Nowomowa

Bibliografia

Victor Klemperer jest autorem "LTI. Linqua Tertii Imperii" - ksiki o jzyku III Rzeszy

Micha Gowiski od dziesicioleci opisywa jzyk wadzy totalitarnej. Jego ksiki na ten
temat:
"Marcowe gadanie" - o propagandzie Marca 1968
"Nowomowa po polsku"
"Peereliada"
"Mowa w stanie oblenia" - o jzyku stanu wojennego
"Kocwka"
"Nowomowa i cigi dalsze" - o pozostaociach nowomowy w jzyku polityki i mediw po
1989 roku

Jerzy Bralczyk napisa "O jzyk polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesitych" -
wan ksik jzykoznawcz o nowomowie.

Co to jest nowomowa?

Termin George'a Orwella z antyutopii Rok 1984 - jzyk fikcyjnego pastwa totalitarnego z
przyszoci, Oceanii
Celem nowomowy jest uniemoliwienie mylenia w sposb inny ni aprobowany przez
wadz.

Nowomowa wedug Orwella skada si z trzech zbiorw sw:
Zbir A: sowa niezbdne w yciu codziennym,przekazujce tylko myli konkretne
Zbir B: sowa o zabarwieniu politycznym, cigle eliminowane albo przeksztacane i tworzone
tak, by miay zabarwienie neutralne albo pozytywne
Zbir C: sowa-terminy naukowe i fachowe

Nowomowa rozwija si przez eliminacj, upraszczanie i ujednoznacznianie wyrazw oraz
usuwanie ich wieloznacznoci.

Docelowo chciano przeksztaci mow "w strumie dwikw wydobywajcy si prosto z
krtani, bez adnego udziau orodkw wyszych" (tzw. kwakmow).
Sowa atwe w wypowiadaniu miay rwnie ograniczy wysiek mylowy potrzebny do ich
wyboru lub zestawienia.

Cechy nowomowy wedug Gowiskiego
Narzucanie wyrazistego znaku wartoci
Rytualno w pewnych sytuacjach mwi si tylko w jeden sposb
Magiczno sowa nie opisuj, ale kreuj rzeczywisto. A nieuywanie sowa skazuje
nanieistnienie rzecz oznaczan
Arbitralno dowolno w doborze sw ustalaniu ich odniesienia do rzeczywistoci

Przykady

Narzucanie znaku wartoci przez uycie wartociujcych przymiotnikw
suszny / niesuszny
prawidowy / nieprawidowy
postpowy
kontrowersyjny (gdy nie mona potpi otwarcie, ale te nie mona pochwali)

Narzucanie znaku wartoci przez ustalanie konotacji sw
SIY zawsze negatywne okrelone siy Ale pozytywne: siy postpu, siy pokoju i
socjalizmu
KOA konotacja negatywna (wrogowie)pewne koa
NASTRJ pozytywny lub neutralny
NASTROJE zawsze negatywne ("antypolskie", "antysocjalistyczne")
DEMOKRACJA sowo nie uywane w nowomowie w izolacji. Zawsze: demokracja
socjalistyczna albo demokracja buruazyjna

WOLNO - samo sowo pojawia si bardzo rzadko; zastpowane przez WYZWOLENIE, bo
trudno byoby zmieni konotacje tego wyrazu

Prawdziwa wolno jest wtedy, gdy nie ma zwykej wolnoci.
Sawomir Mroek Na penym morzu

Szyk a wartociowanie
partia i rzd
wadza i spoeczestwo

Rytualno (uywanie utartych, niezmiennych formu)
przyjacielska wizyta
historyczny zjazd
kierownicza rola (partii)
wadza i spoeczestwo
wadze partyjne i rzdowe
pokj miujcy nard radziecki
ze Zwizkiem Radzieckim na czele

Eufemizmy i hiperbole (agodzenie i wyolbrzymianie)
Umniejsza wasne kopoty, wyolbrzymia kopoty przeciwnikw
Podkrela wasne sukcesy, minimalizowa sukcesy wroga

u nas u nich
przejciowe trudnoci kryzys
zmiana cen, korekta podwyka cen, inflacja

Peryfrazy - eufemizmy (omwienia agodzce)
okres bdw i wypacze
okres kultu jednostki
okres miniony
bilety towarowe

Peryfrazy
zapluty karze reakcji - okrelenie Armii Krajowej z lat stalinizmu
wdz postpowej ludzkoci - Stalin
chory socjalizmu - jw.
wyprbowany przyjaciel narodu polskiego - jw.

Magiczno (mylenie yczeniowe - mwienie o intencjach jak o faktach)
Modzie zawsze z parti
Zamiast STRAJKI: przerwy w pracy, "przestoje, zakcenia normalnego rytmu pracy - to,
co nie nazwane, nie istnieje

Arbitralno (dowolno wyboru wyrae i dowolno w nadawaniu im znacze)

ODNOWA - uywane w 1956 i 1968 roku jako okrelenie DIAMETRALNIE odmiennych dziaa
wadzy.

KOMUNIZM, SOWIECKI - obarczone negatywnymi skojarzeniami jeszcze z midzywojnia:
KOMUNIZM nie uywano tego sowa
SOWIECKI przetumaczono (RADZIECKI)

nieodpowiedzialny - opozycyjny

bratnia pomoc - interwencja zbrojna

Biernik postulatywny (w tytuach i hasach)
O dalsze umacnianie wsppracy midzy narodami
O pomylny rozwj szkoy

DALSZE
Sugestia: jest wietnie, a bdzie jeszcze lepiej! Np.
dalsze doskonalenie
dalsza poprawa metod zarzdzania

PRZYMIOTNIKI UWIERZYTELNIAJCE (stosowane wtedy, gdy pewne naduywane
sowa ju si wytary i stay niewiarygodne)
realne przemiany
autentyczna odnowa
prawdziwa dbao o interesy robotnicze

Nowomowa a mowa cudza (czyli o cytowaniu przeciwnika ideologicznego)
Prezydent Johnson zapowiedzia, e spotka si z marionetkowym prezydentem Wietnamu
Pd.
PRAWA CZOWIEKA zmieniono na prawo czowieka do ycia w pokoju

Metaforyka militarna (ywa do dzisiaj)
kampania cukrownicza
poprawa na odcinku (budownictwa)
front robt
walka z analfabetyzmem
przyczek postpu i nowoczesnoci
ofensywa legislacyjna

I nowomowie zdarzaj si przygody
(Micha Gowiski)
Micha Gowiski powici kilka tekstw pielgrzymkom papiea Jana Pawa II do Polski z lat
1979 i 1987. Pokaza na konkretnych przykadach rne sposoby manipulowania informacj i
jzykiem przekazu. Oto kilka z jego spostrzee:

Sowa z rozdzielnika (uywane we wszystkich relacjach prasowych i telewizyjnych formuy)
Wadze i spoeczestwo przyjmuj Papiea z satysfakcj i godnie/z godnoci
W naboestwach uczestnicz duchowiestwo iwierni.
Uroczystoci zamiast msza, naboestwo.
Papie przyjecha do ojczyzny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Cytowanie wybircze
Kurtuazyjne i dyplomatyczne podzikowania Papiea s cytowane tak czsto, e sprawiaj
wraenie gwnego przesania papieskich pielgrzymek.

Z przemwie papieskich wybierane s fragmenty, w ktrych pojawiaj si komunistyczne
sowa-klucze: praca i pokj

Tworzenie symboliki

Papie przyjeda w 35 rocznic Polski Ludowej.
Papie przyjeda wtedy, gdy cay nard przygotowuje si do obchodw 40 rocznicy wybuchu
wojny.

PROPAGANDA NIE ZNA CZASU NEUTRALNEGO!

Nadawanie symbolicznego znaczenia zdarzeniom przypadkowym (rok 1979).





Nadawanie symbolicznego znaczenia zdarzeniom przypadkowym (rok 1987).











Micha Gowiski nazwa wizyty Papiea czasem "rewindykacji jzykowych" - jego zdaniem
Papie przywraca jzykowi polskiemu sowa zawaszczone przez propagand. Uywa sw w
ich pierwotnych, niepropagandowych znaczeniach. Kilka przykadw:

Jedno w nowomowie (1979 r., przed przyjazdem Papiea i w trakcie wizyty)




Jedno (bez nowomowy) - przemwienie Papiea








W 1987 roku sowem, wok ktrego toczya si polemika, byo sowo "solidarno" (zwizek
zawodowy "Solidarno" by jeszcze zdelegalizowany po stanie wojennym)

Jaruzelski o solidarnoci:

Papie o solidarnoci:
W imi przyszoci czowieka i ludzkoci trzeba byo wypowiedzie to sowo "solidarno". Dzi
pynie ono szerok fal poprzez wiat, ktry rozumie, e nie moemy y wedle zasady "wszyscy
przeciw wszystkim", ale tylko wedle zasady "wszyscy z wszystkimi", "wszyscy dla wszystkich".
To sowo zostao wypowiedziane tutaj, w nowy sposb i w nowym kontekcie. I wiat nie moe o
tym zapomnie. To sowo jest Wasz chlub, ludzie polskiego morza. Ludzie Gdaska i Gdyni,
Trjmiasta, ktrzy ywo macie w pamici wydarzenia lat siedemdziesitych i osiemdziesitych.

W. Loranc o solidarnoci (minister do spraw wyzna podsumowuje wizyt Papiea):

Nowomowa a literatura

ulec sparodiowa -wykorzysta

Nowomowa jest jzykiem prostym i prostackim, ale ekspansywnym. Zawaszczaa rwnie
jzyk literatury. Tekstw literackich pisanych nowomow nie bdziemy jednak cytowa.
Nowomow parodiowa Sawomir Mroek, a Stanisaw Jerzy Lec formu nowomowy uywa w
swoich aforyzmach w nieoczekiwanych kontekstach, wydobywajc z nich drugie dno:

Okno na wiat mona zasoni gazet.
Wszystko naley powici czowiekowi. Tylko nie innych ludzi.
Waga zagadnienia liczy si z nami. Brutto.
Mio ojczyzny nie zna granic cudzych.
I sowo moe by kneblem.
O epoce wicej mwi sowa, ktrych si nie uywa, ni te, ktrych si naduywa.
Speniaj si nasze najmielsze marzenia, czas ju na niemiae.
Wolno powinna mie s w o j e granice.
Sztuka zaangaowana? Przez kogo?
Najniszy upadek sztuki na kolana.

W latach siedemdziesitych powsta nurt tzw. poezji lingwistycznej, wykorzystujcej jzyk
nowomowy do konstruowania wypowiedzi obnaajcych jest sztuczno i pustk, a czsto
polemicznych wobec treci przekazywanych nowomow. Wrd poetw lingwistycznych
warto pamita nazwiska Stanisawa Baraczaka, Juliana Kornhausera, Adama Zagajewskiego.

Stanisaw Baraczak: Napiszcie do nas, co o tym sdzicie
Poniewa zaley nam na
szczerej i spontanicznej
wymianie zda z naszymi
czytelnikami, pragniemy podda
publicznej dyskusji
nastpujc kwesti, ktra
stanowi draliw bolczk
codziennego ycia i domaga si
zdecydowanej odpowiedzi: czy
Ziemia krci si wokoo
Soca, czy Soce wok
Ziemi, a jeli tak lub nie, to
dlaczego? Najbardziej
spontaniczne i szczere opinie
zostan nagrodzone bonami
towarowymi; anonimw nie
Drukujemy.

Napiszcie do nas, co
o tym sdzicie

Nowomowaurzdniczo-kancelaryjna - cigle yje (i miewa si niele). Objawia si np. w
dziwacznym i skomplikowanym nazywaniu rzeczy prostych. Co to jest?

podgardle dziecice
upir dzienny
ulicznica paska
pomocnicze urzdzenie wypornociowe
palcochron stalowy
zapornica acuchowa
akwen wodny bez znaczenia strategicznego
krek lustrometryczny
migawka pozycjowskana
wsuwki mskie
cigutka mleczna
trjkt mski kpielowy
przyczacz obustronnie odczany
zapieralnik niewyjciowy blokujcy