3100
roku, znw odkryca w Ugaryt, na nzne Amk, w Hama w Bybos stanow podstaw
naszych wadomoc. Znaezska archeoogczne pozwaa| - u zbegu epok neotyczne|
chakotyczne| (metaokamenne|) - stwerdz, tak w Ugaryt, |ak w Bybos, pewne
cofnce s kutury zuboene udnoc. Bybos |est nawet przez pewen czas ne
zameszkale. |est rzecz zrozumal, e tego rodza|u zmany wytlumaczy mona
przeobraenam w strukturze udnoc, t|. naplywem obcych pemon; nestety, teza taka
ne moe s w odnesenu do epok prehstoryczne| osta, gdy na |e| uzasadnene ne
mona przytoczy prawe an razu nespornych dokumentw. W ceramce wda
newtpwy wzrasta|cy wplyw Mezopotam. Wyroby gnane produkowano- |u przy
pomocy kola garncarskego byly one podobne do tzw. ceramk obedzke|, zna|dowane|
w wykopaskach plnocne| Mezopotam. W Bybos wprawdze nada rosly weke
kompeksy meszkanowe powstale z poprzyepanych do sebe domw o canach
gnanych z cegel, ae wzanych obecne w |odelk. O osadnctwe me|skm w tym
mece mona dopero mw od polowy 4 tysceca. W Ugaryt budowano prostoktne
domy z ub|ane| gny na kamennym fundamence. Spord drobnych przedmotw z
epok medzoka-menne| rzuca| s w oczy male gurk mske z koc znaezone w
Bybos take wprowadzone obecne motywy zwerzce na pecztkach-stempach.
W okrese neotu chakotu na|starsze oseda we|ske zamenly s w masta, a
poowane rybolwstwo zostaly wyparte przez upraw ro, hodow bydla hande
wymenny. Perwotna syry|sko-cycy|ska |edno, o |ake| wadcz wyroby ceramczne,
rozpadla s pod dzalanem snych wplyww Mezopotam, sga|cych take do Syr. W
czasach pzne|szych wplywy wschodu wewntrz Syr byly |eszcze sne|sze, podczas gdy
wybrzee z pocztkem rozwo|u swego handu morskego przechodzlo z wona w sfer
oddzalywana Egptu. Odnos s to |ednake |u do starszego brzu (3100-2100), a wc
do okresu hstor oparte| o zrdla psane Mezopotam Egptu, ktre rzuca| rwne
wzk watla na stosunk w Syr.
Pierwsze wiato ze rde pisany!"
Okolo roku 3100 brz, bdcy stopem medz cynku, stal s na|czce| uywanym
metaem. Pozostal nm do roku mne| wce| 1200 p.n.e., kedy to eazo zaczlo oslaba
|ego rang. Okres starszego brzu obe|mu|e prawe cale 3 tyscece. Rozpoczyna s od
wspomnanego |u rozpadu syry|sko-cycy|ske| |ednoc. Pod wplywam Mezopotam
wschodne| Anato rnce mdzy Syr Cyc| zaostrzaly s coraz wce|.
Newykuczone, e do zman przyczynl s |ak nowy, naplywowy ud, ktry przynsl tu
wlasne tradyc|e budowana domw produkowana naczyn. Wplyw tych tradyc| doszedl
a do Paestyny.
Daszy rozw| archtektury dostrzega s przede wszystkm w Bybos. W ochronce muru
obronnego, ktry przetrwal a do heenzmu, powstaly perwsze weke gmachy wtyn,
znane dotd w Syr. Na bokach wtego, zasanego zrdan wod |ezora wznesono
dwe wtyne. |edna z nch, spo|ona z kku |ednoceowych czc budowanych, otoczona
byla rodza|em plotu-obory, |ak take zwyk budowa koczowncy da ochrony swych
trzd.
Przy odpowedz na pytane, |akm bstwom powcone byly owe budowe, pomaga|
nam egpske nskrypc|e. Perwsze egpske dynaste staczaly |u przedtem wak z
az|atyckm ssadam z plnocnego wschodu, ae szlo |ednak |eszcze na raze o dostp do
bogatego w medz turkusy plwyspu Syna|. Przecwnkam Egpc|an by przy tym
meszkancy poludnowe| Paestyny; sama Syra w czasach Starego Panstwa ne stala s
|ednak ngdy egpsk posadloc. Cho wc ekspans|a mtarna faraonw ne sgnla
w glb Az| Przedne|, to egpscy kupcy docera daeko na plnoc drog morsk. Ich statk
zaw|aly z pewnoc na|czce| do Bybos, a stamtd moe wypuszczaly s wzdlu
wybrzea dae| a do Cyc| na wyspy Morza Ege|skego. Wykopaska w Bybos u|awnly
oczywste rekty egpske| tam obecnoc, mdzy ktrym znaazl s dzban z nskrypc|
herogczn zawera|c m faraona Chasechemu (okolo 2680 r.). Port w Bybos
zawdzczal sw rang bogactwu drzewa, w |ake obtowaly gry pobskego Lbanu.
Cedry, cyprysy |odly, ktre negdy pokrywaly |ego stok (dz pozostaly z tego ndzne
resztk) - poszukwane byly usne ne tyko |ako materal do budowy okrtw, ecz
rwne do wyrobu sarkofagw da mum oraz basamowana cal smol otrzymywan z
drzew |odlowych.
Gdy potem, pod konec Starego Panstwa, Egptem wstrzsnly cke przewroty
wewntrzne, odb|a|ce s rwne u|emne na stosunkach handowych, Nauka
Impuwera" narzeka: Dz |u nkt ne plyne na plnoc do Bybos. Czeg mamy s |,
gdy ne ma drzewa |odlowego da mum? Przece w nm grzeba trzeba cala kaplanw, a
monych basamowa |ego smol u nas hen a po Kret; |odly ne przy|d, bowem brak
zlota." (Wg W. Heck, De Bezehungen Agyptens zu Yorderasen m 3. und 2. |ahrtausend
v. Chr., s. 43) Egpske ekspedyc|e zaberaly z sob - mmo stnena drwa syry|skch -
ekpy drwa wlasnych, ktrzy cna drzewa w grach przygotowywa |e do transportu.
W Egpce zorganzowano nawet spec|an pacwk dom da drzewa |odlowego",
zobowzan do przywozu drzewa. Importowano te na pewno znowu przez Bybos
produkty drzewne, a take wno md. Naczyna na te napo|e, a wc |ednouszne konwe
dwuuszne amfory, |ake znaezono w egpskch wykopaskach - uzupelna| obraz
syry|ske| ceramk z okresu wczene|szego brzu. Handowano te podwczas syry|skm
newonkam newoncam, cho co do tego ne ma dokladne|szych danych poza
nektrym obrazkam. Na plaskorzezbe, pochodzce| ze wtyn kutu grobowego kra
Sahure (5 dynasta), przedstawone s mportowane z Syr nedzwedze, ae ne mona
budowa na tym twerdzena, e hande dzkm zwerztam byl rzecz powszechn.
Nazwa masta Bybos po|awa s w tekstach egpskch od szste| dynast, ae znaezska
z samego Bybos dowodz stnena wczene|szych kontaktw, ktre powadcza m. n.
take wspomnany |u dzban z czasw 2. dynast, dze przy tym glwne o naczyna z
aabastru, ktre dzk guru|cym na nch napsom oznaczone s |ako dary dedykacy|ne.
Szczegne nteresu|ca |est pecz, na ktre| herogczny naps wymena pana"
pan" Bybos, glwne bstwa masta, a take m regenta masta. W Syr znaezono
rwne peczce rodzme przy czym teraz - od pocztku 3 tysceca - obok uywane|
od dawna pecztk-stempa z |e| styzowanym postacam zwerzt wystpu|e pecz
tzw. obrotowa, czy waec naadu|cy na|czce| wzory mezopotam|ske. Robono |e z
kamena moe take z drzewa uywano tych ostatnch take do wycskana wzorw na
gnanych naczynach. W done Amk znaezono skorupy ceramk zdobone| obrotem
pecztk waca.
Bstwa Bybos wymenone na egpske| peczc byly zapewne tym samym, ktrym
powcono owe dwe wtyne. Da nch te umeszczano dedykac|e na egpskch
wazach, bowem Egpc|ane muse stara s gorwe o przychyno bstw Bybos.
Pan" masta Bybos byla zapewne owa bogn plodnoc wo|ny, ktra pod rnym
monam zaywala take pzne| weke| czc w Syr nnych kra|ach Az| zachodne|.
Teksty egpske na sarkofagach nazywa| | pzne| Hathor, Pan Bybos"; to ona
sporzdzala zmarlemu woslo, by mgl przewoslowa rzek umarlych. Pan" Bybos byl
moe bogem wchrw deszczu, a kut |ego rozpowszechnony byl rwne szeroko. Bg
burzy, |ako partner bogn plodnoc, czczony byl w cale| Syr - |ak to wemy ze zrdel
pmennych - w 2 1 tyscecu dostal s na sam szczyt syry|skego panteonu.
|ak w okrese wczesnego brzu meszkancy Syr wyobraa sobe swych bogw, moe
wadczy - epe| n terakotowe gurk - sze brzowych statuetek, wykopanych w
done Amk (Te e-Dudede), a pochodzcych z zarana 3 tysceca. S to trzy enske
trzy mske gurk wekoc 14,6 do 26,5 cm. Podczas gdy cztery wksze statuetk
rzezbone s tyko z |edne| strony, przedne| ub tyne|, to dwe mne|sze s rzezb
calkowt, tr|wymarow, ktr mona ogda ze wszystkch stron.
Mske bstwo te| pary - bo zapewne owe mne|sze gurk przedstawa| par bogw -
ma na glowe stokowaty helm, ktry musal by negdy zakonczony szpczaste na wzr
gwozdza. (Tab. I) Brodate obcze boga rzezbone |est prymtywne, ae z wek
starannoc w szczeglach. Posta |est, prcz szerokego pasa, naga, ae trudno |u dz
stwerdz, czy ne byla perwotne przybrana w |ak str| z mne| trwalego materalu.
Tyko z kku fragmentw bron, znaezone| przy gurkach, mona wnoskowa, e
trzymano | w rkach, w |edne| maczug, a w druge| wlczn. Zenska gurka |est
rwne naga, obema rkam obe|mu|e swo|e pers; symbozu|e ona patronk yca
urodza|u.
Te male brzowe statuetk to perwsze egzemparze w szeregu brzowych bstw,
datu|cych s z 2 1 tysceca, ktre prawdopodobne wykonano w same| Syr.
Umowa| nam one bsze zapoznane s z technk obrbk brzu, ktre| rozw| w
owym czase byl |u znaczny. Wszystke gurk wykonane s technk formersk,
(utracone| formy), rozpowszechnon zarwno w Mezopotam, |ak te pzne| w Egpce.
Mode pro|ektowanego ksztaltu epono na|perw z wosku, a nastpne obepano go
warstw gny, suszono potem |eszcze obepano gn abo wkladano do pasku.
Podgrzewa|c, wytapano wosk, ktry wycekal na zewntrz przez pozostawony w
gnanym plaszczu" maly otwr forma do wewu metau byla gotowa. Wprawdze z
|edne| formy mona bylo oda tyko |edn gurk, gdy da |e| wy|ca form trzeba bylo
rozb. Po kadym wc odewe uegala ona znszczenu. Wy|ty brz poddawano
zazwycza| dasze| obrbce; wercono w nm otwory da wprawena ozdb, dodatkw z
nnego metau. Proces ten przeszly prcz posku male| bogn wszystke statuetk z Te
e-Dudede, ktrych szczegly sporzdzone s ze stopu srebra z dodatkem medz
zlota.
Geopotyczne poloene Syr |ako pomostu mdzy strefam wysoke| kutury kra|w nad
Eufratem Nem |ak rwne |e| naturane bogactwa musaly czyn z ne| |ablko nezgody
ssadw. Gdy tyko ktry z nch, a doszla pzne| |eszcze hetycka Az|a Mne|sza, urastal
w potg byl w stane w ad za kupcam wysla odpowedno sne oddzaly wo|skowe,
Syra stawala s terenem lupeskch zaborczych wypraw. Przywlaszczane syry|skch
bogactw drog handu zastpowala przemoc. Gdy za kku ssadw rwnoczene
szykowalo s do pozyskana tego kra|u da swych wo|ennych cew, ch wo|ska spotykaly
s na syry|ske| zem tu zbro|ne rozstrzygala s ch rywazac|a. Sytuac|a ta trwala
przez cale tysceca, a potyczny os Syr zaeal wece od sly ub slaboc ssadw,
ktrzy dosz do wyszego stopna panstwowe| |ednoc. Rozczlonkowane Syr na czne
maenke panstwa-masta, ktre mdzy sob konkurowaly wza|emne s zwaczaly, bylo
oczywce da napastnkw nezmerne korzystne.
Perwszym, ktrzy przekroczy grance Syr |ako zdobywcy, ne by wdoczne Egpc|ane.
Oto panstwa-masta mezopotam|ske lczyly s kkakrotne w wksze |ednostk |u w
perwsze| polowe 3 tysceca. Acz zwzk owe byly na pewno mne| ub wce|
krtkotrwale ch ekspans|a poza grance Mezopotam ne zostala wyrazne potwerdzona
przez zrdla psane, to |ednak w 2 polowe 3 tysceca wladca masta Lagasz, ecego w
poludnowe| Mezopotam, mal pewnego razu dotrze a do Mar nad rodkowym
Eufratem, a wek zdobywca Lugazages z Ummy (poludnowa Mezopotama) poda|e |ako
perwszy, e wyprawa dotarla a do wybrzey Morza Srdzemnego. Bsze szczegly
tego przedswzca ne s |ednak |eszcze znane gdy uwzgdnmy norman w
krewskch nskrypc|ach tendenc| do przesady, to mona wtp w reano tego
wydarzena. Godnym uwag |est ato fakt, e Lugazages wcgnl Syr w pany swych
podbo|w, cho ne |estemy pewn, czy |e zreazowal, czy ne. W kadym |ednak raze
|ego pogromca pan podbo|u Syr zreazowal: byl nm Sargon z Akkadu (2300-2284),
ktry w nskrypc|ach nazywa s - podobne |ak Lugazages - zdobywc calego kra|u od
grnego" do donego" morza, czy od Morza Srdzemnego do Zatok Perske|.
Dowadu|emy s te, e dotarl do asu cedrowego gr bogatych w kopane metau", t|.
do gr Amanus nad brzegem Morza Srdzemnego w plnocne| Syr do odgalzen gr
Taurus. Ten mtarny wyczyn znaazl oddzwk ne tyko w pzne|szych kronkach
babonskch, opowada|cych ognkowo o zdobycu calego zachodnego kra|u", ecz
rwne w epose pt. Kr wo|ny, a take w asyry|skm tekce, ktry - wykorzystu|c
prawdopodobne |eszcze starsze zrdla - opsu|e rozpto panstwa Sargona, wcza|c
w ne Syr. Epos sugeru|e wypraw Sargona a do Az| Mne|sze|, ecz |est to moe tyko
remnscenc|a wyprawy syry|ske|, ktra w przesadzone| wers| znaazla w nm wyraz. Ae
w |ednym z tekstw hetyckego kra Hattussa I (17 w. p.n.e.) zna|du|emy te wzmank
o tym pamtnym wydarzenu. Wyprawa nad brzeg Morza Srdzemnego oznaczala wce|
n pozyskane bogatego lupu: bywal z n zwzany wzrost prestu - sprawa w
rzeczowym ukladze sl nebagatena, da ne| to wlane pzne|s zdobywcy tak gorwe
naadowa Sargona. Sam Sargon owadcza w nskrypc|ach, e grny kra|" otrzymal od
boga Dagana w podarunku - wszyscy |ednak dobrze wedze, co s krylo za t pobon
skromnoc.
Wyprawa Sargona ne przynosla wceena Syr do Panstwa Akkadu; ne zdolala te
wplyn hamu|co na stosunk handowe Syr z Egptem. Wladz nad Syr utracl Sargon
na pewno |eszcze w atach swego panowana, moe |u bezporedno po powroce
przyzwycza|onego do zwycstw wo|ska do macerzyste| Mezopotam. Nastpca Sargona
Rmusz men s wprawdze take wladc grnego donego morza", ae |est to |u tyko
rekt tytulu poprzednka. Natomast wemy, e pzne|szy wladca Akkadu Naramsn (okolo
2260-2223) dotarl raz ze swym wo|skam a do gr Arnanus, a wspomnene tego
przechowaly hetycke teksty archww w Hattusas (dz Bogazky), w epose o
Naramsne. Ae |u |ego nastpca Szarkaszarr ne mgl nawet marzy o zorganzowanu
wyprawy do Syr, gdy musal s bron przed naporem Gutw (gut), meszkancw
grzystego kra|u na wschodze, przed wdzera|cym s od zachodu udam Amurru.
Ludy te same, a pzne| przy pomocy swych zachodnosemckch" (ub
wschodnokanane|skch") pobratymcw, poczly z plnocne| czc urodza|nego
plksyca" nacska na Mezopotam. One to wlane zmenly powo struktur
narodowocow Syr przedostaly s a do Paestyny. Da odrnena ch od udnoc
dawne|sze|, trudne| do zdentykowana pod wzgdem |zykowym, bdzemy ch tu
nazywa Kanane|czykam", mmo nazwa ta |est |eszcze kontrowersy|na.
Trudno stwerdz, czy za|ce kra|u przez nowe, przechodzce z koczownczego na osadly
tryb yca pemona, odbylo s na drodze poko|owe|, czy wo|enne|. Warto |ednak
zapamta, e znaezone w na|wane|szych wykopaskach Syr materaly zawera|
wyrazne dowody przerwana dotychczasowe| n rozwo|owe|; w Ugaryt urywa s yce
masta raptowne, a koonzac|a, ktra nastpu|e pzne|, |est wdoczne dzelem ntruzw,
bdcych dotd nomadam. Do nch naeala przypuszczane take owa udno, ktra na
wczesnych zabytkach ma osobw ozdob w ksztalce plkoa. Ostatna warstwa
wczesnego brzu w done Amk dowodz zaszle| tu nage katastrofy, a z wczesnego
Bybos pozostala spaenzna. To wszystko mogloby dowodz, e pod konec 3 tysceca
(konec wczesnego brzu) Syra przeyla gwaltowne zmany, spowodowane abo przez
owych neznanych przybyszw, abo przez wtargnce wosk panstw ocennych, czego
|eszcze dokladne ne mona rozstrzygn. Gdyby |ednak zachodzla ta ostatna
ewentuano, to sprawcam mog by krowe trzece| dynast Ur, ktrzy po przeszlo
stuetnm okupowanu Mezopotam przez Gutw doprowadz Sumerw raz |eszcze - to
ostatn - do rozkwtu (ok. 2112-2004). |e dotd an w ch wlasnych nskrypc|ach, an w
oznaczenach at nazywanych wedlug wanych wydarzen ne zna|du|e s wzmank
potwerdzena odbyte| wyprawy na Syr, to z druge| strony csle kontakty Syr
Mezopotam przypuszczane w tym czase stnaly. |u na krtko przed wstpenem na
tron perwszego kra Ur III, |eszcze pod konec panowana Gutw, z|awly s w plnocne|
Syr ekspedyc|e handowe z poludnowomezopotam|skego Lagasz, ktre z poecena
swego ksca Gude (2143-2124) za|mowa s maly mportem drzewa. Przez wee dn
wdrowaly prastarym szakam handowym w gr Eufratu, by zaopatrzy ubog w
drzewo, ecz rozmlowan w budownctwe Mezopotam w upragnony materal. Tym
samym traktam |ednak wysyla pewne krowe Ur wo|ska na plnocny zachd da
zapewnena sobe wplywu potycznego na wan ekonomczne strategczne Syr.
Brak |eszcze psanych wadectw oweta|cych dokladne te wyprawy. A |ednak dwa
teksty z czasw kra Amarsna (2046-2038) wymena| poslw z kra|u nad rodkowym
odcnkem Eufratu z plnocne| Syr, a nawet z masta portowego Guba/Bybos, ktrego
wladca, Ibdat, obdarzony |est sumery|skm tytulem: Ens, ks-kaplan. Czy byl on
wasaem kra Ur? Nezaene od tego, |ak bylo naprawd, wplyw krw trzece| dynast
Ur, sga|cy nawet do Az|, byl przypuszczane rwne w Syr znaczny.
Perws egpscy faraonowe Srednego Panstwa patrzy moe na ten wplyw sumery|sk z
zanepoko|enem. Wydarzena perwszego okresu prze|cowego" w Egpce naruszyly
powane |ego uklad wewntrzny ogranczyly stosunk handowe tego panstwa z Syr.
Obecne Egpt staral s o umocnene rozbudowane dawne| zdobytych pozyc|. |ak
daece tak wane masta |ak Tyr Bybos uwonly s byly od supremac| egpske| -
wskazu|e fakt, e nazwy ch obok nnych me|scowoc w Paestyne s wymenone w tzw.
tekstach egzekracy|nych", ktre zawera| nazwy me|scowoc ub mona osb
wyktych. Rzecz sprowadzala s do praktyk epena gnanych gurek |encw ub
naczyn, ktrym to przedmotom nadawano mona ub nazwy osb czy me|scowoc
obloonych przekenstwem. Owe gnane wyroby rozb|al nastpne kr Egptu przy
zachowanu uroczystego ceremonalu, ceem spowodowana na drodze magczne|
uncestwena wroga. Przypuszczane po to, aby wplyn z korzyc da Egptu na wroge
ub neutrane postawy regentw syry|skch mast portowych centrw handowych w glb
kra|u, Egpt wysylal odtd na plnoc czne dzela swe| sztuk w forme podarkw ub
fundac|. |e wkszo odkrytych w Syr pomnkw egpskego pochodzena ma ksztalt
snksw, to prawdopodobne datego, ponewa |ako znak zwycskego wladcy
przypomna maly potg Egptu. Tote w Be|ruce znaezono snksa Amenemheta IV
(1798-1790), w Katne snksa malonk Amenemheta II (1924- 1895), w Ugaryt naraz
dwa snksy Amenemheta III (1842-1797); snks tego ostatnego zostal rwne odkryty
w Nerab, w pobu Aeppo. Dochodz do tego |eszcze statuy krw, czlonkw rodzny
krewske|, egpskch dygntarzy, poza tym wazy z drogocennego kamena, ozdobny
napernk Amenemheta III z Bybos nne drobne przedmoty. Wez swe posg w daek,
obcy kra|!" - brzm |edna z nauk opracowanych da kra Merkare, a faraonowe
Srednego Panstwa by |e| posluszn.
Te egpske dary fundac|e z konecznoc pobudzaly do twrczoc rodzm syry|sk
sztuk, ktra od czasw na|dawne|szych mala lczno z Egptem. Tak te w syry|skch
pracownach powstawaly w owym okrese dzela wadczce wyrazne o egpskm
wplywe. W wymane handowe| Egptu z Syr domnowalo ponowne drewno drzew
gastych ekspedowane przez port w Bybos. Zda|e s, e z Syr do Egptu dostarczano
take cznych newonkw, ktrzy pracowa tam |ako tkacze, pwowarzy, a nawet
nauczycee dzec dobrego pochodzena.
Z tego okresu, t|. z pocztkw 2 tysceca, znamy |u take nazwska kku regentw
Bybos. Egpske teksty, ktre ch wymena|, w dodatku da| do zrozumena, e Egpt
traktowal ch |ako burmstrzw masta, ktrych zatwerdza s, podobne |ak egpskch
urzdnkw, przez poslane m naczyna z drogocenn mac. Swadczyloby to o mocne|
pozyc| Egptu w mece Bybos. |ednake mona owych kst-burmstrzw s wybtne
kanane|ske, |ak: Abszemu, |apaszemuab, |aknum, |antnham-mu. By on zapewne
przedstawceam te| udnoc, ktra od schylku 3 tysceca zaczla stawa s w Syr
eementem decydu|cym. Zreszt na|starszy odkryty w Bybos grb skany naeal do
Abszemu I. Zaweral on w swym wntrzu sarkofag z balego kamena.
Syryjs!y kr#owie wsp!zeni kr#om $ari
Na prawym brzegu Eufratu rozpoczly s w r. 1933 pod kerownctwem Andre Parrota
francuske prace poszukwawcze na Te Harr, 11 km na plnocny zachd od Abu Kema.
Impusem do tego przedswzca bylo przypadkowe odkryce statuy, dokonane przez
Bedunw z okaz| grzebana zmarlego wsplpemenca. Pocztkowe domnemana
zamenly s nebawem w pewno: oto przed badaczam ukazaly s runy dawnego
Mar, masta wymenanego czsto w znanych |u tekstach, a okolo polowy 18 weku
p.n.e. na zawsze zburzonego przez kra Hammurabego. Hstoryczne na|wane|szym
zapewne osgncem prowadzone| tu eksporac| - kontynuowane| dz z sukcesem -
|est odkryce krewskch archww z polowy 18 stueca przedchrzec|anske| ery w
palacu, ktry swym ogromem wzbudzal podzw. Podczas gdy knowe teksty
mezopotam|ske dotd przynosly tyko okruchy wypowedz o Syr, to teraz zaczly one
dostarcza coraz wce| nformac|.
|u od konca 4 tysceca psano nad Eufratem Tygrysem na wgotnych tabczkach
gnanych, wycska|c przy pomocy trzcnowego ub drewnanego styu znak w ksztalce
knw, na skutek czego nauka nazwala |e psmem knowym". Wrd bsko 20 000
tabczek gnanych archww z Mar, zapsanych psmem knowym w |zyku babonskm,
znaazly s ne tyko raporty gospodarcze admnstracy|ne, ecz take korespondenc|a
krw Mar z ch bram", kram nnych kra|w, oraz z ch urzdnkam. S to nade
wszystko te sty, ktre oweta| stosunk potyczne w Syr. Chronoogczne trzeba
przed nm umec akt zaloycesk, napsany na poecene kra Mar |ahdunma
przypuszczane |eszcze pod konec 19 weku, a odkryty w czase prac wykopaskowych w
1953 r. Akt sklada s, ce| mwc, z dzewcu prawe kwadratowych tabczek o boku
41 cm, na ktrych wycnto ten sam tekst; nastpne wmurowano |e w fundamenty
wtyn Szamasza, boga Mar, by glosly czyny kra przyszlym pokoenom. Da hstor
Syr nteresu|ce |est sprawozdane z wyprawy syry|ske| |ahdunma, w czase ktre|
wo|ska |ego doszly a do brzegw Morza Srdzemnego: Od pradawnych czasw, kedy
bg wznsl byl Mar, aden z wlada|cych nm krw ne dotarl do morza, ne zdobyl gr
poroslych cedrem bukem, nnym drzewam, gr wysokch, ne cl ch drzew.
|ahdunm, syn |aggdma, nezmerne sny kr, dzk byk mdzy kram, szedl z sl
dzenoc ku morskm rubeom. Zloyl morzu swo|e weke krewske oary, a |ego
olnerze kpa s porodku morza. Wtargnl do gr cedrem bukem poroslych,
wysokch gr; buk, cedr, cyprys drzewo sandalowe - oto |ake drzewa obaal. Lupl
nemloserne, uczynl swe m glonym, a potg wyrazn. Podbl ten kra| nad brzegam
morza, nagl go swom rozkazom, () zmusl do p|ca za sob. Naloyl nan staly trybut
wyplacano mu go." (G. Dossn, Syra 32, 1955, s. 13 n., I 34 - III 2) Opsana wyprawa ne
przynosla w efekce podbo|u Syr pod wladztwo kra Mar, ecz byla, co wda z tekstu,
mprez prestow, obczon te na zdobyce przemoc buduca. W tym samym ceu nad
Morze Srdzemne wyprawl s neco pzne| Szamszadad, kr asyry|sk (1815-1782),
przypuszczane nawzu|c do ywe| |eszcze tradyc| Sargona z Akkadu. Kontrybuc|a,
ktr |ahdunm naloyl na syry|skch kst, musala w kadym raze na dwr Mar |u
nedlugo przychodz, bowem zaraz po opse syry|ske| wyprawy w akce zaloyceskm
zna|du|emy wadomo, e |ahdunm |eszcze w tym samym roku musal waczy przecw
kstom znad rodkowego Eufratu, wspomaganym przez wo|ska Sumuepuha z |amhadu.
Poza Sumuepuhem akt ne wymena adnych nnych kst syry|skch z nazwska; ecz
sty archwane z Mar zawera| wce| szczeglw. Oto psmo wysokego urzdnka do
kra Mar Zmrma (1782-1759) wymena obok na|znakomtszych wladcw
Mezopotam mona dwu na|potne|szych kst w rodkowe| Syr: Ne ma kra, ktry
sam bylby dostateczne potny. Za Hammurabm, wladc Babonu, sto dzescu (ub)
ptnastu krw; za Rmsnem, wladc Larsy, rwne; za Ibapeem, wladc Esznunny,
rwne; za Amutpeem, wladc Katny, rwne; za |armmem, wladc |amhadu, sto
dwudzestu krw." (G. Dossn, Syra 19, 1938, 117 n.) |ako kr z na|wksz czb
wasa po|awa s wc |armm z |amhadu, moe nastpca wspomnanego Sumuepuha.
Ow wasae to zapewne slabs kstka ub przywdcy koczownczych szczepw. |armm
rezydowal w Haab (Hapa), dzse|szym Haab/Aeppo, skd kontroowal nema cal
plnocn Syr. Gdy w pzne|szych tekstach z Hattusas |est mowa o wekm krestwe
wladcw |amhadu, to ch hetyck autor ma wdoczne na my owo wetne
zorganzowane panstwo, powstale w Syr w 2 tyscecu za panowana |armma (1). Na
|ego dwr ucekl swego czasu nastpca tronu Mar, Zmrm, po ktrym w palacu Mar
rezydowal syn Szamszadada, |asmahadad. Wplywy |armma sgaly z Haab a do
rodkowe| wschodne| Mezopotam. Rwne po|awa|ce s obecne po raz perwszy w
tekstach Karkemsz (Karkams tp.), dz Derabus nad Eufratem, ktremu przypadne
potem |eszcze znakomta roa w hstor Syr, zna|dowalo s newtpwe pod wplywam
krw |amhadu. Kra|, nad ktrym panowa krowe z Karkemsz Apachanda (|ego syn)
|ataram, ne byl obszarem wekm, ecz mal due znaczene ze wzgdu na sw
strategczn pozyc| korzystne poloene na szakach handowych. Z Katn, ec w
rodkowe| Syr (dzse|sze Te e-Mszrfe, 18 km na pln.-wschd od Homos), ne byl
|armm z Haab w na|epszych stosunkach. Napce mdzy |amhadu a Katn datowalo
s prawdopodobne |u od czasu, gdy Szamszadad, kr asyry|sk bdcy wlacwe tyko
kanane|skm" przywdc pemennym, ktremu udalo s zagarn wladz w grne|
Mezopotam, za poduszczenem kra Iszchadada z Katny zorganzowal koac| przecw
krow |amhadu, Sumuepuhow. Owszem, Szamszadad polczyl nawet z pobudek
potyczno-panstwowych sw| dom z domem kra Katny: |ego syn |asmahad, wcekr
Mar, poubl crk kra Katny. Ae wee wskazu|e na to, e w mara nastpl troch
wbrew |ego wlasnym zamarom, gdy surowy o|cec slal mu czne przestrog do Mar. Tak
psal raz:Czy dawn krowe ne pozwaa meszka swym onom w palacu? A ty
chcesz, by crka kra Iszchadada meszkala w stepe? |e| o|cec dowe s o tym serce
|ego bdze nezadowoone! Tak ne moe by! W pamowym palacu* |est wee komnat.
Trzeba wybra z nch |edn pozwo |e| tam zameszka, ecz w stepe ne pozwaa| |e|
meszka pod adnym pozorem!" (G. Dossn, Buetn Aca-30 deme royae de Begue",
1954 s. 431 n.) Ne wemy, czy |asma-hadad postpl, |ak przystalo poslusznemu synow,
zanechal poslana - w doslownym znaczenu - ony na szczer pustyn, moglo
doprowadz do kompkac| potycznych z Katn. |ak aece |ednak sklonny racze| do
uywana n do sluby wo|skowe| wcekr Mar potrzebowal rad swego energcznego
o|ca, okazalo s nebawem po merc tego. Oto Zmrm, wspomagany przez |armma,
kra |amhadu, zebral wo|sko, z|awl s na |ego czee przed dawn o|cowsk rezydenc|
- byl bowem synem |ahdunma - zdobyl masto. Daszy os |asmahadada ne |est nam
znany.
Zmrm musal s czu wobec |armma, ktry mu pomgl w zdobycu tronu Mar,
naturane szczegne zobowzany; do tego byl zwzany z krem Haab wzlam
rodznnym pouba|c |ego crk. Mona wc uzna za wyraz podzk da |amhadu fakt
wyslana do Haab wlasnego posgu przez Zmrma ceem umeszczena go przed statu
boga burzy w tamte|sze| wtyn. Za rzdw Zmrma nastpl - wy|wszy kka
zaklcen - okres poko|owych stosunkw mdzy metropo nad Eufratem, Mar, a stoc
panstwa |amhadu, Hap, rwne mdzy Mar a pozostalym panstwam Syr. Zmrm
uslowal nawet porednczy mdzy tradycy|ne wrogm sobe: Hap Katn. Tote
prawdopodobne na skutek |ego naegan |armm z |amhadu wyrazl gotowo
ponechana zadawnone| urazy, ae tyko pod warunkem, e kr Katny da po|ednana
sam przybdze do Haab uzna przez to zwerzchno |amhadu. Nestety, brak
wadomoc, czy to nastplo. Archwum kra Hapy, |ake zapewne na wzr Zmrma
posadal, mogloby nam rzecz do konca wywet, ae nowoczesna zabudowa
Hapy/Aeppo ne pozwaa na rozwnce szerszych poszukwan archeoogcznych.
Okoczno, e skazan |estemy na czerpane wedzy o osemnastoweczne| Syr (p.n.e.)
z archww Mar, ktre ealo nad rodkowym Eufratem, pozostawa nas w cemnoc co
do sytuac| potyczne| Syr nadmorske| poludnowe|. Ugaryt, |ak to wda z
tamte|szych wykopask, bylo podwczas kwtncym orodkem handowym. Z pewnego
stu kra Hapy do kra Mar dowadu|emy s, e regent Ugaryt prosl go byl o pomoc
przy spelnenu yczena. Poka m w palac, pragn go zobaczy" - psal w swym ce.
Newykuczone wc, e krowe Ugaryt Mar spotka s stotne wladca wekego
portowego masta mal szczce obe|rze palac kra Mar. Palac mal ponad trzysta sa
dzedzncw, po czc ozdobonych cennym maowdlam o wspanalym
kooryce, za|mu|cych powerzchn ponad dwu pl hektara, uchodzl wc w swom
czase za cud wata, o czym we regentow Ugaryt na pewno przywez kupcy
poslowe.
Teksty z Mar wskazu| te, e Bybos przeywalo wtedy okres rozkwtu,
zapocztkowanego |u wraz z 2 tyscecem trwa|cego przez wek nastpne, ae ono
ealo |u poza geogracznym horyzontem autorw owych tekstw. Stosunk
dypomatyczne Bybos z nnym panstwam mastam wygdaly zasadnczo podobne |ak
te, ktre teksty z Mar ukazu|. Ksta zwyke posada posla na obcym dworze;
wadectwa zrdlowe potwerdza| obecno wyslannkw Mar na dworach Karkemsz
Hapy. Goncy rozwoz czne sty z masta do masta rnym adresatom, a ze wzgdu na
ucwo nebezpeczenstwa podry lczy s w grupy. Przez nch krowe
przekazywa sobe yczena z okaz| obe|mowana rzdw, pyta o stan zdrowa
powodzene, przekazywa wadomoc o zmanach sytuac| potyczne|, proby o pomoc
prawn przy wykrywanu przestpstw krymnanych, o porednctwo w rozmatych
sprawach, a nerzadko o udzeene pomocy wo|skowe|. Podark kryly od dworu do
dworu, gdze byly staranne re|estrowane. Std wemy, e syry|scy ksta wysyla do
Mezopotam tak poszukwane produkty |ak wno, md, ow, tkanny, a take nektre
surowce, w perwszym za rzdze drzewo droge kamene. Z Mar raz przeslano w darze
na dwr Apachandy z Karkemsz pewakw pewaczk, a |armm z Haab otrzymal
|ako szczegny podarunek pecz z aps-azu.
Drogam, ktrym pdz goncy z stam swych zecenodawcw, cgnly wygodne|szym
szykem take karawany krewskch kupcw - w owe czasy |eszcze na oslach - a ceem
ch wypraw z Mezopotam przez Haab Tadmor (Pamr) byly rdzemnomorske porty,
glwne Ugaryt Bybos. Std cz ch towarw szla drog morsk do Egptu ub na
obszar Morza Ege|skego. T sam drog tyko w kerunku odwrotnym przewoono towary
z kra|w rdzemnomorskch do Kra|u dwch rzek" nawet dae| na wschd. Syry|scy
kupcy me swe sklady handowe zarwno na Cyprze, |ak w Babone do tego
prowadz oywon wyman handow z maloaz|atyckm orodkam handu. Da
zapewnena bezpeczenstwa przed rozb|nkam w stepe kr dawal m wo|skow eskort
abo sam kupcy zapewna | sobe na nepewnych odcnkach drog wchodzc w uklady z
przywdcam me|scowych koczownkw.
Take kr |amhadu, ktrego krestwo wcskalo s |ak ryge mdzy Mezopotam a
Morze Srdzemne sgalo od Karkemsz na plnocy a po poludnowe stepy, czerpal
znaczne korzyc z geopotycznego poloena Syr na obszarze dzecym kra|e o wysoko
rozwnte| kuturze. W |ego rezydenc| w Haab gromadzly s zapasy medz cypry|ske|
uksusowych wyrobw z obszaru ege|skego, a hande koc slonow mdzy okrgam
Morza Srdzemnego a Mezopotam zna|dowal s rwne pod kontro kra |amhadu.
Orodek handu konm, Karkemsz, musal prawdopodobne take odprowadza cz
swych zyskw do kes suwerena w Haab. Wprawdze odnoszono s w tym czase do kon
w dwurzeczu |eszcze z pewn neufnoc, powstal z obawy pogardy, ae szybko tych
zwerzt przyczynla s nebawem do rozpowszechnena te| bardzo oplacane| hodow,
glwne w plnocne| Syr Rwnny wokl Haab nadawaly s znakomce pod upraw
zb, ktrych nadwyk mona bylo eksportowa drog wodna w dl Eufratu ub za morze
przez rdzemnomorske porty Gdy na pocztku panowana Zmrma z Mar wybuchla w
tym mece kska glodu, do Emar (przypuszczane kolo Meskene) wyslano Eufratem
oty statkw ceem sprowadzena stamtd upragnonego zboa. Do wzrostu znaczena
|amhadu przyczynl s znaczne bg burzy, czczony w weu ssednch kra|ach, a
posada|cy wtyn bdc centrum |ego kutu w Haab; byl to wc bg panstwowy"
kra|u |amhad.
Kedy w r. 1757 p.n.e. kr Babonu Hammurab (1792-1750) ponowne pokonal swego
dawnego sprzymerzenca Zmrma zburzyl masto, rezydu|cy w Haab |ego mennk
(rwne Hammurab), kr |amhadu, wdoczne ne omeszkal tego wykorzysta. Moe w
tym czase rozszerzyl swe panowane a po Bech. W kadym raze po upadku Mar
panstwo |amhad wysunlo s na perwsze me|sce w Syr utrzymalo t pozyc| w
czasach pzne|szych.
Czasy wie#ki!" kr#w %am"adu
W atach 1937-1939 (z przerw wywolan wybuchem druge| wo|ny watowe|) w atach
1946-1949 pod kerownctwem sr Leonarda Wooeya, ktry dzk swym sensacy|nym
odkrycom w ecym w poludnowe| Mezopotam Ur uzyskal rozglos watowy, zostaly
przeprowadzone prace wykopaskowe na Te Atszana. Wzgrze to ey mne| wce| w
tym me|scu, gdze plyncy z poludna Orontes skrca ostro na poludnowy zachd. Koe|e
tute|szego osadnctwa mona bylo bada na podstawe znaezonych przedmotw do
czasw bardzo dawnych, ecz zapsk psma knowego na gnanych tabczkach <- a
znaezono ch wce| n pl tysca - dotycz glwne dwu okresw drugego
tysceca: starsze archwum tabczek (warstwaYII) mw o stosunkach panu|cych w 18
17 weku, a mlodsze (warstwa IV) o hstor weku 15. Teksty na tabczkach wymena|
zarwno krw |amhadu (Haab), |ak rwne regentw Aaah, t|. masta, ktre tu, na
wzgrzu Te Atszana, ealo w drugm tyscecu. Mdzy nm zna|du|emy take mona
|ak Abbae, Nkmepa, Irkabtum Ammtakum oraz znane nam |u |armm Hammurab, a
wc mona czysto kanane|ske. Wlaccee tych mon to z pewnoc potomkowe owych
nomadw, ktrzy przywdrowa do Syr na pocztku rednego brzu. Wladcy |amhadu,
ktrych poczet ne zostal |eszcze ostateczne uszeregowany, lcz s w czase z kram
|amhadu okresu Mar. Tak np. Abbae, perwszy kr Haab, byl synem Hammurabego,
y|cego w tym samym czase, w ktrym panowa Zmrm w Mar Hammurab w
Babone.
Na|wane|szy hstoryczne czyn Abbaea potwerdza |ednoczene kka zrdel: przy
tlumenu powstana w posadlocach |amhadu,
35
ecych po wschodne| strone Eufratu, centrum rebe, masto Irrte, zostalo zlupone. W
zanan za to Abba'e przekazal swemu bratu (?) |armmow masto Aaah par nnych
me|scowoc |ako rekompensat, gdy Irrte naealo do czc spadkowe|" |arma. Od
tego czasu |armm, a nastpne |ego syn Ammtakum, rezydowa w Aaah. ae krw
Haab muse uznawa |ako swych suwerenw. Tabczk, zapsane w czase ch panowana
w |zyku babonskm, s da nas perwszym zrdlem wedzy o stosunkach soc|anych
ekonomcznych Aaah w 18 17 weku. Ne popelnmy przypuszczane bldu, przy|mu|c
podobenstwo stosunkw we wszystkch wsplczesnych panstwach syry|skch.
Na|nsz spoleczn kas by newoncy, rekrutu|cy s z zadluonych newyplacanych
rzemenkw, drobnych ronkw poza tym take |encw wo|ennych. Lczebno te|
kasy w Aaah ne byla weka. Newoncy c przewane ne by zatrudnan w prywatnych
gospodarstwach, ecz w palacu kra |ego ma|tkach. Mog by przedmotem kupna
sprzeday, a cena za osob oscyowala rwokl 25 szek czystego srebra, t|. okolo 200
gramw. Pl stopna wye| sta newoncy - abo epe| parobcy za dlug. Ow dluncy
rekrutowa s z meszczan popadlych w newyplacano zmuszonych do pracy w
domach swych werzyce, dopty a ne splac dlugw wraz z odsetkam, wynoszcym
od 20 do 25 procent. Tak np. w |ednym z dokumentw czytamy: Trzydzec szek srebra
naey s Ammtakumow, krow, od Naszwy, syna Tahse. Naszwa bdze przebywal w
domu Ammtakuma, kra, |ako zakladnk. Tahse, syn Szama|, |est porczyceem za to.
On zloy srebro w domu kra, a (dlunk) bdze mgl ode|, dokd zechce." (|. D.
Wesemann, The Aaakh Tabets, nr 33) W nektrych wypadkach postanawano w drodze
wza|emne| umowy bezprocentowo poyczk. Gdy dluncy w oge ne mog plac,
grozla m newoa. I ne tyko m samym, bo zdarzalo s do czsto, e dluncy
oddawa w zastaw czlonkw swych rodzn. Tym sposobem werzycee, a wrd nch
czsto sam kr, uzyskwa tan sl robocz, tansz n newonk ub na|emnk. Nad
warstw newonych sta, ceszcy s peln wonoc, meszczane. |ednake ta
wono byla czsto kc|, bowem ne rozcgala s take na dzedzn gospodarcz.
Wykopaska w Aaah zapoznaly nas ne tyko z ycem nszych warstw udnoc, ecz
pozwoly nam za|rze take do palacu kra. Palac, ktry |armm kazal wzne w
me|scu dawne| sedzby panu|cego, stal w narou murw me|skch za|mowal
przestrzen 100 na 30 metrw: |ego dwe cany z cegly gnane| byly przedluenem
me|skch murw obronnych. Wchodzlo s don przez |edn bram, umeszczon w |ego
dluszym boku. Na|perw wkraczalo s na wek dzedznec, porodku ktrego zna|dowal
s kwadratowy bok paenska. Na prawo wdnalo dwo|e drzw prowadzcych do
pomeszczen skladowych oraz do prywatnych komnat rodzny kra. Drzw z ewe| strony
dzedznca prowadzly do przedsonka, skd wodly dluge schody do grnego ptra
palacu, z ktrego dostpna byla take saa audenc|onana kra. Bylo to pomeszczene
przestronne, podzeone porodku przez dwa ary cztery koumny drewnane na dwe
czc, z ktrych przedna stanowla przypuszczane poczekan da pubcznoc. Do ne|
przyegala nna poczekana. W czasach pzne|szych przebto do palacu od strony
dzedznca now bram, dzk czemu uzyskano epsze odzoowane komnat prywatnych.
Druga cz sa audenc|onane|, przeznaczona wdoczne da kra wysokch
dosto|nkw, mala drzw prowadzce do kku mne|szych pomeszczen mogcych
uchodz za poko|e burowe", za sekretarat kra. Poludnowa cz palacu to w grne|
czc meszkana rodzny krewske|, a w czc parterowe| zby slucych. Ten
starosyry|sk palac z 17 weku p.n.e. bardzo przypomna sposobem budowy palac w
Knossos na Krece, a fragmenty freskw odkrytych w Aaah wykazu| podobenstwo z
kretenskm. Utrzymu|c stosunk handowe ze watem ege|sko-kretenskm mogla Syra
czerpa stamtd budowane wzory, ae ne |est te wykuczone, e w budowe palacu w
Aaah bra bezporedn udzal archtekc z Krety; moglyby za tym w kadym raze
przemawa pzne|sze zrdla psane.
Do palacu |armma przyegala me|ska wtyna, prosta budowa z wekm dzedzncem
|edn naw, mne| wce| kwadratow. Naprzecw we|ca ustawony byl tam bazatowy
oltarz.
Z neco wczene|szego okresu pochodz wtyne, ktre odslonto w trakce prac
wykopaskowych w Bybos. Kwtncy stan gospodark tego portowego masta w perwsze|
polowe 2 tysceca znaazl wymowny wyraz we wspanalych budowach. Pzne| |e
odnowono rozbudowano, wznesono take nowe, a na dzedzncu wtyn Pana"
Bybos ustawono caly rzd obeskw wykonanych z paskowca pzne| pocgntych
warstw gpsu. Wysoke byly od pl do trzech metrw od nch wywodz s nazwa te|
wtyn, tzn. wtyna obeskowa". Za oltarz sluyl 1,30 m wysok bok z kamena o
podstawe 100X70 centymetrw, z wglbenem u gry, w ktre wkladano dary oarne.
Charakterystyczna byla budowa o podstawe 3X3,5 metra w ksztalce stpone| pramdy,
rwne zaopatrzona w wydrena do wkladana darw. Male pnak pramd znaezono w
rnych prywatnych domach Bybos: czyby stanowly one naadownctwo owe| budow?
W meszkanach udnoc archeoogowe odkry rwne male obesk stanowce
przypuszczane kope obesku, |ak byl ustawony na |edne| z uc masta pod golym
nebem. Mowe, e te male modee - podobne |ak kony - byly przedmotem
domowych modtw.
W Bybos odkryto wee domw prywatnych. Stwerdzono, e wek cz z nch
zbudowano we wspomnanym |u okrese rozkwtu masta. Zachowano stary obycza|
doepana" domu do domu, dzk czemu powstawaly nowe uczk konczce s epym
zaulkam bdcym utrapenem da obcego przybysza. W Aaah ne odkryto adnych
prywatnych domw z tego okresu, ae tuta| za to ma s obraz warown me|ske| za
czasw wekch krw |amhadu, do ktrego take naealo Aaah. Oto na splaszczonym
wznesenu, przerasta|cym wysokoc wyrazne pozostaly pozom masta, wdnala
zbudowana z cegly twerdza, wokl ktre| w pewne| odegloc usypano wal. Bram
me|skch bylo z pewnoc wce|, ae dotd znamy tyko |edn; mona | latwo
zrekonstruowa uwaa za perwowzr podobnych budow bramnych w Hattusas,
Karkemsz, Zncr/Sama na Te Haaf. Poprzez wstawene can z cegel gnanych w
ramy z grubych beek powstal rodza| budow kasetonowe| (?); bram - moe glwne da
ochrony od uszkodzen - pokryto plytam z kamena wapennego, prze|ce podzeono
aram na trzy drog bramne. Staly tu negdy warty ma|ce swe kwatery we wntrzu
bramne budow. O wysokm kunszce obrbk kamena wadcz rzezby dwu glw
odkryte w wtyn w Aaah VII, z ktrych |edna nos na sobe ptno wplyww egpskch,
a druga mezopotam|skch. Nosz one na sobe ady zderzena s dwu kutur, ktre
zdetermnowaly posta sztuk syry|ske| w 2 tyscecu. Na obszarach nadbrzenych
wprawdze wplywy mezopotam|ske ustply me|sca wplywom egpskm wnet take
ege|skm, co potwerdza| wykopaska w Ugaryt. Odslonte tam caly szereg plaskch ste
z reefam przedstawa|cym rne bstwa. Szczegne pkne wykonana zachowana
|est |edna z nch, wysoka na 1,42 metra, wyrzezbona w balym kamenu wapennym
przedstawa|ca boga Baaa, pana" burzy, deszczu, blyskawc grzmotw. Bg w
unesone| prawcy trzyma maczug, a w ewe| ognsty oszczep - symbo blyskawcy.
Glow |ego zdob stokowaty helm z dwoma rogam byka, ktre znamonu| |ego bosko.
Dwa strumene wlosw spada| na ramona, a broda na pers. Krtka spdnczka opasu|e
bodra z szerokego pasa zwsa mecz w pochwe. Wo|owncza postawa boga
madcego swych wrogw zdradza wplywy egpske. Przed bogem sto mala mska
posta w postawe adoru|ce|; kto we, czy to ne sam kr Ugaryt, ktry rzezb ow kazal
wykona prezentu|e s tu wdzom obok swego boga?
Wysokego rozkwtu syry|ske| sztuk dowodz te wazy ze steatytu aabastru odkryte w
Aaah. Odslonto tu nawet pracown |akego mstrza, ktry do wyrobu waz uywal
przede wszystkm obsydanu, |ak to wda z wekego zapasu tego kamena w |ego
pracown. Na|pospotszym surowcem do wyrobu naczyn byla |ednake nada gna. W
Aaah VII po|awa s |u weka o rnych typw naczyn zrywa|cych z prastar
tradyc| garncarsk w Aaah. Archeoogowe naczy oglem czterdzec dwa rne
rodza|e naczyn z tego okresu, a na|wce| w palacu |armma me|ske| wtyn; tyko
|edenace z nch mona znaez take w dawne|szych epokach. Wspomnamy |u
podobenstwo palacu |armma z palacem w Knossos stwerdz te musmy, e wyroby
gnane potwerdza| w ne mne|sze| merze kontakty Syr ze watem ege|skm: w Aaah
po|awa| s manowce wyroby, wykonane w rednomno|skm styu Kamares, ktre
mportowano chyba z Krety, a w Ugaryt znaezono obok ceramk mportowane|
egzemparze wyrobw wyprodukowanych na me|scu wedlug kretenskch wzorw. W tym
wanym portowym mece kupcy mno|scy me prawdopodobne faktor. Z gny
wypaano te male terakotowe gurk, wrd ktrych na|czce| po|awa s podobzna
nage| kobety obe|mu|ce| dlonm pers. Koc slonow poslugwano s do ozdabana
przedmotw wykladzn z rysunkam zwerzt (malpy) ornamentw ronnych
(pamety). W skladach palacu |armma archeoogowe znaez kly slona zmagazynowane
tam |ako zapas surowca.
Odkryte w Ugaryt Bybos statuetk z brzu pozwaa| ocen technk obrbk tego
metau w Syr zdradza| zarazem wat wyobraen reg|nych panu|cych w tym kra|u.
Tuta| wymenam tyko gurk sedzce| bogn, ktre| tulw ow|a w, a take
wyprostowan posta boga w znanym wysokm stokowatym nakrycu glowy. Na uwag
przy te| ostatne| gurce zaslugu| wtyczk (czopy) przy stopach, ktre umowaly
prostopadle |e| ustawene. Statuetek z takm wtyczkam znaezono w Syr bardzo duo,
a wrd nch |edn, przedstawa|c kroczcego boga, zakupon pzne| do Muzeum Az|
Przedne| w Berne. (Tab. VII) Ze srebra wykonane s dwe statuetk bogw, znaezone
wewntrz wazy, a przedstawa|ce, |ak wono wnoskowa, par malensk. Obe postace
ma| na szy|ach zlote opask fartuszk na bodrach.
We wspomnane| |u obeskowe| wtyn w Bybos dokonano odkryca prawdzwego
skarbu rzezby w metau. Sklada s nan wspanaly sztyet z zakonczon plksycem
glowc, na ktre| - |ak na powerzchn pochwy - wdne| sceny loww. Dae| paradny
zloty czekan z mnstwem zlotych kueczek (granuac|a), zlote futeraly da uchwytw
czekanowych, szczerozlota waza wysadzana drogm kamenam mnstwo brzowych
gurek (10 do 40 cm wysokch) czcowo nkrustowanych zlotem takche statuetek,
ecz odanych ze srebra z olowu. W Ugaryt znaezono bron, w czc produkowan na
me|scu a w czc sprowadzon z wysp ege|skch.
Naey tu te przyna|mne| wspomne o wloskch pracach wykopaskowych
przeprowadzanych na Te Mardch poloonym moe w polowe drog mdzy Hamat a
Aeppo. Aczkowek badane stne|cego tu wzgrza run rozpoczto dopero w 1964 r., to
|ednak rezutaty s wece obecu|ce. Na uwag zaslugu|e w perwszym rzdze wek
zbornk wody z nteresu|cym reefam umeszczonym z trzech |ego stron (scena pca
wody, egendarne stoty, zwerzta).
Szczegne wartocowego odkryca dokonal w 1929 roku francusk odkrywca Bybos, M.
Dumand, gdy natral na kamenn plyt pokryt neznanym dotd psmem. Znaezono
pzne| |eszcze dzew daszych takch napsw rytych w kamenu ub brze. Psmo
to, .nazywane zwyke protobybcznym" ub gu-btycznym" (od nazwy Bybos, ktre w
tekstach knowych nazywalo s Gub), ne zostalo do dz z pewnoc odczytane.
Stwerdzono |ednak, e |est to rodza| pseudoherogcznego" psma syabowego
obe|mu|cego co na|mne| 75 znakw e sluylo do zapsywana |ake| mowy
kanane|ske|". Obok (stanowcego rwne zagadk) psma z plwyspu Syna| odkryto w
Bybos |eszcze |eden dowd wczesnego stnena psma wlasnego na obszarach syry|sko-
paestynskch.
|u ten maly wybr z bogatego skarbca znaezsk archeoogcznych z okresu rednego
brzu pozwaa kre obraz wysoke| kutury szeroke| wymany. Krzewceam owe|
kutury by glwne Kanane|czycy", ae coraz bardze| wspomagal ch nny ud - Huryc.
Sady ch obecnoc w plnocne| Mezopotam na obszarach rodkowego Eufratu
zna|du|emy |u w pocztkach drugego tysceca; nektre nazwy wskazu| nawet na
obecno Hurytw |u przy koncu 3 tysceca. W Syr po|awa| s w czasach ob|tych
starszym archwum" z Aaah (18-17 stuece p.n.e.), a w czasach pzne|szych ch
wplyw przybera na se zarwno w plaszczyzne potyczne|, |ak kuturowe|. Oddzaly
wo|sk huryckch wymenane s w hetyckch tekstach traktu|cych o ekspans| Hetytw w
plnocne| Syr.
Okolo polowy 17 weku p.n.e. panstwo Hetytw, powstale w Anato ze stoc w Hattusas
(dz Bogazkoy), poczulo s dostateczne sne, by rozpocz ofensyw przez Taurus na
poludne. Warunk byly sprzy|a|ce: Egpt zna|dowal s pod panowanem Hyksosw, a
nastpcy Hammurabego w Babone muse zbera sly w Mezopotam da zwaczana
nnych wrogw zagraa|cych ch panowanu bezporedno. Podczas wykopask
przeprowadzanych przez ekspedyc| nemeck |u od roku 1906 znaezono w 1957 r.
kka tabczek gnanych, ktre opowada| o czynach kra Hattussa (okolo 1650 r.
p.n.e.) w |zyku hetyckm zarazem babonskm. Mdzy nnym zna|du|emy tu skpy ops
syry|skch dokonan tego wybtnego hetyckego kra, gdze czytamy: W nastpnym (2)
roku uczynlem wypraw na Ahaha (= Aaah) znszczylem |e. Potem poszedlem na
Urszu, z Urszu do Igakasz, a z masta Igakasz skerowalem s do Tszchn|a. W drodze
powrotne| znszczylem kra| Urszu napelnlem dom m| skarbam... W nastpnym (6) roku
wyprawlem s przecw mastu Zarunt zburzylem Zarunt. Poszedlem te przecw
mastu Haszszu. Przed nm neprzy|ace za|l stanowska, a oddzaly masta Haab byly z
nm (t|. z wrogem). U stp gry Adaur zadalem m ksk." (H. Otten, Mtteungen der
Deutschen Orentgeseschaft 91, 1958, s. 78 82) Wprawdze wyprawy na Syr ne
udawaly s tak gladko zawsze zwycsko, |ak nam to powyszy tekst chce wmw.
Przecwne, wemy skdnd, e np. obene masta Urszu w plnocne| Syr bylo mprez
ucw peln nepowodzen.
Plnocno-syry|ska koac|a, ktr pokonal Hattuss, waczyla pod wodz wekego kra
|amhadu cho ponosla ksk Hetyc zdola nawet zrabowa statu slawnego boga
burzy z masta Haszszu, to |ednak ne udalo m s zdoby same| Hapy. Hattuss
pozostawl swemu nastpcy Murssow I zdobyce Hapy |ako na|wane|sze zadane
mtarne, czego ten ostatn stotne dokonal za|mu|c to masto. Ne znamy bszych
okocznoc tego wydarzena, ae wemy, e Murss I dotarl nawet dae| na poludnowy
wschd zdolal osgn Babon, gdze przypecztowal os dynast Hammurabego.
Krowe hetyccy mog s odtd uwaa za dzedzcw te| potg, ktr negdy
posadaly Haab Babon; od tego momentu w kadym raze ne zrzek s ngdy asprac|
zapanowana nad plnocn Syr, cho asprac|a ta zostala przedawnona przez
hstoryczne wydarzena w Syr. Wkrtce bowem po merc wekego zdobywcy Murssa
I zaczly s w Hatt, |ak w tekstach nazywane |est panstwo Hetytw, wewntrzne
zameszk, ktre spowodowaly take utrat zewntrznych posadloc; krom Hapy udalo
s powtrne poddane swym wplywom czc Syr plnocne|. Nastpl ponowny
renesans potg Haab, ne zaklcony przypuszczane powane wypraw faraona
egpskego Tutmesa I, ktra dotarla a do Eufratu.
|ednake podwczas neustanne wzmagalo s znaczene panstwa, ktre krzeplo po
wschodne| strone grnego Eufratu nebawem malo zdecydowane zacy na ose
Syr; panstwem tym bylo Hurr-Mtann. Mtann - grna warstwa ndoeurope|ska na
szerokm, glwne huryckm podlou - rozpocz w grne| Mezopotam proces
poszerzana swo|ego panstwa. Przewag zawdzcza ne tyko ekkm wozom bo|owym
zaprzganym w kone, ecz rwne chwowe| slaboc panstw Az| Mne|sze|
Mezopotam. A gdy te na powrt okrzeply, Hurr-Mtann zdolalo |u tak umocn swe
pozyc|e, aby rozpocz ze swe| strony potyk ekspans|. Plnocna Syra dostala s do
wczene pod |ego potyczny wplyw gdy Tutmes III (1504-1450) w swe| wyprawe dotarl
do Eufratu, natknl s tam |u na wo|ska kra Hurr-Mtann.
&drimi i je'o statua
W Muzeum Bryty|skm w Londyne sto dz bala statua kra Syr plnocne|, Idrmego.
Kr wykuty |est w postawe sedzce|. Statu znaezono podczas odslanana na|mlodsze|
warstwy masta Aaah przez archeoogw angeskch w r. 1939. Masto owo zostalo
zburzone okolo roku 1200 p.n.e. W trakce tych prac odkryto w wtyn glwne|
bazatowy tron, a opoda natknto s na och, ktry byl wykopany w podlodze wtyn
kryl w sobe kawaly stluczone| statuy. Polczene ch w calo (bo osobno byla glowa,
tulw, czc brody |edne| stopy) ne nastrczalo wkszych trudnoc pozwolo
stwerdz, e mamy do czynena z posgem sedzcego brodatego mczyzny. (Tab. VI)
Negdy posta ta - |ak moemy przypuszcza - tronowala w wtyn me|ske| w
Aaah, nm s ne z|awl neznany wrg, ktry zdobyl znszczyl masto. Wrg ten
wtargnl take do wtyn, zwal posg z |ego tronu rozbl go w czne czerepy. Kto z
meszkancw zbudzonego masta nedlugo potem dostal s do run sanktuarum, gdze
znaazl gruzy posgu kra, pozberal |e, ukryl w naprdce wygrzebanym doe, a
nastpne przyrzucl kamenam zem. Moe ywl nadze|, e w przyszloc bdze |e
mgl na powrt wydoby zloy w perwotn calo. Ato ne danym mu bylo wdoczne
|u ngdy na to me|sce powrc, a Aaah pozostalo zwalowskem gruzw, ktre
pokrywal powo pyl stuec.
Fakt, posg przedstawa kra Aaah, Idrmego, zdradza nam czca 104 wersze,
dluga autobograczna nskrypc|a, pokrywa|ca prawe cal przedn can rzezby. Dzk
ne| moemy dz ne tyko zdentykowa posg, ecz take zdoby bardzo dobr
nformac| o zmennym ose |e| fundatora. Idrm panowal w Aaah okolo - dokladny
czasokres trudno usta - 30 at, t|. od r. 1510 do 1480 p.n.e. Z gruzw masta tego
okresu (IV warstwa Aaah) wydobyto caly szereg dokumentw, ktre wymena| |ego
m ub nosz |ego pecz. Przez bsko trzy stueca |ego posg byl nada czczony, a
neznana rka rozbla go na kawalk.
Odkrywca przy|mowal, e posg szczegne czczono datego, upatrywano w nm stary,
a moe nawet na|starszy dowd sztuk rodzme|. Przypuszczene to |ednak |est prb
transpozyc| zbyt nowoczesnego patrzena na hstor sztuk w odegle czasy-2 tysceca
p.n.e. Zapewne ta metr wysoka, wykonana z magnezytu doomtu statua sedzcego
wladcy moe by, obok nnych dzel z tamtego okresu, przykladem sztuk rodzme|
wadectwem stnena rodzme| tradyc| konograczne|. Narracy|ny, popuarny sty
pomnkw - da|cy s |u wczene| stwerdz obok smaku dworskego zdradza|cego
wplywy egpske mezopotam|ske - zdobyl sobe teraz prawo obywatestwa w sferze
oc|ane|. Od be kamena odcna| s ostro oczy brw wykonane z kamena czarnego.
Negdy ten kontrast mogla moe lagodz pochroma calego posgu, ae dz ne zna
|u adu farby. Skdnd wemy, e koorowa farba, ktr maowano kamenne rzezby,
gne bez adu pod dzalanem czasu. Weke oczy posgu s szeroko otwarte,
neruchome utkwone |ak gdyby w zawatach. Male, prawe bezwarge usta symbozu|
nam pesymzm, znany z nnych rzezb tego nastpnych okresw. Glow zdob wysoka
tara, a dluga gladka broda opada a na pers. Kr ubrany |est w szat bez fald, ktra ne
pozwaa odgadn proporc| cala; tyko pastyczne zarysowany kra| szaty sugeru|e, e
kr ma narzucony na sebe plaszcz. Lecz wlane w prosty, ne wchodzcy w szczegly
sposb rzezbena umowl umeszczene na posgu nskrypc|. Ona to wlane, wce| n
sam posg, rozslawla kra Idrmego w naszych czasach |ego m wynosla ponad
mona nnych wladcw. Przypadkowo wdrwk hstorycznego przekazu, ktra sprawa,
e o wekch krach wanych wydarzenach hstorycznych ne dowadu|emy s neraz
nczego ub bardzo newee, podnosla Idrmego do rzdu na|bardze| znanych postac
wladcw staroytne| Syr.
Rzdzl w Aaah |u 30 at (?), gdy wpadl na pomysl nakazana swemu psarzow
Szaruwe, by ten wykul na |ego posgu rwne autobogra. Szaruwa byl
na|prawdopodobne| Huryt, wladal psmem knowym tyko merne ne byl - co gorsza
- naeyce zazna|omony z babonsk fonetyk skladn. Ne przeszkodzlo mu to
wadczy te uslug synow - nastpcy Idrmego. Neco nezdarne tery, troch dzk
prymtywnym przyborom do psana, harmonzu| nadspodzewane z charakterem
posgu, to do tego stopna, e nasuwa s pode|rzene wadomego ch prymtyzowana.
W te| dluge| autobograczne| nskrypc| opowedzana |est wc hstora yca Idrmego,
rozpoczta opsem uceczk mlodego ksca cale| rodzny krewske| z masta
rezydenc|anego Haab; W Haab, w mom domu rodznnym, wybuchl bunt, a my
ucekmy do udz w Emar, do rodzenstwa me| matk meszkamy w Emar." Ne wemy
nc bszego o owe| rewoce w Haab, ae mamy ne|ake powody do przypuszczen, e
kr Hurr-Mtann maczal w ne| pace. O|cec Idrmego, Immma, ne przeyl rebe, a
rodzna |ego zbegla za Eufrat. Sam Idrm ne bawl tam dlugo: Mo braca, ktrzy by
stars ode mne, meszka ze mn, ae aden z nch ne mal takch my |ak |a!
Powedzalem sobe tedy: kto zawsze mal dom rodznny - necha| w nm y|e, a kto go
ne ma - nech uceka do udz w Emar! Zabralem swo|e kone, wz woznc uceklem.
Przemerzylem pustynny kra| tralem do obozu koczownkw Sutu. Z nm spdzlem noc
w mom zakrytym (?) woze. Dna nastpnego wyruszylem w drog do krany Kanaan."
Przemerzywszy stepy mdzy Eufratem a Orontesem dotarl Idrm do wybrzea Morza
Srdzemnego, gdze znaazl tymczasowe schronene. Potem |ednak spdzl sedem
dlugch at" u udz Hapru, nezbyt powaane| warstwy syry|ske| udnoc. Bezustanne
zarzucal wyroczn pytanam, czy godzna |ego powrotu do o|czyzny |u nadeszla.
Pewnego dna rozpoczl przygotowana do powrotu, przypuszczane po otrzymanu
pomyne| wrby: Przygotowalem statk. Mo|a druyna ne ocgala s. Wsadzlem |
wc na statk przemerzylem morze a do kra|u Muklsz. Wstplem na suchy d
naprzecw gr Haz (De-e Akra). Wstplem na d, a m| kra| uslyszal o mne -
przyprowadzl m woly owce (|ako dary przy|azn). W cgu |ednego tyko dna
odzyskalem kra| N|a, kra| Amau, kra| Muksz masto Aaah, m obecn stoc." (Cytat
wg W. F. Abrght, Buetn of the Amercan Schoos of Oren-ta Research" 118, 1950, s.
16) Tym sposobem pod berlem Idrlmego znaazl s caly, zarzdzany dawne| przez o|ca
Idrmego obszar, za wy|tkem dawne| rezydenc| Haab. |ednake godno krewsk
otrzymal Idrm dopero wtedy, gdy wladca Hurr-Mtann wyrazl na |e| nadane zgod.
Nesnask z Mtann byly prawdopodobne stotn przyczyn dluge| banc| Idrmego,
ktry okupl potem mowo powrotu do o|czyzny zrzeczenem s Haab. W tym te
moe ey ta|emnca blyskawcznego odzyskana zbro|n rk" o|czystego kra|u. Od tego
momentu Idrm panowal w Aaah |eszcze kka dzestkw at, a nastpcy, ma|c go za
zaloycea nowe| dynast, uywa |ego peczc do uwerzytenena wystawanych przez
sebe dokumentw.
Da ugruntowana nowo zdobyte| wladzy musal Idrm pokona na|perw weu
wewntrznych przecwnkw. Nastpne odbyl wypraw grabecz przecw paru
me|scowocom przygrancznym naecym do Hetytw w poludnowo-wschodne| Az|
Mne|sze|, a na konec powcl s reforme kutw reg|nych wt. Za |ego rzdw
poprawono te stan obronny fortykac| me|skch, a w tym me|scu, gdze zna|dowaly s
runy znszczonego negdy przez Hetytw palacu |anmma, powstala nowa rezydenc|a.
Ten palac z pocztku 15 weku, ktry sobe kazal zbudowa Idrm na fundamentach
dawne| budow, zyskal przez to rang symbou tym wymowne|szego, e do budowy
uyto materalw zdobytych w wyprawe przecw grancznym mastom hetyckm.
Potomkowe negdyse|szych zwyczcw me wc, |ak z tego wynka, pomaga przy
wznoszenu nowe| sedzby wladcy w Aaah wlane w me|scu, gdze stala dawna.
Sedzba ta byla ogromna. Gdy s przekroczylo bram cytade, wchodzlo s na
dzedznec wstpny weke| caloc. Do palacowe| bramy szeroke| na osem metrw
prowadzlo trzystopnowe pode|ce. We|ce podzeone bylo na trzy czc przez dwe
drewnane koumny umeszczone na bazatowych fundamentach. Nastpne wchodzlo s
do przedsonka, w ktrym dawne| staly strae gdze po prawe| po ewe| strone
wdnaly drzw prowadzce do daszych przedsonkw, a stamtd mona s bylo dosta
abo na ptro, gdze zna|dowala s krewska saa przy|, abo na dzedznec rodkowy
z przyeglym don trzynastoma zbam meszkanym. Syn Idrmego |ego nastpca,
Nkmepa, powkszyl palac bsko dwukrotne przez wznesene nowych budow. Byly one
tr|kondygnacy|ne, dostpne wylczne przez wartown przy brame palacu
obe|mowaly: sa audenc|onan, sekretarat archwum z plkam z cegel do
przechowywana dokumentw psanych na gnanych tabczkach. Te ostatne znaezono
w czase robt wykopaskowych rozsypane na podlodze na rodku sa. Ne brakowalo
naturane w palacu lazenek, ustpw, magazynw, kuchn poko da sluby. Palac byl
wlacwe powkszon wspanasz kop domw, |ake posada take zamon
meszkancy Aaah.
Domy take odslonto rwne w pobu palacu w dzency rzdowe|". Byly one z reguly
dwukondygnacy|ne poko|e reprezentacy|ne maly na grze, a pomeszczena parterowe
przeznaczone byly w zasadze da sluby na magazyny. Wykopaska ne daly
szczegne|szych rezutatw przy poszukwanu domkw udnoc uboge|. Ae male
zdebk cenke cany tych parterowych domkw, poprzyepanych |eden do drugego,
dowodz wyrazne nske| pozyc| spoleczne| ch meszkancw.
To rozwarstwene soc|ane meszkancw Aaah, ktre potwerdza zarwno budownctwo,
|ak czne dokumenty z 15 stueca p.n.e., wystpu|e rwne w wece umarlych. Groby
bedne|szych umeszczano pod podlog domw ub przyna|mne| gdze w pobu. W
przecwenstwe do Mezopotam, gdze zwycza| ten dyktowany byl pragnenem
utrzymana rodznne| lcznoc ze zmarlym czlonkam rodzn, w Aaah mal on
uwarunkowana gospodarcze. Tyko bowem zamon obywatee mog sobe pozwo na
kupno me|sca pod grb poza obrbem masta. Tote wyposaene grobw domowych
bylo bardzo skromne. Zmarly byl wprawdze obekany w szaty, ae grzebany w zem bez
trumny. Ukladano go na prawym boku, kladzono mu rce na twarzy |ak gdyby w gece
obrony, a nog ekko zgnano. Troch tane| buter, czasem pecz, prcz tego naczyna
z potrawam napo|em (prowant na drog do krestwa zmarlych) - to bylo wszystko, co
rodzna mogla mu oarowa. Dzec grzebano w me|scach przypadkowo wonych, w
gnanych garnkach.
Za czasw Idrmego |ego nastpcw odnowono take wtyn me|sk, parterow
budow z szerokm przedsonkem przed prostoktn ce. Tu, w nszy, dokladne
naprzecw we|ca bylo me|sce na obekt kutu, wdoczny wc rwne z zewntrz. Ne
moemy z absoutn pewnoc powedze, |ake bstwo doznawalo tu szczegne| czc.
Ae Idrm na pocztku swe| autobograczne| nskrypc| okrea s ne tyko |ako
wyznawca potnego boga burzy |ego malonk, ecz |rwne bogn Isztar, ktr
nazywa wyrazne Pan" Aaah. To |e| podobzna, |akby z tego naealo wnos, byla
przedmotem kutu w wtyn.
Przy odslananu 15-weczne| (p.n.e) warstwy masta znaezono w budowach
grobowcach caly szereg mne|szych przedmotw, wrd ktrych prcz narzdz
codzennego uytku byly gurk udz zwerzt z gny, glowa barana z dentycznego
kamena co statua Idrmego peczce obrotowe (Tab. V) (wacowe), wrd ktrych z
powodu rncy |akocowe| netrudno rozpozna peczce krewske prywatne. Wzory
na peczcach przedstawa| wak zwerzt obrzdy reg|ne. Znaezono ponadto
drobne wyroby metaowe, mdzy nm przedmoty wykonane ze zlota ub srebra, a take
rzezby z koc slonowe|. W kra|u N|a, podeglym Aaah poloonym w okocy pzne|sze|
Apame, yly podwczas |eszcze weke stada slon. Tutmes III, faraon egpsk, odbywal
tam poowana na gatunek slon neco mne|szy n ndy|ske wspomna o tym w kku
nskrypc|ach; slone take mona spotka na egpskch reefach.
Weke bogactwo form zdradza ceramka. Prcz produkc| rodzme|, wrd ktre|
rozrnono ponad sto dwadzeca rnych typw, znaezono te towar uksusowy",
mportowany z Cypru, co wyrazne powadcza stnene stalych kontaktw Aaah z
wyspam Morza Srdzemnego. Pod konec warstwy IV po|awa| s w coraz to wksze|
oc wyroby zwane nuzu", ceramka maowana w |asne ornamenty na cemnym te.
Na|wce| znaezono |e| na wschd od Tygrysu kolo Kerkuk w me|scowoc Nusu, ecz byla
ona szeroko rozpowszechnona znaazla nebawem naadowcw w Aaah pord
me|scowych garncarzy.
Ceramka nuzu" |est od samych swych narodzn wernym zwercadlem sytuac|
potyczne| w plnocne| Syr. |u Idrm byl zmuszony podda s orzecznctwu kra Hurr-
Mtann, Parattarny. Za Nkmepy, |ego nastpcy, zwerzchnctwo mtann|ske nad Aaah
stalo s |u wyrazne|sze. W kku dokumentach kr Mltann nazywany bywa na|wysz
nstanc|, a nekedy same dokumenty zaopatrzone s te w |ego pecz. Wyprawy
Egpc|an na plnocn Syr, a take powtrny napr Hetytw ne zdolaly w czase
pzne|szym przelama mtann|ske| przewag w plnocne| Syr. Dopero w 15 weku
p.n.e. Hetyc prze| spadek po Mtann, w Syr. Moe wc posg kra Aaah, Idrmego,
czczony byl tak dlugo z te| przyczyny, e pzne|sze generac|e, podegle obcemu
panowanu, upatrywaly w nm czcgodnego zaloycea rodzme| dynast?
Wa#ka mo!arstw o Syri
Mne| wce| w tym czase, gdy wewntrzne konkty oslably panstwo Hetytw w Az|
Mne|sze|, przez co wplyw |ego na plnocn Syr znkl, za Hurr-Mtann w Grne|
Mezopotam ne bylo |eszcze dostateczne skonsodowane, by mc prze| do ekspans|,
na poludnowym horyzonce Syr po|awl s nowy, acz od dawna znany zdobywca,
manowce Egpt. Faraon Kamose (17 dynasta) pod|l wak przecw hegemon
Hyksosw rezydu|cych w dece Nu, a |ego brat Ahmose zapdzl s za pobtym a do
poludnowe| Paestyny. Tutmes I (1525-1512) mgl potem |u dotrze do brzegu Eufratu,
gdze kazal zbudowa ste. Ae po druge| strone te| odwrotne plynce| rzek" (Eufrat
plyne odwrotne do kerunku Nu marszu Tutmesa - na poludne) eal kra|, zwany
Mtann". Kra| w, prawe neznany w owym czase w done Nu, wkrtce
wsplzawodnczyl z Egptem o panowane w Syr. Poszerzyl sw| wplyw potyczny na
plnocn |e| cz wsperal przypuszczane take ow syry|sk koac|, ktra
przecwstawla s krow Egptu Tutmesow III (1504- 1450) kolo Megddo (plnocna
Paestyna), a ktre| przewodzl ks z Kadesz. Swe zwycstwo opsu|e Tutmes w sposb
nastpu|cy: Nne|szym za znw do was mw, slucha|ce, o udze! On (t|. bg Amon-
Re) przekazal m obce kra|e Syr w czase mo|e| perwsze| wyprawy, gdy przyszly, by s
zmerzy z mom Ma|estatem. Przyszly ch mony, setk tyscy na|epszych wo|ownkw z
obcych kra|w, sto|c na swych wozach, 330 wodzw, kady ze swym wo|skem. Sta w
szyku w nzne Ke|en, uzbro|en. Wtedy m| Ma|estat nastpl na nch potne. M|
Ma|estat uderzyl na nch. Wtedy zaraz ucek padlo ch mnogo. Pospeszne schron s
do Megddo. M| Ma|estat obegal ch przez sedem mescy, zanm wysz blaga m|
Ma|estat: da| nam two|e powetrze, pane nasz! Meszkancy Syr ne bd s |u burzy.
Potem za w pokonany (t|. ks Kadesz) wodzowe, ktrzy by z nm, przysla mo|emu
Ma|estatow take swe wszystke dzec z rnym daram ze zlota srebra, wszystke
swo|e kone, |ake me, weke wozy ze zlota srebra take te, ktre byly maowane, ze
swom wszystkm bo|owym pancerzam, tukam, strzalam calym sprztem wo|ennym.
Byly to za te rzeczy, z ktrym wyruszy do wak, uzbro|en przecw memu Ma|estatow.
Sta wc na swych murach, by adorowa m| Ma|estat pros o darowane m ywota.
Wtedy nakazal m| Ma|estat, by zloy t oto przysg: Ngdy wce| ne dopucmy s
zlego uczynku przecw Mencherep-Re (t|. Tutmesow III) - oby yl weczne - naszemu
panu, dopk bdzemy y, abowem wdzemy |ego potg. On darowal nam
powetrze wedlug swe| wo. Ae sprawl to |ego o|cec, Amon-Re, pan tronu obu kra|w, bo
dzelo to ne |est udzke. Wtedy m| Ma|estat rozkazal otworzy drog powrotn ku ch
mastom. Od|echa na oslach, abowem kone ch staly s mom lupem." (W. Heck,
Urkunden der 18. Dynaste, ob|anene do zeszytw 17-22, Bern 1961, s. 8)
Cho to zwycstwo ne bylo zapewne tak druzgocce ks z Kadesz pozostal nada
wrogem, wystarczylo |ednak, by egpske wplywy w Syr sgnly n Guba/Bybos -
Damaszek. Umocnly s one w Syr poludnowe| dopero po kku nastpnych wyprawach
Tutmesa, w czase ktrych zaloyl on na wybrzeu Morza Srdzemnego caly szereg baz
wypadowych przecw Syr. Latwo bylo tam dotrze drog morsk z Egptu, tote
zaopatrywane ch w udz sprzt moglo s odbywa bardzo szybko. Zwlaszcza dona
Eeutheros, gdze |u przed btw pod Megddo wydowalo wo|sko egpske, uchodzla za
doskonaly przyczlek wypadw w glb Syr, a bardzo ulatwala |e plynca n rzeka. Dz
begne tdy na koe|owa z Trypos do Homs, a |e| budownczowe wykorzysta
dogodno tych samych warunkw naturanych, ktre w staroytnoc ulatwaly drog
wo|skom. W trzydzestym trzecm roku swego panowana Tutmes wtargnl glboko w
plnocn Syr, korzysta|c z tych baz zaopatrzenowych na wybrzeu. Ze popadl przy
tym w konkt z Hurr-Mtann, tego mona s bylo spodzewa od samego pocztku. Pod
Haab doszlo do perwszego zwycskego da Egpc|an spotkana. Pobty kr Mtann
|ego wo|ska cgane byly a do Eufratu, a wo|ska egpske spustoszyly Syr plnocn na
zachd od te| rzek. Potem sforsowano Eufrat przy pomocy statkw przywezonych z
Bybos: M| Ma|estat udal s nastpne a do granc Az|. Rozkazalem zb wee
ladownych statkw z cedrowego drzewa w grach boskego kra|u w obecnoc Pan
Bybos, a te pokladzono pzne| na wozy woly cgnly |e. Toczyly s one przed mom
Ma|estatem, by ulatw przepraw przez ow wek rzek, ktra plyne pomdzy tym
obcym kra|em a Nahrna (Mtann) - przed krem, slawonym z powodu dzenoc obu
|ego rk w bo|u, ktry" gdy w pocgu za napastnkem przekroczyl Eufrat |ako perwszy z
wo|sk swoch, szukal ndznego, rozgromonego (wroga) w obcych kra|ach Mtann. Ato on
ucekl przed mom Ma|estatem do nnego kra|u, hen daeko, ze strachu." (W. Heck,
tame, s.7) |ako wdoczny znak swego zwycstwa kazal Tutmes zbudowa kolo Karkemsz
nad Eufratem ste. Wraca|c z plnocne| Syr faraon odbyl poowane na syry|ske slone
w kra|u N|a nad rodkowym Orontesem. Slone w pzne|szych czasach wymarly, tam
calkowce: A teraz nny bohatersk czyn, ktry kazal m speln Re, bo to on sprawl,
znowu moglem dokona odwanego czynu nad |ezorem N|a. Dozwol m spotka stada
slon. M| Ma|estat poowal na ne, stado 120 zwerzt; czego podobnego ne uczynl
dotd aden kr... Mw to bez adne| chelpwoc adnego ne ma w tym klamstwa."
(W. Heck, tame, s. 8) Z nnych nskrypc| opsu|cych to samo wydarzene dowadu|emy
s, e faraon popadl w cke opaly, zaatakowany przez przewodnka stada, e yce
uratowal mu |eden z ocerw odrbawszy rozwceczonemu zwerzcu trb.
Gdy na konec sne umocnone zawzce bronone Kadesz wpadlo w rce Tutmesa,
znaazl s Egpt w szczytowym punkce swe| potg. W Az| posadloc |ego sgaly do
odwrotne plyncych" wd, t|. do Eufratu. Mmo to musal Tutmes a do czterdzestego
drugego roku swego panowana nawedza zbro|ne Syr, by przypomne tam egpske
prawa do wladzy. A prawdopodobne pzne| musal wysyla na plnoc ekspedyc|e
wo|skowe, choca bogate w nne wadomoc annaly skp na ten temat nformac|.
Nastpny faraon Amenhotep II (1450-1425) byl rwne zmuszony do toczena bo|w w
Syr, a |ego wyprawa w 7 roku panowana zawodla go a w okoce Haab. W Ugaryt
stac|onowala wwczas stala egpska zaloga okupacy|na. Ae wszystke te mtarne wyslk
Egptu ne zapobegly rozszerzanu s ekspans| panstwa Mtann na poludne, a eca w
rodkowe| Syr Katna znaazla s |u w 7 roku panowana Amenhotepa w zasgu
dzalana owe| grnomezopotam|ske| potg. |u za Amenhotepa II uwdaczna s w
potyce zagranczne| Egptu nowa orentac|a, oparta moe na opn, e bardzo oddaone
plnocno-syry|ske obszary tak ne dadz s utrzyma obron przed snym, ssadem,
Mtann, ub na obawe przed konkurenc| teraz znowu napera|cych od plnocy Hetytw
- do, e mdzy Egptem a Mtann doszlo do po|ednana na baze status quo: nad
plnocn Syr zwerzchno przypadla Mtann, a nad reszt kra|u Egptow. Ten oc|any
podzal Syr na dwe strefy wplyww utrzymal s a do polowy 14 w. p.n.e., przy czym
strefa egpska sgala w pase wybrzea dae| na plnoc (mne| wce| do Ugaryt) n w
glb kra|u (moe do n przebega|ce| neco na plnoc od Kadesz).
O organzac| syry|ske| w tamtym okrese wemy newee. |ak s zda|e, przy wladzy
utrzymywaly s dynaste rodzme pod warunkem przestrzegana o|anoc wobec
Mtann ub Egptu. Ceszyly s one daeko dc okan autonom, byly |ednake
zobowzane do skladana przysg na werno na rzecz aktuanych suwerenw. |ak
wemy z tekstw archwum w Te e-Amar-na (Egpt rodkowy), obowzk wynka|ce z
przysg wygasaly wraz ze merc wladcy, ktremu | skladano, nowy kr musal
czym prdze| speszy do swych zagrancznych posadloc da odebrana nowe| przysg
na werno. Ksta syry|scy by osobce odpowedzan za dopelnene przy|tych na
sebe zobowzan, zwlaszcza za reguarne placene danny, porzdek na obszarze ch
wladzy. W stree egpske| kontro nad nm sprawowal egpsk urzdnk mogcy peln
rwne ro medatora w sporach mdzynarodowych. Ow komsarz" zwany w pme
knowym rabsu", a w tekstach egpskch okreany |ako naczenk plnocnych kran
obcych", kontroowal caly szereg okanych ksstewek zorganzowanych w rodza|
prownc|. Wedlug tekstw amarnenskch obszar syry|sko-paestynsk podzeony byl na
trzy egpske prownc|e: na plnocy Amurru, ktre| komsarz rezydowal w przybrzenym
mece Sumur (Smyra), na pl-wschd od tego Upe wraz z okoc Damaszku
rezydenc| komsarza w Ku-md (dz Kamd e-Loz) oraz Kanaan w Paestyne ze stoc w
Gaze. Zadzwa|ce, e rezydenc|e urzdnkw egpskch ne byly tosame z rezydenc|am
kst, ecz mecly s na neutranym" terene; stanowly one na|prawdopodobne|
bezporedn wlasno kra Egptu, do ktre| ne mgl s admnstracy|ne mesza
syry|sko-paestynsk ks zna|du|cy s na tym terene. Zdarzalo s oczywce, e
nektrym kstom przydzeano bezporedno egpskego urzdnka, ae znane te s
sytuac|e ne|ako odwrotne, gdy manowce syry|sk ks prze|mowal mtarn ochron
nad me|scem urzdowana komsarza, gdy egpske oddzaly okupacy|ne byly
przypuszczane szczuple.
Na obszarze domnac| mtann|ske| przysga na werno wdoczne okreala wprawdze
stot wz syry|skego ksca z |ego suwerenem, ecz w okreonych warunkach
potycznych okazywala s newystarcza|ca. Tak np. kr Haab czasowo paktowal z
Hetytam, potem za zwrcl s do kra Mtann. Ocenano to w Hattusas |ako rebe, a
kr Tudha|a II wyruszyl na Syr. Wedlug pzne|szego tekstu w te| sprawe spustoszyl on
zarwno Haab, |ak caly kra| Mtann; czy naey temu werzy, czy ne - |est to kwesta
dotd ne rozstrzygnta. Take nastpny kr Hetytw, Hatuss II, zglaszal roszczena do
Syr, ecz ne udalo mu s tuta| przelama mtann|ske| supremac|. Kr Mtann
wykorzystal sprzy|a|c sytuac| pozyskana sobe zarwno kra Haab, |ak kst
wysuntego dae| na poludne kra|u Nuchaszsze zawarl z nm u|te psemne uklady,
|ake dotd wdoczne ne stnaly. Tak czy owak Syra plnocna Haab pozostawaly nada
pod wladz Mtann.
Za panowana krw egpskch Amenhotepa III Amenhotepa IV (Echnatona) (perwsza
polowa 14 w. p.n.e.) stosunk w Syr obrazu| na|epe| czne sty, ktre odkryto w Te e-
Amarna, w odegloc trzystu kometrw na poludne od Karu. Psane s psmem
knowym redagowane w |zyku dypomatycznym tamtych czasw, t|. po babonsku.
Zawera| korespondenc| krw Az| zachodne| kst syry|sko-paestynskch z
dworem egpskm da| weobarwny, cho ne pozbawony prze|askrawen obraz owe|
epok, ktra |est ogne znana pod nazw okresu amarnenskego" obe|mu|cego mne|
wce| ata od 1380 do 1350 p.n.e. Dodatkowe watlo na tene okres rzuca| rwne
teksty odnaezone w stocy Hetytw, Hattusas, a take w Ugaryt (Ras Szamra), syry|ske|
metropo handowe|.
Wedlug tych zrdel |u za czasw Amenhotepa III po|awl s w posadlocach
maloaz|atyckch Egptu ruch, ktry powo doprowadzl tu do zmany stosunkw, ecz ne
naruszyl na raze egpske| zwerzchnoc. W plnocne| prownc| Amurru wzal s on
glwne z menem Abdaszrty, czloweka, ktrego pochodzene |est neznane; wywodzl
s on prawdopodobne z |akego przybylego ze stepu wschodnego szczepu. Wywaczyl
sobe w Amurru pewen zasb wladzy, a nawet - bez sprzecwu ze strony kra Egptu -
stal s protektorem-gwarantem" sedzby namestnka w Sumur. O |ego
przedswzcach nformu| nas, acz calkem z punktu wdzena przecwnka, czne sty
ze skargam, |ake slal do Egptu Rbadd, ks masta Guba/Bybos. Lstom, |ak s
wyda|e, ne dawano zbytne| wary, bowem Rbadd byl zmuszony pros wysokego
dosto|nka egpskego, nazywanego unene o|cem", o porednctwo na dworze: Do
Amanappy, o|ca mego (mwl) syn tw|, Rbadd, tak: Padlem do stp mego o|ca. Nech
Baaat z Gub da c moc przed krem, twom panem, tak by mgl wy| w poe z
wo|skem na|echa kra| Amurru. Neche przyna|mne| (Amurru) s dowe, e wo|ska
wyszly w poe! Przece swe masta opucly odeszly. Czy ne wesz, e kra| Amurru dze
zawsze z sne|szym? Popatrz teraz: czy ne sprzy|a| one Abdaszrce? A co on m czyn?
Tak wc dzen noc oczeku| wymarszu wo|sk (mw): przylczymy s do nch. A
wszyscy regenc tyko czyha| na to, by to uczyn Abdaszrce, Gdy on napsal udzom w
Amm|a: zab|ce swo|ego pana! - a on przylczy s do udz zwanych Hapru, wtedy
regenc powedze: tak samo uczyn on z nam. W ten sposb wszystke kra|e przylcz
s do Hapru. Rzekn| wc te slowa przed krem, panem twom: ponewa ty |este
o|cem panem mom, zwrclem twarz m ku tobe. Ty znasz mo|e sprawy, abowem
byle w Sumur (wesz), e |estem twym wernym slug. Przemw tedy do kra, pana
twego, by |ak na|prdze| wyslal do mne wo|ska z ratunkem!" (|. A. Knudtzon, De E-
Amarna-Tafen, nr 73) Wyda|e s |ednak, e na dworze egpskm ne przywzywano
nadmerne| wag do tych czsto sprzecznych z sob stw otrzymywanych z Syr.
Rozporzdzano zapewne epszym, przesylanym przez egpskch pelnomocnkw,
nformac|am naweta|cym sprawy nacze|. Nestety, ne dochowaly s one do naszych
czasw datego trudno nam dz, mmo obtoc tekstw, wyrob sobe naeyty pogd
na prawdzwy beg wydarzen w Syr. Na domar zlego dokumenty ne s datowane, co |u
utrudna ch chronoogczne uszeregowane.
Synowe Abdaszrty kontynuowa potyk o|ca, w czym wyrnal s |eden z nch
menem Azru. Tote |ego nazwsko po|awa s potem natychmast w stach-zaaenach
Rbaddego z Bybos, gdze nazywany |est buntownkem przecw egpske| wladzy. Wyslk
|ego po prawdze skerowane byly ku umocnenu swe| osobste| wladzy, a w denu do
tego ceu mgl s on byl obe| z nektrym kstam w Amurru nezupelne dekatne;
zwerzchnoc egpske| |ednake on wperw ne atakowal. Owe wydarzena syry|ske
mogly s sta nebezpeczne dopero wwczas, gdyby |aka obca potga wmeszala s w
ne uslowala |e wykorzysta da wlasne| potyk ekspans|.
Tak sl by znowu Hetyc. W pznych atach panowana kra Suppuumy (1380-
1346) doszlo do ponowne| ekspans| Hetytw przez Taurus na poludnowy wschd,
skerowane| |ednak na|perw glwne przecw ecemu w grne| Mezopotam panstwu
Mtann |ego syry|skm posadlocom. Po pocztkowych nepowodzenach abo tyko
krtkotrwalych sukcesach udalo s wreszce Hetytom podda swym wplywom
mtann|sk stref Syr. Haab, Muksz (ze stoc w Alaah), N|a, Nuchaszsze Katna
wpadly w ch rce wdoczne bez wkszego oporu. Tyko egpsk wasa Atagama z Kadesz
stawal opr zbro|ny Suppuume, zostal |ednake pobty deportowany do Hatt. Kr
Hatt ne wstpl |ednak na terytorum egpske, a we wstpe do |ednego ze swoch
traktatw mdzypanstwowych stwerdza wyrazne, e ne mal zamaru zwacza ksca
Kadesz. Enunc|ac| te| moemy przypuszczane werzy: |ak dlugo bowem glwny |ego
wrg, Mtann, ne zostal pokonany na |ego rdzennych zemach, Suppuuma ne mgl s
way na dasze podbo|e zem poludnowych doprowadza do konfrontac| z Egptem. Na
domar zlego stnala tu |eszcze nad Eufratem sna twerdza Karkemsz, mtann|sk
przyczlek na tylach, ktry trzeba by bylo zdoby w perwszym rzdze |ako nader wany
punkt strategczny. Tak wc kr Hetytw powrcl z glwnym slam do Az| Mne|sze|,
zadowaa|c s pozostawenem w plnocne| Syr zaedwe slabego garnzonu pod
rozkazam |ednego ze swoch synw. Okazalo s wkrtce, e pozyc|a Hetytw w Syr
wcae ne byla tak sna, |ak s to na pocztku wydawalo. Azru, po nawzanu ze
zwycskm Hetytam kontaktu, potem |ednak po ch ode|cu, osobce z|awl s na
dworze egpskm, oglosl s przez to oc|ane wasaem faraona |ako tak powrcl do
Amurru. Egpt zorganzowal nawet wypraw na sprzy|a|cy Hetytom Kadesz rwnoczene
z atakem Mtann na stac|onu|ce w plnocne| Syr wo|ska hetycke. |e wc
Suppuuma ne chcal, by rezutat |ego wypraw na Syr rwnal s zeru, musal
nezwloczne nterwenowa. Skoncentrowal wc glwn cz swych sl zamerza|c
zdoby Karkemsz, a reszta wo|sk, napada|c na obszar rzdzony przez Egpt, mala
pomc" egpske wystpene przecw Kadesz. O tych wydarzenach - obenu
ostatecznym zdobycu Karkemsz, pertraktac|ach Suppuumy z wdow po faraone
Tutanchamone w sprawe polczena obu domw wzlam malenskm - dowadu|emy
s |asno z Czynw Suppuumy, spsanych na rozkaz Murssa II, |ego syna. W tym mne|
wce| czase, gdy uklad sl uksztaltowal s |ednoznaczne na korzy Hetytw, Azru
pospeszne udal s do Suppuumy na koanach zaoarowal mu podpsane
poddanczego traktatu, ktry zachowal s do naszych czasw zarwno w redakc|
akady|ske| (babonske|), |ak hetycke|. Ponewa Hetytom udalo s take zdoby cal
grn Mezopotam przez wykorzystane wewntrznych nesnasek w panstwe Mtann
wyemnowa w ten sposb konkurenta do wladzy w Syr plnocne|, mona |u bylo teraz
pomye o wystpenu przecw egpske| stree w tym kra|u. Okaz| ku temu stalo s
zamordowane hetyckego ksca, ktrego upatrzono na ma egpske| krowe|-wdowy,
ktre| to zbrodn dopuc s przecwncy owe| dynastyczne| un. Ae mer Suppulumy
przerwala hetycko-egpske spory. Egpt ze swe| strony byl zmuszony angaowa swo|e
sly w utrwaenu stosunkw wewntrznych, ktre oslabla prba reform Amenhotepa IV
(Echnatona) pzne|sze wydarzena.
W ten sposb Syra dostala s a po Lban plnocny pod panowane Hetytw. Bogate
masta handowe na wybrzeu, mdzy nnym Ugaryt, musaly rwne uzna wladz
zwerzchn hetyckego kra zadokumentowa sw ueglo reguarnym placenem
danny. Tyko calkem poludnowa cz Syr - obszar wokl Damaszku pas wybrzea a
po Bybos - pozostaly pod kontro Egpc|an.
Lteratura kanane|ska psana na gne
Potwerdzony ukladem psemnym podb| Ugaryt przez Hetytw oznaczal wprawdze
utrat potyczne| samodzenoc, ecz ne naruszal handu tego masta. Mmo cz
zyskw z handu Ugaryt musalo odprowadza w forme haraczu do stocy panstwa
Hetytw, Hattusas, to |ednak wlczene tego masta calego rozczlonkowanego na czne
ksstewka nteroru syry|skego w wek calo hetyckego mperum ne odblo s
byna|mne| u|emne na |ego sytuac| gospodarcze|. Hetycke panowane prosperty ne
wykuczaly s wza|emne wlane wsplstnene tych czynnkw zda|e s doprowadzlo
w Ugaryt gdze ndze| do oywena rodzmych tradyc|. Nc wc dzwnego, e wtedy
wlane (w Ugaryt panowal kr Nkmadu II - ok. roku 1350) spsano ub dokonano
nowych poween kanane|skch mtw egend. Da zapsana starych, przekazywanych
przypuszczane ustne z dawen dawna z pokoena na pokoene podan uywano tu,
podobne |ak na nnych obszarach, tabczek z wgotne| gny, ktre nastpne suszono na
sloncu ub wypaano w pecach da nadana m trwaloc. Owe podana przeksztalcly s w
teratur w pelnym tego slowa znaczenu. |zykem, w ktrym | psano, ne byl uywany
w owych czasach w stosunkach mdzynarodowych |zyk babonsk. Byl to
rozpowszechnony w Ugaryt, pokrewny babonskemu kanane|sk |zyk potoczny, tak
zwany ugaryck". Take w stosowanym systeme psma rnly s te teksty od tekstw z
nnych obszarw. Cho mamy tu do czynena z psmem knowym, psanym przy pomocy
tych samych przyborw do psana, |ednake rn s ono do stotne od systemw
praktykowanych w Mezopotam w Az| Mne|sze|. Ze wzgdu na me|sce odnaezena
nazywamy |e dz psmem ugaryckm". Oprcz scen z yca potocznego uwecznono w
|zyku rodzmym take mty egendy psmem knowym, przystosowanym do wlasne|
specyk |zykowe|.
Perwsz tabczk w |zyku pme ugaryckm znaezono w r. 1929. Byla to zdobycz
archeoogw francuskch oznaczala w wece nauk sensac|. Stwerdzono nebawem, e
w dotychczas neznany system psma obe|mu|e zaedwe trzydzec znakw psarskch,
w przecwenstwe do mezopotam|skego psma syabowego, poslugu|cego s kkuset
znakam. Std |u tyko krok do odkryca, e mamy do czynena z psmem terowym. Fakt
ten obecno znakw oddzea|cych wyrazy pozwoly - mmo braku dwu|zycznego
(bngwcznego) tekstu - na prawdlowe szybke odczytane neznanego psma. |ak
wykazaly mozone docekana uczonych, glwne Hansa Bauera, Edwarda Dhorme Karoa
Yroeaud, znak owego ugaryckego afabetu wyraa| semcke splglosk trzy formy
samoglosek. Ich podobenstwo do nearnego psma fenckego w szeregowym
nastpowanu po sobe poszczegnych znakw fakt, e przez to mog one w pewnym
sense uchodz za perwowzr naszego wlasnego afabetu, wnet wyrazne potwerdzlo
dasze odkryce w runach Ugaryt. Znaezono tam manowce prostoktn, podlun
tabczk, ktra zawera ugaryck afabet moe wc uchodz za na|starsze abecadlo na
wece; wkrtce znaezono |eszcze nne tabce abecadane.
|ednake to tr|wymarowe, wykonywane glwne w gne psmo, mmo male| oc
znakw ne malo wekch szans an na szersze rozpowszechnene, an na dlusze
przetrwane. W praktyce codzenne|, cho w okrese daeko pzne|szym, prymat
wywaczyl sobe system nearnego psma fenckego, ktry byl daeko wygodne|szy
ktrym mona bylo zapsywa gnane skorupk (ostraka), drzewo, paprus pergamn. A
|ednak te nne materaly rozpadly s w cgu stuec w proch to, co bylo na nch
napsane, przepadlo na zawsze, natomast gnane tabczk zachowaly s a do naszych
dn pod gruzam Ugaryt.
Glwnym tematem ugaryckch pomnkw pmennctwa s stosowne do wczesnych
upodoban mty, opowadana o ycu bogw bogom podobnych bohaterw. W kra|u, w
ktrym urodza| zaeal ne od systemu sztucznego nawadnana, ecz od opadw
atmosferycznych (deszcz, rosa), opowec mtoogczne musaly s z natury rzeczy
grupowa wokl postac boga burzy pogody, |akm byl Baa. Znaezono ch fragmenty na
bardzo cznych tabczkach, ktre mne| wce| mona sca. Dowadu|emy s wc, e
Baa pokonal o|ca bogw, Ea, dal pocztek nowe| generac| bogw. |ednake E ne
chcal zloy swe| wladzy bez wak - usynowl wc boga morza, |amma, by z |ego
pomoc pokona Baaa. Ae Baa pokonal |amma, gdy posadal potn, zaczarowan
bron, ktr wykonal da nego begly w kunszce rzemenczym bg Koszar (Koszar wa
Chass). Stal on przy boku Baaa zagrzewal go do wak:
Czy c ne powedzalem, o potny Baau,
Wekro razy - o, egu|cy na chmurach:
To |est tw| (na|gorszy) wrg, o Baau!
To |est tw| wrg, ktrego mussz powa!
Znszcz tego przecwnka,
(Potem) obe|mesz panowane na wek,
Bdzesz samodzerc przez pokoena!"
Begly w sztuce wygladzl maczug nada m mona:
Ty! Two|e m |est: Przepdzacz, Przepdzacz!
Przepdz |amma, przepdz boga morza z |ego tronu,
Boga odmtw z sedska |ego potg!
Wzno s w rku Baaa |ak orzel,
Dzerony w |ego dlon, spadn| na bark wladcy |amma,
Na per (?) pana glbn!"
Szaala maczuga w rku Baaa |ak orzel,
Trala dzerona |ego dlon w bark wladcy |amma,
W per pana glbn.
|amm pozostal sny, ne oslabl, ne sfaowal swe| powerzchn.
|ego fundament pozostal newzruszony.
Begly w sztuce wygladzl byl maczug nadawal m mona:
O ty! Twe m brzm: Ustp, A|, Ustp, A| (= |amm).
Nech |amm ustp, nech ustp |amm ze swego tronu,
Bg odmtw z sedska swo|e| potg!
Wzno s w rku Baaa |ak orzel,
Zmad, dzerony |ego dlon, skron samodzercy |amma,
I czolo pana glbn.
|amm neche s osune upadne na zem;"
Wtedy maczuga w rku Baaa csnla |ak orzel,
Uderzyla w |ego pc na skron samodzercy |amma,
Na czolo pana glbn.
|amm osunl s, upadl na zem.
|ego powerzchna zafaowala, zachwal s fundament.
Baa rozbl (?) zmadyl |amma,
I zgotowal konec wladcy odmtw...
(|. Astetner, De mythoogschen und kutschen Texte aus Ras Scharnra, s. 51 n.)
Baa bylby zabl |amma, gdyby s ne byla w to wdala bogn Asztart ne namwla
Baaa, by ogranczyl s do wzca |amma do newo pozostawena pod |ego wladanem
wylczne obszaru morza. Bylo to moe zwycstwo, ktre dalo okaz| do uczty z Baaem
|ako honorowym gocem. Uczt wydala bogn Anat, ktra |ednak nage wszczla rzez
mdzy gom, ae wnet s uspokola poszla s przystro. Nestety tekst ne zachowal
s w caloc datego ne wemy, daczego Anat, bogn mloc wo|ny, okazala s da
swych goc tak malo gocnna. Czyby wynkalo to moe z dwostoc |e| natury? Wemy
potem o posestwe wyslanym przez Baaa do Anat, w ktrym ob|awl zamar zbudowana
sobe palacu, |ako ne mal domu |ak nn bogowe. Budowa wymagala |ednak zgody Ea,
tote bogne Anat Aszrat oarowaly swo|e wstawennctwo w te| sprawe u boga Ea. W
czase gdy Aszrat przedkladala bogu prob Baaa stary bg przychyl s do ne|,
podsluchu|ca za drzwam Anat, uslyszawszy pomyn wadomo, pospeszyla do
Baaa, by s n z nm podze:
Radowala s dzewca Anat tupc nogam
Tak, zema zadudnla.
Potem udala s do Baaa na wyyn Zaphon,
Przez tysc przelczy, przez dzes tyscy kamanw
(przestrzen);
Smala s dzewca Anat Mocnym glosem zawolala: Slucha|, o Baau, radosne| wec,
Wesole poslannctwo c przynosz: Otrzymasz dom podobne |ak two braca, Sedzb |ak
two krewn! Zamw kopaczy (?) na tw| wspanaly dom, Budownczych na tw| palac;
Przynos c (cale) gry: mnstwo srebra, (Cale) pagrk: upragnone zloto; Potem zbudu|
wspanaly dom ze srebra zlota, Wspanaly dom ze szachetnych kamen kamena
azurowego!"
|. Astetner, tame, s. 45 n.)
Rozradowany Baa kazal natychmast wezwa boga Koszara powerzyl mu budow
palacu, w ktrym zrobono take okno wbrew pocztkowym sprzecwom Baaa. Na
powcene domu wyprawono wek besad. Baa stanl potem w okne zagrzmal
swym potnym glosem tak, e |ego wrogowe zadre ze strachu. Baa calkowce
oszolomony wlasn potg przepychem swego palacu wypowedzal bogu merc,
Motow, skladane haraczu.
Tedy stalem s znw krem zem;
Rzdy mo|e zostaly przywrcone.
Ne bd |u skladal holdu synow Ea, Motow,
pogren w alobe E Anat plaka nad nm. Anat |ako sostra Baaa udala s do Mota
zadala |ego wydana:
Przechodzl dzen za dnem, Do nego (Mota) udala s dzewo|a Anat. |ak serce krowy |est
za swom cecem, |ak serce owcy |est za swom |agncem, Tak serce Anat bylo za
Baaem. Ona u|la kra| (?) szaty Mota, Chwycla za brzeg plaszcza Mocnym glosem
zawolala: P|dz, Mot, odda| m mego brata!" Wtedy odrzekl syn Ea, Mot: Czeg dasz
ode mne, dzewco Anat? Chodzlem wszdze przeb|alem wszystke gry a do wntrza
zem, Wszystke pagrk a do wntrza p; Mo|a gardze laknla synw udzkch, Mo|a
gardze laknla ywych stot zem; Udalem s do Radon, kra|u rozkoszy, Do Pknewa,
na poe wa Mametu. Potem zbylem s do Al|an Baaa, Wloylem go sobe do ust |ak
|agn, |ak koztko znknl on w me| gardze. Latarna Ea, slonce pa gwaltowne,
Ndzna |est okoca wladztwa Mota, syna Ea!" Przeszedl dzen, dwa dn; Po dnach, po
mescach Przyszla do nego dzewo|a Anat. |ak serce krowy |est za swym cecem, |ak
serce owcy |est za swom |agncem, Tak serce Anat bylo za Baaem, U|la syna Ea,
Mota, Rozplatala go meczem, Przewala go wan, Przypekla go na ognu, Mella go na
mlyne Rozsypala |ego resztk po pou.
(|. Astetner, tame, s. 63 n.) 65
Pzne| - bo Mot mmo wszystko atak ten przetrzymal z wona wydobrzal - przyszlo
|eszcze raz do starca mdzy Baaem a Motem, gdy Baa tymczasem zmartwychwstal
przywrcl ece| odlogem zem urodza|no. Mot odsunl s wreszce od Baaa, ktry
na powrt mgl s na swym trone.
Prcz tego wekego cyku opowec o Baau, zloonego z trudnych do uporzdkowana w
chronoogczn calo fragmentw, w Ugaryt znaezono |eszcze nny fragment mtu,
traktu|cy rwne o znkncu Baaa. Z owym znkncem zwzany byl brak deszczu -
kska o groznych nastpstwach da zdane| na opady atmosferyczne Syr. Zema wyschla
gld nawedzl domostwa.
Mtoogczn osnow ma rwne utwr poetyck o urodznach pknych laskawych
bogw" z dolczonym przepsam rytuanym wskazwkam da tego, ktry bdze ten
utwr dekamowal. Trudny do znterpretowana tekst zawera opowadana o Eu, o|cu
bogw, ktry plodz rwnoczene z dwema kobetam boske dzec: na|perw zorz
porann zmerzch, a nastpne bogw o tak ogromnych ustach, e sga| od zem do
neba, polyka|c ptak ryby. W swym nenasyconym glodze zwraca| s potem do
stranka zaseww", a on da|e m |e p.
Na nne| tabczce guru|e ops mtoogcznego wesea bogn ksyca, Nkka, z bogem
ksyca, |archem. Uczen przypuszcza|, e tekst ten byl dekamowany w czase
uroczystoc wesenych w Ugaryt nnych me|scowocach Syr.
Na pogranczu mtu egendy zna|du|e s poemat, nazywany egend Akhata wzgdne
Danea, od nazwsk glwnych bohaterw. Punktem wy|ca |est tu a Danea, e ne dane
mu bylo me syna; tote odczuwa brak tego,
Ktry ustawa w wtyn gur swo|ego wspanalego boga,
Ktry poe swo| chmur (dymu oarnego) z zem,
Ktry sprawa, e zapach tego dymu unos s ku nebu,
Ktry dzene stawa za nego,
Ktry odpera znewag tych, ktrzy nm (o|cem) pogardza|;
Ktry odpdza zaklca|cych spok| |ego nocy;
Ktry u|mu|e |ego rk, gdy o|cec |est podchmeony,
Ktry berze go na pecy, gdy naduyl wna;
Ktry ma swo|e me|sce przy stoe w domu Baaa
I swo| porc| w domu Ea;
Ktry be taras |ego domu, gdy pobrudz go szam,
Ktry perze |ego szat, gdy |est brudna.
(|. Astetner, tame, s. 68 n.)
Po tym trecwym opse obowzkw, |ake posluszny syn wnen wypelna wobec o|ca, w
dasze| czc poematu czytamy, e po sedmu dnach Baa wysluchal skarg Danea, ktry
stal s plodny, a |ego ona powla mu syna Akhata. Od nego to pzne| pragnla bogn
Anat dosta luk, podarowany w swom czase Daneow przez boga Koszara. Oarowala
wlacceow w zaman zloto, srebro, a nawet nemerteno, ae Akhat prob |e|
odrzucl ne skpc wzgardwych slw. Rozgnewana bogn uknula pan zgladzena
Akhata. |e| pomocnkem byl sp, ktry unosl s nad Akhatem zeslal na nego
morderc. Mmo to Anat ne zdolala tym necnym czynem we| w posadane luku,
ponewa tene pkl zagubl s. Ae wskutek hanebnego czynu Anat zema stala s
neurodza|na; Dane ne wedzc, daczego |ego poa nawedzla susza, blagal:
O chmury! Przynece deszcz w te| suszy!
O chmury! Opuce w ece deszcz,
Ros, ktra skrapa s na wnogronach!
(|u) sedem at odmawa Baa nasze| probe,
Osem at (Baa) egu|cy na chmurach;
Ne bylo rosy, ne bylo deszczu,
Ne wezbraly oceany,
Ne bylo slycha dzwcznego glosu Baaa!"
Nastpne Dane rozdarl sw sukn, on, sluga ksca bogw,
I sw| plaszcz, on - mocarz, czlowek z hrnm (=nazwa me|scowoc).
I zawolal glono do swo|e| crk:
Slyszysz, Pughat, ktra nossz wod na swych pecach,
Ktra przynossz ros |czmenow,
Ty, ktra znasz beg gwazd:
Osodla| otko, zaprzga| zreb,
Zaklada|c nan mo| uprz ze srebra,
Sodlo ze zlota!"
I byla posluszna Pughat, noszca wod na pecach,
Przynoszca ros |czmenow,
Zna|ca beg gwazd;
Placzc osodlala otko,
Placzc naloyla uprz na zreb,
Placzc podnosla swego o|ca
I posadzla go na grzbece otka.
Na zgrabny grzbet otka.
Przyszedl bg obszedl odloge poe;
Zobaczyl zdzblo na odlogm pou,
Zobaczyl |e, gdy s zeenlo;
On pecl (?) zdzblo pocalowal |e:
Uwanam zdzblo od ktwy;
Necha| zdzblo rone na odlogm pou,
Necha| rone na pokarm w czase posuchy;
Nech zberze cebe rka Akhata, mocarza,
Nech cebe zanese do stodoly."
(3. Astetner, tame, s. 76 n.)
Po tych narzekanach straponego ronka, |ake dawaly s przypuszczane czsto slysze
w tym kra|u w okrese suszy, Dane otrzymal od slug nagl wadomo o merc swo|ego
syna. Zobaczywszy krce po nebe spy zaprzysgal m zemst blagal Baaa, by ten
polamal m skrzydla. Gdy za spadn na zem, on poszuka w nch szcztkw syna
Akhata. Baa go wysluchal strcl spy do |ego stp. W koncu Dane znaazl to, czego
szukal we wntrznocach samcy spa. Przez sedem at trwala |ego aloba po utraconym
synu, potem sostra Akhata, Pughat, wyruszyla w zbro w da na poszukwane pomsty za
mer brata. Odnaazla przy tym take morderc, dzala|cego z poduszczena bogn
Anat. Z powodu uk w tekce ne wemy, |ak byl rodza| |e| zemsty na nm;
prawdopodobne upwszy go uprzedno odcla mu glow.
Troska o dzedzca, |aka trapla Danea ktra stanow motyw |eszcze nnych opowec
staroorentanego pzne|szych okresw, wystpu|e rwne w nnym poemace,
opewa|cym egend o Kerece. Rodzna kra Kereta zgnla z powodu dlugego pasma
ksk. Keret plakal narzekal, e cale |ego bogactwo |est bezuyteczne, skoro ne ma
dzec. Wtedy ob|awl mu s o|cec bogw E udzel nastpu|ce| rady:
Umy| s umau|,
Umy| dlone, ramona,
Two|e pace, a po bark.
We|dz w censte wntrze namotu,
Wez w rce |agn.,
Oarne |agn w prawc,
Koztko w obe rce,
Wszystek tw| na|epszy cheb da goc;
Wez n ptaka oarnego, *
We| do srebrne| stgw wna,
Do zlote| modu;
Wstp na we,
We|dz na koron muru,
Wzne dlon ku nebu,
Zl oar bykow, E, twemu o|cu,
Zl hold Baaow tw oar,
Synow Dagana two| poywn oar!
Potem, o Kerece, ze|dz z dachu,
Szyku| ywno da masta.
Pszenc da domu Chubur.
Nech s pecze cheb da zbro|cych s do wak. *
O brzasku szstego (dna) mesca
Wyznacz zgromadzene szachty.
Nech wyruszy w poe wo|sko waeczne| szachty,
Nech wyruszy powolane z m (me|scowo)
Two|e wlasne wo|sko, sne czb,
Trzystakro po dzes tyscy;
Lenncy nezczen,
Kop|ncy w nepo|te| oc!
Nech d tysce prostych udz
W mradach czeadz cury,
Nech d param,
Ae czasam formu| ch w tr|k!
Samotny meszkanec nech dom sw| zatarasu|e,
Wdowa nech zasune drewnan zapor;
Chory nech przynese sobe loe,
Sepy nech odpoczywa na me|scu odpoczynku:
A ten, co dopero zaplacl cen za narzeczon,
Nech on swo| przyprowadz nnemu,
Innemu, obcemu, ukochan on.
|ak szarancza pokry|ce poe,
I |ak konk pone pokry|ce grance pastwska.
Poda|ce naprzd dzen |eden drug,
Trzec, czwarty,
Pty, szsty,
A potem, gdy slonce (dna) sdmego rozblyne,
Do|dzesz do wekego Udum,
Do dobrze nawodnonego Udum,
Pszenczne (poa) okaa| tam masto,
A przy tym me|scu |est (bu|ne) zboe;
W grach (?) s |ego drwae,
Na kepskach kobety zmata|ce zarno,
U zrdel kobety nabera|ce wod,
Przy studnach czerpce wod kobety.
Zaczeka| (tu) |eden dzen drug,
Trzec czwarty,
Pty szsty dzen,
Ne wypuszcza| swych strzal przecw mastu,
Ne (wypuszcza|) ze swo|e| dlon kamen rozbu|anych.
Gdy slonce sdmego dna rozblyne,
Kr Pab ne bdze mgl, zaste, znaez snu
Z powodu odglosu ryku swych bykw,
Z powodu glonego krzyku swych oslw,
Z powodu pomruku wolw do pluga,
Z powodu u|adana glodnych psw.
Natenczas wysze poslw:
Idzce do Kereta przekace mu
Poslane Paba, kra:
Przy|m| srebro lte zloto,
Tye, e mam go pod rk, przy|m| przyboczne slug,
Trzec cz kon zaprzgowych z zagrd pemena amt
Wez, o Kerece, dary przy|azn w poko|u,
I odstp, o kru, od mego domu,
Odda s, o Kerece, od mo|e| sedzby,
Ne czyn czego neprzy|aznego wekemu Udum,
Obce nawodnonemu, Udum!
Wszak Udum |est darem Ea
I podarunkem o|ca udz!
Wtedy ka mu przez poslw da tak odpowedz:
Na c zda m s srebro lte zloto,
Ie go tyko masz, slug przyboczne,
Trzeca cz kon zaprzgowych z zagrd pemena amt Ae m da| to, czego w domu ne
posadam, Da| m Hurr|, two| perworodn, Ktre| wdzk rwny |est wdzkow Anat,
Ktre| pkno |est |ak pkno Asztarte, Ktre| wlosy n |ak azur, Ktre| poweka |est
|ak lupna trm, Ktra |est opasana rubnam; W basku |e| oczu zna|d pocech
nareszce! Na ne ozna|ml mu przece E, O|cec udz, ktrego wdzalem noc:
Keretow urodz s potomek,
Chlopec - sludze Ea."
(|. Astetner, tame s. 90 n.)
Keret postpl wedlug otrzymanego we ne rozkazu wszystko odbylo s tak, |ak
przepowedzal E. Urodz mu s synowe crk, a szczwy o|cec uczcl to wydarzene
wek uroczystoc radosn. Zyl |eszcze przez dluge ata, a nawet przy pomocy boga
Ea pokonal |ak ck chorob. Mona przypuszcza, e opowe o Kerece mala
|eszcze cg daszy, |ednake ne udalo s tego odszuka pord tabczek znaezonych w
Ugaryt.
Mmo e mtoogczne teksty ugarycke zachowaly s w nektrych partach w bardzo
zlym stane, a ch nterpretac|a napotyka |eszcze na szereg trudnoc, to |ednak da| nam
one bardzo ywy weobarwny obraz wata wyobrazn, a take stosunkw rzeczywstych
z owego czasu. |ak w ustrze odb|a s w mtach w opowadanach yce zemske, a
bogowe bogom podobn bohaterowe zachowu| s podobne |ak udze ch slaboc
ne s m obce. Pknym wadectwem autentyczne udzkch obycza|w bogw
ugaryckch |est odkryty nedawno tekst z opsem uczty, wyprawone| przez boga Ea da
|ego sedemdzescu boskch synw. E ne tyko zachcal ch do |edzena pca, e
dusza zapragne, ae sam wlasnorczne meszal napo|e pl na umr. Musal nawet da
wypoczynku opuszcza besadnkw na pewen czas, ae wnet przychodzl do sebe
wracal do p|atyk. Ukazal mu s przy te| okaz| dwurog z ogonem", chcaloby s
powedze: dabel. To wdzadlo tak sparaowalo |ego oslabone naduycem akohou
czlonk, e s rozchorowal poloyl do lka z powodu begunk zaburzen pcherza, przy
czym glos |ego brzmal |ak glos umera|cego. Maowdlo na waze znaezone| w Ugaryt
ukazu|e nam, |ako ustrac| do tego wydarzena, ucztu|cego Ea z pucharem w rkach
przed zastawonym stolem.
Tak podobne przedstawa sobe pzne| Grecy swych omp|skch bogw. Ne |est to
|edyny motyw, ktry w teraturze mtw dowodz lcznoc stne|ce| mdzy Ugaryt a
Grec|. Bo te egenda o Daneu Akhace przypomna w nektrych szczeglach greck
mt o mlodym mywym, Orone, ktry rozgnewal bogn loww, zostal przez n zabty
- |ak gwazda |ego mena - znkl, by s pzne| znw po|aw. Take w styu tych mtw
stne|e podobenstwo do styu mtw ege|skch, a nade wszystko do eposw Homera. Ae
szczegne podobenstwa lcz |e z mtam same| Az| zachodne|, Mezopotam, Az|
Mne|sze| z nektrym poetyckm fragmentam Starego Testamentu. Prcz
odpowednkw trecowych anaogczna do Starego Testamentu |est zwlaszcza technka
tak zwanego paraesmus membrorum"; kka werszy scaa s kadorazowo w
|ednostk trec przez powtarzane po| rwnoznacznych w wyrazne|szych me|scach
(wersza). Tak wc Ugaryt bylo rwne w teraturze - nedawno odkryto przyklady
teratury mdrocowe| - pomostem mdzy wschodem a zachodem porednkem
mdzy Az| a Europ.
(wiat bstw u'ary!ki!"
Przed odkrycem tekstw mtoogcznych w Ugaryt newee wedzemy o syry|ske|
reg okresu brzu. Byly wprawdze znane mona weu bstw kanane|skch, ecz zrdlem
te| wedzy byly babonsko-asyry|ske psma knowe, egpske psma herogczne oraz
ksg Starego Testamentu. Podczas gdy nformac|e z obu perwszych zrdel byly nader
skpe, to wadomoc ze Starego Testamentu przyslanala szata poemcznych
tendency|nych zneksztalcen, przez ktr tyko me|scam mona bylo dostrzec stotny
ksztalt rzeczy. Pochodzce bezporedno z Syr nskrypc|e s przewane pzne|sze
(glwne I tyscece p.n.e.) dotycz prawe bez wy|tku aktw erekcy|nych"
wznoszonych budow ub s formulkam dedykacy|nym. Neco wce| dowadu|emy s z
dzel psarzy staroytnych, ae ch od okresu brzu w Syr dze znaczna rnca czasu.
Przede wszystkm na wymenene zaslugu|e Euzebusz z Cezare (zmarl okolo 340 r. n.e.),
w ktrego dzelach zna|du|emy nektre fragmenty weotomowego dzela Fona z Bybos
o Fenc|. Sam Fon oparl swe dzelo na pracy ne|akego Sanhunatona, ktry na dlugo
przed nm (dokladne| daty ne sposb usta) mal y w Be|ruce byl
na|prawdopodobne| postac hstoryczn.
Znaezska z Ugaryt, ktre s sukcesem eksporac| archeoogczne| w tym mece,
wypelna| uk w hstorycznych zrdlach przynoszc |eszcze co roku nowe teksty o trec
reg|ne| poglba|c nasz wedz o Kanaane w tym zakrese. Tak na przyklad w
bbotece pewnego ugaryckego kaplana odkryto nedawno sps, ktry, acz zachowany
tyko we fragmentach, musal zawera perwotne co na|mne| 60 mon ugaryckch, t|.
kanane|skch bogw.
Cz z nch ma nesemcke brzmene prawdopodobne zapoyczona |est z panteonu
huryckego. Ne moemy bowem zapomna, e Huryc by wanym skladnkem udnoc
syry|ske| me naturane take wlasnych bogw. Na|wane|sze me|sce wrd nch
za|mowal bg burzy, ktremu powcona byla slawna wtyna w Haab, w Syr
plnocne|. Kanane|ske bstwa dotarly a do Egptu, obok tych bogw stne |eszcze
zmar krowe Ugaryt przebywa|cy przy bogach czcowo take apoteozowan. |edna
z st, sporzdzona w pme knowym afabetycznym, wymena ch co na|mne|
trzydzestu. Cze bogom oddawano ne tyko w wtynach, ecz rwne pod golym
nebem: np. na wzgrzach, mdzy krgam z kamen ub pod wtym drzewam. Gdy
czytamy (II Kr., 3, 2), e |oram nakazal usun slup Baaa", ktry wznsl byl |ego
o|cec, wemy, e dze tu o kanane|sk obekt kutowy masseb". Wrd tekstw z Ugaryt
znaezono spsy obe|mu|ce rodza|e zwerzt przedmotw, |ake wono bylo sklada na
oar w wtyn; tak dar oarny mgl przykladowo obe|mowa 39 owec 9 wolw. Z
nnego kutowego tekstu dowadu|emy s, e w Ugaryt - tak samo |ak rwne w Assur
- z okaz| wekch uroczystoc reg|nych - bogw, a ce| ch posg, przynoszono do
palacu krewskego. Na poszczegne me|scowoc krestwa Ugaryt nakladano
okreone kontyngenty darw oarnych w naturze; wadomo np., e czternace
me|scowoc zobowzanych bylo do dostarczena sedemdzescu pcu dzbanw wna,
tego uubonego napo|u.
Na czee ugaryckego, a zapewne calego kanane|skego panteonu stal E, o|cec bogw
udz, twrca twrczoc" kr". |ego m znaczylo wlacwe po prostu bg",
perwotne za przodu|cy". Plodzl bogw z bogn Aszrat panowal nad nm mdrze
lagodne. |ego rozrodcz sl symbozowal byk, bdcy rwnoczene wtym
zwerzcem boga Baaa. To Baa usunl dobrotwego, ecz neco |u za starego Ea -
podobne |ak w Az| Mne|sze| Kumarb zostal obaony przez boga burzy, a w Grec| Uranos
przez Kronosa. Posadamy czne wzerunk o|ca bogw, mdzy nnym plask reef na
plmetrowe| ste, wykute| w wapenu; E przedstawony tu |est w postac brodatego
mczyzny w ozdobone| rogam tarze na glowe, odzanego w dlug szat. Przy|mu|e od
|akego adoranta (moe kra Ugaryt?) oar, blogoslawc rwnoczene dawc. W r.
1960 odkryto w pewnym domu w poludnowe| dzency Ugaryt zawnte w nane pltno
gurk byka, a take |akch trzech bogw, z ktrych w |edne| moemy s domy
postac Ea, w dwu za pozostalych - Baaa. Wszystke nosz ady egpskego styu,
|ednake z cal pewnoc pochodz z |ake| rodzme| pracown. E |est przedstawony
|ako stary mczyzna o zmczonym wyraze twarzy w postawe sedzce|, |ak przystalo
|ego wekow. Ma na glowe wysok tar, a dlug plaszcz sga mu do stp obutych w
zlote sandaly. Lewa |ego rka trzyma prawdopodobne |ak symbo czy berlo, a prawa
wznos s w blogoslawcym gece z dlon zwrcon na zewntrz.
Zupelne nacze| przedstawony |est bg burzy pogody Baa. |est kroczcym,
wyprostowanym mlodym mczyzn w tarze zewntrz pozlacane| na glowe haftowane|
opasce na bodrach. W wycgnte| ewe| rce mota oszczep abo blyskawc, a w prawe|
trzyma maczug ub nn bron. Ten mlodzenczy, wo|ownczy bg byl szczegne ubany
w Syr, ae take w Az| Mne|sze| w Mezopotam grne|, gdze czczono go |ednake pod
nnym monam, |ak Adad Teszub. Uwarunkowan |ego kutu, |ak |u wspomnemy,
szuka trzeba w kmace tych kra|w, w ktrych na perwszym me|scu stalo ronctwo
zdane na opady atmosferyczne, a ne gospodarka oparta na zbudowanym przez czloweka
systeme nawadnana. Im Baa" (po babonsku Beu) znaczylo po prostu pan" ub
wlacce", a polczone z nazw me|scowoc sluylo do okreena kadorazowe|
okane| personkac| tego boga. Teksty mw na przyklad o Baau z Sydonu
(sydonskm), Baau z Geba (z Guba/Bybos), Baau z Lbanu td. Z nm dentykowano
bstwa burzy o monach: Adad/Addu, Ha-dad Teszub, a szeroko zaywa|cy czc bg
burzy z Haab |est wlacwe Baaem" tego masta, cho w zrdlach ne natraono na
potwerdzene take| nterpretac|. |ak wynka ze znaezonych w Ugaryt tekstw, Baa
meszkal na grze Zaphon, zwane| pzne| przez Rzyman Mons Casus, a dz Debe el-
Akra (na poludne od u|ca Orontesu do Morza Srdzemnego). Gra ta, wysoka na 1770
metrw, z werzcholkem skrytym zazwycza| w chmurach, |est wdoczna wyrazne z
odeglego o 50 kometrw na poludne Ugaryt. Nadawala s wc znakomce na sedzb
u|edacza chmur" Baaa, boga burz pogody. Zaphon, zwany w hetyckch babonskch
tekstach Haz(z) - byl syry|skm Ompem uchodzl w grecko-rzymskm antyku za
me|sce wte owane egend. Cyk opowec o Baau opsu|e dokladne budow |ego
palacu na grze Zaphon, z okna ktrego rozegal s potny glos Baaa, potem mgotaly
blyskawce, huczaly poruny, a udze z trwog spogda ku nebu. Gdy Baa z zem
znkal, oznaczalo to susz, gld ndz, a gdy byl w dobrym usposobenu - uyczal
udzom, zwerztom ronom poywena, zsyla|c deszcz rodzcy urodza|. Nc tedy
dzwnego, e m Baaa (take chyba w rwnoznacznych odpowednkach Adad/Addu,
Hadad/Teszub) wystpowalo czsto ne tyko |ako eement mon wlasnych, ecz e
sporzdzano take mnstwo wzerunkw tego boga. Rozpoznamy go |u na weke| ste
|ak rwne na dwu brzowych statuetkach znaezonych w Ugaryt. Wspanala glowa z
koc slonowe|, odkryta tame, przedstawa te wedlug wszekego prawdopodobenstwa
podobzn tego mlodego, waecznego boga burzy. (Tab. VIII) W meszkanu pewnego
ugaryckego kaplana znaezono kawal skorupy, odlamany z duego gnanego naczyna,
a na nm reef wyobraa|cy Baaa mdzy dwoma kozlam |eenem.
W kanane|skm wece bogw poczesne me|sce przypadalo rwne bognom, wrd
ktrych perwszym byly Aszera/Aszlrat, Asztart/Astarte Anat. O kanane|skm wece
bogw mamy prawo mw, gdy poznamy co na|mne| sedemdzest rnych bstw z
Ugaryt. Aszrat byla stwrczyn" bogw malonk Ea. W tekstach po|awa s te |ako
Eat, |ako bogn" Asztart. Bogn mloc wo|ny w |edne| osobe, tak |ak mezopotamska
Isztar czczona byla nawet w Egpce, gdze ochranala kra w wace |ako pan kon
wozw", a eptet ten wskazu|e na |e| pochodzene z plnocy. Nemal ro gra ona rwne
w Starym Testamence, a kr Saomon wybudowal da ne| wtyn na wschd od
|erozomy. (I Kr., 11, 5, 23; II Kr., 23. 13) |edna z egpskch ste przedstawa | nag,
|adc na konu strzea|c z luku. Znaezona w portowe| dzency Ugaryt (dz Mnet e-
Beda) plaskorzezba z koc slonowe| ukazu|e | |ako bogn plodnoc urodza|u, |ako
bogn zwerzt". Staranne wykonane dzelo snycerske zdradza wyrazne wplywy
kretenske, a nawet grecke. Grna parta cala bogn |est naga dopero od boder do
stp zakrywa | dluga, buasta spdnca. W obu dlonach trzyma galzk, ku ktrym
wspna| s kozy. Ne popelnbymy te moe bldu, upatru|c bogn Asztart w
wzerunku umeszczonym na zlotym wsorku znaezonym w Ugaryt, gdze sto ona naga
na grzbece wa. Podobzny bogn mloc wak, Asztart Anat, mogly by dentyczne,
chyba e wyrazny naps przesdzal dentyczno |edne| ub druge|. Tak wc bogn ze
zlotego wsorka nazwano take Kadesz, tak samo |ak bogn z egpskego reefu.
Identyczny sposb odtwarzana postac stawa tosamo bogn poza dyskus|.
Anat, z przydomkem dzewca", okreana w mtach |ako werna sostra Baaa, uchodzla
te za wzr kobece| pknoc. Byla czczona rwne w Egpce, |ak tego dowodz |e|
podobzna na |ednym z reefw, opatrzona odpowednm podpsem. Anat ma tu na glowe
helm, ubrana |est w ce do cala przyega|c sukn, w rkach trzyma bron. |e| portretu
moemy s te domya w rzezbe na plyce z koc slonowe|, ktra negdy sluyla |ako
eement zdobny wystawnego krewskego loa zostala znaezona w runach Ugaryt.
Bogn ma tu podw|ne skrzydla, puke wlosw spada| |e| a na pecy (tzw. puke bogn
Hathor"), a na glowe stercz rog, mdzy ktrym wdne|e sloneczna tarcza. Rzezba
zdradza wyrazne egpsk smak dworsk owego czasu; |e| ukryte pod sukn pers sse
dwu mlodzencw ubranych w krtke fartuszk.
Z pozostalych bogw ugaryckego panteonu trzeba |eszcze wymen boga morza, |amma
- antagonst Baaa, boga rzemosl, sztuk archtektury Koszara, boga merc Mota
boga zarazy Reszefa. Odmenne n sprawca urodza|u Baa, Mot przynosl susz
zamerane wata ronnego. Zmana pr roku, bdca odpowednkem tych z|awsk,
znaazla sw| terack wyraz w mce opowada|cym o wace mdzy Baaem a Motem.
Prcz bogw omp|skch" bylo |eszcze w Syr mnstwo dobrych zlych duchw,
demonw grasu|cych mdzy nebem a zem. Tote kaplan za|mowa s ne tyko
odprawanem naboenstw, ecz take mag czarnoksstwem. W trakce prac
wykopaskowych odkryto w Ugaryt w domu |ednego z kaplanw podrcznk" wrena z
wntrznoc oarnych zwerzt: wtroby pluc, uepone z gny zaopatrzone w
ob|anena w afabetycznym pme knowym.
O kuce zmarlych wemy newee, cho w Ugaryt odslonto wee grobw podobnych do
tych, ktre odslonto te na wyspach Morza Ege|skego. S to usytuowane tu pod
domam ub nedaeko nch krypty, do ktrych schodzlo s po stopnach newekego
korytarzyka. Czworoktne cee grobowe o ukonych canach nakryte byly stropem z
plaskch plyt kamennych abo nekedy take kopul z wysta|cych (na brzegach)
kamennych krgw.
Ne cala wprawdze udno Syr z epok pznego brzu wyznawala przypuszczane
reg, |ak poznamy z mtoogcznych tekstw ugaryckch. Wspomnamy |u o kuce
huryckego boga burzy |ego ony, bogn Hebat, o bogn masta Aaah, Isztar, czczone|
tu na perwszym me|scu; ne wadomo tyko, czy nazywano | tu tym, czy nnym
menem. W Karkemsz za pan masta uchodzla Kubaba, a |e| kut potwerdza| |eszcze
zrdla datu|ce s z 1 tysceca p.n.e. Ponadto rega udowa musala czsto odbega
w werzenach szerokch krgw syry|ske| udnoc od reg oc|ane|. Ten wzgd byl
take prawdopodobne przyczyn psemnego uporzdkowana ne zawsze |asnych
tradyc|. |ak wynka z podpsw na tabczkach - tym, ktry glwne nakazal kontroowal
spsywane, byl kr Ugaryt, Nkmadu II. Ugarycke teksty da| wadectwo stnena w
stoce |ednotego kanane|sko-syry|skego panteonu, mmo poszczegne bstwa czsto
byly czczone pod rnym monam. |ednake w Syr ne doszlo wdoczne do pelnego
|ednotego ureguowana usystematyzowana spraw kutu |ak w Mezopotam czy w
Egpce. Przyczyny tego naey szuka w rozczlonkowanu potycznym kra|u, |ego
poloenu mdzy narodam o rnych regach |ak rwne w snym zrncowanu
etncznym. Mmo to mona rozrn dwe zasadncze koncepc|e werzenowe: perwsza to
stnene kosmcznego boga-stworzycea, ktr ugarycke mty uosaba| w postacach Ea
|ego malonk Aszrat, druga to stnene twrcy opadw atmosferycznych da|cych
wszekemu stworzenu yce; twrc takm w Ugaryt |est Baa. Osedene s na tych
zemach perwotne na pl koczownczych pemon z ch szczegne wystpu|cym
kutem boga burzy moe spowodowalo dasze poglbene s |u stne|cego rodzmego
kutu tego boga sprawlo, e Baa/Hadad wystpl na czolo syry|skego panteonu w
towarzystwe kku |eszcze bogn urodza|u. Mmo krytyk uprawane| gwaltowne przez
prorokw Starego Testamentu w odnesenu do kanane|ske| reg Syr Paestyny, ktr
to reg uwaa za balwochwastwo, mmo zdecydowanego odegnywana s od kutw
kanane|skch, netrudno stwerdz, e nektre zapoyczena przedostaly s std do
reg boga |ahwe, a nastpne do chrzec|anstwa.
Syria pod panowaniem )etytw
Po uwenczone| sukcesem wyprawe do Lbanu wlczenu do swo|ego obszaru panstwa
Amurru stan Hetyc przed zadanem umocnena swego panowana w Syr
uporzdkowana tam admnstrac|. Naealo zorganzowa tak system wladzy, ktry by
m pozwol na |ak na|epsze ekonomczne mtarne wykorzystane nowych posadloc
(znaczne oddaonych od macerzyste| Anato oddzeonych stromym Taurusem) bez
konecznoc napdzana wlasnym rodkam skompkowane| machny syry|ske|
gospodark. |ako zwycscy przybysze prze| by |u wczene| w Anato netknte
gospodarcze organzmy, ktre rozdze mdzy sebe wykorzystywa. System ten,
nazywany zwyke porzdkem ennym, zostal obecne udoskonaony przenesony tu na
obszary wksze. Kr Hetytw manowce narzucl s Syr |ako wladca calego kra|u, ae
zostawl przy wladzy zasadnczo rodzmych kst syry|skch, o e zachowywa s w
stosunku do nego o|ane. Syry|ske ksstwa, ne czc paru korekt grancznych, ostaly
s wc take w czasach zwerzchnctwa hetyckego. Poszczegn ksta-regenc
otrzymywa w enno od kra hetyckego swe prownc|e w zaman za przysg na
werno, ktra obowzywala take nastpcw. Owo skladane przez wasa przysg ne
bylo nowoc, ae w tym wypadku wzalo s ce ze szczeglow umow enn,
sporzdzan w |zykach: hetyckm babonskm (akady|skm), ustaa|c precyzy|ne
obowzk wasa. Kontrakty take byly podstaw hetyckego panowana w Syr zaslugu|
std na bsze poznane.
Wee z nch zachowalo s w mne| ub wce| kompetnym stane. Zawerane z syry|skm
kstam od czasw Suppuumy wszystke redagowane s wedlug okreonego
schematu, w ktrym zmany dotycz tyko szczeglw, a rzadko n generane|.
Poprzedza |e zawsze wstp, wymena|cy dyktu|cego uklad wekego kra, czasem
rwne |ego poprzednkw. Nastpu|e hstoryczna geneza zaweranego ukladu,
reprezentu|ca wprawdze calkem hetyck punkt wdzena, ecz mmo to da hstoryka
bardzo wartocowa. Sga ona czsto w odegl przeszlo obrazu|e dawne stosunk
mdzy Hatt a kadorazowym kontrahentem w tak sposb, e przyslug wadczone
kedy przez Hetytw s w szczegny sposb eksponowane. Teraz nastpu| wlacwe
postanowena ukladu, zawera|ce prawe wylczne obowzk zaprzysganych kst.
Na perwszym me|scu wymenany |est obowzek wernoc wobec zwerzchnka
bronena go: wasa manowce musal wadczy w kadym wypadku pomoc wo|skow
zarwno w konktach Hetytw z panstwam ssednm, w wyprawach obczonych na
zdobyce lupu ekspedyc|ach karnych, |ak w umerzanu powstan wewntrz panstwa
hetyckego. Zbegowe z kra|w hetyckch podega natychmastowe| ekstradyc|, gdy
tyko znaez s na obszarze wladzy wasaa. Tene musal s raz w roku z|awa u
wladcy-zwerzchnka da zloena holdu danny. Ta ostatna pownno obowzywala
nekedy take w stosunku do czlonkw rodzny krewske| na|wyszych dosto|nkw
dworu. Dokladna wysoko rodza| dann reguowane byly, |ak s wyda|e, spec|anym
ukladem dodatkowym. Swadczene danny w ukladach wlane z syry|skm kstam
stanowlo stotny rdzen zobowzan, w czym ne ma nc dzwnego, gdy s zway, |ak
bardzo syry|ske masta byly bogate. Tak na przyklad na Azru, kra Amurru, na |ego
nastpcw naloono haracz w wysokoc trzystu szek oczyszczonego, wyborowego,
pelnowartocowego zlota" kamen szachetnych; podkreene |akoc zlota zdradza, e
nektrzy enncy prbowa podsuwa poedne|szy kruszec. Swadczene haraczu |est
szczegne wyeksponowane w punktach ukladu kra Hetytw, Suppuumy, z krem
Ugaryt, Nkmadu II; oto Hetyta zawarowal sobe w nm udzal w zyskach, |ake Ugaryt
cgnlo z szeroko rozwntego handu kwtncego rzemosla. Odkryty w Ugaryt tekst
afabetyczny ze streszczenem akady|skm wykazu|e, w |ak sposb z koe ten haracz kr
Ugaryt przerzucal na bark udnoc. Zawera on st osemdzescu me|scowoc okrgu
ugaryckego, na ktre naloono dann od 13 do 150 szek (zapewne stosowne do
zamonoc ub czby meszkancw) da slonca". Pod sloncem" moemy s domye
kra hetyckego, ktry ten tytul nosl. Kstom pozostawono daeko posunt
wewntrzn autonom, ecz odmawano prawa prowadzena samodzene| potyk
zagranczne|. Gdy tyko przesta wypelna zobowzana enne, kr hetyck zmenal
ksca w swym wasaskm panstwe, wyznacza|c nnego, czsto z te| same| rodzny.
Teksty ukladw konczyly s st bogw |ako wadkw, wrd ktrych zna|du|emy |ako
personkac|e bogw: rzek, zrdla, ba, nawet chmury. Na konec grozlo s wasaow
wszeakm kskam ub yczylo wszeke| pomynoc (za pomoc formulek potpena
czy blogoslawenstwa) stosowne do tego, |ak w przyszloc bdze on przestrzegal
postanowen ukladu.
Gdy wasa zmarl ub po bezskuteczne| rewoce zostal przez zwerzchnka pozbawony
wladzy, kr hetyck zaweral z |ego nastpc nowe porozumene; dzalo s tak rwne,
gdy z |akchkowek przyczyn orygnal ukladu zdeponowany z Hattusas zagnl. W ten
wlane sposb odnowono uklady da nastpcw wymenonego |u Azru z Amurru,
kst: Duppteszub, Benteszna Szauszgamuwa (ub Isztarmuwa) oraz da Tette z
Nuchaszsze, Tamszarrumy z Haab Nkmadu II oraz Nkmepy z Ugaryt. Pod konec 13
stueca p.n.e. zostal nawet zawarty uklad z Tamteszubem z Karkemsz. Byl to wprawdze
uklad parytetowy, tzn. poega|cy na rwnouprawnenu partnerw, cho od polowy 14 w.
krowe Karkemsz uchodz za wcekrw hetyckch. Zawarce tego ukladu |est odbcem
procesu, ktry zakelkowal w chw zdobyca Syr przez Suppuum.
Gdy kr ten za|l Karkemsz, bdce sn warown nad Eufratem, po tydzen trwa|cym
obenu (|e werzy sprawozdanu Murssa), potraktowal akropo done masto w
sposb bardzo rny. Podczas gdy done masto doszcztne spdrowal udno
wysedl, to wtyne (na akropos) pozostawl netknte, co wce|, kr Hetytw
poklonl s" nawet przed czczonym tam bstwam. Aktem tym pragnl newtpwe
wywola wraene, e |est prawowtym wladc masta. Ten sposb potraktowana bogw
zdobytego kra|u przypomna w |ake| merze Aeksandra Wekego, ktry oddal cze
bogom Egptu Mezopotam. Suppuuma zmerzal do przeksztalcena tego strategczne
znakomce poloonego masta w orodek swego panowana nad Syr. Na wcekra
wyznaczyl swego syna P|aszsz (z menem huryckm Szarrkuszuch), co malo u| sny
eement huryck w tym mece, powerzyl mu kontro syry|ske| czc swego panstwa.
Spec|any uklad z osadzonym w Mtann protegowanym Suppuumy, Matwaz, mal
zapobec buntow Karkemsz przecw nowemu panu. Istotne w czasach pzne|szych stalo
s Karkemsz podpor Hetytw w sprawowanu wladzy nad ch syry|skm posadlocam.
Na dodatek w orodku kutu reg|nego plnocne| Syr, w Haab, osadzony zostal nny syn
Suppuumy |ako kaplan bogw Teszub, Hebat Szarun, a do prerogatyw kaplanskch
przydano mu nektre uprawnena wcekra. Podczas gdy |ednak znaczene Haab w
dzedzne potyczne| maalo, potga krw Karkemsz rosla. Znaezone w Ugaryt
akady|ske teksty dostarczyly cznych dowodw na to, |ak daece P|aszsz/Szarrkuszuch
|ego nastpcy: Szachurunuwa, Inteszub Tamteszub wkracza na aren wydarzen w
Syr coraz bardze| rozbudowywa sw wladz, a pod konec wymenano ch |ako
nema rwnych krow hetyckemu.
W pocztkowych dzescoecach hetyckego panowana bylo mnstwo okaz| do
ngerowana w potyczne sprawy Syr. Werno bowem wasa wobec krw hetyckch
zaeala kadorazowo od aktuane| potg tych ostatnch. Gdy po merc Suppuumy w
same| Az| Mne|sze| wybuchly zameszk, syry|ske ksstwa ne pozostaly bezczynne.
Przez szereg at prawe cala Syra chwytala za bron przecw hetycke| przemocy, ae
powstana zalamywaly s wskutek nterwenc| wcekra Karkemsz ksca Amurru,
ktry pozostal po strone Hetytw. Murss II, syn Suppuumy, przywrcwszy uprzedno
hetyck supremac| w Az| Mne|sze|, z|awl s na czee arm w plnocne| Syr. Syry|scy
ksta czy zapewne na pomoc Egpc|an, ecz ta ne doszla do skutku, a Asyry|czycy
dotar a do Eufratu zatrzyma s nedaeko Karkemsz; ae tym razem udalo s
|eszcze przywrc zwerzchnctwo hetycke w plnocne| Mezopotam. Restytuowana
werno hetyckch wasa (zgodne z zawartym dawne| ukladam) zostala znw
wystawona na ck prb, gdy z pocztkem 13 stueca oyly hetycko-egpske zatarg
o Syr. Urzdowo stnaly od konca panowana Suppuumy, ae obe strony, pochlonte
sprawam wewntrznym, ne zna|dowaly czasu an sly do prowadzena wo|ny o Syr.
Stron bardze| zanteresowan by Egpc|ane, ktrzy utracwszy swe wplywy w Syr,
wy|wszy calkem poludnow |e| cz, dy obecne do rozszerzena ch dae| na
plnoc. Set I (19 dynasta) ruszyl naprzd w kerunku Lbanu, ecz ne zaryzykowal
rozstrzyga|ce| btwy z Hetytam. Prawdopodobne udalo mu s przy te| okaz| odzyska
|ednak wplyw Egptu na Kadesz, acz krtkotrwaly; stea z |ego podobzn, znaezona tu w
czase prac wykopaskowych, moe by traktowana |ako ad tego wydarzena. Ramzes II
(1301-1325?) pomaszerowal na plnoc wybrzeem, gdze wplywy egpske tak sgaly,
moe ta wlane |ego wyprawa przynosla w rezutace prze|ce na stron egpsk
panu|cego podwczas w Amurru ksca Benteszny. Muwatas, ktry tymczasem ob|l
tron w Hattusas, nterwenowal na czee na|wksze|, |ak mgl zdoby, arm, by zapobec
szerzenu s wspomagane| przez Egpc|an rebe. Kumnacy|nym punktem rozgrywk
byla slawna btwa pod Kadesz, dosy dobrze znana z dokladnego opsu egpskego. Teksty
egpske - zarwno oc|any, |ak poemat slawcy btw - poda|, e Ramzes II mal w
owe| wyprawe (przedswzte| w ptym roku swego panowana) przecw sobe ne tyko
Hetytw, ecz rwne czne sprzymerzone z nm udy. Wymena s mdzy nm take
wo|ska kst Karkemsz, Haab, Nuchaszsze, Ugaryt Kadesz, ktrzy zgodne ze swym
ennym zobowzanam, a Karkemsz |ako hetycke wcekrestwo, stan po strone
Muwatasa, kra Hetytw. I ta waka mocarstw odbyla s na zem syry|ske|. Kto |
wygral, opne w te| sprawe s podzeone, ae w |e| wynku Hetyc znaez s w epszym
strategczne poloenu, a nawet zdetronzowa warolomnego Banteszn, ksca
Amurru. Choby na te| podstawe moemy uwaa Hetytw za zwyczcw spod Kadesz,
aczkowek osobsta dzeno kra egpskego uchronla |ego wo|ska od na|gorszego.
Hetyc utrzyma panowane nad cal Syr tego stanu rzeczy ne zdolaly zmen take
akc|e Ramzesa w pzne|szych atach |ego panowana. W dwudzestym perwszym roku
panowana tego faraona doszlo do zawarca traktatu poko|owego z krem Hetytw
Hattussem III (ok. 1282-1250). Traktat dotrwal do naszych czasw w |zyku egpskm
akady|skm. Wyda|e s, e spraw ureguowana granc - przypuszczane na baze
status quo - zastrzeono da oddzene| umowy. Egpt Hatt staly s bram na wek",
a w 34 roku panowana Ramzesa, mczyzny |u sdzwego, do Egptu przybyla hetycka
ksnczka, by zosta |ego on. Newykuczone, e wtedy doszlo take do osobstego
spotkana obu wladcw - nektre teksty bowem wspomna|, e Hattuss III odbyl
podr do Egptu. To egpsko-hetycke po|ednane przynoslo w kadym raze Syr w
rezutace okres poko|u, ktry sprzy|al rozwo|ow rzemosla handu.
Stosunk w syry|skch ksstwach w cgu pltorawecznego panowana Hetytw mona
na|epe| edz na przykladze bogatego Ugaryt, skd pochodz ne tyko przebogate
materaly w postac nskrypc| w |zykach ugaryckm, akady|skm huryckm, ecz take
znaezska archeoogczne, co razem da|e wadectwo osgn kanane|ske|
panstwowoc. Ugarycke teksty, prcz owetena - do pewnego stopna - stosunkw
potycznych w pozostale| Syr, umowly te odtworzene pocztu krw Ugaryt od
polowy 14 do pocztku 12 weku p.n.e: Ammstamru I, Nkmadu II, Archaba, Nkmepa,
Ammstamru II, Ibranu, Nkmadu III Hammurab. Za czasw Nkmadu II, |ak |u
wspomnano, kra| podporzdkowal s Hetytom, ae dokonano te spsu kanane|skch
mtw egend. Wek poar zamenl potem cz masta palacu w zgszcza. Archaba
przecgnl Ugaryt na stron syry|skch rebeantw datego Murss pozbawl go wladzy.
Rzdy ob|l |ego brat, Nkmepa, z ktrym kr Hetytw zawarl nowy uklad. Na mocy tego
ukladu Ugaryt zostalo poddane kontro wcekrw z Karkemsz, tracc te okolo |edne|
trzece| swego dotychczasowego terytorum, co |ednak obnylo odpowedno kwote
haraczu, |ak musal by coroczne wadczony na rzecz Hattusas. Za nastpcw Nkmepy
Karkemsz cge zwkszalo zakres sprawowane| kontro. Zachowal s caly szereg
rozporzdzen krw tego masta, reguu|cych zagadnena dotyczce Ugaryt.
Na|wane|sze z nch s rozporzdzena kra Inteszuba.
Kr Karkemsz byl te drug co do rang nstanc| we wszystkch sporach mdzy
syry|skm wasaam Hetytw.
Glonym przykladem tych sporw |est hstora rozwodu kra Ammstamru II z Ugaryt;
rozwdl s on byl z crk kra Amurru Benteszny, co newtpwe moglo przeksztalc
stne|ce napce mdzy oboma ksstwam w bezporedne naruszene poko|u w Syr.
Nc tedy dzwnego, e wydarzene wywolalo ne tyko nterwenc| kra Karkemsz, ecz
nawet samego wekego kra hetyckego, rzecz bowem wzala s ze spraw sukces| w
tym wanym portowym mece. W pecztowanym przez Tudcha| IV (ok. 1250-1220)
dokumence zredagowanym w |zyku babonskm (akady|skm) czytamy o tym: Przed
mom ma|estatem Tudcha|a, wekm krem, krem Hatt, Ammstamru, kr Ugaryt,
po|l za on crk Benteszny, kra Amurru. Ae ona wysala s |eno spraw
Ammstamru b glowy. Ammstamru, kr Ugaryt, rozwdl s tedy na zawsze z crk
Benteszny. I wszystko, co crka Benteszny wnosla do domu Ammstamru (|ako posag),
wnna zabra opuc dom Ammstamru! Gdyby za Ammstamru co byl z tego sprzedal
(ub: wzbranal?), to synowe Amurru wnn przysg powadczy, a Ammstamru zechce
m za to da co zastpczego. W Ugaryt za nech nastpc tronu bdze Utrszarruma.
Gdyby Utrszarruma powedzal: |a chc za matk (to |est crk Benteszny), wtedy
wnen on szat swo| zloy na trone, a Ammstamru, kr Ugaryt, wyznaczy nnego z
synw swych na nastpc tronu w Ugaryt. Gdy Ammstamru speln sw| os (t|. umrze), a
Utrszarruma zaberze rodzcek sw uczyn | w Ugaryt krow-matk, wtedy
Utrszarruma wnen zloy szat na trone ode|, dokd chce. M| ma|estat natenczas
posadz na trone krestwa nnego syna Ammstamru. Za w przyszloc crka Benteszny
ne bdze yw roszczen wzgdem swych synw, crek zcw, (abowem) nae on
do Ammstamru, kra Ugaryt. Gdyby ato roszczena take podnosla, to on zaslon s
przecw ne| (pokae |e|) nne|sz tabc." (|. Nougayro, Paas Roya dUgart IV., s. 126)
Kr Karkemsz wcekr Syr, Inteszub, wydal |eszcze dodatkowy dekret dotyczcy
spraw ma|tkowych; okreal on, co wnno bylo pozosta w Ugaryt |ako wlasno
Ammstamru. Ne znamy prawdzwych przyczyn rozwodu ne wemy, w |ak sposb crka
kra Amurru sostra panu|cego kra Sauszgamuwy przyprawala swego malonka o
b glowy", w kadym raze zwzek malensk z Ammstamru trwal od weu at
owocem |ego bylo kkoro dzec. Powody te musaly by chyba ne prywatne|, ecz
potyczne| natury. |ak decyz| pod|l nastpca tronu Utrszarruma - tego rwne ne
wemy, ae po merc o|ca tronu po nm wdoczne ne ob|l.
Uwerzytenene nadane mocy prawne| wszystkm tym wypsanym po babonsku
knowym psmem ukladom, traktatom, rozporzdzenom orzeczenom nastpowalo
zazwycza| przez odcnce peczc w |eszcze wgotne| gnane| tabczce, na ktre| akt
byl wlane wypsany. Wrd tych peczc wdne| - w zaenoc od charakteru
kadorazowego dokumentu - ne tyko osobste peczce krw krowych Ugaryt, ecz
take wekch krw Hatt, krw Karkemsz, a czasem hetyckch kst wysokch
urzdnkw. |edna z perwszych, |aka s zachowala, to pecz kra Hetytw,
Suppuumy, odcnta na dokumence z Ugaryt, ktrego zdobyce sobe wlane
przypsywal. Na nnych odcskach peczc wdne| mona |ego malonk Tawananny,
ksnczk babonske|, nastpne Murssa II, Hattussa III razem z Puduheb, |ego
mocno aktywn potyczne on, Tud-ha| IV, a take Inteszuba Tamteszuba z
Karkemsz oraz Sauszgamuwy z Amurru. Interesu|ce, e wlacce peczc bywa
wymenany ne tyko w babonskm pme knowym, ecz rwne za pomoc nnego
rodza|u psma rozpowszechnonego w Az| Mne|sze|, manowce tzw. herogczno-
hetyckego. Wystpowane tego systemu psma stwerdzono w Ugaryt dotd wylczne na
odcskach peczc, |ednake w Syr po|awa s on w 1 tyscecu w napsach na
wkszych pomnkach w tekstach dluszych. Mmo e ne uporano s |eszcze z |ego
ostatecznym odcyfrowanem, a znak syabowe ze swym cznym odmanam nekedy
|eszcze utrudna| czytane, |est dz rzecz bezsporn, e |zyk, ktry to psmo wyraa,
mal charakter ndoeurope|sk. |est on spokrewnony ne tye z hetyckm, co racze| z
|zykem uw|skm, bdcym nnym |zykem ndoeurope|skm Az| Mne|sze|. Tote
wnnmy racze| mw o uw|skm pme herogcznym" ub (|ako e ne chodz tu o
wte" psmo) o uw|skm pme obrazkowym". Sklada s ono, |ak zdolano stwerdz,
z trzech eementw: znakw slownych (deogramw), znakw fonetycznych (zglosek
samoglosek) znakw (okrenkw) wskazu|cych (determnatyww). Pocztek werszy
mona latwo rozpozna po tym, e glowy udzke ub zwerzce ku nemu patrz, a rce
nog ku nemu s skerowane. Kerunek psma zmena s z kad nastpn n. System
ten nazywa s z grecka bustrophe-don", co znaczy: sposobem zawracana wolw", ma
zwzek z praktyk ronka zawraca|cego woly po dooranu do konca bruzdy. I tak |aw s
przed naszym oczam z owym obrazkowym psmem uw|skm" nny system psma, ktry
obok herogfw egpskch, psma gub|skego (z Guba/Bybos) ugaryckego psma
knowego zachowal s na pomnkach ecych w zem syry|ske| a do naszych dn.
)ande# i rzemioso Syrii w !zasa!" "ety!ki!"
Mmo dowodw wplywu wekego kra Hetytw na sytuac| potyczn Syr, ktry
potwerdza| ugarycke dokumenty dwu|zyczne peczce - stosunk handowe
syry|skch mast, a w szczegnoc rdzemnomorskch portw, operaly s na nnych
partnerach: Cyprze, wyspach Morza Ege|skego, Egpce Paestyne. Na|epszy wgd w
stosunk handowe pznego okresu brzu, t|. 2 polowy 2 tysceca, mamy znw do
zawdzczena bogatym znaezskom ugaryckm, wrd ktrych oprcz weu dowodw
archeoogcznych wystpu| czne dokumenty gospodarcze psane ugaryckm psmem
afabetycznym.
W mastach takch |ak Ugaryt, bogatych w kwtnce rzemoslo, ae opera|cych sw
egzystenc| glwne na handu, szczegna roa musala przypada kupectwu. Tym moe
wypada tlumaczy fakt, e sta przydzalowa na oe|, sporzdzona w krewskm palacu,
przewdu|e wksze rac|e da kupcw ane da nnych grup zawodowych. Na|wkszym
przedsborc byl sam kr, ktry paral s handem, ma|c na uslug wlasnych kupcw.
Podrowa on na |ego zecene zaopatrywan bywa prawdopodobne z |ego kasy w
nezbdne Kaptaly obrotowe.
Wedlug tekstw z Ugaryt zagadnena handowe byly wc czsto os nnych, zwlaszcza
e hande dypomac|a szly rka w rk. To, e kupcy czsto podrowa w sprawach
dypomatycznych, malo |eszcze szczegny powd: |ak s zda|e, poslowe kra korzysta
z pewnego rodza|u netykanoc, a te| znowu mog kupcy potrzebowa na swoch
daekch nekedy bardzo nebezpecznych wyprawach. Tote krowe zwyk by
zawera mdzy sob uklady przewdu|ce odszkodowana na wypadek zab|stwa
ktrego ze swoch kupcw, gdy oznaczalo to przece ch osobst nansow strat.
|eden z takch ukladw, zawarty pomdzy Inteszubem z Karkemsz a Ammstamru II z
Ugaryt (Tab. IX), dochowal s do naszych czasw. Przewdywal on |ako rekompensat
trzykrotne wadczene zastpcze za kadego zamordowanego krewskego kupca za
zrabowane mu towary. |e wc kupec zostal zabty - to |ego pryncypalow", krow
Karkemsz ub Ugaryt (|ak w tym wypadku), naealy s trzy osoby zastpcze oraz
trzykrotna warto zrabowanych towarw gotwk. Prcz tych kupcw krewskch
prosperowa w Ugaryt oczywce take kupcy prywatn, dochodzcy czasem do wekch
ma|tkw. Tak np. dokumenty poda| nazwsko ne|akego Snaranu, obszarnka kupca
zarazem, ktry handowal glwne z Kret uzyskal nawet od kra szereg przywe|w
nansowych.
Wadomo, e kupcy ugaryccy me swe agendy w nnych mastach portowych syry|sko-
paestynskego wybrzea, np. w Arwad, Tyros, Askaon, Akka Usznatu, a take na Cyprze
(Aasz|a), gdze y wdoczne kupcy ugaryccy ze swym rodznam. I odwrotne - w
samym Ugaryt meszkalo te weu zagrancznych kupcw, to w osobne| dzency,
podegle| nadzorow ugaryckego urzdnka. Wan wrd nch ro odgrywa kupcy z
cycy|skego masta Ury uprawa|cy hande na zecene wekego kra Hetytw, ktry za
ch porednctwem uczestnczyl we wschodno-rdzemnomorskm obroce handowym
czerpal z nego zysk. Zda|e s, e ch aktywno powo odczuwana byla w Ugaryt |ako
pewnego rodza|u car e datego kr Ugaryt zwrcl s do Hattussa III z
odpowednm zaaenem. W odpowedz przyslano z Hattusas do Ugaryt rozporzdzene
w postac stu. Byl on znowu napsany w |zyku psmem babonskm oraz zaopatrzony w
pecz kra |ego malonk:
Tak (mw) pod peczc Tabarna Hattuss, wek kr, kr Hatt: Mw do Nkmepy (co
znaczy, e mw mal poslanec przy odczytywanu stu): skoro ty do mne tak mwle:
Kupcy, synowe Ury, klad s wekm carem na kra| twego slug* - ma|estat, wek
kr, uczynl ugod da synw Ury (w ch stosunkach) z synam Ugaryt: Synowe Ury mog
uprawa hande w Ugaryt atem, ae gdy nade|dze zma - naey ch odesla z Ugaryt
do ch kra|u, synowe Ury ne bd meszka zm w Ugaryt. Domw p ne bd
nabywa za swo|e srebro. Gdy kupec z Ury roztrwon w Ugaryt przydzeone mu srebro, to
kr Ugaryt zabron mu meszka w swym kra|u, a gdy srebro synw Ury zna|du|e s u
synw Ugaryt, a c ne bd mog go zwrc - tedy kr Ugaryt wyda czloweka (t|.
dlunka), |ego on |ego dzec w rce kupcw, synw Ury. Ae kupcy, synowe Ury ne
bd me zamarw wzgdem domw () p kra Ugaryt. Take porozumene mdzy
kupcam, synam Ury a synam Ugaryt uczynl |ego ma|estat, wek kr." (|. Nougayro,
PaZas Roya d'Ugart IV, s. 103)
Modus vvend sto|cych w slube hetycke| kupcw z Ury zameszkalych w Ugaryt
ureguowano wc drog kompromsu: W porze etne|, gdy po nwach bylo czym
handowa morze epe| sprzy|alo egudze, kupcy z Ury mog s oddawa swemu
procederow w Ugaryt, ae ne mog za zarobone pendze nabywa an domw, an
zem, co moe |u czsto praktykowa. Natomast w zme, gdy warunk egugowe tak
byly marne, pozostawa w swym rodzmym porce na poludnowym wybrzeu Az|
Mne|sze|.
|ak znaczna musala by ugarycka ota za czasw zwerzchnoc hetycke| - wda z stu
skerowanego do kra masta w sprawe uzbro|ena a stu pdzescu |e| statkw. |ak
statk te mogly wygda? Moe tak, |ak |e przedstawono na fa|ansowe| peczc z tak
zwanego Malego Palacu w Ugaryt, a wc |ako bark z pcoma woslam z kade| strony
z agem, cho na pewno typw bylo wee rne| wekoc stopna wyposaena. Mmo
eguga szla pasmem wd przybrzenych, byla ona bardzo nebezpeczna. Tote
krowe Ugaryt Aasz| (Cypru) muse s zdecydowa na wspne zwaczane pratw,
zagraa|cych egudze we wschodne| czc Morza Srdzemnego, a |edno z psm kra
Tyru do kra Ugaryt donos o rozbcu s statku naecego do ugaryckego armatora.
Neszczce wydarzylo s poza wodam Tyru, ae zalodze udalo s wprowadz
uszkodzony statek do portu w Akka. Z okaz| rozbca s statku dochodzlo czasem do
procesw, gdy zagadnene wny pozostawalo ne|asne. O |ednym z takch procesw
dowadu|emy s z stu-rozkazu krowe| hetycke| Puduheby, wydanego w menu
krewskego malonka, Hattussa III:
Ma|estat m| tak (mw): Powedz Ammstamru (w Ugaryt): Gdy ten czlowek z Ugaryt
oraz Szukku (by moe |est to bezporedn poddany kra Hetytw) z|aw s przed mom
ma|estatem na sd, Szukku rzekl tak: |ego statek rozbl s o nadbrzee!, ae czlowek z
Ugaryt odparl: Szukku przemoc (?) rozbl m| statek.* M| ma|estat rozsdzl w spr
tak: Przeloony egarzy w Ugaryt wnen zloy przysg, a potem Szukku wnen
zaplac za statek (Ugaryty|czyka) za towary, co na nm byly." (|. Nougayro, tame, s.
118)
Inskrypc|e wymena| take towary eksportowane z Ugaryt nnych mast Syr. Podobne
|ak przed wekam wanym artykulem bylo tu syry|ske drewno poszukwane do budowy
statkw, domw wyrobu sarkofagw. Z drzewa |odlowego produkowano te smol
nezbdn do mumkowana zwlok, a z drzewa mornga tloczono wartocow ow. W
|ednym z tekstw czytamy, e dwm kupcom o dentyczne (przyna|mne| w ugaryckm)
brzmcych nazwskach, cho |eden pochodzl z Cypru, a drug z Egptu, dano wksze
oc owy. Lczne dokumenty, zwlaszcza z tzw. sekretaratu" Malego Palacu, dotycz
wywozu zboa; -moemy przypuszcza, e cz zboa uprawanego w okocy Haab szla
take na eksport przez port w Ugaryt. Do dbr eksportowanych naealy te wyroby
wlkenncze, ktre szly moe do Guba/Bybos Aszdod (w Paestyne). Wno md
wywoono na zachd na poludne w amforach, z ktrych mnstwo zachowalo s w
Egpce, a ch podobzny mona te ogda na reefach. Kruszce wydobywane w
syry|skch grach wywoono w rne| postac: |ako bryly rudy, sztaby ub w postac
gotowych wyrobw, przetapanych potem na nne cee w me|scu przeznaczena. Przez
Ugaryt przez nne porty przywoono glwne medz z Cypru. Cz |e| na me|scu, w
Ugaryt, przerabano. Kr Egptu, Merenptah, kazal ku mecze w Ugaryt. |ak wda, Syra
odgrywala wan ro zarwno |ako producent wanych dbr eksportowych, |ak
porednk handowy w gospodarczych stosunkach mdzy kra|am Starego Swata, a
potga kontrou|ca Syr przez to zdona byla do wywerana skutecznych nacskw na
nne panstwa.
Gdy pod konec 13 w. p.n.e. przyszlo do rosncego napca pomdzy Hetytam a prcym
na zachd Asyry|czykam, Tudeha|a IV, kr Hatt, wykorzystal zawarce ukladu z kscem
Amurru, Sauszgamuw, da naloena bokady przecw Asyry|czykom: Tw| kupec ne
pownen do kra|u Asyry|czykw kupca stamtd (tzn. od kra Asyr) ne wono tobe
wpuc do twego kra|u, ne moe on te przez tw| kra| przechodz! Gdyby |ednak
wszedl do twego kra|u - tedy po|m| go ode| przed m| ma|estat! Do tego zobowzu|e
c przysga na boga!" (A. Som-mer, De Ahh|ava-Urkunden, Monachum 1932, s. 32)
Scsle przestrzegane powyszego ukladu, a ce| dyktatu zwerzchnego wladcy,
spowodowaloby bylo znaczne ogranczene handu Asyr z Zachodem, gdy Amurru
stanowlo dowy pomost da handu z Egptem, a prcz tego kontroowalo cz
syry|skego wybrzea. Szeroko rozgalzone stosunk handowe Ugaryt pozostalych mast
syry|skch, a take hande wewntrz kra|u, ustru| znaezska archeoogczne, bdce
zwlaszcza wadectwem stnena snych wplyww wata mykenskego. Odpowada| one
przeto horyzontow geogracznemu, |ak reprezentu| ugarycke teksty gospodarcze z tak
zwanego Malego Palacu. W |ego archwum przechowywano glwne dokumenty dotyczce
spraw zagrancznych, ae byly nne archwa. Tak np. poludnowo-zachodne archwum"
za|mowalo s ekspedyc| tabczek na ugaryck prownc| za granc. Datego te
tabczk wypaano w pecu tym sposobem czynono trwaszym. Pec tak - a zna|dowalo
s w nm |eszcze 65 tabczek z ostatnego, ne wy|tego |u wsadu - znaezono w
trakce archeoogczne| eksporac| na |ednym z dzedzncw Wekego Palacu. Mal on
okolo metra wysokoc, 120 centymetrw zewntrzne| redncy form dzwonu. |ak s
zda|e, psarze przygotowywa naraz do wypaana mne| wce| 100 tabczek na |eden
wsad. W momence odkryca przed pecem na zem ealy weke oc daszych tabczek
zapsanych przewane afabetycznym psmem knowym bdcych czcowo
tlumaczenem akady|skch stw. Stan znaezska przywodz na my |ake katastrofane
za|ce, ktrym moglo by zburzene palacu calego masta na pocztku 12 stueca p.n.e.
Dokonane tu tlumaczena obco|zycznych tekstw maly ulatw synoptyczne tabce z
umeszczonym obok sebe ugaryckm znakam afabetycznym akady|skm znakam
syabowym. Dwe gnane tabce zapsane cypry|sko-mno|skm psmem (znaezone w
poludnowe| czc Wekego Palacu) naealy moe rwne do tekstw przewdzanych
do tlumaczena. Prcz tego wystpu|e na zem syry|ske| |eszcze |eden system psma. Na
tym samym me|scu odkryto te egpsk tekst herogczny, moe z czasw panowana
Set I.
Te archwa stanowly zaedwe mal czstk za|mu|cego przestrzen okolo 9000 metrw
kwadratowych palacu ugaryckch krw. Mona wc ten palac zaczy do na| ogromne|
szych budow palacowych epok orentane|, |ake dotd poznamy. Zaweral on w dwu
kondygnac|ach ponad 60 pomeszczen. Do |ego grne| czc prowadzlo 10 schodw, a
we|ce umowaly czne zdobne w koumny bramy. W czase kopana znaezono dwe
bazy koumn wykonane z masywnych bokw medz, mportowane| zapewne z Aasz| (z
Cypru). Na |edne| z nch |est nawet okladzna ze srebra. Na palacowym dzedzncu
odkopano urzdzene podobne do maneu. Czy sluyl do u|edana prezentowana kon?
Znaazla s mdzy tabczkam z krewskego palacu rozprawa o eczenu chorb kon,
wykonana w trzech egzemparzach. Ocembrowana studna dostarczala - |eszcze dz
zdatne| do pca wody, a w wewntrznym podwrzu wschodnego skrzydla zna|dowal s
ogrd. Calo byla dobrze obwarowana, a rodza| zapasowego wy|ca wypadowego
umowal nespodzewany atak na obega|cych, a take uceczk. Podlog zdobly
mozak, a cany wykladane byly drogocennym drzewem. Archtektura palacu w Ugaryt
ne wykazu|e adnych pokrewenstw z budownctwem Mezopotam Az| Mne|sze|, ecz
|est podobna do archtektury ege|ske|. |u palac |armma w Aaah mal wyrazne ady
wplyww zachodnch. Czy budownczowe z Myken bra udzal we wznoszenu
ugaryckego palacu? Rezonansu potwerdza|cego tak hpotez mona by s
dopatrywa w mtoog, gdy begly w kunszce rzemenczym bg Koszar, ktry
wybudowal Baaow na grze Zaphon palac, |est w ugaryckch tekstach wzany z wysp
Kret, gdze mala s zna|dowa |ego pracowna. Ae bra te trzeba pod uwag to, e
budownczowe w Ugaryt odznacza s ogromn zdonoc odtwarzana obcych wzorw,
na co ne brak przykladw z nnych dzedzn rzemosla.
|ako przyklad budownctwa wtynnego owych czasw nech nam posluy wtyna
odkryta w Aaah w warstwe I B, a pochodzca mne| wce| z konca weku 13 p.n.e.
Wznesono | na gruzach spaone| poprzedno budow, a tych gruzw uyto do
podwyszena fundamentw, dzk czemu gnana posadzka nowe| wtyn eala o 75
centymetrw wye| od poprzedne|. Przez 94 szeroke drzw, przedzeone na dwe czc
sto|c porodku na bazatowe| baze koumn, wchodzlo s na|perw na prawe
kwadratowy dzedznec. W trakce budowy nowe| wtyn pozostawono go na dawnym
pozome, a sama wtyna znaazla s dzk temu |ak gdyby na podum: |e| prg
wznosl s na ok. pl metra nad pozomem dzedznca. Ustawono przed nm rodza|
patformy da ulatwena we|ca. Pokonawszy |eden stopen w patforme kka |eszcze
kamennych schodkw - wchodzlo s wreszce do same| wtyn mdzy guram dwu
ww, ktrych glowy wystawaly ponad patform. Lwy pochodzly z poprzedne| wtyn,
przy ktre| staly |ako kamene narone. W nowe| budow wkomponowano |e w patform
tak, e ch pokryte reefam bok przestaly by wdoczne. |ee z powtrnym ch uycem
wzal s |ak petyzm da budow stare| - to |eden z reefw, przedstawa|cy kra
Hetytw Tudha| IV |ego malonk, zostal potraktowany nacze|. Znaezono go bowem
w czase prac wykopaskowych |ako plyt brukow zwrcon rzezb w dl. Czy mona to
traktowa |ako dowd powonego wygasana wplyww hetyckch ub przyna|mne| wladzy
samego wekego kra Hetytw w Syr? Same drzw wtyn maly szeroko 2,3 metra
prowadzly do przedsonka podzeonego cankam na trzy czc. Std wychodzlo s do
ce o ksztalce prostoktne| komnaty. Cala konstrukc|a |ednoptrowa |est za wy|tkem
kku szczeglw dentyczna |ak wtyna, ktra stala poprzedno na tym me|scu. Ze
wschodne| dobudwk wtyn newee pozostalo; moe stanowla ona rodza|
mauzoeum kra Aaah, Idrmego, bowem znaezono tu gruzy |ego posgu. Dae|
znaezono tu te podstawy gur, ozdobony brzowy grot wlczn uywane| przy
obrzdach reg|nych, pecz z obrazkowo-uw|skm napsem, oltarz udekorowany
labdzm szy|am statuetk sedzce| kobety wykonan w wapenu. Swtyna
przybudwka zostaly znszczone w pocztkach 12 weku p.n.e, w czase wydarzen, ktre
przynosly Az| zachodne| zman stosunkw potycznych kuturanych.
Uwenczone znakomtym rezutatam poszukwana archeoogczne ostatnch
dzescoec odkryly przed nam ne tyko budowe palacw wtyn Syr z epok
wladztwa Hetytw, ecz rwne domy meszkana udnoc. W Aaah budowano |e
czcowo na kamennych fundamentach (ae ne wszystke), na ktrych wsperaly s
cany wznoszone z gnanych cegel, ktre mogly dzwga |eszcze ptro grne. Mmo
nszczcego dzalana czasu znszczen tak wekch, e trudno neraz odgadn, w ktrym
me|scu byly bramy we|cowe - udalo s stwerdz ubt gn poepy sluce| za
podlog oraz utwardzene |e| przyozdobene nekedy warstw balego gpsu abo
wykladzn z wypaonych cegel. Scany tynkowane byly balo, a czsto wntrze
owetone za pomoc spec|anych otworw-wetkw. Ne sposb dopatrzy s w
odkrytych domach prywatnych |akego |ednotego systemu budowana. W Ugaryt, gdze
domy meszkane sprawa| wraene neco zamone|szych, cany budowano z kamena
przepatano bekam, co tworzylo rodza| kratowncy". Sty ten przypomna budownctwo
anatoske w czasach panowana Hetytw, a take archtektur Myken, Trynsu Tro.
Bogatsze domy maly wksz o zb zgrupowanych wokl podwrza; na rodku
podwrza stala take studna z ptn wod. Byly tu lazne, ustpy kanazac|a. Uce
przecnaly s pod ktem prostym, co przemawa za rozbudow masta w oparcu o z gry
nakreony pan. |ak dzsa|, poszczegne grupy zawodowe udnoc meszkaly w
osobnych dzencach. Tak wc w dzency poludnowe| Ugaryt -meszka rzemency-
artyc, |ako to: zlotncy, grawerzy rzezbarze. W dzency portowe| (Mnet-e-Beda) staly
spchrze sklady kupecke, przypuszczane kantory handowe, poza tym odewne
medz wytwrne purpury. Meszkala tu - by moe - udno naplywowa z obszaru
ege|skego, co zda|e s potwerdza ksztalt czaszek znaezonych w odkopanych grobach.
W palacu kra w domach prywatnych budowano groby da zmarlych zwyke pod
posadzk meszkana. Ich skepony ksztalt przypomna przede wszystkm grobowce
mykenske przesdza o ch rdzemnomorskm charakterze. Budowane byly
rwnoczene z domam |ako groby rodznne, dostpne od podwrza wewntrznego abo z
odrbne| komrk na parterze przez szyb ub schody. Stawano tam gnane naczyna z
wod do pca da zmarlych, male czerpak znaezono |eszcze na swom me|scu. Krypty
grobowe dochodzly do omu metrw kwadratowych powerzchn, maly wysoko
doroslego czloweka, a kamene can sgaly do 3 metrw dlugoc. Wemy zwlaszcza z
ugaryckch mtw, e przy merc czlonka rodzny sypano sobe na glow popl na znak
aloby kaeczono calo ctym ranam, za zwolan alobncy, mczyzn kobety,
napelna dom glonym amentem. Z tego, co neboszczykow dawano na drog do
wecznoc, malo zachowalo s w grobach. Ufundowane kamennego grobowca bylo
przedswzcem bardzo kosztownym, na ktre mogly sobe pozwo wylczne rodzny
zamone|sze, tote w grobowcach mona s bylo spodzewa ne|edne| kosztownoc z
ma|tku zmarlego. Ae o tym bylo wadomo take obcym bandom, ktre na pocztku 12
weku p.n.e. spdrowaly znszczyly masto Ugaryt. Natomast w nnych me|scach
znaazlo s wee przedmotw wadczcych o wysokm pozome syry|skego rzemosla
artystycznego.
Z wyrobw zlotnctwa ugaryckego naey tu w perwszym rzdze wymen dwe zlote
mseczk znaezone w poludnowo-zachodne| czc wtyn Baaa. |edna z nch, o
redncy 19 cm brzegu 3 cm wysokm, ma plaske dno, podzeone na dwa poa
reefowe, z ktrych wewntrzne przedstawa kroczce |eden za drugm kozly, a
zewntrzne - poowane na dzkego bawolu gaze. Mywy, przypuszczane sam kr
ugaryck, sto, gotowy do wypuszczena strzaly, na ekkm cgnonym przez dwa kone
woze, uywanym powszechne od polowy 2 tysceca take w Syr. Tu za wozem sadz
wekm skokam mywsk pes. Choca plynny gaop zwerzt zdradza wplywy ege|sko-
mykenske, a postawa psa by moe wplyw sztuk egpske|, to |ednak twrca tego dzela
malo mgl by Syry|czykem, bo wlane twrcze scaene staroaz|atyckch, egpskch
ege|skch perwastkw bylo stotnym eementem syry|ske| sztuk w 2 tyscecu.
Wdoczne |est to take na przykladze druge| mseczk o okrglym dne |eszcze
bogatsze| dekorac|. |est ona neco mne|sza (17 cm redncy) ozdobona trzema
szakam ornamentacy|nym przedzeonym krgam rnych przedstawen. Centrana,
na|mne|sza scena ukazu|e trzy pary kozlw przy drzewe yca - prastary, szeroko
rozpowszechnony motyw. I tu, w pou ssednm drzewa s msterne styzowane
trudno rozpozna ch rodza|. Drug pas przedstawen mec dwa wy dwa dzke woly.
Glwna scena, na trzecm, na|bardze| zewntrznym szaku, ukazu|e poowane na wy,
atak tych zwerzt na nne dzke zwerzta, gryfa-ptaka, snksa uskrzydonego byka. Ze
wzgdu na me|sce znaezena obu mseczek mona domnemywa, sluyly one racze|
potrzebom kutowym, a ne do uytku codzennego.
Statuetk bstw zwerzt, o ktrych |u wspomnamy, a take mnstwo znaezone|
bron to dasze przyklady wysokego pozomu syry|ske| sztuk obrbk metau. W samym
domu arcykaplana, sto|cym mdzy wtynam Baaa Dagana, odkryto 77 rnych
egzemparzy bron przedmotw z brzu. |ak wynka z napsw na kku motykach - byly
to dary czlonka cechu ugaryckch brzownkw. W Aaah znaezono mecz z kng w
ksztalce plksyca rko|ec, na ktre| wda wylobena po zagubonych wkladkach
zdobnczych. Obok przedmotw metaowych rodzmych znaezono w Ugaryt w nnych
wykopaskach Syr przedmoty sprowadzone z wysp Morza Ege|skego oraz narzdza z
Mezopotam Egptu. Tak na przyklad na kndze |ednego z meczy wdne|e m faraona
egpskego Merenptaha, a ozdobna sekera z guram rnych zwerzt |est z pewnoc
pochodzena mtann|skego. Na wzmank zaslugu|e te przycsk w ksztalce udzke|
glowy odkryty w domu ugaryckego |ubera.
Szczegne wysok kunszt reprezentowa syry|scy rzezbarze w koc slonowe|, ktrzy
surowec me na me|scu, w Syr, gdze stnene wkszych stad slon potwerdza|
psane zrdla pochodzce z polowy 2 tysceca. Dekatne wyroby snycerske na|czce|
ne ostaly s nestety do naszych czasw w stane zadowaa|cym, ecz rozkawalkowane
na tysczne czsteczk, ktrych przewane nepodobna zrekonstruowa. Z epe|
zachowanych prac w koc slonowe| wymenono |u gurk ugarycke| bogn urodza|u,
znane s te statuetk nagch kobet z Aaah, glowy gaze plyty pokryte reefam. Moe
na|bardze| donoslym odkrycem spord dzel wykonanych w koc slonowe| |est
znaezsko w Wekm Palacu w Ugaryt. Oto podloga |ednego z pomeszczen nedaeko
centranego archwum byla usana drzazgam wkszym odlamkam, ktre udalo s w
czc zrekonstruowa. Fragment glwny, odtworzony mudn drobazgow prac z
czsteczek wygrzebanych z popolu spord kamen rozwaonego muru - przedstawa
pane (plycn) o wymarach 100X50 centymetrw, ktry sluyl negdy |ako ozdoba
zbytkownego loa krewskego. Moe te we nog znaezone w pobu byly nogam
tego loa? |ak s okazalo, pane sklada s z dwu zlczonych z sob plyt, z ktrych
kada skladala s z omu plytek o wymarze 24 na 10 do 12 cm. Z gry z dolu
zamyka| |e dwa fryzy przedstawa|ce wak zwerzt sceny poowana, a pod fryzem
donym begne |eszcze pas wypelnony guram po|edynczych drzewek yca, oka
odwraca|cego zle moce tp. Strona zwrcona do loa przedstawa sceny z prywatnego
yca kra. W pou centranym wdzmy czteroskrzydl bogn z wlosam opada|cym w
spotach na pecy, z dwoma rogam na glowe (symbo |e| boskoc), nad ktrym wdne|e
sloneczna tarcza ze znakem blyskawcy gwazdam. Dwu mlodzencw sse |e| pers s
to moe dwe gury symbozu|ce |edn osob, a manowce kra Ugaryt. Z ewe| strony
wdne|e podobzna mlode| ksnczk z naczynem oarnym w |edne| rce berlem
konczcym s kwatem otosu w druge|. Moe |est to portret krewske| malonk
przedstawone| tu |ako narzeczona? Na prawo od sceny rodkowe| wdne|e kompozyc|a,
ktra osgnla szczegny rozglos dotyczy ntymne| sfery yca kra. Obrazk tego
rodza|u s rzadkoc, w naszym wypadku nsprac|a mogla pochodz z Egptu, ze sztuk
okresu Amarna. Krowa obe|mu|e ewym ramenem szy| malonka poda|c mu akonk
perfum, a on trzyma ew dlon na |e| pers. Dae| na te| same| strone reefu wdzmy
krewskego strzeca z lan na ewym barku: wdoczne dopero co | ustrzel. Strzeec
wedze te na sznurze oswo|onego |eena, ktry wdoczne mal mu sluy |ako przynta
da dzkch zwerzt. Dae| kroczy |ak dosto|nk z obatn koz, z egpska przybrany
ocer gward przyboczne| kra, a w koncu - po obu stronach pakety - umeszczone s
drzewa ywota. Strona zewntrzna ma kompozyc| odpowedn do strony wewntrzne|,
|ednake dzk swemu przeznaczenu da oka obcych - przedstawa sceny z oc|anego
yca wladcy. Wdzmy go porodku, |ak trzyma za czub kczcego przed nm
blaga|cego o to wroga groz mu sztyetem. |est to uubony poweany w weu
warac|ach motyw tak w Egpce, |ak w Mezopotam.
Symbozowal on potg kra ne musal s wza z okreonym wydarzenem
mtarnym. Na prawo wdne| postace dwu ocerw z lukam z bumerangem (?). Wokl
obu tych scen mamy obrazk z poowana. Oto kr w tarze na glowe zdobne| w egpsk
znak krewsk stacza wak z potnym wem, naey do nego moe mlody ew, ktrego
dae| na prawo sto|cy mywy nese na ramenu; na ewo od kra naga bogn z berlem
w ksztalce kwatu otosu egpskm symboem yca w rkach, na prawo, odzany w
egpsk str|, strzeec wznoszcy ramona w gece wyraa|cym oddane. Na konec sto|
tuta| drzewa ywota.
W czase tych samych prac wykopaskowych w Ugaryt znaezono caly kel slona, na
ktrego zewntrznym luku wyrzezbona |est naga bogn trzyma|ca dlonm pers.
Sywetka |e| |est wypukla, podczas gdy dwa snksy obok ne| przedstawone s bardze|
plasko.
Ko slonowa byla naturane tworzywem kosztownym moe uywane |e| na krewskm
dworze wypada tlumaczy wyczuenem tam na mod plync z Egptu, gdy tamte|sze|
sztuce przyznawano prymat uznawano | za godn naadowana. Inacze| przedstawa
s sprawa z ceramk, da ktre| tworzywo bylo powszechne dostpne kademu. Obok
wyrobw me|scowych domnowaly tu naczyna gnane mportowane ze wata
ege|skego abo wytwarzane na me|scu wedlug wzorw mykenskch. Wystarczy tu
wymen szczegne pkny egzemparz naczyna phydru", na ktrym
czerwonobrunatn farb wymaowana |est scena z wozem. Podobny motyw przedstawa
rwne znaezone w Ugaryt naczyne (meszank), na ktrym wda wz cgnony przez
dwa kone z sedzcym na nm trzema mczyznam. Szczegne nteresu|cy osobwy
typ ceramk to tak zwane wazy-twarze. Tak np. w Ugaryt znaezono wysok na 16 cm
puchar w ksztalce kobece| glowy, a w Bybos - wazy w ksztalce glw mskch. Podobne
wazy-twarze znaezono w |erycho (Paestyna), w Te Brak (grna Mezopotama) w
Enkom (Cypr). Pomdzy cznym wyrobam z terakoty znaezono te wz ze sto|cym
na nm dwoma mczyznam, co do ktrego ne ma pewnoc, czy byla to zabawka, czy
przedmot o przeznaczenu kutowym. Bez wtpena temu ostatnemu sluyly male
kobece doe, przypuszczane przywezone do Ugaryt przez mgrantw z Myken
czczone w ch domach. Identyczne kobece doe wykonane z gny odkryto w
pznomykenskm Trynse.
|ak wynka z tego krtkego re|estru przykladw twrczoc artystyczne| w Syr,
pomostowe poloene tego kra|u mdzy obszaram rnych kutur dawalo rnorodno,
|ak trudno znaez w nnych re|onach Starego Swata. To, co podwczas stworzono w
Syr, bylo wprawdze kontynuac| rodzmych tradyc|, ae wplywow Egptu towarzyszyl
obecne przede wszystkm wplyw wata ege|skego. Mmo wyraznych tendenc|
synkretystycznych stworzono |ednak co, co sluszne mona uwaa za syry|sk sztuk
pznego brzu, syry|sk artystyczn twrczo, opart na wlasne| tradyc|
konograczne|. |aka sztuka moe s chelp wylcznym czerpanem sokw z wlasne|
geby? Rwnoczene obecno w Syr cznych dzel obcego pochodzena |est wyraznym
dowodem szeroko rozbudowane| poko|owe| wymany handowe|. Ten rozw| zostal obecne
zaklcony nwaz| nowych udw, ktre w Syr w nnych kra|ach doprowadzly do
glboko sga|cych zman w sferze potyk kutury.
Wie#ki przeom* +#udy morskie, i -ramej!zy!y
Faraon egpsk Ramzes III (okolo 1198-1166) opowada w |edne| ze swych nskrypc|
umeszczone| w wtyn w Mednet Habu: Obce udy uczynly na swych wyspach spsek.
Nage znknly kra|e zostaly w wace rozbte. Zaden kra| ne oparl s ch bron,
poczwszy od Hatt, Kod (t|. Kzzuwatna na poludnu Az| Mne|sze|), Karkemsz, Arzawa
(w poludnowe| Az| Mne|sze|), take Aasz|a - (wszystke zostaly) naraz znszczone.
Rozb obz na |akm me|scu w Amurru. Znszczy |ego ud, a |ego kra| byl, |akoby ngdy
ne byl. Sz na Egpt faa ogna szla przed nm. Ich zwzek skladal s z Fstynw,
Zekrw, Szekeeszy, Denenw Weszeszw - z|ednoczonych kra|w. Poloy rce na
kra|ach calego gobu, ch serca byly pelne wary dufnoc. Nasze pany powod s!" (|.
A. Wson w dzee: |. B. Prtchard, Ancent near Eastern Texts Reatng to the od
Testament, Prnceton 1950, s. 262)
|est to |ak dotd |edyna pewna nota o etncznym ruchu, ktry |est znany |ako wdrwka
udw morskch". |u na |edn generac| przed Ramzesem III, za panowana Merenptaha
(ok. 1230), udy przychodzce od strony morza dotarly wespl z Lb|czykam z
zachodnego kerunku a do granc Egptu, |ednake zostaly odparte. Nektre szczepy
tych udw morskch" po|awa| s nawet we wczene|szych zrdlach psanych Bskego
Wschodu. Ae teraz, w pocztkach panowana Ramzesa III, a prawdopodobne |u neco
wczene|, zaczynala nadcga morzem dem druga ch faa. Byla to, |ak s zda|e,
autentyczna wdrwka udw. Szereg pemon ruszyly na wozach zaprzonych w osly
na statkach na zachodn cz Az| zachodne| porwaly tam za sob nne udy. O
me|scu pochodzena wdru|cych wemy bardzo newee. Przekaz ze Starego Testamentu
(|eremasz, 47, 4; Amos, 9, 7) mwcy, e Fstyn (Peeszet) przywdrowa z Kaphtoru z
Krety, odnos s zapewne tyko do |ednego z etapw owe| wdrwk. Podobne kra|e
balkanske byly przypuszczane tyko stref przemarszu chwowego posto|u czc tych
pemon, ktre w hstorogra nazywamy udam morskm". W pocztkowych atach
panowana Ramzesa III dotarly one a do Amurru w Syr poludnowe|, a Ramzes III wyslal
tam przecw nm wo|ska da powstrzymana fa groce| zaewem zem nad Nem. Obcy
przybysze zosta rozgromen na dze w btwe morske| u u|ca Nu; oba te
wydarzena utrwaone zostaly w ksztalce pastycznym w Mednet Habu. Ich cz
osedla s w Syr-Paestyne, na tym obszarze, ktry pzne| wlane od nch wzl
nazw. Na Zekrw natomast, osadlych w mece Dor na poludne od dzse|sze| Hafy,
natknl s egpsk podrnk Wenamon okolo roku 1100 p.n.e. |ako na korsarzy.
Cho sam Egpc|ane utrwa w pme obraze owe wane wydarzena, pozostawa|c
udane przedstawena poszczegnych typw udw morskch" - z rdzenne| Syr brak do
dz psanych dokumentw na ch temat. W tekstach ugaryckch udalo s wprawdze
znaez wzmank o zbanu s nebezpeczenstwa, ecz ne mw ona o po|awenu s
obcych zastpw pod samym mastem. |e Ramzes III w cytowane| nskrypc| (z smego
roku panowana) wspomna o znszczenu Karkemsz przez udy morske" - to nazwa ta
tyczy prawdopodobne cale| syry|ske| czc hetyckego panstwa rzdzone| bardzo
samodzene z Karkemsz. Ae ady gwaltownych znszczen stwerdzonych w
wykopaskach syry|skch naey z pewnoc wza z przegrupowanam etncznym,
|ake maly me|sce przy koncu 2 tysceca. Ugaryt - na|wybtne|sze masto handowe w
hetycke| Syr - zostalo zburzone wlane wtedy ngdy go |u ne odbudowano. -Ten sam
os spotkal tak wane masta |ak Aaah, Tunp Kadesz. Odtd na wdown wystply nne
masta, przy czym chyba dzk zalamanu s panowana Hetytw w Syr, |ak dzk
ustanu wplywu Egptu wykorzystywaly one odzyskan swobod manewru da
wzmocnena wlasne| pozyc|. Pkla obrcz utrzymu|ca od zewntrz sposto syry|skch
mast-panstw, a do glosu doszedl syry|sk partykuaryzm. Bardzo nteresu|cych
szczeglw sytuac|, |aka panowala tu okolo r. 1100 p.n.e., dostarcza nam sprawozdane
Egpc|anna Wenamona, urzdnka w zarzdze wtyn Amona. W ptym roku
podw|nego krowana faraonw Herhora Smendesa zostal on wyslany do Bybos po
drzewo cedrowe, pne potrzebne do naprawena lodz procesy|ne| boga Amona.
Zaopatrzony w newek o zlota srebra podrowal Wenamon na syry|skm statku na
plnoc. Na|wksz cz sprawozdana za|mu|e ops pobytu w Bybos, mece, ktre z
dawen dawna zaopatrywalo Egpt w drzewo. Ksca Bybos znaazl Wenamon na grnym
ptrze palacu przy okne, skd mona s bylo przygda fau|cemu morzu. Po wstpne|
wymane slw dotyczcych statku, na ktrym Wenamon przyplynl do Syr, ks
zapytal: Z |akm wlacwe zecenem przybyle tuta|? |a rzeklem mu: Przybylem tu
po drzewo potrzebne do wekego wspanalego statku Amona-Re, boga krw. Tw|
o|cec czynl to (t|. dawal drzewo), tw| dzadek take ty uczynsz to rwne. A on rzekl
m: On czyn to stotne - gdy ty m co za to dasz, abym to uczynl - uczyn to
take. Zaste mo przodkowe wypelna take poecena, ae faraon przyslal tu rwne
sze statkw wyladowanych egpskm towaram nas wyladowa |e do swoch
spchrzw. Tak wc ty m co przy wez. Potem kazal przyne ksg handowe
(dzennk) swych o|cw czyta m z nch. Przeczytano z |ego ksg o tyscu deben
rnorakego srebra (to znaczy w forme naczyn, sztab ulamkw srebra td.). Potem on
rzekl: Gdyby wladca Egptu byl panem swo|e| wlasnoc, a |a bylbym |ego slug - tedy
by ne przyslal srebra zlota mwc: wypeln| wo Amona! Ne byl to take dar kra da
mego o|ca. Ae |a, |a, |a ne |estem twom slug an slug tego, kto c wyslal." (A.
Erman, De Lteratur der Agypter, Lpsk 1923, s. 230) Wenamon uyl cale| swe| eokwenc|,
by zatuszowa brak nansowe Egptu - wszystko |ednak na prno, gdy musal w koncu
zada przyslana nowych towarw wymennych z Egptu, by mc za ne otrzyma
upragnone drzewo. Raport z podry Wenamona |est dobtnym dowodem na to, |ak
stosunk Egptu z syry|skm portam staly s rzeczowe" |ak mocno tute|s ksta
akcentowa sw nezaeno.
Rozdrobnene Syr w wynku zalamana s mocarstwa, ktre dawne| stalo za kadym z
osobna kscem, ulatwlo Asyry|czykom dotarce a do wybrzey Morza Srdzemnego, co
stalo s mne| wce| w tym czase, gdy Wenamon rozpoczynal sw ne na|wesesz
podr do Syr. Bybos musalo podwczas rwne plac haracz. Kr Asyr Tygatpezar
I ok. (1114-1076) opowada o tym nastpu|co: Uczynlem wypraw w gry Lbanon,
wyclem pne drzew cedrowych na wtyn Anu Adada, wekch bogw, moch panw,
zabralem z sob. Potem poszedlem a do Amurru kra| Amurru zdobylem od kranca do
kranca. Otrzymalem dann z kra|w: Guba/Bybos, Sdunu (Sydon) Armada (Arwad).
Zegowalem na okrtach masta Armada (ecego w) kra|u Amurru. Odbylem pomyne
trzy me drog od masta Armada, ktre (ey) porodku morza, a do masta Samur
(Sumur-Smyra) (a bylo to w) kra|u Amurru. W morzu zablem nachra, zwanego konem
morskm*, (weoryba-pl?)." (E. Wedner, Archv |ur Orent|orschung 18, 1957-58, s. 343
n.) Da kra Asyr, wladcy dowego, krtk re|sk po Morzu Srdzemnym byl
wydarzenem godnym uwecznena sgnum dzenoc. Opsywana wyprawa
Asyry|czykw ne przynosla |ednake wlczena Syr do panstwa asyry|skego, ecz mala
na ceu - a podkrea| to wyrazne asyry|ske nskrypc|e - oblowene s zdobycz
oraz wzmocnene prestu kra. Drogocenne drzewo budowane, da zdobyca ktrego
Egpc|ane pode|mowa prawdzwe ebracze wyprawy >- Asyry|czycy wz sl. Potem
z plnocno-syry|skch stepw pocz napera nn wrogowe Asyry|czykw, manowce
Arame|czycy, ktrych w same| Mezopotam zwacza musal Tygatpezar. W tym ceu, |ak
sam psze, przeprawal s a dwadzeca osem razy przez Eufrat. Przecekana udnoc
arame|ske| ne mona bylo |ednak powstrzyma sl wo|skow. Napera on ne tyko na
Mezopotam, ae na Syr.
Wzmanka Tygatpezara I |est perwsz wec |ednoznaczn o owym semckm zespoe
pemon, ktry zaczl nebawem gra w Syr wan ro. Zda|e s, e Arame|czycy, nm
za| zeme tzw. urodza|nego plksyca", by zadomowen w stepach Syr plnocne|,
gdze prowadz koczownczy tryb yca, podobne |ak nne szczepy semcke za|mu|ce
urodza|ne zeme wywera|ce wplyw na kra|e ssedne. Po|awa| s on nekedy |u w
starszych tekstach |ako Ahamu-Arame|czycy, ae |ako hstoryczna sla wchodz na
wdown dopero w 11 w. p.n.e. Ich prze|ce do osadlego trybu yca ob|ce
kerownctwa potycznego na znacznych obszarach Syr nastplo bardzo szybko. Ten
proces przyspeszyla z pewnoc okoczno, e |u w poprzednch stuecach czc
pemon arame|skch osadly w Syr.
W okrese wzmoonego wdzerana s Arame|czykw do wntrza Syr zeme na wschd
od |ordanu za|ly nne pemona semcke |ak: Amonc Moabc, a Paestyn Izraec.
Kontakty utworzonego pzne| panstwa Izrae z arame|sklm kanane|sko-fenckm
panstwam Syr - tak w plaszczyzne potyczne|, |ak gospodarcze| kuturane| -
znaazly pzne| odbce w ksgach Starego Testamentu, ktre staly s tym samym
cennym zrdlem wedzy take da syry|ske| hstor kutury.
Pa.stwa syryjskie w okresie w!zesne'o e#aza
Mne| wce| rwnoczene z wywolanym naporem udw morskch" etncznym
przegrupowanam, |ake maly me|sce u schylku 2 tysceca, dokonaly s take
zasadncze zmany w nne| dzedzne. |u od dawna narodom Az| zachodne| bylo znane
eazo, uzyskwane z meteorytw, na co wskazu|e nadana mu nazwa metau z neba".
Bylo ono odpowedno do tego dosy rzadke neslychane droge. Okolo polowy 2
tysceca po|awlo s eazo kopane, na|perw w Az| Mne|sze|. Ato pocztkowo bylo
ono cge drosze n srebro zloto, a ze wzgdu na newystarcza|cy stopen twardoc
uywano go glwne do wyrobu statuetek przedmotw kutu. Okolo r. 1400 p.n.e. na
obszarach Armen wschodne| czc Az| Mne|sze|, we wlacwym centrum zaglba
eaznego, rozwnla s nowa metoda hartowana tego metau oparta na budowe
wkszych dymarek (o sne|szym podmuchu) oraz na zastosowanu dluszego czasu
kuca rozpaonego do czerwonoc eaza. Hetyc, ktrzy w tym czase panowa nad
orodkam metaurg eazne| mdzy Taurusem Morzem Czarnym, ne zdradza, |ak s
wyda|e, szczegnych chc do eksportowana tego doskonaszego od brzu metau. Do
weke| rzadkoc nae wc do dz znaezska wyrobw z eaza hartowanego poza
zemam Hetytw. Po roku 1200 panstwo Hetytw przestalo stne, a w owych
nespoko|nych czasach roslo zapotrzebowane na dobr bron. Tote uywane eaza
rozpowszechnlo s wlane w tym okrese bardzo szybko przewysza|c brz w
dzedzne na|wane|sze| wytwrczoc - bron. Sta|e s ono powo metaem
powszechnego uytku wkrtce poczyna s z nego wyraba narzdza do uprawy zem
karczowana asw. Rozw|a s epoka eaza. Take udy morske" zapoznaly s z
eazem prawdopodobne w czase swych dlugch wdrwek, nauczyly s |e cen chcc
ne chcc przyczynly s te do |ego rozpowszechnena. Stary Testament zachwyca s
lamc wszystko sl" eaza stwerdza, e tyko Fstyn ume w Izraeu wykuwa
eazn bron oraz narzdza, przy czym ne dopuszcza do ta|emncy produkcy|ne|
podbtych Izraetw. (I Sam., 13, 19-22) Fstyn Goat, sta|cy do wak przecw
Dawdow, nsl |ako bron obrzym eazn wlczn. (I Sam., 17, 7) Na pocztek epok
eazne| w Syr przypada po|awene s |eszcze nne| technczne| nowoc. Bo |e
dawne| budownczowe studn napotyka nekedy na nezwaczone trudnoc w dostanu
s do wody, zwlaszcza gdy |e| ustro ealo glbe| n 20 metrw - to obecne przesta
by bezradn. Wynaezono manowce zapraw z gaszonego wapna, ktra pomagala w
zakladanu studn glbnowych. Dalo to pocztek ne tyko epszemu wykorzystanu
syry|skch terenw grskch nadmorskch, ae stworzylo wan" technczn baz da
zakladana fenckch faktor handowych na ubogch w slodk wod wyspach Morza
Ege|skego.
Gdy po roku 1200 faa wdrwk udw opadla - po|awly s tymczasem na powrt
syry|ske masta nadbrzene poczly rozw|a yw dzalano handow. Korzystaly one
ne tyko z upadku mperum Hetytw slaboc Egptu, ecz take ze zman, |ake zaszly w
basene Morza Ege|skego. Wdrwka Dorw zadala potdze Myken merteny cos, tote
mykenscy kupcy przesta konkurowa z syry|skm. Std berze pocztek prymat egug
handowe| Syr w nastpnych stuecach. Homer nazywa ch slawnym z okrtw" po
raz perwszy nada|e m greck nazw Fenc|ane". (Odyse|a, 15, 415) Co do pochodzena
te| nazwy - notabene grecke|, a ne syry|ske| - pod ktr rozume s bdze
meszkancw syry|skego pasa nadbrzenego - stne|e wee teor. |edna wyprowadza |e
z |zyka egpskego, podczas gdy druga tlumaczy slowo Fenc|ane" |ako czerwon",
wc |e z farbarstwem purpurowym uprawanym w Syr. Grecke phonke mogloby by
tlumaczenem |akego rodzmego termnu - podobne |ak wystpu|ce w tekstach
knowych knachchu oznacza zarwno czerwon purpur", |ak kran Kanaan". Stary
Testament nazywa Fenc|an (w nawzanu do termnu uywanego w 2 tyscecu)
Kanane|czykam" ub Sydonczykam" (od zrazu przodu|cego masta Sydon). To ostatne
okreene, uywane take przez Homera, wystpu|e nawet w fenckch nskrypc|ach,
|ednake szczegne w odnesenu do Sydonu do obszarw podeglych czasowo Tyrow,
na ktrych eal wlane Sydon. Dokladne| grancy Fenc| ne udalo s wyznaczy do dz,
gdy w rzeczywstoc a do r. 194 n.e. ne stnala ona wcae; dopero w podanym roku
cesarz rzymsk Septmus Sewerus podzel prownc| Syr na Syra Phoence (Fenc|)
na Syra Coeo (Coeosyr).
O hstor Fenc| wntrza Syr wemy stosunkowo malo. Istne|e wprawdze caly szereg
fenckch arame|skch nskrypc|, a take tekstw w obrazkowym pme uw|skm, ecz
s to glwne napsy dedykacy|ne, dosy uboge w tre hstoryczn. Ae wadomoc o
Syr zachowaly s take w asyry|skch opsach wypraw wo|ennych, w ksgach Starego
Testamentu w dzelach psarzy antycznych, ecz te ostatne s tyko powtrzenam.
Wraca|my |ednake do Fenc|, na syry|ske wybrzee. Lece tu masto Guba/Bybos
zda|e s ne ucerpalo nadmerne przez udy morske" |u znany nam Wenamon
spotkal tuta| dumnego bardzo samodzenego ksca. Zdobyce Bybos przez
Asyry|czykw skonczylo s przypuszczane na zaplacenu tyko |ednorazowe| kontrybuc|.
Eksporac|a archeoogczna odslonla wee pomnkw z fenckm nskrypc|am, na
podstawe ktrych udalo s zestaw poczet szecu krw panu|cych tu w 10 w. p.n.e.
Szczegn spord nch slaw uzyskal Ahram (okolo r. 1000) ne dzk wybtnym
dokonanom, o ktrych zreszt nc ne wemy, ecz dzk sarkofagow (Tab. XII), ktry mu
kazal zbudowa |ego syn Ittobaa. Znaezono ten sarkofag w |ednym z szybowych grobw
w Bybos, a dz sto on w muzeum narodowym w Be|ruce. Grb zostal |u kedy
spdrowany ne przeszkodzlo temu |ego zabezpeczene czterokrotnym murem an
naps: Uwaga! Pamta|! Wewntrz |est two|e neszczce!" Sam sarkofag pozostal
|ednak nenaruszony. Dlugo |ego wynos 2,30 metra, a korpus spoczywa na gurach
ecych ww. Wszystke |ego cztery cany s przyozdobone reefam. Sceny
przedstawone na dluszych canach stanow |edn calo, a manowce proces|
rytuan, ktra nese oar da postac sedzce| na trone. W postac te| wono s
domya abo zaczonego w poczet bogw kra Ahrama, abo samego boga merc,
Mota. Na canach krtszych wdne|e scena oplakwana zmarlego przez kobety-placzk,
ktry to obycza| byl szeroko praktykowany w Kanaan od dawnych czasw. Na
obramowanu weka zna|du|e s fenck naps: |est to sarkofag, ktry kazal wykona
Ittobaa, syn Ahrama, kr Bybos, da Ahrama, swego o|ca, gdy go byl zloyl na weczny
spoczynek. |e za (?) |ak kr mdzy kram ub namestnk mdzy namestnkam,
czy te wdz |akego wo|ska uczynl wypraw przecw Bybos otworzyl ten sarkofag -
wtedy z lask |ego wladzy nech opadn ce, |ego tron nech zostane obaony pok|
nech opuc Bybos..." (H. Donner, W. Rg, Kanaandsche und aramdscle Inschrften, II,
s. 2)
Dae| na poludne masto Tyr, |ak s zda|e, otrzsnlo s dopero powo z zamtu epok
udw morskch". Pocztkowo przodu|ca pozyc|a przypadla na tym odcnku wybrzea
mastu Sydon, |ednake w weku 10, w wynku ksk masta w btwe z Fstynam, prze|l
| Tyr, ktrego krowe podpsywa s odtd |ako krowe Sydonczykw". Mdzy
rokem 950 a 850 panowa on nad kra|em cgncym s od gr Karmeu a do
zaloonego pzne|, w czasach Persw, Tryposu. U boku kra stala rada starszych
zloona z przedstawce zamonych rodw. Z krw Tyru na|glone|szy byl, zda|e s,
Hram I, gdy panowal rwnoczene z kram Izraea Dawdem Saomonem, ktrym
dostarczal drzewa rzemenkw da budowy wtyn. (II Sam., 5, 11; I Kr., 5, nn)
Moe malo to zwzek ze zwycstwem nad Fstynam pod wodz kra Dawda? W
kadym raze Fstyn napastowa weokrotne take panstwo sydonske. Rwne w
czasach pzne|szych krowe Tyru utrzymywa dobre stosunk z Izraeem zacena |e
nawet poprzez zawarce malenstwa. Ittobaa, kr Sydonu, byl tecem Ahaba, kra
Izraea. ( I Kr., 16, 31)
W 10 weku rozpoczla s od Tyru fencka koonzac|a, ktra mala zapewn sydonskm
kupcom rzemenkom nowe rynk zbytu zrdla surowcw. System te| koonzac| byl
zasadnczo rny od greckego. Ne zakladal on take penetrac| w glb kra|u, ecz
zadowaal s na|czce| budowanem umocnonych portw na wybrzeach Morza
Srdzemnego, skd nawzywano kontakty handowe z udnoc tubycz. Sady
fenckch faktor handowych napotykamy wc na Cyprze, Sycy, Mace, Sardyn, na
plnocnych brzegach Afryk, a take - przypuszczane |u w czase Hrama I - na
poludnowym wybrzeu, Hszpan (Gades). Na|donoe|sze na|powane|sze w
nastpstwa hstoryczne bylo zaloene Kartagny na wybrzeu afrykanskm (okolo 814 r.),
ktra pzne| organzowala pacwk handowe na wlasn rk. Osady fencke powstaly
rwne w Grec| na weu wyspach Morza Ege|skego, a pewna ch o rwne w
plnocne| Syr. Bg Mekart, glwny bg Tyru, czczony byl we wszystkch koonach |ako
ch zaloyce", a mastu-macerzy wyplacany byl haracz zaenoc. |e obowzku tego
zanedbano - moglo s zdarzy, e trybut byl egzekwowany sl. Tak wlane akc|
przeprowadzl Hram I przecw afrykanske| koon Utka. I w tym wlane ob|awa s
stotna rnca mdzy pzne|sz greck koonzac|, ograncza|c kontakty z mastem-
macerz do wz sentymentu szacunku.
O osach dwch nnych mast portowych - Arwadu Sumur/Smry, do wanych w
epoce brzu - wemy newee. Wedlug sprawozdana asyry|skego kra Tygatpezara I
oba te kra|e naealy okolo roku 1100 do kra|u Amurru, zna|dowaly s wc poza
obszarem panstwowym Sydonu, ae newykuczone, e byly pod |ego wplywem. Po
upadku kontroowanego przez Hetytw ksstwa Amurru podczas wdrwk udw
morskch" Amurru oznaczalo moe tyko |ak obszar. Lczne wzmank o Amorytach w
Starym Testamence dotycz zameszkale| na tym obszarze, ae ne u|te| w adn
organzac| panstwow udnoc.
Arame|ske obrazkowo-uw|ske nskrypc|e, ksg Starego Testamentu, a take
asyry|ske sprawozdana wymena| caly szereg panstw, ktre powstaly w Syr po nwaz|
udw morskch". Byly to: calkem na poludnu Damaszek, nad grnym |ordanem Bet-
Rehob, nad grnym Orontesem Zoba, a nad Orontesem rodkowym utworzylo s sne
panstwo Hamath (Hama). Ae |u tuta| obok Arame|czykw ( udnoc przedarame|ske|)
wanym eementem udnocowym by tak zwan Neohetyc". Lecz tyko mne|szo z
nch przybyla z macerzyste| da Hetytw Anato, cho w oc|anych nskrypc|ach uywa
psma |zyka obrazkowo-uw|skego wadome nawzywa do okresu hetyckego
mperum. Glwne - |ak mona wnos z mon wlasnych obrazkowo-uw|skego psma
- byly to udy ndoeurope|ske, ktre podczas wdrwek udw morskch" pzne| w
weke| oc opucly poludnowo-wschodn cz Az| Mne|sze| przeszly do plnocne|
rodkowe| Syr. W monach ch krw powtarza| s |eszcze mona wekch krw
hetyckch |ak: Lubarna (- Labarna), Sapaum (= Suppuuma) Muta (= Muwata). W
sztuce rodzme perwastk mesza z arame|skm w |edn calo, zwan dz ogne
sztuk hetycko-arame|sk. C tzw. Neohetyc" y w Syr obok |u calkowce
zasymowanych Hurytw przeska|cych coraz bardze| na plnoc arame|skch
kanane|skch Semtw. W ten sposb w nowo utworzonych panstwach raz przewaal
eement neohetyck - raz arame|sk.
Tak np. panstwo kontrou|ce zeme wokl Haab/Aeppo noszce nazw od
zaloycea dynast Dom Agusa" (Bt Agus) malo racze| arame|sk charakter. |ego stoc
byl, ecy okolo 25 kometrw na plnoc od Haab, Arpad (dz Te Refad). Po strone
zachodne| rozcgala s neohetycka Hattna (zwana take Unk) z orodkem w done
Amk. Mona |e mne| wce| uwaa za nastpc po poprzednm Muksz. Na poludne od
Karkemsz, nad Eufratem, powstalo panstwo Arame|czykw - Bt Adn z glwnym
mastem T Barsb, ecym w me|scu dzse|szego Te Ahmar. Samo Karkemsz, dawne|
sedzba hetyckego wcekra, zameszkale przewane przez Hetytw, odgrywalo rwne
w pocztkach 1 tysceca wan ro. W 2 tyscecu, |ak wadomo, operalo s ono
na|dlue| naporow Hetytw, a teraz wlane |ako panstwo hetycke rwne na|dlue|
chronlo sw nezaeno wobec Asyry|czykw. Potn warown Karkemsz
odkryla angeska eksporac|a archeoogczna. Dzk badanom nemeckm stalo nam s
znane Sama (Sendyr, Zncr) - stoca ksstwa Sama (ub |aud) u stp gry
Amanus. To perwotne peryfery|ne masteczko zamen potem Arame|czycy w swo|,
wysunt na|bardze| na plnoc, warown, ktre| zdobyce kosztowalo pzne|
Asyry|czykw wee trudu.
Ow wat neohetycko-arame|skch panstewek ne mecl s w nakreonych na wstpe
grancach Syr. Na plnocy (|u na terene poludnowo-wschodne| Az| Mne|sze|) powstal
szereg daszych neohetyckch tworw panstwowych |ak Gurgum/Markas nad rzek
Ceyhan, Kue z Tarsem w Cyc|, Kummuch nad grnym Eufratem, a w grne| Mezopotam
zrdla wymena| Bt Ba-chan (z Te Haaf/Guzana), Bt Zaman nad grnym Tygrysem
nne panstwa arame|ske. O ch potycznym rozwo|u mamy wadomoc bardzo skpe.
Obtszych reac| o ch stosunkach z panstwem Izrae na poludnu dostarcza nam Stary
Testament, a z Asyr - asyry|ske napsy krewske.
Za czasw Dawda (1000 - 961) kra| na wschd od |ordanu a po Damaszek stal s
prownc| zraesk rzdzon przez namestnkw rezydu|cych w Damaszku. Kr Dawd
odnsl nawet zwycstwo nad arame|sk Zob zmusl kra Hadadezera do uegloc
oraz do danny w forme kolczanw tarcz, ktre Dawd w trume przywzl do |erozomy.
Prcz tego wymuszono na Zobe dostawy rudy, pochodzce| przypuszczane ze zl w
Done Bka mdzy lancucham Lbanu. Kr potnego Hamath uznal za korzystne|sze
pozyskane przy|azn Dawda drog przeslana mu darw. (II Sam., 8, 3) |ednake |u za
panowana mdrego Saomona (960 - 922) Izrae znowu utracl Damaszek, gdze wladz
krewsk zagarnl arame|sk wdz menem Rezon. W tym momence rozpoczyna s
samodzeny rozw| Damaszku, ktry wkrtce okrzepl poczl gra ro wodc w Syr.
Wnuk zaloycea dynast, Barhadad I (bb|ny Benadad), rozpoczl wobec Izraea potyk
agres|, a drug wlacce tego - zmenonego |u w rodza| tytulu - mena (syn boga
burzy") wyruszyl przecw wladcy zraeskemu Ahab a do bram Samar: Tedy Benadad
(=Barhadad), kr Syry|sk, zebral wszystko wo|sko swo|e, ma|c z sob trzydzec
dwch krw, przytem |ezdne woly: a przycgnwszy obegl Samary| doby wal. I
wyprawl posly do Achaba, kra Izraeskego, do onego masta; I rzekl mu: Tak mw
Benadad: Srebro two|e zloto two|e mo|e |est; take ony two|e synowe two
na|cudne|s mo s."1 (I Kr., 20, - 3) |ednake owa syry|ska koac|a ponosla ksk
musala ode|. Ac nedlugo potem Barhadad II Ahab znaez s pod Karar w |ednym
oboze w weke| syry|sko-paestynske| koac| kst zwrcone| przecw Asyry|czykom
(853 przed n.e.), zapomnawszy na pewen czas o wza|emnych sporach. Roa kra
Damaszku, syna boga burzy", |ak odgrywal w pocztku 1 tysceca, przypomna w
pewne| merze stanowsko krw Haab-|amhadu w perwsze| polowe 2 tysceca.
Zawerane porozumena ksstw ne byly |ednak trwale rozpadaly s, ekro
rozstrzyga|ca btwa zostala |u stoczona. Oywala potem dawna rywazac|a, wybuchaly
take konkty wewntrzdynastyczne. |ako przyklad wewntrznych - w zrdlach na ogl
tyko z trudem uchwytnych - wan mog sluy wydarzena opsane w arame|ske|
nskrypc| na ste odkryte| w As, me|scowoc odegle| okolo 54 kometrw od Aeppo.
Kr Hamatu Zakr polczyl un personan ze swym panstwem poloony wce| na
plnoc kra| Laasz, ktrego stoc byl Hazrak. Nabytek ten zostal |ednak zakwestonowany
przez koac| kku syry|sko-maloaz|atyckch panstw pod wodz Barhadada III, kra
Damaszku-Aram. Ne znamy stotnych powodw, ae moe ne |est wykuczone, e dzk
te| akc| kr Hamatu mal s czu zmuszonym do przylczena s do so|uszu
antysyry|skego. Naee do nego prcz kst zem kontroowanych przez Damaszek
(Aram) - krowe Bt Agus, Kue, Gurgum, Sama, Md/Maata nn ksta. Obeg on
Hazrak wzne mur wyszy n mur Hazraku wykopa rw glbszy od |ego rowu.
Wtedy wznoslem (t|. Zakr) rce swo|e do pana nebos (Baaszama|n) pan nebos
wysluchal mne. Oto pan nebos przemwl do mne przez weszczbarzy pan nebos
rzekl m: Ne ka| s; abowem |a cebe uczynlem krem, |a te wznos s z tob
uratu| c od wszystkch tych krw, ktrzy usypa wal obnczy przecw tobe." (H.
Donner, W. Rog, tame, s. 205) Dokladnego przebegu wak ne znamy, gdy nskrypc|a
|est czcowo uszkodzona. Wdoczne |ednak Zakr stawl skuteczny opr
neprzy|aceskm szturmom , uzna|c sw| sukces za dowd lask boga, ufundowal w
podzce ste ze wspomnan nskrypc|. Ne sposb dokladne usta daty tych
wydarzen, ae umeszczene ch tu przed ub tu po roku 800 p.n.e. ne moe stanow
wkszego bldu. Wtedy |ednak rozpocz Asyry|czycy |u sw| zdobywczy lupesk
marsz w glb Syr, przekroczywszy Eufrat.
Wadza -syrii si'a $orza (rdziemne'o
Wtargnce arame|skch szczepw utworzene kku arame|skch panstw w Mezopotam
zahamowalo w pewne| merze ekspans| asyry|ske| potg od czasw Tygatpezara I.
|ednak |u w 10 weku Assur okrzepl powo nebawem przeszedl do ataku na panstwa
arame|ske. Tukutnnurta II (888 - 884) uwecznl swe zwycstwo nad panstwem
arame|skm Lak (nad rednm Eufratem) wznesenem pomnka, odkrytego w Terka (Te
Asza-ra). Mdzy nnym zna|du|e s na nm plaskorzezba boga burzy zab|a|cego
toporem rogatego wa. Wraz z tym zwycstwem panowane Asyr sgnlo powtrne
brzegu Eufratu, za panowana Asurnasyrpaa II (883 - 859) rzeka zostala sforsowana w
kerunku na Syr. Krowe Sangara z Karkemsz Lubarna z Hattny plac Asyry|czykow
haracz; Tyr, Sydon, Guba/Bybos Arwad poddaly s |emu. Asurnasyrpa obmyl zbro| w
Morzu Srdzemnym kazal wyc cedry cyprysy w grach Amanu Lbanu, ktre
wywoono |ako cenny buduec, co czynl wdoczne kady zdobywca. Syra ne stala s
mmo wszystko asyry|sk prownc|, ecz tyko czasowo ennem, zobowzanym do
placena haraczu, a po ode|cu asyry|skch wo|sk wkszo rodzmych kst zawesla
placene haraczu. Datego te Samanasar III (858 - 824) wyruszyl na Syr zaatakowal
na|perw ksca Bt Adn, Ahun, zdobywa|c |ego stoc T Barsb przemanowu|c | na
Grd Samanasara". W szstym roku swego panowana Samanasar przekroczyl znw
Eufrat na czee wo|ska. Idc (od wybrzea) wzdlu rzek Bech, przekroczylem Eufrat w
czase |ego wyewu. Przy|lem haracz od kra kra|u Hatt. Wyruszylem z kra|u Hatt
obrclem s przecw mastu Haman (t|. Haab).
Zloylem oary bogu Adadow z Haman. Wyruszylem z Haman. Obrclem s przecw
Karkar. Barhadad (tu Adaddr) z Damaszku, Irchuen z Kra|u Amat (czy Hamat) wraz z
dwunastoma kram kra|w nadmorskch zaufa wza|emne swym zbro|nym slom. Gdy
s wc podne, by wak btw przecw mne rozpta, waczylem z nm. 25 000 ch
wo|ownkw poloylem bron na zem. Zabralem m ch wozy bo|owe, rumak sprzt
btewny." (E. Mche, w: Wet des Orents" I, 1947 - 52 s. 465) Inny, bardze| rozwnty
ops btwy pod Karkar nad Orontesem (853 p.n.e.) wymena mdzy so|usznkam
Barhadada II kra Aram-Damaszku, take kra Izraea Ahaba, Bas z Ammonu, |ak
rwne arabskego sze|ka menem Gndbu, ktry wprowadzl do wak 1000 |ezdzcw na
webldach. |est to perwszy potwerdzony nskrypc|am wypadek uyca do wak tych
zwerzt |ako werzchowcw; potem po|awa| s one czsto na rnych
przedstawenach obrazu|cych wak Arabw, ktre rzezbono na rozkaz asyry|skch
krw.
Btwa pod Karkar wcae ne zakonczyla s decydu|cym asyry|skm zwycstwem, std
te Samanasar byl zmuszony neraz |eszcze rusza w poe przecw Syr. Tymczasem w
Damaszku zamordowano Barhadada, a |ego me|sce za|l syn nczy|", Hazae. Stanl on
na czee stne|ce| |eszcze koac| (do ktre| ze strony Izraea wszedl |ehu w me|sce
zmarlego Ahaba) skerowane| przecw Samanasarow - zostal |ednak pobty pod
Damaszkem. Samego masta Asyry|czycy ne zdola opanowa, ae wyladowa sw
wceklo nszczc otacza|ce |e pantac|e ogrody. |ehu, kr Izraea, natomast upadl
Samanasarow III do stp, co zostalo uwecznone na glonym czarnym obesku" w
ksztalce, w slowe. Adadnrar III (809 - 782) zorganzowal w ptym roku swego
panowana lupecz wypraw na Syr doszedl a do Damaszku, uzaena|c powtrne
Izrae. Owczesne teksty knowe nazywa| Izrae po starsze| dynast Bt Humr/Omr. W
plnocne| Syr rone potem znaczene Urartw, meszkancw dzse|sze| Armen, ktrzy
zorganzowa swe panstwo w 9 weku p.n.e. Kr Urartu, Menua, dotarl a do Maat/Md,
a syn |ego Argszt I (789-766) zapdzal s rwne a do Az| Mne|sze| plnocne| Syr.
Szczyt potg Urartu przypada na okres panowana Sardura III (765-733). Kummuh
Maata zostaly zdobyte przed Asyr wyrasta grozba odcca od Morza Srdzemnego.
Po strone Urartu stanlo weu plnocnosyry|skch kst, a mdzy nnym Matu/Mate,
przecw ktremu ekspedyc| wo|skow wysylal |u Asurdan III, a uklad zawarl z nm
Asurnnar V (753- 746). W dokumence ukladowym, bdcym dyktatem zwycskego
Asyry|czyka, wymenona |est wperw cala gama kar, |ake czeka| Matu w raze
zerwana ukladu. Wlacwe warunk ustaa| znowu obowzek wadczena pomocy
wo|skowe| wydawana zbegw potycznych z obszaru wladzy Assuru. Prcz wyczena
bogw |ako wadkw zaprzysena guru| tu rwne obszerne obrazowe zakca w
zakonczenu tego zredagowanego w |zyku akady|skm okolo 754-753 dokumentu. Nc to
|ednak ne pomoglo Matu przeszedl na stron Urartu. Ne |est przy tym wprawdze
|asne, czy kroku tego dokonal sam, czy pod wo|skowym nacskem Urartu. Bardze|
prawdopodobna |est ta druga hpoteza, bowem Sardur III zaatakowal byl take Bt Agus.
Omawana tu posta Matu |est dentyczna z postac tego samego nazwska z ukladu
wyrytego na trzech steach w pme w |zyku arame|skm, odkrytego w Sre okolo 25
kometrw na poludnowy wschd od Haab/Aeppo. Identyczno drugego partnera,
ne|akego Barga| (uklad Matlu - Barga|a), stanow |eszcze przedmot sporu. Cz
badaczy |est sklonna upatrywa w nm samego kra Urartu, Sardura III, podczas gdy nn
podda| to w wtpwo. Pewne |est tyko, e partner owego ukladu byl potne|szy od
Matu, gdy sformulowana paktu w caloc odpowada| |ego nteresom. Po wstpe,
wymena|cym uczestnkw ukladu oraz bogw bdcych |ego wadkam wyczone s
straszne kary, |ake czekaly Matu na wypadek, gdyby zerwal uklad. Nastpne |est mowa
o zachowanu s Matu wobec zbegw z obszaru wladzy Barga| wobec |ego
przecwnkw potycznych. |akekowek meszane s w sprawy Barga| zosta|e kscu Bt
Agus zabronone, wy|wszy przypadek, gdyby dynast |ego grozlo od wewntrz czy z
zewntrz |ake nebezpeczenstwo: A |ee |eden z mych brac, |eden z czlonkw me|
o|cowske| dynast, |eden z moch synw, |eden z mych urzdnkw, |eden z mych
ocerw ub |akkowek czlowek z tych, ktrzy m s poddan, abo ktry z mych wrogw
zapragne me| glowy, aby mne zab zab mego syna me potomstwo - |ee on mne
zab|, (wtedy) ty wnene przyby sam pomc krew m na dlonach mych wrogw,
syn tw| wnen przy| pomc krew mego syna na wrogach, wnuk |tw| pownen
przy| () pomc krew mego wnuka, two potomkowe pownn przy| () pomc krew
moch potomkw. A |ee to |est (|ake) masto, (wtedy) |e znszczce meczem! A |ee to
|est |eden z mych brac ub |eden z mych slug, ocerw abo kto z udnoc, ktra m |est
poddana, (wtedy) zab| go calkem, |ego |ego potomstwo, |ego wekch |ego przy|acl
meczem! Gdy tego ne uczynsz - bdzesz warolomc wobec wszystkch bogw-
wadkw ukladu, ktrzy s w tym napse!" (H. Donner, W. Rg, tame, s. 264)
Rozwaany |est tu rwne wypadek ewentuanego zamordowana Barga| przez krw Bt
Agus okreony |ako zlamane ukladu. Wspomnane fragmenty dokumentu wskazu|
wyrazne na stnene atmosfery wewntrzne| nepewnoc na dworach syry|skch
wladcw.
Nazwsko MatFea zna|du|emy |eszcze pzne| w nskrypc|ach kra Tygatpezara III (745
-727), ktry toczyl bo|e z wplywem Urartu w plnocne| Syr. Za przecwnkw mal po
strone Sardura III kst Bt Agus, Maat, Gurgum, Kue, Kummuh, Karkemsz chyba
take Tyr. Zwycy Asyry|czycy, ktrzy po trzyetnm obenu wz rezydenc|
MatFea, Arpad, znszczy | (w r. 740 p.n.e). Syry|scy regenc z|aw s obecne przed
obczem Tygatpezara w Arpadze, aby zaplac haracz, ae opr Syr ustal tyko na
krtko. W r. 738 wszczl powstane |aud/Sama wsperany przez nektre prownc|e
Hamat, ecz rebea szybko zostala umerzona. Da stlumena zarzewa nowego
powstana przeprowadz Asyry|czycy obecne na wek ska deportac| udnoc do
nnych re|onw asyry|skego panstwa. Istotne to zwycstwo wywarlo weke wraene:
nawet ksta Damaszku Izraea pospeszy z holdem przed tron Tygatpezara. Ae
ten asyry|sk sukces byl krtkotrwaly, bo oto Rahanu (bb. Raz|an) z Damaszku
sprzymerzyl s z zraeskm Pekahem nnym kstam przecw Asyry|czykom chcal
wcgn do koac| rwne Ahasa z |udy. Ten |ednak odmwl wyslal poslw do
Tygatpezara z prob o nterwenc|: I poslal Achaz posly do Tegat Faasera kra
Assyry|skego, mwc: Sluga tw| syn tw| |estem. Przycgn| a wybaw m z rk kra
Syry|skego, z rk kra Izraeskego, ktrzy powsta przecwko mne. Tedy wzwszy
Achaz srebro zloto, ktre s znaazlo w domu Panskm skarbach domu krewskego,
poslal dar krow Assyry|skemu." (II Kr., 16, 7-8) Tygatpezar ne dal sobe tego dwa
razy powtarza. Z wekm wo|skem pomaszerowal do Syr w r. 732 zdobyl Damaszek, a
Rahanu zostal zabty. Izrae utracl plnocn cz swych posadloc, a Hozea, ktry
zamordowal Pekaha, stal s asyry|skm wasaem. Tygatpezar przedswzl teraz
|eszcze wypraw przecw pemonom arabskm, ktre nepokoly od wschodu Syr
Paestyn. Odtd cala Syra znaazla s w rkach asyry|skch. Powstalo par asyry|skch
prownc|, wrd nch Arpad Unk, podczas gdy nne panstwa, |ak Sama Hamat,
pozostaly zaenym od Asyr krestwam rzdzonym przez rodzme dynaste.
W Sama po rewoce przecw Tygatpezarow me|scowy ks zostal usunty. |ego
me|sce za|l Panammuwa II, o ktrym arame|ska nskrypc|a na posgu mw, werne
stal przy Tygatpezarze. Rwne Barrakb, syn nastpca Panammuwy, zachowywal s
wobec Tygatpezara o|ane, odpowedno do reanego ukladu sl. |eden z napsw na
ortostace (ste), na ktrym wdne|e plaskorzezba kroczcego ksca ze slucym,
noscym wacharz, okrea t |ego postaw |ednoznaczne: |a |estem Barrakb, syn
Panammuwy, kr Sama, newonk Tygatpezara, pana czterech stron wata. Dzk
o|anoc mego o|ca dzk me| wlasne| o|anoc posadz mne na trone rodzca m|
pan Rakb-e (tzn. bg) m| pan Tygatpezar. Dom mego o|ca byl gorwszy n wszystke
domy; |a beglem przy koe (wozu) mego pana, kra Asyr, wrd monych krw,
posadaczy srebra posadaczy zlota." (H. Donner, W. Rog, tame, s. 233) Mmo to nawet
po panowanu Tygatpezara wladza Asyr nad Syr ne byla zabezpeczona. Samanasar
V (727-722) po zgnecenu powstana dotarl a do Samar w Paestyne rozpoczl
obene Tyru, zakonczone dopero przez Sargona. Newykuczone, e to za |ego
panowana Kue Sama staly s asyry|skm prownc|am. Sargon II (721-705) wystpl
ponowne przecw buntu|ce| s Syr, a z pomoc przyszedl mu Mu ta, ks Kummuh.
W r. 717 udalo mu s zdoby sn twerdz nad Eufratem, Karkemsz, ktrego wladca
sprzymerzyl s z Mt (Mdasem) fryg|skm (wladc Muskw). Sanheryb (704-681)
rozbl wek syry|sko-paestynsk koac|, otrzymal haracz od panstwa |udy - ne zdolal
tyko zdoby chrononego swym wysparskm poloenem Tyru. Asarhaddonow (680-669)
udalo s pzne| zawrze z krem Tyru traktat, moc ktrego na rzecz Tyru przyznano
cz zem naecych dotd do Sydonu. Gdy perwsza wyprawa asyry|ska przecw
Egptow ne powodla s, kr Tyru Baa odmwl posluszenstwa Asyr wszedl w
porozumene z Egptem. W dwa ata potem Asarhaddon s zemcl. Podczas bowem gdy
|ego glwne sly pomaszerowaly na Egpt, pewen ch kontyngent pozostawony pod Tyrem
rozpoczl |ego obene. Asarhaddon kazal swe zwycstwo nad Egptem uweczn na
weu pomnkach napsem reefem wyobraa|cym wrota na-skae Nahr e-Keb kolo
Be|rutu, stearn w Sama T Barsb. |ak byl wynk obena twerdzy morske| Tyr, ne
wemy. Gdy pzne| syn Asarhaddona, Asurbanpa (668-627), zamenl w popoly
zgszcza wek krewsk rezydenc|, egpske Teby, take ks Tyru powkszyl grono
asyry|skch wasa.
Arme syry|ske przemerzaly wc, przez dwa stueca kra|e Syr, pdrowaly, uprowadzaly
udno zmenly w koncu caly kra| w asyry|ske prownc|e. Prze|cowe syry|ske koac|e
ne byly trwale, a partykuaryzm bral gr nad tendenc|am zorganzowana sne|sze|
wz panstwowe|, czego nc|atoram by zwlaszcza ksta Damaszku Hamat. Tak
wlane sytuac|a wewntrzna Syr ulatwala Asyry|czykom zagarnce tego gospodarczo
strategczne wanego kra|u. |e w dzedzne organzacy|no-potyczne| Syra ne mala
do zanotowana powane|szych osgn - w dzedzne kutury sprawy maly s w
stoce nacze|. Na tym pou wlacwe osgnca Syr zablysly we wczesne| epoce
eaza. Tuta| powstawaly wartoc, ktre wraz ze zdobyczam nnych kra|w Bskego
Wschodu zawdrowaly do Grec| za |e| porednctwem staly s skladnkem
zachodnoeurope|ske| kutury.
%edno/ w rnorodno!i* 0u#tura Syrii w po!ztka!" 1 tysi!#e!ia p2n2e2
Mona rzec, e na|wkszym osgncem staroytnych Syry|czykw w dzedzne kutury
|est wynaezene afabetycznego psma. Std afabet rozpoczl zwycsk pochd przez
wat wyparl prawe wszdze bardze| skompkowane trudne|sze do opanowana
systemy psma slownego syabowego. Uksztaltowane tego, co pzne| przy| Grecy co
stalo s take podstaw naszego psma (lacnskego), bylo bdz co bdz kwest dlugego
procesu. Ze dokonal s on wlane w Syr, zawdzcza to ona swemu opsywanemu |u
poloenu pomostowemu mdzy wekm kuturam nad Eufratem Nem. Dzala|cy od
dawnych czasw wplyw kutur Egptu Mezopotam zapoznal Syry|czykw z dwoma
na|wane|szym systemam psma staroytnego Bskego Wschodu: mezopotam|skm
psmem knowym egpskm psmem herogcznym. Nauczono s przy tym od Egpc|an
uywana spec|anego znaku na splglosk, ktry |ednak byl czytany wespl z
poprzedza|c ub nastpu|c samoglosk. Za od meszkancw Mezopotam
dowedzano s, e za pomoc |ednego systemu psma mona wyraa rne |zyk.
Ponewa rozwnte yce gospodarcze Syr, zwlaszcza |e| rozegle stosunk handowe w 2
tyscecu, wymagalo psemnego u|mowana ekonomcznych admnstracy|nych
procesw - prze|to na|perw system psma knowego w |ego forme zgloskowe|.
Przykladw na to w weke| obtoc dostarczyly archwa w Mar, Aaah Ugaryt.
Rwnoczene |ednak czynono prby rozwnca wlasnych systemw psma, przy czym
da formy znakw wzorem byly egpske herogfy. Szlo czcowo |u o psma
afabetyczne, ktrych znak splgloskowe w przecwenstwe do nnych systemw psma
tego okresu byly czytane w |eden tyko sposb. Idea psma afabetycznego wyrosla wc w
same| Syr zamanfestowala s szczegne dobtne w pme ugaryckm (14 13
stuece p.n.e), ktre |ednak poszczegne splglosk wyraalo nada przy pomocy znakw
knowych. Cho od nego ne prowadzla droga bezporedno do pzne|szego afabetu
fenckego, to z druge| strony tabczk abecadlowe dowodz, e stosowane przez Fenc|an
szeregowane afabetycznych znakw stnalo zasadnczo |u w Ugaryt, czego dowodz
wydrapany na kamenu schodowym naps w Lachsz pochodzcy z 7 weku p.n.e
zawera|cy perwszych p koe|nych ter. Ae przyszlo ne mala naee- do
afabetycznego psma ugaryckego, mmo e zaweralo ono zaedwe trzydzec znakw,
bylo praktyczne|sze latwe|sze do opanowana n zgloskowe psmo knowe
Mezopotam z |ego kkuset znakam. Wksze nadze|e rokowalo psmo nearne, bez
trzecego wymaru (glbokoc) psma knowego, ktrym mona bylo psa farbk na
gnanych skorupkach, na papruse ub na skrze. Paprus skra ne zdolaly s |ednak w
syry|skch warunkach kmatycznych zachowa datego brak nam danych o pocztkach
psma nearnego na wymenonych materalach. Lepe| przechowaly s napsy na gne,
metau kamenu. W paestynskch masteczkach Lachsz, Sychem Gezer zachowaly s
przyklady nearnego psma afabetycznego, ae one ne mog by traktowane |ako
perwotne stadum rozwo|u afabetu Fenc|an, ecz |ako okane krtkotrwale prby
(pode|mowane w polowe 2 tysceca). Na|wczene|sze nskrypc|e fencke (|ake znamy)
pochodz dopero z 11 stueca p.n.e. s krtkm zapskam wlasnocowym,
umeszczonym na grotach strzal, podczas gdy na|starszy dluszy naps zna|du|e s na
trumne kra Bybos, Ahrama. Uywane pocztkowo do sporzdzana krtkch notatek
gospodarczych psmo zostalo w ten sposb podnesone do rang psma oc|anego. O
tym, e w tych na|starszych nskrypc|ach z Bybos moemy upatrywa podstawy
pzne|szych systemw psma, przypomna| nam: grecke slowo oznacza|ce ksk,
bbos, termn da ksg ksg" - bba.
Fencke psmo, operu|ce tyko splgloskam, uywane bylo ne tyko w Bybos w
mastach rodzme| Fenc|, |ak Tyr Sydon, ecz rozpowszechnlo s na calym obszarze
wschodnego wybrzea Morza Srdzemnego. |ego ady odkryto te na Cyprze, Rodos,
Sardyn, Mace, Attyce w Egpce. Zanosla |e tam fencka koonzac|a, a na|wane|sza z
fenckch koon, Kartagna, rozwnla psmo |zyk punck, neco rny od rodzmego
fenckego. |ego stnene w okrese od 9 do 2 stueca p.n.e. powadcza szereg nskrypc|,
a |ako neopunck uywany byl a do 2 weku n.e.
Zy|cy glwne w glb Syr Arame|czycy przyswo sobe fenc|ane psa tyko splglosk,
system ten ne byl calkem wystarcza|cy. Wymowa musala by dokladne ustaona przez
dopsywane samoglosek, bowem stosunk |zykowe w glg kra|u byly szczegne
skompkowane. Wrd dwudzestu dwu fenckch znakw afabetu fenckego ne bylo
osobnych znakw da samoglosek trzeba |e bylo wyraa za pomoc pokrewnych
znakw splgloskowych, |ak np. u przez w oraz przez |. Arame|ske nskrypc|e z
doczepanym pocztkowo na koncu wyrazw, a pzne| umeszczanym take porodku
nch znakam samogloskowym sporzdzane byly od 10 do 9 weku. Ryto |e przede
wszystkm w na|trwaszym materae, w kamenu. Fenc|ane Arame|czycy stworzy wc
nearne psmo afabetyczne, w ktrym okreona gloska wyraana byla |ednym |edynym
znakem, a take samoglosk, acz ne wszystke, |u mona bylo wyraa za pomoc
pokrewnych znakw splgloskowych.
Rzec mona, e w 9 stuecu p.n.e. Grecy prze| z Syr semcke psmo afabetyczne
dostosowa |e do swego |zyka bogatego w samoglosk, wykorzystu|c w cale|
rozcgloc stworzone |u znak samogloskowe wprowadza|c nowe znak wartoc.
Rwne nazwy poszczegnych znakw zapoyczy od Fenc|an: z aeph (aef)" powstala
afa", z bet" powstala beta" tak dae|. Gdy dz mwmy afabet", poslugu|emy s
slowem se-mckm.
Zachowalo s mnstwo semckch nskrypc|, ae ch wymowa hstoryczna |est skromna.
S one glwne dedykac|am ub formulkam ma|cym chron groby przed profanac|.
Take wrd napsw arame|skch zna|du| s czne dedykac|e, prcz tego |ednake
zdarza| s hstoryczne tak nteresu|ce teksty, |ak np. znane nam |u napsy na steach
w Sre. Poczas gdy sytuac|a potyczna Syr bywa od zewntrz neco owetana -
wewntrzne stosunk soc|ane udnoc syry|ske| w wczesnym okrese eaza pozosta|
neoma calkem w cenu. Sprawy codzenne, m.n. take kupno, sprzeda, poyczka
nne obroty gospodarcze, zapsywano wdoczne na mne| trwalym, ne obczonym na
weczne przetrwane materae. Na|bardze| poucza|ca z oc|anych rytych w kamenu
nskrypc| |est nskrypc|a kra Sama, Kamuwy, ktra zna|dowala s na ortostace
okaa|cym |edn z bram pochodz mne| wce| z 825 r, p.n.e.: |a, Kamuwa, syn Ha|,
zasadlem na trone mego o|ca. (Tab.XVII) Na poprzednch krw warcze muszkabm |ak
psy, ae |a bylem da |ednego o|cem, da nnego matk, a da trzecego bratem. A kto
ngdy ne wdzal owcy, tego uczynlem wlacceem stada owec; kto ngdy ne wdzal
wolu, tego uczynlem wlacceem stada wolw wlacceem srebra, wlacceem
zlota* A kto od mlodoc ne znal pltna, za moch dn okrywal go byssos. Dzerylem
muszkabm za rk, a on yw da mne uczuce podobne uczucu seroty do matk." (H.
Donner, W. Rog, tame, s. 31) Kamuwa przecwstawa tu, newtpwe z przesad,
dobrobyt z czasu swego panowana ndzy za rzdw swych poprzednkw. Rozmar te|
ndzy odda|e nastpu|ca wzmanka: Oddawano dzewc za |edn owc, mczyzn za
okryce," Pod nazw muszkabm, t|. poloonych", wono s domya, zgodne z
kontekstem nskrypc|, udnoc chlopske|, ktra w wynku neudonych rzdw |ego
poprzednkw popadla w skra|n ndz stala s zarzewem buntu. Newykuczone, e
poparce Kamuwy da chlopw zmerzalo do wygrana ch przecw monym". W nnych
nskrypc|ach wystpu| c ostatn |ako potenc|ane zagroene da tronu mow
profanatorzy pamc krewske|; rekrutu| s on z arystokrac| (namestncy, urzdncy,
ocerowe nn dosto|ncy). Przyczyn ndzy muszkabm mogly by spory dynastyczne
pustoszene kra|u przez obcych na|ezdzcw. Teksty z Amarna potwerdza| szczegne
tragczn do udnoc we|ske| w 14 weku p.n.e. spowodowan zameszkam wo|ennym
w Syr. Wtedy to wlane wymenano udz na ywno.
O wyobraenach reg|nych w okrese wczesne| epok eaza |estemy epe|
ponformowan n o stosunkach spolecznych. Fencke arame|ske nskrypc|e wotywne,
formulk przysg przek stosowane w ukladach tekstach rytych na trumnach
wymena| mona syry|sko-fenckch bstw dowodzc stnena ch szeroko
rozpowszechnonego kutu. Ksg Starego Testamentu zawera| wzmank o kutach
syry|skch, a psarze grecko-rzymskego antyku za|mu| s rwne reg, wtym
tradyc|am uroczystocam staroytne| Syr. Nektre z syry|skch bstw, ktre w kra|u
macerzystym czczone byly racze| okane - staly s szeroko znane dzk fencke|
koonzac| zetkncu ze watem greckm. Inne zawdzczaly slaw kutow, |akm |e
otoczyla fencka a - Kartagna. Tak kut Baa-Hammona, starego boga wegetac|,
zawdrowal ne tyko do plnocne| Afryk, ecz rwne na Mat, na Sycy na Sardyn.
Mekart, kr masta" glwny bg Tyru Kartagny, doznawal czc a po wybrzea
Hszpan. Nc wc dzwnego, e take w sferze reg wytworzyl s csly kontakt mdzy
Syr a watem grecko-rzymskm, a mty, ktre s rozwnly wokl bogw, zostaly
prze|te adaptowane. Stwerdzano wnet przy te| okaz|, e charakter weu bstw |est
bardzo podobny, datego te caly szereg bstw syry|sko-fenckch upodobnono abo
nawet utosamono z greckm czcowo take z rzymskm. Tak bylo mne| wce| z
o|cem bogw, Eem, ktrego utosamono z greckm Kronosem rzymskm |owszem, tak
bylo z bogem ekarzy Eszmunem, dentykowanym z Askeposem, z Asztart/Astarte,
odpowednkem Afrodyty, z Mekartem, utosamonym z Herakesem. Tyko Izrae-|uda,
uzna|cy za |edynego boga |ahwe, odcl s wyrazne od Baaw nnych bstw
syry|skch. Ato do reg boga |ahwe przedostaly s nektre wlacwoc Baaa
czcowo syry|sk kut.
Obok nowych bogw, ktrzy po|aw s w Syr w pocztkach 1 tysceca ub |eszcze
pzne|, czczony byl caly szereg bstw wystpu|cych w syry|skm panteone |u w epoce
brzu. Tak wc czczono w Karkemsz nada bogn Kubab, ktre| posta zachowala s
na pknym reee wykonanym w pocztkach epok eaza, a bg burzy mal nada w
Haab/Aeppo mocny orodek kutu. Pod menem Baa-Hadada zaywal czc na perwszym
me|scu take w pozostale| Syr, a apeatywny charakter mena Baa (Baa = Pan)
sprawal, e wznoszono modly do tego boga wystpu|cego pod cznym postacam.
Wana roa przypadala |ego postac take w Damaszku, ktrego ksta w swoch
monach chtne okrea sebe |ako synowe boga burzy" (Hadada). Szczegne
szeroko rozpowszechnony byl w 1 tyscecu p.n.e. Kut boga Baa-Szamem, czy pana
nebos". Wedlug zapskw Izaaka z Antoch praktykowano go |eszcze w Edesse do 5
weku p.n.e. |est to Baa, ktry |ako pan nebos za|l dawne me|sce Ea, pana neba.
Tote Fon z Bybos utosama go z Zeusem stawa go przez to na czee syry|skego
panteonu. Z Syry|skego wata bogw okresu brzu pochodz rwne Asztart/Astarte,
bogn plodnoc, a zarazem wo|ny, wspomnana czsto w Starym Testamence. Kr
zraesk Saomon oddal |e| cze zbudowal da ne| wtyn (I Kr., 11, 5, 33, II Kr.,
23, 13), a bb|n prorocy wybucha neraz wtym gnewem, szczegne na n, wlane
z powodu |e| nezwykle| popuarnoc wrd udu. Kut te| przewane nago przedstawane|
bogn mal charakter zmyslowy lczyl s z obrzdow prostytuc|. Da prorokw boga
|ahwe byl to oczywsty skanda, tote przyda |e| m Asztoret, w ktre| to nazwe
splgloskom Asztrt" podloono samoglosk wyrazu boszet - bezwstyd".
Obok bogw starego kanane|skego panteonu |ak Dagan/Dagon Reszef, czczonych nada,
po|awa s obecne |ednak tacy, o ktrych starsze zrdla |eszcze mczaly. Naeal do
nch glwny bg Tyru, Mekart, wymenany |u ne|ednokrotne. |ego podobzna zostala
odkryta na ste w Bredsz (sedem kometrw na plnoc od Aeppo). Na ste te| guru|e
take krtka sakrana nskrypc|a w |zyku arame|skm. Pochodz ona z 9 w. p.n.e
wymena |ako fundatora ne|akego Barhadada z Aram (Damaszku), prawdopodobne
wlane kra tego masta. Dzk wychodzce| z Tyru fencke| koonzac| kut Mekarta
|ako patrona nowych osad rozpowszechnl s w calym basene Morza Srdzemnego. Z
Beruty (Berytos = Be|rut) wywodz s kut Eszmuna, boga medycyny, utosamonego
pzne| z Askeposem-Eskuapem. Naey tu rwne wymen boga Adonsa,
zawadczonego wprawdze dopero z polowy 1 tysceca p.n.e., do ktrego kutu wtoply
s starsze, rodem z Mezopotam Egptu mty (Tamuz, Ozyrys). Obchodzone w ece
uroczystoc ku czc Adonsa (odtwarza|ce |ego mt), na ktre przybywala udno z cale|
Syr, odbywaly s u zrdel potoku Adonsa" w Lbane (dz Nahr Ibrahm). Wspne
rozpaczano z powodu znknca boga, wspne ceszono s z |ego powrotu. Uroczystoc
ku czc Adonsa s powadczone take da Aten, Aeksandr, Bybos Antoch. Byly one
moe polczone z obrzdow prostytuc|, podobn do kutu Asztart, z przedstawenem
wtego wesea" Adonsa z Asztart/Afrodyt.
Kut bstw syry|sko-fenckch ne byl zwzany z wtynam. |e |e wznoszono w
mastach, byly to przypuszczane tyko zwykle budowe, neweke, o proste| konstrukc|.
Czsto ogranczaly s do powconego me|sca z mal kapc ub kamenem |ako
obektem kutu (maseba, bety). Obektem czc boske| mogla te by woda, |ak w
przypadku Adonsa zrdlo w Lbane, do ktrego mala splyn krew zabtego boga, take
drzewo wte, pod ktrym skladano oary. Za glwne sedzby bogw uchodzly w Syr
(|ak |u w epoce brzu) gry. Std ch nazwy |ak Baa-Zaphon, Baa-Lbanon, Baa-
Karmeos. Prcz zwerzt, ron czy nnych produktw ronych skladano bogom w oerze
take udz, co da Izraea powadcza Stary Testament (oary dzec). To tu powstalo
po|ce Moocha, ae ne naey s w nm dopatrywa |akego boga poera|cego
oarowane dzec, ecz racze| rozume t nazw |ako okreene trec kutowe|, |ako
oarowane" ub co w tym rodza|u. Szcztk czloweka, zamurowanego w fundamentach
pewne| budow, pozwaa| domnemywa, e przy powcanu znaczne|szych gmachw
zdarzaly s oary w udzach. Oar wymaga ne tyko bogowe, ae take zmar, ktrzy
wegetowa w smutku w krane cen. Ich szcztk chowano w theka, czy w trumne o
weku w ksztalce oego grzbetu, ub w sarkofagu, ktrego ksztalt zbony byl do
konturw udzkego cala, a ktrego weko przedstawalo czasem podobzn udzke|
twarzy wyrzezbone| surowo, bez artystycznych ambc| (tzw. sarkofag antropoldane).
Napsy przekna|ce ewentuanych przyszlych profanatorw grobw umeszczano wlane
na trumnach krw ub monych, bowem bogate dary skladane do tych trumen
stanowly gratk da zlodze. Ludno uboga wyprawala swym zmarlym skromne
pogrzeby. Naps na antropodanym sarkofagu kra Sydonu, Tabnta (6 wek p.n.e),
prbu|e odstraszy zlodze grobw uwag, e w trumne ne zna|d nc wartocowego:
|a, Tabnt, kaplan bogn Asztart, kr Sydonczykw, e w te| trumne. Kmkowek by
ne byl, czlowecze, ktry natknesz s na t trumn - ne pownene |e| otwera nade
mn zaklca mego spoko|u. Abowem (mo) ne zgromadz tu srebra, ne zgromadz
zlota an nczego takego... e w te| trumne sam. Ne otwera| (|e|) wc nade mn ne
przeszkadza| m, gdy czyn tak bylby grzechem wobec Asztart. |e mmo to | otworzysz
nade mn zaklcsz m| spok| - nech ne bdzesz mal potomstwa pod sloncem an
nech ne doznasz me|sca spoko|u wrd duchw zmarlych." (H. Donner, W. Rg, tame,
s. 18) Twrca napsu-wzmank o braku zlota srebra zakladal, e zlodze| bdze
czlowekem wyksztalconym, a wc bdze umal czyta, ae newtpwe anafabetom
znana byla tre ukryta pod neznanym m znakam na sarkofagu wzbudzala w nch
strach przed ktw zmarlego. Naps na nne| trumne w sydonske| nekropo,
zawera|ce| szcztk kra Eszmunazara (pocztk 5 weku p.n.e.), |est podobny do napsu
na trumne Tabnta, ae ponadto zawera |eszcze kka nteresu|cych hstorycznych
danych. Mmo wszystko ne dowerzano skutecznoc napsw datego monych zmarlych
chowano w glbokch szybach" grobowych o skompkowanym ukladze, ktry znaczne
utrudnal przystp do nch rabusom.
Dotd chyba na|pelne|sze wyobraene wygdu sedzby syry|skego wladcy z wczesne|
epok eaza umowly wykopaska ekspedyc| nemecke| w Zlncr (Zyndyr) w
plnocne| Syr. W pcu kampanach, odbytych w okrese od 1888 do 1902 r., Nemeck
Komtet Orentany pod kerownctwem Karoa Humanna, Ottona Puchstena, Feksa von
Luschana Roberta Kodeweya odslonl runy dawnego Sarna, stocy ksstwa o te| same|
nazwe (nazywanego rwne |aud). Masto ealo u stp gr Amanus w done opasane
bylo okrglym percenem podw|nego muru. |ego rednca wynosla okolo 720 metrw.
Porodku, na naturanym wzgrzu, wznosl s grd bdcy sedzb ksca. Me|ske mury
maly kady 3 metry gruboc, a odstp mdzy nm wynosl 7,3 metra. Z wyskokw,
podobnych do we, mona bylo dobrze nad nm czuwa. Do masta wchodzlo s przez
trzy bramy, ktre rwnoczene, zda|e s, wskazywaly glwne drog prowadzce do
masta. Brama poludnowa ma przy tym w murze wewntrznym typowy da Zncr
wygd, wy|ce mdzy dwema mocno wysuntym weam, podczas gdy prze|ce
zewntrzne szczegne chronone bylo rodza|em skarp. Przekroczywszy bramy me|ske
wchodzlo s na|perw do dzency meszkane| udnoc, rozcga|ce| s mdzy murem
me|skm a wzgrzem zamkowym. Sce ogranczony czas ne pozwol archeoogom na
|e| bsz eksporac|. Sama sedzba wladcy posadala osobne obwarowane w postac
muru umocnonego rwne weowatym skarpam, a take wewntrz zamku krzyowaly
s czne dasze mury. Mur zewntrzny wokl zamku mal tyko |edn bram przebt na
poludne, mne| wce| naprzecw glwnego w|azdu do masta. Po |e| prze|cu wchodzlo
s na przestronny dzedznec, a dae| do bramy w poprzecznym murze, gdze we|ca
strzegly dwa wy z doertu z grozne otwartym paszczam. (Tab. 132 XIV) Po strone
wschodne| nastpnego dzedznca zna|dowalo s czternace pomeszczen
przyega|cych do zewntrznego zamkowego muru meszczcych moe koszary, a na
poloonym przed nm wekm obmurowanym pacu byla moe wozowna wozw
bo|owych. Newykuczone, e pomeszczena koszar" posadaly dawne| ptro, gdze
meszkala zaloga, a na doe moe trzymano wtedy kone chodzce w zaprzgach wozw
bo|owych. Wygd owych wozw mgl by zbony,do tych, |ake wdne| na rnych
reefach w Zncr Karkemsz oraz na wzerunku pochodzcym z ecego na plnocny
wschd od Zncnr Sakczagz. Dasza brama wreszce prowadzla na szczyt wzgrka, na
ktrym stal tak zwany grny palac" ksca. Gmach, wspera|cy s tyn czc o
zewntrzny mur zamkowy, przypomnal neco archtektur bram; przestrzen mdzy
dwoma bocznym skrzydlam o ksztalce weowatym nakryta byla dachem wspartym na
slupach. Po zachodne| strone wzgrza wznosl s dony palac" z nektrym daszym
zabudowanam zgrupowanym wokl czworoktnego dzedznca. Obok ortostatw (t|,
ponowo ustawonych plyt kamennych), |ake |u odkryto przy bramach z zachowanym
na nch reefam - odslonto te gury ww oraz podstawy koumny w postac
skrzydatych snksw. Koumny te przedzealy negdy obszerne we|ca. Na nektrych
ortostatach guru| ara-me|ske nskrypc|e kra Barrakba (druga polowa 8 weku). |edna
z nch bezporedno dotyczy dzalanoc budowncze| ksca przy donym palacu":
Zdobylem dom mego o|ca uczynlem go pkne|szym ane domy wszystkch monych
krw. A mo braca, krowe, poda wszystkego, co sklada s na urod domu mego.
Mo przodkowe, krowe Sama, ne me pknego domu. Naeal do nch dom
Kammuwy, a byl to zarazem dom zmowy etn. Tak wc |a zbudowalem ten dom." (H.
Donner, W. Rg, tame, s. 233) Na ortostace przedstawony |est sam kr, gdy z
kwatem otosu w rku w towarzystwe slug z wacharzem kroczy uroczyce (moe) w
czase powcena nowo wznesone| budow. Mmo e Barrakb nazywa s tu, podobne
|ak w nnych nskrypc|ach, oddanym slug asyry|skego kra Tygatpezera III, to pzne|
|ednak doszlo do rozprawy z Asyr. Zncr obegl Asarhaddon (680-669) zdobyl |e.
Wdomym znakem |ego trumfu |est wysoka na 3,2 metra stea ustawona w zewntrzne|
zamkowe| brame Sama. Przedstawa ona |ednake asyry|skego kra ne |ako pogromc
Sama, ecz Egptu poludnowosyry|skch buntownkw. Byly to wydarzena daeko
donoe|sze n zdobyce ogarntego rewot Sama. Tote ch przedstawenem chcano
moe mastu plnocnosyry|skemu unaoczn ogrom potg asyry|skego kra. Obszerny
tekst w pme knowym, zakonczony po druge| strone ste, slaw grnootnym slowy
czyny asyry|skego wladcy, za ktrego panowana mperum asyry|ske posadlo na|wce|
zem.
Budowe w nnych mastach Syr, szczegne w |e| czc centrane|, byly moe podobne
do tych, |ake odkryto na wzgrzu zamkowym Zncr. Typowy byl przy tym tzw. dom
Han" stanowcy kompeks meszkany z poprzeczn komnat, do ktre| wchodzlo s
od strony frontowe| przez bram wspart na koumnach oankowan weowatym
skarpam. Egzemparz tego rodza|u budownctwa napotkano w nnych czcach Syr, |ak
np. w Karkemsz nad Eufratem, gdze angeska ekspedyc|a odkryla neohetyck osad.
Scany domw zbudowane z gnanych cegel sadowono zwyke na kamennym
fundamence, przy czym nekedy wzano |e drewnan kratownc, ktra zapewnala
budynkow eastyczno zabezpeczala od podlunych pkn. Z zewntrz wewntrz
nakladano na mury grub warstw tynku eponego z gny; przy znaczne|szych
budowach wprawano w mur ortostaty, zamocowu|c |e w nm przy pomocy drewna.
Dawaly one budynkom pewn ochron przed wgoc ub uszkodzenam oraz dostarczaly
powerzchn da umeszczana plaskorzezb ma|cych budynek ne tyko zdob, ecz na
sposb magczny ochrana, |ak na to wskazu| motywy rzezb. Dachy nad wkszym
domam podperane drewnanym slupam skladaly s z bekowana, na ktre kladzono
okrgak ub desk. Na to szla gruba warstwa wodoszczene| gny, ktra w dodatku w
mescach etnch zapewnala wntrzu domu przy|emny chld. Metoda ta, znakomce
dopasowana do warunkw kmatycznych, przetrwala a do naszych czasw. Na plaskch
dachach spdzano wcae nebagaten cz yca. Tu ne tyko skladano oary modono
s, |ak o tym mw Stary Testament, ecz wystawano etn por ( dz s to |eszcze
praktyku|e) lka do spana.
Informac| o ycu meszkancw Syr w perwsze| polowe 1 tysceca p.n.e. dostarcza|
nam czne reefy na ortostatach, znaezonych glwne w Zncr Karkemsz. Przewaa|
na nch wprawdze wak zwerzt, stoty ba|kowe bstwa, |ak np. potny bg burzy z
toporem wzk porunw, ae obok nch natraamy te na sceny z codzennego yca.
Plaskorzezba na ortostace wglowym w Sama przedstawa kra Barrakba na bogato
ozdobonym trone z opartym na podnku stopam. Znaezono te w Sama szcztk
takch meb z drzewa, acz w zlym stane. Za kscem sto na ortostace, umeszczony |u
na boku, sluga ochladza|cy wladc przy pomocy wacharza. Barrakb trzyma w ewe|
dlon drek pamety przedstawa|cy styzowany kwat, a praw unos w gece
przemawana ub wydawana rozkazu. Ubrany |est w dlug szat, ktre| rg przewesl
przez prawe ram, a dony, oramowany |e| kra| opada mu na stopy. Przed kscem sto
gladko ogoony skromne odzany psarz cska|cy pod ew pach przyrzd do psana,
w ewe| dlon trzyma ryec, a praw wznos na znak pozdrowena ub holdu. Zapsal on
wdoczne psmem arame|skm to, co mu dyktowal ks. Plaskorzezba na nnym
ortostace (Tab. XVIII) ukazu|e nnego ksca Sama, prawdopodobne Kamuw (ok. 850
p.n.e.). Reef ten moemy zaczy do na|wspanaszych przykladw tak zwane|
pznohetycko-arame|ske| sztuk Syr. Ks, ownty w sga|c do kostek szat,
kroczy uroczyce, a za nm postpu|e syn ub slucy. (Tab. 41) Ten sam ks wystpu|e
take na wekm ortostace obrazu|cym dobrobyt panu|cy w Sama za |ego rzdw. Na
ste nagrobkowe| wdzmy wytworn dam ucztu|c przy nakrytym stoe. Inne reefy z
Zncr przedstawa| kaplanw urzdnkw w czase uroczyste| proces|, par malensk
przy wspnym poslku, muzykanta przygrywa|cego na strunowym nstrumence do
tanca, akrobatw trzyma|cych nstrumenty muzyczne w czase wystpu, a take dam z
okrglym zwercadlem w dlon. Do mtarw nae wo|owncy uzbro|en we wlczne,
mecze tarcze, |ezdzcy, z ktrych |eden trzyma w rku nawet odct glow wroga, |ak
rwne zaprzone w kone wozy bo|owe obsadzone wozncam lucznkam. Duo
podobne wykonanych ortostatw znaezono w grne| Mezopotam w Te Haaf na
Karatepe w Cyc|.
|ak z powyszego wynka - plnocna Syra byla terenem, na ktrym dokonalo s
z|ednoczene mezopotam|skch, maloaz|atyckch syry|sko-arame|skch perwastkw w
wyrazne stystyczne konograczne odrbn sztuk. Natomast w wytworach sztuk
Syr poludnowe| wybrzea fenckego ob|awa s wce| wplyw Egptu, w szczegnoc
wystpu|e snew rzezbach snycerskch z koc slonowe|, to take w takch, ktre
znaezono w Zncr na nnych obszarach pznohetycko-arame|skch. Dotyczy to m.n.
zdobnctwa meb przeznaczonych da palacu krewskego. Pkny egzemparz statuetk z
Zncr, wprawdze o trudne| do ustaena dace powstana, przedstawa wyrzezbonego w
czystym egpskm styu mczyzn trzyma|cego w ewe| rce k| z nabt na koncu glow
szakaa, a w prawe| - galzk styzowane| . |est ne|asne, czy mamy tu do czynena z
mportem z Egptu, czy z dzelem powstalym w Syr. Z pastyk okrgle| wspomne
|eszcze naey przybramne wy palacu w Zncr, pkne rzezbon w doerce glow
kona oraz obrzym posg kutowy boga burzy Hadada, odkryty nedaeko tego masta.
Na done|, obrobone| w ksztalce okrglego ara czc statuy, wysoke| negdy
przypuszczane na cztery metry - Panamu-wa I, kr Samal, kazal umec arame|sk
naps wypuklym teram. Naps ob|ana, e statua stanow wotum, a ponadto wyraa
bogu burzy dzkczynene wladcy za doznane oden dobrodze|stwa.
W czase eksporac| archeoogcznych znaezono naturane w runach syry|skch z 1
tysceca mnstwo drobnych przedmotw |ak mseczk, trzonk pochodn, bron
brzowe peczce, eazne narzdza, rnego typu ceramk, doe ampk gnane, a
take spnk bransoety, w ktre stroly s wwczas ne tyko kobety, ecz mczyzn.
Wyroby te produkowano zarwno da potrzeb rynku wewntrznego, |ak rwne na
eksport dcy w perwszym rzdze przez fencke porty. Do Asyr przedostawalo s duo
syry|sko-fenckch dzel sztuk |ako zdobycz; tak na przyklad wemy, e Adadnrar III kazal
dostarczy do swe| rezydenc| loe z koc slonowe|, ktre wzl |ako lup z Damaszku.
Inne wyroby z koc slonowe|, |ake odkryto w rezydenc| krewske| w Kalach (Nmrud) w
weke| obtoc szczegne starannym wykonanu, pochodzly z Hamat w rodkowe|
Syr. (Tab. XI, XIII, XVI XXII) W mece Hadatu (dz Arsan Tasz w grne| Mezopotam)
znaezono w palacu tamte|szego asyry|skego namestnka wee wyrobw snycerskch z
koc slonowe|, prawdopodobne kedy wykonanych da kra Damaszku Hazaea. Ne
mona ne wspomne o rzemoe, ktremu Fenc|a zawdzcza sw nazw, t|. o wyrobe
purpury. Foetowy czerwony barwnk uzyskwano z substanc| gruczolowe| maka
purpurowego, w trakce prac wykopaskowych w Tyrze odkryto weke oc muszeek
tego skorupaka. Purpurowy barwnk nadawal tkannom welnanym nce koory na
pewno znaczn cz tego cennego, uksusowego artykulu eksportowano do obcych
kra|w. Innym wanym przemyslowo barwnkem byl karmazyn produkowany z suszonego
czerwu. Z pozostalych galz rzemosla Syr-Fenc| trzeba |eszcze wymen przyna|mne|
budow statkw.
Dzela sztuk, o ktrych byla tu mowa, to tyko drobna czstka tego, co do naszych czasw
przechowala syry|ska zema. |u to |ednak wystarczy, by wykaza, e cech
charakterystyczn syry|ske| sztuk bylo twrcze przerobene rnorodnych wplyww
nsprac|. Promenowala ona z koe daeko odcsnla na sztuce grecke| ptno,
zwlaszcza w postac tak zwanego orentazu|cego styu. Rwne na przestrzen 1
tysceca p.n.e. Syra pozostala werna swe| ro porednka, ae ne naey zapomna,
e ponadto sama tworzyla wee rzeczy nowych, ne ograncza|c s byna|mne| tyko do
prze|mowana przekazywana nnym obcego dorobku kuturowego.
Od 3abu!"odonozora do -#eksandra2 3owi zdobyw!y w Syrii
Mmo Asyra za panowana kra Asurbanpaa (668-627) osgnla |eszcze raz szczyt
potg zwyca|c Egpt , |ak s wyda|e, uporala s ostateczne ze swym wrogam na
zachodze - grozlo |e| powane nebezpeczenstwo z nne| strony. Rozgorzal bowem
znw ne umerzony dotd skuteczne konkt z bogatym w tradyc|e, obecne wceonym
do mperum asyry|skego, Babonem. Asyry|czycy |eszcze raz zwycy, ae rebea tla
s nada pod powerzchn wydarzen. Stan ten sprzy|al przywdcy |ednego z arame|skch
pemon, Nabopoasarow, w reazac| |ego ambtnych panw. Da restaurowana dawne|
potg Babonu sprzymerzyl s on z krem Medw Kakseresem, ktry zdobyl Assur w r.
614. W r. 612 polczone sly Kakseresa Nabo-poasara przypucly szturm na Nnw,
ostatn rezydenc| wekch krw Asyr. Potne to masto, panu|ce nema nad cal
Az| zachodn, padlo przy trzecm szturme. We o |ego ksce musala s roze| z
szybkoc blyskawcy. W Izraeu prorok Nahum przepowedzal radone, |eszcze przed
upadkem twerdzy, zburzene Nnwy prorokowal ostateczne wyzwoene spod asyry|ske|
przemocy: Rozmnoyle kupcw twoch nad gwazdy nebeske; ae |ako chrzszcze
przypada| odatu|, tak c. Panowe two s |ako szarancza, a hetman two |ako wecy
chrzszcze, ktrzy s klad obozam na plotach czasu zmna, |edno slonce weszlo, a
odatu|, ne zna me|sca ch, gdze by. Zdrzem s pasterze two, o kru Assyry|sk!
ee bd slawn two; obto udu twego bdze po grach, ae ne bdze, ktoby go
zgromadzl. Nemasz ekarstwa na ran two|, neueczona |est paga two|a; wszyscy,
ktrzy powe o tobe uslysz, kaska bd rkoma nad tob; bo na kog ustawczne
ne przychodzlo okrucenstwo two|e?"1 (Nahum, 3, 16-19) Rzeczywce wraz z
upadkem Nnwy znaczene potyczne Asyry|czykw na arene dze|owe| staroytne| Az|
zachodne| skonczylo s ne mgl tego |u zmen ostatn asyry|sk kr, ktry na raze
wycofal s do Harranu w grne| Mezopotam, ae to masto w r. 610 rwne utracl.
|eszcze raz prbowal ratunku uzyskawszy pomoc Egpc|an. Owa egpska pomoc da Asyr,
ktre| wo|ska ne tak dawno zburzyly Teby, ne |est aktem dzwnym. Wladcy egpscy (26
dynasta) zorentowa s, e ze strony tak oslabone| okro|one| Asyr ne zagraa ch
ekspansywnym panom |u adne nebezpeczenstwo, natomast |est ono mowe ze
strony potnego sprzymerzonego z Medam Nabopoasara. Faraonowe Psamtyk I (663-
609) |ego nastpca Necho (609-594) wykorzysta upadek Asyr da rozcgnca
wladzy Egptu do Syr. Necho dotarl a do Eufratu gdyby nawet Asyry|czykow
Asurubatow II udalo s bylo z |ego pomoc zwycy Babonczykw, Syra pozostalaby
zdobycz egpsk. Necho, dc nad Eufrat, musal zgne po drodze opr |ozuego z |udy,
ktry mu zastpl drog pod Megddo w btwe znaazl mer. W Syr mal kr egpsk
wdoczne latwe|sz sytuac|. Wycenczona wokcym s od stuec wakam
ekspoatowana |ako asyry|ska prownc|a ne mogla samodzene wykorzysta upadku
Asyr. W kadym raze Necho umocnl s nad Eufratem pozostawa|c trzon swych sl
kolo Karkemsz stamtd czynl wypady na Mezopotam. Nabopoasar, zorentowawszy
s, |ake nebezpeczenstwo zagraa |ego wee| wladzy ze strony wo|sk egpskch, oraz
ywc apetyty na zagarnece w Syr Paestyne spuczny po Asyry|czykach wyslal
wo|ska przecw Necho pod wodz syna, Nabuchodonozora. Obe arme nastply na sebe
nedaeko Karkemsz Egpc|ane zosta zmuszen do opuszczena poa btwy |ako
pokonan. Nabuchodonozor wszczl pocg za uceka|cym wrogem, dopadl go pod
Hamat zgntl. Tak skonczyl s krtk okres egpskego panowana w Syr, a me|sce
Egptu za|la Babona: Ae ne ruszal s wce| kr Egpsk z zem swe|. Bo byl wzl
kr Babonsk wszystko od rzek Egpske| a do rzek Eufrates, co przynaealo krow
Egpskemu." 2 (II Kr., 24, 7) W r. 605 p.n.e. kr Nabopoasar zmarl, a Nabuchodonozor
pospeszyl do Babonu, by ob| tam sukces| po o|cu (605-562). Ae an Syra, an
Paestyna ne zmenly s wskutek zwycstw Nabuchodonozora w stale skladnk
neobabonskego panstwa. Kr musal wraca weokrotne na zachd, aby egzekwowa
posluch da swe| wladzy. W r. 598 wyruszyl na zrewotowan, czc wdoczne na egpsk
pomoc |erozom, za|l |, a kra |udy, monych arystokratw wybtnych
rzemenkw-artystw deportowal do Babonu. (II Kr., 24, 12 nn.) Nedlugo potem
nowy kr |udy, Zedekasz, wypowedzal w r. 589 posluszenstwo Babonczykom,
wspomagany przez Moab, Ammon Edom, a masta portowe Tyr Sydon rwne przeszly
na |ego stron. Zapewne w tym wypadku spskowcy otrzyma od Egptu przyrzeczene
pomocy. Ae nezwloczne przybyla sna arma babonska, zdobyla |ud rozpoczla
obene sne obwarowane| |erozomy. Mmo obene z powodu po|awena s
egpskego wo|ska zostalo na pewen czas przerwane, nadcga|cych so|usznkw
przepdzono w serpnu 587 r. wyglodzone masto zdobyto, spdrowano spaono, a
udno deportowano do poludnowe| Mezopotam. Tym samym Nabuchodonozor
zkwdowal samodzeno panstwow |udy, utrwal wladztwo Babonu nad Syr kruszc
na|sne|szy baston oporu, z ktrego mogla promenowa wonocowa nsprac|a na
wdoczne znaczne berne|sz Syr. Kra| stal s trwal czc skladow panstwa
babonskego podegal wladzy namestnkw manowanych przez kra babonskego.
Wy|tek stanowla znowu wysparska twerdza Tyr stawa|ca |eszcze przez trzynace at
opr Nabuchodonozorow, a wreszce ona padla.
Neobabonske mocarstwo trwalo newee dlue| n panowane |ego na|wybtne|szego
wladcy. Za panowana Nabonda, ktry wstpl na tron w r. 555, bask mperum
przyslonly zarwno konkty wewntrzne, wywolane czcowo przyczynam reg|nym,
|ak rwne mtarne sukcesy perskego kra Cyrusa II (559-529). Przypuszczane by to
kaplan boga Marduka, patrona masta panstwa Babon, zanedbanego przez Nabonda,
ktrzy ulatw Persom zawladnce mastem bez wak. W dnu 12 pazdzernka 539 r.
wo|sko perske wkroczylo do Babonu, a w kka dn pzne| w|echal don w trume Cyrus
|ako zwyczca oswobodzce, wtany serdeczne przez wygnanczych Zydw. (Iza|asz, 44,
28; 45, 1) Z wdzcznoc da kaplanw Marduka Cyrus oszczdzl wtyn masta,
podnsl Babon do rang |edne| ze swoch rezydenc| wystpowal calkem |ako
prawowty nastpca babonskch krw. Do Syr-Paestyny, |ak s zda|e, ne pofatygowal
s ngdy osobce; zarzdzal n przez pozostawonych na urzdze namestnkw
babonskch. Syra Paestyna nazywane s w |zyku urzdowym (kra|em) z druge|
strony rzek". Te dokumenty za czasw perskch ne byly redagowane w |zyku perskm.
|ako oc|any |zyk urzdowy w zachodnch czcach mocarstwa wprowadzono
arame|sk, ktry tak s byl rozpowszechnl wrd udu.
Zwerzchnctwo perske w Syr-Paestyne utrwalo s |ednak dopero wwczas, gdy
roszczena teoretyczne zostaly poparte nacskem wo|skowym. Syn nastpca Cyrusa,
Kambzes II (529- 522), w trzecm roku swego panowana poszedl na czee sne| arm na
zachd, gdze mu s podporzdkowaly syry|ske fencke masta. Na stron Persw
przeszedl Cypr wspomagal ch w wo|ne przecw Egptow. Konkurenc|a handowa we
wschodne| czc Morza Srdzemnego byla newtpwe motywem sklana|cym fencke
cypry|ske masta do gorwoc w dostarczanu Persom okrtw przecw Egptow;
dowa potga Persw ne stanowla zagroena da ch zamorskego handu. Z druge|
strony |ednak Fenc|ane odmawa swych okrtw marynarzy do ataku na Kartagn
czerpc odwag z poczuca swe| nezbdnoc da Persw. Argumentowa, e byloby
ckm grzechem warolomstwem z ch strony, gdyby s da uy przecw swym
zomkom w plnocne| Afryce. (Herodot, III, 19)
Po zwycske| wyprawe Kambzesa II na Egpt Syra zostala ostateczne wlczona w sklad
perskego mperum, a zamast sprawowanego dotd przez Babon zarzdu Persowe
wyznaczy gubernatora wo|skowego. Do nowego podzalu admnstracy|nego doszlo
potem za Darusza I (521-485), ktry podzel kra| na dwadzeca wekch
namestnctw, satrap. W grancach |edne| z takch satrap znaazly s Syra, Fenc|a,
Paestyna Cypr. Na kad satrap naloyl Darusz odpowedn, ustaony na pme
podatek, ktry mal by uszczany w zloce (tyko w Indach), srebrze ub w zbou. Podatek
rncowano stosowne do stopna zamonoc satrap. Wynosl on da Syr dolczonych
do ne| kra|w 350 taentw srebra roczne. (Herodot, III, 91) Wprowadzene systemu
|ednote| wauty, zlotego darekosa z podobzn kra |ako |ednostk, budowa sec
wspanalych drg - glwne o znaczenu strategcznym - |ak rwne stosowane
|ednotego |zyka urzdowego (tzn. arame|skego) wplynlo na pewno korzystne na
rozw| syry|sko-fenckego handu. Ae z druge| strony udno Syr, zwlaszcza mast
przybrzenych, mocno odczuwala car poega|cy na obowzku dostarczana olnerza
okrtw wo|ennych z zalog, zwlaszcza e Persowe prowadz muse czne wo|ny da
rozszerzana umacnana swe| potg. Za czasw Kserksesa (485-465) meszkancy
satrap Syra-Paestyna- Cypr wystawa oglem 450 tr|rzdowych okrtw wo|ennych
da czce| oglem 1207 okrtw oty perske|, a wc powany procent. |ak poda|e
Herodot (VII, 89), na Fenc|an przypadlo z te| czby 300, a na Cypry|czykw 150 okrtw.
Zalog fencke nosly na glowe podobne do greckch helmy, a calo ch chronly nane
pancerze neobrzeone tarcze. |ako bron zaczepne| uywa wlczn. Na|szybsze okrty
pochodzly wedlug Herodota ze stoczn sydonskch. Tak wc Fenc|ane waczy po strone
Persw rwne przecw Grekom, co tlumaczy s take tym, e c ostatn, prowadzc
rozegl dzalano handow na Morzu Srdzemnym, by da Fenc|an konkurentam.
Latwo zrozume nadze|e na okreone korzyc w wypadku perskego zwycstwa nad
Grec|. Wceene Syr do ogromnego perskego mperum poddane |e| wladzy perskego
satrapy ne bylo byna|mne| rwnoznaczne z kwdac| rodzmych dynast. Owszem,
stnaly one nada, aczkowek newee o nch przekazano; wek potyk" robono bez
ch udzalu. Zachowaly s nskrypc|e pastyczne przedstawena o nektrych kstach,
mdzy nnym o Eszmunazarze z Sydonu czy |ehomku z Bybos. Ten ostatn kazal
wzne na dzedzncu wtyn Pan Bybos" ste wapenn, ktra zawera fenck
nskrypc| wotywn, oraz reef z podobzn regenta, ktry sto w perskm stro|u pod
ogromnym, uskrzydonym sloncem przed bogn w czase skladana oary. Bogn,
wyrzezbona na wzr egpske| Hathor, sedz na trone, na glowe za ma rog, spomdzy
ktrych przegda tarcza sloneczna. |u teksty z 3 tysceca nazywaly glwn bogn
Bybos Hathor to utosamene przetrwalo tysce at. Mona przy|, e porty fencke
Bybos, Sydon, Tyr Arados (Arwad) ceszyly s daeko dc autonom w grancach
zarzdzane| z Damaszku perske| satrap. Maly take prawo do bca wlasne| monety;
|edna z nch mala na |edne| strone podobzn kra perskego sto|cego na woze, na
druge| za weowoslowy fenck okrt wo|enny. W 4 stuecu masta portowe
skonfederowaly s, a centrum owe| konfederac| meclo s w nowo zaloonym Athar,
zwanym przez Grekw Trpos" (Tr|masto). Byly tuta| pocztkowo trzy oddzene osady,
w ktrych meszka udze z Sydonu, Tyru Arados, tuta| te odbywaly s coroczne
zgromadzena przedstawce konfederac|.
Na |ednym z tych spotkan postanowono wdoczne wypowedze Persom posluszenstwo,
gdy zarozumalo satrapy |ego urzdnkw, balagan w gospodarce nesnask staly s
ne do znesena. Zrozumale, e odbywa|cy czste daeke podre kupcy zorentowa
s moe wczene| od nnych, gwazda Persw poczyna przygasa. W r. 351 wybuchlo
otwarte powstane, na ktrego czee stanl Tennes z Sydonu, rozszerza|c s
gwaltowne ogarnlo pozostale fencke masta przeskaku|c nawet do Az| Mne|sze|.
Artakserkses III (359-338) speszyl z Mezopotam z ogromn arm, a satrapowe w Syr
Cyc| ze swe| strony prbowa opanowa powstane przy pomocy me|scowych rodkw.
Mmo naczenk powstana, Tennes z Sydonu, na we o zbanu s arm perske|
stracl ducha sawowal s uceczk, Sydonczycy me spa okrty, by tym sposobem
odc sobe umyne drog powrotn, |ak to czytamy u Dodora (XVI, 43-45),
zabarykadowa s on w swych domach waczy dzene przecw perske| przemocy.
Gdy Persowe w koncu zlama opr wkroczy do masta, spa |e doszcztne
zostawa|c nebo zem. Pozostale zbuntowane masta zrozumaly, co |e czeka,
poddaly s. Oznaczalo to konec powstana. Krow Artakserksesow udalo s nawet
wce powtrne do perskego mperum Egpt utracony |u w 412 r. w wynku buntu
satrapy. Ae dn perske| potg byly |u poczone.
W r. 334 Aeksander Macedonsk wyruszyl z arm na wschd, przekroczyl Bosfor, poszedl
na Gordun, przemaszerowal przez cal Az| Mne|sz pod Issos na grancy Syr pokonal
kra Persw Darusza III (336-330). Potem |ednak zamast kontynuowa marsz na
Mezopotam Iran, ktre stanowly trzon perske| potg, zawrcl na poludne. Ne czyl
s z powane|szym oporem w Syr, ktra nedawno |eszcze waczyla przece z Persam.
Zmerzal do wyemnowana fencke| oty utworzena na wybrzeu Morza Srdzemnego
wlasne|, szeroke| bazy zaopatrzenowe|. Poszedl wc wybrzeem ku poludnow, podczas
gdy |eden z |ego dowdcw, Parmenon, zaatakowal |azd Damaszek zdobyl go. Tyr
|ednak stawl tym razem opr. Pewny sebe z powodu wysparskego poloena rozpoczl
obron przez sedem mescy paraowal zwycsk pochd Macedonczykw. Lczyl przy
tym zapewne na pomoc nnych mast fenckch Kartagny, ecz nadze|e |ego spelzly na
nczym. Aeksander kazal sypa od brzegu do wyspy grob, a od strony morza poslugwal
s w obenu wlane fenckml okrtam. Gdy wreszce masto zostalo zdobyte, cz
udnoc wycto, a cz sprzedano w newo. Rwnoczene |ednak Aeksander
zarzdzl odbyce w Tyrze reg|nych grzysk, a sam udal s do wtyn Mekarta, boga
masta, ktrego dentykowal z Herkuesem, zloyl mu oar. Byl to |u od dawen
dawna praktykowany sposb nadawana przemocy ex post pozorw eganoc. Take po
powroce ze zdobytego Egptu Aeksander zarzdzl |eszcze raz grzyska oary. Po
upadku Tyru w r. 332 tyko paestynska Gaza wstrzymala pochd Aeksandra na dwa
mesce, tye bowem trwalo |e| obene. Syra zostala wyrwana spod panowana
Persw, ecz otrzymala nowego pana. Staroorentany okres |e| hstor dobegl tym
samym konca. To, co s |eszcze zachowalo z dawnych przekazw, otrzymalo now szat,
dostosowalo s do nowych stosunkw zalo s z kutur greckego zachodu. Syra stala
s czc wata heenstycznego.
Droga do sytuac| dzse|sze|
W dnu 13 czerwca 323 r. zmarl w Babone zdobywca Aeksander w weku zaedwe
trzydzestu dwu at. Swatowe mperum, zdobyte przezen w cgu dzescu at, ne
przeylo go. |ego generalowe rozpta wak o na|epsze czc krewske| spuczny. W
r. 301 p.n.e. Seeukos I pokonawszy Antygonosa zdolal sobe zapewn wladztwo nad
Syr. W weo zaloone| Antoch (dz Antaka) rzdz |ego nastpcy - zwan od |ego
mena Seeucydam" - |ako krowe Syr cal wschodn czc dawnego mperum
Aeksandra. Nowo powstale masta |ak Seeuka, Apamea Laodkea (Lataka) przymly
wnet masta stare, wane kedy w przeszloc. Gdy w r. 64 na zem syry|sk wkroczyly
wo|ska rzymske, w weu mastach w glb kra|u wladz sprawowaly pemona arabske, a
na wybrzeu zagnezdz s prac, ktrych proceder zagraal egudze we wschodne|
czc Morza Srdzemnego. Rozdarte wewntrzne syry|ske krestwo Seeucydw
zkwdowal rzymsk wdz Pompe|usz, organzu|c w |ego me|sce rzymsk prownc|,
Syr, rzdzon przez prokonsuw rezydu|cych w Antoch. W atach 40-38 p.n.e. Syra
wyrwana zostala, acz na krtko, spod rzymskego panowana. Na |e| terytorum wtargnl
wtedy ransk konny ud Partw opanowal kra| z wy|tkem masta Tyr. Gdy wreszce
Partowe zosta przez wo|sko rzymske wyparc, Marek Antonusz, czlonek drugego
trumwratu, wyznaczyl na regenta Syr swego ( krowe| Egptu, Keopatry) syna, sam
za bawl s wladanem nad Egptem |ako kr z dynast ptoeme|ske|. O daszym ose
Syr zadecydowala btwa morska pod Akc|um (31 r. p.n.e.), w ktre| Oktawan, pzne|szy
cesarz Augustus, pokonal Antonusza. Syra pozostala prownc| rzymsk |ako cz
rzymskego mperum pelnla na|czce| ro kra|u buforowego przecw rozcga|cemu
s na wschodze panstwu Partw; tyko kkakrotne udalo s Rzymanom podb take
Mezopotam; syry|sko-fencke masta wlczone w ogromne, obe|mu|ce caly basen
Morza Srdzemnego mperum rzymske zachowaly nada pozyc|e kwtncych orodkw
handu rzemosla. Perwastk kutury wschodne| zmeszaly s w nch z kutur grecko-
rzymskego antyku.
Pewn samodzeno potyczn zachowalo przez pewen czas masto koczownkw,
Pamra, w ktrym krzyowaly s drog karawan ktre |u od 18 weku p.n.e. wystpu|e
w tekstach knowych |ako Tadmor. Za panowana krowe| Zenob (ok. 270 n.e.) Pamra
zagarnla byla nawet Syr oraz cz Az| Mne|sze| Egptu, a w Aeksandr stac|onowal
wtedy pamrensk garnzon. Cesarz rzymsk Aurean (270-275 n.e.) wyprawl s z
wek arm przecw Pamrenczykom, zmusl do uceczk ch wo|ska, a sam obegl masto.
Krowa Zenoba odrzucala za kadym razem proponowane warunk kaptuac| w koncu
zbegla z masta na grzbece dromadera, ecz zostala dogonona przez |ezdzcw
rzymskch nad Eufratem obezwladnona. Drug zryw wonocowy Pamry doprowadzl do
doszcztnego zburzena. |e| runy stanow dz porodku pustyn prze|mu|cy pomnk
mnone| wekoc. Zenob zawezono do Rzymu prowadzono w trume po ucach
masta. Dn swych dokonczyla w Tyburze (Tyo), ne opoda Rzymu.
Po rozpadze Cesarstwa Rzymskego na cz zachodn wschodn (395 n.e.) Syra,
nawedzona tymczasem przez na|azd Hunw, dostala s pod wladz rezydu|cych w
Bzanc|um (Konstantynopou) wschodnorzymskch cesarzy. Podzeono | na szereg
dystryktw; powstala wc Syra Prma (wokl Antoch) Syra Secunda (wokl Apame
nad rednm Orontesem), a take Phoe-nca Prma (wokl Tyru) Phoenca Secunda wraz
z Pamra (wokl Emesy nad grnym Orontesem). Nazwa Fenc|a, odnoszca s dotd do
samego nadbrzenego obszaru, ob|la obecne take nteror. Bzanty|ska Syra stala s
kra|em na wskro chrzec|anskm, |u wczene| powstaly w Antoch perwsze
chrzec|anske gmny. Odprawane na|perw w prywatnych domach naboenstwa
przenosly s nebawem do synagog. W Dura-Europos nad Eufratem powstal w r. 232
na|starszy ze znanych dotd chrzec|anskch kocolw, glony ze znakomtych cennych
maowdel, ktre dz zna|du| s w muzeum narodowym w Damaszku. Kocl w
bzantynske| Syr byl centran nstytuc| w ycu meszkancw, a rwnoczene
na|wkszym mecenasem artystw rzemenkw. Lczne pomnk
wczesnochrzec|anske| sztuk zachowaly s tu do dz.
W r. 635 Damaszek zdobyl Omar, zaloyce arabskego mperum, a w ptnace at
pzne| caly kra| zna|dowal s |u pod wladz zwoennkw proroka Mahometa.
Chrzec|anstwo wyparte zostalo przez sam, rozpowszechnal s |zyk arabsk, ktry do
dz |est |zykem panu|cym.
Muaw|a, ogloszony w r. 661 w |erozome kafem, przensl stoc z daeke| Medny do
Damaszku. Stal s zaloyceem dynast zwane| od mena swego przodka Oma||adam.
Ich wo|ska zatykaly zeon chorgew proroka a pod muram Konstantynopoa, ktry
dzk swemu nadzwycza| snemu zabezpeczenu odparl szturm. Do r. 750 Oma||adz
rezydowa w Damaszku, gdze zachowal s, pochodzcy z ch czasw, slawny meczet.
Zbudowa on te caly szereg zamkw na pustyn, mdzy nnym w Mszatta. Fasada tego
ostatnego zna|du|e s dz w Muzeum Isamu w Berne. Potem |ednak dynasta
Oma||adw zostala pokonana przez Abu Abbasa wytpona. |edyny |e| potomek, ktry
uszedl rzez, sawowal s uceczk do Hszpan zaloyl tam kafat w Kor-dobe. Ponewa
kafowe abbasydy|scy rezydowa odtd w Bagdadze, Syra upadla do rang prownc|
kafatu bagdadzkego. Tyko w czase powstana przecw Abbasydom ch namestnkom
(854-855) stal s Damaszek orodkem potycznych wydarzen. Natomast w dzedzne
kutury samu masto to obok Bagdadu, Karu, Mekk Samarkandy stalo s kwtncym
orodkem.
W czasach pzne|szych potga abbasydy|skch kafw poczla powo upada.
Wewntrzne konkty oslably panstwo. W r. 1092 w Syr utworzono sultanaty Aeppo
Damaszku. Wkrtce wtargnly tu od zachodu wo|ska, ktre pod znakem krzya, ecz
wbrew zwzane| z nm doktryne rozpoczly ser wypraw. Mordu|c rabu|c deptaly
kra|e, o ktrych bogactwe tak glono bylo w Europe. |u perwsza z owych wypraw
krzyowych" (1097 r.) dotarla do Syr, a obegana Antocha wpadla w wynku zdrady w
rce chrzec|an, ktrzy tu zaloy ksstwo sedzb patrarchy. Zdobyta w r. 1099
|erozoma |ak rwne Trypos eca na plnocny wschd od Aeppo Edessa staly s
chrzec|anskm panstwam feudanym. I tym razem Tyr bronl s na|dlue| przed obcym
napastnkam. Dopero przy uycu wenecke| oty udalo s krzyowcom (1124) zmus
wysparsk twerdz do kaptuac|.
Nastpne wyprawy krzyowe - o e w oge dotarly do kra|u samskego - konczyly s
kskam. Losy wo|ny w Syr maly zmenne koe|e, a w koncu mmo snych zamkw
obronnych krzyowcw (ch runy mona |eszcze dz ogda) kra| zdobyla dynasta
egpska Mameukw. W r. 1258 kafat w Bagdadze zmotly hordy mongoske, a w 1291
opuc krzyowcy ostatne punkty oporu w Syr, to |est porty: Tyr, Sydon Be|rut. Acz
wbrew swe| wo - Syra odegrala |eszcze raz ro porednka w wymane wartoc
kuturowych w okrese wypraw krzyowych. To tuta| dochodzlo do na|ce|szych
kontaktw mdzy orentem okcydentem, a przez syry|ske porty, do ktrych zaw|aly
statk handowe mast wloskch, wewal s potny strumen kutury wschodu do Europy.
Wcae neblaha cz tego, co dz skwapwe podzwa s |ako kutur zachodu", ma
rodowd bskowschodn.
Wladztwo egpskch Mameukw nad Syr przerwal w r. 1517 osmansk sultan Sem I,
ktry wcel do swego mperum take sam kra| nad Nem. Przez cztery dluge wek
pozostawala Syra pod osmansk przemoc, byla tureck prownc| z namestnkem
rezydu|cym znw w Damaszku. Rozpad Turc| podczas perwsze| wo|ny watowe| ne
oznaczal da Syr samodzenoc potyczne|. Przecwne, kra| podzeony na Syr Lban
zostal oddany |ako terytorum mandatowe Franc|. Dopero w czase - druge| wo|ny
watowe| Syra, |ako perwszy z kra|w arabskch, stala s nepodegl repubk. |ednak
dopero 17 kwetna 1946 r. ostatne francuske oddzaly wo|skowe opucly kra| odtd
dzen ten |est uroczyce obchodzony |ako dzen nepodegloc. Dluga byla droga, |ak
Syra musala prze|, by doczeka tego dna.
4ib#io'ra5a
Aistleitner, J., Die mythologischen und kultischen Texte aus Ras Schamra,
Budapeszt 1! "#yd. $$ nie zmienione 1%&' Al(right, ). *., The Role o+ the ,anaanites in the -istory o+
,i.ilization,
#/ 0The Bi(ie and the 1ear 2ast3 "Al(right45estschri+t', 6ondyn,
1%1, s. 789 nn. Alt, A., Die syrische Staaten#elt .or dem 2in(ruch der Assyrer, #/ 0:eit;schri+t der Deutschen
<orgenlandischen =esellscha+t3 99 "17&', s. 877 nn.
Bossert, -. Th., Altsyrien, Ty(inga, 1!1 Braid#ood, R. J., i 6. S. Braid#ood, 2xca.ations in the *lain o+ Antioch,
$, ,hicago 1%>
,ontenau, =., 6a ci.ilisation *henicienne, *ary? 189 Donner, -. i ). Rollig, @anaanaische und aramdische
$nschri+ten, $4$$$,
)ies(aden 1%84%&
Dossin, =., i inni, 0Archi.es royales de <ari3, $ nn., *ary? 1!> nn. Dunand, <., 5ouilles de By(los, $4$$, *ary?
174!& Dunand, <., By(los, son histo+re, ses ruines, ses legendes, *ary? 1%& 2iss+eldt, A., @anaandisch;
ugaritische Religion, #/ -and(uch der Arientalistik, t. B$$$, #yd. $, 6eCdaD@olonia 1%& 5riedrich, J., 2ntzi++erung
.erschollener Schri+ten und Sprachen, Berlin 1!& =allEng, @., Syrien in der *olitik der Achaemeniden, 6ipsk
17F "G 0Der Alte Arient3 7%, zeszyt 7"&' =el(, $. J., The 2arly -istory o+ the )est Semitic *eoples, #/ 0Journal o+
,unei+orm Studies3 1& "1%1', s. 8F nn. =oetze, A., The Struggle +or the Domination o+ Syria "1&>>417>>
B.,.'.
Anatolia +rom Shuppiluliumash to the 2gyptian )ar o+ <u#atallish.
The -ittites and Syria "17>>;418>> B.,.', ,am(ridge 1%! "G 0The ,am(ridge Ancient -istory3, nr 7F' 1&
=ray, J., The ,anaanites, 6ondyn 1%&
-arden, D., The *hoenicians, 6ondyn 1%8
-elck, )., Die Beziehungen Agyptens zu Horderasien im 7. und 8. Jahrtau;send .. ,hr., )ies(aden 1%8
-erdner, A., ,orpus des ta(lettes en cunei+ormes alpha(etiIues decou.ertes a Ras Shamra;Jgarit de 18 d
17, *ary? 1%7 -itti, *h. @., -istory o+ Syria including 6e(anon and *alestine, 6ondyn 1!F -ogarth, D. =., 6.
)ooley i R. D. Barnett, ,archemish, $4$$$, 6ondyn 11&4!8
Jirku, A., Die Ausgra(ungen in *aldstina und Syrien, -alle 1!% Jirku, A., Die )elt der Bi(el. 5iin+ Jahrtausende
in *aldstina4Syrien,
Stuttgart 1!F Jirku, A., @anaandische <ythen und 2pen aus Ras Schamra4Jgarit, =iitersloh 1%8 Jirku, A.,
=eschichte *aldstina4Syriens im orientalischen Altertum,
Achen 1%7 @lengel, -., Aziru .on Amurru und seine Rolle in der =eschichte der Amarna4:eit, #/
<itteilungen des $nstituts +ur Arient+orschung 1> "1%&', s. !F nn. @lengel, -., =eschichte Syriens im 8.
Jahrtausend ..u.:., cz. 1/ 1ordsyrien, Berlin 1%! @lengel, -., Der )ettergott .on -ala(, #/ 0Journal o+
,unei+orm Studies3 1 "1%!', s. 9F nn.
@nudtzon, J., Die el;Amarna;Ta+eln, 6ipsk 1>F4!1 @upper, J. R., 1orthern <esopotamia and Syria, ,am(ridge
1%7 "G 0The
,am(ridge Ancient -istory3, nr 1&' 6ands(erger, B., Samal, Ankara 1&9
6i.erani, <., Storia di Jgarit melleta degli archi.i politici, Rzym 1%8 6iyerani, <., $ntroduzione alla storia
dellAsia Anteriore antica, Rzym 1%7 <aag, B., Syrien4*aldstina, #/ -. Schmokel, @ulturgeschichte des
Alten Arient, Stuttgart 1%1, s. &&9 nn. <atthiae, *., Ars Syra, Rzym 1%8 <azar, B., The Aramean 2mpire and its
Relations #ith $srael, #/ 0The Bi(lical Archaeologist3 8!, & "1%8', s. 9 nn. <ontet, *., By(los et l2gypte3, *ary?
189D8 1oth, <., Der historische -intergrund der $nschri+ten .on Se+ire, #/ 0:eit;schri+t des Deutschen *alastina
4Hereins3 FF "1%1' s. 119 nn. 1ougayrol, J., i ,h. Hirolleaud, 6e *alais Royal dJgarit, $$4B, *ary?
1!!4%! *ope, <. -., i ). RSllig, Syrien, Die <ythologie der Jgariter und *honizier, #/ -. ). -aussig "#yd.',
)orter(uch der <ythologie, Stuttgart 1!> s. 81 nn.
Schae++er, ,l. 5.;A., 1eue 2ntdeckungen in Jgarit, #/ 0Archiy +ur ArEent;+orschung3 8> "1%7', s. 8>% nn.
Schae++er, ,l. 5.;A., Jgaritica, $4$B, *ary? 174%8 Schmokel, -., =eschichte des Alten Horderasien, 6eCda
1!8 Segert, S., Jgarit und =riechenland, #/ Das Altertum & "1!9', s. %F nn. Segert, S., The Alpha(et ,onIuers
the )orld, #/ 01e# Arient3, *raga1%8, s. 17% nn.
Smith, S., The StatuK o+ $dri;mi, 6ondyn 1& Jni.ersita degli Studi di @oma/ <issione archeologica $taliana in
Siria,
Rapport preliminare delia ,ampagna 1%&, Rzym 1%! "Tell <ardikh itd.' .an 6iere, ). J., ,apitals and ,itadels
oC Bronze;$ron AgK Syria in their Relationship and )ater, #/ 06es Annales ArcheologiIues de Syrie3 17
"1%7', s. 1> nn.
.on 6uschan, 5., Ausgra(ungen in Sendschirli, $4B, Berlin 19741&7 )ard, ). A., 2gypt and the 2ast
<aditerranean in the 2arly Second <illenium, #/ 0Arientalia3 7> "1%1', s. 88 nn.
)ein 2. J., i R. Api+icius, F>>> Jahre By(los, 1orym(erga 1%7 )iseman, D. J., The Alalakh Ta(lets, 6ondyn
1!7 "por. to samo #/ 0Journal o+ ,unei+orm Studies3 9,18 E 17'
)oolley, 6., A 5orgotten @ingdom, -armonds#orth 1!7 )oolley, 6., Alalakh, Ax+ord 1!!
Skorowidz przyb#iony!" dat
Daty przed mne| wce| 1500 r. p.n.e. poda|e s wedlug tak zwane| redne|
chronoog" (HammuraM z Babonu = 1792-1750).
Przed 4000 Oseda neotyczne, potwerdzone dotd archeoogczne w Syr: Ras Szamra
(Ugaryt), Te Sukas, Deba (Bybos), Hama |ak rwne oseda w done Amk.
4000-3100 Okres medzano-kamenny (chakotyczny).
3100-1200 Epoka brzu, podzeona na okresy: starszy (3100-2100), redn (2100-
1600) mlodszy (1600-1200).
od 2700 Egpske nskrypc|e pomnk z Bybos wskazu| na kontakty Egptu z obszarem
Lbanu.
2340-2284 Sargon z Akkadu (redna Mezopotama), |ego przemarsz przez plnocn
Syr do brzegw Morza Srdzemnego.
2260-2223 Naramsn z Akkadu osga rwne gry Amanus.
2143-2124 Ks Gudea z Lagasz (poludnowa Mezopotama) sprowadza buduec z gr
Amanus.
2112-2004 III dynasta krw z Ur (poludnowa Mezopotama). .Sne wplywy
mezopotam|ske na Syr, Bybos przypuszczane pod chwow kontro Ur.
1991-1786 Krowe 12 egpske| dynast (redne panstwo). Powtrne umocnene s
gospodarczych kuturanych zwzkw Egptu syry|skch mast nadbrzenych.
1805-1760 Mne| wce| czas, z ktrego pochodz teksty z krewskch archww w Mar
nad rodkowym Eufratem (okres Mar). |ahdunm z Mar (okolo 1825-1810)
Szamszadad I z Asyr (1815-1782) opsu| swo|e wyprawy nad Morze Srdzemne.
1800-1650 Okres wekego krestwa |amhadu; stoc |est Haab/Aeppo.
okolo 1650 Hattuss I z Hatt (Anatoa) zdobywa plnocn Syr; Haab ne podda|e s.
1594 Murss z Hattl zdobywa Haab/Aeppo docera do Babonu.
okolo 1500 Idrm z Aaah. W |ego czasach wzrasta|cy wplyw krw Hurr-Mtann (grna
Mezopotama) na plnocn Syr.
1504-1450 Tutmes III, faraon Egptu (18 dynasta). Zdobywa on Syr a po Eufrat, do
ktre| to rzek dotarl byl rwne |u Tutmes I. Za |ego nastpcw po|ednane z Mltann
podzal Syr na dwe strefy.
1380-1350 Okres tabczek z archwum Amarny (Te-e-Amarna) w rodkowym Egpce
(okres amarnensk).
1380-1346 Suppuuma z Hatt. Zdobywa Syr do gr Lbanu, szereg syry|skch kst
zawera z nm uklad enny. Posadzene |ego syna Teensusa na trone w Haab, a drugego,
P|asssa, na trone w Karkemsz.
1350-1200 Syra pod zwerzchnctwem Hetytw, kontroowana przez wcekrw w
Karkemsz. Tyko na|dae| na poludne wysunte terytora pas nadbrzeny do Bybos
pozosta| egpske. Btwa pod Kadesz ne przynos w te| sytuac| adnych zman.
14 stuece Dokonane spsu kanane|ske| teratury w Ugaryt (Ras Sza-
mra), glwne za panowana Nkmadu II (okolo 1350). po 1200 Konec hetyckego
panowana w Syr. Etnczne potyczne przemany wywolane tak zwanym ruchem
udw morskch". Pocztek epok eaza.
okolo 1100 Egpc|ann Wenamon przybywa do Bybos po drzewo na bark boga Amona.
1114-'1076 Tygatpezar I, kr Asyr, docera do wybrzey Morza Srdzemnego
przy|mu|e haracz od mast portowych.
950-850 Krestwo Sydonu. Hram I, kr Tyru, stawa do dyspozyc| Saomonow drzewo
na budow wtyn w |erozome. Pocztk koonzac| fencke|. W nterorze potem do
znaczena dochodz zwlaszcza Damaszek Hamat/Hama.
883-859 Asurnasyrpa II, kr Asyr, znw nad Morzem Srdzemnym. Wlczene
syry|skch prownc| do asyry|skego panstwa wymaga pzne| nowych wypraw,
organzowanych przez |ego nastpcw.
853 Btwa pod Karkar: Samanasar III, kr Asyr, waczy z syry|sk koac|, ktre|
przewodz kr Damaszku.
okolo 753 Uklad kra Mat'ea z Arpad (plnocna Syra) z Asurnra-rm V, krem Asyr.
Rwnoczesny wplyw krw Urartu na Syr plnocn (Argst I, Sardur III).
745-727 Tygatpezar III, kr Asyr, zwyca w Syr. 740 opanowane Arpadu, 732
zdobyce Damaszku. Pzne|s asyry|scy krowe (Samanasar V, Sargon II, Sanheryb,
Asarhadon Asurbanpa) musz |ednake znowu toczy wak w Syr.
605-562 Nabuchodonozor II, kr Babonu. Przepdza wo|ska egpske, ktre wdarly s
daeko w glb Syr pod wodz faraona Necho, wcea Syr do neobabonskego
panstwa.
539 Kr persk, Cyrus II (559-529), zdobywa Babon. Za Kamb-zesa II (529-522)
rwne Syra dosta|e s pod perske panowane.
333 Zwycstwo Aeksandra Macedonskego pod Issos. 332 pada po dlugotrwalym
obenu twerdza morska Tyr. Tym samym cala Syra wchodz w sklad mperum
Aeksandra. Pocztek procesu heenzac|, konec okresu staroorentanego.
Abbae 35-36 Abrght W. F. 47
Abbasydz 147 Aeksander Macedonsk patrz: Aek-
Abdaszrta 57-58 sander Wek
Abszemu 27 Abu Kema 28 Aeksander Wek 13, 81, 138, 143-
Abu Abbasa 147 145
Adad/Addu 74-75 Aeksandra 130, 146
Adad z Haman 118 Aeppo patrz: Hapa
Adada 107 Ahaha patrz: Aaach
Adadnrar 118, 136 Aman 117
Adaur 43 Amanappa 58
Adons 129-130 Amanus 24, 114, 131
Adonsa potok" 130 Amarna 100, 127
As 115 Amarsn 25
Afrodyta 128, 130 Amat patrz: Haraat
Afryka 112, 128, 141 Amau 47
Ahab 112, 115,118 Amenemhet II 26
Ahas z |udy 121 Amenemhet III 26
Ahram 111, 125 Amenemhet IV 26
Ahmat 115 Amenhotep II 54-55
Ahmose 52 Amenhotep III 56-57
Ahun 117 Amenhotep IV (Echnaton) 56, 60
Astetner |. 63-66, 70 Amk 15-17, 21, 25, 114
Atagama 59 Amm|a 58
Akc|um 145 Ammstamru I 84
Akhat 66-68, 71 Ammstamru II 84, 86, 90-91
Akka 90-91 Ammtakum 35-37
Akkad 23-24, 29 - Ammon 118, 140
Aaah 35-40, 42-43, 45-51, 59, 77, Amonc 108
94-96, 98-99, 106, 124 Amon-Re 52-54, 106-107 155
Amoryc 113 Aszrat 64, 73, 75, 78
Amos 105 Asztart/Astarte 63, 70, 75-76, 128-
Amurru 24, 55, 57-59, 79-81, 83- 131
84, 86-87, 93, 104-105, 107-108, Asztoret patrz: Asztart
113 Ateny 130
Amutpe 29 Athar (grec. Trpos") 142
Anat 64-65, 67-68, 70, 75-76 Attyka 125
Anatoa 9,16, 19, 42, 79, 113 Augustus 146
Antaka patrz: Antocha Aurean 146
Antocha 130, 145-147 Azru 58-59, 80-81
Antonusz Marek 145-146 Az|a 26, 54, 71, 109
Antygonos 145 Az|a Mne|sza 11-13, 23-24, 48, 52,
Antyban 12 59, 61, 71, 73-74, 83, 87-88, 91,
Antyban (szczyt) 12 94, 104, 109, 113-114, 118, 143,
Anu 107 146
Apamea 50, 145-146 Az|a Przedna 19
Apachanda 30, 32 Az|a Zachodna 21, 57, 71, 96, 104,
Arabowe 118 138-139 Arados patrz: Arwad
Aram patrz: Damaszek Baa 39-40, 63-68, 73-78, 94, 97- Arame|czycy 104, 108,
113-114, 98, 128
126 Baa (kr Tyru) 122
Archaba 84 Baa z Geba 75
Argszt 118 Baa-Hadada 128
Armada patrz: Arwad Baa z Haab 75
Armena 109, 118 Baa-Hammon 128
Arpad (Te Refad) 114, 120-1121 Baa Karmeos 130
Artakserkses III 143 Baa Lbanon 130
Arwad 90, 108, 113, 117, 142 Baa z Lbanu 75
Arzawa 104 Baa z Sydonu 75
Asarhaddon 122-123,133 Baa Szamem patrz: Baaszama|n
Askaon 90 Baa-Zaphon 130
Askepos 128-129 Baaat 58
Assur 73, 117, 119, 138 Baaszama|m 116, 128
Asurbanpa 123, 138 Babe patrz: Babona
Asurdan III 119 Babon 43, 140, 145
Asurnasyrpa II117 Babon (panstwo) patrz: Babona
Asurmnar V 119 Babona 29, 32, 34, 138-141
Asurubat II 139 Babonczycy 139-140 Asyra 93, 107-108, 114, 117, 121- Bagdad
147-148
122, 133, 136, 138-139 Baawat 119
Asyry|czycy 83, 93, 107-108, 111, Barchadad I (Benadat) 115
114-116, 118-121, 123, 138-139 Barchadad II (Adaddr) z Aram
Aszdod 92 (Damaszku) 115, 118,129
156 Aszera patrz: Aszrat Barchadad III 115
Barga|a 119-120 115, 118, 121-123, 128, 136, 142-
Barrakb 121, 133- 135 143, 147-148
Basa 118 Dane 66-68, 71
Bauer Hans 62 Darusz I 141
Bedun 28 Darusz III Kodomannos 13, 143
Be|rut 26, 72, 111, 123, 129, 148 Dawd 110, 112, 114
Bech 34, 117 Denenowe 104
Beu patrz: Baa Dhorme Edward 62
Benteszna 81, 83-84, 86 Dodor 143
Bern 53 Dom Agusa" patrz: Bt Agus
Beruta (Berytos) patrz: Be|rut Dom Han" 134
Bet-Rehob 113 Donner H. 112, 116, 120, 122, 127, 131,
Bka dona 12, 114 33
Bt Adn 114, 117 Dor 105
Bt Agus 114-115, 119-120 Dorowe 110
Bt Bachan 114 Dossn G. 29 - 30
Bt Humr/Omr 118 Dumand M. 42
Bt Zaman 114 Duppteszub 81
Bzanc|um patrz: Konstantynopo Dura-Europos 146
Bsk Wschd 9, 104, 123 - 124 Debe e-Akra patrz: Zaphon
Bogazkoy patrz: Hattusas Derabus patrz: Karkemsz
Bosfor 143
Bradwood R. |. 15 Edessa 128 147
Bredsz 129 Edom 14
Bybos (Deba) 16-21, 25-27, 32, E**e Mrze Patrz: Mrze
38, 40-42, 53-54, 57, 60, 88, 92, . ,, , 6
t, od, ou,
109 m UW m 119 117 195 , ,
102, 106-107, 111-112, 117, 125, 405,108,124,139
130)1 Egpt 12-13, 18, 20, 22, 24, 26-27,
32, 42, 52-55, 57, 59-60, 73, 76,
Cesarstwo Rzymske 146 78; a> 83-84 89, 92-93, 99-101,
CeyhanH 103-104, 106-107, 110, 122-125,
Cezarea 72 130| 133, 135-136, 138-141, 143-
Chasechemu 20 46
Chubur 68 E1 63-66, 68, 70, 73-75, 78, 128
Cyc|a 16, 19-20, 114, 135, 143 Eat patrz: Asztart
Cypr (Aasz|a) 17, 32, 50, 89-92, 94, Eeutheros 53
102, 112, 125, 141-142 E1 Obed 17
Cypry|czycy 142 Emar 33; 47
Cyrus II 140-141 Emesa 146
Czarne Morze patrz: Morze Czarne Enkom 102
Czata Huyk 16 Ens patrz: bdat
Erman A. 107
Dagan/Dagon 24, 68, 98, 129 Eskuap 129
Damaszek 12-13, 53, 55, 60, 113- Eszmun 128-129 157
Eszmunazar 131, 142 Hama 16-17, 113-115
Esznunna 29 Hamat 42, 118, 120- -121, 123, 136, 139
Eufrat (Debe e Bszr) 9, 11-13, Hamath patrz: Hama
23, 25, 28-29, 31, 33, 36, 42-44, 47, Hammurab (kr Babonu) 28-29,
52-54, 59, 81, 83, 108, 114, 116- 34-35, 42, 84
117, 122, 124, 134, 139, 146 Hammurab (kr |amhadu) 34
Europa 71, 147-148 Hammurab (dynasta) 43
Euzebusz z Cezare 72 Hapru (ud) 47 - 48
Hapru (panstwo) 58 Fenc|a 12, 72, 111, 125, 136-137, 141, Harran 139
146 Hassuna 16
Fenc|ane 110, 125-126, 141-142 Haszszu 43
Fstyn (Peeszet) 104-105, 110, 112 Hathor (bogn egpska) 142
Fon z Bybos 72, 128 Hathor patrz: Pan Bybos
Franc|a 148 Hatt 43, 80, 84, 86-87, 90, 93, 104,
117
Gaza 55, 144 Hattna 114, 117
Gazantep 11 Hattusas 9, 24, 30, 39, 42, 56-57, 60-
Gezer 125 61- 81> 83 85 90
Gndbu 118 . Hattuss I 24, 43
Goat 1 10 Hattuss II 56
Gordun 143 Hattuss III 84, 87, 90-91
Grec|a 71, 73, 112, 123 Hazae n8 122> 136
Grecy 70, 124, 126 142 Haz (Dzebe e Akra) patrz: Zaphon
Grd Samanasara" patrz: T Bar- Haz(z) patrz: ZaPhn
sb Hazrak 115-116
Gub patrz: Bybos Hebat 77 82
Guc 24-25 Heck W- 20> 53-54
Gude 25 Herakes 128
Gurgum/Markas 114-115, 120 Herhor 106
Herkues 144
Hadad75,136 ,
Hadadezer 114 Herodot 141-142
Hadat (Arsan Tasz) 122, 136 Hetycl 9> 42-43 48
HafaOS 78-84, 86-87, 90-91, 93, 95-96,
Ha|a 127 106 09"110 H3-114
Haab patrz: Hapa , Hram 1 1I12-113
Haam 30 Hszpana/Gdes 112, 128, 147
Haasz patrz: Hapa Home 12
Haman patrz: Hapa Homer 71, 110
Hapa/Aeppo (Haab) 12-n3, 26, 30- Homs 30, 53
34, 36, 42-43, 47-48, 53-54, 56, Hozea 121
59, 73, 81-82, 84, 92, 114-115, 117, Humann Karo 131
158 119, 128- 429, 147 Hunowe 146
Hurr|a 70 |aud patrz: Sama
Hurr-Mtann 44, 47-48, 51-53 |ehomk 142
Huryc 42, 73, 113 |ehu 118
Hyksos 42, 52 |eremasz 105
|erozoma 76, 114, 140, 147
Ibape 29 |erycho 16, 102
Ibdat 25 |oram 73
Ibranu 84 |ordan 108,113-114
Idrm 45-48, 50-51, 96 |owsz 128
Igakasz 43 |ozue z |udy 139
Immma 47 |uda patrz: Paestyna Inde 141
Inteszub 82, 85-87, 90 Kadesz 52-55, 59, 83-84, 106
Iran 143 Kadesz (bogn) patrz: Asztart
Irchuen 118 Kar 57,147
Irkabtum 35 Kalach (Nmrud) 136
Irrte 36 Kambzes II 141
Iskenderun 11 Kamose 52
Issos 13, 143 Kanaan 47, 55, 72, 110-111
Iszchadad 30 Kanane|czycy" 25, 42, 110
Isztar 50, 76-77 Kaphtor 105 Isztarmuwa patrz: Szauszgamuwa Karatepe 135
Ittobaa 111-112 Karkar 118
Izaak z Antoch 128 Karkemsz (Karkaras) 30, 32-33, 39,
Iza|asz 140 54, 59, 77, 81-87, 90, 104-106, 114,
Izrae 108, 110, 112, 114-115, 118, 117, 120, !22, 128-129, 133-134,
121, 128, 130, 138 139
Izraec 108, 110 Karme 112
Kartagna 112, 125,128, 141, 143 |aa patrz: Baa Karr 115 |aggdm 29 Katna 26, 29-
31, 55, 59 |ahdunlm 28-29, 31 Ke|en 52 |ahwe 78, 128-129 Keret 68-70 |aknum 27
Kerkuk 50 |amhad/Haab 29-31, 33-35, 38, 43, Kakseres 138
115 Klamuwa 127, 131, 135
|amm 63, 76 Ks 11
|antnhammu 27 Kenge Horst 9
|apaszemuab 27 Keopatra 145
|arch 66 Knossos 38, 40
|armm z Aaach 36-38, 40, 48, Knudtzon |. A. 58
94 Kod (Kszuwatna) 104
|armm z |amchadu 30-32, 35 Kodewey Robert 131
|asmahadad 30-31 Konstantynopo 146-147
|ataram 30 Kordoba 147 159
Koszar (Koszar wa Chass) 63-64, Mekart 112, 128-129, 144
67, 76, 94 Mencheper-Re patrz: Tutmes III
Kra| Amat patrz: Hamat Menua 118
Kra| dwch rzek" 11, 32 Merenptach 92, 99, 104
Kreta 20, 38, 40, 90, 94, 105 Merkare 26
Kronos 73, 128 Mersn 16-17
Kserkses 142 Meskene 33
Kubaba 77,128-129 Mezopotama 11-13, 16-19, 22-25,
Kue 114-115, 120, 122 29-30, 32-33, 35, 42, 44, 49, 52,
Kumarb 73 59-61, 71, 74, 78, 81, 83, 94, 99-
Kumd (Kamd el-Loz) 55 100, 102,108, 114, 117, 124-125, 130,
Kummuch 114, 118, 120, 122 135-136, 139-140, 143, 146
Mche E. 118
Laasz 115 Md 115, 118, 120
Lachsz 125 Mnet el-Beda 96
Lagasz 23, 25 Mta (Mdas) 122
Lake117 Mtann 52, 54-56, 59-60, 82
Laodkea patrz: Lataka Moab 140
Larsa 29 Moabc 108 Lataka 15-16, 145 Mooch 130
Lban (repubka) 11 Monachum 93
Lban 12, 20, 60, 79, 83, 130, 148 Mons Casus patrz: Zaphon
Lban (gry) 107, 114, 117 Morze Czarne 109
Lb|czycy 104 Morze Ege|ske 20, 32, 77, 89, 99, 110,
Lpsk 107 112
Lubarna=Labarna 113,117 Morze rdzemne 11, 13, 15, 23-24,
Lugazages 23 29> 33> 47> 50| 53> 75) 91| 107-108,
Luschan Feks von 131 112| 117-118, 125, 129, 141-143,
145-146 Macedonczycy 143 Mosu 16
Mahomet 147 Mot 64-66! 76-77, 111
Maata patrz: Md Mszatta 147
Mata 112, 125, 128 Muaw|a m
Maly Palac 91-93 Muksz 47> M U4
Mameucy 148 Murss I 43
* MursUsn 81,83-34,87
,r ... . . -x Muskowe 122
Mate patrz. MatHu
Matu 118-120 Muta Patrz: Muwatas
Matwaza 82 Muwatas 83-84, 113, 122
Medna 147 Muzeum Az| Przedne| w Berne
Mednet Habu 82, 104-106 41
Medowe 138-139 Muzeum Bryty|ske w Londyne 45
Megddo 52-53, 139 Muzeum Isamu w Berne 147
160 Mekka 147 Mykeny 94, 96, 102, 110
Nabond 140 Parattarna 51
Nabopoasar 138-139 Parmenon 143
Nabuchodonozor 138-140 Parrot Andre 28
Nahr e-As patrz: Orontes Partowe 145-146
Nahr e-Keb 123 Pekah 121
Nahr e-Ltan (Leontes) 12 Perska Zatoka 13, 23
Nahrna patrz: Mtann Persowe 112, 140-144
Nahum 138-139 Phoenca Prma 146
Naramsn 24 Phoenca Secunda 146
Naszwa 37 P|aszsz/Szarrkuszuch 81-82
Necho 139 Pompe|usz 145
Nerab 26 Prnceton 104
Neohetyc" 113 Prtchard |. B. 104
Nemeck Komtet Orentany 131 Psamtyk I 139
N|a (|ezoro) 54 Puchsten Otton 131
N|a (kra|) 47, 50, 54, 59 Puduheba 87, 91
Nkka 66 Pughat 67-68
Nkmadu II 61, 77, 80-81, 84
Nkmadu III 84 Rahanu (bb. Raz|an) 121
Nkmepa 35, 48, 51, 81, 84-85, 90 Rakb-e 121
N 8, 12, 23, 52, 105, 124, 148 Ramzes II 83-84
Nnwa 138-139 Ramzes III 82, 104-105
Nougayro |. 86, 91-92 Ras Szamra patrz: Ugaryt
Nuchaszsze 56, 59, 81, 84 Reszef 76, 129
Nuzu 50 Rezon 115
Rbadd 57-58
Oktawan 145 Rmsn 29
Omp syry|sk patrz: Zaphon Rmusz 24
Oma||adz 147 Rodos 125
Omar 147 Rog W. 112, 116, 120, 122, 127, 131,
Oron 71 133
Orontes 11-12, 15, 35, 47, 54, 75, 113, Rzym 146
118, 146 Rzymane 75, 146 Otten H. 43
Ozyrys 130 Sahure 20
Sakczagoz 133
Pab 68 Samanasar III 117-119
Paestyna 11, 13, 19, 24, 52, 55, 78, 89, Samanasar V 122
92, 102, 105, 108, 121-122, 139-142 Saomon 76, 112, 115, 128
Pamra patrz: Tadmor Sama 39, 114-115, 120-123, 127,
Pamrenczycy 146 131-136
Panammuwa I 136 Sama (masto) patrz: Zncr
Panammuwa II 121 Samara 115, 122
Pan Bybos 21, 38 Samarkanda 147
Pan Bybos 21, 54, 142 Samur patrz: Sumur 161
|Sangara 1? Syra Prma 146
Sanheryb 122 Syra Secunda 146
Sanhunaton 72 Syry|czycy 124
Sapaum patrz: Suppuuma Szachurunuwa 82
Sardur III 118-120 Szama|a 37
Sardyna 112, 125, 128 Szamasz 29
Sargon II 122 Szamszadad 29-30
Sargon z Akkadu 23-24, 29 Szarkaszarr 24
Sauszgamuwa 86-87, 93 Szarrkuszuch patrz: P|aszsz
Schaeher Kaudusz F. A. 15 Szarun 82
Seeucydz" 145 Szaruwa 46
Seeuka 145 Szauszgamuwa 81
Seeukos I 145 Szekeesze 104
Sem I 148 Szukku 92
Semcl 113
Septmus Sewerus 111 Sredne Panstwo 26
Set I 83, 94 Srdzemne Morze patrz: Morze
Sre 119, 126 Srdzemne
Sdunu patrz: Sydon
Snaranu 90 Tabarna patrz: Hattuss III
Smendes 106 Tabnt 130-131
Sommer A. 93 Tachse 37
Stare Panstwo 19-20 Tadmor (Pamra) 32, 146
Stary Swat 92, 103 Tamszarruma 81
Stary Testament 9, 71-72, 76, 78, Tamteszub 81--82, 87
105, 108, 110-111, 113-114, 127- Tamuz 130
128, 130, 134 Tars 114
Sumerowe 25 Taurus 24, 42, 59, 79, 109
Sumuepuh 29-30 Tawananna 87
Sumur (Smyra) 55, 57-58, 108, 113 Teby 123, 139
Suppuuma 58-60, 79-83, 87, 113 Tegat Faaser patrz: Tygatpe-
Sutu 47 ar III
Sychem 125 Te e-Mszrfe 30
Sycya 112, 128 Te Ahmar 114
Sydon 107, 110-113, ,117, 122, 125, 130, Te Atszana 35
140, 142-143, 148 Te Brak 102
Sydonczycy" 110, 112, 131, 143 Te e-Amarna 55, 57
Syna| 19, 42 Te e-Dudede 15-16, 21-23
Syra 9, 11-31, 33-35, 38, 40-45, Te Haaf/Guzana 17, 39, 114, 135
51-56, 58-60, 66, 72-74, 77-79, Te Harr 28
81-84, 86, 88-89, 92, 95-97, 93, Te Mardch 41
102-103, 105-108, 110-118, 120- Te Sukas 16
128, 130-131, 134-148 Tennes z Sydonu 143
Sara Coeo (Coeosyra) 111 Terka/Te Aszara 117
162 Syra Phoence patrz: Fenc|a Teszub 74-75, 82
Tette 81 Ur 11125
T Barsb 114, 117,123 Uranos 73
T-ryns 96,102 Urart 118-120
Tszchn|a 43 Urartowe 118
Tro|a 96 Urszu 43
Trypos 53, 112, 147 Ura 90-91:
Tudha|a II 56 Usznatu 90
Tudha|a IV 86-87, 93, 95 Utka 113
Tukutnnurta II 117 Utrszarruma 86-87 Tunp 82, 106
Turc|a 11, 148 Vlroeaud Karo 62 Tutanchamon 59
Tutmes I 43, 52 Wedner E. 108
Tutmes III 44, 50, 52-54 Wenamon 105-107,111
Tybura/Tvo 146 Weszeszowe 104
Tygatpezar I 107-108, 113, 117 Wek Palac 93, 99
Tygatpezar III 120-122, 133 Wesemann 37
Tygrys 11, 28, 50,114 Wson | A 104
Tyr 13, 26, 91, 111-112, 117, 119- Wooey Leonard 35
120, 122-123, 125, 128-129, 136, Wschd Staroytny 11-12
140,142-148 , . 11C ..
Zakr 115-116
yrS 9U Zaphon 47, 64, 75, 94
Zarunt 43
Udum 69 Zedekasz 140
Ugaryt 15-18, 25-26, 31-32, 39-41, Zekrowe 104-105
54-55, 57, 60-62, 66, 70-78, 80- Zenoba 146
82, 84-94, 96-102, 106, 124-125 Zeus 128
Umma 23 Zmrm 29-31, 33-35
Unk 114 Zncr/Zyndyr/Sendyr 39, 114,
Unk21 . 131-136
uPe 55 Zoba 113-114 Ur 25, 35
Ur (dynasta) 25-26 Zydz 140
U| tCKSCIC B . Ugaryt, stea kamenna z przedstawenem oary skladane| bogu
Eow, wys. 47 cm. Wg Syra 18, 1937, p. 17 74
12. Ugaryt, zloty wsorek z przedstawenem nage| bogn sto|ce| na we, wys. 6 cm,
ok. 1400 p.n.e. Wg Ugartca II, Pary 1949, g. 10 77
13. Mednet Habu, wycnek z egpskego reefu. Oddzaly Ramzesa III (?) szturmu|
masto Tunp. Wg Mednet Habu II, Chcago 1932, p. 88 ... 82
14. Ugaryt, dwu mczyzn z fryty na woze z gny, wys. 19,5 cm, 13 wek p.n.e. Wg Syra
17, 1936, p. 18 85
15. Odcsk pleczc-stempa kra Inteszuba z Karkemsz z obrazko-wo-uwl|sk
(wewntrz) know (zewntrz) egend, rednca 4,6 cm. . fe e-Dudede, brzowa
gura kobety (bogn?), wysoko Wg Ugartca III, Pary 1956, g. 29 87
14,6 cm, pocz. 3 tysceca. 16. Ugaryt, odcsk peczc fa|ansowe|: barka z agem
pcowo-Wg R. |. L. S. Bradwood, Excavatons n the Pan of Antoch, m slowa.
Chcago 1960, g. 245 . 22
2. Bybos, mode gnany statku, konec 3 tysceca.
Wg M. Dunand, Foues de Bybos, Pary 1939, p. 140 . . . 27
3. Bybos, gnana waza-glowa.
Wg M. Dunand, Foues de Bybos, I, Pary 1939 p. 49 ... 33
Wg Ugartca IV, Pary 1962, g. 114 92
17. Aaah, zarys fundamentowy wtyn me|ske| z warstwy I B, 2 pl. 13 weku p.n.e.
Wg L. Wooey, Aaakh, Oxford 1955, g. 34a .. 95
18. Ugaryt, zlota taca ze scenam z poowana, rednca 19 cm,
4. Aaah, mska glowa z dorytu (tak zwana glowa |armma), wys. 15-14 wek p.n.e.
16, 5 cm, z ok. 18 weku p.n.e. Wg Ugartca II, Pary 1949, p. 7 .
Wg L. Wooey, Aaakh, Oxford 1955, p. 42. . . . . . . 36 | 19. Ugaryt, mykensk dzban
na wod, na nm wymaowana scena
5. Ugaryt, stea boga Baaa, baly wapen, wys. 1,42 m, polowa 2 tysceca. Wg Syra
14, 1933, p. 16 39
6. Bybos, statuetka boga znaezona w wtyn obeskowe|, 19-15 wek p.n.e.
z wozem, zwerzta rony, 15-14 wek p.n.e.
Wg Ugartca II, Pary 1949, g. 89 . 99
20. Ugaryt, waza-glowa znaezona w dzency portowe| masta, wysoko 16 cm, 14-13
wek p.n.e. Wg-Syra 14, 1933, p. 11 101
Wg M. Dunand, Foues de Bybos II, Pary 1950. p. 115 ... 41 21. Ugaryt, mykensk do
gnany w postac kobety, 14 wek p.n.e.
7. Aaah, zarys palacu z warstwy IV, uzupelnony, 15 wek p.n.e. Wg Ugartca I, Pary
1939, g. 94 . 102
Wg L. Wooey, Aaakh, Oxford 1955, g. 45 .. 49 | 22. Mednet Habu, wycnek z
egpskego reefu, przedstawa|cego
8. Aaah, maowane naczyne gnane z gatunku tzw. wyrobw nuzu", ok. polowy 2
tysceca p.n.e. Wg L. Wooey, Aaakh, Oxford 1955, p. 105 . 51
9. Mtann|skl topr wo|enny. Rko|e medzana, zdobona zlotem na sposb
damascensk", ostrze z hartowanego eaza. Dlugo 19,5 crn, ok. pl. 2 tysceca p.n.e.
Wg Ugartca I, Pary 1939, p. 22 . 56
10. Ugaryt, naczyne gnane w ksztalce domku, wys. 28 cm, ok. pl.
2 tysceca p.n.e. 164 Wg Ugartca II, Pary 1949, g. 79 . 57
zwycstwo Ramzesa III nad udam morskm" nadcga|cym
na wozach cgnonych przez woly, pocz. 12 weku p.n.e.
Wg Mednet Habu I, Chcago 1930, p. 34 . . . . . . . 105
23. Mednet Habu, wycnek z egpskego reefu przedstawa|cego |encw syry|skch,
pocz. 12 weku p.n.e. Wg Mednet Habu II, Chcago 1932, p. 98 . . . . . . . 106
24. Baawat, przedstawene z wycnka brzowe| bramy Samanasa-ra III, zw| M,
pocztek: Asyry|czycy odprowadza| okrtam dann z wyspy-twerdzy Tyr w czase
wyprawy w r. 859 p.n.e., 9 stuece p.n.e. 165
Wg W. de Gray Brch - Th. G. Pnches, The Brane Ornaments 9 SoS
tcL).C of the Pace Gates of Baawat V, London, bez daty, p. C . 119
25. Arsan Tasch, rzezba w koc slonowe| (kr Hazae z Damaszku?). Wysoko ok. 16
cm, 9 wek p.n.e. Wg A. |rku, De Wet der Bbe, Stuttgart 1957, tab. 99 ... 122
26. Karkemsz, fragment reefu ukazu|cy bogn Kubab, bazat, wys. 82 cm, pocz. 1
tysceca p.n.e.
Wg E. Akurga - M. Hrmer, De Kunst der Hethter, Monachum , 1961, tab. 115 ...
129
27. Zamek w Sama (Zncr), rysunek rekonstrukcy|ny.
Wg Ausgrabungen n Sendschr II, Bern 1898, tab. 30 . . . 132
I. Te e-Dudede, medzana gurka sto|cego nagego mczyzny, prawdopodobne
|akego boga, pocz. 3 tysceca p.n.e. Chcago, Orenta Insttute, Unversty of Chcago
II. Te Haaf, koorowo pomaowane naczyna, 4 tyscece p.n.e. Bern, Yorderasatsches
Museum
III. Bybos, sztyet z pochw z obeskowe| wtyn, 19-15 wek p.n.e. Be|rut, Muzeum
Narodowe
IV. Bybos, ozdobny topr (tak zwany topr o dwu okenkach) z ochron na rko|e z
obeskowe| wtyn, 19-1!5 stuece p.n.e. |w.
V. Odcsk syry|skch peczc, pl. 2 tysceca druga pl. 2 tysceca p.n.e. Bern,
Yorderasatsches Museum
VI. Aaah, statua Idrmego, 15 wek p.n.e. Londyn, Brtsh Museum
VII. Brzowa gura kroczcego boga zdobyta drog kupna w Syr, 15-13 wek p.n.e.
Bern, Vorderasatsches Museum
VIII. Ugaryt, glowa z koc slonowe| poweczona zotem (prawdopodobne |akego boga),
2 werwecze 2 tysceca p.n.e. Damaszek, Muzeum Narodowe
I.. Ugaryt, tabczka akady|ska z ukladem kra Inteszuba z Karkemsz z krem Ugaryt, w
rodku pecz Inteszuba, 13 wek p.n.e. |w.
X. Mems, kamen pamtkowy z przedstawenem bogn (Kadesz?) sto|ce| na we, 14-
13 wek p.n.e. Bern, Agyptsches Museum
XI. Sama, naczyne w ksztalce |ucznego osla na klkach, ok. pl. 2 tysceca p.n.e.
Bern, Vordrasatsches Museum 167
XII. Bybos, sarkofag kra Ahrama, 11-10 wek p.n.e. Be|rut, Muzeum Narodowe
XIII. Sama, srebrna tabczka z przedstawenem mczyzny kobety, glowy poweczone
zlotem, 2 tyscece p.n.e. Bern, Yorderasatsches Museum
XIV. Sama, dwa wy z wewntrzne| bramy zamku 10-8 wek p.n.e. |w.
XV. |Sre, stea z arame|skm tekstem ukladu pomdzy Mateem Barga|, pl. 8
weku p.n.e. Damaszek, Muzeum Narodowe
XVI. Brzowe zapnk, wyrb prawdopodobne syry|sk, ok. 8 weku p.n.e. Bern
Vorderasatsches Museum
XVII. Sama, ortostat z nskrypc| ksca Kamuwy w arame|sklm pme terowym,
ok. 850 p.n.e. |w.
XVIII. Sama, stea z przedstawenem ksca Kamuwy(?) |ego syna ub slucego, ok.
850 p.n.e. |w.
XIX. Sama, ktowy ortostat przedstawa|cy ksca Barrakba z Sa-ma, 8 wek p.n.e. |w.
XX. Sama, stea asyry|skego kra Asarchadona (680-669), przedstawa kra z dwoma
pokonanym skrpowanym wrogam, synem kra egpskego, |akego syry|skego
ksca. |w.
XXI. Amrth, fenlcka wea grobowcowa, 5-4 wek p.n.e.
XXII. Grna cz uchwytu na pochodn pochodzca z Syr, konec 6 weku p.n.e.
Bern, Vorderasatsches Museum
XXIII. Amrth, glwka statuetk z kamena, 5-4 wek p.n.e. Damaszek, Muzeum
Narodowe
XXIV. Sama, glwka terakotowa perske| kobety ok. 400 p.n.e. Bern, Vorderasatsches
Museum
Spis tre!i
Wstp .. 5
Od autora . 9
Co to |est staroytna Syra? 11
Od kamena do brzu .. 15
Perwsze watlo ze zrdel psanych .. 19
Syry|scy krowe wsplczen krom Mar ... 28
Czasy wekch krw |amhadu ... 35
Idrm |ego statua .. 45
Waka mocarstw o Syr . 52
Lteratura kanane|ska psana na gne . 61
Swat bstw ugaryckch . 72
Syra pod panowanem Hetytw ... 79
Hande rzemoslo Syr w czasach hetyckch 89
Wek przelom: udy morske" Arame|czycy .. 104
Panstwa syry|ske w okrese wczesnego eaza ... 109
Wladza Asyr sga Morza Srdzemnego 117
|edno "w rnorodnoc: kutura Syr w pocztkach tysceca p.n.e. 124
Od Nabuchpdonozora do Aeksandra. Now zdobywcy Syr . . 138
Droga do sytuac| dzse|sze| 145
Bbograa 149
Skorowdz przybonych dat 152
Indeks .. 155
Sps rycn . 164
Sps tabc . 167
DOTYCHCZAS UKAZALY SIE W TE| SERII: w duym formace:
German Arcnegas - Burzwe dze|e Morza Karabskego Arthur L. Basharn - Inde
Maran Beck - Zapomnany wat Sumerw Rtche Cader - Spadkobercy Rache L.
Carson - Morze wokl nas C. W. Ceram - Bogowe, groby uczen Hadran Dacovcu -
Dakowe Bas Davdson - Stara Afryka na nowo odkryta Bas Davdson - Czarna matka
|ames George Frazer - Zlota galz Edward Gbbon - Zmerzch Cesarstwa Rzymskego
Robert Graves - Mty grecke Thorkd Hansen - Araba Fex
Hans-Whem Haussg - Hstora kutury bzantynske| Pau Herrmann - Sdma mnla,
sma przem|a Pau Herrmann - Pokace m testament Adama Pawel |asenca -
Slowansk rodowd Robert |ungk - |ane| n tysc slonc Caude Lev-Strauss - Smutek
tropkw
Henr-Irenee Marrou - Hstora wychowana w staroytnoc Wam Prescott - Podb|
Peru Henrch A. Sto - Bogowe gganc Anna Swderek - Heada krw
George Macauay Treyeyan - Hstora spoleczna Ang (Wdz slonca. Autobograa D. C.
Taayesvy, Indanna z pemena Hop
w malym formace:
Frances Gmor - Kr tanczyl na targowsku
Margarete Remschneder - Od Omp do Nnwy w epoce Homera
Zmerzch Aztekw. Kronka Zwyconych. Wybral opracowal Mgue Leon-Porta
TYTULY ROKU 1971:
Fernando Bentez - Indane z Meksyku
Gbert Chares-Pcard - Hannba
Dawd Drnger - Afabet, czy Kucz do dze|w udzkoc
Wtod Dobrowosk - Sztuka Etruskw
Aeksander Kondratow - Wymarle cywzac|e
|oan Metge - Maorys z Nowe| Zeand
PRINTED IN POLAND
Panstwowy Instytut Wydawnczy, Warszawa 1971 r.
Wydane perwsze
Naklad 20 000+290. Ark. wyd. 11,2. Ark. druk. 10,75
Paper m/gl. k. III, 70 g z form. 61X86/16
Oddano do skladana 31 pca 1970 r.
Podpsano do druku w marcu 1971 r.
Druk ukonczono w czerwcu 1971 r.
Zaklady Graczne w Torunu, u. Katarzyny 4
Nr zam. 1756 - K-39
Cena zl 30