~ 1 ~

odnosniki
MITOLOGIA
W STAROPOLSKICH
CYKLACH SIELANKOWYCH
~ 2 ~

2
i
0
3
4
5
6
8
9
4
6
8
~ 3 ~
WYDAWNICTWO GNOME
KATOWICE 2003
MARZENA WALISKA
MITOLOGIA
W STAROPOLSKICH
CYKLACH SIELANKOWYCH
~ 4 ~
Copyright by Uniwersytet lski, 2003
Wszelkie prawa zastrzeone
Recenzent
KRZYSZTOF OBREMSKI
Redakcja
IWONA GRALEWICZ-WOLNY
Projekt okadki i pomys graczny serii
MAREK FRANCIK
B I B L I O T H E C A P A U C A R U M H I S T O R I A R U M
Publikacja nansowana przez Uniwersytet lski
Skad gwny
INTERNOVATOR Sp. z o.o. Biuro Dystrybucji Ksiek
01-219 Warszawa ul. Zwrotnicza 1/3
tel. +48 22 6322381
www.internovator.com.pl; internovator@internovator.com.pl
Ilustracja na okadce MAREK FRANCIK
Zoono czcionk Latin
ISBN 83-87819-08-5
GNOME Wydawnictwa Naukowe i Artystyczne,
ul. Drzymay 18/6, Katowice, tel. +48 603370713
~ 5 ~
SPIS TRECI
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Fabularne motywy mityczne . . . . . . . . . . . . . 30
Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Renarracja, czyli mit opowiedziany . . . . . . . . . . . . 35
Rewokacja, czyli mit przywoany . . . . . . . . . . . . 52
Prefiguracje . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Reinterpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Transpozycje . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Postacie mitologiczne ich znaczenie i funkcje w sielankach . . . . 76
Status bstw antycznych . . . . . . . . . . . . . . 78
Naturalizacja postaci mitologicznych . . . . . . . . . . . 91
Kupidyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Mityczni piewacy legendarni poprzednicy pasterzy . . . . . . . 101
Mieszkacy leni i Arkadia . . . . . . . . . . . . . 105
Fortuna: pomidzy osob a pojciem . . . . . . . . . . . 115
Muzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Rola mitologii w ksztatowaniu paszczyzny stylistycznej sielanek . . . 125
Mitologia jako cecha indywidualnego stylu poety . . . . . . . . 137
Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Indeks postaci mitologicznych . . . . . . . . . . . . . . 168
Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
~ 6 ~
~ 7 ~
WPROWADZENIE
W XVI I XVII WIEKU SIELANKA CIESZY SI W EUROPIE DU POPULARNOCI.
Spod pira najbardziej cenionych twrcw Sannazzara, Tassa, Guariniego,
Spensera, Miltona wychodz zarwno utwory wiernie kontynuujce
tradycj teokrytejsko-wergiliask, jak i bdce wyrazem nowych odmian
gatunkowych wykorzystujcych konwencj bukoliczn, jak komedia i tragi-
komedia pastoralna, romans pasterski etc. Mody literackie nie pozostaj
bez wpywu na formy ycia kulturalnego i towarzyskiego: powstaj ogrody
odtwarzajce klimat mitycznej Arkadii i towarzystwa literackie odwoujce
si ju w nazwie do krainy szczliwoci; kostium pasterski lub mitologicz-
ny staje si nieodcznym skadnikiem publicznych imprez i wystawnych
ceremonii z udziaem monarchw. Zjawisko to jest na tyle powszechne, e
jak pisze w odniesieniu do XVI-wiecznej literatury angielskiej Douglas
Bush poeta nie zdy jeszcze usi do biurka, a w gowie ju kbi mu si
tum mitologicznych postaci rodem z paacowych sal i placw targowych
1
.
W Polsce poezja pastoralna rozwija si od poowy XVI wieku
2
. Pocztkowo
byy to przede wszystkim utwory w jzyku aciskim (podobnie jak w innych
krajach europejskich), silnie zwizane z poezj okolicznociow, w ktrych
sztafa pastersko-mitologiczny suy do przedstawienia osb publicznych
i wydarze z nimi zwizanych (std nazwy ich wariantw: ekloga gratula-
cyjna, konsolacyjno-gratulacyjna, epicedialna, epitalamialna, polityczna).

1
D. Bush, Mythology and the Renaissance Tradition in English Poetry, New York 1957, s. 81; por.
te: T. Obiedziska, Mit arkadyjski w literaturze i sztuce polskiego baroku. Rodowd, powinowactwa,
analogie, [w:] Literatura i kultura polska po Potopie, pod red. B. Otwinowskiej i J. Pelca przy
wspudz. B. Falckiej, Wrocaw 1992, s. 113114.
2
Narodziny i rozwj staropolskiej poezji bukolicznej zostay przedstawione w ksice
A. Krzewiskiej, Sielanka staropolska. Jej pocztki, tradycje i gwne kierunki rozwoju, Warszawa
1979. Dzieje sielanki europejskiej zostay najobszerniej omwione przez W.W. Grega, Pastoral
Poetry and Pastoral Drama. A Literary Inquiry, with Special Reference to the Re-storation Stage in En-
gland, London 1906.
~ 8 ~
Rwnolegle podejmowane byy prby przyswojenia gatunku w jego
rnych odmianach i z uwzgldnieniem tradycji nowoytnej literaturze
polskiej, przy czym niema rol odegrao tumaczenie eklog Wergiliusza
dokonane przez J.A. Kmit w 1588 roku. Waciwy rozkwit sielanki w j-
zyku narodowym nastpi jednak dopiero w pocztkach XVII wieku, gdy
ukaza si tomik poetycki Szymonowica, realizujcy teokrytejsko-
-wergiliaski model sielanki cyklicznej i stanowicy dla naladowcw za-
mojskiego poety rwnie wany punkt odniesienia, co utwory jego antycz-
nych poprzednikw.
Jedn z przyczyn rozwoju sielanki w renesansie jest rnorodno for-
malna i tematyczna charakteryzujca klasyczne bukoliki, na ktrych wzo-
rowali si twrcy nowoytni. Wykorzystanie kostiumu pasterskiego do
alegorycznego przedstawienia osb i sytuacji wspczesnych umoliwiao
piszcemu poruszenie dowolnego tematu, a zarazem wzicia go w bezpieczny
nawias umownoci. Nawet jeli nie prbowano doszukiwa si w tekstach
ukrytego sensu (alegoryczno jako cecha sielanki miaa swoich przeciw-
nikw), wiejskich bohaterw eklog i idyll traktowano jako nie do koca
realnych reprezentantw nieskaonej natury ludzkiej, co jednak potra
dostrzec i doceni tylko czowiek wyksztacony. Dlatego te nie widziano
sprzecznoci w tym, e pasterz wow jest zdolny do wyraania gbokich
uczu i emocji, posugujc si przy tym wyranowanym jzykiem. Lapi-
darnie podsumowa t postaw sielankopisarzy osiemnastowieczny badacz
gatunku: Piszemy o wieniakach, ale nie dla wieniakw
3
.
Szerokie ramy tematyczne i zrnicowanie form podawczych sielanki
wynikay niewtpliwie z faktu, e gatunek ten nie znalaz si w staroytnych
podrcznikach sztuki pisania. Autorzy XVI-wiecznych poetyk odwoywali
si wic do twierdze zawartych w pismach pnoantycznych gramatykw
i scholiastw oraz w redniowiecznych encyklopediach wiedzy i artes versi-
candi. W opisie gatunku obok nazwy bucolicum stosowano terminy: carmen
bucolicum, carmen pastorale, poema bucolicum
4
. Pocztkw poezji pastoralnej,
uznawanej za jeden z najdawniejszych gatunkw poetyckich
5
, upatrywano
w ludowych pieniach adresowanych do bstw pasterskich i piewanych
w intencji pomylnych plonw lub wizano je z obrzdami ku czci Diany

3
J. Lipiski, O poemacie sielskim, Pamitnik Warszawski 1815, t. 1, s. 288; Por. B. Weinberg,
A History of the Literary Criticism in the Italian Renaissance, Chicago 1961, t. 2, s. 648.
4
Problematyk t omawia szczegowo Krzewiska, op. cit., s. 9 49; por. rwnie T. Mi-
chaowska, Staropolska teoria genologiczna, Wrocaw 1974, s. 147149.
5
Por. J.C. Scaliger, Poetices libri septem, [Geneve] 1581, r. I, 3 4; A. Viperano, De poetica libri
tres, Antverpiae 1579, r. I 7.
~ 9 ~
odprawianymi w czasie wojny perskiej, kiedy rol nieobecnego chru
przejli pasterze (tzw. teoria lacedemoska), bd te ustanowionymi na
pamitk uwolnienia Syrakuz od zarazy (teoria sycylijska)
6
. Do cech geno-
logicznych carmen bucolicum zaliczano najczciej: tre utworu skoncen-
trowan na czynnociach prostych ludzi wiodcych wieniaczy ywot
7
;
postacie bohaterw z krgu pasterzy, ogrodnikw, rybakw
8
; zrnicowan
tematyk (obejmujc wota, gratulacje, pochway, spory, napomnienia,
obietnice, skargi, arty, piewy itd.
9
); styl charakteryzowany jako niski
(humilis) lub redni i przyjemny (mediocris et suavis) oraz metrum (hek-
sametr). Opierajc si na analizie bukolik Wergiliusza, ktre peniy rol
niekwestionowanego wzoru (odwoania do Teokryta nale raczej do wy-
jtkw), zwracano uwag na alegoryczno obrazw poetyckich, a take
dostrzegano w zbiorze dziesiciu eklog zamys kompozycyjny, za czynnik
scalajcy uznajc obecne w tekstach akcenty autobiograczne.
Mniej wyraziste miejsce zajmowaa bukolika w XVII-wiecznych trakta-
tach o poezji wykorzystywanych w dydaktyce szkolnej. Obok tradycyjnego
traktowania jej jako gatunek (np. w rozprawie Sarbiewskiego De perfecta
poesi) spotka mona rwnie charakterystyk bucolica poesis jako rodzaju
literackiego. Teoretyczne spory o miejsce sielanki w systemie genologicz-
nym nie miay jednak, jak dowodzi Teresa Michaowska, istotnego wpywu
na praktyk literack. W sferze rozwaa prowadzonych na wyszym po-
ziomie abstrakcji, dotyczcych natury poezji, istoty natchnienia poetyckiego
etc. pozostawaa rwnie teoria troistego podziau poezji, przeprowadzanego
wedug rnych kryteriw i nie odgrywajcego waniejszej roli w opisie
poszczeglnych gatunkw
10
. Genologiczn wiadomo twrcw XVI

6
Wszystkie trzy teorie przytaczano za Diomedesem, (De arte grammmatica, Coloniae 1533, r. III);
por. S. Stabrya, Problemy genologii antycznej, Krakw 1982, s. 80 81.
7
Por. Viperano, op. cit., s. 145: Ergo sic recte nietur bucolica poesis rusticarum actionum
imitatio; I. Iuvencius, Institutiones poeticae, Posnaniae 1759, s. 104: Ecloga [] est imitatio
rusticarum actionum stylo mediocri et suavi.
8
Por. Scaliger, op. cit., s. 380: Pastoralia continent, uti suo loco dictum est, bucolica, aratio-
nes, messes, foenisecia, lignatoria, viatoria, ovilia, holitoria. Quibus magnus vir Sannazzarus
ex Theocrito etiam addidit piscatoria: nos etiam villica.
9
Por. Pontanus, Poeticarum institutionum libri tres, Ingolstadii 1594, s. 121: Tractatur bucoli-
cis vota, gratulationes, laudationes, obtrectationes, altercationes, cohortationes, pollicitatio-
nes, conquestiones, gaudia, pompae, catus, hilaritates, ioci.
10
Michaowska, op. cit., s. 74. Niezalenie od prb zdeniowania carmen bucolicum toczya
si rwnie ywa dyskusja o zasadno wczania jej jak i innych gatunkw niearystotele-
sowskich do renesansowego systemu genologicznego; nie wpyno to jednak, jak si
wydaje, na praktyk literack staropolskich poetw (spr ten, toczcy si wrd woskich
twrcw i teoretykw poezji opisuje Weinberg, op. cit., t. 2, zwaszcza: s. 635 714).
~ 10 ~
i XVII-wiecznych najlepiej oddaje koncepcja podziau wieloczciowego,
ktra zakada istnienie poj usytuowanych pod wzgldem stopnia
oglnoci pomidzy gatunkiem a rodzajem, okrelajcych pewne obsza-
ry czy typy literatury. Utwory o charakterze sielankowym, okrelane jako
carmen bucolicum czy bucolica poesis znajdoway w poetykach miejsce wrd
w analogiczny sposb wyodrbnionych typw tekstw: poesis epica,
dramatica, lyrica, epigrammatica, articiosa, elegiaca i satirica. Podzia ten, po-
wtarzajcy si najczciej w nowoytnych traktatach o poezji, uwzgldnia
wymienione przedmioty genologiczne w podobnej kolejnoci (gdzie sielan-
k umiejscawiano zwykle po poezji elegijnej) i wiadczy rwnie o hierar-
chii ich wanoci (z wyeksponowanym miejscem poezji epickiej).
We wspczesnych denicjach sielanki podkrela si wag czynnikw,
ktre trudno uzna za wyznaczniki gatunkowe w cisym znaczeniu tego
pojcia, ale ktre wpisane w struktur wiata przedstawionego cha-
rakteryzuj utwory bukoliczne: okrelon postaw yciow, wyraan po-
przez zainteresowanie prostym czowiekiem yjcym w kraju marze-
nia
11
; a take atmosfer bukoliczn, nacechowan umiarem i harmoni
12
.
W mniejszym stopniu zaznacza si natomiast
13
co jest, jak mona przypusz-
cza, wyrazem podejcia, jakie dominowao w ocenie sielanek sentymental-
nych e sielankopisarze podejmowali bardzo rnorodn tematyk, nie
stronic od przedstawiania w bukolikach take wydarze i emocji dalekich
od nastroju radosnej beztroski. Std utwory nieodpowiadajce potocznemu
rozumieniu idyllicznoci byway krytykowane jako nie do sielankowe
lub, wbrew intencjom autorw tekstw, wrcz odmawiano im przynale-
noci do gatunku
14
.
Prb genologicznego opisu polskiej kontynuacji antycznej bukoliki,
ktry nie ograniczaby si do intuicyjnego jej definiowania, podja
Anna Dobakwna w artykule O sielance staropolskiej. Szkic problematyki.
Cech charakterystyczn, ktra pozwala okrela rnorodne formalnie
i treciowo utwory jako sielanki jest, zdaniem autorki, wsplna dla nich
zasada konstrukcji dwupaszczyznowej. Jej warstwy to: sytuacja wpro-

11
Pierwszy zwrci na to uwag L. Kamykowski w artykule: Sielanka polska (zasadnicze linie
rozwoju i kwestia dalszych bada), [w:] Prace historyczno-literackie. Ksiga zbiorowa ku czci Ignacego
Chrzanowskiego, Krakw 1936, s. 150.
12
Por. A. Witkowska, Wstp, [w:] Idylla polska. Antologia, oprac. A. Witkowska przy wspudz.
I. Jarosiskiej, Wrocaw 1995, s. IXnn.
13
Por. np. tk [T. Kostkiewiczowa], Sielanka, [w:] M. Gowiski, T. Kostkiewiczowa, A. Okopie-
-Sawiska, J. Sawiski, Sownik terminw literackich, Wrocaw 1988, sv.
14
Por. np. B. Elandt, Sielanki Szymonowicza jako dzieo sztuki, Warszawa 1938, s. 8.
~ 11 ~
wadzajca, zwykle ograniczona do niezbdnego minimum (podanie
miejsca i czasu akcji, przedstawienie bohaterw etc.) oraz przytoczenie,
zajmujce de facto wikszo utworu; jak pisze Dobakwna, sielanka
staropolska stoi przytoczeniem, zwaszcza pieni
15
. Z uksztatowania
takiego wynika specyczna trjstopniowa relacja osobowa, ktr sta-
nowi: twrca i wykonawca pieni, narrator lub podmiot liryczny pasz-
czyzny przytoczenia (a zarazem bohater sielanki), nastpnie poeta-
-narrator, nadajcy tekstowi szlif literacki oraz czytelnik-odbiorca.
Ukad ten daje poecie nieograniczone moliwoci rozwinicia kunsztu
poetyckiego poprzez prezentowanie w charakterze przytoczenia
rnorodnych genologicznie tekstw (poczynajc od wszystkich typw
pieni), a przede wszystkim tumaczy pojemno znaczeniow zbiorw
sielanek, w skad ktrych wchodzi mogy tak utwory epitalamijne, jak
i funeralne, teksty nawizujce do wspczesnych poecie wydarze
spoeczno-politycznych, jak i opowieci mitologiczne. Zrnicowanie
treciowe cyklw bukolicznych jest zatem efektem kreacyjnego czy
raczej superkreacyjnego nastawienia twrcy
16
, ktrego gwnym celem
jest roztoczenie przed czytelnikiem wachlarza swoich moliwoci w zakre-
sie wyboru tematw i sposobw ich opracowania. Uwagi te prowadz
autork do wniosku, i elementem konstytutywnym sielanki jest zasada
odkrytej literackoci
17
.
Jedn z najbardziej charakterystycznych cech tekstw sielankowych jest
obecno mitologii grecko-rzymskiej
18
. Podobne stwierdzenie odnie mo-
na co prawda do znakomitej wikszoci tekstw XVI- i XVII-wiecznych,
niemniej jednak w przypadku sielanki sytuacja ta jest umotywowana ob-
rzdow i ludow proweniencj gatunku, a obecno bstw mitologicznych
zaakceptowana i usprawiedliwiona przez autorw nowoytnych podrcz-
nikw sztuki pisania ze wzgldu na ich przydatno w budowaniu alegorii.
Nastpcom Wergiliusza zalecano nawet wprowadzanie postaci i fabu mi-
tologicznych do bukoliki i wzorowanie si na sposobach ich wykorzysty-
wania zawartych w tekstach antycznych
19
.

15
A. Dobakwna, O sielance staropolskiej. Szkic problematyki, Pamitnik Literacki 1968, z. 3,
s. 14.
16
Ibidem, s. 20.
17
Ibidem, s. 28.
18
Por. T. Skubalanka, Gwne tendencje stylistyczne w polskiej poezji barokowej, [w:] Barok w pol-
skiej kulturze, literaturze i jzyku, pod red. M. Stpnia i S. Urbaczyka, WarszawaKrakw
1992, s. 192195.
19
Krzewiska, op. cit., s. 35; por. Viperano, op. cit., s. 49.
~ 12 ~
Kwestia mitologii w sielankach nie doczekaa si dotd osobnego opra-
cowania, zagadnienie to pojawiao si na marginesie rozwaa o gatunku
20
bd twrczoci wybranego poety przede wszystkim Simonidesa; we
wspczesnych denicjach obecno tego skadnika tradycji antycznej jest
w najlepszym przypadku kwitowana jako efekt stosowania sztafau mito-
logicznego lub w ogle pomijana
21
. Nie znaczy to, e zjawiska nie dostrze-
gano, byo ono jednak oceniane do jednostronnie. Szymonowic nie
odmalowa wiernie naszego ludu, susznie przygani mu mona, e w usta
wieniakw greck mitologi kadzie
22
; Sielanka [] ludowa, pikna,
bez alegorii, mitologii, archeologii
23
, Mitologizm wyjtkiem, nie ty-
pem []. S gorsze oary powszechnej epidemii
24
; [nazwy mitolo-
giczne] to jedyna wada
25
; Sielska maskarada kazaa zatrzyma bstwa
staroytne []
26
; Nieustanne nawoywanie przez poet bokw i p-
bokw []
27
; mitologi zapstrzone
28
, mitologizm to przecie epi-
demia wieku
29
. To tylko nieliczne z wypowiedzi, ktre sprawiaj, e za-
miast stanu bada moglibymy raczej odtworzy dzieje pretensji, jakie pod
adresem sielankopisarzy wysuwali interpretatorzy ich dzie. Nie to jest
moim zamiarem, tym bardziej, e autorami cytowanych opinii s w wik-
szoci uczeni, ktrych zasugi dla nauki polskiej trudno przeceni. Ich
wypowiedzi dobrze jednak obrazuj pewn tendencj jej korzeni naley
szuka w wypowiedziach owieceniowych i romantycznych twrcw

20
Dobakwna (op. cit., s. 10 11) zauwaa trzy aspekty wystpowania mitologii w sielan-
kach: podania mitologiczne przywoywane na prawach przytoczenia, bstwa mitologiczne
w wiecie przedstawionym oraz nazwy mitologiczne w funkcji rodkw stylistycznych.
21
Por. np. haso Sielanka w Sowniku terminw literackich i Sowniku literatury staropolskiej (re-
dniowiecze renesans barok) (pod red. T. Michaowskiej przy udz. B. Otwinowskiej,
E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocaw 1990).
22
K. Brodziski, O idylli pod wzgldem moralnym, Posiedzenie publiczne Krlewsko-Warszaw-
skiego Uniwersytetu z dn. 16. VIII 1823, s. 15.
23
Sielanka polska XVII wieku, oprac. A. Brckner, Krakw 1922, s. 84 (przypis wydawcy do
sielanki XVIII. ecy).
24
S. Adamczewski, Oblicze poetyckie Bartomieja Zimorowicza, Warszawa 1928, s. 70 71.
25
Elandt, op. cit., s. 94.
26
T. Sinko, Szymonowic i Kallimach, [w:] idem, Antyk w literaturze polskiej: prace komparaty-
styczne, wybr i oprac. T. Biekowski, wstp. S. Stabrya, Warszawa 1998, s. 123.
27
H. Biegeleisen, [rec.] Niedrukowane poezje Gawiskiego, wyd. W. Seredyski, Biblioteka
warszawska 1882, t. IV, s. 284.
28
Okrelenie M. Wiszniewskiego w tonie aprobatywnym zacytowane przez T. Mikulskiego
(Henryk Chechowski. Kartka z dziejw literatury polskiej, [w:] idem, Rzeczy staropolskie, oprac.
D. Maniewska i Z. Mikulska przy wspudz. T. Witczaka, Wrocaw 1964, s. 242).
29
Ibidem, s. 243244.
~ 13 ~
i krytykw literatury
30
zgodnie z ktr nie jest to problem wart gbszego
zainteresowania. By moe dlatego, mimo regularnie co jaki czas zgasza-
nych postulatw, dotd nie ma pracy w sposb syntetyczny przedstawiajcej
problematyk mitologii w literaturze staropolskiej lub chocia w twrczoci
wybitniejszych poetw tego okresu, z Kochanowskim na czele
31
. Spord
pozycji, ktre w najwikszym stopniu dotykaj zagadnienia, wyrni
mona dwa typy: prace, ktrych tematem jest przedstawienie dziejw wy-
branego motywu mitologicznego w literaturze, opierajce si, przynajmniej
czciowo, na tekstach staropolskich oraz uwagi o mitologii w twrczoci
wybranego pisarza (najczciej czynione na marginesie gwnych wywo-
dw; bd dotyczce jednego motywu mitologicznego, bd niektrych
tylko utworw)
32
. Rzadko jednak stawia si w nich pytanie o sposb funk-
cjonowania mitologii w tekcie poetyckim, technik wykorzystania tej,
jake obszernej i istotnej, czci tradycji klasycznej. A tylko w ten sposb
mona zbliy si do rozwizania kwestii, [] czy erudycyjny baga sta-
roytny by rzeczywist podniet i inspiracj do wysokiej miary osigni

30
Por. S. Skwarczyska, Mickiewiczowski pogrom Arkadii. (Pominita karta w historii stuletniej
wojny z poezj pastoraln), [w:] eadem, Pomidzy histori a teori literatury, Warszawa 1975,
s. 45 55.
31
Streszczenie artykuu Backvisa pod obiecujcym tytuem przynosi tylko bardzo krtki re-
konesans (C. Backvis, Sposoby z korzystania z mitologii w polskiej poezji barokowej, Sprawozdania
z posiedze Komisji Naukowych PAN Oddzia w Krakowie, t. XIV, z. 2, 1970, Krakw 1971,
s. 497500). Natomiast Mitologia klasyczna w poezji Jana Kochanowskiego S. Szarskiego (Krakw
1913) ogranicza si do indeksu postaci mitologicznych wystpujcych w twrczoci Kocha-
nowskiego. Nawiasem mwic: dziwi fakt, e taka bardzo ju przestarzaa metoda
analizy zjawiska znajduje wci zwolennikw, czego przykadem artyku J. Duka, Antyk
w liryce Stanisawa Grochowiaka, [w:] Antyk w Polsce, cz. II: Studia, pod red. J. Okonia i J. Star-
nawskiego, s. 323333.
32
Do opracowa pierwszego typu nale przykadowo takie ksiki, jak J. Brzozowskiego,
Muzy w poezji polskiej. Dzieje toposu do przeomu romantycznego (Wrocaw 1986) czy praca zbioro-
wa pod red. S. Stabryy: Mit czowiek literatura, (Warszawa 1992). Drugi typ reprezentuj
m.in. takie pozycje, jak: T. Biekowski, Fabularne motywy antyczne w dramacie staropolskim i ich
rola ideowa. Studium z dziejw kultury staropolskiej, Wrocaw 1967; A.W. Mikoajczak, Antyk
w poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Pozna 1994; J. Malicki, Sowa i rzeczy. Twrczo Waca-
wa Potockiego wobec polskiej tradycji literackiej, Katowice 1980 (zwaszcza rozdz. III: Topika staro-
polska w twrczoci autora Wojny chocimskiej); B. Milewska, Mitologia wykadni nauk moralnych
w Victoria deorum Sebastiana Klonowica, Meander 1985, z. 10, s. 423 428; A. Kukla, Nie-
spjno czy system uwagi o udziale mitologii w liryce religijnej Kaspra Miaskowskiego, Prace Lite-
rackie 1992, t. 32, Acta Universatis Wratislaviensis No 1459, s. 19 27. Sporzdzenie
stanu bada nad mitologi w literaturze staropolskiej wykracza poza ramy niniejszej pracy;
powyszy przegld ma charakter wybirczy i wskazuje te opracowania, ktre, w rnym
stopniu, wpyny na hipotezy i wnioski formuowane w rozprawie.
~ 14 ~
artystycznych, intelektualnych i naukowych, osignicia te w duej
mierze warunkowa, czy te krpowa i ogranicza mylenie i fantazj
twrcw, zawa ich horyzonty do ustalonych, tradycyjnych granic,
stpia polot.
33
Brak caociowego opracowania tematu mitologii w literaturze renesansu
i baroku nie oznacza wszake, e stanowi on terra incognita. W literaturze
przedmiotu stosunkowo dobrze opracowane zostao zagadnienie wiedzy
o mitologii w nowoytnych traktatach naukowych i poetykach
34
.
Rozwaania nad natur mitw zwizane z ich gromadzeniem i porzd-
kowaniem sigaj staroytnoci, jednak okresem najwikszego zaintere-
sowania wiedz o religii antycznej s czasy renesansu, a owocem tego
zainteresowania kompendia i encyklopedie mitologiczne, komentowane
wydania pnoantycznych i redniowiecznych mitograi oraz rozprawy,
w ktrych prbowano zdeniowa pojcie mitu
35
. Towarzyszy im spr
toczcy si w gronie szermierzy chrzecijastwa, ktrzy w mitach dostrze-
gali wyraz religii pogaskiej, doceniajc jednoczenie ich znaczenie w roz-
woju i funkcjonowaniu kultury. Od pocztku stanowisko Kocioa byo
niejednolite, a wygaszane opinie czstokro sprzeczne. Popularno zy-
skaa teoria Euhemerosa z Messeny, wedle ktrej do rangi bogw zostali
przez Grekw wyniesieni ludzie zasueni dla rozwoju cywilizacji. Euheme-
ryzm by pocztkowo wykorzystywany przez Ojcw Kocioa do zwalczania
religii politeistycznej, szybko jednak jak przekonujco dowodzi Seznec
36
zacz peni funkcj parasola ochronnego, dziki ktremu mitologia
moga nadal egzystowa w tekstach o szerokim zasigu oddziaywania (np.

33
T. Biekowski, Antyk w literaturze i kulturze polskiej (1450 1750). Gwne problemy i kierunki
recepcji, Wrocaw 1976, s. 17.
34
Por. np. E. Sarnowska-Temeriusz, wiat mitw i wiat znacze. Maciej Kazimierz Sarbiewski
i problemy wiedzy o staroytnoci, Wrocaw 1969; waki wpyw na dostrzeenie wielu zjawisk
zwizanych ze sposobem funkcjonowania tradycji mitologicznej w literaturze redniowiecza
i renesansu miay studia nad tradycj antyczn w sztuce europejskiej, przede wszystkim
autorstwa E. Panofskyego (Hercules am Scheidewege und andere antike Bildstoffe in der Neuen
Kunst, LeipzigBerlin 1930; rozprawy zebrane w: idem, Studia z historii sztuki, wybr i oprac.
J. Biaostocki, Warszawa 1971). Por. te J. Seznec, The Survival of the Pagan Gods. The Mythologi-
cal Tradition and Its Place in Renaissance Humanism and Art, Princeton 1972; J. Biaostocki, Tradycje
antyczne w sztuce europejskiej, [w:] idem, Teoria i twrczo. O tradycji i inwencji w teorii sztuki i ikono-
grai, Pozna 1961, s. 169 203.
35
Zagadnienia te omawia Sarnowska-Temeriusz, op. cit., s. 35 52. Aktualny przegld stanu
bada nad problemem najstarszych teorii mitu podaje M. Winiarczyk, Mit w Grecji antycznej,
Meander 1997, z. 5, s. 417 435.
36
Op. cit., s. 11nn.
~ 15 ~
w egzemplach
37
, a take w dydaktyce szkolnej). Pozbawieni boskoci bo-
gowie traktowani byli jak postacie historyczne, a okres ich ycia i dziaania
prbowano wyznacza poprzez szukanie w ich losach analogii do wydarze
przedstawionych w Biblii (takie koncepcje zawieray m.in. pisma Euzebiu-
sza, Orozjusza, Izydora z Sewilli).
Najwiksz popularno zyskaa jednak w redniowieczu metoda alego-
rycznej interpretacji mitologii. Odczytanie z fabu mitycznych znaczenia
budujcego wydawa mogoby si karkoomne, jeli przypomni si mao
chlubne poczynania bogw olimpijskich. Powoujc si na sposb argumenta-
cji stoikw prekursorw moralnej interpretacji mitw przekonywano, e
tak wielcy poeci, jak Homer i Wergiliusz nie opowiadaliby w swoich dzie-
ach bahych i gorszcych historyjek, gdyby nie zawieray one ukrytego
gbszego sensu. Opatrzone odpowiednim komentarzem teksty staroytne
mogy by wykorzystywane w szkoach, gdzie nadal doceniano rol eduka-
cji klasycznej. Niektre dziea staroytne poddawano alegorezie chtniej
ni inne, do nich bez wtpienia naley najbardziej znany i najpoczytniejszy,
take wrd sielankopisarzy, antyczny zbir fabu mitologicznych, czyli
Metamorfozy Owidiusza
38
.
Okres redniowiecza to rwnie czasy swoistej naturalizacji kultury sta-
roytnej widocznej przede wszystkim w ikonograi. Sztafa antyczny
wykorzystywano do przedstawienia wspczesnej tematyki, z kolei zda-
rzenia i osoby rodem ze staroytnoci (najczciej wanie z mitologii)
adaptowano do realiw redniowiecznych
39
. Rozdzielenie antycznych form
i treci (co przejawia si np. w przedstawieniach Jowisza odzianego
w mnisi habit, a Merkurego w purpur biskupi
40
) jest wynikiem rozamu
midzy tradycj literack a plastyczn, czyli w szerszej perspektywie
braku dystansu czasowego pozwalajcego traktowa antyk jako odrbn
rzeczywisto historyczn. Dystans ten uzyskaj twrcy renesansu, ktrzy
podejm prb reintegracji tradycji klasycznej, m.in. poprzez przywracanie
bstwom greckim ich waciwego wizerunku. Niemniej jednak sposoby
interpretacji mitw wypracowane w wiekach rednich, a zwaszcza alego-

37
T. Szostek, Obraz wiata w exemplach redniowiecznych, [w:] Pogranicza i konteksty literatury
polskiego redniowiecza, pod red. T. Michaowskiej, Wrocaw 1989, s. 238.
38
Alegoryzujce komentarze dziea Owidiusza omawia D.C. Allen, Mysteriously Meant. The
Rediscovery of Pagan Symbolism and Allegorical Interpretation in the Renaissance, BaltimoreLondon
1970, s. 163199.
39
E. Panofsky, Ikonograa i ikonologia, prze. K. Kamiska, [w:] idem, Studia z historii sztuki,
s. 2227; Biaostocki, op. cit., s. 173174.
40
Seznec, op. cit., s. 159 163.
~ 16 ~
reza, pozostan jeszcze dugo atrakcyjnym narzdziem komentatorw lite-
ratury klasycznej.
W XVI i XVII wieku dyskusja nad mitologi jest czci sporu o antyk
i jej echa s syszalne w Polsce. Mimo e metody interpretacyjne sprowa-
dziy mitologi do zespou jakoci estetycznych
41
, a bstwa antyczne
z reprezentantw religii pogaskiej przeksztaciy si w alegorie dobrych
lub zych cech, nadal kwestionowanie poznawczych wartoci mitologii
czy nawet jej szkodliwe oddziaywanie na czytelnika w tym zakresie
stanowi gwny argument przeciwnikw mitologii w literaturze w tym
sporze midzy estetyk a ideologi
42
. Sarbiewski, aby zdeprecjonowa
mitologi jako tworzywo literackie, posuguje si, jak trafnie zauwaa
Biekowski
43
, nieomal sylogizmem: mitologia jest wedug niego zespoem
faktw faszywych i nieprawdopodobnych, a wic jej zastosowanie w po-
ezji byoby sprzeczne z Arystotelesowsk zasad sztuki jako naladowania
rzeczywistoci. Poeta chrzecijaski dowodzi autor rozprawy O poezji
doskonaej nie musi zreszt siga do tych pogaskich bajek, dysponuje
bowiem rdem o wiele bardziej inspirujcych i pouczajcych opowieci
oraz budujcych postaw, czyli Bibli
44
. Jednoczenie Sarbiewski dopuszcza
istnienie w poezji lirycznej mitologii w funkcji ornamentw
45
, traktat Dii
gentium wiadczy natomiast o tym, e widzia rwnie jej przydatno
w budowaniu alegorii. Wanie alegoreza, ktra pozwolia traktowa mi-
tologi jako rdo lozoi moralnej i wiedzy o cnotach etycznych, umy-
sowych i spoecznych, stanowia nadal gwny argument za pozostawie-
niem mitologii w literaturze, co potwierdzaj wypowiedzi innych przed-
stawicieli renesansu i baroku (jak Erazm z Rotterdamu, Antonio Possevi-
no, Francis Bacon, Henryk Schaeve).
Przede wszystkim jednak nie chcieli si rozsta z mitologi poeci. Analiza
poezji staropolskiej pod tym ktem, zebranie rozproszonych w tekstach,
wyraanych implicite i wprost wypowiedzi mogoby da odpowied na py-
tanie, jak w praktyce realizowano zawarte w traktatach postulaty. O tym,
e jest to problem wany i ciekawy, wiadcz chociaby wnioski z porw-

41
Sarnowska-Temeriusz, op. cit., s. 111.
42
Ibidem, s. 107.
43
T. Biekowski, Z bada nad recepcj antyku w Polsce, Pamitnik Literacki 1968, z. 3,
s. 36 37.
44
M.K. Sarbiewski, O poezji doskonaej, czyli Wergiliusz i Homer (De perfecta poesi, sive Vergilius et
Homerus), prze. M. Plezia, oprac. S. Skimina, Wrocaw 1954, s. 38 45.
45
M.K. Sarbiewski, Charaktery liryczne, czyli Horacjusz i Pindar, [w:] idem, Wykady poetyki
(Praecepta poetica), prze. i oprac. S. Skimina, WrocawKrakw 1958, s. 95 131.
~ 17 ~
nania tekstw poprzedzajcych przekady Metamorfoz Owidiusza autorstwa
Jakuba ebrowskiego i Waleriana Otwinowskiego, ujawniajcych stanowi-
ska ideologiczne tumaczy
46
. W sielankach nie znajdziemy tak otwartych
deklaracji ideowych, jednak wpyw toczcego si sporu o mitologi oraz
tradycji interpretacyjnych jest bezsporny i przejawia si na rnych pasz-
czyznach tekstw m.in. poprzez czenie wtkw chrzecijaskich i mi-
tycznych oraz konstrukcj bohaterw literackich.
Okrelenie stosunku sielankopisarzy do jednego z najbardziej dyskusyj-
nych problemw doby staropolskiej jest zadaniem istotnym, ale nie jedy-
nym. Rwnie wane jest rozpoznanie i opis sposobw wykorzystywania
mitologii w tekcie poetyckim jako jednej z technik warsztatowych staro-
polskich twrcw. Przyjta perspektywa badawcza wymaga jednake usto-
sunkowania si do aktualnej wiedzy o funkcjonowaniu mitu w strukturze
dziea literackiego.
W XX wieku zainteresowanie mitem ze strony wspczesnych twrcw
i badaczy literatury byo na tyle due, e okres ten swego czasu nazwano
wiekiem mitologicznym
47
. Miao to niewtpliwy zwizek z antropolo-
giczn reeksj nad mitem i jego analiz jako faktu kulturowego i psycholo-
gicznego oraz lozocznymi koncepcjami mylenia mitycznego i jego
paralel do procesu artystycznego. Analiza wzajemnych zalenoci pomidzy
mitologi (lub mitologiami) a literatur ukazaa ca zoono tej relacji
i umoliwia posugiwanie si terminem mit jako kategori w badaniach
literaturoznawczych
48
. Przy obecnym stanie bada nad mitem daleko jed-

46
W dedykacji adresowanej do Tomasza Zamoyskiego ebrowski podkrela przede wszyst-
kim walory estetyczne Metamorfoz: Kunszt w tym jest znamienity wiatowej odmiany
(P. Ovidius Naso, Metamorphoseon, to jest Przeobraenia, prze. J. ebrowski, Krakw, dr.
F. Cezarego 1636, k. 3v nlb). Otwinowski w przedmowie do czytelnika zwraca przede wszyst-
kim uwag na poytek pyncy z odczytania zawartej w mitach mdroci (P. Ovidius Naso,
Ksigi Metamorphoseon, to jest Przemian, prze. W. Otwinowski, Krakw, dr. A. Piotrkowczyka
1638, k. 3 4v). Por. M. Wichowa, Przeobraenia Jakuba ebrowskiego i Przemiany Waleriana
Otwinowskiego. Dwa staropolskie przekady metamorfoz Owidiusza, d 1990, s. 8 17.
47
Okrelenie Hermanna Brocha (J.J. White, Mythology in Modern Novel. A Study of Pregurative
Techniques, Princeton 1971, s. 3).
48
Przegld stanowisk badawczych w tym zakresie zawieraj m.in. opracowania: E. Kuma,
Kategoria mitu w badaniach literackich, Pamitnik Literacki 1986, z. 4, s. 55 73; H. Mar-
kiewicz, Literatura a mity, [w:] idem, Literaturoznawstwo i jego ssiedztwa, Warszawa 1989,
s. 64 97; E. Mieletinski, Poetyka mitu, prze. J. Dancygier, przedm. M.R. Mayenowa, Warsza-
wa 1981; M. Tarnogrska, Mit jako kategoria w badaniach literaturoznawczych, Litteraria, 1987,
t. XVIII, s. 133147. Jedn z konsekwencji pojawienia si rnych koncepcji mitu w XX
wieku byo czciowe (i nie przez wszystkich respektowane) rozgraniczenie pl semantycz-
nych przymiotnikw: mityczny i mitologiczny. W odniesieniu do literatury staropolskiej
~ 18 ~
nak do uzyskania jednoznacznej denicji tego podstawowego pojcia
(wieloznaczno taka towarzyszy zreszt terminowi od antyku), dlatego
konieczne staje si jego sprecyzowanie w odniesieniu do konkretnego ma-
teriau literackiego. Trudnoci, jakie napotyka badacz literatury poowiece-
niowej, wynikaj po czci z faktu, e od romantyzmu poczwszy termin
mit zaczyna mie coraz szersze znaczenie, i traktowany bywa wymiennie
z takimi nazwami, jak motyw, symbol czy archetyp
49
.
Kiedy mwimy o literaturze staropolskiej, nie mamy wtpliwoci, e pod
pojciem mitw okrelanych jako fabuy, bajki (sam wyraz mit wszed
bowiem do jzyka polskiego do pno i nie jest jeszcze notowany przez
Lindego) rozumiano opowieci o bogach tworzce mitologi antyczn.
Wiedz o niej XVI- i XVII-wieczni poeci czerpali z mitograi, leksykonw
i kompendiw, ale rdem najbardziej bezporednim bya dla nich poezja
antyczna
50
. Zawarte w sielankach opowieci mitologiczne bd opisy
bogw s najczciej parafraz utworw Teokryta, Wergiliusza czy Biona
i niewiele maj wsplnego z hipotetycznym pierwotnym kanonem mi-
tw odzwierciedlajcym grecki system religijny. W takich przypadkach
rodzi si pytanie o status tradycji mitologicznej w wiadomoci twrczej
poetw oraz o mono wyznaczenia granic mitologii. Innymi sowy
czy mona w literaturze antycznej ustanowi cezur pomidzy zbiorem
wierze w pierwotnym ksztacie, utrwalonym przez Hezjoda i Homera,
ktrych udzia we wsptworzeniu mitologii jest bezsporny, a utworami,
ktre mity ju tylko wykorzystuj (np. rzymska elegia)? Opowieci mi-
tyczne nie posiadaj jednego, okrelonego twrcy []; powoane do ycia
przez najdawniejszych poetw, transponowane i przeksztacane przez ich
nastpcw, stanowiy wasno ogln
51
. Od pocztku zreszt poeci post-
puj z mitami zgodnie z rozumieniem sowa mythos jako fabula czyli
zmylenie, kcja poetycka i nie wahaj si ich modykowa, przez co
mitologia staje si w coraz wikszym stopniu ogromnym i wci otwartym
52
zbiorem tekstw o wsplnym temacie. Kiedy Szymonowic chce opisa

obydwa wyrazy traktowane s zazwyczaj jako synonimy, w znaczeniu: dotyczcy mitologii,
oparty na mitach.
49
Por. R. Weimann, Literaturoznawstwo a mitologia, prze. K. Gaida, Pamitnik Literacki
1969, z. 2, s. 318 332.
50
Por. Sarnowska-Temeriusz, op. cit., s. 45 46.
51
Ibidem, s. 46.
52
Nie zgadzam si z E. Kum, ktry pisze, e mitologi traktowano jako zamknity reper-
tuar, ktry naley wykorzystywa, ale nie uzupenia (op. cit., s. 59). Owszem nie kreowano
nowych bogw czy herosw, natomiast chtnie dopisywano im kolejne przygody, angao-
wano w nowe sprawy i zwizki i bya to tendencja raczej powszechna.
~ 19 ~
mio Wenery do Adonisa, nie opiera si na przekazach ustnych, lecz siga
po Owidiusza. Ta historia jest dla niego nadal mitem, ale mitem literackim,
odrbn, specyczn form literack, obdarzon wasnym, rwnie lite-
rackim yciem
53
. Mitologia jest zatem dla poetw staropolskich integraln
czci literatury antycznej i jest poddawana tym samym technikom imita-
cji, co pieni Horacego czy epos Wergiliusza. Jednoczenie o czym bya
mowa powyej uyciu np. nazwy mitologicznej musi w owym czasie
towarzyszy wiadomo dodatkowych sensw, jakimi obrosa w procesie
kilkuwiekowej interpretacji. Analizujc rol mitologizmw w poezji staro-
polskiej trzeba pamita o obydwu tych aspektach.
Podejcie funkcjonalne dominuje we wspczesnych badaniach temato-
logicznych
54
, a do takich moemy zaliczy zagadnienie wykorzystywania
mitologii antycznej w tekstach literackich. Wspomniaam ju o niektrych
opracowaniach podejmujcych t problematyk i obejmujcych literatur
renesansu i baroku
55
stanowi one wany punkt odniesienia dla czynio-
nych w niniejszej ksice spostrzee. Niezalenie od tego sporo cennych
i inspirujcych propozycji metodologicznych zawieraj prace, ktrych tematem
jest funkcjonowanie mitu w literaturze innych okresw. Dla mnie szczeglnie
istotne s te, ktre stawiaj pytania o status nawiza mitologicznych w dziele
literackim, znaczenie kontekstu, w jakim si pojawiaj, i sensw, jakie ze sob
nios. Warto przypomnie sowa autora jednego z pierwszych i najwaniej-
szych opracowa tematu, trafne i aktualne nie tylko w odniesieniu do dwu-
dziestowiecznej powieci: It would be impracticable to undertake a com-
prehensive survey of the modern mythological novel, nor indeed would
any such catalogue raisonne be a feasible or worthwhile undertaking while
the more fundamental questions of how the mythological elements in
novels can be unmistakably recognized, ho w t he y o pe r a t e a nd i n
wha t c ont e xt t he y o c c ur , remain unanswered.
56
Metoda funkcjonalna pozwala na wyjcie poza tropienie similiw i spo-
rzdzanie katalogu motyww, niesie jednak ze sob pewne zagroenia
dotyczce klasykacji. Moliwe s dwa skrajne stanowiska: stworzenie
typologii odpowiadajcej konkretnemu materiaowi analitycznemu i dla
niego charakterystycznej, nieprzykadalnej natomiast do innych tek-

53
A. widerkwna, Bogowie zeszli z Olimpu, Warszawa 1991, s. 7.
54
Por. E. Sarnowska-Temeriusz, W krgu bada tematologicznych, [w:] Problemy metodologiczne
wspczesnego literaturoznawstwa, pod. red. H. Markiewicza, J. Sawiskiego, Krakw 1976,
s. 166 171.
55
Por. wyej, przypis 32.
56
White, op. cit., s. 29 (podkr. M.W.).
~ 20 ~
stw
57
albo sklasykowanie mitologizmw wedle pewnej oglnej teorii
sprowadzajcej si do czterech-piciu funkcji, poddawanej w miar potrzeb
drobnym korektom
58
. Zalet pierwszego podejcia jest przyjcie takiego
punktu widzenia, w ktrym to tekst dyktuje warunki i wymusza wszelkie
konieczne zmiany w zakadanej wczeniej hipotetycznej typologii; wad
brak moliwoci uoglnienia wnioskw w odniesieniu do utworw spoza
materiau wybranego do analizy. W drugim przypadku niewtpliwe korzy-
ci wynikaj z posugiwania si oglnie przyjtymi terminami, pojawia si
natomiast wtpliwo, czy zastosowanie tej samej klasykacji funkcji mi-
tologii np. do caoci literatury wspczesnej (a wic z uwzgldnieniem tak
rnych utworw, jak powieci Parnickiego i poezja Herberta) przynosi,
poza uporzdkowaniem materiau, rzeczywiste korzyci poznawcze (tym
bardziej zreszt zastanawia wykorzystanie tej samej typologii do opisu
funkcjonowania mitologii w maych formach literackich, rzdzcych si
przecie swoimi prawami
59
).
Celem podjtej pracy jest pogbienie wiedzy o warsztacie poetyckim sta-
ropolskich sielankopisarzy w zakresie, ktry dotyczy wykorzystania tradycji
mitologicznej, bdcej istotn czci wpywu kultury antycznej na
ksztatowanie si nowoytnej poezji. Cz formuowanych w tej ksice
wnioskw bdzie dotyczy wycznie tekstw sielankowych i potwierdza
specyk gatunku; cz z nich bdzie mona jednak odnie do poezji
staropolskiej, zwaszcza jeli zgodzimy si ze stwierdzeniem, e wykorzy-
stanie mitologii jest cech stylu sielankowo-lirycznego
60
. Konsekwencj
tych zaoe jest przyjcie stanowiska poredniego, zakadajcego wykorzysta-
nie istniejcych teorii i terminologii, ale odpowiednio zmodykowanych na
uytek analizowanych tekstw, tak aby w najbardziej wiarygodny sposb
oddaway specyk funkcjonowania mitologizmw w polskich sielankach.
Dla twrcw staropolskich mitologia bya co moemy stwierdzi pored-
nio dziki lekturze wczesnych sownikw mitologicznych, traktatw i innych
prac teoretycznych z zakresu wiedzy o wiecie antycznym zbiorem wypo-
wiedzi nioscych ze sob rnego rodzaju informacje. Dane te, aby posuy si
okreleniem z innej dziedziny nauki, pochodziy z rnych rde (przekazw

57
Wyrazem takiego podejcia badawczego jest np. ksika A. Bobrowskiego, Mitologia
w rzymskiej elegii i liryce miosnej okresu augustowskiego, Krakw 1997.
58
Szerzej na temat stosowanej w literaturze przedmiotu klasykacji nawiza mitologicz-
nych pisz w rozdziale nastpnym, s. 30 35.
59
Tak metod analizy przyja np. H. Kobus-Zalewska, Wtki i elementy mityczne w epigra-
mach Antologii Palatyskiej, Wrocaw 1998.
60
O stylu sielankowo-lirycznym pisaa Skubalanka, op. cit., s. 189 198.
~ 21 ~
literackich), czasem ze sob sprzecznych (warianty mitu), rniy si pod
wzgldem ilociowym i jakociowym (w zalenoci od tego, czy dotyczyy
postaci, jej atrybutw, cech, funkcji etc., czy zdarze skadajcych si na fabu
mityczn). Celem teoretykw byo nie tyle odtworzenie mitologii jako pew-
nego systemu, ile kolekcjonowanie owych danych i ukadanie ich w podzbiory,
ktre Elbieta Sarnowska-Temeriusz nazywa mitem totalnym
61
zawiera-
jcym moliwie wszystkie, cho nadal nieuporzdkowane lub nawet wzajem-
nie si wykluczajce, wypowiedzi na temat danej postaci, bo to wanie ona
speniaa funkcj kategorii porzdkujcej. Wspczesny opis sposobu wykorzy-
stywania mitologizmw w tekstach staropolskich nie moe wszak ogranicza
si do analogicznego odtworzenia literackiego wizerunku bstw.
Analiza tekstw sielankowych pokazuje, e z rozlegego zbioru danych
mitologicznych poeci czerpali przede wszystkim dwa typy informacji: doty-
czce opowieci mitologicznej, a wic fabularnych aspektw mitu oraz
postaci mitologicznej. Skadniki te speniaj rne funkcje w strukturze
wiata przedstawionego, poddawane s przeksztaceniom i adaptacji.
Opowie mitologiczna moe pojawi si w utworze na prawach przyto-
czenia i przyj form duszego opowiadania bd te, jako kilkuwersowe
odwoanie do mitu, posuy autorowi za przykad lub argument. Proble-
matyka postaci mitologicznych obejmuje zarwno te przypadki, kiedy
bogowie antyczni, przeniesieni w inny wymiar przestrzeni literackiej, bior
udzia w pasterskich zajciach bohaterw sielanek, jak i te, gdy przywoy-
wani s przez nich jako bstwa opiekucze, obdarzone okrelonymi kom-
petencjami. Zagadnieniom tym powicone zostan dwa kolejne rozdziay,
aczkolwiek od razu naley podkreli, e wydzielenie tak rozumianych
obszarw badawczych ma do pewnego stopnia charakter laboratoryjny,
a przeprowadzona wedle tych zaoe t y po l og i a mi t o l o g i i j e s t
z z a s a dy ni e r o z c z na . Nie sposb bowiem opowiedzie fabuy mi-
tologicznej bez angaowania postaci w ni uwikanych; z drugiej strony
jest oczywiste, e natur bstwa czy herosa ukonstytuoway wanie histo-
rie z jego udziaem. Niemniej jednak autor, decydujc si na uycie mitolo-
gizmu, zazwyczaj kadzie nacisk na jeden fabularny bd niefabularny
aspekt mitu. Nie jest przy tym najwaniejsze, czy robi to wiadomie
(taka intencja towarzyszy musi np. reinterpretacjom), czy mimo woli,
ulegajc schematom frazeologicznym i stylistycznym. W obydwu przypad-
kach stosuje bowiem okrelon technik warsztatow, ktrej rozpoznaniu
ma suy zawarta w pracy analiza tekstw sielankowych.

61
Sarnowska-Temeriusz, wiat mitw i wiat znacze, s. 48.
~ 22 ~
W zdecydowanej wikszoci przypadkw czytelnik nie ma wtpliwoci,
czy odwoanie do mitologii eksponuje fabu czy sam posta, w jakiej
mierze okrelaj to ju wykadniki formalno-jzykowe. Czynnikiem decy-
dujcym o zasadniczej funkcji danego odwoania do mitw jest kontekst,
ktry najczciej pozwala da odpowied na pytanie, na jaki skadnik mitu
autor chcia zwrci uwag odbiorcy. Tradycja mitologiczna w sielankach
staropolskich tworzy bowiem swoisty kod, ktrego znajomo warunkuje
udan komunikacj literack.
Uwagi zawarte w rozdziale Rola mitologii w ksztatowaniu paszczyzny styli-
stycznej sielanek s wyrazem spojrzenia na omawiane wczeniej zjawiska
pod jeszcze innym ktem. Kade odwoanie mitologiczne jest stylistycznie
uwikane w kontekst, nader sztuczne byoby wic wskazywanie fragmen-
tw, ktre peni funkcj wycznie ornamentacyjn. Interesujce s
natomiast sposoby wprowadzania mitologizmw do tekstw, ich styli-
styczne zrnicowanie oraz skonwencjonalizowanie (tpoi, spetrykowane
konstrukcje jzykowe o proweniencji mitycznej, frazeologizmy). Osobne
miejsce zajmie prba charakterystyki jzyka poetyckiego poszczeglnych
cykli bukolicznych pod ktem wykorzystania w nich materii mitologicznej.
Bdcy przedmiotem pracy opis funkcjonowania elementw mitologicz-
nych w cyklach sielankowych jest zarazem propozycj caociowego
odczytania roli mitologii w wybranym obszarze literatury staropolskiej.
Dotychczasowe badania nad tym zagadnieniem ograniczaj si bowiem,
o czym ju wspominaam, do analizy wybranych utworw bd motyww
lub postaci, a dobr metody lub tekstw wydaje si by zupenie dowolny
62
.
Brakuje natomiast takiego ujcia problemu, ktre wyjaniaoby zasady i ro-
dzaje wykorzystania tradycji mitologicznej w poezji staropolskiej, a jednocze-
nie uwzgldniao rnice w zastosowaniu mitologii charakteryzujce
okrelone grupy tekstw, np. realizujcych ten sam gatunek lub konwen-
cj. Przedstawiona przeze mnie typologia nawiza mitologicznych jest
wic jednoczenie propozycj paradygmatu umoliwiajcego opis funkcjo-
nowania mitologii w literaturze dawnej.

Formuowane w pracy wnioski s wynikiem analizy polskich cyklw

sielankowych. Mianem tym okrelia Anna Krzewiska grup tekstw
tworzcych wyranie zindywidualizowany nurt poezji bukolicznej, ktre

62
Na przykad nie s dla mnie jasne motywy doboru tekstw w artykule N. Korniowicza,
Narcyz i narcyzm w poezji staropolskiej, Pamitnik Literacki 2000, z. 3, s. 5768.
~ 23 ~
wchony [] take tematy poezji sylwicznej, a oprcz nich i georgicznej,
ale pozbawiy je funkcji uytkowej i obarczyy nowymi zadaniami
63
. Do tych
zada zaliczy moemy zamiar kontynuacji tradycji antycznej i wsptwo-
rzenie tradycji rodzimej; sielanki cykliczne nie powielaj bowiem schematu
konstrukcyjnego bukolik Wergiliusza czy Teokryta, lecz s wyrazem kom-
pozycji autorskiej (i w pewnym stopniu odzwierciedlaj barokow
mod na cykle
64
). Przyjcie formy cyklu obliguje do okrelonego upo-
rzdkowania tekstw w zbiorze, a jednoczenie daje moliwo rozpisa-
nia na poszczeglne utwory dodatkowego sensu, stanowicego czynnik
scalajcy. Moe nim by literackie alter ego poety, specyczna sielankowa
postawa wobec wiata lub konsekwentnie budowana arkadyjska rzeczywi-
sto. Kompozycj zbiorw bukolicznych okreli mona mianem cyklu
lunego, w ktrym poszczeglne utwory posiadaj autonomi wzgldn,
tzn. mog istnie i by przedmiotem odbioru poza cyklem, wszake w jego
obrbie posiadaj swe wasne miejsce i wasn funkcj
65
. Wybr sielanek
cyklicznych jako najbardziej reprezentatywnych dla gatunku
66
zosta wic
podyktowany przekonaniem, e s one wyrazem uksztatowanej wiado-
moci twrczej poetw, a tradycja mitologiczna zostaa w nich wykorzysta-
na w sposb celowy i nieprzypadkowy.
U pocztkw sielanki cyklicznej w jzyku polskim jeli nie liczy zagi-
nionych Skotopasek Stanisawa Porbskiego znajduje si Pie witojaska
o Sobtce. Nieraz jednak wyraano wtpliwoci dotyczce jej genologicznego
zakwalikowania jako carmen bucolicum, uznajc, e jest to tekst cilej
zwizany z poezj ziemiask ni bukoliczn
67
. Rola utworu Kochanow-

63
Krzewiska, op. cit., s. 173.
64
B. Otwinowska (Od maniery do stylu. Paragon sztuki i literatury, [w:] Estetyka poetyka
literatura, pod red. T. Michaowskiej, Wrocaw 1973, s. 108 109) zwrcia uwag na po-
wstanie nowego modelu imitacji, polegajcego na wykorzystywaniu tradycji antycznej w celu
stworzenia autorskiej kompozycji. Do tych zabiegw najlepiej nadaway si mae formy lite-
rackie i std m.in. wynikaa ich popularno w baroku.
65
J. Trzynadlowski, Kompozycja cyklu literackiego, Prace Literackie 1967, t. IX, s. 197.
66
Warto zauway, e np. Dobakwna opara opis genologiczny wanie na utworach
wchodzcych w skad cyklw bukolicznych; do nich take odwouj si prace, ktrych przed-
miotem jest analiza wybranego problemu w interesujcym mnie gatunku (por. np. Cz. Kosyl,
Nazwy osobowe w sielankach staropolskich, Onomastica XXXVI: 1991, s. 177202).
67
Wedug Dobakwny (op. cit., s. 34) wczenie Sobtki do grona sielanek cyklicznych poci-
gnoby za sob konieczno uwzgldnienia rwnie caej literatury ziemiaskiej. Rozumowanie
takie nie jest dostatecznie uzasadnione, podobnie jak zaoenie, e wzorem sielanki jest wycznie
pie Panny XII. Zdaniem J. Ziomka Pie witojaska o Sobtce ma wiele cech wsplnych z sielan-
k, ale reprezentuje odmian pod wieloma wzgldami rn od typu bukoliki wprowadzonej do
literatury polskiej przez Szymonowica (J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1973, s. 225226).
~ 24 ~
skiego jako wzorca poezji ziemiaskiej jest niepodwaalna, nie znaczy to
jednak, e nie wpyn on na ksztat gatunkowy sielanki
68
. Naley raczej
sdzi, i to, e Sobtka stoi u pocztkw polskiej tradycji obydwu nurtw,
przesdzio o oryginalnoci staropolskiej sielanki na tle literatury europej-
skiej. W polskich cyklach bukolicznych obecny jest w mniej lub bardziej
widoczny sposb w poszczeglnych zbiorach etos georgiczny, tak samo
jak w utworach reprezentujcych literatur ziemiask rozpozna mona
konwencje bukoliczne. O ile wic we wspczesnych obcojzycznych opra-
cowaniach bukoliki podkrela si jej charakter eskapistyczny i apoteoz
bezczynnoci
69
, o tyle twierdze tych nie mona w peni odnie do tekstw
polskich. Dziki akceptacji niektrych ideaw ziemiaskich staropolska
bukolika jest blisza rzeczywistoci, w mniejszym stopniu skonwencjonali-
zowana i by moe dlatego, mimo obwieszczanej niejednokrotnie mierci
sielanki, konwencje pastoralne s ywotne w literaturze polskiej do dzisiaj
70
.
Pie witojaska o Sobtce nie bdzie si pojawia w dalszych rozwaaniach
nazbyt czsto, Kochanowski bowiem programowo oczyci j z elementw
obcych, w tym prawie zupenie z mitologicznych. Nie zabraknie jednak
porednich odwoa do tego utworu, gwnie za spraw samych sielanko-
pisarzy, ktrzy nie mieli wtpliwoci, e naley on do polskiej tradycji
gatunku, o czym wiadcz czytelne sygnay stylistyczne.
Za ogniwo porednie pomidzy Sobtk a zbiorem Szymonowica uzna
naley Pastorele Jana Smolika (powstae w 2. po. XVI w.) pierwszy cykl
utworw sielankowych, wyposaonych w postaci i akcesoria, motywy i ob-
razki znamienne dla poezji bukolicznej
71
. O samym autorze wiemy nie-
wiele, utwory jego przetrway do naszych czasw w rkopisie, byy jednak
znane wczesnym czytelnikom, o czym wiadcz lady recepcji
72
. Wedug

68
Por. A. Karpiski, Staropolska poezja ideaw ziemiaskich. Prba przekroju, Wrocaw 1983,
s. 171172. Krzewiska (op. cit., s. 152) nazywa Sobtk cykliczn eklog rolnicz, Abra-
mowska sielank ziemiask (J. Abramowska, Nie te kraje, [w:] Jan Kochanowski. Inter-
pretacje, pod red. J. Boskiego, Krakw 1989, s. 120).
69
O bezczynnoci jako cesze wyrniajcej bohaterw bukolicznych pisa R. Poggioli, Wierzbo-
wa fujarka, prze. F. Jarzyna, Zagadnienia Rodzajw Literackich, t. III, z. 1(4), d 1960, s. 44.
70
wiadcz o tym chociaby teksty, take wspczesne, zamieszczone w zbiorze: Idylla pol-
ska. Antologia. Trudno zgodzi si z opini, i jest dla nas sielanka czym miym bardzo, co
umaro (A. Sandauer, Theokritos twrca sielanki, Lww 1935, s. 80).
71
J. laski, Poezja polska na przeomie Renesansu i Baroku midzy tradycj czarnolesk a wosk, [w:]
Necessitas et ars. Studia staropolskie dedykowane Profesorowi Januszowi Pelcowi, pod red. B. Otwinow-
skiej, A. Nowickiej-Jeowej, J. Kowalczyka, A. Karpiskiego, Warszawa 1973, t. 1, s. 31 46.
72
Sielanki wyda na podstawie rkopisu R. Pollak (J. Smolik, Wiersze rne, Warszawa 1935,
s. 6776). Monograa poety ma charakter przegldu treci zachowanych dzie (T. Jaworski,
~ 25 ~
informacji podanych w tytule Pastorele zostay przeoone z woskiego, dotd
jednak nie ustalono, jakie utwory posuyy poecie za pierwowzr (poza pasto-
rel III, ktra jest parafraz aciskiej eklogi A. Navagera). Prawdopodobnie
czerpa on z rnych rde, a kompozycj cyklu moemy uzna za autorsk
73
.
Sielanki Szymona Szymonowica (1614 r.) to najbardziej znany spord
analizowanych w pracy cyklw sielankowych; pierwszy, o ktrym moemy
powiedzie, e jest wynikiem wiadomego zamiaru przyswojenia literaturze
polskiej antycznej bukoliki w ksztacie, jaki nada jej Teokryt. Wiele i wyczer-
pujco pisano o stosunku do tradycji klasycznej poety, ktry nie ogranicza
si do bezwolnego naladowania; warte podkrelenia jest to, e zosta on
uznany przez pniejszych twrcw sielanek za prawodawc gatunku na
rwni z poetami staroytnymi
74
.
Podobnie jak o Janie Smoliku, rwnie niewiele dotd wiemy o autorach
dwch kolejnych zbiorkw sielankowych: Henryku Chechowskim i Adrianie
Wieszczyckim, poetach minorum gentium, o ktrych potomno zachowaa
pami prawie wycznie dziki ich twrczoci bukolicznej. Skadajcy si
na Gwar leny (1630 r.) cykl piciu sielanek (okrelenie gwar moemy
traktowa jako synonim nazwy gatunkowej zaproponowanej przez Szymo-
nowica) to, wedle opinii wydawcy (chyba nieco zawyonej), utwory Che-
chowskiego najlepsze, najszczersze, o wartoci cho niewybitnej, w kadym
razie nieprzemijajcej []
75
. Sielanki albo pieni Adriana Wieszczyckiego
(1634 r.) zawieraj dziewi pieni miosnych poprzedzonych dialogiem
wprowadzajcym.

Jan Smolik. Seine Schriften und bersetzungen, Gniezno 1903). Przegld stanu bada i aktualn
wiedz o yciu i twrczoci poety podaje rozprawa J. laskiego, Jan Smolik i pisarze woscy,
Przegld Humanistyczny 1988, z. 10, s. 43 70. O recepcji pisze laski, Poezja polska na
przeomie Renesansu i Baroku, s. 40.
73
Por. Krzewiska, op. cit., s. 153.
74
Do najwaniejszych prac nale: M. Cytowska, O Wierzbach Szymonowica na nowo, Me-
ander 1962, z. 5, s. 276 278; J. anowski, Czarw Szymonowica parentela klasyczna, pokre-
wiestwo renesansowe, ksztat rodzimy, [w:] Charisteria Thaddaeo Sinko [] oblata, Warszawa
Wrocaw 1951, s. 169 181; J. awiska, Szymonowic jako naladowca Teokryta, Eos 1961, z. 1,
s. 135 149; Sinko, op. cit.
75
Mikulski, op. cit., s. 218. Oprcz wiadomoci biogracznych Mikulski zamieszcza rwnie
jedyne wspczesne wydanie tekstu Gwaru lenego oraz Uciechy bogi parnaskich. Nota bene ukad
tych utworw (tj. jednego duszego tekstu, jakim jest Uciecha i cyklu Gwarw) sta si chyba
rdem nieporozumienia, bo za takie naley uzna nazwanie przez Krzewisk Uciechy
przedmow do Gwarw (op. cit., s. 164) i nadanie przez Dobakwn im wsplnego tytuu
Sielanki. Tymczasem z podanego przez Mikulskiego opisu bibliogracznego wyranie wynika,
e byy to dwa oddzielnie wydane teksty (a Uciecha bya prawdopodobnie wznawiana), za
Sielanki Henryka Chechowskiego to nagwek tekstu dany przez uczonego.
~ 26 ~
W drugiej poowie XVII wieku ukazay si dwa druki podpisane nazwiskiem
Szymona Zimorowica: Roksolanki (1654 r.) i Sielanki nowe ruskie (1663 r.). Po
prawie dwch wiekach podwaono jego autorstwo Sielanek, jako e zo-
stay tam opisane wydarzenia historyczne, ktrych zmary w 1629 r. po-
eta nie mg by wiadkiem. Konstatacja ta staa si rdem dugiego i
znanego sporu o to, kto jest autorem drugiego tomiku
76
. Aczkolwiek echa
tej dyskusji wci pobrzmiewaj w opracowaniach twrczoci Zimorowi-
cw, we wspczesnych wydaniach tych tekstw jednoznacznie przypi-
suje si Sielanki Jzefowi Bartomiejowi Zimorowicowi, natomiast Rokso-
lanki jego modszemu bratu, Szymonowi. Pierwszy z wymienionych
tekstw ju w tytule zawiera nazw gatunkow, a w Obmowie poprzedzaj-
cej cykl autor przyzna si do postpowania Symonidowym [] ladem
(w. 13). Okrelenie drugiego zbiorku jako sielanki cyklicznej wymaga
duszego uzasadnienia.
Monograstka staropolskiej poezji bukolicznej, Anna Krzewiska, scha-
rakteryzowaa jedyny zachowany pd talentu Szymona Zimorowica jako
wpisane w tradycj liryki miosnej oraz kontekst pieni popularnej eklogi
epitalamialne. Okrelenie to jest niewtpliwie adekwatne i zgodne z prak-
tyk nazewnicz (obok synonimicznej nazwy: epitalamium idylliczne),
niesie jednak w kontekcie wywodw autorki istotne konsekwencje: ozna-
cza bowiem, i wcza ona Roksolanki do szerokiego nurtu poezji sylwicznej,
wykorzystujcej, niejednokrotnie powierzchownie i schematycznie, konwencje
bukoliczne. Trudno w peni zgodzi si z tym pogldem, ktry odbiera
tomikowi miano sielanki cyklicznej
77
: zbioru utworw uporzdkowanych
wedle pewnego zamysu autorskiego. Nie mona rwnie okreli tematyki
utworw jako tylko i wycznie okolicznociowej. Udowodnienie, i Rokso-
lanki to przemylany pod wzgldem konstrukcyjnym zbir tekstw, a nie
tylko piewnik miosny, stanowi jak si wydaje, jeden z powaniejszych
argumentw za wczeniem ich do grona sielanek cyklicznych.
Jako jeden z pierwszych nazwa cyklem dzieo Zimorowica Czesaw Hernas,
stwierdzajc, i Roksolanki realizuj zoone zaoenie kompozycyjne
78
.
Wyznania liryczne bohaterw przedstawione zostay jako turniej poetycki,

76
Spr o autorstwo omawiaj m.in. L. lkowa (Wstp, [w:] Sz. Zimorowic, Roksolanki, Wro-
caw 1983, s. IIIV) i P. Stpie (Poeta barokowy wobec przemijania i mierci. Hieronim Morsztyn,
Szymon Zimorowic, Jan Andrzej Morsztyn, Warszawa 1996, s. 46).
77
Autorka zauwaa jednake wi jednoczc rozmaito skadnikw gatunkowych,
z ktr Stowarzysza si [] inna, pochodzca z cyklicznych sielanek: arkadyjska atmosfera
(Krzewiska, op. cit., s. 81).
78
Cz. Hernas, Barok, wyd. IV, Warszawa 1980, s. 63.
~ 27 ~
w ktrego przebiegu dopatrze si mona analogii do scenariusza uroczystoci
lubnej, z mow Dziewosba jako odpowiednikiem oracji weselnej,
pieniami zawierajcymi pochwa nowoecw i apoteoz mioci ma-
eskiej, opisujcymi doprowadzenie do onicy etc. Osobisty ton nadaje
temu cyklowi wiersz dedykacyjny, ktry ma charakter ostatniej woli umie-
rajcego poety.
Koncepcj ukadu pieni jako artystycznego, celowego chaosu, naladu-
jcego chaos rzeczywisty dostrzega Krystyna Pachciska. Autorka opara
swe wnioski na spostrzeeniach dotyczcych podobiestw kompozycyjnych
pocztku i koca symboliczne pytania, jakie si w miejscach tych poja-
wiaj, podwaaj sens wczeniejszych wypowiedzi: w pieni Dziewosba
jest to wypowied o dzieciach Adamowych, ktre zaywszy wszelkich
dobrodziejstw ziemskich poddadz si mierci; w turnieju piewakw
pie Halcydisa, daleka od nastroju radosnej pochway ycia i mioci.
Podobnie przeplataj si motywy w pieniach panien i modziecw, przez
co, zdaniem autorki Roksolanki maj konstrukcj otwart, ktra do zu-
dzenia przypomina ruch toczcego si koa Fortuny. Wartoci i nastroje
przeplataj si bez przerwy []
79
.
Z okreleniem Roksolanek jako chaosu nawet zamierzonego nie
zgodziby si na pewno autor najnowszej i najoryginalniejszej chyba kon-
cepcji interpretacyjnej zbioru. Pawe Stpie, w ksice Poeta barokowy wobec
przemijania i mierci, analizuje teksty poprzez pryzmat podziau na domen
panowania Kupidyna i Wenus, czy szerzej: mitologii pogaskiej, a wic
obszar ogarnity woln mioci, chorobliw i destrukcyjn namitnoci
(co w zbiorze przejawia si na planie stylistycznym w skupieniu wyrazw
opisujcych ogrody umierajce, wyniszczone, miertelne) i domen Boga
chrzecijaskiego, bogosawicego ludziom poczonym sakramentalnym
zwizkiem (reprezentowanego przez metaforyk ogrodw wiecznie y-
wych). Szukajc zamysu autora komponujcego zbir, Stpie dostrzega
zasady: symetrii i boskiej proporcji, wyraajce si poprzez nieprzypadkowe
rozmieszczenie w cyklu pieni zawierajcych wypowiedzi odautorskie lub
odwoania do ceremonii i piewane przez osoby o znaczcych imionach
80
.
Jeli zgodzimy si z tak interpretacj, musimy przyzna, e kunszt kom-
pozycyjny Roksolanek dorwnuje toutes proportions gardes Boskiej Komedii;

79
K. Pachciska, Logika ukadu (ze studiw nad Roksolankami Szymona Zimorowica), [w:]
Wrd zagadnie polskiej literatury barokowej, cz. I: wiatopogld genologia topika, pod
red. Z.J. Nowaka, Katowice 1980, s. 106.
80
Stpie, op. cit., s. 9798.
~ 28 ~
czego nie mona wykluczy, zwaywszy na to, jakie tajemnice kry mog
dobrze nam znane teksty staropolskie
81
.
Roksolanki tradycyjnie byway okrelane jako sielanka, nie naley jednak
zapomina, e nie opisuj one jak w klasycznych realizacjach gatunku
res rustices. Przeciwnie: zostaje wyranie, a nawet demonstracyjnie, pod-
krelone, e miejscem akcji jest Lww, a przywoywana w tekstach wie
poddana zostaje demitologizacji. Jeli jednak potraktujemy w tym przy-
padku wzorzec gatunkowy jako matryc, wtedy owo przeniesienie akcji ze
wsi do terenw podmiejskich, zamiana pasterzy z ich charakterystycznymi
czynnociami na chr panien i modziecw etc. bdzie tylko wymian
elementw, bez naruszania zasadniczej struktury. W niej bowiem ujaw-
niaj si najwaniejsze cechy bukoliczne: obecno dwch planw literac-
kich (pie Dziewosba peni funkcj pierwszego planu, motywujcego
pojawienie si turnieju piewaczego na planie drugim) oraz zamys kom-
pozycyjny, sprawiajcy, e Roksolanki to nie tylko zbir pieni miosnych,
lecz i manifest poetycki
82
.
Jan Gawiski, autor ostatniego z XVII-wiecznych cyklw sielankowych,
wydawa swoje poezje bukoliczne dwukrotnie
83
. Jedn sielank, zatytuo-
wan Mopsus i dedykowan starocie radomskiemu Stanisawowi Skar-
szewskiemu, zawiera zbiorek Sielanka i rne nagrobki (1650 r.). Kolejne
cztery utwory ukazay si drukiem w 1668 r. jako Sielanki nowo napisane
wraz z listem dedykacyjnym adresowanym do Hiacynta Biankiego. Byy to
jedyne wydania za ycia autora, a przez prawie dwa wieki rwnie jedyne
znane sielanki tego poety
84
. W latach 16811683 opracowywa jednak
Gawiski dwutomowe rkopimienne zebranie swoich dzie i zawar w nim
(w tomie pierwszym, opatrzonym tytuem Helikon) m.in. Bukolika albo sielanki

81
Por. np. intrygujc koncepcj ukadu kompozycyjnego Fraszek Jana Kochanowskiego
J. Sokolski, Lipa, Chiron i labirynt. Esej o Fraszkach, Wrocaw 1998.
82
K. Mroczek, Epitalamium staropolskie. Midzy tradycj literack a obrzdem weselnym, Wrocaw
1989, s. 122; lkowa, op. cit., s. VIII, XV.
83
Najpeniejsze informacje o yciu i twrczoci Gawiskiego zawiera monograa L.M. Dziamy,
Jan Gawiski. Studium literackie, Krakw 1905.
84
Utwory te zostay spopularyzowane przez zbiorow edycj Sielanki polskie z rnych autorw
zebrane (wyd. 1770, 1778 i poniejsze), gdzie obok piciu tekstw Gawiskiego (opatrzonych
numerami przez wydawc) oraz jednego mu przypisywanego (ktrego brak w rkopisie)
znalazy si m.in. sielanki Szymonowica, Zimorowica i poetw owieceniowych. Utwory
rkopimienne zostay opublikowane w XIX w.: J. Gawiski, Poezje, z rkopisu [] wyd. . Pauli,
LwwStanisawwTarnw 1843, s. 2776 oraz: J. Gawiski, Pisma pozostae, wyd. W. Seredy-
ski, Archiwum do dziejw literatury i owiaty w Polsce, t. II, Krakw 1882, s. 1252 (edy-
cja zawiera liczne bdy, o niektrych wspomina recenzent H. Biegeleisen, op. cit.).
~ 29 ~
nowe polskie. Publikowane wczeniej utwory rozmieci w innej kolejnoci,
wprowadzi poprawki, pomin drukowane przypisania, w zamian dodajc
dwa inne oraz co najwaniejsze uzupeni siedmioma nowymi tek-
stami. Okolicznoci te (jak rwnie wewntrztekstowe sygnay kompozy-
cyjne) s podstaw zaoenia, i wanie rkopimienny cykl sielankowy,
nie za wczeniejsze wydania, odzwierciedla intencj poety
85
.

Ksika ta jest zmodykowan wersj rozprawy doktorskiej, napisanej

pod kierunkiem Pani Profesor Renardy Ocieczek, ktrej pragn gorco
podzikowa za opiek i wszechstronn pomoc. Sowa wdzicznoci kieruj
do Recenzentw mojej dysertacji: Pani Profesor Ludwiki lkowej i Pani
Profesor Janiny Abramowskiej, ktrych cenne rady, sugestie i wskazwki
wpyny na ostateczny ksztat tekstu. Za wnikliwe uwagi i spostrzeenia
dzikuj rwnie Panu Profesorowi Krzysztofowi Obremskiemu, ktry
opiniowa prac do druku.
85
Szerzej pisz o tym innym miejscu: M. Waliska, O Janie Gawiskim jako autorze cyklu sie-
lankowego, Pamitnik Literacki 2002, z. 1, s. 155 161.
~ 30 ~
FABULARNE MOTYWY MITYCZNE
UWAGI WSTPNE
FABUA MITOLOGICZNA ISTOTA MITU, KTRY W PIERWOTNYM ZNACZENIU JEST
przede wszystkim opowieci zawsze stanowia dla twrcw staropolskich
sielanek atrakcyjne tworzywo literackie. Mit o Filomeli, Prokne i Tereuszu
wykorzysta Jan Kochanowski w Pieni witojaskiej o Sobtce, cho przed-
stawi t tragiczn histori zdrady i zemsty w taki sposb, aby zatrze lady
jej antycznej proweniencji
1
. Wtki mitologiczne pojawiaj si niemale we
wszystkich analizowanych cyklach; wyjtkiem s Pastorele Jana Smolika
by moe nie bez znaczenia jest tu fakt, e wrd omawianych cyklw ten
stanowi dzieko najkrtsze.
W krtkiej charakterystyce rodzajw mitologizmw i ich roli w utworach
pastoralnych, jak przedstawia Dobakwna, odwoania do fabularnych
aspektw mitw okrelone zostay jako podania mitologiczne, ktre poja-
wiaj si w tekstach na prawach przytoczenia, bdc jedn z moliwoci
wypenienia drugiego planu sielanki
2
. Spostrzeenie, aczkolwiek suszne,
jest jednak zbyt uoglniajce i ma dwie wady. Po pi e r ws z e : nie uwzgl-
dnia rnorodnoci form, w jakich pojawia si fabua mityczna, oraz funkcji,
ktre peni (z czego nie mona czyni autorce zarzutu, poniewa nie to byo
gwnym tematem artykuu); po dr ug i e : nie jest prawdziwe w odnie-
sieniu do wszystkich odwoa tego typu, np. obejmujcych rwnie tzw.
pierwszy plan (czyli sytuacj wprowadzajc bd zamykajc) i angauj-
cych na tych samych prawach udziau w wiecie przedstawionym bstwa
antyczne i pasterzy. Nawet jeli zgodzilibymy si ze stwierdzeniem, e
mitologia w XVIXVII-wiecznej literaturze bya tylko konwencj styli-

1
Pie Panny VII i jej stosunek do klasycznych przekazw mitu analizuje J. Abramowska (Nie te
kraje, [w:] Jan Kochanowski Interpretacje, pod red. J. Boskiego, Krakw 1989, s. 108129).
2
A. Dobakwna, O sielance staropolskiej. Szkic problematyki, Pamitnik Literacki 1968, z. 3, s. 10.
~ 31 ~
styczn, rozpowszechnionym i dziki temu wygodnym skrtem mylo-
wym
3
, nie oznacza to, e powinnimy zrezygnowa z prby okrelenia
mechanizmw jej dziaania.
Zagadnienie wykorzystania mitycznego schematu fabularnego w dziele
literackim byo niejednokrotnie przedmiotem rozwaa w pracach doty-
czcych literatury XX wieku. Niezalenie od tego, czy poddawano analizie
funkcjonowanie jednego tematu
4
, czy caej mitologii rozumianej jako zbir
fabu, uznawano za przydatne zastosowanie typologii trzech-czterech
funkcji charakteryzujcych stosunek literatury do materii mitologicznej.
Stanisaw Stabrya w dwch ksikach stanowicych swego rodzaju kom-
pendium wiedzy na temat antyku we wspczesnej literaturze polskiej
5
wyrnia cztery funkcje motyww antycznych, z ktrych trzy
6
, dotyczce
wykorzystania schematu fabularnego, potraktowa mona jako punkt
wyjcia do rozwaa o roli opowieci mitologicznej w sielankach. S to:
reinterpretacja, rewokacja i preguracja. Pierwszy z wymienionych termi-
nw uywany jest w badaniach nad rol mitu w literaturze na okrelenie
specycznej formy przetworzenia motywu, wynikajcego z polemiki z pier-
wowzorem antycznym i przynoszcego zasadnicz zmian sensu i nowe
znaczenia. W podobnym rozumieniu stosowany bdzie w tej pracy, aczkolwiek
od razu naley podkreli, e reinterpretacja mitu jest zabiegiem charakte-
rystycznym przede wszystkim dla literatury XX wieku, w staropolskiej
poezji bukolicznej pojawia si natomiast sporadycznie.
Zjawisko wykorzystania w dziele literackim motyww i tematw antycz-
nych bez zasadniczej zmiany, czyli ponownego opowiedzenia mitu (co nie
wyklucza moliwoci oryginalnego ujcia tematu) nazywa Stabrya rewo-
kacj. W innym miejscu uczony zaznacza, e termin ten uwaa za tosamy
z pojciem renarracji
7
, niewtpliwie popularniejszym w dyskursie literaturo-
znawczym. W znaczeniu powtrnie opowiedzianej historii mitologicznej

3
S. Nieznanowski, O poezji Kaspra Miaskowskiego. Studium o ksztatowaniu si baroku w poezji
polskiej, Lublin 1965, s. 40. Dla Dobakwny pogld ten stanowi wystarczajcy opis stosunku
twrcw staropolskich do tradycji mitologicznej.
4
W takim rozumieniu terminu, jak u J. Abramowskiej (Serie tematyczne, [w:] Midzy tekstami:
intertekstualno jako problem poetyki historycznej. Studia, red. J. Ziomek, J. Sawiski, W. Bolecki,
Warszawa 1992, s. 45nn).
5
S. Stabrya, Hellada i Roma w Polsce Ludowej. Recepcja antyku w literaturze polskiej w latach
1945 1975, Krakw 1983, s. 2324; idem, Hellada i Roma. Recepcja antyku w literaturze polskiej
w latach 1976 1990, Krakw 1996, s. 8 9.
6
Czwarta funkcja, okrelona mianem inkrustacji, odnosi si do sfery stylistycznej utworw.
7
Stosunkowo najczciej spotykamy si w literaturze z tzw. renarracjami czy te rewokacjami
mitologicznymi [] (Mit czowiek literatura, pod red. S. Stabryy, Warszawa 1992, s. 11).
~ 32 ~
pojawia si ono w klasycznej ju ksice Johna J. Whitea Mythology in the
Modern Novel
8
, a take w pracach, ktrych celem jest omwienie funkcjo-
nowania wybranego tematu mitologicznego w literaturze
9
. Renarracj
wymienia te w szczegowej klasykacji fabularnych zbienoci pomidzy
mitem a literatur Henryk Markiewicz
10
, zawajc jednak zakres pojcia
do oznaczenia zespou historii mitologicznych zawartych w staroytnych
mitograach czy wspczenie opracowywanych mitologiach. Wykorzysta-
nie schematu fabularnego mitu w utworze literackim nazywa uczony
transformacj fabularn mitu dokonywan poprzez kondensacj,
eliminacj, permutacj, modykacj i amplikacj poszczeglnych ogniw
opowieci. Do tych terminw, precyzyjnie nazywajcych konkretne realiza-
cje poetyckie, przyjdzie si jeszcze odwoa, niemniej jednak teraz najwa-
niejsza jest odpowied na pytanie: na ile terminy renarracja/rewokacja
mona uzna za przydatne w analizie wybranego przeze mnie materiau
literackiego. Wydaje si, e na potrzeby niniejszej pracy zaadaptowa mo-
na obydwa pojcia, rozrniajc zjawisko wykorzystania fabuy mitycznej
w postaci opowieci (i okreli to mianem renarracji) oraz w formie sygnau
(i do tego odnie termin rewokacja). Przyjcie tej terminologii wymaga
jednak jeszcze paru sw wyjanienia.
Opowie mitologiczna zawarta w niedugim utworze poetyckim, jakim
przewanie jest sielanka, nie bdzie ani wyczerpujca, ani dokadna (w prze-
ciwiestwie do rozwinitych renarracji np. w powieci). Z przyczyn oczy-
wistych najobszerniejsze fragmenty o charakterze fabularnym wystpuj
wtedy, gdy autor musi opowiedzie dan histori, poniewa chce do niej
wprowadzi istotne zmiany, a wic w przypadku reinterpretacji i, o czym
bdzie mowa poniej, transpozycji. Zastosowanie techniki nazwanej renar-
racj nie wymaga ju natomiast a tak duego zaangaowania ze strony
piszcego. Historia, ktr opowiada, nie musi zawiera najwaniejszych
elementw czy punktw zwrotnych akcji, bo na poecie nie ciy ju obo-
wizek przekazania tradycji w postaci mitw objaniajcych rzeczywisto.
Adresatem jest czytelnik o okrelonej kompetencji kulturowej, sprowadza-
jcej si w tym przypadku do rozumienia konwencji i znajomoci tradycji

8
J.J. White, Mythology in Modern Novel. A Study of Pregurative Techniques, Princeton 1971, s. 52.
9
Np.: M. Gowiski, Mity przebrane. Dionizos Narcyz Prometeusz Marchot Labirynt,
Krakw 1990; M. Kaska, Mit Odyseusza w literaturze niemieckojzycznej XX wieku, Krakw 1982;
Mit czowiek literatura, pod red. S. Stabryy, Warszawa 1992.
10
H. Markiewicz, Literatura a mity, [w:] idem, Literaturoznawstwo i jego ssiedztwa, Warszawa
1989, s. 71. Zgodnie z tak denicj form renarracji maj wic dziea Hezjoda czy Owidiusza
lub wspczenie opracowania Jana Parandowskiego lub Zygmunta Kubiaka.
~ 33 ~
klasycznej, co umoliwia mu w procesie lektury wypenienie miejsc niedo-
okrelonych, czyli brakujcych ogniw fabuy mitologicznej. Renarracj
nazwa wypada wic nawet te fragmenty, gdzie opowie nie wykracza
poza ramy kilku wersw. Rodzi si zatem pytanie, jaka jest conditio minima
tej formy pojawienia si mitologii w tekcie? Czy aluzyjne wspomnienie
imienia Ariadny naley uzna jeszcze za renarracj (bo rekonstrukcja zna-
nego mitu naley ju do czytelnika), czy mamy ju do czynienia z innym,
niefabularnym sposobem wykorzystania mitu? Proponuj przyj kryte-
rium, na ktre zo si trzy warunki. Po pierwsze o renarracji mona
mwi, kiedy nie ma wtpliwoci, e w danym fragmencie poeta nawizuje
do mitu w jego fabularnym aspekcie, a wic do konkretnych wydarze,
ktre si na zoyy, a nie np. do postaci, ktre ju w pnym antyku wy-
jte zostay z pierwotnego kontekstu i funkcjonoway jako alegorie rozpusty,
mdroci etc.
11
. Po drugie: samo przytoczenie posiada musi, choby zmi-
nimalizowane, ale jednak wyraone na planie leksykalno-gramatycznym,
cechy narracji; innymi sowy: najkrtsza renarracja moe przyj rozmiar
jednego rozbudowanego zdania. W przypadku takich jedno- czy dwuzda-
niowych fragmentw nie zawsze mona rozstrzygn, na ile intencj poety
byo odwoanie do fabuy mitycznej (czy, ujmujc rzecz z innej strony, jak
istotne dla zrozumienia tekstu byo uwiadomienie tego odwoania przez
czytelnika), a na ile jest to przykad mechanicznego signicia do konwen-
cji mitologicznej w celach ornamentacyjnych. Najczciej rozstrzygajcym
czynnikiem jest kontekst, ktry usprawiedliwia bd nie uycie ter-
minu renarracja. Po t r z e c i e : renarracja zawiera musi odwoanie do co
najmniej dwch mitemw
12
danej fabuy, a wic nazywa dwa, najczciej

11
Naley jednak pamita, e za kad alegori o proweniencji mitologicznej staa opowie
lub cay zbir opowieci, ktre przynajmniej w czci rekonstruowa odbiorca. Trudno zatem
zgodzi si z Backvisem, ktry twierdzi, i popularno i naduywanie mitologii doprowadzio
do sytuacji, kiedy imiona np. Wenus czy Marsa stay si czystymi znakami intelektualnymi
oznaczajcymi mio i wojn (C. Backvis, Niespodzianki barokowej mitologii: obdarzone skrzelami
Napeje Samuela Twardowskiego, prze. E. J. Gbicka, [w:] idem, Renesans i barok w Polsce. Studia o kultu-
rze, wybr i oprac. H. Dziechciska i E.J. Gbicka, Warszawa 1993, s. 63). Por. take J. Seznec,
The Survival of the Pagan Gods. The Mythological Tradition and Its Place in Renaissance Humanism and
Art, Princeton 1972, s. 85; J. Abramowska, Alegoreza i alegoria w dawnej kulturze literackiej, [w:]
Problemy odbioru i odbiorcy, pod red. T. Bujnickiego i J. Sawiskiego, Wrocaw 1977, s. 131.
12
Termin mitem traktuj za Lvi-Straussem jako jednostk konstytutywn mitu,
odpowiadajc jednemu zdarzeniu mitycznemu. (C. Lvi-Strauss, Antropologia strukturalna,
prze. K. Pomian, wstp B. Suchodolski, Warszawa 1970, s. 290 291). W analizie struktural-
nej mitem ma posta zdania; w przypadku tekstu literackiego nie mona poczyni takiego
utosamienia, wycznym kryterium wyodrbnienia mitemu jest bowiem oznaczenie jednego
zdarzenia mitycznego, co moe zosta wyraone zarwno jednym zdaniem, jak i kilkoma.
~ 34 ~
nastpujce po sobie, zdarzenia mityczne. Wtedy bowiem mona mwi
o intencji opowiedzenia mitu bd jego fragmentu.
W cyklach sielankowych nie brakuje przypadkw, kiedy trzeci warunek nie
zostaje speniony, natomiast odwoanie do fabularnego aspektu mitu jest
niewtpliwe. Taka szcztkowa czy potencjalna renarracja majca posta
lakonicznego nawizania do mitu jest przede wszystkim konsekwencj wy-
eksploatowania mitologii w literaturze i przeksztacenia jej w rezerwuar postaci,
wtkw i rekwizytw, nie powizanych ju opowieci, lecz stanowicych
wygodny w uyciu zbir pproduktw. Jednoczenie mitologia wesza w skad
pewnego kodu kulturowego w komunikacji midzy poet i wyksztaconym
a przynajmniej jako tako obeznanym z tradycj antyczn na podstawie kom-
pendiw, mitograi, orilegiw odbiorc
13
. Tam wic, gdzie autor chce
z jakich przyczyn posuy si histori mityczn (dla przykadu, wzmocnienia
argumentacji etc.), a nie zamierza jej powtarza, wystarcza jej zasygnalizowa-
nie, choby poprzez uycie imienia bohatera, jak w pieni I 1 z Roksolanek,
gdzie zwrot mikki Adonis z udatn Cypryd (w. 6) odsya czytelnika do
miosnej przygody tych dwojga. Musi to by fabua podkrelmy raz jeszcze
dobrze znana i posiadajca ustalon tradycj interpretacyjn, aby nie byo
wtpliwoci, e wywoa ona w umyle odbiorcy okrelone konotacje. Takie
wykorzystanie mitu przeksztaconego w zastyg konstrukcj zdarzeniow,
ktra nie zawiera ju opowieci, ale przywoanie pojedynczych sytuacji i zda-
rze
14
, proponuj okreli r e wo ka c j . Wydaje si, e ten wanie ter-
min w najbardziej precyzyjny sposb, bo zgodnie ze swoj etymologi,
oznacza moe pr z y wo a ni e mitu, w odrnieniu od o po wi a da ni a .
Pojcie pr e f i g ur a c j a , stosowane pierwotnie do analizy schematw
fabularnych i kompozycyjnych w Biblii, w odniesieniu do literatury nowo-
ytnej spopularyzowane zostao przez cytowan prac Whitea. Nazw t
okrela si tak relacj pomidzy mitem a tekstem literackim, ktra prze-
jawia si w postaci pewnego systemu analogii widocznych w losach gw-
nych bohaterw lub w strukturze wiata przedstawionego
15
. O skali mo-
liwoci, jak daje posuenie si t technik, wiadczy fakt, e za przykad
jej realizacji podaje si tak Ulissesa Joycea, jak i dwuwersowe epigramy
z Antologii Palatyskiej
16
. Przejawy preguracji w cyklach sielankowych bd

13
Por. Seznec, op. cit., s. 220nn; T. Biekowski, Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej
(1450 1750). Gwne problemy i kierunki recepcji, Wrocaw 1976, s. 151154.
14
L. Szczerbicka-lk, Wandalin. (Narodziny sarmackiego bstwa), Teksty 1975, z. 3, s. 121.
15
S. Stabrya, Hellada i Roma. Recepcja antyku w literaturze polskiej w latach 1976 1990, s. 8.
16
H. Kobus-Zalewska, Wtki i elementy mityczne w epigramach Antologii Palatyskiej, Wrocaw
1998, s. 131139.
N. Comes,
Francofurti 1587.
Mythologiae, sive explicationis fabularum.
~ 35 ~
naturalnie miay charakter zbliony bardziej do drugiego z wymienionych
przypadkw, sporadycznie przekraczajc rozmiar kilku wersw. Nierzadko
trudno jednoznacznie zdecydowa, czy np. porwnanie pasterza do mitycz-
nego piewaka Orfeusza jest wyrazem wiadomego uycia techniki pre-
guracyjnej, czy tylko skonwencjonalizowanym ornamentem stylistycznym,
niejednokrotnie zreszt peni obydwie te funkcje jednoczenie i mona
przypuszcza, e taka bya intencja autora tekstu.
Do fabuy mitologicznej odwouj si sielankopisarze w jeszcze jeden
sposb, ktry okreli mona mianem t r a ns po z y c j i lub przemieszcze-
nia
17
. Wybrane elementy fabuy zostaj zaadaptowane i poddane aktualizacji
dziki zmianie perspektywy czasowej. Poprzez renarracj, rewokacj, rein-
terpretacj czy preguracj poeta przywoywa mit jako histori z przeszo-
ci, ktra jest z jakiego powodu wana dla postaci dziaajcych wiata
przedstawionego. Transpozycja oznacza przedstawienie mitu dziejcego si
hic et nunc i angaujcego nie tylko postacie mityczne ktre uzyskaj
status penoprawnych czonkw rzeczywistoci przedstawionej ale i zaka-
da wspudzia pasterzy. Cechuje j silniejsza ni w innych przypadkach
tendencja do podkrelania kolorytu lokalnego poprzez dostosowanie do
panujcych wspczenie realiw i pogldw, a take poprzez wczanie
postaci i wtkw z folkloru sowiaskiego. Dlatego te czciej aktualizo-
wano nie mit w aspekcie fabularnym, lecz, o czym bdzie mowa w innym
miejscu, same postacie mitologiczne.
RENARRACJA, CZYLI MIT OPOWIEDZIANY
W obrbie zakrelonych przeze mnie granic renarracji panuje w sielan-
kach spora rnorodno formalna i treciowa. Linie podziau mona po-
prowadzi kierujc si kryterium dugoci, inne bowiem znaczenie dla
utworu ma kilkuwersowe nawizanie do mitu, inne seria takich renarracji,
jeszcze inne natomiast opowie mitologiczna stanowica gwny temat
utworu. Drugi moliwy podzia dotyczy intencji i celu uycia motywu
mitologicznego w tej formie: czy opowie zostaa potraktowana jako
atrakcyjny materia literacki i nieobarczona dodatkowymi sensami poza

17
Terminu transpozycja uywa Markiewicz (op. cit., s. 71). Termin przemieszczenie [displa-
cement] wprowadzi N. Frye w ksice Anathomy of Criticism, Princeton 1957, s. 136nn; por.
idem, Mit, kcja, przemieszczenie, prze. E. Muskat-Tabakowska, [w:] Studia z teorii literatury.
Archiwum przekadw Pamitnika Literackiego, t. 1, pod red. M. Gowiskiego i H. Markiewicza,
Wrocaw 1977, s. 305.
~ 36 ~
tymi, ktre niesie mit (nie dziwi pojawienie si opowiadania o Orfeuszu
tam, gdzie jest mowa o poezji), czy te autor traktuje fabu mityczn bardziej
instrumentalnie, nadajc jej dodatkowe znaczenie np. poprzez aluzyjne
odniesienia do wspczesnej mu rzeczywistoci, uywajc jako argumentu
w sporze etc. W kadym przypadku natomiast poeta nadaje opowieci znami
indywidualne, wprowadza anachronizmy w postaci kolorytu lokalnego lub
chociaby ustawia odbir czytelniczy, nie stronic od ocen bohaterw i przy-
kadajc do nich wasn skal wartoci, dlatego, jak podkrela Janina
Abramowska, Nie ma [] czego takiego, jak neutralna renarracja mitu
18
.
Przykad zastosowania renarracji w najbardziej rozwinitej formie znaj-
dziemy w sielance Szymonowica Orfeusz. Opowie bdca trzonem utworu
(pie Menalki o legendarnym artycie) zostaje zawarta w ramach, ktre
stanowi: sytuacja wprowadzajca i sytuacja zamykajca. Sielank rozpo-
czyna dialog Menalki i Licydasa dotyczcy midzy innymi zdolnoci wo-
kalnych tego pierwszego, a koczy woone w usta Licydasa upomnienie,
nakazujce powrt do rzeczywistoci:
Wszake na terazniejszych czasach przestawajmy.
[] Zajmijmy bydo, aby szkody nie czynio.
Sz. XVI, w. 222, 225
19
Dzieje mitycznego piewaka, a waciwie tylko jego wybrane przygody,
zwizane z wypraw Argonautw, opowiedziane przez pasterza obtuj
w szczegy mitologiczne. Pojawiaj si m.in. imiona bstw Artemidy,
Apollina, Elektry Atalanckiej; mitycznych potworw Scylli i Charybdy;
nazwy miejsc Tysyskich Gr, Ska Cyjaskich, Etny. Menalka piewa,
poniewa sprawia mu to przyjemno, a temat niejako sam mu si narzu-
ci, co przyznaje na kocu:
C ja czyni? Nie o tym zacza si mowa
Ani tej nocie suy chwaa Orfeowa,
Ale ten ma obyczaj piszczaka ze trzciny,
To piewa, co przynios do jzyka liny
Sz. XVI, w. 213216
Pie o Orfeuszu, poza tym e wpisuje si w dyskusj pasterzy na te-
mat miejsca poezji wrd prozaicznych czynnoci dnia codziennego, nie

18
Abramowska, Serie tematyczne, s. 51.
19
Wykaz skrtw i edycji stanowicych podstaw cytowania znajduje si na s. 161162.
~ 37 ~
peni jakiej szczeglnej funkcji, poza estetyczn
20
. Jej pojawienie si
w utworze jest egzemplikacj wymiewanych przez innych pasterzy
zamiowa Menalki do piewu i alternatyw ocenianego negatywnie
hazardu.
Podobn budow ma inny utwr z tego zbioru zatytuowany Silenus (III).
Akcja od pocztku rozgrywa si w scenerii mitologicznej, jest to wic jeden
z przykadw tego, e roli mitologii w sielankach nie mona sprowadza do
jej obecnoci na drugim planie. Ram konstrukcyjn utworu zaczerpn
Szymonowic z eklogi VI Wergiliusza: pretekstem do wprowadzenia opo-
wieci mitologicznych jest przygoda, jaka spotkaa Sylena, ktry zosta
zwizany przez chopcw i zaproponowa im okup w postaci pieni.
Pocztek renarracji zostaje wyranie oznaczony (Wtym zaczyna
w. 19), a Sylen zyskuje cechy mitycznych piewakw, poniewa jego piew
przyciga uwag nie tylko lenych bokw, ale i samej natury (co w pol-
skiej sielance zostao opisane szerzej i z wiksz przesad: aby wysucha
pieni lenego boka, nawet wierz dziki z gr si sypa w. 21; u We-
rgiliusza pochwaa jest oszczdniejsza: db tu i wdzie koni sw ko-
ron
21
). Przedmiotem pieni Sylena s wybrane epizody mitologiczne,
poczwszy od stworzenia wiata; Szymonowic wzoruje si na eklodze
rzymskiego poety, ale siga te do Metamorfoz Owidiusza. Przywouje mity
zwizane z postaciami Heraklesa, Dejaniry, Hefajstosa, Atalanty, Ojnomausa,
Danaid i innych. Podobnie jak w przypadku Orfeusza ich dobr nie jest, jak
si wydaje, specjalnie umotywowany, a zarwno Sylen, jak i Menalka ury-
waj swoje pieni waciwie w dowolnym miejscu fabuy, aby powrci do
swoich zaj:
Dopiero si rozeszli, kady w swoje lady,
Chopcy z bydem do domu, Sylen do biesiady
Sz. III, w. 111112
Zarwno w opowieci boka znajcego przeszo, jak i pasterza poja-
wiaj si elementy oceny mitologicznych bohaterw:

20
Mam na myli opowie o przygodach Orfeusza jako uczestnika wyprawy po zote
runo. Sama posta mitycznego piewaka suy niewtpliwie Szymonowicowi do wyrae-
nia jego wasnej hierarchii wartoci; w jakim stopniu Orfeusz samotny artysta, doce-
niajcy, w przeciwiestwie do innych, warto sztuki jest alter ego poety. Por. niej,
s. 101103.
21
Verg. Ecl. VI, w. 28. Cytat wg wydania: Sielanka rzymska, prze. i oprac. J. Skowski, War-
szawa 1985.
~ 38 ~
A ciebie jako wspomnie, Medea niebogo?
Ach, niestety, nazbyte postpia srogo!
Ojczyzn ach, niestety! i ojca zdradzia []
Pochwali ci nie mog. []
Sz. XVI, w. 173177
[] Enomau, ach, ojcze przeklty!
[] le do ciebie, zy ojcze, jedzi byo w swaty.
Sz. III, w. 69, 72
I wy, bezecne siostry, wy nielutociwe,
Cocie pomordoway swe me waciwe
Sz. III, w. 75 76
Ich obecno tumaczy mona tym, e jest to niejako autorska relacja
Menalki i Sylena o mitologicznych wydarzeniach, ich narratorzy nie stroni
od przedstawienia swojego stosunku do opisywanych wydarze. Owe
wstawki moralizujce, prawie nieobecne w antycznym pierwowzorze,
nasuwaj skojarzenie z poetyk pieni dziadowskiej, gdzie relacji o wyda-
rzeniach towarzysz rwnie przejawy reeksji i oceny piewaka; zbieno
ta widoczna jest zwaszcza w przypadku sielanki III, gdzie pie piewana
jest w zamian za uwolnienie (egzystencja dziadw, ktrzy naleeli do lepszej
kategorii ebrakw, rwnie opieraa si na kontrakcie: pie lub modlitwa
w zamian za jamun
22
). W sposb przywodzcy na myl raczej dziada
wdrownego ni mitycznego boka przedstawiony jest rwnie Faun w utwo-
rze J.B. Zimorowica Zezuli syn (XII). Jest on przybyszem z dalekich stron,
ktry pozyskuje suchaczy pieniami dawnymi (w. 34), a jeden z pastuszkw
bierze go nawet za ma dzikiego (w. 30), ale tekst nie daje powodw, aby
wiza to wyraenie z poematem Kochanowskiego. Faun piewa o losie Nar-
cyza i jest to kolejny przykad rozwinitej renarracji wyraajc rw-
nie osobisty stosunek do nieszczsnego modzieca zakochanego we wa-
snym odbiciu: Co czynisz, o pachol gupie i uporne? (w. 146). Elementy
oceny bohaterw nie stanowi jednak jak si wydaje wystarczajcej
podstawy, aby traktowa przytoczone przez piewakw fabuy mitologiczne
wycznie jako nauk moraln.
List osb, ktrym twrcy sielankowych zbiorw powierzyli rol piewakw
mitologicznych fabu w formie renarracji o dominujcej funkcji estetycznej,
mgby zamyka Sylen Gawiskiego, gdyby nie to, e w przypadku jego
sielanki pod tym samym tytuem, co cytowane wyej utwory Szymonowica

22
B. Geremek, Lito i szubienica. Dzieje ndzy i miosierdzia, Warszawa 1989, s. 58 59.
~ 39 ~
i Wergiliusza, i wyranie do nich nawizujcej, mamy do czynienia z renar-
racj in potentiam utwr nie jest bowiem skoczony. Istniejcy pocztek
wiersza zawiera parafraz Symonidesa; urywa Gawiski na pierwszych
zdaniach opowieci Sylena, ktra rozpocza si opisem powstania wiata
i jak si moemy domyla skupia miaa si rwnie na historiach
mitologicznych. Prno byoby docieka, czemu Gawiski nie dokoczy tej
sielanki, faktem jest natomiast, e umieci j w swoim ostatnim rkopi-
miennym cyklu sielankowym. Nawiasem mwic, zestawienie trzech
utworw opatrzonych tym samym tytuem i tworzcych szereg tekstw
hierarchicznie ze sob powizanych poprzez zastosowanie zasad imitacji,
zwraca uwag pewn ciekaw waciwoci: kada kolejna sielanka, zalena
od poprzedniej, zawiera bardziej skomplikowany system odwoa do mitolo-
gii. Autor dziejw form pastoralnych w nowoytnej Europie, W.W. Greg
zauway, e Wergiliuszowi nie wystarczyy zwyke nawizania do mitolo-
gii, jakie stosowa Teokryt, i dlatego budowa kilkuwarstwowe odwoania,
np. wprowadzajc do utworu boka lenego i powierzajc mu powtarzanie
opowieci o mitycznych pocztkach wiata
23
. Szymonowic, adaptujc temat,
dokonuje dalszych rozszerze poprzez dodanie do pieni Sylena wtkw
zaczerpnitych z Owidiuszowych Metamorfoz, Gawiski natomiast jak
mona sdzi z zachowanego fragmentu poza powieleniem tej struktury
zamierza wprowadzi do niej do znaczce innowacje. Tekst zawiera bo-
wiem intrygujcy passus, z ktrego wynika, i piewaka natchna Myl
przedwieczna [] wszystkowadna (k.169v, w. 11, 19). By moe Gawi-
ski chcia w tej sielance, wzorem innych poetw barokowych, posuy si
mitologi w celu wyraenia swojego credo, a na dalsz cz pieni Sylena
zabrako mu ju pomysu? Zdaniem Krzewiskiej w utworze tym Gawiski
zaatakowa Szymonowica za przekonanie o pogarszaniu si wiata; mia on
take stanowi rodzaj palinodii w odniesieniu do prezentowanych we
wczeniejszych tekstach Sielanek nowych polskich pogldw kwestionujcych
warto cnoty i opanowania
24
. Powierzenie lenemu bokowi roli mdrca,
nawet o pewnych cechach proroka, nie powinno dziwi, jako e Wergiliu-
szowy Sylen uzyska w oczach chrzecijaskich komentatorw status oso-
by, ktra posiada ukryt bosk mdro
25
.

23
W.W. Greg, Pastoral Poetry and Pastoral Drama, A Literary Inquiery, with Special Reference to the
Re-storation Stage in England, London 1906, s. 15.
24
A. Krzewiska, Sielanka staropolska. Jej pocztki, tradycje i gwne kierunki rozwoju, Warszawa
1979, s. 172.
25
A. Viperano, De poetica libri tres, Antverpiae 1579, s. 147: [] Sileni persona prudenter
locutus est, qui reconditae sapientiae deus habebatur. O Sylenie por. te niej, s. 104.
~ 40 ~
Kolejny przykad duszej renarracji, aczkolwiek ju nie tak do koca bez-
interesownej, zawiera sielanka Bartomieja Zimorowica Moojcy (VI). Celem
opowieci opartej na micie o Wenerze i Adonisie, woonej w usta Aleksego,
jest przedstawienie mocy Kupidyna, a co za tym idzie mocy i natury mio-
ci. Adresatem tej uwiadamiajcej historii jest mniej dowiadczony przyjaciel
pasterza, a odczyta mona j szerzej jako nauk dla ludzi modych. Opowia-
danie pasterza jest ilustracj tezy, e przed Kupidynem trudno si obroni,
skoro nie udaje si to nawet bogom: Nikt przed nim nie ule w adnym
kcie wiata (w. 76). Mit antyczny przedstawia Zimorowic z pewnymi mo-
dykacjami: nie wspomina o smutnym kocu tej mioci, akcentuje natomiast
uczucia zakochanej Wenery i opisuje, nie stronic od akcentw komicznych,
pogo przepenionej podaniem bogini za modziecem, ktra skoczya si
jej potkniciem i zranieniem o krzak ry
26
. Narracj zamyka przyjacielska
rada dla Jolasa, bdca przewrotnym podsumowaniem mitologicznej historii:
I ty si te nie frasuj, bo abo dostaniesz,
Czego dasz, abo si frasowa przestaniesz.
JBZim. VI, w. 137
Jeszcze mocniej intencja autorska ciy na renarracji, ktrej w caoci po-
wicona jest pie Rozalii z Roksolanek (III 17). Tematem utworu jest wojna
trojaska; ruska panna wymienia najwaniejsze wydarzenia, ktre
doprowadziy do upadku miasta: sd Parysa, decyzj Wenus o oddaniu mu
Heleny, porwanie, dziesicioletni wojn, mier bohaterw z obydwu obo-
zw: Hektora, Patroklesa i Achillesa. Gwnym powodem odwoania si do
mitu trojaskiego jest wydobycie sensw moralnych
27
. Helena uzyskuje
status gwnej winowajczyni (Ona to winna, ona to zgrzeszya / Kiedy
maeskiej wiary odstpia w. 1314), ale nie jedynej:
Winien i Parys, e po cudz on
Popieszy bystrym morzem i zwid on []
Winna i Wenus, e za owoc zoty
Darowaa mu nie swoje pieszczoty;

26
Scena pogoni Wenery za Adonisem i jej wypadku bya jednym z popularniejszych moty-
ww poetyckich (wystpowaa np. w Adonie Mariniego). W sownikach mitologicznych wyja-
niano, e wydarzenie to byo przyczyn powstania kwiatu czerwonej ry, obok dotychczas
istniejcej biaej (por. np. F.A. Pomey, Pantheum mythicum albo bajeczna bogw historia, prze.
P. Woyno, Warszawa 1768, s. 127).
27
Dostrzec mona podobiestwo do Pieni I 17 Jana Kochanowskiego (por. przypis wydaw-
cy do tego utworu, [w:] Sz. Zimorowic, Roksolanki, oprac. L. lkowa, Wrocaw 1983, s. 125).
~ 41 ~
Winien wiat wszystek, e si jedn szczyci
Helen, ktrej kady sobie yczy.
SZim. III 17, w. 1718, 2124
Zwaszcza ta ostatnia przyczyna upadku Troi jest godna uwagi, bo wska-
zuje na oryginaln myl Zimorowica: pokj zapanuje, Gdy kady bdzie
mia Helen swoj (w. 27); i tak Helen jest dla Rozymunda Lilidora. W
tym sensie opowie o mitologicznych kochankach wpisuje si w konwen-
cj epitalamijn, cho nie mona mwi o analogii, lecz raczej o zestawie-
niu (na zasadzie kontrastu), ktre jest wyrazem zawartej w Roksolankach idei
dwch typw mioci: spod znaku Wenus i Kupidyna (wolnej i grzesznej, a
przez to nietrwaej i destrukcyjnej) oraz maeskiej (wiecznie ywej i
przynoszcej owoce, ktrej patronuje opiekuczy Hymen-Amor Boy
28
).
Symboliczne przekazanie wadzy nad nowoecami jest ukazane w pie-
ni Pulcherii (III 19), ktra stanowi kontekst dla opowiedzianej wczeniej
historii mitologicznej; antyczni bogowie mioci, przedstawieni wczeniej
jako sprawcy upadku pastwa, musz ustpi innym wartociom: Oto
idalska bogini j mija / Miasto niej mio z Empiru przychodzi, / Przed ni
Cypryjczyk chybkie skrzyda zwija (w. 25 26), a w dalszej czci utworu
metaforyka biblijna zastpuje mitologiczn.
Jak ju wspomniaam, rozbudowana renarracja nie jest w sielankach zjawi-
skiem czstym, dlatego omwiam wikszo jej przejaww. Inaczej rzecz si
ma z renarracjami krtszymi, kilku- czy kilkunastowersowymi, istniejcymi
w utworze na zasadach przytoczenia (s to wic przypadki ilustrujce teori
Dobakwny). Mog wystpowa samodzielnie lub w nagromadzeniu (mona
wtedy mwi o serii renarracji), najczciej wpisane w schemat konkursu
piewaczego lub jako carmina amoebaea (pieni piewanych na przemian
29
).
Forma ta daje poecie moliwo przedstawienia fabuy mitologicznej jako
atrakcyjnego tematu artystycznego, w opracowaniu na gosy pasterzy.
W sielance Szymonowica Wesele (II) Morson, poproszony przez wsp-
towarzyszy, prezentuje pieni, ktre sysza na uroczystoci. Zapowiadajc
o czym bdzie mowa, wyjania, e wszyscy czterej piewacy opiewali
zgodnie z okolicznociami przygody Wenery i Kupidyna. Pasterz suge-
ruje, w majcej form poliptotonu wypowiedzi, e pieni byy sui generis
wariacj na temat:

28
Por. P. Stpie, Poeta barokowy wobec przemijania i mierci. Hieronim Morsztyn, Szymon Zimo-
rowic, Jan Andrzej Morsztyn, Warszawa 1996, s. 45 102.
29
Por. lkowa, Wstp, [w:] J.B. Zimorowic, Sielanki nowe ruskie, oprac. L. Szczerbicka-lk,
Wrocaw 1999, s. XX.
~ 42 ~
Kady peni, a jeden doglda drugiego,
Mienic Cypryd, mienic jej piknego syna,
Cypryd i mioci dawc Kupidyna.
[ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ]
Inszy dadz: on zacznie o maym Kupidzie,
Take o matce jego, nadobnej Cyprydzie.
Sz. II, w. 50 52, 5556
Treci czterech pieni s sceny z ycia bstw mioci: przygoda Kupi-
dyna z pszczk; nauki, jakie wynis pasterz ze znajomoci z bokiem,
przygoda maego chopca z Amorem oraz obraz Wenus poszukujcej swo-
jego syna. Zostay one opowiedziane w formie anegdoty (zwaszcza pierwsze
trzy, czwarta to monolog bogini), zakoczonej dowcipn point. W utworze
peni funkcj wycznie estetyczn, s pokazem kunsztu piewakw (na
planie rzeczywistoci przedstawionej) i poety (w rzeczywistoci pozalite-
rackiej). Podobny charakter ma przywoanie opowieci o mioci Alfeusza,
boga rzecznego i nimfy Aretuzy w sielance VI. Fabua mitologiczna jest
jednym z tematw pieni piewanych na zmian (Tityrus wprzd zaczy-
na, Dametas po niemu w. 34), pozostae nie zawieraj mitologii i maj
w wikszoci charakter erotyczny. Zblion budow ma sielanka Barto-
mieja Zimorowica Swaci. Znaczy to, e mitologia traktowana jest przez
poet na takich samych prawach, co historie innej proweniencji, a zabiegi
te mona okreli wsplnym mianem ponownego artystycznego opraco-
wania znanego tematu. Mitologia stanowi niewyczerpane rdo inspiracji,
a dodatkowym powodem popularnoci pewnych motyww jest ich utrwa-
lenie w tradycji literackiej. Czasem, jak w przypadku Wesela, gdzie wszyst-
kie pieni s parafrazami sielanek Moschosa, Biona i Pseudo-Teokryta,
zamiast o relacji mit literatura, naleaoby raczej mwi o intertekstual-
nych odwoaniach do literatury antycznej (a w niektrych przypadkach
nawet o alegacji)
30
. Opowiedziane w sielankach historie maj bowiem

30
Termin alegacja stosuj zgodnie z denicj proponowan przez M. Gowiskiego, ktry
okrela tym mianem takie nawizania midzytekstowe, gdy przywoywany tekst traktowany
jest jako autorytatywny, obowizujcy, a priori suszny i wartociowy; w konsekwencji tekst
cytujcy zostaje podporzdkowany tekstowi cytowanemu. (O intertekstualnoci, [w:] idem,
Prace wybrane, pod red. R. Nycza, t. 5: Intertekstualno. Groteska. Parabola. Szkice oglne i interpre-
tacje, Krakw 2000, s. 23). Gowiski traktuje jednak alegacj jako odmian intertekstualnoci
charakterystyczn dla literatury renesansowej. Zgadzam si z A. Fulisk, ktra polemizuje
z tym stanowiskiem, podkrelajc, i Zarwno praktyka literacka renesansu [], jak i teoria
poezji oraz retoryki [] dostarczaj dowodw, e alegacyjno bya tylko jednym, nie naj-
istotniejszym, obliczem zwizkw midzytekstowych w tej epoce. (Renesansowa aemulatio:
alegacja czy intertekstualno?, Teksty Drugie 1997, z. 4, s. 6).
~ 43 ~
znanych z imienia autorw i nie nale ju do archaicznego zespou ludo-
wych poda greckich. Reprezentuj one zatem mit literacki sensu stricto,
ktry jednak zaczyna funkcjonowa na takich samych zasadach, jak fabuy
zawarte w dzieach Homera i Hezjoda. Wpyw inwencji mitotwrczej
poetw by szczeglnie istotny w ksztatowaniu wizerunku bstw, ktre
rzadko zachowyway swj pierwotny charakter, czego najbardziej wy-
mownym przykadem jest posta Erosa-Kupidyna. Bg, ktry w Iliadzie
mia posta nieokrelonej siy sprawczej powstaej wprost z chaosu, prze-
szed w pniejszej literaturze ewolucj i na zawsze pozosta maym, ale
wszechwadnym skrzydlatym bokiem i synem Afrodyty.
Chocia wic powracajc do pieni z Wesela np. motyw ukucia Ku-
pidyna przez pszczk wzorowany jest na konkretnym utworze literackim
i na prno go szuka w najstarszym zbiorze mitw, jego ponowne opracowa-
nie w sielance Szymonowica potraktowa naley jako renarracj mitologiczn.
Tym bardziej, e historia ta cieszya si uznaniem take innych autorw
sielanek, ktrzy poddawali j dalszym przeksztaceniom. Szymon Zimoro-
wic wykorzysta schemat fabularny, lecz rol boka powierzy dziewczynie
(SZim. I 11), natomiast jego starszy brat zachowa osoby dialogu, lecz uk-
szenie pszczki zamieni na ukucie kolcem ry (JBZim. IV, w. 53 58).
W takiej samej roli, co pieni z Wesela, cho w innej formie, pojawiaj si
renarracje w pieni Tymorynny (SZim I 2), gdzie pi pierwszych strof
powiconych jest tematom odrzuconym ze wzgldu na ich nieprzystawalno
do okolicznoci weselnych. Wrd historii dramatycznych, a nawet krwawych,
traktujcych w dodatku przewanie o zwizkach nieusankcjonowanych
witymi ustawami, s dwie mitologiczne: o Andromedzie i Perseuszu
oraz o Penelopie bronicej si przed zalotnikami. Ponadto Zimorowic odwouje
si do legendy o Wandzie i znanej z romansowych opracowa rzymskiej
heroiny Lukrecji. Renarracje stanowi kontrast dla charakteru cyklu: Na-
sze agodne ogaszaj ody / Dnia dzisiejszego uroczyste gody (w. 2122).
Rnice zostaj zaakcentowane ju na planie stylistycznym:
Niech drugi gadkim wierszem opowieda,
Jako aosna barzo Andromeda
Na twardej skale wisiaa opita
W elazne pta []
SZim. I 2, w. 13 16
Sposb, w jaki poeta odegnuje si od nielicujcej z charakterem wita
tematyki, podkrelajc rnic midzy tak literatur, ktra ywi si histo-
riami tragicznymi a jego lirykami, przywodzi na myl renarracj mitu z Sobt-
~ 44 ~
ki, gdzie podkrelano, e historia ta wydarzya si gdzie indziej, daleko od
Polski, w ktrej panuj insze obyczaje. Jednak w przeciwiestwie do
Kochanowskiego, ktry w prawie caej twrczoci polskojzycznej zacho-
wuje konsekwentny dystans do tradycji mitologicznej, niejednokrotnie
ujmujc fabu mityczn w cudzysw, jak to uczyni w pieni Panny IX
31
,
Zimorowic nie rezygnuje z odwoywania si do mitw i mitologicznego
sztafau. Sowa pieniarki nie maj wic charakteru deklaracji poetyckiej.
By moe naley je traktowa jako jak dowodzi lkowa zapowied
obecnej w cyklu polemiki z czarnoleskim poet
32
.
Renarracjom ukadajcym si w serie mog zosta nadane dodatkowe
funkcje. Sielanka Szymonowica Kiermasz (IX) ma konstrukcj zblion do
Wesela; s to rwnie pieni stanowice wariacje na temat postaci mito-
logicznych, jednak nie maj one wycznie funkcji estetycznej i dlatego
warto powici tej bukolice chwil uwagi.
Powracajcy z jarmarku Menalka jest proszony przez wsptowarzyszy
o zrelacjonowanie tego, co tam si dziao, a zwaszcza czy z pieni byo co
grzecznego. Tak jak w przypadku Wesela, tak i tutaj uwaga piewakw
skupia si na dwch gwnych bohaterach, o czym mwi pasterz, zapo-
wiadajc pieni:
Jedna mi si tam grzeczna widziaa druyna,
Ktra Dyjann i jej brata, Apollina,
Wielbia na przemiany. Na dwie stronie stali:
Ci przestawali, drudzy po nich zaczynali.
Sz. IX, w. 61 64
Tematem pieni s przygody wymienionych bogw, ale pojawiaj si
rwnie inne postacie mitologiczne: Alcydes (Herkules), Pan, Merkury i Muzy.
W przeciwiestwie do Wesela, niektre ze piewanych scenek oprcz
tego, e dowodz umiejtnoci artystycznych druyny nios ze sob
przesanie domylne. Tematem pieni s poczynania bogw, ich dokonania
i umiejtnoci wojenne oraz zaleno pasterzy i zwierzt domowych od
przychylnoci ich boskich patronw. Fikcyjne dialogi bstw zawieraj na-
tomiast czytelne aluzje do wspczesnej poecie rzeczywistoci politycznej.

31
Por. Abramowska, Nie te kraje, s. 116 117.
32
W tej pieni, bdcej podobnie jak pierwsza wprowadzeniem do waciwego turnieju
piewaczego, Zimorowic wymienia bowiem bohaterki, ktrym powici utwory Kochanowski;
por. L. lk, Roksolanki Szymona Zimorowica a renesansowy klasycyzm (Liryka Jana Kochanowskiego
jako tradycja), [w:] Jan Kochanowski i epoka renesansu. W 450. rocznic urodzin poety 1530 1980,
pod red. T. Michaowskiej, Warszawa 1984, s. 370nn.
~ 45 ~
Napomnienia Alcydesa pod adresem Artemidy: Nie zawsze si mylistwo
twe dobrze obawia. / Na co liche zajce lub sarny bijaj? (w. 130 131);
Zubrowie szkodcy wielcy, take winia dzika: / Na te niech smycz twoja
mne charty zmyka (w. 135136) odczytywane s jako apel do Zyg-
munta III, aby da nauczk nieprzyjacioom z zewntrz, zamiast angaowa
si w spory wewntrzne
33
. Jeli idc tym tropem potraktujemy Dian
jako alegori krla polskiego, mona rwnie odnosi do niego (poda-
ne?) cechy waciwe tej bogini mstwo, odwag, prawo etc. Aluzje do
wspczesnoci, a zwaszcza do pogldw na temat poezji zawieraj take
fragmenty angaujce obok Apollina i Diany rwnie Muzy. Kwestia ta,
bdca czci pojawiajcych si w zbiorach bukolicznych wypowiedzi
autotematycznych, stanowi osobne zagadnienie
34
, jednak ju teraz warto
podkreli, i jest to jeden z przypadkw nakadania si funkcji, czyli krzy-
owania si rnych warstw mitologizacji w sielance. Obecno nawiza
mitologicznych o rnym statusie funkcjonalnym jest przyczyn tego, e
np. opis postaci nakada si na renarracj, jak w czwartej pieni z Wesela,
gdzie Wenus poszukujca swojego syna (fragment o charakterze narracyj-
nym) sporzdza jego szczegow charakterystyk, istny portret pamicio-
wy, ktry jest zarazem wyliczeniem cech mioci.
Dotychczas mowa bya o renarracjach sugerujcych autorskie pragnienie,
by ukaza wachlarz moliwoci tematycznych, ktre daje mitologia, a ktre
poeta potra (co okazuje nam w mniej lub bardziej dyskretny sposb)
wykorzysta. Wypeniaj wic one podstawowe wedug teorii Dobakwny
dla sielanki zaoenie literackoci odkrytej
35
. Ponadto fabua mitolo-
giczna bywa przez twrcw sielanek stosowana przede wszystkim w funkcji
argumentu, dobrego lub zego przykadu, kontekstu lub kontrastu dla sy-
tuacji przedstawionej w utworze; albo te jako punkt wyjcia do reeksji
lub wypowiedzi na temat spraw aktualnych.
Cay zestaw renarracji, nazwanych gdzie indziej fabukami mitologicz-
nymi
36
, uytych instrumentalnie zawiera pie Dziewosba z Roksola-
nek, cho ten sposb odwoania do mitu charakterystyczny jest dla caego

33
W przypisie do tych fragmentw utworu wydawca twierdzi wrcz, e: Wszystkie przyto-
czone w tej sielance pieni w mniejszym lub wikszym stopniu zawieraj krytyk rzeczywisto-
ci wspczesnej autorowi J. Pelc, Wstp, [w:] Sz. Szymonowic, Sielanki i pozostae wiersze
polskie, oprac. J. Pelc, wyd. II zmien., Wrocaw 2000, s. 84.
34
Por. uwagi w podrozdziale Muzy, s. 118 122.
35
Dobakwna, op. cit., s. 28.
36
K. Pachciska, Logika ukadu (ze studiw nad Roksolankami Szymona Zimorowica),
[w:] Wrd zagadnie polskiej literatury barokowej, cz. I: wiatopogld genologia topika, pod
red. Z.J. Nowaka, Katowice 1980, s. 92106.
~ 46 ~
zbioru. Pierwsza z opowieci majcych zilustrowa si mioci przywouje
posta potwora i olbrzyma, ktry Chocia si bogw nie ba, ani ich pio-
runw (w. 52), tak ogromnym uczuciem zapaa do Galatei, e zmienio to
jego charakter i zachowanie:
e te on, krwawoyrca, ktry ludzie jada,
Galantowa si umia; wpojrzd oceana
Ciao olbrzymskie kpa, stojc po kolana;
Nauczy si grabiami poczesa czupryny,
SZim. Dz., w. 56 59
Nastpny fragment pieni jest renarracj mniej znanej historii mioci
Achillesa i Polikseny: Pelidzie Pryjamowa cora / Podobaa si (w. 6566).
W kilku zdaniach poeta akcentuje zgubny wpyw uczucia na greckiego
herosa, ktry rzec by mona zatraci instynkt samozachowawczy i da
wpdzi si w puapk:
[] dlatego pan mody
Bezbronny do Cyntego kocioa na gody,
Przyszed, ale, ni wiar Pryjamwnie lubi,
Przy otarzu go Parys niemski zagubi.
SZim. Dz., w. 69 72
Trzecia opowie opiera si na micie o Hippodamii, ktra postanowia rk
odda temu, kto wygra z ni w wycigach, i Pelopsie, ktry tego (podstpem)
dokona. W stosunku do dwch wczeniejszych renarracji ta jest najkrtsza
i, dla uniknicia monotonii, rozpoczyna si gur praeteritio: Nie wspominam
dziewoi twojej, Enomanie (w. 73). Wspln cech tych niedugich, ale zawie-
rajcych najwaniejsze mitemy opowieci, jest intencja ukazania bezsilnoci
boga i czowieka wobec wadzy Kupidyna (bo, pomimo, e opowieci te zaczy-
naj si sowami Dozna mi Polifemus w. 51; moje [] strzay serco-
tyczne w. 104 co wskazywaoby na udzia Dziewosba-Hymena
w przytoczonych historiach, to jednak z dalszej czci utworu wynika, e to Eros,
jego pbrat i przyczyna wszelkich miosnych nieszcz i zawodw, jest ich
sprawc) i konsekwencji zaangaowania si w zwizek nierokujcy powodze-
nia. Jednoczenie stanowi one wstp do wypowiedzi skierowanej bezpored-
nio do Rozymunda i zawierajcej agodn wymwk pod adresem pana mo-
dego, ktry w modych latach rwnie ulega urokom mioci spod znaku
Wenery (jest to przede wszystkim aluzja do sielankowej twrczoci Zimorowi-
ca). Jego losy potoczyy si jednak szczliwiej ni antycznych bohaterw:
~ 47 ~
Przeci jednak musiae min Terpsychor,
A otrzyma tysickro wdziczn Lilidor.
SZim. Dz., w. 101102
Dla kontrastu przywouje poeta tym razem w formie duszej renarra-
cji (widoczna jest dbao o urozmaicenie formalne owych fabuek; jak
zauway Backvis, pie Dziewosba, cho duga, nie jest utworem nu-
cym
37
) znan histori miosn Apollina i Dafne. Stanowi ona rwnie
rodzaj dalszego cigu do trzech wczeniejszych opowieci, o czym wiadczy
przytoczony na jej pocztku dialog pomidzy bogiem doskonaym my-
liwym a Kupidynem, zapowiadajcy pniejsze kopoty tego pierwszego,
skrzydlaty boek postanawia bowiem dowie, e jego strzay maj wiksz
si. Renarracja zawiera rozbudowany opis zakochanego Apollina i wsty-
dliwej nimfy. Do tych fragmentw przyjdzie powrci w innym miejscu
38
,
gdy oboje przedstawieni s przez Zimorowica niczym wspczeni mu
modzi ludzie; tu zacytujmy tylko najbardziej charakterystyczne elementy
obrazu: Dafne zachowuje si niczym dobrze wychowana szlachcianka
(Panna od niego oczy obraca wstydliwa w. 151), Apollo przemawia
do niej, wymieniajc osobliwe, jak dla boga cechy (W delckiej ziemi,
w ksistwie patarajskim / I na Tenedzie jestem dzierawc dziedzicznym
w. 167168; a ponadto: mog galardy z wosk pergameszk skoczy, /
Plsy ruskie wyprawia, polskim tacem toczy w. 173174; oraz
kanzony grawa na kornecie w. 172). Historia ta, zakoczona, jak
wiadomo, metamorfoz nimfy w drzewo laurowe, ma uwiadomi Rozy-
mundowi jego szczcie mio odwzajemnion:
Ja z tob, Rozymundzie, askawiej postpi,
Bo jakom tobie czystych zapaw nie skpi,
Tak wzajem gadkowosej twojej Lilidorze
Ogniw nieugaszonych udzielaem sporze.
SZim. Dz., w. 217220
Ten idylliczny obraz maestwa Dziewosb potra rwnie odnie do
mitu; tym razem wystpujcego jako (jedyny) bonum exemplum historii
Eos i Tytona, ktrzy kochali si rwnym sposobem (w. 221). Dla odmia-
ny w dalszej czci utworu poeta powouje si na histori Hippomenesa,
ktry mio i rk Atalanty zdoby musia w zawodach i przy uyciu pod-

37
C. Backvis, op. cit., s. 62.
38
Por. uwagi o naturalizacji postaci mitologicznych, s. 9196.
~ 48 ~
stpu. Dla Hymena nie s to zabiegi bynajmniej godne pochwalenia i dla-
tego zestawia je z sytuacj Rozymunda jako exemplum contrarium
39
:
Ale ty przyjaciela za moim wyrokiem
Otrzymae nie gwatem, nie szalonym krokiem,
Lecz miluchno i snadno.
SZim., Dz., w. 291293
W podobny sposb tematyka mitologiczna przeciwstawiona zostaje a-
godnym odom w pieni Tymorynny (I 2), a take w innych miejscach
zbioru, zawsze ilustrujc koncepcj dwch rodzajw mioci.
W Dziewosbie renarracje przeplatane i powizane z wypowiedziami kie-
rowanymi do nowoecw pojawiaj si jeszcze kilka razy, na zasadach,
ktre starano si wyej pokaza. adna z tych opowieci nie zostaje wpro-
wadzona przypadkowo i tylko dlatego, e dotyczy mioci i jako taka wpi-
suje si w konwencj epitalamium; kada z nich cile odnosi si do tego,
co parze modej chce przekaza Dziewosb w pieni, ktra jest poetyckim
ekwiwalentem oracji weselnej. Roksolanki zawieraj najwicej przykadw
celowego wykorzystania renarracji, ale jest to metoda obecna prawie we
wszystkich cyklach sielankowych. Warto moe przytoczy jeszcze jeden
wyrniajcy si oryginalnoci przykad.
W rkopimiennym zbiorze sielanek Jan Gawiski zamieci wczeniej
niepublikowany tekst o wiele mwicym tytule Odczary na Simonidesowe
Czary. Utwr bdcy niejedyn w Sielankach nowych polskich parafraz
Szymonowica jest zbudowany na do osobliwym pomyle, ktry bio-
grasta Gawiskiego nie bez racji uzna za wyskok dobrego humoru na-
szego poety
40
. Oto gwn bohaterk jest owa otryni, ktra skrada
ma w sielance Symonidesa; jej celem jest zneutralizowanie czynnoci
magicznych (przywoywanych w utworze), jakie wykonuje prawowita
maonka. Uzasadnienie pomysu jest nastpujce: mczyzna by jej wcze-
niej obiecany mona go nawet nazwa narzeczonym
41
(e moim mia
zostawa, zwizaam przysig k. 154v, w. 26), wic maestwo z inn

39
Przeciwstawienie namitnoci spokojnemu szczciu maeskiemu jest zgodne z wcze-
snym ideaem ony jako towarzyszki ycia, przyjaciela i gospodyni. Podobne zestawienia
bd to z historiami mitologicznym bd z romansowymi pojawiay si w autentycznych
oracjach weselnych; pisze o tym M. Barowska, Klorynda i Tankred w topice mowy weselnej Jerzego
Ossoliskiego, [w:] Z ducha Tassa. Ksiga pamitkowa sesji naukowej w czterechsetlecie mierci pisarza
(15441595), pod red. R. Ocieczek przy wspudz. B. Mazurkowej, Katowice 1998, s. 187199.
40
L.M. Dziama, Jan Gawiski. Studium literackie, Krakw 1905, s. 105.
41
Ale nie mem, jak pisze Krzewiska (op. cit., s. 171), chyba e uznamy go za bigamist.
~ 49 ~
byo de facto wynikiem uwiedzenia: Kradzie to, nie maestwo (k. 155,
w. 12). W bukolice, ktra poprzez wiadome odwoanie do wzorw wpisuje
si w szereg utworw naladownictwa programowego
42
(Teokryt Wergi-
liusz Szymonowic Gawiski)
43
, nie ma prawie mitologii w tej mierze
Gawiski poda za Szymonowicem, ktrego Czary s jednym z najbardziej
ewidentnych przykadw usunicia elementw antycznych i zastosowania
kolorytu lokalnego w parafrazie z greckiego poety
44
. Poeta wprowadza jeden
wtek mitologiczny, by moe za Teokrytem, ktry przed rozpoczciem
czarw kae dziewczynie odwoa si do Kirki, Perimedy, Medei
45
, czyli
legendarnych czarodziejek. Gawiski pozostaje przy bodaj najbardziej
z nich znanej Medei, przywoanie jej osigni jest wprowadzeniem do
gwnego punktu akcji i, podobnie jak u Teokryta, czarodziejka jest swego
rodzaju patronk Pani, ktra pragnie osign rwnie skuteczn moc:
[] Dirce moja! a ty
Kolchidzkiej niegdy wiedmy zwab mi wskok warsztaty:
Gowni z pieka, ktr dom Kreontw palia,
Gdy nad spmionic swej si krzywdy mcia,
Bicz zych Furyj, jako nim okraczaa smoki,
Latajc po powietrzu pod same oboki []
Widz i ziela w nowych ksiycach zbierane,
Jakie koty wic miay Medei miedziane,
Dojd jej sztuk []
Gaw. VII, k. 155, w. 19 24, 2728
Przywouje tu Gawiski, cho nie w kolejnoci chronologicznej, najbar-
dziej znane przykady czarw zwizanych z Mede i Jazonem: pomoc
w ujarzmieniu smoka, co byo jednym z warunkw zdobycia zotego runa;
zemst na nowej wybrance Jazona (w postaci podarunku sukni lubnej,
ktra zapona na pannie modej, crce krla Kreona, wywoujc rwnie
poar w paacu) oraz zemst na Peliasie, ktrego za poduszczeniem Medei
wasne crki ugotoway w kotle zawierajcym rzekomo cudowne odma-
dzajce zioa. Pomijajc wizerunek bohaterki jako latajcej wiedmy co

42
S. Balbus, Midzy stylami, Krakw 1996, s. 244.
43
O wzorach sielanki Szymonowica pisa szczegowo J. anowski, Czarw Szymonowica
parentela klasyczna, pokrewiestwo renesansowe, ksztat rodzimy, [w:] Charisteria Thaddaeo Sinko []
oblata, WarszawaWrocaw 1951, s. 169 181.
44
Por. J. awiska, Szymonowic jako naladowca Teokryta, Eos 1961, z. 1, s. 135 149.
45
Teokryt, Czarodziejki [idylla II], w. 16. Wszystkie cytaty z Teokryta podaj wedug wydania: Sie-
lanka grecka. Teokryt i mniejsi bukolicy, prze. A. widerkwna, oprac. J. anowski, Wrocaw 1953.
~ 50 ~
blisze jest raczej sowiaskim wyobraeniom ni mitologii greckiej
niejasne jest posuenie si okreleniem bicz zych Furyj, a i gownia przy-
wodzi raczej na myl inny mit (o Meleagrze i Atalancie). By moe Gawiski
chcia wzmocni efekt poprzez nagromadzenie rekwizytw z pieka rodem,
moe po prostu niezbyt dokadnie pamita mit
46
. Nie jest rwnie wyklu-
czone, e sam autor nie by do koca przekonany co do zasadnoci wpro-
wadzenia tego motywu; w rkopisie (Odczary nie zostay wydane za ycia
autora) przy dwch wersach znajduje si adnotacja: deleantur hi duo si
placet (k. 155, dopisek marginalny dotyczy wersw: 18 27), co mogo
stanowi pierwszy krok do oczyszczenia sielanki w lad za Szymonowicem
z motyww zakcajcych jej swojski charakter.
Osobn grup renarracji stanowi te, w ktrych dokonano modykacji
nie na tyle istotnych, aby mona byo mwi o reinterpretacji, czyli bez
intencji polemiki z tradycyjnym przekazem, ale wykraczajcych poza drob-
ne przeksztacenia w historiach omawianych powyej.
Wierzby (X) Szymonowica s przykadem modykacji, ktr nazwa
mona za Markiewiczem kompilacj. Poeta poczy kilka motyww
mitologicznych (orszak nimf Artemidy, historia Kallisto nimfy, ktra
nie dochowaa czystoci, co wyszo na jaw w kpieli, i zostaa za kar
przemieniona w zwierz) i literackich (z Owidiusza, Kallimacha, Achille-
sa Tatiosa i Sannazzara)
47
. W rezultacie powstaa nowa historia mitolo-
giczna, skadajca si ze znanych motyww, i speniajca okrelone funk-
cje: usprawiedliwiajca decyzj Naidy o yciu z dala od potencjalnych
rde deprawacji, egzemplikujca przypuszczenia, jak moe si sko-
czy obcowanie z nieodpowiednimi ludmi (Z jakim kto y, zawsze by
miewan za takiego w. 138). Nais nimfa rozmylajca nad wodami
Puru jest alegori poety, ktry reprezentuje postaw waciw rene-
sansowemu humanicie, hodujcemu ideom stoicyzmu, dobrej sawy,
umiaru i zotego rodka. Historia przemienionych w wierzby boginek
suy przedstawieniu sdw na temat twrczoci poetyckiej i stylu ycia
oraz tumaczy, dlaczego lepiej wybra samotno ni pospolitowa si z nie-
godnymi ludmi:

46
Zabawne pomyki wynikajce z niedouczenia pokazuje na przykadzie utworu W. Ko-
chowskiego J. Malicki, Sowa i rzeczy. Twrczo Wacawa Potockiego wobec polskiej tradycji literackiej,
Katowice 1980, s. 130.
47
O stosunku sielanki Szymonowica do antycznych i nowoytnych wzorw pisa T. Sinko
(Szymonowic i Kallimach, [w:] idem, Antyk w literaturze polskiej: prace komparatystyczne,
wybr i oprac. T. Biekowski, wstp S. Stabrya, Warszawa 1998, s. 125127) i M. Cytowska
(O Wierzbach Szymonowica na nowo, Meander 1962, z. 5, s. 276 278).
~ 51 ~
Niechaj troski nie gryz i frasunki poche.
Samo nadbiey, co jest naznaczono komu,
A za chwila namaca i w zawartym domu.
Sz. X, w. 10 12
Bdzie pamitka moja na wieczny czas staa:
Bo nie y, po kim pikna pami nie zostaa
Sz. X, w. 1718
I wol nad pustymi schadza tu brzegami,
Nili si popisowa u gminu podego.
Sz. X, w. 136 137
Dziki formie zwrotu do adresata opowie staje si bardziej poruszaj-
ca, bo wiemy, e przemawia nimfa do nimf-wierzb, a wic postaci w jaki
sposb jej bliskich (I wy, wierzby, byycie kiedy boginiami w. 29,
aby tylko koo was [] dukaj w. 31 etc.), co pozwala na familiarny
ton i ocen postpowania (Samecie sobie winny, niebogi w. 33), a
dla podmiotu mwicego stanowi rodzaj przestrogi. Opowiedzenie histo-
rii ma wic rwnie cel moralizujcy, co zostaje wyraone explicite: Moe
by, e kto korzy wemie z waszej szkody, / Jako ja teraz bior (w.
134 135).
Dlaczego nie uzna tej mitologicznej skadanki za reinterpretacj?
Przyjmujemy, e z t mamy do czynienia wwczas, gdy jest to wyrana
i wiadoma zmiana sensu mitu. Ta historia stworzona zostaa z pgoto-
wych motyww-prefabrykatw (dugo zreszt przeceniano wkad Szymo-
nowica w jej oryginalne uksztatowanie), wykorzystanych jednak zgodnie
z ich pierwotnym charakterem (Diana jest straniczk czystoci, satyry
lubi poswawoli etc.).
Przedstawione powyej przykady ilustruj rnorodne sposoby wykorzy-
stania w sielankach fabuy mitologicznej z zachowaniem jej narracyjnego
charakteru. Jeli wic w odniesieniu do powieci dwudziestowiecznej
mona renarracj uwaa nawet za przypadek banalny w swej oczywi-
stoci
48
, to stwierdzenie takie byoby chyba krzywdzce dla twrcw sie-
lanek, ktrzy dowiedli, e posugiwanie si t technik nie musi wcale
oznacza monotonii.

48
Abramowska, Serie tematyczne, s. 64 (przypis 12). Autorka powouje si na stwierdzenie
J.J. Whitea, ktry jednak wypowiada si w sposb niewartociujcy: type one [i. e. renarra-
tion M.W.] is clearly dened and agreed upon most critics. (White, op. cit., s. 52).
~ 52 ~
REWOKACJA, CZYLI MIT PRZYWOANY
Krtkie, rzec by mona skondensowane, odwoania do fabularnej
warstwy mitu to jeden z najczstszych typw funkcjonowania mitologi-
zmw w poezji staropolskiej, nie wyczajc utworw bukolicznych. Rewo-
kacje mog mie form zdania, jak w wypowiedzi Marsjasza, ktry przy-
pomina swojemu rozmwcy pieni, jakie piewa, gdy by Bachus ukrad
Aryjadn (Ch. III, w. 21). Rzadziej przyjmuj posta grupy nominalnej,
jak w cytowanym ju przykadzie z Roksolanek, gdzie wspomniany zostaje
mikki Adonis z udatn Cypryd (SZim. I 1, w. 6). Granica, jak posta-
wiam pomidzy renarracjami w ich najkrtszej wersji a rewokacj, to jeden
mitem, wok ktrego zbudowane zostao odwoanie. Warunek ten wynikn
przede wszystkim z analizy przykadw oraz z teoretycznego zaoenia, i
zbudowanie najkrtszej nawet opowieci zawierajcej co najmniej dwa mite-
my implikuje intencj jej choby najbardziej skrtowego opowiedzenia.
Odwoanie si do jednego zdarzenia mitologicznego jest jak signicie do
magazynu i wydobycie przydatnego rekwizytu. Rekwizyt ten moe zosta
tak uyty, aby uwaga czytelnika zostaa skierowana na konkretn sytuacj
znan z przekazw bd sekwencj zdarze mitycznych. Poniewa mity,
ktre w taki sposb wykorzystuje poeta, nale do najbardziej znanych i po-
siadajcych wykadnie interpretacyjne, istnieje maa obawa, e odbiorca
nie bdzie potra waciwie zindentykowa sygnau i odtworzy w toku
konkretyzacji historii, ktrej autor nie chcia raz jeszcze powtarza. Najcz-
ciej zreszt owo signicie do gotowego repertuaru motyww mitologicz-
nych wynika z konwencji bukolicznej, ma jak mona przypuszcza
charakter machinalny, czego wynikiem jest stosunkowo niewielki zakres w ten
sposb wykorzystywanych fabu. Stwierdzenie erudycja antyczna bya
byskotliwa, ale pytka
49
jest tu adekwatne i mona sdzi, ze takie wanie
mechaniczne przywoywanie podsuwanych przez wyobrani opatrzonych
przykadw mitologicznych byo powodem krytyki XIX- i XX-wiecznych
czytelnikw i badaczy staropolskiej sielanki.
Odniesienie do opowieci mitycznej w formie rewokacji zawsze ma kon-
kretny cel, mity s przywoywane dlatego, e mog posuy jako dobry lub
zy przykad w funkcji argumentu bd jako punkt odniesienia. Niektre
z fabu mitologicznych s szczeglnie podatne na instrumentalne wykorzy-
stanie. Nale do nich m.in. tragiczne historie piknych modziecw:

49
T. Biekowski, Antyk Biblia literatura. Antyczne i biblijne inspiracje oraz symbole, [w:]
Problemy literatury staropolskiej, pod red. J. Pelca, Wrocaw 1972, t. 1, s. 314.
~ 53 ~
Adonisa i Akteona. Los tego pierwszego zostaje przywoany jako przestroga
dla kadego, kto zbyt czsto zabawia si na polowaniach. W sielance, ktra
poza tymi przykadami nie zawiera adnych mitologizmw, historia kochanka
Afrodyty zostaje przedstawiona tak, jakby zdarzya si w ssiedztwie:
Jeszcze po dzi dzie pacze swego Adonina
Wenus aosna: Ach, ach modziecze ubogi,
Jako ci dzikiej winie zb urani srogi!
Sz. XII, w. 42 44
Pierwotny charakter przywoywanego zdarzenia mitycznego nie przes-
dza jeszcze, w jakim kontekcie zostanie uyty. Nie zdarza si co prawda,
aby w celach humorystycznych wykorzystano mit o Niobe rozpaczajcej po
mierci dzieci, jednak ju takie wydarzenia, jak przemiana Akteona, przez
Szymonowica potraktowana jako przykad nieszczcia, moe by treci
frywolnej rozmowy midzy przebywajcymi wrd arkadyjskiej przyrody
mitycznymi bohaterami:
[Atalanta:][] tam za, gdzie si Dyjanna kpywa:
M[eleager]: Wszake i tam trawa! By mi tylko ona
Ka usza, co zmienia w jele Akteona!
Przyszoliby do czego, ptaszyneczk maym
Wolabym by; siadabym na twym ciaku biaym
Ch. V, w. 77 80
Czasem za rewokacja zdradza cakowity brak szacunku do antyczne-
go boga:
Sam Jupiter koz ssa: przeto rzek mieli,
Obadwamy z Jowiszem jedn mamk mieli.
Gaw. IX, k. 162, w. 19 20
Przykad ten wiadczy nie tyle o tym, e mitologia nie jest ju zwizana
z ywym systemem religijnym, z ktrym mona si identykowa (od
dawna bowiem nie peni takiej roli), lecz o potrzebie wieego spojrzenia
na stale wykorzystywane motywy, choby przejawiao si ono poprzez po-
mysy o wtpliwej wartoci artystycznej.
W niektrych przypadkach mona okreli rewokacj jako niezrealizo-
wan renarracj. Przyjmuje ona wtedy form wyliczenia mitw, ktre mo-
gyby by podstaw opowieci. Zwizy katalog tematw mitologicznych
~ 54 ~
znajdziemy w utworze Zjawienie z Sielanek nowych ruskich, ktry zawiera
opis przygd i zabaw Kupidyna w okolicach Lwowa, gdzie zjedna sobie
przyja miejscowego pasterza m.in. opowieciami:
Jako si ma piecia jego z Adonisem,
Jakie fochy stroia z trojaskim Parysem,
Jako gadki Pryjamic gadsz Tyndaryde
Sztucznie porwa i unis pod ojczyst Ide
JBZim. XIV, w. 151154
Podobny, cho nie tak lakoniczny zestaw potencjalnych tematw pieni
wymienia te tytuowy Mopsus z sielanki Gawiskiego. Zapowiadajc
skomponowany na zasadzie carmen amoebaeum wystp swoich towarzyszy,
ktrzy wdziczne pieni swoje / Na przemiany pia mieli (II, k. 142v,
w. 13 14), pasterz poddaje im niejako tematy mitologiczne i pokazuje, jak
naley je wykorzystywa. Pieni piewanych przez Mopsusa Gawiski bez-
porednio nie przedstawia, lecz podobnie jak Zimorowic sygnalizuje
ich tematyk. Jak mona byo przypuszcza, s to historie najpopularniej-
sze, szczeglnie chtnie eksploatowane w sielankach i liryce miosnej, jak
np. przygody Apollina i Dafne, Jowisza i Danae, czy Wenery i Adonisa.
Odwoanie do tych ostatnich koczy wyliczenie:
[] jak swego Adona
Pani Cypru szalenie gorzaa Dyjona
I inne tym podobne []
Gaw. II, k. 142v, w. 24 26
Niezamierzony raczej antyklimaks w postaci ostatniej potocznej frazy jest
w znacznym stopniu wyrazem niezbyt duych umiejtnoci poetyckich
Gawiskiego, a jednoczenie wywouje wraenie, jakby autor nie mia ju
ochoty kolejny raz powtarza tych samych fabu, lecz wola wierzy, e
czytelnik uruchomi odpowiedni zasb skojarze i sam zgadnie, jakie tym
podobne historie piszcy mia na myli.
Rewokacja oznacza zwykle odwoanie do jednego z elementw fabuy
mitologicznej (mitemw), rzadziej kieruje uwag odbiorcy na mit ro-
zumiany jako kompletna historia, majca swj pocztek, przebieg i za-
koczenie. Dzieje si tak wtedy, gdy rewokacja ma form przywoania mitu
w aspekcie wynikowym
50
, jak w wypowiedzi Stokosa, ktry zwraca si do

50
Por. H. Weinrich, Struktury narracyjne mitu, prze. M. Dramiska-Joczowa, Pamitnik Li-
teracki 1973, z. 1, s. 318.
~ 55 ~
otaczajcej go natury, skadajcej si z elementw, ktre maj swoj mi-
tyczn przeszo:
Tylko ty, mj Narcysie, kwiateczku kochany,
adn rk mierteln nie bdziesz urwany.
JBZim. IV, w. 7778
Dwuwers ten nie zawiera formalnych wykadnikw narracji, a jedynie
imi i nazw pospolit: Narcyz kwiatek, ktre zestawione razem od-
syaj odbiorc do opowieci o zakochanym w sobie chopcu. Do mwienia
o wykorzystaniu fabularnego aspektu mitu uprawnia nas to, e przedsta-
wiony zosta kocowy efekt losw Narcyza, czyli jego metamorfoza.
Wystpienie w tekcie samego tylko imienia konotowaoby przewanie te
cechy bohatera, ktre uczyniy go alegori pychy, egocentryzmu, samo-
uwielbienia etc.
51
Kady mit zawiera szereg potencjalnych sensw, w wik-
szoci rozpoznanych i upowszechnionych poprzez rne rodzaje interpretacji.
Kontekst, w jakim mitologizm zostaje uyty, powoduje u czytelnika aktu-
alizacj jednego z nich i odrzucenie pozostaych.
Taki sam mechanizm rzdzi rewokacj dwch mitologicznych historii
miosnych w pieni otwierajcej Roksolanki:
Oto pary do taca nacelniejsze id:
Ju nie mikki Adonis z udatn Cypryd,
Ni z Tezeusem nieadna
Wyskakuje Aryjadna
SZim. I 1, w. 5 8
Tym razem wskazwk, ktra umoliwia waciw interpretacj, jest
uycie pary imion kochankw, co jest bezporednim odesaniem do historii,
jaka si midzy nimi wydarzya. Jest to sygna wystarczajcy, tradycja bowiem

51
Por. np. alegoryczne wyjanienie mitu w: N. Comes, Mythologiae, sive explicationis fabularum,
Francofurti 1587, s. 1015; a take F. Bacon, De sapientia veterum, Lugduni Batavorum 1633, s.
1316. W dziele Bacona rozdzia powicony Narcyzowi zosta zatytuowany Narcissus, sive
Philautia (Narcyz albo samouwielbienie). Metamorfoza modzieca i wynikajca z niej nauka
inspiroway wielu twrcw. Niektrzy uwaali za stosowne wyjanienie znaczenia mitu, czego
przykadem jest polskojzyczne wprowadzenie do dramatu woskiego Narciso transformato
(1683): Ta ba doprawdy to znaczy, i ci, ktrzy si kochaj w prnych zabawach, brzydzc
si urod Echa, to jest spraw, ktre przez prace s wietne i jasne, susznie s przyrwnani do
narcyzw kwiecia, ktre z poranku kwitnie, a pod wieczr widnie []. Cyt. za: W. Rosz-
kowska, Uwagi o programowoci teatru barokowego w Polsce, [w:] Wrocawskie spotkanie teatralne,
pod red. W. Roszkowskiej, Wrocaw 1974, s. 78 79.
~ 56 ~
zna tylko jeden mit z udziaem kadej z par. Wiele innych postaci mitologicz-
nych, jak np. najpopularniejsza w sielankach para Wenus z Kupidynem
jest uwikanych w rne opowieci, std samo uycie ich imienia nie
pozwala na identykacj jednego, wybranego wtku mitycznego.
W pieni Pneumelli po rewokacjach nastpuje kilkustrofowa renarracja
opowieci o zwizku Parysa i Heleny. Powd przypomnienia trzech par
burzliwych zwizkw bohaterw mitologicznych jest identyczny: ich
skontrastowanie z yczeniami maeskiego szczcia i spokoju skadany-
mi modej parze. Przywoanie mitu w formie rewokacji i renarracji ma wic
ten sam cel, rnica tkwi jedynie w technice.
PREFIGURACJE
Istot preguracji jako techniki stosowanej w powieci wspczesnej jest
stworzenie nowej opowieci opartej na schemacie fabularnym mitu. Prota-
gonici nowej wersji mitu s czsto obdarzeni imionami swoich antycznych
pierwowzorw oraz podobnymi cechami charakteru lub predylekcjami do
okrelonego zachowania. W utworach poetyckich preguracj tworz czy-
telne sygnay, pozwalajce na identykacje bohatera wspczesnego tekstu
z antycznym bogiem lub herosem
52
. Gdyby mechanicznie odnie ten wzo-
rzec do sielanek, okazaoby si, e podobn pod wzgldem formalnym
konstrukcj ma tylko jeden obraz z sielanki Gawiskiego ywot ziemia-
ski i dworski, gdzie monowadca zostaje przedstawiony na swoim dworze
jako wszechwadny Jupiter (Gaw. X, k. 167, w. 15 22). Od razu naley
zaznaczy, e byby to zy trop, jako e w tym fragmencie o ironi chodzi,
nie za o zarysowanie rzeczywistego podobiestwa pomidzy losami
wspczesnego bohatera i antycznego boga. Posugiwanie si terminem
preguracja w odniesieniu do sielanek jest zatem uzasadnione pod warun-
kiem opatrzenia go kilkoma zastrzeeniami.
Podobnie jak w przypadku rewokacji, technice preguracyjnej poddane
zostaj zawsze mity dobrze znane, poznawane i objaniane w szkoach
i spopularyzowane by nie rzec: zbanalizowane przez niezliczone uy-
cia w poezji. Dodatkowo odwoanie do fabuy mitycznej jest sygnalizowane
za pomoc nazwy wasnej bd stanowi opis zdarzenia, ktre czytelnik
jednoznacznie kojarzy z danym mitem (np. tylko jedna matka skamieniaa

52
Por. White, op. cit. (o preguracji w powieci wspczesnej); Stabrya, Hellada i Roma.
Recepcja antyku w literaturze polskiej w latach 1976 1990, s. 66 78 (analiza przykadw zasto-
sowania preguracji w poezji).
~ 57 ~
z rozpaczy). Analogia pomidzy wspczesnymi i mitycznymi wydarzenia-
mi zostaje inaczej ni w literaturze wspczesnej wyraona przez
autora expressis verbis: mj bohater robi, co kiedy uczyni bohater mityczny
(Pierwsza mierci od mierci Alcestis Admeta / Wybawia, mnie dzisia
druga Filoreta JBZim. XVII, w. 5758). Celem preguracji w sielan-
kach (a z du doz prawdopodobiestwa mona powiedzie, e i w caej
poezji staropolskiej) nie jest wic erudycyjna gra z czytelnikiem do ja-
kiej przecie mitologia bywa nieraz wykorzystywana lecz porwnanie
przedstawianych w utworze wydarze z epizodem mitologicznym. Techni-
ka ta ma wic przede wszystkim walor stylistyczny.
Jednym z popularniejszych wtkw wykorzystywanych dla ukazania
zbienoci pomidzy wtkami wspczesnymi i mitycznymi jest przemiana
Niobe kamieniejcej z rozpaczy po mierci dzieci. W sielankach zostaje on
wprowadzony w sposb najbardziej zbliony do technik uywanych w litera-
turze wspczesnej, czyli poprzez przedstawienie bohatera powtarzajcego
gest antycznej postaci. Tak form ma w epicedialnej bukolice Bartomieja
Zimorowica, gdzie zmar on opakuje Olir alter ego autora:
Niech mi od narzekania jzyk mj zdrtwieje,
Niechaj si wiat powodzi ez moich zaleje []
Niech i ja skamieniej, a nad opakanym
Ciaem stan, jakoby grobowcem ciosanym []
JBZim. XVII, w. 69 70, 7374
Jedynym formalnym wykadnikiem zestawienia dwch zdarze jest po-
jawiajce si w pitym z kolei anaforycznym wersie: i ja odsyajce
czytajcego do nienazwanej z imienia postaci, ktra ju kiedy tego samego
dowiadczya. Poeta potra jednak zrezygnowa i z tej wskazwki. Ten sam
wtek pojawia si bowiem w Sielankach nowych ruskich jeszcze dwukrotnie,
za kadym razie w innym wariancie stylistycznym. Monolog Pneumacji
lamentujcej w aobie nad modo zmarym poet rozpoczyna si sowami:
Tylko ja sama, me serce kochane,
Przy grobie twoim nieprzetrwanym stan
Supem, ktremu z miosiernych oczy
zy strumieniami frasunek potoczy.
JBZim. XI, w. 179 182
To samo zdarzenie mityczne zostao wczeniej przywoane przez inn
bohaterk utworu, Tymorynn:
~ 58 ~
A ja nad grobem i nad zimnym trupem
Czemu nie stan marpezowym supem?
Czemu z porzodku martwego kamienia
Nie tocz dawno krwawego strumienia?
JBZim. XI, w. 95 98
Parafrazujc sowa wypowiedziane przez partnerujc jej piewaczk,
Pneumancja pozbawia postawione przez ni pytania retorycznoci, a jed-
noczenie przyjmuje wobec pozostaych osb postaw polemiczn. Do
pewnego momentu mona wypowiedzi pasterek noszcych prawie wycznie
imiona zapoyczone z Roksolanek traktowa jako jeden lament rozpisany na
gosy, jednak w chwili, gdy jedna z nich wyraa przekonanie, e czas ju
koczy prne narzekania, / Niepatne ale (w. 167168), tylko Pneu-
mancja sprzeciwia si temu i sama opakuje poet. Wyrnienie tej postaci
z grona pozostaych wydawa si moe zrozumiae, jeli przypomnimy, e
jej imi to poetycki pseudonim Katarzyny Duchnicwny, ktra w ten spo-
sb odwdzicza si Szymonowi za oarowane na jej lub wiersze
53
.
Wtek kamieniejcej z rozpaczy Niobe naley do tych, ktre pojawiaj si
w okrelonym kontekcie, zazwyczaj w utworach o charakterze funeral-
nym. Wikszo zdarze mitycznych, do ktrych odnosz si preguro-
wane w utworach bukolicznych sytuacje, nie wyrnia si takim nacecho-
waniem. mier syna boga-soca moe stanowi analogi dla mierci
modego poety (JBZim. XI, w. 267276), ale moe te suy do hiperbo-
licznego przedstawienia cierpie zakochanego modzieca. Wykorzystanie
jednego wtku w dwch diametralnie rnych kontekstach wie si ze
zmian rejestru stylistycznego:
Tak ci niekiedy Faeton gorcy
Wziwszy kaganiec soca paajcy
Pod swj regiment w modoletnim stanie
Uton marnie w wielkim Erydanie.
JBZim. XI, w. 267270
[] jeli mi nie podasz rki przy kapanie
Uton, jak Featon niegdy w Erydanie,
Ktry nie pierwej na dno rzeki si obali
A p wiata pochodni dzienn wniwecz spali.
JBZim. I, w. 185 188

53
Sam Zimorowic pisa w Leopolis triplex, e przedstawia Duchnicwn pod imieniem Filo-
rety i Pneumancji (L. Szczerbicka-lk, Wstp, [w:] J.B. Zimorowic, op. cit. s. XIIIXIV).
~ 59 ~
W obydwu przypadkach okreli mona, jakie cechy zdarzenia mitycznego
spowodoway jego przywoanie. W aobie zestawienie z losem Faetona
wydobywa podobiestwo ich mierci tak samo nagych, okrutnych
i przedwczesnych. Drugi przypadek wydaje si mniej umotywowany, jako
e mier nie bya przecie konsekwencj jakich perypetii miosnych;
prawdopodobnie zadecydowaa spektakularno upadku, ktry spowodo-
wa due spustoszenia. Nie jest wszake wykluczone, e autor przywoa
takie zdarzenie z repertuaru mitologicznego, jakie podsuna mu pami,
nie zastanawiajc si nad jego adekwatnoci.
Innym mitem, wykorzystanym przy uyciu techniki preguracji dla r-
nych celw, jest opowie o Dedalu i Ikarze. Do losw tego drugiego na-
wizuje w dedykacji do Sielanek Szymonowic:
A mnie co za rozsdek czeka, em si piry
Maymi kusi o wierzch niedostpnej gry?
Ten, co Ikara? []
Sz. ded., w. 2729
Wtek mitologiczny zosta wykorzystany w realizacji toposu skromnoci
jednego ze staych elementw wierszy dedykacyjnych, zawierajcych
wypowied o oarowywanym dziele umniejszajc jego warto
54
. Deklaracja
naladowania Teokryta i niewyraone wprost, ale zawarte przecie w kon-
cepcji emulacji pragnienie dorwnania mistrzowi zostaj przedstawione
jako porywanie si na rzeczy niemoliwe. Porwnanie do losu Ikara odnosi
si wic do caociowej wymowy mitu jako opowieci o potrzebie dokony-
wania rzeczy niezwykych, ale take o porace i utracie zudze. Czytelnik
musi w toku lektury zaktualizowa t warstw mitu, ktra zawiera sensy
metaforyczne, i wznie si ponad znaczenia dosowne, tj. sekwencje zda-
rze fabularnych.
Przywoanie konkretnego mitemu momentu wzbicia si do lotu
jest natomiast podstaw preguracji w pieni Leneruli:
Wprawdzie nie z Krety, z obdliwych przecie
Budynkw, jakie Dedalus na Krecie
Sztucznie zbudowa przed laty,
Wylec, czowiek skrzydlaty.
SZim. I 7, w. 5 8

54
Por. R. Ocieczek, Saworodne wizerunki. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku,
Katowice 1982, s. 34.
~ 60 ~
Tekst Zimorowica jest swobodn parafraz synnej pieni Niezwykym i nie
leda pirem opatrzony. Autor Roksolanek wykorzystuje frazeologi i sposb
obrazowania Kochanowskiego, jednak zasadniczo zmienia sens metamor-
fozy czowieka w istot posiadajc umiejtno latania. Przemian (ktra
dla podmiotu lirycznego ma charakter snu, projekcji marzenia) traktuje
bowiem dosownie: jako jedyny sposb dotarcia do kochanka
55
. Odwoujc
si do mitu, piewaczka ma na myli zyczny akt wzniesienia si nad zie-
mi i osignicia celu (nie bez powodu pojawia si imi tego, ktry przey
podr). Odwrotnie ni w utworze Szymonowica, uwiadomienie sobie
alegorycznego znaczenia mitu nie jest konieczne.
Nie zawsze mona jednoznacznie zdecydowa, czy w danym fragmencie
mamy do czynienia z preguracj, czy te z rozbudowanym porwnaniem,
ktre nie opiera si na odwoaniu do fabularnej warstwy mitu. Jedn z przy-
czyn jest defabularyzacja mitw i usamodzielnienie niektrych postaci
mitycznych, funkcjonujcych w tradycji w oderwaniu od opowieci, w obrbie
ktrej zostay powoane do ycia. Do nich nale niewtpliwie legendarni
piewacy, ktrzy swoj sztuk potrali dokonywa cudw, dziki czemu
w literaturze s wcieleniem idealnego, archetypicznego poety. Pasterze jako
twrcy pieni chtnie przyznaj si do duchowego pokrewiestwa z mi-
tycznymi muzykami, a porwnanie do nich stanowi najbardziej podany
komplement lub autokomplement, jak we fragmencie Dafnisa:
Potra te na glach i o dwojej kwincie,
Jako wic na aktejskim grawa Aracyncie
Amjon muzyk derski, gdy chodzi za stady,
A lasy i wierz dziki szed za jego szlady.
C po tym? Gdy ja prno piewam, prno prosz
Sz. I, w. 6772
Podczas gdy Amon potra si swojego talentu poruszy nie tylko ludzi,
zabiegi pasterza ktrego umiejtnoci nie s mniejsze nie wywieraj
wraenia na dziewczynie (domylamy si, e jest mniej wraliwa na sztuk
ni wierz dziki). Wprowadzenie mitologizmu ma form narracji (formy
czasownikowe: grawa, chodzi, szed), czy jednak odnosi si do zdarzenia
mitycznego z udziaem muzyka? Odpowied na to pytanie musi by nega-
tywna. Przedstawienie Amona w trakcie dziaania suy wycznie ilu-
stracji jego talentu. Posta bohatera zostaje poddana zabiegowi, ktry
mona by okreli mianem fabularyzacji, ale nie oznacza on przywrce-

55
Por. lk,Roksolanki Szymona Zimorowica a renesansowy klasycyzm, s. 372374.
~ 61 ~
nia statusu dawnej opowieci (jako przeciwiestwo defabularyzacji), lecz
powierzenie osobie mitycznej roli w epizodzie nieznanym z tradycyjnych
przekazw, ale zgodnym z jej charakterem i kompetencjami. W micie Amon
nie porusza swoj muzyk przyrody, lecz kamienie (w ten sposb powstay
mury obronne Teb) i nie grywa na dziewiciostrunnej lutni w Kaistrze (jak
chce pierwszy piewak chru modzieskiego Roksolanek), lecz kad z tych
rzeczy mgby wykona
56
. W podobny sposb traktowany jest Orfeusz i inny
legendarny muzyk, Arion. Wszystkim trzem przypisuje si zreszt takie
same umiejtnoci, co z reguy sprowadza si do okrelenia, i na si ich
talentu nie pozostaway obojtne nawet, jak to adnie uj poeta, ciaa
lene prne ducha (SZim. II 1, w. 7).
Mit o Orfeuszu moe by rwnie przedmiotem preguracji, wtedy jed-
nak przywoywane jest konkretne zdarzenie fabularne, np. wyprawa do
Hadesu w poszukiwaniu ony. artobliw analogi swego losu do dziejw
mitycznego piewaka wykaza bohater Zalotnika:
Wiem, e kiedy Orfeus dla umarej ony
Spuciwszy si w otchanie srogiej Persefony,
Dwikiem lutni agodnej do paczu przyprawi
Czarty i na czas pani sw od nich wybawi.
Ja przygrawa mam wol nie jdzej zoliwej,
Lecz duszy z przyrodzenia bardzo lutociwej.
JBZim. X, w. 8792
Ten sam wtek moe by wykorzystany w mniej zaskakujcym kontek-
cie, a wic w sielance epicedialnej, zblionej charakterem do Filorety Zimo-
rowica, w ktrej do mitycznego muzyka zwraca si owdowiay pasterz:
Szukae swojej zguby, zakadu drogiego
Trackich Muz ozdobo, gdy do dna samego
[] Wszede po Eurydyk []
I ja pjd, i szukam, a z mego kochania
Jak ty u ludzi, tego nabd mniemania
Gaw. IV, k. 148v, w. 23 24, 26 28

56
Waciwoci poruszania zwierzt i przyrody miaa oczywicie muzyka Orfeusza, o pobycie
Amona w Kaistrze nic nie wiadomo, a gra on prawdopodobnie na trjstrunnej lirze
zrobionej ku czci potrjnej bogini, panujcej w podziemiach, na ziemi i w powietrzu. Przypi-
sywanie tych samych waciwoci obydwu piewakom (oraz Arionowi) powszechne byo nie
tylko w praktyce literackiej, ale take w sownikach mitologicznych. Por. uwagi w podroz-
dziale Mityczni piewacy, s. 101103.
~ 62 ~
Jest to typ odwoania, ktre w najpeniejszy sposb wykorzystuje sym-
boliczny charakter mitu, okrelany poprzez trzy skadniki go konstytuuj-
ce, czyli mio, mier i sztuk. Lamentacyjna apostrofa do Orfeusza wy-
dobywa uniwersaln prawd: tylko sztuka daje szans przezwycienia
mierci, ale nie ma mocy jej pokonania
57
.
Przykady wykorzystania fabularnej warstwy mitw, ktre nazwaam
preguracjami, najblisze s omwionej wczeniej formie przywoywania
mitu rewokacjom. Najczciej maj posta nierozbudowanych odwo-
a do jednego mitemu (cho w przypadku preguracji nie jest to waru-
nek konieczny), zawsze umotywowanych kontekstem: mit jest bowiem
przypominany w celu zarysowania analogii do wydarze wspczesnych.
U rde czstego powoywania si na historie mitologiczne tkwi z pewno-
ci rwnie przekonanie o ich uniwersalnoci (co jest przyczyn stosowa-
nia techniki preguracyjnej w literaturze XX wieku), jednak czynnikiem
decydujcym jest popularno mitologii jako uytecznego zbioru zych
i dobrych przykadw.
Wobec podobiestwa preguracji w sielankach do rewokacji mona za-
pyta o zasadno ich wyrniania jako odrbnej techniki wykorzystywania
mitologizmw. Jeli jednak na chwil przyjmiemy inn perspektyw ba-
dawcz, wyznaczan nie przez teksty, ale przez mit i jego ewolucj w sztu-
ce, musimy przyzna, e histori tematu mitycznego tworz nie tylko bo-
gate paralele zawarte w dwudziestowiecznych powieciach, ale rwnie
owe zalki techniki preguracyjnej w poezji dawnej.
REINTERPRETACJE
Sielankopisarze rzadko podejmuj prby reinterpretacji mitw, nadawa-
nia im odmiennych sensw czy budowania nowych; stosunek twrcw
staropolskich do tradycji antycznej cechuje respekt i szacunek dla autory-
tetw staroytnych, co nie pozwala na bezceremonialne wykorzystanie ich
spucizny. Nie bez przyczyny pierwsze przykady przewartociowania mitw
pojawiy si w romantyzmie i cieszyy si najwiksz popularnoci w lite-
raturze dwudziestowiecznej. Dwa utwory, w ktrych dostrzec mona twr-
cze, cho jeszcze nie obrazoburcze, podejcie do mitu znajduj si w tomiku
Szymonowica. Najbardziej chyba znanym przykadem reinterpretacji mo-
tywu mitologicznego w celu osignicia podanego morau jest sielanka

57
Por. Ch. Segal, Orpheus. The Myth of the Poet, BaltimoreLondon 1989, s. 2.
~ 63 ~
Alkon (VII)
58
. Inspiracj utworu bya druga cz XXII idylli Teokryta, tzw.
hymn na Dioskurw. Waciw opowie umieci poeta w ramach kompo-
zycyjnych: jej narratorem jest Alkon, zatroskany o przyszo swoich synw.
Charakter pieni zostaje okrelony wprost i z gry:
I ty, synu, usuchaj, daj pokj cudzemu!
Nigdy ta rzecz na dobre nie wysza adnemu.
I boskim si to synom nie zwiozo []
Sz. VII, w. 2729
Treci pieni jest zatarg pomidzy ludmi Idasem i Lincesem a synami
Zeusa Kastorem i Polideukesem. Przedmiotem sporu jest prawo do polu-
bienia crek Leukipposa. Wobec niemonoci pokojowego rozstrzygnicia,
modziecy postanawiaj, e o sprawie przesdzi pojedynek Kastora z Lin-
cesem. Wedle Teokryta i przekazu mitologicznego koczy on si niepo-
mylnie dla Dioskurw, co sprowadza jednak interwencj ich boskiego
ojca, piorunem karzcego miertelnikw. Ostatecznie wic hymn greckiego
liryka jest pochwa Kastora i Polideukesa i ilustracj ich boskoci. Szymo-
nowic zmienia zakoczenie, tak aby obydwaj uczestnicy pojedynku ponie-
li zasuon kar:
Same tylko dwa trupy na placu zostay,
Aby potomnym czasom nauk daway:
Po Kastorze, jako to le pragn cudzego,
Po Lincesie, jako to le mie niepowolnego
Przyjaciela, abo wic chcie si go dobija.
Sz. VII, w. 173 177
W przypadku tego motywu mitycznego mona mwi o dwukrotnej jego
adaptacji na uytek konkretnego utworu. O innowacji Szymonowica bya
ju mowa, ale i jego antyczny pierwowzr idylla Teokryta nie oddaje
treci mitu znanej z tradycyjnego przekazu. W mitologii jest bowiem mowa
o sporze pomidzy brami, dotyczy on jednak przedmiotu o wiele bardziej
prozaicznego, a mianowicie podziau upw po dokonanej wsplnie grabiey
byda w Arkadii
59
. Poetycka adaptacja Teokryta miaa cele do oczywiste
chodzio o przystosowanie fabuy mitologicznej do wymaga gatunku,
a zaloty i konkurencja o rk kobiety niewtpliwie bardziej odpowiaday

58
awiska, op. cit., s. 136, 138.
59
Por. np. R. Graves, Mity greckie, prze. H. Krzeczkowski, wstp A. Krawczuk, Warszawa
1967, s. 217.
~ 64 ~
konwencji. U Szymonowica przeksztacenie idzie jednak znacznie dalej,
poeta zakada bowiem implicite, i kar za swoje postpowanie musi ponie
kady nawet bg (co bynajmniej nie byo regu w mitologii). W ten
sposb zreinterpretowana przez poet historia staje si przestrog dla
wspczesnych i spenia funkcj nauki moralnej.
Przeksztacenie motywu znanego z tradycji antycznej spotykamy rwnie
w innym utworze Szymonowica. Centraln cz sielanki lub (XI) stanowi
przemowa Muz skierowana do narzeczonej Sieniawskiego, Katarzyny Ko-
stczanki. Boginie przekonuj pann mod, e musi jeszcze nieco poczeka,
zanim zazna radoci ycia ze swym mem, ktry najpierw powinien spe-
ni swoje obowizki wobec ojczyzny (w rzeczywistoci tzw. lub przerwany
by spowodowany tym, e oboje nowoecy byli jeszcze dziemi). Ich mowa
ma pocieszy modziutk on:
Tobie, cna panno, jeli tesknica zostaje,
Niechaj zostanie wesp nadzieja stokrotna,
Ktr- na potym odda z lichw chwila wrotna.
Sz. XI, w. 268 270
Dowodem tego, i szybko spenione zachcianki i natychmiast uzyska-
ne przyjemnoci nie zawsze popacaj, jest opowiedziana przez Muzy
historia mioci Wenus i Adonisa. Poeta eksponuje wtek namitnej
mioci Afrodyty do modzieca (cho by on zaledwie jednym z licznych
kochankw bogini, ktra miaa tylko jeden boski obowizek, a miano-
wicie mio
60
), podkrelajc, e chciaa ona jak najszybciej zaspokoi
swoje erotyczne pragnienia, nie czekajc, a Adonis osignie wiek, kie-
dy by go prawym mem zwa si nie sromaa (w. 132) (mona to
uzna za aluzj do prawdziwego powodu odoenia konsumpcji mae-
stwa). Dalej poeta opisuje rezultaty tych zabiegw: Adonis, rozpieszczany
przez bogini, zniewiecia, utraci sw wieo i modo, a rozwi-
zo i brak aktywnoci yciowej doprowadziy go w kocu do przed-
wczesnej mierci:
Wszystko polego w mikkich wczasach i gnusnoci.
[ . . . . . . . . . . . . . . . . . . ]
I on pikn kras i oblicze liczne
Poszpeciy rozkosze zbytne, ustawiczne.
[ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ]

60
Ibidem, s. 76.
~ 65 ~
Przyszy choroby i wiek uwidy w modoci,
A szcztu nie zostao dawniejszej rzewoci
Sz. XI, w. 158, 161162, 165 166
Afrodyta za, aby zatuszowa swj bd i zachowa twarz:
Pucia wieci, e jej oblubieniec drogi,
Wpadajc nieostronie w owiech na wierz srogi,
Zbem nielitociwym odyca dzikiego
Obraony, postrada ywota miego.
Sz. XI, w. 191194
Zniewiecienie Adonisa znane jest z niektrych przekazw mitologicz-
nych. Natomiast upozorowanie jego tragicznej mierci to oczywiste zmy-
lenie poetyckie, ktre ma w tym konkretnym przypadku speni funkcj
perswazyjn, czyli dostarczy Muzom argumentw i uprzedzi ewentualne
ale narzeczonej Sieniawskiego. Pozwala take na wycignicie wniosku,
ktry mona sformuowa jako oglny nakaz moralny: nie naley folgowa
dzom. Moralizujcy charakter pieni Muz jest ewidentny, poniewa
dzieje Adonisa i jego mierci (posta dzika przybra zazdrosny o bogini
mioci Ares bd, wedug innych przekazw, Apollo) nale do najbardziej
znanych mitw i tak znaczne ich przeksztacenie przez poet nie mogo
uj uwagi czytelnikw. Sam Szymonowic zreszt odwouje si do tego
motywu w innym utworze (Sz. XII, w. 42 44), tym razem zwracajc uwa-
g na dosowne znaczenie fabuy (nieszczliwy wypadek na polowaniu).
Szymonowic jest jedynym sielankopisarzem, ktry zdecydowa si na tak
daleko idce przeksztacenia fabuy mitycznej. Jego reinterpretacje nie
maj jednak charakteru rzeczywistej polemiki z mitem czy prby nowator-
skiego odczytania jego przesania; su doranemu celowi: udowodnieniu
tezy zawartej w utworze. Zarazem ilustruj pewn technik warsztatow
poety, ktr za Aleksandrem Wojciechem Mikoajczakiem moemy nazwa
gr w antyk
61
. Polega ona na modyfikacji zakoczenia bd wanego
fragmentu historii mitologicznej, przy zaoeniu, e czytelnik rozpozna te
zmiany i odgadnie intencje twrcy. Wymaga od uczestnikw odpowiednich
kompetencji, okrelonej wiadomoci literackiej i zblionego poziomu wie-
dzy w zakresie kultury antycznej. Wie si z ni jak z kad gr

61
A.W. Mikoajczak, Antyk jako gra literacka w poezji Sarbiewskiego, [w:] Literatura aciska
w dawnej Polsce, pod red. T. Michaowskiej, Warszawa 1995, s. 179 194, Por. take idem,
Antyk w poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Pozna 1994, s. 131142.
~ 66 ~
pewne ryzyko: o ile bowiem moe on zaoy tak a nie inn odpowied
odbiorcy wirtualnego na swj ruch, o tyle moe jedynie domyla si reakcji
konkretnego czytelnika
62
. Wobec dwch zmienionych przez Szymonowica
fabu czytelnik moe postpi w trojaki sposb:
1. Nie zauway modykacji mitu i uzna jego przywoanie za jeszcze
jedn renarracj zawierajc staroytne egzempla.
2. Odnotowa zmian i doj do wniosku, e poeta nie zna dobrze mitologii.
3. Odnotowa zmian i zinterpretowa j jako wyraz wiadomego dziaania
poety-mitotwrcy.
Tylko trzeci rezultat gry moe zosta przez poet uznany za w peni zadowa-
lajcy; pierwszy nie utrudnia poprawnej interpretacji tekstu (autor osiga
cel moralizatorski), ale kwalikuje czytelnika jako osob nie potrac posu-
giwa si kodem, jakim w tym przypadku jest mitologia. W najgorszej sytuacji
stawia nadawc rezultat drugi oznaczajcy, e jego umiejtnoci zostay le
ocenione przez odbiorc, a intencje pozostay niezrozumiae. Im bardziej znany
mit, tym wiksza szansa na porozumienie pomidzy uczestnikami gry i osi-
gnicie wsplnego zwycistwa
63
. Pod tym wzgldem reinterpretacje Szymo-
nowica moemy wic okreli jako gry o nieduym stopniu zaawansowania.
TRANSPOZYCJE
Termin transpozycja lub przemieszczenie schematu fabularnego mitu
moe by zdeniowany szeroko jako przystosowanie opowiadanej historii
do rzeczywistoci wspczesnej autorowi m.in. poprzez wprowadzenie ana-
chronizmw i anatopizmw
64
. Takie jednake cechy nosi w sielankach
prawie kada opowie o proweniencji antycznej, a zwaszcza kada du-
sza, w ktrej znajdzie si miejsce na uwzgldnienie szczegw opisu etc.
oddajcych koloryt lokalny. Tego typu denie do zeswojszczenia realiw
65
jest charakterystyczne dla staropolskiej poezji. Prawie kade bardziej roz-
budowane zastosowanie mitologizmu jest w jakim stopniu poddane aktu-
alizacji lub naturalizacji
66
.

62
Idem, Antyk jako gra, s. 185.
63
Mikoajczak (ibidem) przywouje pojcie gry o sumie niezerowej, gdzie preferencje graczy
s zgodne. Mona przyj, e taki charakter maj wszystkie gry literackie.
64
Frye, Mit, kcja, przemieszczenie, s. 305.
65
Por. Abramowska, Serie tematyczne, s. 57.
66
Termin D. Busha (Mythology and the Renaissance Tradition in English Poetry, New York 1957,
s. 222223), oznaczajcy uwspczenienie wtku lub postaci mitologicznej poprzez dosto-
~ 67 ~
Warunkiem, ktry pozwala na wyodrbnienie jeszcze jednego sposobu
wykorzystywania mitu w aspekcie fabularnym, jest zmiana perspektywy
czasowej, z jakiej zostaje on opowiedziany. W omawianych dotychczas
przykadach fabua mitologiczna miaa status historii, ktra kiedy si
wydarzya i teraz zostaje, najczciej nie bez celu, przypomniana. Zdarzenia
skadajce si na ni nale jednak ju do przeszoci i do innej rzeczywi-
stoci ni ta, w ktrej yj pasterze bohaterowie sielanek. W odniesieniu
do tych sposobw wykorzystania fabuy mitologicznej zasadna jest teoria Do-
bakwny, wedle ktrej opowieci mityczne s jednym ze sposobw zapenienia
drugiego planu utworw bukolicznych
67
, podczas gdy pierwszy plan powi-
cony jest przedstawieniu mniej lub bardziej wyidealizowanego obrazu wiej-
skiej bd podmiejskiej Arkadii wraz z jej mieszkacami. Nawet preguracje
mitologiczne s przede wszystkim konwencj stylistyczn i nie wyraaj rze-
czywistej empatii w stosunku do antycznego bohatera czy poczucia dowiad-
czenia jego losu. Nie ma tu wydawaoby si miejsca na odgrywanie
mitu. Zasada taka rzdzi konstrukcj wiata przedstawionego w Sielankach
Szymonowica, jednak nie mona jej uzna za obowizujc dla wszystkich
cyklw bukolicznych. Zdarzaj si bowiem utwory, w ktrych historia mi-
tologiczna, obejmujca rwnie pierwszy plan, zostaje opowiedziana tak,
jakby dziaa si w tym samym wiecie, w ktrym toczy si ycie pasterzy.
Przykady takiego przedstawienia fabuy, ktre moemy za Fryem nazwa
bezporednim mitologizowaniem
68
, zawieraj Gwary lene Chechowskie-
go. Do roli gwnych bohaterw sielanek zostay przez autora powoane
prawie wycznie postacie mitologiczne. O doborze takich, a nie innych
osb, decydowa, jak si wydaje, ich leny rodowd, s to bowiem zarwno
stali mieszkacy sielankowego krajobrazu (fauny, nimfy etc.), jak i znani
z mitw bohaterowie, ktrych zwizek z len sceneri mona wytuma-
czy (np. Meleager i Atalanta). Na postaciach te skupia Chechowski
uwag, traktujc je raczej swobodnie (tj. bez trzymania si realiw mitolo-
gicznych) i kac im toczy pasterskie rozmowy. Mit w aspekcie fabu-
larnym pojawia si w Gwarach zwykle w tle, jako uzupenienie (czasem
dopiero na etapie konkretyzacji czytelniczej) charakterystyki postaci. Jed-
nym z dwch wyjtkw jest sielanka pierwsza, ktr wypeni Chechowski
opowieci o Ganimedesie wyjtkowej urody pasterzu, ktry zosta po-
rwany przez Zeusa, a w ostatecznoci pozosta na Olimpie jako podczaszy

sowanie ich do realiw wspczesnych autorowi. Szerzej o tej propozycji terminologicznej
pisz w nastpnym rozdziale, s. 7691.
67
Dobakwna, op. cit., s. 10 11.
68
Frye, Mit, kcja, przemieszczenie, s. 304.
~ 68 ~
bogw. Sielanka ma form dialogu pomidzy nim a Manto wieszczk, crk
synnego wrbity Tejrezjasza, od ktrej dowiaduje si o swoim przeznaczeniu:
[] wiedz to pewnie o tym,
Z orem i w niebo niesion bdziesz wkrtce lotem.
Ch. I, w. 95 96
Ganimedes nie wydaje si zachwycony tak perspektyw:
Ja bym na to pozwoli, bym y z Satyrami
Zawsze i taczy piknie w polu z Panienkami.
Za to maa uciecha po trawce zielonej
Wywija, pogldajc; ano rozwiniony
List z drzewa na d wisi, tu kwiatki po ziemi
Wonne pachn i ponki mode midzy nimi?
Ch. I, w. 65 70
Przywoanie wtku mitologicznego jest waciwie tylko pretekstem do
ukazania rozkosznej, beztroskiej zabawy na onie przyrody, bdcej udziaem
pasterzy, satyrw, nimf, a nawet heter (Lais wszeteczna) i zdecydowanie
bardziej pocigajcej ni ycie na Olimpie. Wizja idyllicznego ycia w lenej
Arkadii jest zreszt obrazem kluczowym w Gwarach, ktre pod tym wzgl-
dem wyraaj obcy raczej polskiej sielance, a charakterystyczny dla reali-
zujcych ten model gatunkowy utworw antycznych i nowoytnych euro-
pejskich, etos pasterskiej bezczynnoci.
Podobny charakter ma Gwar IV, ktremu Chechowski nada form dialogu
midzy Orfeuszem i Panem. Legendarny muzyk snuje niewesoe reeksje
po powrocie z Hadesu (Darmom tam gra, nieborak; zostaa tam ona
w. 28), Pan stara si go zachci do muzyki i piewu, ktre stanowi
remedium na smutek, i wprowadzi do tego radosnego lasu, w ktrym
bawi si Ganimedes z przyjacimi.
Obydwie historie mitologiczne nie zostay opatrzone ram w postaci sy-
tuacji wprowadzajcej i zamykajcej, lecz przedstawione jako wydarzenia
dziejce si wspczenie. Transpozycja mitw polega wic u Chechow-
skiego na przeniesieniu ich fragmentw (w ktrych nie dokonano znacz-
cych zmian) w inn czasoprzestrze. Tem akcji jest bowiem bliej nieokre-
lony krajobraz leny, gdzie sztafa antyczny miesza si z realiami siedem-
nastowiecznymi, a obok postaci boskich wystpuj pasterze o niemitolo-
gicznych imionach (Grze, Klara).
Transpozycja mitu moe jednak przybra nieco inn posta. Historia
mitologiczna zostaje potraktowana jako pomost pomidzy przestrzeni
~ 69 ~
mitologiczn a realn, tj. zwizan z wiejskimi bohaterami utworw.
Postaciami dziaajcymi w tak skonstruowanej opowieci s bogowie
antyczni, a akcja rozgrywa si w dwch wiatach przedstawionych:
mitycznym i rzeczywistym.
W sielance Zjawienie dwaj bracia bokowie mioci wchodz w spr
kompetencyjny. Nadmiern ekspansywno zarzuca Kupidynowi Hymen,
ktry chciaby, aby pary maeskie, ktrym patronuje, nie byy ju nara-
one na zdradliwe strzay skrzydlatego chopca. O werdykt bracia prosz
swoj matk, Wener, ktra decyduje:
Nie ma Kupidowego Hymen psowa rzdu
Ani Hymenowego Kupido urzdu
Ma si przykrzy []
JBZim. XIV, w. 5355
Do tego miejsca historia mitologiczna jest opowiadana w taki sposb, jak
w wielu innych przypadkach, ktre zostay okrelone jako renarracje. Wenus
przebywa w miejscu najczciej z ni kojarzonym na Cyprze, gdzie w tle
zabawia si Bachus z menadami. Jednak po ogoszeniu matczynego werdyktu
i wymianiu go przez Kupidyna, poeta zabiera swoich bohaterw z tego
bukoliczno-arkadyjskiego krajobrazu. Miejsce, do ktrego si udaj, aby
co si pniej okae da wyraz swoim moliwociom, znajduje si Lwipola
stoecznego blisko (w. 71). Poeta nie poprzestaje na podaniu nazwy, lecz
opisuje okolice Lwowa z nieukrywanym pietyzmem, nie pomijajc szczeg-
w topogracznych, takich jak: rzeka Petwia, wzgrza, na ktrych miasto
jest pooone z grujcym Wysokim Zamkiem, pagrki, lasy, pola w okolicy
(w. 92). Za fakt nobilitujcy miasto uznaje twrczo zwizanych z nim
poetw, Klonowica i Szymonowica. Pojawiajcy si na przedmieciach
Lwowa synowie Wenery przedstawiaj si napotkanym pasterzom
Filemonowi i Zacharkowi pod zmienionymi, swojsko brzmicymi
imionami:
Matka nasza Cukrusia, pan ociec z Lipary
Kowal chromy; braciszka Biozorem zowi,
Mnie Kanarkiem. []
JBZim. XIV, w. 114 116
Opowiadajc o swoim pochodzeniu i przygodach z dziecistwa, ktre
rzekomo skoniy ich do opuszczenia rodzinnego domu, posuguj si nie-
~ 70 ~
wyszukanym sownictwem i obrazowaniem adekwatnym do poziomu in-
telektualnego suchaczy. Nie przeszkadza to Kanarkowi-Kupidynowi prze-
myci aluzji, ktrej nie pojmuj pasterze, ale rozumie czytelnik:
Kdy si zabawiamy mylistwem: brat sida
Ojcowe stawia, ja za rnego mu byda
Zewszd naganiam; []
JBZim. XIV, w. 129 131
Pniejsze perypetie niewiadomych niczego Filemona i Zacharka s ilustra-
cj kompetencji dwch bokw mioci i ich zgubnego oddziaywania.
Przez swoich towarzyszy s odbierani jako przybyli z daleka pasterze, kiedy
jednak wychodzi na jaw ich natura, miejscowa ludno bierze ich za posta-
cie z folkloru sowiaskiego: nocne straszyda (w. 198), latawce, widmy
lubo odmieniec z nocwidem (w. 203).
Opowie koczy Zimorowic woon w usta Zacharka sentencj
moraem podsumowujcym przygody z bokami:
Zdrowie, saw, majtno i sam siebie straci,
Ktokolwiek si z mioci nieporzdn zbraci.
JBZim. XIV, w. 281282
Nie wydaje si jednak, aby ta lapidarnie ujta i mao odkrywcza myl
bya jedynym powodem snucia prawie trzystuwersowej oryginalnej
(cho dziewitnastowieczny krytyk skwituje: dziwacznej
69
) opowie-
ci. Wane jest samo opowiadanie, niepozbawione akcentw humory-
stycznych i nacechowanych emocjonalnie opisw ukochanego miasta
poety; pod tym wzgldem transpozycja mitu w Zjawieniu bliska jest tym
typom renarracji, gdzie najwaniejsze byy walory artystyczne fabuy
mitologicznej.
Podobn technik wykorzystania mitologii zastosowa Zimorowic w ob-
szernym fragmencie Roczyzny. Tym razem jest opowie o Kupidzie, ktre-
mu bogini Kloto zoliwie podmienia strzay, aby niosy mier, nie mio.
Niewiadomy tego boek mioci godzi jedn z nich Symicha (czytelny
pseudonim poetycki Szymona Zimorowica) i powoduje jego mier, ktra
jest przyczyn rozpaczy i aoby Wenery oraz innych zwizanych z ni
bstw. Utwr zawiera wic zmitologizowan opowie o mierci poety,

69
Opini tak wyrazi o Zjawieniu K. Brodziski, Pisma, t. 4: Proza. Literatura polska (18221823),
Pozna 1872, s. 98.
~ 71 ~
ktra bya zreszt podstaw do formuowania hipotezy o chorobie wene-
rycznej jako rzeczywistej przyczynie jego przedwczesnego zgonu
70
.
Obydwie historie wyrnia spord innych jeszcze jedna cecha, o ktrej
dotd nie wspominano. Strukturalnie s one odpowiednikami fabu mitycz-
nych, jednak ani sdu Wenery nad synami, ani spotkania Kupidyna z Kloto
nie znajdziemy w zbiorze znanych epizodw mitologicznych. Czy susznie
zatem zakwalikowaam technik transpozycji (mwic cilej: ten typ,
ktry spotykamy u Zimorowica) jako jeden ze sposobw sigania do fabu-
larnej warstwy mitu? Tak, jeli pamitamy o zastrzeeniu uczynionym we
wstpie i traktujemy mitologi jako zesp mitw literackich, podatnych na
przeksztacenia, a nawet tworzenie nowych autorskich historii. Opowieci
w Zjawieniu i Roczyznie to swego rodzaju apokryfy mitologiczne, zbudo-
wane na bazie komponentw znanych z mitologii (czyli przede wszystkim
postaci wraz z ich charakterem, pochodzeniem etc.).
Niektre cechy tak rozumianej transpozycji nosz opowieci w Roksolan-
kach. Na przykad pie Hadrysi (Szim. I 10) jest swobodn adaptacj mo-
tywu znanego z antycznej idylli, a wykorzystanego rwnie przez Szymo-
nowica w Weselu: Wenery poszukujcej swego syna. Zimorowic aktualizuje
opowie, kac Kupidynowi ukrywa si w sercu dziewczyny piewaczki.
Aspekt fabularny schodzi tu jednak na dalszy plan, waniejszy jest koncept
zbudowany na dwojakiej interpretacji postaci Erosa jako zantropomor-
zowanego boka i jako metafory mioci.

W porwnaniu z innymi odmianami poezji staropolskiej utwory buko-

liczne zawieraj stosunkowo duo odwoa do warstwy fabularnej mitw.
Wynika to poniekd z regu gatunku, ktre dopuszczaj zamieszczenie
w obrbie jednego tekstu duszych fragmentw o charakterze narracyj-
nym, ale zarazem dowodzi atrakcyjnoci fabuy mitologicznej jako tworzywa
literackiego. W wikszoci przypadkw mit zostaje przywoany w konkret-
nym celu, nieraz jednak poeta powtarza znan histori z uwagi na jej walory
artystyczne. Zastosowanie mitologii w opisanych funkcjach realizuje wic
najczciej obydwa zgaszane przez teoretykw poezji postulaty: docere
i delectare. Szymonowic poprzedza opowie Alkona o sporze miertelnikw
z boskimi brami informacj, i starzec ten czsto zdrowe rady / Dawa
i staroytne przytacza przykady (Sz. VII, w. 19 20). Twrcy pozostaych

70
P. Stpie, op. cit., s. 80 84.
~ 72 ~
cyklw bukolicznych na og nie wypowiadali si tak bezporednio na temat
powodw wykorzystania fabularnych motyww antycznych, ale i oni
traktowali mitologi jako zbir przydatnych egzemplw. Podejcie takie
zgodne byo ze wskazwkami w poetykach oraz w traktatach mitologicz-
nych, wedle ktrych naleao w mitach odnajdywa ukryte treci. Jak pisa
Natalis Comes, autor znanego i popularnego take w Polsce sownika wie-
dzy o bogach i religii antycznej, najmniej korzyci z lektury staroytnych
mitw wynios ci, ktrzy nie szukaj w nich gbszego sensu, lecz urzecze-
ni powierzchown cudownoci nie wierz, e pod warstw dosownych
znacze kryje si co znacznie waniejszego
71
.
Jednym z dzie, ktre najchtniej poddawano alegoryzujcym interpreta-
cjom byy Metamorfozy Owidiusza, stanowice dla poetw, w tym take
sielankopisarzy, niewyczerpane rdo fabu mitologicznych. Naladujc
wybrane wtki z Owidiusza, autorzy musieli mie wiadomo towarzysz-
cych im eksplikacji, tym bardziej, e w obiegu by rwnie polski przekad
tekstu opatrzony obszernymi komentarzami i przedmow, w ktrej tu-
macz uzasadnia potrzeb lektury rzymskiego poety:
myliby si ten bardzo, ktry by te przemiany w tych ksigach wysta-
wione, baniami ponnymi by rozumia i w nich nic do prawdy po-
dobnego nie najdowa [].
Dobry to by staroytnych mdrcw przemys: ktrzy zapobiegajc
temu, aby mdro ta, w ktrej si oni kochali i wielce sobie powa-
ali, midzy podym i pospolitym gminem nie staniaa i nie spo-
wszedniaa, w te j niedocigych fabu obwijali zasony, aby tym si
tylko pozna daa dowcipom, ktre by dla niej wiczenia, prace, pil-
noci nie aoway.
72
Z dorobku Wergiliusza najwiksz popularnoci wrd zwolennikw
alegorezy cieszya si Eneida; sielankom powicano mniej uwagi (z wyjt-
kiem synnej eklogi IV, tzw. mesjanistycznej). Ale i o nich pisa w przed-
mowie do pierwszego polskiego tumaczenia Jan Achacy Kmita: Maro
[] w nie swe tajemnice kryjomie chowa
73
.

71
Hanc tantam e fabulis utilitatem capere minime possunt ii, qui altiora fabularum sensa
non inspexerint, quique primi corticis (ut ita dicam) mirabilitate irretiti nihil divinus sub illo
inesse crediderunt. Comes, op. cit., s. 5.
72
W. Otwinowski, Przemowa do czytelnika, [w:] P. Ovidius Naso, Ksigi Metamorphoseon, to jest
Przemian, prze. W. Otwinowski, Krakw, dr. Andrzeja Piotrkowczyka 1638, k. 3v-4.
73
P. Vergiliusz Maro, Pasterskie [] rozmowy [Bucolica], prze. J.A. Kmita, Krakw, dr.
M. Scharffenberger 1588, s. 3.
Karta tytuowa P. Ovidiusz Naso,
w przekadzie Jakuba ebrowskiego.
Krakw 1636. Drukarnia Franciszka Cezarego.
Metamorphoseon, to jest Przeobraenia
~ 73 ~
Trudno ustali, w jakiej mierze tradycja alegoryczna zawaya na doborze
tych, a nie innych fabu w omawianych cyklach bukolicznych. Niewtpliwie
do popularnoci pewnych historii przyczynia si ich moralna interpretacja
(np. mio Wenery i Adonisa jako ilustracja zgubnej namitnoci), jednak
w wikszoci przypadkw mona mwi raczej o echach interpretacji
historycznej (euhemerycznej) lub nawet naturalistycznej
74
. Jest to jak
si wydaje wanie konsekwencj signicia do fabularnej warstwy
mitw traktowanych jako historie, ktre kiedy si wydarzyy (lub mogy
si wydarzy), a teraz su za przestrog bd wzr postpowania. Jest
rzecz naturaln, e w tak rozumianych zdarzeniach mitycznych bior
udzia postacie dziaajce (bstwa czy herosi), nie za bezosobowe alegorie.
Motywy, do ktrych najchtniej sigali autorzy sielanek, to przede
wszystkim historie miosne (najczciej z udziaem Wenery i Kupidyna)
oraz opowieci zwizane z bstwami patronujcymi poezji pasterskiej (jak
Apollo, Diana, Sylen etc.); pojawiaj si rwnie tematy uniwersalne (np.
wtek Niobe). Wikszo z nich wystpuje rwnie czsto w polskiej, co
w angielskiej czy francuskiej poezji lirycznej XVIXVII wieku. Tak w sielan-
kach, jak i w innych gatunkach poezji rzadko poruszane s wielkie i wakie
tematy mitologiczne, ktre stay si np. tworzywem tragedii antycznych;
a jeli nawet si pojawiaj, to w postaci zbanalizowanej. Jest to wynikiem
jak dowodzi badacz recepcji antyku w dawnej poezji angielskiej do
powierzchownego traktowania mitologii, ktra ma by polite and sophis-
ticated
75
i spenia przede wszystkim funkcj ornamentacyjn.
Pord mitw wykorzystywanych w sielankach na og prno szuka
odwoa do mao znanych wersji tradycyjnych przekazw czy odkryw-
czych, nowych interpretacji. Ciekawe s natomiast sposoby wkompono-
wywania historii mitologicznych w tekst utworu. Cechuje je co staraam
si pokaza dua rnorodno formalna, wynikajca z pragnienia
uniknicia monotonii, ale i podporzdkowana pewnym zasadom, ktre
wpywaj na modykacj mitu zawsze wtedy, gdy staje si on tworzywem
literackim. Przede wszystkim fabua mitologiczna jest zwykle w jakim
stopniu aktualizowana (z wyjtkiem krtkich fragmentw, gdzie po prostu
nie ma miejsca na wprowadzanie szczegw), przez co naley rozumie
dostosowanie do realiw XVI- i XVII-wiecznych, nie tylko w zakresie scenerii
czy wygldu zewntrznego postaci, ale take norm moralnych i hierarchii

74
Por. J. Kutuniakowa [Abramowska], Od mitu do moralitetu, [w:] Wrocawskie spotkanie
teatralne, pod. red. W. Roszkowskiej, Wrocaw 1974, s. 12.
75
Bush, op. cit., s. 218.
~ 74 ~
wartoci, ktre wpywaj na ocen postpowania bohaterw. Pewne ograni-
czenia, take formalne, narzuca rwnie wybr gatunku, czego przykadem
s np. charakterystyczne dla sielanki historie mitologiczne przytoczone
jako pieni piewane na przemian. Bez wtpienia jednak czynnikiem decy-
dujcym, czy mit zostanie przywoany w formie duszej renarracji bd
rewokacji, czy te stanie si podstaw transpozycji, jest funkcja, jak ma
speni w tekcie.
Dobr mitw oraz ich modykacja byy rwnie spowodowane potrzeb
dostosowania kcji mitologicznej do zasady verisimilitudo
76
. Preferowano
wic te fabuy mitologiczne, ktre zawieray sytuacje nie rnice si od
wydarze wystpujcych w yciu ludzkim
77
, bd te zmieniano niektre
elementy, aby uczyni histori bardziej prawdopodobn. Szczeglny przy-
kad tego typu zabiegw zawiera sielanka Zjawienie: Kupidyn i Hymen s
postrzegani jako miejscowe duchy, w istnienie takowych mogli bowiem
wierzy mieszkacy wiejskich okolic Lwowa. Nie sposb jednak nie zauwa-
y, e niektre sielankowe renarracje i transpozycje mitologiczne wymy-
kaj si tej regule (np. elementy fantastyczne zawiera opowie nimfy
purskiej narratorki Wierzb Szymonowica; sprzeczna z potocznym do-
wiadczeniem jest take zmitologizowana historia mierci modego poety
w Roczynie Zimorowica). Nie jest to zreszt, jak si wydaje, cecha wyr-
niajca utwory bukoliczne. O niezwykych sposobach korzystania z mitolo-
gii w barokowej poezji i dramacie pisa Backvis, tumaczc to zjawisko
deniem do odwieenia spowszedniaego i zuytego materiau
78
. Zasady
konstrukcji kcji probabilistycznej dopuszczay wic pewne odstpstwa,
cho nie dotyczyo to wszystkich gatunkw literackich. O przypadkach,
kiedy poeta moe pozwoli sobie na wiksz swobod, pisa w Charakterach
lirycznych Maciej Kazimierz Sarbiewski:
istnieje jeszcze druga rnica ze wzgldu na zmylone czynnoci.
W ogle bowiem czynnoci w kcji lirycznej bywaj w wikszym
stopniu urojone i e si tak wyra oderwane, i obce codzien-
nemu yciu, bardziej take osobliwe i rzadkie. Kt bowiem widzia
np. latajcego poet albo ubogiego Horacjusza stawiajcego pomnik
wyszy od budowli piramid? Przeciwnie za, epopeja powinna si

76
E. Sarnowska-Temeriusz, wiat mitw i wiat znacze. Maciej Kazimierz Sarbiewski i problemy
wiedzy o staroytnoci, Wrocaw 1969, s. 98.
77
Ibidem., s. 97; por. Kutuniakowa [Abramowska], Od mitu do moralitetu, s. 12.
78
Backvis, op. cit., s. 61nn; idem, Sposoby z korzystania z mitologii w polskiej poezji barokowej,
Sprawozdania z posiedze Komisji Naukowych PAN Oddz. w Krakowie, t. XIV, z. 2, 1970,
Krakw 1971, s. 497500.
~ 75 ~
wprawdzie skada w caoci z czynnoci zmylonych, lecz nie tak
rzadkich i nieprawdopodobnych, owszem, raczej z pospolitych i na
miar ludzkich stosunkw zachodzcych zwykle w takim czy innym
wypadku []. Co si za tyczy utworw lirycznych [], dozwolo-
na im jest wiksza swoboda w posugiwaniu si rzadsz i niezwy-
k kcj.
79
Sposoby przekadu jzyka mitologii na kcj zgodn z zasad prawdopo-
dobiestwa byy wic blisze temu, co Sarbiewski okrela kcj liryczn.
Ilo i rnorodno fabu mitologicznych w sielankach wiadczy o tym,
e mimo nawoywa teoretykw poezji wskazujcych na Bibli jako odpo-
wiednie dla chrzecijaskiego twrcy rdo inspiracji
80
, poeci nie chcieli
zrezygnowa z mitologii. Decydowao o tym w duej mierze przywizanie
do tradycji, naladowanie wzorw, czy po prostu cho w rnym stopniu
odnie moemy to stwierdzenie do poszczeglnych sielankopisarzy
atwo powoywania si na znane przykady. Nie naley jednak zupenie
zapomina o tym, e o cigej ywotnoci mitu w literaturze decyduje jego
szczeglna natura, zawarta wanie w warstwie fabularnej. Trafnie ujmuje
to wspczesny badacz literatury inspirowanej mitami, Northrop Frye:
Mona mit opowiada na wiele sposobw, mona go przetwarza
lub wzbogaca nowymi szczegami, mona w nim odkrywa coraz to
inne wzorce, lecz ycie mitu zawsze pozostanie poetyckim yciem
opowieci, nie za umoralniajcym ywotem jakiego zilustrowanego
przeze truizmu.
81
Funkcjonowanie mitologii w staropolskich cyklach bukolicznych nie
ogranicza si jednake do wykorzystania fabularnych motyww antycz-
nych. Nastpny rozdzia powicony zostanie tym skadnikom mitw, ktre
w toku tradycji interpretacyjnej zostay pozbawione swego pierwotnego
kontekstu i zdefabularyzowane, a przez to uzyskay dodatkowe, nowe zna-
czenia a wic przed wszystkim postaciom mitycznym.
79
M.K. Sarbiewski, Wykady poetyki (Praecepta poetica), prze. i oprac. S. Skimina, Wrocaw
Krakw 1958, s. 61.
80
Idem, O poezji doskonaej, czyli Wergiliusz i Homer (De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus),
prze. M. Plezia, oprac. S. Skimina, Wrocaw 1954, s. 7291. O teorii imitacji Biblii por. take
K. Obremski, Psalmodia polska. Trzy studia nad poematem, Toru 1995.
81
Frye, Mit, kcja i przemieszczenie, s. 301.
~ 76 ~
POSTACIE MITOLOGICZNE ICH ZNACZENIE
I FUNKCJE W SIELANKACH
ZAINTERESOWANIE SIELANKOPISARZY FABU MITYCZN POTWIERDZA WAN ROL
czynnika epickiego wrd wyznacznikw gatunkowych sielanki, a zarazem
zdecydowanie wyrnia utwory bukoliczne na tle poezji staropolskiej. Rno-
rodne techniki adaptowania fabularnej warstwy mitu na potrzeby sielanek nie
wyczerpuj jednak wszystkich sposobw wykorzystania mitologii w tych tek-
stach. O wiele bardziej powszechne jest w literaturze staropolskiej (w rwnym
stopniu dotyczy to innych literatur europejskich) wykorzystanie poszczegl-
nych skadnikw mitu, wyodrbnionych ze struktury pierwotnych wersji
opowieci na skutek wielowiekowej tradycji interpretacyjnej. Zapocztkowana
ju w czasach staroytnych i rozpowszechniona w redniowieczu alegoreza
uchronia mitologi od zapomnienia, zarazem jednak, poprzez odczytanie
mitw zgodnie z now ideologi i wbrew historyczno-kulturowemu kon-
tekstowi, doprowadzia do dezintegracji antycznych opowieci i ich defabu-
laryzacji: odejcia od narracyjnego przedstawienia mitu na rzecz nadania no-
wych znacze poszczeglnym jego skadnikom. Elementy najbardziej
podatne i przydatne dla takiej rewaloryzacji stanowi przedmioty przedsta-
wione, w cisym tego sowa znaczeniu postacie, rekwizyty. Pierwotne
zwizki i stosunki midzy nimi, wi fabularna, utrzymuj si pod warun-
kiem, e su eksplikacji nowych znacze lub przynajmniej s w stosunku do
nich neutralne.
1
Rezultaty tego procesu s najlepiej widoczne w konstrukcji
kompendiw i leksykonw mitologicznych, poczynajc od pnoantycznych
Fabulae Hyginusa po tumaczone jeszcze w XVIII wieku sowniki szkolne
2
,

1
J. Kutuniakowa [Abramowska], Od mitu do moralitetu, [w:] Wrocawskie spotkanie teatralne,
pod. red. W. Roszkowskiej, Wrocaw 1974, s. 13.
2
Np. w 2. poowie XVIII wieku ukazao si tumaczenie mitologicznego sownika A.F. Po-
meya (Pantheum mythicum seu fabulosa deorum historia, Lugduni 1659) autorstwa P. Woyny
(Pantheum mythicum albo bajeczna bogw historia, Warszawa 1768).
~ 77 ~
a take w tych dzieach, ktre wychodz poza podanie podstawowych in-
formacji i zawieraj interpretacj mitologii, jak Mythologiae Comesa czy Dii
gentium Sarbiewskiego. We wszystkich przypadkach kategori porzdkuj-
c stanowi dla autora posta, na niej koncentruje si uwaga badacza. Mit
(w znaczeniu opowieci) przytaczany jest w takim stopniu, w jakim jest to
potrzebne do opisu postaci, stanowi obok pochodzenia, miejsc kultu,
atrybutw etc. jeden z elementw charakterystyki. Lektura nowoytnych
encyklopedii wiedzy o kulturze antycznej wiadczy niezbicie o nadrzdno-
ci postaci mitologicznej wobec innych faktw religijnych
3
. W praktyce
literackiej oznacza to jakkolwiek oczywiste wydawaoby si to stwier-
dzenie e mitologia jest najczciej przywoywana w formie imienia
bstwa lub innego bohatera mitycznego.
Wyrnienie kategorii postaci mitycznej oznacza skupienie si na tych
przypadkach, gdzie wykorzystane zostao (najczciej) imi boga lub bo-
hatera, z ktrym zwizany jest okrelony, tj. wsplny dla autora i odbiorcy,
zesp konotacji; natomiast nie towarzyszy mu intencja przywoywania
opowieci mitologicznej. Od razu naleaoby zgosi wtpliwo, czy kono-
tacje fabularne znikaj bezpowrotnie, czy w umyle odbiorcy nie dokonuje
si rekonstrukcja opowieci? Stopie oddzielenia postaci od pierwotnej
opowieci zaley gwnie od tego, jak mocno bya w tradycji literackiej
zwizana z konkretnym mitem oraz w jaki sposb bya najczciej inter-
pretowana. W odniesieniu do niektrych bohaterw, utosamianych w trady-
cji literackiej z jedn histori czy nawet epizodem (jak np. Ikar czy Alkestis)
mona zakada, e samo pojawienie si ich imienia odsya do konkretnego
mitu. Z kolei osoby bstw uwikanych w rne zdarzenia (jak Wenus,
Apollo, Perseusz etc.), aczkolwiek zawsze pozostan okrelone poprzez
kontekst tych historii (np. Wenus poprzez romanse i przygody miosne),
jednak samo ich pojawienie si nie odsya jeszcze czytelnika do adnego
konkretnego epizodu z ich udziaem.
Postacie mityczne wystpujce na kartach zbiorkw bukolicznych maj
niejednakowy status i podda je mona rnego typu analizom. Zgodnie
z przedstawionymi wczeniej zaoeniami rezygnuj z metody okrelajcej
jako przedmiot bada temat mityczny, co w przypadku sielanek doprowa-
dzioby do sporzdzenia katalogu bstw i pbogw
4
. Wane i ciekawe jest

3
Por. E. Sarnowska-Temeriusz, wiat mitw i wiat znacze. Maciej Kazimierz Sarbiewski i pro-
blemy wiedzy o staroytnoci, Wrocaw 1969, s. 28 29, 49.
4
O kategorii tematu mitycznego pisze J. Abramowska, Serie tematyczne, [w:] Midzy tekstami:
intertekstualno jako problem poetyki historycznej. Studia, pod red. J. Ziomka, J. Sawiskiego,
W. Boleckiego, Warszawa 1992, s. 46 47.
~ 78 ~
to, w jaki sposb autorzy sielanek potrali wykorzysta t cz tradycji
mitologicznej. Przede wszystkim naley wyrni dwa sposoby istnienia
postaci mitologicznej w bd co bd obcej im rzeczywistoci przedstawionej
w XVI- i XVII-wiecznych utworach bukolicznych: jako temat pojawiajcy
si w rnego typu wypowiedziach pasterzy (co najczciej przybiera form
powoywania si na bstwo czy nawet bezporedniego do zwrotu) oraz
jako osoby dziaajce, ktre funkcjonuj w tej samej czasoprzestrzeni, co
wiejscy bohaterowie tekstw. W pierwszym przypadku wywoanie imienia
postaci mitycznej moe by niemal zredukowane do roli stylistycznego orna-
mentu, w drugim mwi mona o technice naturalizacji (funkcjonalnym od-
powiedniku aktualizacji opowieci mitologicznej). To rozrnienie, aczkolwiek
najbardziej podstawowe, nie oddaje oczywicie caego wachlarza technicznych
moliwoci zastosowa tego typu postaci w sielankach. Do kwestii zasadni-
czych naley pytanie, czy przywoywani w tekstach bogowie antyczni s jesz-
cze bogami, czyli istotami dysponujcymi okrelon wadz i kompetencjami,
czy ju wycznie kcyjnymi skadnikami konwencji literackiej.
STATUS BSTW ANTYCZNYCH
Bogowie antyczni, w sztuce i literaturze redniowiecznej pozbawieni
swoich tradycyjnych wizerunkw, a w nastpnych epokach sprowadzeni
niemale do roli inkrustacji stylistycznych, nie utracili jednak zupenie
co podkrela znawca mitologii klasycznej M. Grant zwizku z obcym
chrzecijastwu antycznym systemem religijnym
5
, a co za tym idzie: nie
zostali do koca pozbawieni boskoci. Nawet w czasach, kiedy podejmo-
wano intensywne starania, aby dowie, e Jowisz czy Junona byli w rzeczy-
wistoci zwykymi ludmi, a daty ich narodzin mona uzgodni z zapisan
w Biblii histori ludzkoci, pozostawa zawsze pewien obszar, ktry wci
wydawa si wyczn domen pogaskich bstw. Astrologia o niej tu
bowiem mowa bya trudn do zlekcewaenia czci redniowiecznej
i renesansowej kultury, cho w rny sposb interpretowano zasig i rodzaj
wpywu planet na ycie czowieka. Wadza owych cia niebieskich, czyli de
facto ju od pnego antyku utosamianych z nimi bstw antycznych, bya
jednak do znaczca, a ogranicza j wedle mylicieli chrzecijaskich

5
Uczony okrela mity jako wci profoundly illustrative of Greek religion M. Grant,
Myths of the Greeks and Romans, s. 155; cyt. za: L. Feder, Ancient Myth in Modern Poetry, Princeton,
New Jersey 1971, s. 12.
~ 79 ~
jedynie Bg, co oznaczao, e nie mogy dziaa wbrew jego woli. Dla
bogw antycznych by to za drugi, jak pisze Jean Seznec, sposb prze-
trwania redniowiecza, obok wpisania ich w histori cywilizacji, co uczyni
euhemeryzm
6
.
W renesansie, a jeszcze w wikszym stopniu w baroku, o wci odczuwal-
nym zwizku postaci mitologicznych z pogask religi wiadczy przede
wszystkim wspominany ju niejednokrotnie spr o zasadno odwoywania
si do tej czci tradycji antycznej w literaturze
7
. Oznacza on, e bstw antycz-
nych nie udao si zredukowa do funkcji ornamentw, e wci towarzysz
im, niejednokrotnie sabo rozpoznawalne, lady dawnego boskiego statusu.
Uprzywilejowan pozycj bstw mitologicznych w wiadomoci bohate-
rw sielanek mona rozpozna wtedy, gdy ich imiona wystpuj w formie
wezwania lub zwrotu do postaci boskiej. Pojawiaj si one zarwno na
pierwszym, jak i na drugim planie utworu, nie maj zatem charakteru
przytoczenia
8
, lecz s raczej cech skonwencjonalizowanej mowy sielan-
kowych pasterzy. Bstwa przywoywane s ze wzgldu na resorty
9
, ktry-
mi si zajmuj, a czstotliwo wystpowania ich imion w ustach bohate-
rw pozwala na ustalenie hierarchii bstw waciwej dla poezji bukolicz-
nej. Rni si ona zarwno od olimpijskiej, jak i tej charakterystycznej np.
dla epopei, nie jest jednak zaskakujca, podobny bowiem zesp najwa-
niejszych postaci boskich odnajdziemy w sielankach europejskich (rwnie
dramatycznych)
10
, a take w pewnych odmianach poezji staropolskiej
(zwaszcza w liryce miosnej oraz nurcie ziemiaskim). Niepodzielnie kr-
luj bogowie mioci, a wic Kupidyn i Wenus, rzadziej Hymen; istotn
rol odgrywaj bstwa pasterskie: Pan, Apollo, Diana, Ceres oraz sprawujce
piecz nad twrczoci, jak Apollo i Muzy. Sporadycznie pojawiaj si we-
zwania do bstw jednoznacznie kojarzonych z okrelon sfer (wybr ga-
tunku nie ma tu decydujcego znaczenia), np. boginie mierci, najczciej
obdarzone staymi epitetami, jak niezbagana Kloto (JBZim. III, w. 64);
wcieka Lachezis (SZim. U.O., w. 8; JBZim. V, w. 184).

6
O roli astrologii od czasw pnego antyku do renesansu por. J. Seznec, The Survival of the
Pagan Gods. The Mytological Tradition and Its Place in Renaissance Humanism and Art, Princeton
1972, s. 41 62.
7
Por. T. Biekowski, Z bada nad recepcj antyku w Polsce do koca XVIII wieku, Pamitnik
Literacki 1968, z. 3, s. 34 38; Sarnowska-Temeriusz, op. cit., s. 106 121.
8
Por. A. Dobakwna, O sielance staropolskiej, Pamitnik Literacki 1968, z. 3, s. 10 11.
9
Poyczam to okrelenie od J. Abramowskiej (Od mitu do moralitetu, s. 11).
10
Por. G. Highet, The Classical Tradition. Greek and Roman Inuences on Western Literature, New
YorkLondon 1964, s. 169.
~ 80 ~
W wypowiedziach odwoujcych si do kompetencji bstwa okrelany
jest zazwyczaj zakres jego dziaania, czemu towarzyszy, mniej lub bardziej
wyranie zwerbalizowane, przekonanie o sensownoci zwrcenia si o pomoc.
Taki charakter ma apostrofa do bogini urodzaju:
Cerero wieloyzna, zdarz, aby to byo
Plenne zboe, aby si do gumna zwozio!
Sz. IV, w. 61 62
I cho dalecy jestemy od przypisywania Szymonowicowi wiary w sku-
teczno dziaania antycznego bstwa (powysze wersy s zreszt tuma-
czeniem idylli Teokryta), jednak niewtpliwie Ceres zostaa tu wpisana
w rzeczywisto sielanki, w ktrej nie brak take rodzimych realiw. W po-
dobnym kontekcie pojawia si rwnie w utworze, w ktrym konwencje
bukoliczne splataj si z ideaami ziemiaskimi (Gaw. X, k. 164, w. 27),
stanowic symbol pracy czowieka na wsi, dajcej utrzymanie i spokojny
ywot w przeciwiestwie do niepewnego zarobku w miecie.
W wyraniejszy jeszcze sposb powouj si na swoich patronw bohate-
rowie sielanki Dziewka oraz wzorowanego na nim utworu Niesforne zaloty.
Przekomarzajc si z dziewczyn pasterz ostrzega j, e poprzez swj opr
sprzeciwia si wyrokom bogini gniewliwej:
Nie mw przeciw Wenerze, by ci nie chlusna
Abo w nieoddziergnione sido nie poja.
Sz. VIII, w. 3132
W odpowiedzi pasterka wzywa opiekunk dziewic i czystoci:
[] mam, kto mi ratuje:
Dyjanna, co si wiekiem moim opiekuje.
Sz. VIII, w. 33 34
Mam Dyjann w obron: nic nie wytargujesz
Gaw. III, k. 146, w. 16
W podobnej funkcji pojawiaj si Apollo, Diana, Pan czy Atena w pie-
niach piewanych na kiermaszu, w ktrych ukazuje si skutki przychyl-
noci bstw pasterskich bd jej braku, a ponadto zawierajcych najkrtsze
charakterystyki bogw:
~ 81 ~
Apollo zawsze mody, Pallas zawsze panna,
Apollo z uku strzela, strzela i Dyjanna.
Sz. IX, w. 89 90
Apollo gra na lutni, Pallas piknie piwa,
Apollo biesiad, artw Dyjanna zaywa.
Sz. IX, w. 103104
W paralelnie zbudowanych anaforycznych wersach skondensowane zo-
stay typowe zachowania i cechy bstw, skadajce si na ich powszechnie
znany wizerunek. Przywoywanie imion bstw, ktre zdradzaj ich bosk
natur i moliwoci, nie odznacza si przewanie jak szczegln nezj
stylistyczn. Za ciekawy wyjtek uzna naley inwencj Gawiskiego, kt-
ry w hiperboliczny sposb ilustruje wadz bogini mioci, stosujc popu-
larn w gatunkach folklorystycznych jukstapozycj:
Wenus z wody rd wiedzie, Wenus i tam rzdzi,
I rybka ni zmamiona po jeziorze bdzi.
Kadego dza pali, kady ogie czuje,
Rybiciu cho i w wodzie, swj pomie dojmuje.
Gaw. II, k. 143, w. 25 28
Powysze cytaty wystarcz, aby wskaza inn jeszcze tendencj towarzy-
szc przywoywaniu bstw w sielankach, ktra dominowa bdzie rw-
nie w przedstawieniu uprzedmy tu nieco dalsze rozwaania postaci
mitycznych znaturalizowanych, czyli wcielonych w rzeczywisto sielankow
nasycon XVII-wiecznymi polsko-ruskimi realiami. Trudno nie zauway,
e reprezentanci antycznej religii rzadko traktowani s w sposb zdradzajcy
szacunek czy respekt, przeciwnie powtrzy mona za Weintraubem, i
jestemy tu bliej Offenbachowskich rejonw
11
. Humorystyczne, a cza-
sem wrcz przemiewcze przedstawienie bstw zwaszcza w bukolikach
barokowych odczytywa chyba mona jako rodzaj usprawiedliwienia, oko-
liczno agodzc sam fakt wykorzystania mitologii. Oto bowiem zdaj
si mwi autorzy sielanek, a take znakomitej wikszoci innych utworw
poetyckich tego okresu ju nie wszechmogce bstwa, lecz obdarzone
jeszcze resztkami wadzy, ale w gruncie rzeczy nie rnice si zbytnio od
ludzi istoty, z przyzwyczajenia nazywane jeszcze bokami. I cho nie naley

11
W. Weintraub, Polski i aciski Kochanowski. Dwa oblicza poety, [w:] idem, Rzecz czarnoleska,
Krakw 1977, s. 215. Jest to komentarz do rozwaa Wacawa Borowego nad charakterem
aluzji mitologicznej u Kochanowskiego.
~ 82 ~
zapomina, e ju Homer z wiksz powag opisywa herosw ni miesz-
kacw Olimpu, to jednak w sielankach znajdziemy przykady o wiele
bardziej protekcjonalnego traktowania bogw. Szczegy ich wygldu bd
elementy legendy zostaj wykorzystane jako argumenty w bahym sporze:
Apollo brody nie ma, przecie on jest bogiem,
Przecie on nad Satyry kosmate chdogiem.
Gaw. IX, k. 162, w. 13 14
Sam Jupiter koz ssa: przeto rzek mieli,
Obadwamy z Jowiszem jedn mamk mieli.
Gaw. IX, k. 162, w. 2122
Sami za bogowie zajmuj si tym samym, co zwykli miertelnicy:
Sam Jupiter nie zawsze strzela piorunami,
Podczas z sw si Junon zabawia artami.
Mars si z Wulkana mieje []
artowne sowa Alcyd do Dyjanny mawia []
Gaw. R., k. 173, w. 1315, 17
Wers ostatni ktry w kontekcie innych wymienionych przez poet
czynnoci bogw oznacza, i niewiele si oni rni od miertelnikw
jest parafraz fragmentu sielanki Szymonowica: Chytre sowa Alcydes do
Dyjanny mawia (Sz. IX, w. 129). Gawiski nie jedyny raz dokonuje
nieznacznych zmian stylistycznych w stosunku do oryginau, zarazem
trywializujc jego znaczenie. Intencj zamojskiego poety nie byo przed-
stawienie prozaicznych czynnoci bogw; fragment sielanki, z ktrego
pochodzi cytat, jest odczytywany jako przejrzysta krytyczna aluzja do poli-
tyki zagranicznej krla Zygmunta III
12
. O ile wic Szymonowic nadaje po-
staciom mitologicznym w tej sielance dodatkowe konotacje, o tyle Gawi-
ski ich wizerunek upraszcza. W tym samym utworze znajdujemy jeszcze
jedno nawizanie do Sielanek, tym razem do Silenusa (Sz. III, w. 103), gdzie
Apollo zostaje przedstawiony jako twrca najstarszych pieni pasterskich.
Gawiski, wzorujc si stylistycznie na tym fragmencie, przedstawia boga
niemale pozbawionego boskoci, jako jednego pasterzy, razem z nimi
konwersujcego i podpiewujcego. Nawiasem mwic, obydwa przykady
obok wielu innych fragmentw wzorowanych nie tylko na Szymonowi-

12
Por. uwagi o tej sielance w rozdziale poprzednim, s. 44 45.
~ 83 ~
cu, ale i np. Kochanowskim ilustruj metod twrcz autora Dworzanek,
dajc zarazem wyobraenie o skali jego talentu.
O swego rodzaju zrwnaniu statusu bstw i ludzi wiadczy rwnie nie-
zrnicowany sposb ich opisu. Spord licznych przykadw przytoczy
warto przynajmniej jeden, bdcy fragmentem wypowiedzi Meleagra
bohatera Gwaru V adresowanej do jego mitologicznej towarzyszki:
Pywaje, Atalanto, grzeb z spodku nkami,
Mio chodn od siebie gar wodk rczkami.
Myj twoje pikne lice w przezroczystej wodzie,
Przypatruj si w tym zdroju twej licznej urodzie.
Ch. V, w. 97100
Oto za, dla porwnania, fragment opisu dziewczyny w podobnych oko-
licznociach:
Rczynkami na wodzie trefnie pleskotaa.
Nki nad nieg wietniejsze z wody ukazuje
Sm. V, w. 3233
Podobiestwa w obrazowaniu, zapewne przypadkowe, dowodz, e auto-
rzy sielanek nie widzieli potrzeby rnicowania rodkw poetyckiego
przedstawienia w odniesieniu do postaci o rnym statusie ontologicznym.
Traktowanie bstw antycznych na rwni z ludmi niewtpliwie osabia
ich status jako postaci boskich i kae zastanowi si, czy na takie podejcie
miay wpyw teoretyczne rozwaania nad istot mitw. Wydaje si, e r-
de takiego ujcia naley szuka przede wszystkim w interpretacji euheme-
rycznej (historycznej). Niektre utwory mog stanowi wiadectwo bezpo-
redniej inspiracji. Do euhemeryzmu nawizuje wyranie fragment sielan-
ki Wesele, gdzie bogowie wystpuj jako wynalazcy instrumentw muzycz-
nych (Sz. II w. 75 77)
13
, a take pocztek pieni Menalki o Orfeuszu:
Mniemasz, e w starowieckich piosneczkach bajano,
Kiedy o Orfeowej muzyce piewano:
e lasy, e wierz dziki szed za jego graniem?

13
Informacje o bogach twrcach cywilizacji, pierwszych wynalazcach zawieray nie
tylko aciskie encyklopedie i sowniki mitologiczne, ale take dzieka powstae w jzyku
polskim (wzorowane na kompendiach Comesa czy Boccacciego), jak np. J. Protasowicza
z Mohilnej, Inventores rerum [albo krtkie opisanie kto co wynalaz i do uywania ludziom poda],
wyd. K. wierkowski, Wrocaw 1973 [prwdr.: Wilno 1608].
~ 84 ~
Nic to zgoa inszego nie byo, mym zdaniem,
Jedno, e by w kraju swym piewak umiejtny,
A ten gmin pospolity mia sobie niechtny:
I nie chcc miedzy ludmi miszka przeciwnymi,
Wola wiek trawi miedzy puszczami guchymi.
Sz. XVI w. 53 60
Jest to zarazem jedno z niewielu miejsc, gdzie pojawia si okrelenie
mitu (starowieckie piosneczki)
14
; o pochodzeniu tradycyjnych pieni
pasterskich mowa jest rwnie w zakoczeniu pieni Sylena:
Takie piosnki wymyla niegdy ksztatem nowym
Apollo, gdy za bydem chodzi Admetowym,
I na bukach wycina. Stamtd wyczytali
Satyrowie i take po lesiech piewali.
Sz. III, w. 103 106
We fragmencie, bdcym parafraz eklogi Wergiliusza, Szymonowic
dokona znaczcych zmian. W oryginale sowa pieni Feba podchwytuj
i przekazuj nastpnym pokoleniom powicone mu drzewa laurowe i rzeka
Eurotas
15
; Szymonowic akcentuje pastuszy epizod w yciu boga i kae mu
utrwala teksty pewniejsz metod (co jest jednoczenie czytelnym nawi-
zaniem do konwencjonalnego gestu bukolicznych bohaterw: wycinania
imion lub inicjaw na korze drzew).
Nieprzypadkowo podane przykady bezporedniego czerpania z rene-
sansowego dorobku wiedzy o mitologii pochodz z sielanek Szymono-
wica lologa, badacza i znawcy antyku. Mona zakada, e w bogatym
ksigozbiorze poety znalazy si kompendia mitologiczne, ktre obok
czci sownikowej zawieray prby wyjanienia natury i pochodzenia

14
Mona odnotowa jeszcze wyraenie, ktrym jeden z pasterzy okrela mit o Jowiszu wykar-
mionym przez koz jako zmylon wie (Gaw. IX, k. 162, w. 23), jednak pada ono w trakcie
przekomarzania si pasterzy i trudno przypisywa mu gbsze znaczenie. Z kolei stwierdzenie
Zna, e bokw pogaskich nie byo na wiecie (SZim. II 23, w. 21) nie oznacza deklaracji
ideowej, lecz jest czci komplementujcego dziewczyn sylogizmu (gdyby owi bokowie
byli, kochaliby si w niej wanie, zamiast w nimfach). Poszukiwania synonimicznych nazw
czy wyrae oznaczajcych mit (sowo to wwczas jeszcze nie funkcjonowao w jzyku pol-
skim) w sielankach nie przynosi zbyt owocnych rezultatw; niewtpliwie warto byoby prze-
prowadzi tak kwerend na szerszym materiale poezji staropolskiej.
15
omnia, quae Phoebo quondam meditante beatus / audiit Eurotas iussitque ediscere lau-
ros, / ille canit Verg, Ecl. VI, w. 82 84. Wszystkie cytaty aciskie utworw Wergiliusza
podaj wedug wydania: P. Vergilius Maro, Eclogues, ed. R. Coleman, Cambridge 1977.
~ 85 ~
mitw
16
. Wikszo naladowcw zamojskiego poety z pewnoci nie dys-
ponowaa tak wiedz i bibliotek, tote na to, w jaki sposb zostali w ich
utworach przedstawieni np. bogowie antyczni, miaa wpyw tradycja lite-
racka oraz skatalogowany w szkolnych sownikach wczesnych bry-
kach zbir faktw mitologicznych. lady takich lektur odnale mona
w wyliczeniu czci ciaa przypisanych poszczeglnym bogom:
Minerwie palce su, genijuszom skronie,
Merkuremu nale nogi, bark Junonie.
Gaw. R., k. 171v, w. 8 10
Wyszczeglnienie takie obok listy miejsc kultu, atrybutw, zwierzt
etc. powiconych bstwom zawiera cz oglna popularnego take
w Polsce i uywanego w dydaktyce, sownika H. Schaeve Mythologia deorum
ac heroum
17
. Niewykluczone zreszt, e Gawiski korzysta z innego wydaw-
nictwa bd zaufa wasnej pamici, poniewa jego wyliczenie nie do koca
zgadza si z list sownikow. Nie ma to jednak wikszego znaczenia, tego
typu klasykacje byy na og zmienne i nie miay jednej kanonicznej wersji.
W analizie statusu bstw antycznych nie sposb pomin faktu, e nie s
one jedynymi osobami boskimi przywoywanymi w sielankach. Pojawia si
w nich rwnie cho na nieco innych zasadach Bg chrzecijaski.
Nawizania do religii chrzecijaskiej nie mona uzna, w przeciwiestwie
do mitologii, za stay skadnik cykli bukolicznych, niemniej jednak nie s
rwnie zjawiskiem nowym. Przez dugi czas najbardziej znan sielank
Wergiliusza (cenionego przecie w redniowieczu gwnie za Eneid) bya
synna ekloga IV tzw. mesjanistyczna, odczytywana jako prorocze zwiasto-
wanie narodzin Chrystusa, a wraz z nim nowej wiary. Konwencje buko-
liczne okazay si przydatne w przedstawieniu wydarze, ktre rozegray
si w szopce betlejemskiej, co stao si podstaw nowej odmiany gatunko-
wej eklogi na Boe Narodzenie funkcjonujcej w postaci odrbnych
tekstw lub wchodzcej w skad misteriw
18
.

16
Pozostawiony przez poet ksigozbir zawiera znacznie wicej pozycji ni te, ktrych ist-
nienie udao si dotychczas udokumentowa. Por. W. Szwarcwna, Biblioteka Szymona Szymo-
nowica, Lublin 1989.
17
H. Schaeve, Mythologia deorum ac heroum, Stetini 1683, s. 26 (pierwsze wydanie sownika
ukazao si w 1660 r.).
18
Eklogi na Boe Narodzenie charakteryzuje A. Krzewiska, Sielanka staropolska. Jej pocztki,
tradycje i gwne kierunki rozwoju, Warszawa 1979, s. 137148. Dziwi uwaga Higheta, ktry
stwierdza, i w nowoytnej europejskiej poezji pastoralnej nawizania chrzecijaskie nie
wystpuj: [] the Christian religion, its creed and its church, are never mentioned. Even
~ 86 ~
Analizowane zbiory nie reprezentuj jednego modelu jeli mona
uy takiego okrelenia wspycia antycznych bstw i Boga. Czstotliwo
i waga nawiza do religii chrzecijaskiej s cechami charakteryzujcymi
poszczeglne cykle sielankowe
19
, dzielc je na te, w ktrych religia jest wa-
nym elementem egzystencji bohaterw (jak u Szymonowica, Bartomieja
Zimorowica), oraz te, w ktrych takich odwoa nie ma wcale (Pastorele Smoli-
ka oraz Sielanki abo Pieni Wieszczyckiego). Patrzc pod ktem interesujcego
nas zagadnienia dostrzec jednak mona kilka podstawowych regu okrelaj-
cych funkcjonowanie na paszczynie jednego utworu na zasadach wsp-
rzdnoci bd podrzdnoci mitologii i religii chrzecijaskiej
20
.
Czsto zdarza si, i motywy mitologiczne i chrzecijaskie dzieli w ra-
mach jednego tekstu na tyle dua przestrze, e nie zachodzi midzy nimi
potrzeba konfrontacji. W utworach zawierajcych odwoania do postaci lub
fabu mitycznych (a wic nie w takich, ktre s z nich programowo oczysz-
czone, jak np. Czary czy ecy Szymonowica) pojawi si moe przywoanie
Boga, ktre ma najczciej form utartego zwrotu czy frazeologizmu: Bg
ci egnaj (Sz. VI, w. 82), Bg ci zapa (JBZim. XIII, w. 1), Chwaa
Bogu (Gaw. R., k. 170, w. 15). W wyraeniach tych trudno doszukiwa si
deklaracji ideologicznej autora, ich uycie w tekcie jest raczej mechanicz-
ne (na podobnej zasadzie funkcjonuj np. konwencjonalne okrelenia zja-
wisk atmosferycznych o proweniencji mitologicznej
21
). W bezkolizyjnym
stosunku z mitologi funkcjonuj rwnie przysowia, czsto stosowane
zwaszcza przez autora Koaczy, zarwno rodzime:
Czego Bg nie obieca, otrzyma niesnadnie,
Czsto od samej gby i yka odpadnie.
Sz. II, w. 13 14

when the characters are quite contemporary and the story (as it becomes now and then)
autobiogracal, only Greco-Roman deities appear [] (op. cit. s. 169). Z prac innych badaczy,
wynika co dokadnie przeciwnego: podobnie jak w poezji polskiej, tak i w poezji europejskiej
te dwie tradycje wspistniej; por. np. D. Bush, Mythology and the Renaissance Tradition in En-
glish Poetry, New York 1957, s. 94 95, W.W. Greg, Pastoral Poetry and Pastoral Drama. A Literary
Inquiery, with Special Reference to the Re-storation Stage in England, London 1906, s. 21nn.
19
Pisz o tym szerzej w rozdziale Mitologia jako cecha indywidualnego stylu poety.
20
W odniesieniu do sielanek uywam zamiennie okrele: religia chrzecijaska, Bg,
motywy chrzecijaskie, gdy w tekstach bukolicznych odwoania tego typu maj posta prawie
zawsze form wywoania imienia Boga (uytego w kontekcie, ktry nie pozostawia wtpliwoci, e
nie chodzi o posta mitologiczn). Wyjtkiem s Roksolanki, gdzie pojawiaj si wakie nawizania
do symboliki biblijnej. W tej czci pracy co wymaga podkrelenia nie zajmuj si zagadnie-
niem religii chrzecijaskiej w sielankach, a jedynie jego wybranym aspektem.
21
Por. uwagi w rozdziale nastpnym, s. 130 131.
~ 87 ~
jak i stanowice twrcz parafraz wyrae paremiologicznych zawar-
tych w pierwowzorze idylli Teokryta (np. Sz. IV, w. 27; Sz. V, w. 68)
22
.
Powysze przykady s dowodem tylko tego, e sielankopisarze potrali
korzysta z rnych tradycji kulturowych, w tym z kultury chrzecijaskiej,
nie mwi natomiast nic na temat wzajemnego usytuowania elementw
rnego pochodzenia. Tote znacznie ciekawsze wydaj si sytuacje, gdy
dochodzi do bezporedniego ich zestawienia czy nawet zmieszania tyche
elementw kiedy bstwom i Bogu przypisywane s podobne kompetencje.
Skarc si na niepowodzenia w mioci pasterz zwraca si do odpowie-
dzialnych za stan rzeczy: Boga i Kupidyna
23
:
[] Czyli ju Bg tak nieaskawy
Mie mi raczy, e nigdy przyjaciel nie sidzie
Przy mym boku i dom mj wieczn pustk bdzie?
Mioci nieszczeliwa, nigdy piknej strzaki
We mnie nie utka!
Sz. XIII, w. 2 6
Z antycznymi boginiami dzieli wadz Bg w cytowanej ju Dziewce; pod-
czas gdy Diana i Lucyna opiekuj si porodami, a Wenus patronuje naro-
dzinom mioci, to W maestwie, powiadaj, sam Bg bogosawi
(Sz. VIII, w. 74). W podobnym kontekcie Bg przywoywany jest, obok
upersonikowanej Fortuny, w Dziewosbie, co potwierdza zwizki Roksola-
nek z epitalamium nabonym
24
. Dedykacj poprzedzajc pieni weselni-
kw koczy poeta rwnie znaczcym zestawieniem:
[] ile blada Persefone
Dni mi skrci []
Niechaj wam Bg przeduy tyl[e] lat ywota
SZim. U.O, w. 28 30

22
Por. D. wierczyska, Przysowia w Sielankach Szymona Szymonowica, [w:] Ludowo daw-
niej i dzi: studia folklorystyczne, pod red. R. Grskiego i J. Krzyanowskiego, Wrocaw
1973, s. 185 214.
23
W przypadku tego tekstu moe pojawi si wtpliwo: czy na pewno chodzi tu o Boga
chrzecijaskiego? (wiadomo, e XVII-wiecznej ortograi nie mona ufa). Argumentem
przemawiajcym za tak interpretacj jest fakt, i odwoania do Boga pojawiaj si w tej
sielance jeszcze kilkakrotnie i peni wan rol. Nawiza mitologicznych natomiast poza
tym cytowanym fragmentem brakuje; zreszt i tu rwnie nie wystpuje imi Kupidyna,
a tylko jego atrybut (strzaka). Utwr sprawia wic wraenie celowo oczyszczonego z nazw
mitologicznych.
24
Por. K. Mroczek, Epitalamium staropolskie. Midzy tradycj literack a obrzdem weselnym, Wro-
caw 1989, s. 125.
~ 88 ~
Zmitologizowana opowie o mierci Szymona Zimorowica zakoczona
zostaje deklaracj wiary w to, e jego dusza dostaa si do nieba i w Bo-
skiej ujrzymy ci chwale (JBZim. V, w. 375 378). Inna wypowied nie-
obojtna wiatopogldowo i, w przeciwiestwie do Fortuny, Bg scz-
cia wiele ma i mdrze szafuje / Wszystkim (Ch. IV, w. 57) woona
zostaje w usta Orfeusza (sic!) wracajcego z nieszczliwie zakoczonej
wyprawy po Eurydyk. Przejawem czenia dwch tradycji jest wreszcie
posta Hymena-Dziewosba, ktry w Roksolankach jako Amor Boy
reprezentuje Boga i uwicon mio maesk, w opozycji do bstw
antycznych z Wener i Kupidynem na czele. Konstrukcja tej postaci, mi-
strza ceremonii i patrona zwizkw miosnych, jest moliwa dziki nada-
nym jej przez nowoytnych badaczy mitologii nowym znaczeniom
25
.
Interpretacja alegoryczna sprawia, e autorzy cytowanych przykadw
z atwoci czyli w jednym zdaniu motywy mitologiczne i chrzecija-
skie. Polegaa ona bowiem na izolowaniu poszczeglnych skadnikw
(postaci, rekwizytw, zdarze fabularnych) z ich macierzystego kontekstu
oraz nadawaniu im nowych znacze i funkcji w nowym kontekcie.
Porednim, ale istotnym rezultatem tego zmieszania jest b r a k na pi -
c i a mi dz y z na ka mi po c hodz c y mi z o by dwu [tj. mitologii
i Biblii M.W.] pods y s t e m w
26
. Takie zabiegi literackie jak za-
uwaa Janina Abramowska podobnie jak np. miae zestawienia erotyki
z sacrum w lirykach Jana Andrzeja Morsztyna, mog paradoksalnie bardziej
szokowa wspczesnego czytelnika ni odbiorcw XVII poezji. Praktyka lite-
racka mijaa si tu z zaleceniami teoretykw poezji (mowa oczywicie o auto-
rach opowiadajcych si za ekspurgacj literatury ze struktur osobowych
lub wydarzeniowych zaczerpnitych z mitw), niepochwalajcych wsp-
wystpowania w tekcie elementw religii prawdziwej i zmylonej
27
.
Mitologia nie bya wszake dobrem akceptowanym przez wszystkich
poetw okresu baroku, gdy wzmoone nastroje kontrreformacyjne wpy-
way rwnie na uksztatowanie indywidualnych postaw wobec dziedzictwa
antyku. Przejawiay si one w jawnym odrzuceniu motyww zwizanych
z religi pogask; poczwszy od formu inwokacyjnych opartych na
schemacie zapoyczonym z Jerozolimy wyzwolonej (Panno, nie ty)
28
a

25
Szerzej na ten temat w podrozdziale Kupidyn, s. 96.
26
J. Abramowska, Alegoreza i alegoria w dawnej kulturze literackiej, [w:] Problemy odbioru i od-
biorcy, pod red. T. Bujnickiego i J. Sawiskiego, Wrocaw 1977, s. 146 147.
27
Sarnowska-Temeriusz, op. cit., s. 112, 116.
28
Por. J. Malicki, Sowa i rzeczy. Twrczo Wacawa Potockiego wobec polskiej tradycji literackiej,
Katowice 1980, s. 135nn.
~ 89 ~
po manifesty poetyckie, jak w wierszach Kochowskiego Nie chc
Kasztalu, nie chc Hipokreny (Oarowanie poesim polskiej Nawitszej Pannie
Maryjej)
29
, ktrym towarzyszya aprobata rodzimego, swojskiego stylu pisa-
nia, wyraana rwnie przy pomocy rekwizytw zaczerpnitych z mitologii,
czego symbolem byy inne od antycznych Muzy moje (Za Muzami do
skrupulatw
30
). Naley wic zada pytanie, czy takie tendencje wyranego
deprecjonowania mitologii nie ujawniaj si rwnie w barokowych
sielankach cyklicznych?
Na pewno nie jest to zjawisko dominujce. Odrzucenie, choby tylko de-
klaratywne, mitologii byoby sprzeczne z sam denicj gatunku, gboko
zanurzonego w mitologiczno-pasterskim sztafau. Ciekawym wyjtkiem s
teksty, w ktrych dochodzi do jawnego zhierarchizowania dwch syste-
mw religijnych. W Truenikach Miosz, stary pasterz, mwi:
[] ja moje paciorki
Kiedy odmawiam, wszedszy midzy te pagorki,
Wnet Echo wiegotliwa za mn je powtarza
(Wanie jako posugacz czyni u otarza),
Potym je oready z naboestwem gosz
I rwno ze mn Pana Najwyszego prosz.
JBZim. II, w. 111116
Pomys porwnania mownej bogini (jak nazywa poeta Echo w innym
miejscu JBZim. XII, w. 57) do ministranta oraz zatrudnienia nimf do
udziau w praktykach religijnych wraz z pasterzem przywodzi na myl
nawrcone Muzy wraz z odmienionym Apollinem, ktre prowadzi do sta-
jenki betlejemskiej Miaskowski
31
. Zarysowany przez Zimorowica obraz jest
niewtpliwie subtelniejszy i nie oznacza konsekwentnego tj. dotyczcego
wszystkich odwoa mitologicznych dostosowania postaci mitycznych
do obcej im religii, niemniej jednak suy rwnie wyraeniu stanowiska

29
W. Kochowski, Utwory poetyckie, wybr i oprac. M. Eustachiewicz, wyd. II zmien., Wro-
caw 1991, s. 63.
30
Ibidem, s. 108. Por. E. Sarnowska-Temeriusz, Droga na Parnas. Problemy staropolskiej wiedzy
o poezji, Wrocaw 1974, s. 170.
31
K. Miaskowski, Rotuy na narodzenie Syna Boego, [w:] idem, Zbir rytmw, wyd. A. Nowicka-
-Jeowa, Warszawa 1995, s. 4163; Por. Sarnowska-Temeriusz, Droga na Parnas, s. 175; A. Kukla,
Niespjno czy system uwagi o udziale mitologii w liryce religijnej Kaspra Miaskowskiego, Prace
Literackie 1992, t. 32 (Acta Universatis Wratislaviensis No 1459), s. 19 27. Autorka dru-
giego z wymienionych opracowa zwraca uwag na mechanizm przystosowania postaci mitolo-
gicznych do nowej rzeczywistoci, trudno jednak zgodzi si ze stwierdzeniem, i Pomys Rotu
uzna mona za jedyn uprawnion w XVII wieku kontynuacj mitu.(s. 26).
~ 90 ~
wiatopogldowego. Tym bardziej, e poprzez postaw Miosza poeta
demonstrowa bliski mu typ religijnoci stronicej od dewocji i kultywo-
wania rytuaw czym z kolei wyrniaj si Leszko i Samujo, modzi
pasterze z Truenikw i Winiarzy
32
.
Innym tekstem nacechowanym aksjologicznie jest niedokoczony Silenus
Gawiskiego. Z liczcego 67 wersw tekstu wynika, e poeta chcia wyko-
rzysta schemat znany z utworw Wergiliusza oraz Szymonowica i woy
w usta lenego boka-piewaka swoje przesanie. wiadczy o tym pocztek
wypowiedzi Sylena skierowanej do suchaczy:
[] O dziatki me! nie ju zdrad adn
Was omyl, ale mi myl niepospolita,
Myl nie wszytkim pojta, myl przedwieczna chwyta,
Wszytko przenikajca myl od wiekw, w ktrj
(O, ju na stron rzucam sekty Epikury)
Gaw. S., k. 169, w. 9 13
Mona domyla si, e Sylen polemicznie nawizuje do pieni swoich
wczeniejszych literackich wciele, ktre zawieray opowieci mitolo-
giczne; treci jego pieni ma by historia prawdziwa, w ktrej nie pominie,
jak wynika z dalszych wersw, znaczenia Boga. Trudno jednak stwierdzi,
czy odrzuceniu lozoi antycznej (jeli potraktujemy sekty Epikury jako
metonimi) towarzyszy miao potpienie staroytnej religii oraz w jakim
stopniu zamierza Gawiski wykorzysta do tego celu mitologi.
W przytaczajcej wikszoci tekstw sielankowych, powtrzmy raz jesz-
cze, nie dochodzi do bezporedniego konfrontowania dawnej i obecnej
religii. Wczenie mitologii w obszar tradycji literackiej, ktre nastpio ju
w czasach antycznych, sprawio, e kiedy w jednym utworze pojawiaj si
np. Wenus i Apollo oraz Bg, ich status jest nieporwnywalny. Dobrze to
ilustruje wykad Miosza na temat uprawy winoroli, w ktrym mowa jest
o Bachusie zapadniajcym winne matki, jednak prawdziwe rezultaty
pracy winiarza nie zale od antycznego boga, lecz od rzeczywistego: Da-
remne trudy jego, niepewne nadzieje, / Jeli niebo na pomoc jemu nie
przypieje. (JBZim. XIII, w. 181182). Waciwie sam fakt zaistnienia
elementw religii chrzecijaskiej w tekcie osabia i tak ju nadwtlon
pozycj bstw mitologicznych. Dalsze redukowanie respektu i dystansu,

32
Por. L. lkowa, Od historii do metazyki. O religijnoci Sielanek nowych ruskich Jzefa Bar-
tomieja Zimorowica, [w:] Wiary i sowa, pod red. A. Poprawy i A. Zawady, Wrocaw 1994,
s. 244 245, 251.
~ 91 ~
jaki zawsze cechowa stosunek miertelnikw do istot boskich, jest wy-
nikiem ostatecznego i dosownego sprowadzenia ich na ziemi czyli
naturalizacji.
NATURALIZACJA POSTACI MITOLOGICZNYCH
Technik, ktra oznaczaa aktualizacj fabularnego motywu mitycznego
poprzez jego przeniesienie we wspczesn autorowi rzeczywisto,
nazwaam w rozdziale poprzednim transpozycj. W sielankach, a take
w ogle w poezji staropolskiej, zdecydowanie czstszym zjawiskiem jest
aktualizacja samej postaci mitycznej, czyli by posuy si terminem
uywanym w literaturze przedmiotu, a wprowadzonym przez Douglasa
Busha jej naturalizacja
33
. Polega ona na umieszczeniu bstwa lub bo-
hatera w tym samym wiecie przedstawionym, w ktrym funkcjonuj
pasterze i inni bohaterowie sielanek, nasyconym w mniejszym lub wik-
szym stopniu XVI- i XVII-wiecznymi realiami polskimi czy polsko-ruskimi.
Rezultatem s bezporednie interakcje postaci ludzkich i boskich (ktre
uzyskuj status postaci dziaajcych), dziki czemu pasterz moe powie-
dzie, i Kupidyna widzia swymi oczyma dowodnie (SZim. II 31, w. 1).
Przeniesione w nowe warunki bstwo angaowane jest w zdarzenia
przedstawione w utworze, jednak bez intencji tworzenia nowych fabu
mitologicznych; najczciej bierze udzia w rozmowie z pasterzami bd te
w jakim epizodzie. W sielankach okolicznociowych pojawienie si prze-
mawiajcej czy nawet podejmujcej pewne dziaania postaci mitycznej jest
zazwyczaj podyktowane konwencj. Reguami epitalamium tumaczy
mona np. przemow Muz do panny modej w lubie Szymonowica czy
symboliczny gest zdejmowania przez Fortun przepaski z oczu w Dziewos-
bie; bstwa te (jak rwnie Wenus, Kupidyn czy Hymen) wystpoway na
rwni z par nowoecw ju w klasycznych epitalamiach
34
.

33
Bush, op. cit., s. 222223. Na termin ten zwrci uwag J.M. Rymkiewicz (Wygnanie
z mitu, Twrczo 1966, z. 3, s. 76). J. Kutuniakowa (op. cit., s. 12) uya okrelenia in-
terpretacja naturalistyczna, czyli taka, ktra eksponuje domniemany sens literalny
mitu, zatracajc znaczenia swoiste i paraboliczne. Tak odczytywany mit zmienia si
w pseudohistoryczn kronik (przykady takiej interpretacji mitw zawiera kronika
M. Bielskiego). W obydwu przypadkach bogowie antyczni zostaj pozbawieni cech boskich,
a mit wymiaru uniwersalnego.
34
Por. Mroczek, op. cit., s. 23; L. lkowa, Muza domowa. Okolicznociowa poezja rodzinna czasw
renesansu i baroku, Wrocaw 1991, s. 105.
~ 92 ~
Jednak nawet tam, gdzie trudno mwi o wykorzystaniu jakiego sche-
matu, nie zawsze atwo wyznaczy granic midzy bazujc na mitologii
metafor a rzeczywist intencj uczynienia z bstwa postaci dziaajcej
w nowej rzeczywistoci. Wyraenie Wcieka Lachezis kos podcina mi
nogi (SZim. U.O., w. 8) skonni bylibymy potraktowa raczej jako obra-
zow przenoni, ale ju inny przykad wzbudza wtpliwoci: czy sowa
kierowane do Kupidyna Pieszczone dziecko, skd wdy na m mk / Tak
mierne oko, tak artk masz rk? (SZim. II 17, w. 9 10) powoduj jego
uobecnienie, czy s tylko penym pretensji westchnieniem? Rozstrzygni-
cie, czy pasterz zwraca si do postaci istniejcej w jego wiecie, czy do b-
stwa, jest w tym przypadku trudne.
Sielanki zawieraj jednak wiele ciekawych przykadw na niekwestionowan
obecno postaci mitologicznych wrd pasterzy. Najczciej bohater utworu
przekazuje swoje obserwacje: A wtym obacz bogini mioci / Wener z sy-
nem (Sm. IV, w. 1314). W innym utworze (SZim. II 12) zawarcie znajomo-
ci z bokiem mioci jest nieodcznym dowiadczeniem modoci. Kupidyn,
okrelany jako strzelec okrutny, zbjca wierutny, nie tylko wraz z modymi
piewa i tace miewa (w. 6), ale wchodzi z nimi w zyczny kontakt:
Choe si jako midzy nie wrubuje,
Zoty od boku sajdak odpasuje,
Pochodni z donie kadzie na stronie
SZim. II 12, w. 79
Osobiste spotkanie z synem Wenery bywa zreszt czsto wybiegiem styli-
stycznym, pozwalajcym unikn powtarzania wywiechtanego frazesu,
ktry sprowadza si do zwrotu: Kupidyn ugodzi mnie swoj strzak
(= zakochaem si). Rozwinicie motywu daje moliwo realistycznego
zaprezentowania szczegw zdarzenia:
Bo jak skoro mie zoczy, wnet uk ku mnie skada
A strzak jadowit na ciciw wkada.
Obacz, skocz, krzykn []
Sm. V, w. 41 43
Zaatakowany przez Kupidyna pasterz nie musi pozosta bezbronny:
Ja nie mogc dalej trwa, krokiem chyym skocz,
A naprzd mu w kudeki rce obie wtocz;
Potym mu uk wydzieram, pochodni i strzay []
Gaw. II, k. 143, w. 1214
~ 93 ~
Czytelnik nie ma wtpliwoci, e owe kudeki targa pasterz jak najbar-
dziej realnej postaci, nie za alegorii mioci.
Naturalizowanie postaci moe by powodowane chci odwieenia
mocno ju zuytego i opatrzonego materiau literackiego, jakim bya w XVII
wieku mitologia (wicej pomysowych naturalizacji zawieraj sielanki
barokowe, co jest zgodne z tendencjami panujcymi w poezji tego okresu
35
),
ale bywa te wykorzystywane np. w celu zbudowania wyszukanego komple-
mentu. W utworze Wieszczyckiego (VI, w. 256 265) apostrofa do Diany,
opis jej wygldu zewntrznego (paszcz podkasay w. 257), charakteru
i typowych zaj (bawienie / Zwierzobjskie w. 257258; gromisz
prdkonogi / Zwierz w. 263264; szefelin / Walisz zubry okrutne
w. 264 265), a wreszcie proba o przyjcie do boskiego orszaku ukochanej
pasterza Filidy maj wzbudzi w odbiorcy przekonanie o wielkiej uro-
dzie dziewczyny, a take o jej niedostpnoci (nie bez przyczyny wszake
przywouje bogini sync z dziewictwa i surowoci). Ocena wybranki
zostaje niejako potwierdzona przez Dian, ktra co jest ewidentnym
dowodem naturalizacji podejmuje konkretne dziaania:
Pozwolia Cyntyja agodnymi brwiami []
A urzawszy m pann, zezwolia w tej mierze
By jej midzy nimfami pierwsz w swym fraucmerze.
36
Wiesz. VI, w. 272, 274 275
Podobny obraz piknej pasterki w orszaku bogini zawiera pie II 8
z Roksolanek, cho piewak zastrzega, e nie jest pewien, czy widzia przez
sen, jawnieli:
Dwr snad piknej Dyjanny: trzy jelenie biae
wietny wz zotem wiozy, ktemu charty miae;
Tyrska szata, smycz na niej, warkocz rozpuszczony,
Trba, sajdak pewny znak, e crka Latony.
SZim., II 8, w. 3 6

35
C. Backvis zauwaa, i: udao si im [tj. poetom barokowym] przywrci mitologii po-
wabno wanie poprzez odnoszenie si do jej postaci za pan brat, z niby gorszc poufao-
ci, co dawao im oywiajc dawk wieoci. (C. Backvis, Sposoby z korzystania z mitologii
w polskiej poezji barokowej, Sprawozdania z posiedze Komisji Naukowych PAN Oddz. w Krakowie,
t. XIV, z. 2, 1970, Krakw 1971, s. 499).
36
W tym fragmencie cytuj pierwodruk zgodnie z zasadami transkrypcji. W wydaniu S. Ra-
chwaa wystpuje forma: Cyntia.
~ 94 ~
a pomidzy fraucymerem dostrzeg: Cn Sarmatk (w. 18), ktra Insze
przesza urod (w. 9). W obydwu tekstach bogini zostaa opisana zgodnie
z utrwalonym w literaturze i kulturze wizerunkiem, ale jej adaptacj w nowej
rzeczywistoci podporzdkowano gwnej bohaterce tekstu. Na podobnym
wykorzystaniu postaci mitycznych (zazwyczaj kilku oywionych bogi)
polegaa tzw. gura sumacji poetyckiej, ktrej celem byo rwnie skom-
plementowanie adresatki utworu
37
.
Naturalizacja moe mie charakter caociowy, dotyczy tylko wybranego
epizodu lub sposobu opisu postaci. Jedynym zbiorem sielankowym, ktry
prawie w caoci opiera si na tej technice wykorzystania postaci mitologicz-
nych, jest Gwar leny Chechowskiego. Prawie wszystkie postacie sielanek
to bohaterowie znanych mitw (Ganimedes, Orfeusz i Pan, Meleager,
Atalanta i Molorchos i in.), powoani przez poet do ycia nie po to, aby
przeywa nowe przygody, lecz by zay beztroskiego wypoczynku wrd
arkadyjskiej przyrody. Jeli mwimy o naturalizacji, czyli umieszczeniu
w nowym kontekcie czasoprzestrzennym, to dlatego, e w tej wyidealizo-
wanej krainie gra si w cynara i niemca, a wrd pasterzy s nie tylko Cine-
dus i Aegaen, ale take Grze i Klara; bogowie za wystpuj w nowej dla
nich roli bohaterw scenek i narratorw.
Odmian naturalizacji naley rwnie okreli sytuacje, gdy nie dochodzi
do przeniesienia postaci mitycznej do wiata sielankowych pasterzy, jednak
jej opis (dotyczy to przede wszystkim wygldu zewntrznego) zawiera
realia wspczesne. W opowieci Dziewosba Apollo siada u aoskiej
studnie (SZim. Dz., w. 113) blisko askrejskiej fontany (w. 109), a jednocze-
nie moe Biee z myliw siostr w moskiewsk krain / I tam zabija
zubry, tury i niedwiedzie (w. 116 117). Jego ukochana nimfa Dafne jest
z kolei okrelana m.in. jako kniehyni (w. 134). Mona zakada, e przy-
czyn takich anachronizmw (a podany przykad jest oczywicie jednym
z wielu, wystpujcych w renarracjach czy rewokacjach mitw) jest de-
nie do uplastycznienia opowieci i przyblienia jej odbiorcom poprzez
odwoanie si do uznanych kanonw urody i etykiety
38
. W rezultacie mit
pozostajc uniwersaln opowieci o ukrytym gbszym sensie staje si
zarazem czym w rodzaju anegdoty, historii, ktra wydarzya si naprawd,
a teraz jest przypominana. Zwaywszy jednak na to, e taki sposb trakto-

37
Por. S. Zabocki, O dwu przykadach gury sumacji poetyckiej u Wacawa Potockiego, Zeszyty
Naukowe Wydziau Humanistycznego Uniwersytetu Gdaskiego, Prace Historycznoliterac-
kie 1964, nr 10 11, s. 175 184.
38
O zeswojszczeniu realiw jako rodku uatwiajcym odbir i potwierdzajcym uniwersal-
no tematu pisaa Abramowska, Serie tematyczne, s. 57.
~ 95 ~
wania bstw nie jest waciwy wycznie sielankom czy poezji polskiej
(nasi poeci z atwoci polonizuj bstwa antyczne, tak jak inni twrcy eu-
ropejscy przystosowujc je do swoich realiw
39
); rde naturalizacji we
wszystkich przedstawionych odmianach naley wic szuka w proce-
sach, ktre utrwaliy pewien model przedstawiania postaci mitologicznych
w literaturze i sztuce.
Nadawanie cech ludzkich bstwom antycznym siga pocztkw literatu-
ry greckiej (ciekawe przykady zawiera nie tylko epika Homera, ale i Antolo-
gia Palatyska), a w pniejszych czasach miao by moe zwizek z ub-
stwianiem aleksandryjskich krlw i rzymskich cesarzy: dla nich wypadao
Olimp [] nieco obniy i przenie mit w codzienno wasnej epoki,
a bogw cokolwiek uczowieczy
40
. Jak pisze nieraz ju cytowany Seznec
41
,
w redniowieczu obrazy bogw w ikonograi s na tyle zmienione, e nie-
rozpoznawalne: Herkules w turbanie i z szabl, Hermes z kandelabrem
bd widami, Apollo trzymajcy w rku trzy Gracje (sic!), nie wspominajc
ju o powszechnym przedstawianiu postaci antycznych jako osb wsp-
czesnych. Przeinaczenia te wynikay z korzystania z porednich rde (np.
arabskich dzie astrologicznych, gdzie skrupulatnie odtwarzano ukad kon-
stelacji, za wygld symbolizujcych planety bstw by kwesti drugorzdn),
nieumiejtnych i zupenie nietraonych prb odtworzenia obrazu na pod-
stawie opisw (przykad Gracji, ktre odczytane zostay jako atrybuty) lub
skopiowania nie do koca zrozumiaych obrazw (widy zamiast kadu-
ceusza), a przede wszystkim z ahistorycznego stosunku do antyku. Brak
potrzeby sigania do oryginaw, zachowania specyki antyku sprawia, e
Sens wyobrae antycznych jest ostatecznie zapomniany, interpretuje si
je po chrzecijasku i przerabia; za sztuka antyczna jest nadal inspiruj-
ca, ale w szczeglny sposb: plastyczne motywy antyczne nie byy stoso-
wane do przedstawiania antycznych tematw, cho byway stosowane do
przedstawiania tematw chrzecijaskich [], i przeciwnie: tematy antyczne
nie byy przedstawiane w antycznych sformuowaniach plastycznych, cho
w ogle przedstawiane byy, lecz ujmowane jako sceny wspczesne w stroju

39
Por. Bush, op. cit., s. 223: The innite gradations in the process of Anglicizing myths are
illustrated in the almost innite number of translations and imitations of Anacreontic pieces,
Greek idylls, and similar things, variations on the models count more than ancient as a rule,
but the pastoral-mythological lyric of the Renaissance is essentially international, and only
a slight coloring is needed to make it seem English.
40
A. widerkwna, Bogowie zeszli z Olimpu, Warszawa 1991, s. 173.
41
Zmianom wizerunku bogw od redniowiecza do renesansu powicony jest rozdzia The
Metamorphoses of the Gods (Seznec, op. cit., s. 149 183). Przykady podaj rwnie za ksik
Sezneca: s. 154, 167168, 181.
~ 96 ~
gotyckim i gotyckim ujciu plastycznym.
42
. Wyrazem nowej humanistycz-
nej postawy jest scalanie klasycznej formy i treci, obejmujce rwnie rein-
tegracj wizerunkw bogw, czyli przywrcenie ich pierwotnego wygldu
i charakteru
43
. Niemniej jednak swoisty ahistoryzm w podejciu do mitolo-
gii traktowanej jako materia literacki przejawiajcy si w swobod-
nym dostosowywaniu postaci mitycznych do doranych potrzeb tekstu,
pozosta staym elementem stylu renesansowej i barokowej poezji.
KUPIDYN
Pord postaci mitycznych wystpujcych w sielankach s bstwa mniej
znane i pojawiajce si sporadycznie oraz takie, bez ktrych trudno wy-
obrazi sobie poezj bukoliczn. Do tych drugich naley [] wszdobylski
Kupido, wyrastajcy jak spod ziemi nawet tam, gdzie go sam mistrz Owi-
diusz nie posia
44
i choby z tego wzgldu zasugujcy na uwag.
Kariera literacka tego bstwa jest niezwyka i ciekawa. W Iliadzie Eros to
pierwotna, nieupostaciowiona sia, u Hezjoda jest jednym z pierwszych i naj-
waniejszych bogw:
Zatem najpierw powsta Chaos, a zasi po nim
Ziemia o piersi szerokiej []
potem Eros, co jest najpikniejszy wrd niemiertelnych,
czonki rozlunia i wszystkim: bogom jednako i ludziom,
serca w piersi ujarzmia oraz ich wol rozsdn.
45
wiadomo takiej natury Erosa, boga dysponujcego wadz nawet nad
mieszkacami Olimpu, maj take mitografowie nowoytni. W dziele Ba-
cona zawierajcym alegoryczne wyjanienie ukrytej w mitach mdroci
staroytnych tytu odnonego rozdziau uwydatnia zwizek z pierwotnymi
siami natury: Cupido, sive Atomus
46
. Zarwno w antycznych, jak i w now-
szych opracowaniach nie ma zgodnoci co do jego pochodzenia. Wedle

42
J. Biaostocki, Tradycje antyczne w sztuce europejskiej, [w:] idem, Teoria i twrczo. O tradycji
i inwencji w teorii sztuki i ikonograi, Pozna 1961, s. 173174.
43
Por. E. Panofsky, Ikonograa i ikonologia, prze. K. Kamiska, [w:] idem, Studia z historii
sztuki, wybr i oprac. J. Biaostocki, Warszawa 1971, s. 28; Seznec, op. cit., s. 212.
44
S. Adamczewski, Oblicze poetyckie Bartomieja Zimorowicza, Warszawa 1928, s. 72.
45
Hezjod, Narodziny bogw, [w:] idem, Narodziny bogw (Theogonia). Prace i dni. Tarcza, prze. i oprac.
J. anowski, w. 116117, 120122. Wszystkie dalsze cytaty wedug tego wydania.
46
F. Bacon, De sapientia veterum, Lugduni Batavorum 1633, s. 88.
~ 97 ~
cytowanego fragmentu Thegonii Eros narodzi si z Chaosu, jednak w wikszo-
ci pniejszych przekazw za jego matk uwaa si Afrodyt, natomiast za
ewentualnego ojca Saturna, Aresa, Hermesa bd sporadycznie innych
47
.
Przez staroytnych lozofw (np. Platona) by traktowany jako alegoria
wiecznego pragnienia, natomiast wedle mylicieli chrzecijaskich wyraa
mio do Boga albo dwa typy mioci jeli wyrniano dwch bogw:
Kupidyna niebieskiego (boskiego) i pospolitego (ziemskiego)
48
. Nieodmiennie
podkrela si jego si, co wyraaj wymowne okrelenia i epitety: ten, kto
porusza ziemi, mocarz nieba, ujarzmiciel, twardy tyran, dyktator
49
.
Wizerunek Kupidyna w tekstach poetyckich uleg do szybko znaczcej
ewolucji. W najstarszej liryce i epigramatyce greckiej Eros jest jeszcze bogiem
gronym, do ktrego naley odnosi si z respektem i powag. W pniejszej
poezji, zwaszcza rzymskiej, przeistacza si w boka, jakiego zna literatura
staropolska syna Wenery, skrzydlatego chopca z koczanem strza, o natu-
rze zoliwej i psotnej. Wprowadzajc t posta do sielanek, poeci wykorzy-
stuj bogat tradycj literack, najmniej przy tym czerpic paradoksalnie
ze staroytnych bukolik. W przeciwiestwie bowiem do Afrodyty, ktra
krluje w pasterskiej krainie zamieszkanej zarwno przez pasterzy greckie-
go, jak i rzymskiego poety, Kupidyn nie naley do najpopularniejszych
bstw. W idyllach Teokryta Eros pojawia si sporadycznie, w podobnej
funkcji, jak w liryce np. Alkajosa czy Safony jako srogi [] bg (Teo-
kr. Idyll. III, w. 14), dawca mioci i cierpienia; jest postaci o wyranie
innym statusie ni sycylijscy pasterze. Przygodom Erosa powicone s
dwa utwory znane staropolskim poetom: Eros zbieg Moschosa oraz Zodziej
miodu (pie pasterska przypisywana Teokrytowi), jednak charakter i forma
obydwu zblia je raczej do epigramu ni do klasycznej bukoliki. W Wergi-
liuszowych eklogach, znacznie popularniejszych i uwaanych przez auto-
rw poetyk za wzr gatunku, imi Kupidyn w ogle nie wystpuje (chocia
poeta go uywa, czego dowodem jest chociaby Eneida), natomiast synoni-
miczna nazwa wasna Amor pojawia si w dwch utworach, z czego jeden
(ekloga VIII) jest parafraz sielanki Teokryta, w drugim za (X) imi boka
mona odczyta rwnie jako symbol mioci (m.in. dotyczy to znanej
sentencji: omnia vincit Amor et nos cedamus Amori Ecl. X, w. 69).

47
Por. np. G. Boccaccio, Genealogiae deorum, Venetiis 1511, s. 18, 28 (rozdziay I 13, III 24);
M.K. Sarbiewski, Dii gentium. Bogowie pogan, wstp, oprac. i przek. K. Stawecka, Wrocaw
1972, s. 153; por. te R. Graves, Mity greckie, prze. H. Krzeczkowski, wstp A. Krawczuk,
Warszawa 1967, s. 6566; Z. Kubiak, Mitologia Grekw i Rzymian, Warszawa 1997, s. 326334.
48
Sarbiewski, op. cit., s. 153, 157.
49
Ibidem, s. 177.
~ 98 ~
Skrzydlatego Kupidyna nie znajdziemy rwnie u naladowcw Marona
Kalpurniusza i Nemezjanusa. Na jego wizerunek w staropolskich sielankach
cyklicznych, jak i we wczeniejszej poezji polskiej, miay zatem wpyw inne
teksty; wrd nich na pewno naley umieci epigramy greckie (zwaywszy
na popularno wydanej w 1494 roku Antologii Planudejskiej), elegi rzymsk
i ca waciwie twrczo Owidiusza. Trudno dopatrywa si w tym odstp-
stwie od antycznych bukolik wiadomego wyboru artystycznego twrcw
polskich sielanek czy te chci wspzawodnictwa (w rozumieniu poetyckiej
aemulatio) z mistrzem. Przeciwnie: przykad Kupidyna wiadczy o tym, e
niektre wizerunki bstw byy na tyle silnie ugruntowane w literaturze, e
ich odtwarzanie odbywao si niejako mechanicznie.
Rekonstruujc najwaniejsze rysy portretu Erosa w interesujcych nas
tekstach, naley zwrci uwag na kilka cech zdradzajcych ambiwalentny
stosunek czowieka do bstwa, towarzyszcy tej postaci od najdawniej-
szych czasw
50
. Podobnie jak w najstarszych greckich przedstawieniach,
tak i w sielankach akcentowana jest uroda boga: Piknej Cyprydy pik-
niejszy jeszcze syn (Wiesz. V, w. 236); porwnanie do niego jest, jak
w epigramach greckich, wyszukanym komplementem
51
:
Tu ley Symich, Symich on nadobny
Abo Kupido, abo mu podobny.
JBZim. V, w. 247248
Nie podlega dyskusji fakt, e Kupidyn ma okrelon wadz nad pasterzami
i cho ogranicza si ona do sfery mioci, wystarcza, aby decydowa o losach
bohaterw. Rzadko wszake te kompetencje znajduj odzwierciedlenie w opi-
sie tej postaci, w ktrym dominuje jej infantylizacja. Su temu deminutiva
uyte do przedstawienia wygldu i zachowa typowych dla dziecka: niebo-
tko, dziecin, rczka, paluszek (Sz. II, w. 5962), usteczek koralo-
wych, oczek wdzicznie licznych, / Na gowie swej ma woski ukdzierzawio-
ne (Sm. V, w. 3637), chopiteczko z uczkiem niewieliczkie (JBZim. VI,
w. 15). Wzbudzenie mioci jest zatem wynikiem nie tyle potnej wadzy
boga, co aktem zoliwoci dziecka, ktre zachowuje si jak niegrzeczny cho-
piec: bardzo zuchwae / Bstwo, cho mae (Wiesz. V, w. 212), zej Wenery

50
Safona okrela Erosa jako Sodko-gorzkie [] co (cyt. za: Kubiak, op. cit., s. 327).
51
Por. np. epigram Asklepiadesa Do piknego chopca: Gdyby przypi skrzydeka zote i na
rami swoje byszczce zarzuci koczan peen strza i przy Erosie cudnym stan Na
Hermesa si kln: nawet sama Cypryda nie pozna, ktry jej syn! Antologia Palatyska, prze.
i oprac. Z. Kubiak, Warszawa 1958, epigram XII 77.
~ 99 ~
chopi (JBZim. I, w. 110), otrzyk zuchway (JBZim. VI, w. 19), dziecko
przeklte (JBZim. VI, w. 39). Wyraniej do kompetencji Erosa nawizuj
okrelenia uyte w sytuacjach koniktowych: on zdrajca (JBZim. VI, w. 27),
hordyczyk (JBZim. VI, w. 73), okrutnej matki okrutniejszy synu(SZim.
I 15, w. 16), strzelec okrutny, zbjca wierutny (SZim. II 12, w. 16). Walka
z Kupidynem ma niekiedy charakter czynny, co wynika rwnie z tego, e jest
on jedn z osb boskich najczciej poddawanych naturalizacji. Jego dziaania
odznaczaj si okruciestwem (opis wyranowanych tortur zawiera np. pie
Ostaego SZim. II 25), ale zdarza mu si te niele oberwa (Gaw. II, k.
143v, w. 1215). Bezpardonowe traktowanie boga mioci, ktremu towarzy-
szy dreszcz sadystycznej radoci tumaczy Backvis uwarunkowaniami kul-
turowymi w atmosferze kontrreformacji ucieczka w mitologi, umoliwia-
jca wyartykuowanie tumionych emocji, speniaa rol swoistej autoterapii
52
.
Nie odmawiajc uczonemu racji, doda naley, e obrazy Erosa atakujcego
zakochanego siekier znajduj si na wazach greckich
53
, a realistyczne opisy
zadajcego cierpienie boka w Antologii Palatyskiej (np. AP V 10, XII 153, XII
132, XVI 213), podobnie jak dowody na podejmowanie na nim odwetu przez
cierpicego (np. AP V 179).
Pewnym novum jest natomiast autocharakterystyka Kupidyna, ktry wy-
daje si dysponowa tak nieograniczon wadz, jak znana ze rednio-
wiecznych tekstw mier:
[] Moimi ktry zraniony piry,
Stary, mody, pan, ubogi, w jakim chce [m]ieniu,
Nie mam ja znaku w osobach braku []
Najd go ja i w jedwabiu, i w prostym odzieniu.
SZim., II 19, w. 26 28, 30
Dopowiada piewak:
Przeto, widz, zhodowae ju wszytk ziemi,
Polepie niemal wszytko Jewine plemi.
SZim, II 19, w. 41 42
Cytat ten pochodzi ze zbioru, ktry zawiera, obok konwencjonalnych i ste-
reotypowych portretw Kupidyna, take koncepcj boka nawizujc do

52
C. Backvis, Niespodzianki barokowej mitologii: obdarzone skrzelami Napeje Samuela Twardow-
skiego, prze. E.J. Gbicka, [w:] idem, Renesans i barok w Polsce. Studia o kulturze, Warszawa
1993, s. 62 63.
53
Kubiak, op. cit., s. 327.
~ 100 ~
alegorycznej interpretacji tej postaci mitologicznej. W Roksolankach skrzy-
dlaty boek mioci wraz ze sw matk Wener patronuje mioci wolnej,
namitnej i wyniszczajcej, natomiast Hymen uwiconej mioci ma-
eskiej. Penicy obowizki mistrza ceremonii antyczny bg nowoecw
nie jest w mitograach czony z Kupidynem, cho niektrzy okrelaj go
jako syna Wenery i Dionizosa
54
. Do wsplnych rodzicw nawizuje frag-
ment jego autoprezentacji: Przyrodny Kupidynw, nie Kupido przecie
(SZim. Dz, w. 9). Przedstawiona w Dziewosbie posta nie jest jednak po
prostu znaturalizowanym Hymenem, oywionym w celu uwietnienia
uroczystoci i zadouczynienia konwencjom epitalamium. Zazwyczaj
55
identykuje si j z Amorem Boym, wedug tradycji platoskiej bratem
bliniakiem Erosa. Koncepcja ta bliska jest rozrnieniu na Kupidyna bo-
skiego i ziemskiego, tym bardziej, e w mowie Hymena-Dziewosba, pe-
nej mitologicznych historii pojawia si zaskakujce utosamienie: stosujc
form pierwszej osoby Hymen siebie przedstawia jako sprawc miosnych
niepowodze bohaterw, cho niewtpliwie przypisywa je naley Kupidy-
nowi. By moe naley t wypowied potraktowa jako aluzyjne wskazanie
na dwie osoby wywodzce si z jednej. Niezalenie od tego, jeli przyjmie-
my, e wystpujcy w Roksolankach Hymen jest zarazem owym lepszym
Kupidynem, bdzie to jeden z nielicznych przykadw na przedstawienie
tego boka w korzystnym wietle. Podobne odstpstwo od klasycznego
wizerunku zawiera jeszcze tylko sielanka drugiego Zimorowica:
Abowiem wszytkie zgody i wszytkie mioci
Z wiata wszytkiego zbiegy do moich wntrznoci.
Wszytkie ludzkie przyjani Kupidowie mali
W sercu mym, jako w skarbcu jakim, zachowali.
JBZim. X, w. 179 182
Boek mioci (liczba mnoga nie powinna dziwi, tak form mona
spotka w poezji) potraktowany zosta jako symbol przyjaznego nastawie-
nia do wiata, nie za sprawca miosnych udrcze.

54
Por. np. Sarbiewski, op. cit., s. 251. Oczywicie, Hymen wraz z Kupidynem wystpuj
w epitalamiach, jak rwnie w innych sielankach (np. w Zjawieniu Zimorowica, Babach
Gawiskiego) i wtedy zauwaalne jest uproszczenie wizerunku postaci symbolizujcych dwa
typy mioci: Kupidyn namitno, Hymen maestwo.
55
Por. P. Stpie, Poeta barokowy wobec przemijania i mierci. Hieronim Morsztyn, Szymon Zimo-
rowic, Jan Andrzej Morsztyn, Warszawa 1996, s. 67nn; L. lkowa, Wstp, [w:] Sz. Zimorowic,
Roksolanki, oprac. L. lkowa, Wrocaw 1983, s. IXX; E. Panofsky, Sptany Eros. Przyczynek do
genealogii Danae Rembrandta, prze. J.M. Biaostocka [w:] idem, op. cit., s. 307310.
~ 101 ~
Kupidyn jest postaci mityczn, ktra w sielankach nie tylko pojawia si
najczciej, ale, co starano si pokaza, spenia przy tym rne funkcje.
W zalenoci od kontekstu jego imi odnosi si do pradawnego boga,
sprawujcego wadz nad okrelonymi obszarami ycia czowieka, albo
oznacza konwencjonaln alegori mioci bd (najczciej) upostaciowionego
i znaturalizowanego zoliwego boka. Cho Kupidyn stale towarzyszy
wiejskim bohaterom polskich sielanek, nie mona jego postaci przypisa
wycznie do poezji bukolicznej, jako e by raz jeszcze zacytowa przed-
wojennego monograst Zimorowicw grasuje [] po wszystkich
innych poematach i antologiach erotycznych owego wieku
56
. Twrcy sielanek
przy portretowaniu boka mioci pen garci czerpi z tradycji literackiej
i nie dokonuj jakiej reinterpretacji jego wizerunku (podobnie jak nie
czynili tego antyczni autorzy bukolik). Dla badacza problematyki mitologii
w literaturze dawnej i antycznej Kupidyn jest natomiast postaci cokol-
wiek kopotliw, nieraz bowiem stawia przed dylematem: czy pozostawi
bez komentarza obszerne fragmenty z jego udziaem, czy z powag i caym
sztafaem nalenym naukowym dociekaniom
57
objania jego potyczki
z pasterzami i bogami. P artem rzec by wic mona, e skrzydlaty boek
nie wyzby si swojej zoliwej natury i tym razem naigrawa si z nas.
MITYCZNI PIEWACY
LEGENDARNI POPRZEDNICY PASTERZY
Orfeusz, Amon, Arion, Marsjasz, Dafnis, Sylen mityczni lub legen-
darni piewacy stanowi w sielankach kategori postaci traktowanych
w szczeglny sposb. Ich twrczo jest dla parajcych si piewem i poezj
bohaterw niedocignionym wzorem, a oni sami uwaani s za duchowych
przodkw pasterzy. Rnica pomidzy mitycznymi artystami a antycznymi
bstwami polega rwnie na tym, e stanowi wany punkt odniesienia
na innej paszczynie dla autorw tekstw. Jeli bowiem zgodzimy si
z zaoeniem, e najwaniejszym wyrnikiem gatunkowym sielanek cyklicz-
nych, a zarazem gwn przyczyn jego powstania nie s konwencjonalne
scenki z ycia na onie zmitologizowanej natury, lecz ch zaprezentowania

56
Adamczewski, op. cit., s. 151.
57
H. Kobus-Zalewska, Wtki i elementy mityczne w epigramach Antologii Palatyskiej, Wrocaw
1998, s. 68. Autorka analizuje wizerunek Erosa w epigramatyce i podobnie si waha pomidzy
deniem do rzetelnoci a obaw popadnicia w przesad.
~ 102 ~
kunsztu poetyckiego
58
, wtedy Orfeusz czy Amon staj si gur poety
doskonaego, godnego wzorca dla twrcy zbioru sielankowego. Nie dziwi
przeto fakt, e w ich wypowiedziach odnajdujemy nieraz akcenty autobio-
graczne i wakie deklaracje.
Bez wtpienia najwyej cenionym mitycznym poet-pieniarzem jest
Orfeusz. Dla kultury europejskiej jest jedn z najbardziej inspirujcych
postaci o proweniencji mitologicznej. Interpretacja jego losw wydobywa
rne aspekty mitu, czynic go nie tylko symbolem artysty, ale rwnie
legendarnym twrc hymnw orckich, uosobieniem mioci przezwyci-
ajcej mier i buntownikiem wobec praw natury, kapanem majcym
dostp do boskich tajemnic, pierwszym mizoginem oraz patronem homosek-
sualistw etc. Euhemeryzm czyni z Orfeusza jednego z pierwszych zaoycieli
cywilizacji, redniowieczni myliciele chrzecijascy uznawali go za proro-
ka, ucznia Mojesza lub alegori Chrystusa
59
. W literaturze staropolskiej
jest to rwnie posta wyjtkowa, trudno jednak doszukiwa si a tak
wielokierunkowego wpywu Orfeusza, jak w kulturze zachodniej (czy nie
jest znaczcym fakt, e autor Bogw pogan nie powica mu osobnego rozdzia-
u?). Rodzimi twrcy odwouj si do niego przede wszystkim jako do symbolu
samej istoty poezji, nie rezygnujc rwnie z renarracji atrakcyjnego pod
wzgldem fabularnym mitu, czego przykady mamy take w sielankach
60
.
W sielankach posta Orfeusza pojawia si na obydwu planach; o niekt-
rych przykadach, zwizanych z wykorzystaniem mitycznej opowieci, bya
mowa w poprzednim rozdziale. Najbardziej obte w znaczenia wykorzy-
stanie osoby mitycznego piewaka i kochanka zawiera, take ju cytowana,
sielanka XVI Szymona Szymonowica (Orfeus). W tekcie tym, jak dowodzi
Janusz Pelc
61
, niesusznie dostrzegano wycznie mao istotny dialog Licy-
dy i Menalki, stanowicy pretekst dla obszernej mitologicznej opowieci.
Renarracja mitu o przygodach Argonautw, w ktrej Orfeusz odegra
niepoledni rol, bdc wsptwrc sukcesu wyprawy, ma ukryty cel:

58
Nawizuj do koncepcji Dobakwnej por. wyej, s. 1011.
59
Posta Orfeusza jest tematem licznych opracowa. Interpretacje mitu w redniowieczu
omawia J.B. Friedman, Orpheus in the Middle Ages, CambridgeMassachusetts 1970; wpyw
postaci Orfeusza na literatur i kultur nowoytn jest m.in. tematem ksiek G. Brklin-
-Gersuny Orpheus, der Logos-Trger. Eine Untersuchung zum Nachleben des antiken Mythos in der
franzsischen Literatur des 16. Jahrhunderts, Mnchen 1975 i Ch. Segala, Orpheus. The Myth of the
Poet, BaltimoreLondon 1989. Por. take: C. Rowiski, Orfeusz i Eurydyka, [w:] Mit czowiek
literatura, pod red. S. Stabryy, Warszawa 1992, s. 105 132 (tam rwnie bibliograa).
60
Znaczenie Orfeusza w literaturze polskiego renesansu omawia J. Pelc, Dorwna Orfeuszo-
wi, [w:] idem, Europejsko i polsko literatury naszego renesansu, Warszawa 1984, s. 379 437.
61
Idem, Renesansowy manifest Szymona Szymonowica, [w:] idem, op. cit., s. 335 338.
~ 103 ~
pokazuje, jak wane jest wedle Szymonowica miejsce poety w spoe-
czestwie. Jednoczenie do niechtnych sobie czytelnikw (a do takich
zalicza naley otoczenie modego Tomasza Zamoyskiego) kierowa pored-
nio autor wypowied Menalki, deklarujc ch odcicia si od dawnych
opowieci i pozostania przy swoich przyziemnych zajciach. Odpiera tym
samym Szymonowic z gry zarzut, ktry mogliby wysun ludzie buntuj-
cy go przeciwko synowi zmarego mecenasa: i przedstawiajc w pierwszej
czci utworu prostakw, nierozumiejcych pikna muzyki pasterza (ironicz-
nie przez nich skwitowanej: Nowy si Orfeus narodzi Sz. XVI, w. 17),
czyni aluzj do nieprzychylnego mu dworu z Zamocia. Taka interpretacja
wskazywaaby, zdaniem Pelca, na wane miejsce Orfeusa w Sielankach
traktowanych jako dojrzay manifest humanistyczny. Warto rwnie zauwa-
y, e tekst ten stanowi niebanalny przykad wykorzystania mitologii poprzez
rwnoczesne odwoanie si zarwno do postaci wywoujcej okrelone kono-
tacje, jak i mitu (w rozumieniu fabuy) z jego udziaem. Dziki temu bohater
mityczny nie zostaje pozbawiony kontekstu zwizanej z nim opowieci, sama
za historia znajduje odpowiednie uzasadnienie na planie caego tekstu.
Miar oddziaywania muzyki Orfeusza bya reakcja poruszonych ni zwie-
rzt, natury, a nawet gronych mieszkacw Hadesu. Podobn si miaa lira
Amona w rytm jej dwikw kamienie same si ukaday, tworzc
mury obronne Teb. W Licie do Pizonw Horacy wymienia go zaraz po Orfeuszu
(w. 391396), w sownikach mitologicznych s oni stawiani obok siebie, co
obrazowo pokazuje fragment Panteonu mitycznego Pomeya, majcego form
przewodnika po wityni penej malowide i rzeb przedstawiajcych wiat
antycznej religii. Freskowi przedstawiajcemu Amona i Orfeusza razem
towarzyszy komentarz: obydwa sztuk rwnie sawni byli, obydwa cudnym
na lirze graniem, nie tylko ludzi, ale te opoki i kamienie poruszali
62
. Po-
woanie si na Amona jest zatem znaczc ocen swoich (Sz. I, w. 6770)
lub cudzych umiejtnoci (JBZim. V, w. 191). Jako trzeci mityczny poeta
wyjania w Panteonie Mistagog, czyli oprowadzajcy, Paleolowi powinien
si tu znale Arion. I jego postaci nie zabraknie w sielankach (SZim. I 1,
w. 14), a przypisane mu zdolnoci panowania nad natur nieoywion nie
rni si od tych, ktre znamy z mitw o Amonie i Orfeuszu. Zwykle
zreszt, kiedy jeden z trzech bohaterw przywoywany jest jako wzr poety,
nie ma dla sielankopisarzy (a take, jak wiadczy cytat z Pomeya, dla nie-
ktrych mitografw) znaczenia, jaki i na kim efekt wywieraa muzyka; do-
cieranie do zwierzt, drzew i ska jest umownym okreleniem jej artyzmu.

62
Pomey, Pantheum mythicum albo bajeczna bogw historia, s. 335.
~ 104 ~
Do grupy mitycznych piewakw naley rwnie Dafnis, legendarny miesz-
kaniec Arkadii. Posta ta nie wystpowaa w obrbie najstarszego kanonu
mitw, zostaa natomiast wykreowana przez autorw staroytnych sielanek.
Imieniem Dafnisa, jednoznacznie kojarzonym z konwencj bukoliczn
63
,
obdarzaj autorzy polskich cykli sielankowych uczestnika wiata przed-
stawionego (Sz. I; JBZim. I, w. 35nn) bd, wzorem sielanki okoliczno-
ciowej osob autentyczn, ktrej tekst jest powicony (Sz. XIX).
Wystpuje wic on przede wszystkim jako czonek pasterskiej spoecznoci,
pojawieniu si jego imienia nie towarzyszy ten dystans, ktry wyrnia
nawizania do piewakw z najdawniejszych mitw.
Na nieco innych zasadach funkcjonuje natomiast Sylen. Jeden z bokw le-
nych, wyrniajcy si jednak spord nich mdroci, znajomoci przeszo-
ci, a nawet zdolnociami wrbiarskimi, obdarzany bywa rwnie umiejtno-
ciami artystycznymi i std jego obecno w sielankach. We wzorowanym
na Wergiliuszowej eklodze tekcie Szymonowica, Sylen uzyskuje takie cechy,
jak Orfeusz (zwierzta, bokowie, jak te sama natura sucha jego muzyki),
a nawet go przewysza (Ani tak si dziwuje Izmar Orfeowi Sz. III, w. 25).
W niedokoczonej parafrazie tego tekstu autorstwa Gawiskiego, Sylen
zostaje obarczony zadaniem nie tylko opowiedzenia o pocztkach wiata, ale
take jak mona przypuszcza o zasadach nim rzdzcych, co zapewne
miaoby odzwierciedla pogldy autora. By moe autor Dworzanek chcia
uczyni z Sylena najwaniejsz w jego sielankach posta mitologiczn. Para-
frazujc Szymonowica, a porednio i Wergiliusza, doda istotny szczeg:
Tak zaczyna, a oni pilno go suchali;
Wic i fauni z pobliszych lasw przybiegali
Uszu swych nadstawiajc. I ty, co w ustroniu
Lenem mieszkasz, Chironie, sawny mokoniu,
Wychowacze Achilla modego, przybye
I mdre ucho do mw jego swe skonie.
Gaw. S., k. 169v, w. 24 29
Z fragmentu tego wynika, e Gawiski stawia posta Sylena ponad au-
torytetem Chirona (nieodparcie przypomina si tu Satyr Kochanowskiego).
Nie pierwszy raz moemy tylko poprzesta na przypuszczeniach i aowa,
e autor nie dokoczy tekstu.
Mityczni piewacy (a naleaoby jeszcze wspomnie Marsjasza, a take
ze wzgldu na niektre funkcje Pana) s dla pasterzy postaciami

63
Por. uwagi o nazewnictwie gatunkowym w: Krzewiska, op. cit., s. 5152.
~ 105 ~
wanymi, cho nie dysponuj tak wadz, jak Wenus czy Atena. Obdarzeni
funkcj duchowych przewodnikw i mistrzw s jednoczenie swego rodzaju
cznikami pomidzy legendarnymi pocztkami sielanki a jej wspczesnoci,
gwarantami cigoci tradycji, punktami odniesienia dla tworzcego pieni
pasterza oraz na innej paszczynie autora cyklu sielankowego.
MIESZKACY LENI I ARKADIA
Istoty mitologiczne, ktre zapeniaj przestrze sielankowego wiata, za-
rwno na pierwszym planie jako towarzysze pasterzy, jak i na drugim
jako bohaterowie opowieci mitologicznych, to rnego typu boki lene:
nimfy, satyrowie, fauny, rzadziej: sylwany lub sylenowie. Ich zwizek z sielan-
k jest niejako organiczny i siga pocztkw gatunku wywodzonego od
pieni ku czci bstw pasterskich; chocia wic wystpowanie tych postaci
nie ogranicza si do poezji bukolicznej, nigdzie indziej nie s reprezento-
wane a tak licznie. Ich rola w rzeczywistoci przedstawionej sielanek
polega przede wszystkim na wsptworzeniu mitologiczno-arkadyjskiego
sztafau i pejzau; istniej po to, by wyrazi pikno natury
64
. Ta funkcja
wie si z ich antropomorzacj oraz zagodzeniem wizerunku. W mitach
antycznych satyrowie i fauny to boki dzikie, o zwierzcych cechach wy-
gldu i niepohamowanym temperamencie seksualnym, raczej niechtne
do bratania si z ludmi. Tak byy rwnie traktowane w redniowieczu,
kiedy przyznano im podobny status, jaki miay demony, elfy, wrki czy
trolle duchy natury nie zawsze przychylne czowiekowi
65
.
Wizerunek bokw lenych w polskich sielankach nie jest, podobnie jak
w przypadku Kupidyna, wiernie skopiowany z utworw Teokryta i Wergi-
liusza. Obecno bstw natury w sycylijskiej czy arkadyjskiej ojczynie
pasterzy przedstawionej w antycznych bukolikach wydaje si by niekwe-
stionowana i naturalna. Tak jest istotnie w przypadku nimf, ktre w idyl-
lach i eklogach wystpuj w wielkiej obtoci, oraz boga Arkadii Pana.
Natomiast poszukiwania pozostaych lenych towarzyszy znanych z polskich
tekstw satyrw, sylwanw, faunw przynosz nieoczekiwane rezultaty.
Satyry i sylwany to postacie pojawiajce si zarwno u Teokryta, jak i u We-

64
Por. Highet, op. cit., s. 162; J. Kotarska, Ju mi w ptaka biaego wierzch gowy si mieni.
Z recepcji antycznych motyww zwierzcych w poezji staropolskiej, [w:] eadem, Theatrum mundi: ze
studiw nad poezj staropolsk, Gdask 1998, s. 134.
65
Por. C.S. Lewis, Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury redniowiecznej i renesansowej,
tum. W. Ostrowski, Warszawa 1986, s. 89nn.
~ 106 ~
rgiliusza sporadycznie
66
, natomiast najbardziej charakterystyczne dla polskich
sielanek wesoe fauny wystpuj w bukolikach rzymskiego poety tylko
raz, w gronie publicznoci wysuchujcej pieni Sylena (Ecl. VI, w. 2728:
tum vero in numerum Faunosque ferasque videres / ludere). O tym za,
e bez nich trudno sobie wyobrazi arkadyjski pejza polskich sielanek,
niech zawiadczy kilka przykadw:
Grajc rne mutety i wesoe pieni,
Ktrych suchaj nimfy i faunowie leni
Gaw. I, k. 141, w. 34 k. 141v, w. 1
Trzoda buja pierzchliwa, a faunowie leni
Z dryjadami przy strugach swoje tworz pieni
Gaw. VIII, k. 161, w. 18 19
[] ja sucham rada bardzo pieni
I tak w tacu wyskocz, jak faunowie leni.
Ch. V, w. 55 56
Jem go uczy i gra przed nim proste pieni,
Jakie pasterze graj i faunowie leni
Sz. II, w. 73 74
Nieprzypadkowo wybrane cytaty maj oprcz pojawienia si faunw
jeszcze jedn cech wspln, a mianowicie: rym leni pieni. Oby-
dwie rzeczy wydaj si mie ze sob duo wsplnego. Rozbieno midzy
liczb zadomowionych w polskich tekstach faunw a niemal cakowitym
ich brakiem w Eklogach kae zada pytanie o rdo przywizania naszych
sielankopisarzy do tego wanie gatunku lenych bstw. Nie jest oczywicie
wykluczone, e jest to wpyw innych znanych dzie klasycznych (jak Eneida,
Metamorfozy, Fasti, Tebaida, twrczo Horacego, Marcjalisa by wymieni
te, w ktrych rzeczone boki pojawiaj si przynajmniej kilkakrotnie) albo
te popularnych szkolnych sownikw mitologicznych, czy co jest mniej
prawdopodobne jedynego z antycznych sielankopisarzy, u ktrego fauny
pojawiaj si czciej, czyli Kalpurniusza
67
. Zapewne jednak autorzy tekstw

66
Satyrowie: Teokr. Idyll. IV, w. 63; Verg. Ecl. V, w. 73, sylwan (bg rzymski) Verg. Ecl. X, w. 24.
67
Jest to mniej prawdopodobne nie wiemy nawet, czy w ogle by autorem znanym; je-
go nazwiska nie zawiera np. wykaz Wyda autorw antycznych w latach 1503 1764 (aneks do
artykuu T. Biekowskiego Antyk Biblia literatura. Antyczne i biblijne inspiracje oraz symbole,
[w:] Problemy literatury staropolskiej, pod red. J. Pelca, Wrocaw 1972, t. 1, s. 347354). Faun
u Kalpurniusza pojawia si nie w grupie, lecz indywidualnie, jako ojciec pasterzy (I, w. 9),
pieniarz (I, w. 15).
~ 107 ~
sielankowych signli do tradycji im bliszej, a rwnie wanej Pieni
witojaskiej o Sobtce:
Stada igraj przy wodzie
A sam pasterz, siedzc w chodzie
Gra w piszczak proste pieni,
A faunowie skacz leni.
68
Kochanowskiemu musia spodoba si ten czterowers, skoro powtrzy
go w niezmienionym ksztacie w Pieni II z Ksig wtrych. Dla sielankopisarzy
aluzja do strofy stanowicej kwintesencj obrazu Arkadii byo wygodnym
i czytelnym dla odbiorcy skrtem mylowym, a zarazem nawizaniem do
pierwszej polskiej sielanki cyklicznej. Tym chyba naley tumaczy powszech-
no zarwno rymu sobtkowego, jak i faunw (zamiast nich mog pojawi
si inne boki lene: satyrowie Sz. XIV, w. 61 63; wierczkowie
JBZim. XVI, w. 347350; czy wreszcie: mieszkacy/mieszkacowie
Wiesz, R., w. 96; JBZim. IV, w. 9394; JBZim. X, w. 81 82)
69
.

68
J. Kochanowski, Pieni, oprac. L. lkowa, Wrocaw 1997, s. 58.
69
Na zbieno rymu u Szymonowica (w sielance XII i XIV) z Sobtk zwrci uwag J. Pelc
(Wstp, [w:] Sz. Szymonowic, Sielanki i pozostae wiersze polskie, oprac. J. Pelc, Wrocaw 2000,
s. LXVII). W. Weintraub (op. cit., s. 217) twierdzi, e inspiracj dla Kochanowskiego bya
cytowana ekloga Wergiliusza (Ecl. VI, w. 2728). Rym ten pojawia si we wszystkich cyklach
sielankowych poza Pastorelami Jana Smolika oraz Roksolankami Szymona Zimorowica. Pierw-
szy ze zbiorw odwouje si do nieco innej tradycji sielanki woskiej, take aciskojzycznej,
a ponadto powsta przed Sielankami Szymonowica, ktre ukonstytuoway rodzim tradycj
gatunku. Natomiast brak sobtkowego rymu leni pieni w drugim z wymienionych
cyklw mgby sugerowa, i jest to element widocznej w Roksolankach polemiki z Kochanowskim,
ktra przejawia si m.in. poprzez demitologizacj obrazu wsi i przeniesienie Arkadii w pejza
podmiejski i odbywa si czsto przy pomocy leksyki i frazeologii zaczerpnitej z twrczoci
czarnoleskiej. Z drugiej jednak strony zbyt ryzykowne i niemoliwe do udowodnienia byoby
stwierdzenie, i Zimorowic dostrzeg stylistyczno-leksykalne nawizanie do Kochanowskiego
u Szymonowica, odczyta je jako pozytywne odniesienie si do okrelonej tradycji i wiadomie
z podobnej aluzji zrezygnowa; tym bardziej, e kiedy powstaj Roksolanki, na rynku czytelni-
czym nie ma jeszcze poza Sielankami Szymonowica wikszoci zbiorw bukolicznych
(Wieszczyckiego, Chechowskiego, Gawiskiego czy wreszcie J. B. Zimorowica), w ktrych w
rym zosta niejako usankcjonowany jako cznik z tradycj czarnolesk i sielankow zarazem.
Rym leni-pieni nie jest zarezerwowany wycznie dla sielanek, ale tylko w nich wystpuje
z tak regularnoci i aktualizacj sensw obecnych ju w tekcie Kochanowskiego. Poza tym
pojawia si jako znak konwencji bukolicznej w kontekcie polemicznym, jak np. w Budynku
Kochowskiego (Liryka, ks. IV 36; pisze o tym tekcie i nawizaniu jako przykadzie incipito-
wego cytatu-motta do Sobtki J. Pelc, Jan Kochanowski w tradycjach literatury polskiej (od XVI do
poowy XVIII w.), Warszawa 1965, s. 92) albo symbol utraconej szczliwoci (Z. Morsztyn,
Duma niewolnicza). Natomiast, co ciekawe, w utworach zaliczanych do nurtu ziemiaskiego, ktre
~ 108 ~
Odczytywanie rymu leni pieni jako wyrazu zwizku bstw natury
z twrczoci miaoby ju charakter nadinterpretacji, bez wtpienia jednak
sielankowe boki nie pozostaj obojtne na pieni pasterzy. Grajcemu na
fujarce bohaterowi towarzysz czsto leni suchacze. Podkrela si ich
wraliwo na sztuk:
Wyszyby sie dziwowa Nimfy i Najady,
Bo suchaj boginie tej muzyki rady
Sm. IIi, w. 41 42
[] w koo gste roje
Faunw lenych, satyrw, ktrzy piosnki swoje
Zaczynali, a owe panienki przed nimi
Dryjady tacoway [] Ch. I, w. 5 8
Niektrzy z nich odznaczali si zreszt talentem muzycznym; dotyczy to
nie tylko Sylena, ale i Pana, legendarnego wynalazcy syringi (w leksykonie
mitologicznym odnotowano powiedzenie: vincere Pana canendo = rei
musicae peritissimum esse
70
) oraz niezidywidualizowanych grup nimf czy
faunw wygrywajcych swoje pieni na tle arkadyjskiej przyrody.
Sztafa mitologiczny w postaci lenych bokw jest jednym ze skadnikw
budujcych w sielankach obraz Arkadii. W rwnym stopniu wykorzystywany
jest topos locus amoenus, od antyku zwizany z poezj pastersk (u Wergi-
liusza przymiotnik amoenus, wywodzony od amor, wystpowa jako
epitet stay na okrelenie przyrody piknej) jako schemat przedstawienia
idealnego zaktku natury: Byo to [] pikne i ocienione miejsce natu-
ralnie pooone. Na jego cao skadao si przynajmniej jedno drzewo
(albo kilka drzew), czka oraz rdo lub strumie. Mona byo do tego
doda piew ptakw i kwiaty. Najbardziej wyszukane przykady zawieraj
take wietrzyk.
71
. Szczeglnie podan por roku bya ciepa rdziem-
nomorska wiosna (ver aeternum bya przecie cech Owidiuszowego zotego

nader czsto eksploatuj pie Panny XII, ten rym nie jest wykorzystywany (poza wspomnianym
Kochowskim), spotka za to mona nawizujc do tej samej strofy Kochanowskiego par przy
wodzie w chodzie. Oznaczaoby to, e sielankowy rym by identykowany przez poetw
z poezj bukoliczn i jako taki mniej przydatny do opisu Arkadii ziemiaskiej. Spostrzeenie to ma
jednak charakter hipotetyczny, jako e opieram je na reprezentatywnym, ale jednak niekomplet-
nym materiale (Staropolska poezja ziemiaska. Antologia, oprac. J.S. Gruchaa i S. Grzeszczuk, Warsza-
wa 1988). By moe uwzgldnienie wikszej liczby tekstw podwayoby jego suszno.
70
Schaeve, op. cit., s. 541.
71
E.R. Curtius, Literatura europejska i aciskie redniowiecze, prze. A. Borowski, Krakw 1997,
s. 202.
F.A. Pomey,
w przekadzie P. Woyno.
Warszawa 1768.
Pantheum mythicum albo bajeczna bogw historia
~ 109 ~
wieku). Mieszkacy leni tworz wraz z miejscem rozkosznym pewn
cao, symbolizujc radosn twrczo na onie natury (a jednoczenie
zwizek z ponadczasow krain pasterskiego raju) i wpisujc bohaterw
polskich sielanek do kcyjnego uniwersum staroytnej i europejskiej poezji
bukolicznej
72
. Wiele opisw sielankowych krajobrazw sprowadza si do
nieskomplikowanego wyliczenia powyszych skadnikw:
Sonko wieci wesoo, wolny wietrzyk wieje,
Przy dbrowie krzykliwy skowroneczek pieje,
Trzoda buja pierzchliwa, a faunowie leni
Z dryjadami przy strugach swoje tworz pieni.
Gaw. VIII, k. 161, w. 16 19
Opis wyidealizowanej natury pojawia si nawet u poety, ktry konse-
kwentnie demitologizuje wie i umieszcza swoich piewakw w miejskich
ogrodach i wirydarzach
73
. Dynamizacja oraz nawizanie do Kochanowskie-
go (Pie I 2) czyni ten obraz bardziej oryginalnym:
Widzisz, jako z ucieszn wiosn przyszy czasy,
Jako zielonym listem okryy si lasy,
[] rzeki cichym pdem
Mkn po kamieniach, lene nimfy rzdem
Ujwszy si za rce, rne stroj tany,
Gdy satyrowie dzicy graj im w organy.
SZim. III 3, w. 12, 710
Zindywidualizowaniu rodzimej Arkadii suy nasycenie jej rodzimymi re-
aliami, cho zdarza si, e autor umieci tam drzewo oliwne (Sm. III, w. 32).
Czciej jednak poeci wyposaaj to miejsce w elementy polskiego krajo-
brazu, choby drzewa:
Tu jamy mchem odziane, tu debrze, tu cienie,
Tu strugi uciekaj, szemrzc, przez kamienie,
Tu wyniose topole, lipy rozoyste,
Tu jawory, tu dby stoj wiekuiste.
Sz. I, w. 5356

72
[] eklektyzm [Szymonowica M.W.] programowo tworzy kcyjne uniwersum, na kt-
re skada si zarwno teokrytejski i wergiliaski pasterz, jak i ruski chop, panny i panie szla-
checkiego dworu piewajce o sroczce na pocie (J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1973, s. 369).
73
O demitologizacji wsi i nobilitacji pejzau miejskiego por. lkowa, Wstp, [w:] Sz. Zimo-
rowic, op. cit., s. XXIXXXXIV.
~ 110 ~
Utwr Szymonowica, z ktrego pochodzi cytat, jest parafraz eklogi II
Wergiliusza. Egzemplarz bukolik z biblioteki poety z jego odrcznymi
notatkami na marginesach
74
jest wiadectwem uwanej lektury i ko-
mentarzem do wprowadzonych w sielance Dafnis zmian w stosunku do
pierwowzoru. Najwaniejsze odstpstwa dotycz oczywicie spraw natury
obyczajowej (utwr Wergiliusza traktuje o mioci homoseksualnej), ale
Szymonowic rozbudowywa rwnie te fragmenty, ktre uwaa za istotne.
Omiowersowa, spita anaforycznym zaimkiem wskazujcym pochwaa
arkadyjskiego zaktka, do ktrego tytuowy Dafnis zaprasza ukochan, nie
ma odpowiednika w antycznej bukolice. Przedstawienie pikna natury jako
zachty do przybycia przywodzi raczej na myl oczekujc na Hann
przyrod z Pieni II 2 Kochanowskiego i pozwala sdzi, e obecny w caym
zbiorze obraz Arkadii bdzie czy idylliczn konwencj z ojczystym krajo-
brazem
75
. Niekiedy Szymonowic nie pozostawia wtpliwoci, e przed-
miotem opisu jest realnie istniejce miejsce:
[] Tu wdziczny cie, tu chd pod bukami,
Tu ki nieprzezorne okiem []
Tu Pur w brzegach zielon trzcin otoczonych
Dostarcza wd najwitszym mrozem nie dotknionych.
Sz. VI, w. 2226
Nadanie Arkadii cech indywidualnych, zwizanie jej z konkretnym miej-
scem, moe si wiza rwnie z wykorzystaniem mitologicznych bstw
lenych, obdarzonych epitetami utworzonymi od nazw miejscowych. Zabieg
taki, ktrego rezultatem jest wprowadzenie do tekstu nimfy purskiej (Sz. X)
czy te najad dniestrzaskich (JBZim. IV, w. 95) czciej mona zaobser-
wowa w sielankach okolicznociowych: nimfy wieprzaskie zaangaowa
Szymonowic do uroczystoci weselnych w Repotia Zamosciana, Driad za-
mechsk powoa do ycia Kochanowski etc.
Zeswojszczenie realiw w utworach zawierajcych motyw Arkadii nie
jest cech wycznie sielanki staropolskiej
76
, natomiast jej differentia specica
stanowi na pewno signicie do topiki georgicznej. Oracz staje si kolej-
nym skadnikiem sielankowego pejzau:

74
Pisze o nim Szwarcwna, op. cit., s. 37.
75
Por. Pelc, Wstp, [w:] Szymonowic, op. cit., s. LXXI.
76
Por. Bush (op. cit., s. 221): Nature [] [was] a mixture in varying degrees of a conven-
tional and ideal Arcadia with the more real but no less attractive sights and sounds of the
English countryside.
~ 111 ~
Teraz, jako to soce w poudnie dogrzwa,
I ptak, i bydo w cichych chodach odpoczywa
I oracz wolno puci woy wyprzone,
I pod krzakami ucichy jaszczorki zielone.
Sz. I, w. 3134
Fragment ten odpowiada dwm wersom eklogi Wergiliusza (Ecl. II 89),
jednak zawarty w nim opis jest bardziej rozbudowany (poprzez dodanie
wersu pierwszego i trzeciego) i stanowi pewn caostk dziki zastoso-
waniu polisyndetonu w pozycji anaforycznej oraz wersw paralelnych
skadniowo (u Marona jedynym czynnikiem spajajcym jest anaforyczne
nunc). Posta oracza, obecna rwnie w innych sielankowych obrazach
Arkadii, jest wyrazem liacji z nurtem poezji ziemiaskiej (przede wszystkim
za spraw Sobtki)
77
. W cyklach sielankowych praca w gospodarstwie nie
jest tak mocno nacechowana aksjologicznie, jak w literaturze ziemiaskiej,
ale nie mona w nich upatrywa apoteozy bezczynnoci
78
. Arkadia jako
element wiata przedstawionego jest zatem w polskich bukolikach wypo-
saona w cechy, ktre zbliaj j do ziemiaskiego ideau parvum herediolum
79
,
a zarazem czyni swoistym i czciowym przedueniem zotego wieku.
Zwizek pomidzy idealn krain pasterzy (ktra nie miaa, jak wiadomo,
wiele wsplnego z rzeczywistym regionem geogracznym) a mitem zotego
wieku jest ewidentny, chocia nie polega na prostej zamianie atrybutu
czasowego na przestrzenny
80
. Uzyskuje on nawet ciekaw werbalizacj
w sielance Gawiskiego, zawierajcej opozycyjne zestawienie wsi i miasta:
Prawdy nie obra, / Gdy wizerunk zotego wieku wie wyra (Gaw. X,
k 164v, w. 20 21). Jeszcze wyraniej do motywu zotego wieku nawizuj
pieni pasterzy, ktrych tematem jest tsknota za utracon Arkadi. Nisz-

77
Por. A. Karpiski, Staropolska poezja ideaw ziemiaskich. Prba przekroju, Wrocaw 1983,
s. 169 180.
78
W odniesieniu do sielanki europejskiej Poggioli pisa, i jej cech wyrniajc jest
triumf bezczynnoci nad prac (R. Poggioli, Wierzbowa fujarka, prze. F. Jarzyna, Zagadnie-
nia Rodzajw Literackich, t. III, z. 1(4), d 1960, s. 44). Wrd polskich zbiorw sielanko-
wych do takiego modelu zblia si jedynie Gwar leny Chechowskiego.
79
O Arkadii jako atrybucie wiata przestawionego oraz temacie pieni pasterskich w renesanso-
wych sielankach pisze D. nieko, Mit wieku zotego w literaturze polskiego renesansu. Wzory warianty
zastosowania, Warszawa 1996, s. 129nn; o ziemiaskim parvum herediolum i Arkadii ziemiaskiej
por. Cz. Hernas, W kalinowym lesie, t. 1: U rde folklorystyki polskiej, Warszawa 1965, s. 18.
80
H. Levin (The Myth of Golden Age in the Renaissance, London 1970) umieszcza Arkadi obok
Raju, Nieba i Utopii jako rnych koncepcji realizacji Uchronii dobrego czasu (s. 9),
Arkadia reprezentuje przeszo, a wic wiara w ni to eskapizm (s. 9 i 99); o stosunku mitu
zotego wieku do koncepcji Arkadii pisze rwnie nieko, op. cit., s. 127130.
~ 112 ~
czcemu dziaaniu czasu nie oparli si i mieszkacowie leni, ktrzy
utracili sw dawn pozycj lub nabrali negatywnych cech ludzkich:
Przed laty nimfy rady suchay piszczaki;
Dzi pytaj, co kto ma. []
Faunie! I ty swych czasw siada miedzy bogi []
Pieniami brzmiay gaje, brzmiay gste lasy,
Wesoe byy wieki, byy wdziczne czasy. []
Same owce po grach wolno si pasay,
Ani zbjce, ani si wilkw obaway
Sz. XVII, w. 110 111, 113, 115 118
Sugestywny obraz zniszcze wojennych, jakich dowiadczya ojczyzna pa-
sterzy, zawiera utwr dla cyklu sielankowego nietypowy, czyli Burda ruska:
Gdzie niegdy stroi wdziczne Symich delicyje,
Teraz pokrzywy rost, winia traw ryje;
Gdzie sowicy od niego przejmowali pieni
Dzi zgrzytajc wierczkowie lamentuj leni
JBZim. XVI, w. 347350
Kwestionowano decyzj poety, ktry zamieci w zbiorze sielanek dwa
utwory (XV i XVI) o zupenie nieidyllicznej tematyce. Zacytowany cztero-
wers zawiera obraz najdalej idcej destrukcji arkadyjskiego pejzau, a uy-
cie sobtkowego rymu wiadczy moim zdaniem o celowym odesaniu
odbiorcy do innych miejsc w zbiorze, zawierajcych opisy (jeszcze istniej-
cej) Arkadii a tym samym stanowi dowd, e zamieszczenie tego tekstu
nie byo przypadkowe.
Analizowane dotychczas przykady zastosowania postaci bokw lenych
dotyczyy wystpowania niezindywidualizowanej grupy satyrw czy nimf.
Sytuacje, w ktrych dochodzi do wyrnienia jednego z czonkw gromady,
nale do rzadkoci i s podyktowane potrzeb urozmaicenia zespou bohate-
rw drugoplanowych. Tak funkcj spenia nimfa midzy wszystkimi najady
/ Najpikniejsza (Sz. III, w. 1213) Egle nadobna (Wiesz. R., w. 41),
pomagajca skrpowa Sylena (u Szymonowica) lub pasterza Damofona
(u Wieszczyckiego) i dajca, wraz z innymi, okupu w postaci pieni.
Stosunkowo najczciej z grupy lenych bstw wyrniany jest Pan, ktry
w bukolikach antycznych zajmowa szczegln pozycj jako budzce re-
spekt bstwo pasterskie (Teokr. Idyll. I, w. 16 18), bg i opiekun Arkadii
(Verg. Ecl. II, w. 33; X, w. 26) oraz wynalazca i mistrz etni (Teokr. Idyll. I,
~ 113 ~
w. 3; I, w. 123; Verg. Ecl. II, w. 3133). W sielankach staropolskich Pan
traci swoj dominujc pozycj, po czci z tych przyczyn, ktre odebray
dawny status wszystkim bogom antycznym, po czci dlatego, e jeli po-
jawia si osoba stojca ponad wszystkimi innymi, to jest ni Bg chrzeci-
jaski. Odrbno Pana jest jednak akcentowana (A faunowie i sam
Pan
81
Wiesz. Rozm., w. 17), wspomina si rwnie o jego wynalazku
(Sz. II w. 75) i wpywie na zachowanie stada (Sz. IX, w. 83 88).
Do kategorii bstw lenych naley rwnie Echo, czsta towarzyszka
sielankowych pasterzy. Jej status w poezji staropolskiej jest taki sam, jak
innych postaci, ktrych imiona ju w poezji antycznej stosowane byy dla
okrelenia zjawisk przyrodniczych (jak: Jutrzenka, Febus, Tytan), a z czasem
niektre z nich weszy w uycie jako rzeczowniki pospolite. W tekstach
bukolicznych proces przeksztacania si nimfy Echo w echo nie jest zako-
czony, czego przykadem s z jednej strony zwroty o wzgldnie staej for-
mie jzykowej, jak np. Gdzie si Echo ozywa (Sm. III, w. 34), z drugiej
za takie, z ktrych wnioskowa mona, e chodzi jeszcze o osob:
Ustawnie za mn Echo aosna dumaa (JBZim. X, w. 76).
Autorzy sielanek posuguj si rwnie nazwami rnych rodzajw nimf,
co najczciej nie pociga szczeglnych konsekwencji semantycznych, lecz
pozwala urozmaici leksykaln warstw tekstu. Zwizy (cho oczywicie
niekompletny) katalog boginek, nawizujcy do etymologii ich imion,
zawiera fragment piewakw:
Oready rkami na Ismarze kleszcz,
Nereidy w gbokim Erydanie pleszcz.
Dryjady pod jaworem rozoystym graj,
Hymnidy si tacami w polach zabawiaj.
JBZim. VIII, w. 43 46
Spord wymienianych w sielankach rodzajw nimf jedna grupa zwraca
szczegln uwag: Napeje. Pojawiaj si one u Chechowskiego (w formie:
Napaeae Ch. III, w. 14; IV, w. 21), Wieszczyckiego (Napee R., w. 44),
Bartomieja Zimorowica (napejskie kniehynie JBZim. VI, w. 105106).
Tropieniem tego rzadkiego gatunku nimf zajmowa si Backvis, usiujc
wyjani pochodzenie Napei ze skrzelami w poemacie Dafnis drzewem bobko-
wym Samuela Twardowskiego (1638 r.)
82
. Zwrci on uwag, e jest to wyraz

81
W tym fragmencie cytuj pierwodruk zgodnie z zasadami transkrypcji. W wydaniu S. Ra-
chwaa wystpuje forma: fawnowie.
82
Backvis, Niespodzianki barokowej mitologii, s. 66 71. Ze znanych mi wspczesnych leksy-
konw mitologicznych Napeje notuje tylko jeden najobszerniejszy, czyli Paulys RealEncyclo-
~ 114 ~
w literaturze antycznej niezmiernie rzadki, cho pojawia si rwnie jako
hapax legomenon w twrczoci Wergiliusza (Georg., ks. IV, w. 535) i Neme-
zjanusa (bukolika II, w. 20)
83
. W komentarzu do Georgik Serwiusz wyjania
znaczenie nazwy, odwoujc si do greckiego sowa nph (lena dolina,
dolina, parw)
84
, co potwierdza fakt, e nie by to wyraz powszechnie uywa-
ny. Backvis by skonny przypisywa Chechowskiemu, u ktrego Napeje
pojawiy si po raz pierwszy, znaczn erudycj albo przynajmniej pasj
poszukiwawcz, ktra doprowadzia go do mao znanego fragmentu Georgik.
Ale autor Gwaru lenego mg dowiedzie si o istnieniu Napei w znacznie
prostszy sposb ze szkolnych sownikw mitologicznych. Nazw t wymie-
niaj bowiem m.in. opracowania Schaevego, Pomeya, Comesa, wraz z wzi-
tym od Serwiusza wyjanieniem, i Napeje to odmiana nimf lenych
85
. By
zatem Chechowski pierwszy (siedemnastowieczny tumacz Georgik pomija
nazw wasn, cho wyraz odczytuje waciwie
86
), zapewne chcia by ory-
ginalny, ale sdz, e poszukujc rzadkich nazw mitologicznych (Napeje to
nie jedyny tego typu przykad w Gwarze), wertowa raczej indeksy popular-
nych pomocy szkolnych, nie za oryginalne utwory Wergiliusza.
Bstwa lene stanowi w sielankach odrbn kategori, ich rola bowiem
polega na wsptworzeniu arkadyjskiego pejzau oraz ta wydarze; s
staymi towarzyszami pasterzy i podobnie jak mityczni piewacy

pdie der classischen Altertumswissenschaft, hsrg. von G. Wissowa, vol. XVII, 2, Stuttgart 1937, sv.
Nymphai (kol. 15271599), gdzie s one wymienione wrd rnych rodzajw nimf, bez
podania dodatkowych informacji (moe dlatego Backvis nie zwrci na to uwagi).
83
Backvis podaje jeszcze kilka lokalizacji, m.in.: u Prudencjusza i Stacjusza (w Tebaidzie)
rwnie po jednym notowaniu (Niespodzianki barokowej mitologii, s. 65). Doda mona jeszcze
przypadek wystpienia Napei wraz z Driadami w De re rustica L. Kolumelli (X.1.1.264), co
oczywicie nie zmienia faktu, e mamy do czynienia z wyrazem bardzo rzadko pojawiajcym
si w literaturze aciskiej.
84
Sane sciendum, easdem esse napaeas, quae et dryades sunt: nam supra ait at chorus
aequalis dryadum. Et aliter: napaeas nemorum nymphas: npas enim Graeci dicunt nemo-
ra. (M. Servius Honoratus, Commentarius in Georgicon, IV 534. 25).
85
Schaeve wymienia tylko nazw w pars generalis sownika (zawierajcej klasykacje bstw,
nazw mitologicznych etc. wedug rnych kryteriw) pod nagwkiem: De diis agricolarum seu
rusticis, sylvarum et montium (op. cit., s. 13); N. Comes wymienia rne rodzaje nimf: aliae
pascuis et oribus, ut Napeae [sic!], nam npoj saltus ac pascua signicat (Mythologiae, sive
explicationis fabularum, Francofurti 1587, s. 473); F. Pomey wymienia wszelkie rodzaje nimf,
w tym Napaeae: quae faltuum conualliumque curam gererent; a nomine nph faltus, vallis;
(op. cit, s. 222; w tum. polskim: Napae [!] ktre o dolinach i gajach miay staranie, nazwane
od imienia greckiego nph dolina, ktre znaczy gstwin czy pado. op. cit., s. 229).
86
W tumaczeniu Otwinowskiego zdanie to brzmi: atwe do przejednania bagaj przez
oary / Boginie lene (P. Vergilius M., Publius Maro, Georgicorum abo Ziemiastwa [] ksig
czworo, [Rakw, Sebastian Sternacki] 1614, s. 100.
~ 115 ~
ogniwem czcym bohaterw siedemnastowiecznych sielanek z ich literac-
kimi antenatami. Naley natomiast podkreli, e boki lene mog uzyska
autonomi i wystpi w tekcie jako znaturalizowane postaci dziaajce
(Faun i Satyr w Gwarze III Chechowskiego), wykonawcy pieni (Faun
JBZim. XII; Sylen Sz. III, Gaw. S.) czy bohaterowie opowieci mitolo-
gicznych (Dafne SZim. Dz., w. 103216; Echo JBZim. XII, w. 35248).
Wtedy jednak funkcjonalnie nie rni si od penicych podobne role
innych postaci mitologicznych.
FORTUNA: POMIDZY OSOB A POJCIEM
Fortuna nie jest w sielankach postaci najwaniejsz ani tak czsto
wystpujc, jak np. Kupidyn czy Wenus. Powodem, dla ktrego warto si
przyjrze tej bogini, jest jej nie do koca okrelony status. Sprawia on, e
nieraz trudno zdecydowa, czy w danym fragmencie mamy do czynienia
ze zantropomorzowanym bstwem decydujcym o ludzkim losie, czy te
z pojciem abstrakcyjnym tene los oznaczajcym.
Rzymska bogini Fortuna bya pocztkowo stosunkowo niewiele znaczc
opiekunk kobiet w poogu, z czasem po utosamieniu jej z greck Tyche
staa si jedn z najwaniejszych postaci boskich, cho nigdy nie zali-
czano jej do dwunastki bogw olimpijskich. Jej wyobraenie jako postaci
obracajcej koem ludzkiego losu bd samej na tym kole siedzcej, utrwalia
sztuka i literatura redniowieczna, a bezporedni inspiracj byo prawdo-
podobnie popularne dzieo Boecjusza, De consolatione philosophiae
87
. Do tego
wizerunku nawizuje Gawiski: Tam Fortuna swym koem niestatecznym
toczy (Gaw. X, k. 165v, w. 33). Nawiasem mwic, ten fragment nie jest
jedynym dowodem zainteresowania poety bogini losu, Gawiski by bo-
wiem rwnie autorem sortilegium Fortuna albo szczcie
88
.
Przede wszystkim wystpuje Fortuna w sielankach jako bogini kapryna,
nieprzychylna, niweczca powzite plany. Do niej kieruje swoje ale oara
nieudanego maestwa: Fortuno moja, cem ci przewinia, / e mi
kopotu wiecznego nabawia? (SZim. III 11, w. 6 7), j oskara zdradzona

87
Por. J. Sokolski, Bogini pojcie demon. Fortuna w dzieach autorw staropolskich, Wrocaw
1996 (o wizerunku bogini w mitologii rzymskiej: s. 1112; o kole Fortuny: s. 83 135).
88
Autor w przedmowie ostrzega czytelnika: A pamitaj kady, cosikolwiek na tych
ksikach stanie, bd dobrze bd le, aby temu nie wierzy, ale to mia za krotochwil i za
miech (J. Gawiski, Fortuna albo szczcie, Krakw 1744, k. B2v) jednak mona przypusz-
cza, e byli tacy, ktrzy traktowali wyroki takiej Fortuny powanie (Sokolski, op. cit., s. 100).
~ 116 ~
dziewczyna: Fortuna mi omylia krom susznej winy (SZim. III 7, w. 3).
W obydwu przypadkach mona jednak odczyta imi antycznej bogini rw-
nie jako metonimi losu, brak bowiem dodatkowych szczegw pozwalaj-
cych na jednoznaczne stwierdzenie, e wypowiadajce te sowa bohaterki
tekstw zwracay si do postaci boskiej, jak np. pracujcy przy niwach do
Cerery. Czsto jestemy skonni przypisywa podmiotowo Fortunie bo-
gini zmiennoci losu ktrej dziaanie jest porwnany do si natury:
Oto ja, ktry, jako na wstrt dany
Wiatrom wierzch drzewa, jestem skoatany
Moc fortuny []
Wiesz. II, w. 139 141
W literaturze klasycznej bogini losu ma wadz prawie absolutn, ona
ostatecznie decyduje o powodzeniu (a czciej porace) przedsi-
wzicia
89
. Poeci staropolscy stawiaj jej pewne ograniczenia. Mikoaj Sp
Szarzyski kae zamionej bogini (czyli noszcej przepask na oczach)
ustpi mierci, a jako szafarka zych i dobrych losw Fortuna jest tylko
wykonawczyni polece Boga
90
. Zimorowic daje wyraz waciwej hierarchii
w sentencji: Fortuna przyjaciela, Bg fortun dawa
91
, (JBZim. VIII, w. 137),
natomiast w Gwarze lenym fortuna faszywa (Ch. IV, w. 54) przeciwsta-
wiona jest ferujcemu sprawiedliwe wyroki Bogu.
Przywilejem antycznej bogini byo zarwno karanie niepowodzeniem, jak
i obdarzanie niespodziewanym szczciem. W ywocie ziemiaskim i dwor-
skim zaleno od Fortuny jest przedstawiona jako cecha wyrniajca
ycie w miecie: Fortuny to czyn samej; ta na kogo wzgldy / Bdzie mie,
ju zotemi owi moe wdy (Gaw. X, k.164, w. 35 k. 164v, w. 1). Sarkazm
poety jest zrozumiay, aska Fortuny jest wszak rwnie niezasuona, co jej
nieprzychylno a przy tym zwykle krtkotrwaa. Ambiwalentny stosu-
nek nawet do yczliwej czowiekowi bogini losu wynika rwnie z faktu, e
dobra przez ni oarowywane, czyli bogactwa, przyjemnoci etc., byy mo-
ralnie podejrzane i nie sprzyjay wytrwaniu na drodze cnoty.

89
Wielu przykadw takiego traktowania Fortuny dostarczaj Metamorfozy Owidiusza. Por
np. II 140, III 141, IV 566, VI 195, VIII 73.
90
Por. M. Sp Szarzyski, Pie IX: I prne czowiecze staranie bez boej pomocy, [w:] idem,
Rytmy abo wiersze polskie oraz cykl erotykw, oprac J. Krzyanowski, wyd. II zmien., Wrocaw
1973; por. take: Sokolski, op. cit., s. 31, 118.
91
Zwrot ten zosta odnotowany jako przysowie, jednak cytat z Zimorowica stanowi jedyn
egzemplikacj (Nowa ksiga przysw polskich i wyrae przysowiowych, oprac. zesp pod red.
J. Krzyanowskiego, Warszawa 1969, t. I, sv. Fortuna 19).
~ 117 ~
Interpretacja alegoryczna pozwalaa jednak na wydobycie innego wizerunku
bogini, a waciwie dwch jej odmian: Fortuna mala (niesprawiedliwa, lepa)
i Fortuna bona
92
. T drug autor Dii gentium utosamia powoujc si na
lozofw greckich z bogini sprawiedliwoci Nemezis i umieszcza w gronie
personikacji (takich jak Rozwaga, Zgoda, Pokj, Wieczno) i bogw, przez
ktrych, jak wierzono, otwarty jest dostp do nieba. Przekonanie o istnieniu
zej Fortuny tumaczy Sarbiewski niewiar staroytnych, ktrzy sdzili, i
losem rzdzi przypadek; dobra Fortuna jest ow moc Bo, ktra kieruje
naszym umieszczonym w niepewnoci yciem [] i dostarcza nam wszelkiej
obtoci rzeczy, wystarczajcej dla dobrego spdzenia ycia
93
. Nawizanie
do Fortuny jako alegorii dobrego losu podarowanego przez Boga pojawia
si w cyklach bukolicznych tylko raz, w zawierajcej akcenty autobiograczne
sielance aobnej. Za ycia Filorety ony pasterza:
[] adna przygoda miejsca nie zagrzaa
W domu mym, lecz fortuna dobra w nim mieszkaa.
JBZim. XVII, w. 133 134
Przychylna ludziom Fortuna pojawia si tym razem osobicie na
uroczystoci weselnej:
I Fortuna yczliwa na takie igrzysko
Nie omieszkaa, owszem, przystpiwszy blisko,
Bind z oczu zdejmuje, a z szczliwej czary
Na gow wasz wlewa niepojte dary.
SZim. Dz., w. 399 402
W tym miejscu jednak, podobnie jak w przedostatniej pieni zbioru
(przed wprowadzeniem modych do onicy), pojawienie si upersoniko-
wanej bogini ju nie lepego losu jest podyktowane konwencj epi-
talamium, zgodnie z ktr bya ona rwnie czstym gociem lubnych
obrzdw, co Wenus, Kupidyn czy Hymen.
Wizerunek Fortuny w sielankach nie odbiega od tego, jaki znamy z in-
nych utworw literatury staropolskiej. Wypada zgodzi si z konkluzj
Sokolskiego, i wbrem pozorom [] nie doszo do jakiego cakowitego
przeksztacenia si bogini w czyst personikacj ludzkiego losu
94
.

92
Na temat obrazu fortuny dobrej i zej por. G. Kirchner, Fortuna in Dichtung und Emblematic des
Barock. Tradition und Bedeutungswandel eines Motivs, Stuttgart 1970, s. 1224; Sokolski, op. cit., s. 4952.
93
Sarbiewski, op. cit., s. 555.
94
Sokolski, op. cit., s. 138.
~ 118 ~
MUZY
Ostatnie podejmowane w tym rozdziale zagadnienie w stopniu wik-
szym ni dotychczasowe rozwaania dotyczy wykorzystania mitologii na
paszczynie stylistycznej. Muzy s bowiem postaciami mitycznymi, ktre
wytworzyy wasn tradycj, gdzie wanie owa postaciowo jest najmniej
dostrzegalna. Std ich funkcjonowanie w literaturze nazywa si raz moty-
wem, raz toposem. Za tym drugim przyporzdkowaniem opowiedzia si
Jacek Brzozowski autor najobszerniejszego opracowania dotyczcego
Muz w literaturze staropolskiej
95
. Nie sdz, aby wszystkie przypadki pojawie-
nia si Muz w sielankach uzna mona byo za realizacj jednego toposu,
co oczywicie wie si z nieco innym rozumieniem tego pojcia
96
. Konse-
kwencj przyjtej przeze mnie perspektywy badawczej jest przede wszyst-
kim poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jakie funkcje peni w rnych
kontekstach osoby lub fabuy mitologiczne. Konstytuowanie toposu jest
tylko jedn z takich funkcji.
Odwoanie do Muz, co nie jest zaskoczeniem, pojawia si przede wszyst-
kim w wypowiedziach autotematycznych. Jak pisze Brzozowski, ju Homer
i Hezjod tworz nie tyle mit o Muzach, ile wzorzec metapoetyckiej wypowie-
dzi, ktrego orodkiem s mitologiczne [] postacie Muz o zredukowanym
w stosunku do caego mitu o boginiach znaczeniu
97
. Miejscem w utworze,
gdzie Muzy zadomowiy si najwczeniej i najtrwalej, jest inwokacja, ktra
w dzieach epickich umieszczana jest nie tylko na pocztku, ale poprzedza
rwnie wprowadzenie wanego wtku, zwykle wojennego
98
. Zawierajca
zapowied tematu apostrofa do Muz bya rwnie czci tradycji wyksztaco-

95
J. Brzozowski, Muzy w poezji polskiej. Dzieje toposu do przeomu romantycznego, Wrocaw 1986,
s. 20 22. Za traktowaniem motywu Muz jako toposu przemawia, zdaniem autora, zreduko-
wanie ich funkcji do ksztatowania wypowiedzi metapoetyckich oraz prawie cakowity brak
fabu z ich udziaem. Brzozowski referuje rwnie inne stanowiska, np. E. Barmeyera (Die
Musen. Ein Beitrag zur Inspirationstheorie, Mnchen 1968), ktry opowiada si za mwieniem
o micie Muz, jako e byy one dla Grekw boginiami, a nie upostaciowanymi pojciami.
96
Referowanie rnych pogldw na temat toposu przekracza ramy niniejszej pracy (o r-
nych stanowiskach pisze Brzozowski, op. cit., s. 5 29), wypada zreszt wyrazi wtpliwo,
czy kiedykolwiek dojdzie do wypracowania akceptowanej przez wszystkich denicji pojcia.
Uwaam, e okrelenie: topos Muz jest zbyt nieostre znaczeniowo, obejmuje bowiem tak
rne przypadki zastosowania postaci, jak np. inwokacje i przedstawienia Muz jako postaci
dziaajcych utworu. Moe naleaoby raczej mwi o topice Muz? O tym, e toposu nie
mona utosamia z mitem, pisaa w porzdkujcym zagadnienie artykule J. Abramowska
(Topos i niektre miejsca wsplne bada literackich, Pamitnik Literacki 1982, z. 12, s. 11).
97
Brzozowski, op. cit., s. 2122.
98
Ibidem, s. 35.
~ 119 ~
nej przez greck liryk hymniczn oraz do czego polscy sielankopisarze
mogli bezporednio nawizywa m.in. twrczo Teokryta (idylla X)
99
.
W polskich cyklach sielankowych przywoanie Muz w incipicie ma prze-
wanie warto stylistyczn: wykorzystuje schemat formalny, w dawnych
dzieach epickich wyraajcy suebn rol poety wobec bogini, ktr
wzywa, aby sama piewaa o czynach bohaterskich
100
ale jest ju tylko
konwencjonalnym sposobem rozpoczynania utworu. Rzadko przybiera
form rozbudowanej apostrofy (tak rozpoczyna si Silenus Gawiskiego),
czciej ogranicza si do jednego, dwch wersw:
Ju teraz powiedz, mdrej Mnemozyny
Crko, lamenty onej heroiny
JBZim. III, w. 12
Ju te ostatniej, muzo, pom mi roboty
JBZim. XVII, w. 1
Przedsi wy, lene Muzy, przedsi w pieni swoje!
Sz. II w. 1
Wzorem epickich inwokacji wewntrznych
101
wezwania do Muz wy-
stpuj take w innych miejscach tekstu, ale ich pojawienie si nie jest
przypadkowe: s sygnaem oznaczajcym rozpoczcie pieni lub opowieci,
czyli przejcie do drugiego planu sielanki. Apostrofa Muzy, ucieszne Muzy,
teraz zaczynajcie (Sz. IV, w. 35) to zatem nic innego, jak informacja dla
czytelnika: teraz zaczynam pie (opowie).
Wyrazem cakowitego odejcia od traktowania Muz jako postaci mitolo-
gicznych i sprowadzenia ich do funkcji ornamentu stylistycznego jest uy-
cie imion bogi jako metonimii poezji lub nawet konkretnego wiersza
102
.
Tak Muz mona podarowa (co stanowi czsty skadnik dedykacji):
[] t w sielskiej prostocie
Muz przyjmiesz []
103

99
A. Stoff, Poetyka inwokacji, [w:] idem, Studia z teorii literatury i poetyki historycznej, Lublin
1997, s. 7778.
100
Brzozowski, op. cit., s. 38.
101
Okrelenie Stoffa, op. cit., s. 57.
102
Brzozowski, op. cit., s. 7273.
103
Cytat pochodzi z dedykacji sielanki ycia dworskiego [] a wiejskiego [] paralela Hiacyn-
towi Biankiemu (w. 1718), ktr Gawiski zamieci w wydaniu: Sielanki nowo napisane,
~ 120 ~
lub uy jej do okrelenia swoich upodoba: Muza u mnie w przedniej
cenie (SZim. II 9, w. 33). Rwnie powszechnym zabiegiem byo opatry-
wanie imienia Muz epitetem dookrelajcym rodzaj, gatunek literacki lub
nawet szczegln odmian pieni. Przykadem sykulskie Muzy (Sz. ded.,
w. 25; Gaw. S., k. 169, w. 1), Muzy mikkoliczne (SZim. Dz., w. 103) jako
odpowiednik poezji bukolicznej, czy wyraenie Na przemiany si Muzom
pamita dawali (Sz. VI, w. 32) odnoszce si do wypiewywanej przez
pasterzy carmen amoebaeum.
Kontakt z crkami Mnemosyne czyli kontakt ze sztuk, a przede
wszystkim z poezj nobilitowa i by dostpny nielicznym. Wizerunek
poety wybraca Muz by elementem pochway adresata oraz dialogu
pomidzy poetami
104
. Dedykujc swojemu przyjacielowi Wespazjanowi
Kochowskiemu sielank X, Gawiski zwraca si do niego: dziewic
Parnaskich kochanie (k. 163, w. 9) natomiast Zimorowic tworzy roz-
budowany obraz modszego brata wychowywanego przez boginie (JBZim.
V, w. 327334), ktrego mier od piersi oderwaa Muzom (JBZim. V,
w. 8). Ciekawsze od konwencjonalnych pochwa (podobny schemat wy-
korzystywano rwnie w listach dedykacyjnych do osb nieparajcych si
literatur) realizacje toposu zawieraj wypowiedzi, w ktrych nie brak
odniesie do wspczesnego ycia literackiego. Autorem znanych kry-
tycznych opinii jest Szymonowic, ktry chcia, aby twrczo pozostawaa
zajciem elitarnym
105
:
Muzy, nadobne Muzy, prno was poda
Oglda czek zawisny. Kto was nie oglda,
Nigdy ozdobnym, zawsze wzgardzonym by musi.
Kto was zazna, kto darw waszych raz zakusi,
Nigdy wzgardzonym, zawsze ozdobnym si stawi.
Najszczliwszym, kto z wami do mierci wiek trawi.
Sz. IX, w. 65 70

b.m.dr. 1668, k.Av; w rkopimiennym zbiorze sielanek z lat 16811683 poeta zastpi j
listem dedykacyjnym adresowanym do W. Kochowskiego (k. 163 163v). Por. M. Waliska,
Sielankowe dedykacje Jana Gawiskiego, [w:] Dzieo literackie i ksika w kulturze. Studia i szkice
oarowane Profesor Renardzie Ocieczek w 40-lecie pracy naukowej i dydaktycznej, pod red. I. Opackiego
przy wspudz. B. Mazurkowej, Katowice 2002, s. 426 435.
104
Brzozowski, op. cit., s. 223.
105
Por. R. Ocieczek, Pisarze wieku XVII o wielkoci i maoci literatury swoich czasw. [w:] Wrd
zagadnie polskiej literatury barokowej, cz. I: wiatopogld, genologia, topika, pod red. Z.J. Nowaka,
Katowice 1980, s. 3132.
~ 121 ~
W czasach, kiedy powstaj Sielanki nowe ruskie, rymotwrstwo jest zaj-
ciem powszechnym, take wrd ludzi pozbawionych talentu. Nie dziwi reak-
cja Zimorowica, ktry dosadnie formuuje swj sd na temat grafomanii
106
:
Przedtym rzadki kto Muzy jak witoci ruszy,
Tylko kogo swym duchem Cyntyjus napuszy,
Teraz lada kto z nimi swata si po prostu;
Jeszcze nie umie kozie zawiza i chwostu,
A ju sowom ogony zwizuje []
Przeto mdre Panienki, ktre tylko w trudnych
Wertebach i jaskiniach mieszkaj nieludnych,
Brzydz si nimi, e ich tajemnice skryte
Objawiaj i czyni wszytkim pospolite.
JBZim. XIII, w. 2125, 2730
W obydwu przykadach znaczenie imienia Muz oscyluje pomidzy appel-
lativum a nazw wasn. Wykorzystanie go w celu okrelenia talentu czy
natchnienia przemawia za odczytaniem ogldania czy dotykania Muz
jako metafory, jednak obraz panienek, jak w poezji barokowej czsto
nazywano boginie, kae dopatrywa si w nich osb, tak samo realnych,
jak inne postacie mityczne; powraca zatem koncepcja poety-kapana, ma-
jcego dostp do tajemnic, ktrych profanum vulgus nie powinien pozna.
Muzy jako postacie dziaajce utworu (znaturalizowane) pojawiaj si
w cyklach sielankowych rzadko. W bukolikach antycznych stanowiy nie-
kiedy element krajobrazu idyllicznego, obok nimf i innych bokw le-
nych. Funkcja ta zgodna bya z ich pierwotnym charakterem, czyli bogi
natury. Przykady takiego wykorzystania postaci Muz, polegajcego na
zaliczeniu ich do bstw natury, a take np. ukazywaniu wsplnego taca
Muz, nimf i ludzi na onie przyrody, zna literatura nowoytna
107
, natomiast
prawie nie znajdziemy ich w cyklicznej sielance polskiej
108
. Znaturalizowa-

106
O wypowiedziach autotematycznych Zimorowica por. L. lk, Sielanki nowe ruskie Jzefa
Bartomieja Zimorowica wobec dawniejszej i wspczesnej poecie literatury, [w:] Barok w Polsce i w Europie
rodkowowschodniej. Drogi przemian i osmozy kultur, pod red. J. Pelca, K. Mrowcewicza, M. Prejsa,
Warszawa 2000, s. 279 288.
107
Por. np. F. Joukovsky-Micha, Posie et mythologie au XVIe siecle. Quelques mythes de
linspiration chez les poetes de la renaissance, Paris 1969, s. 73 88, s. 103118.
108
Brzozowski widzi w polskich sielankach realizacj krajobrazu idyllicznego z wykorzysta-
niem postaci Muz, z czym nie mog si do koca zgodzi. Taniec Muz na onie przyrody jest
rzeczywicie gwnym tematem Uciechy bogi parnaskich Chechowskiego (cho na ten utwr
autor rozprawy akurat si nie powouje). Nie udao mi si natomiast znale w sielankach
cyklicznych takiego przedstawienia bogi, ktre Brzozowski okrela jako plsy dziewiczych
~ 122 ~
ne i zaangaowane bezporednio w akcj utworu Muzy s natomiast bohater-
kami okolicznociowego lubu (Sz. XI). Przedstawione zostay jako pia-
stunki opiekujce si panem modym Adamem Sieniawskim, ale ich
gwnym zadaniem jest wygoszenie pouczajcej przemowy do polubionej
mu Katarzyny Kostczanki, przedmowy ilustrowanej opowieci o Wenerze
i Adonisie ze zmienionym przez Szymonowica zakoczeniem. Muzy speniaj
tu wic funkcj, jak zwykle powierzano bstwom antycznym w epitala-
mium, czyli osb uwietniajcych wydarzenie i podnoszcych jego rang
109
.
Podobnie jak bstwa lene, Muzy zwykle traktowane s jako grupa. Wyr-
nienie ktrej z dziewiciu sistr rzadko cile zaley od dziedziny sztuki,
jak wedle przekazw mitologicznych si opiekowaa, bardziej natomiast
od tradycji literackiej. Muza komedii Talia patronuje rwnie sielankopi-
sarstwu (JBZim. VII, w. 45; SZim. II 1, w. 4 5); przywoanie Kalliope
najwaniejszej z Muz, patronki eposu jest odczytywane jako pragnienie
nobilitacji wasnej poezji (SZim. III 19, w. 8). Czsto jednak uycie imienia
jednej z bogi (take w znaczeniu pars pro toto wszystkich dziewiciu),
podobnie jak rzadziej stosowanego okrelenia caej grupy (np. Kameny
JBZim. X, w. 195) ma, tak jak w poezji antycznej, walor stylistyczny
110
.
Jeli zgodzimy si z zaoeniem, e odwoania do mitw i postaci mitycz-
nych w literaturze staropolskiej nie peni wycznie funkcji ornamentacyj-
nych, lecz tworz swoisty kod mitologiczny, stanowicy jeden z poziomw
komunikacji pomidzy autorem i odbiorc, to Muzy bd niewtpliwie
wanym elementem tego kodu, majcym przy tym raczej charakter uni-
wersalny. Przegld kontekstw, w jakich pojawiaj si te boginie w sielan-
kach, nie przynosi zaskakujcych rezultatw ani przykadw typowych dla
tego gatunku. Przywoanie Muz spenia rne funkcje, ale jest przede
wszystkim form mwienia o poezji. Moe wynikiem tej specjalizacji jest
brak dziewiciu crek Mnemosyne i Zeusa w grupie bstw tworzcych
idylliczn sceneri, co dodatkowo podkrela ich odmienny status.

Dla teoretykw i kolekcjonerw antiquitates osoba bstwa lub bohatera

mitycznego stanowia kategori porzdkujc, dla poetw bya atrakcyj-
nym, z powodu bogatych konotacji, elementem tradycji mitologicznej.

Muz (s. 88). Niewykluczone, e w odniesieniu do twrczoci Szymonowica czy Zimorowica
autor utosamia Muzy z nimfami (o czym wiadczyaby oryginalna interpretacja Wierzb,
s. 189 190), co nie wydaje si zasadne.
109
Por. Brzozowski, op. cit., s. 106 108.
110
Por. A. Wjcik, Funkcja imion Muz w pieniach Horacego, Meander 1979, z. 2, s. 94 96.
~ 123 ~
Popularno mitologii jako materiau literackiego sprawia, e w wielu
przypadkach samo wywoanie imienia postaci uruchamiao u przecitnie
wyksztaconego odbiorcy odpowiednie (podane przez autora) skojarze-
nia. Skutkiem tej popularnoci bya jednak dewaluacja mitologii, a w kon-
sekwencji sprowadzenie jej w wieku XVIII niemale do roli pustego
semantycznie ornamentu. Piszc o dwujzycznej twrczoci Jana Kocha-
nowskiego Wiktor Weintraub zauway, i poezje polskie zawieraj najbar-
dziej znane motywy mityczne, natomiast w pieniach czy elegiach aci-
skich poeta stara si nawizywa do mniej znanych wtkw i uywa rzadziej
spotykanych imion czy przydomkw bstw. Wybr jzyka pociga za sob
wybr okrelonej tradycji literackiej; std nieskomplikowane aluzje mitolo-
giczne, ktre w twrczoci polskojzycznej miay posmak nowoci, w literatu-
rze aciskojzycznej byy ju nadmiernie eksploatowane. Tote aby wykaza
si erudycj i znajomoci antyku, musia Kochanowski ucieka si do
takich zabiegw, ktre Weintraub nazwa gr z czytelnikiem w uczon
ciuciubabk
111
. Poeci przeomu XVI i XVII wieku stawali wobec tego samego
problemu ju w odniesieniu do twrczoci w jzyku ojczystym. W sielan-
kach odnotowujemy prby stylistycznego zrnicowania stale przywoy-
wanych elementw tradycji mitologicznej (o czym traktuje rozdzia nastp-
ny), ale waniejsze dla podtrzymania ywotnoci mitologii jako materiau
literackiego jest powierzenie postaciom mitycznym rnych funkcji w tek-
stach. Bogowie antyczni poddani defabularyzacji zachowuj czciowo
swj dawny status, a zarazem staj si nonikami nowych znacze lub
partnerami pasterzy w wiecie przedstawionym. Ich imiona konotuj okrelo-
ny zesp znacze (Wenus mio, cierpienie miosne, maestwo; Apollo
sztuk, mstwo, pikno; Diana czysto, dziewiczo, pikno, mstwo
etc.), jednak sami bogowie nie ulegli jeszcze przeksztaceniu w alegorie
poj, nadal cho nie we wszystkich kontekstach odczuwalny jest ich
status osobowy. Zawarte w naukowych traktatach interpretacje mitologii
nie miay na og bezporedniego przeoenia na wizerunek postaci, jednak
spowodoway oddzielenie si bohaterw od historii mitycznych i w konse-
kwencji ich atwe aklimatyzowanie si w kadych waciwie realiach
narzuconych przez poet.
Celem analizy rnych wizerunkw bstw w cyklach sielankowych byo
wyodrbnienie grup, ktre peni w tekstach okrelone funkcje (bstwa
lene w opisie idyllicznego krajobrazu, Muzy w wypowiedziach autotematycz-
nych etc.). Wrd postaci mitycznych s takie, ktre wywouj jednoznaczne

111
W. Weintraub, op. cit., s. 214.
~ 124 ~
konotacje (jak Kupidyn bg mioci) oraz penice rne role (jak Pan:
obdarzone pewnymi kompetencjami bstwo pasterskie, znany z mistrzowskiej
gry na etni muzyk, a ponadto jeden z grupy bokw lenych). W sielankach
o charakterze okolicznociowym wykorzystanie postaci bstw jest natomiast
w duym stopniu zdeterminowane konwencj (dotyczy to np. Muz, Wenery,
Fortuny w tekstach epitalamijnych).
Przegld reprezentatywnych dla gatunku postaci mitologicznych skania
zarazem do postawienia pytania o nieobecno niektrych, popularnych
w poezji staropolskiej, bstw. Z tego punktu widzenia ciekaw grup sta-
nowi boginie mierci: Kloto, Lachezis i Atropos. Dwie pierwsze pojawiaj
si w Roksolankach oraz Sielankach nowych ruskich na podobnej zasadzie, co
Muzy: pojedynczo i bez okrelonej w mitologii funkcji, jako pars pro toto
Parek. Poszukiwania tych postaci w innych zbiorkach bukolicznych oka-
zuj si jednak bezowocne na tle staropolskiej poezji sielankowej Zimo-
rowice s pod tym wzgldem oryginalni, co oznacza, e w tym przypadku
naley raczej mwi o wyjtkach i wpywie innych konwencji, choby
z obszaru poezji funeralnej. Brak Mojr w pozostaych omawianych zbio-
rach moe jednak dziwi choby dlatego, e problem przemijania i umiera-
nia jest w nich obecny. Wydaje si, e wyjanieniem tego faktu jest sposb
ujcia tematu ju w sielankach antycznych, z ktrych najbardziej znana
jest ekloga V Wergiliusza. Brak w niej opisu samej mierci, dominuje nato-
miast ton lamentacyjny, ukazanie alu, jaki po zgonie bohatera utworu
ogarnia ludzi, bogw i ca natur. mier jest nieodcznym elementem
arkadyjskiego wiata, jednak za spraw rzymskiego poety zostaje pozbawiona
aktualnoci i jak pisze w znanym szkicu Et in Arcadia ego. Poussin i tradycja
elegijna Erwin Panofsky przetransponowana w elegijne wspomnie-
nie
112
. Wobec takiego, typowego rwnie dla staropolskich sielankopisarzy
(poza Zimorowicami!), ujcia mierci nie dziwi brak Parek; nie ma bowiem
tego momentu, w ktrym ich pojawienie si byoby najwaciwsze.
112
E. Panofsky, Et in Arcadia ego. Poussin i tradycja elegijna, prze. A. Morawiska, [w:] idem,
op.cit., s. 327.
~ 125 ~
ROLA MITOLOGII W KSZTATOWANIU
PASZCZYZNY STYLISTYCZNEJ SIELANEK
NAWIZANIA MITOLOGICZNE PENICE W TEKCIE WYCZNIE FUNKCJE STYLISTYCZNE
okrelane bywaj w literaturze przedmiotu mianem ornamentu bd inkru-
stacji
1
. W sielankach nie brak przykadw, w ktrych nazwy mitologiczne
zostay wykorzystane do zbudowania metafory, synekdochy czy porwnania,
jednake zasadno wyodrbniania osobnej grupy mitologizmw o funkcji
inkrustacyjnej mona poda w wtpliwo. Technicznie trudne i w duej
mierze arbitralne byoby wskazywanie tych fragmentw, w ktrych mito-
logia peni wymienion funkcj lub jeli na problem spojrze z innej
strony kiedy jej nie peni. Jest bowiem rzecz oczywist, e kadorazowe
wprowadzenie mitologii do tekstu literackiego, czy to w postaci fabuy czy
osoby bohatera mitycznego, wie si z koniecznoci powizania tych
skadnikw z tkank stylistyczn utworu. Dzieje si tak zarwno w sytuacji,
kiedy autor bezporednio komunikuje odwoanie do mitu (np. sygnalizujc
pocztek opowieci mitologicznej umieszczonej na drugim planie sielanki),
jak i wtedy, gdy nawizania mitologiczne wchodz w cise zaploty
2
z inny-
mi elementami wypowiedzi. Tote zawsze pojawienie si mitologii nie pozo-
staje bez wpywu na ksztat stylistyczny tekstu, na co staraam si zwraca
uwag w analizie postaci i fabularnych motyww mitycznych. Z drugiej
strony natomiast nawet popularne i czsto uywane nazwy mitologiczne s
semantycznie bogatsze ni zwyke appellativa. Mimo postulowanego m.in.
przez Sarbiewskiego ograniczenia roli motyww mitycznych do rnego

1
Por. np. S. Stabrya, Hellada i Roma w Polsce Ludowej. Recepcja antyku w literaturze polskiej
w latach 19451975, Krakw 1983, s. 25; H. Kobus-Zalewska, Wtki i elementy mityczne w epigramach
Antologii Palatyskiej, Wrocaw 1998, s. 10.
2
Okrelenie to zapoyczyam od J. Kotarskiej, ktra nazywa w ten sposb charakterystyczn
dla popularnej liryki miosnej technik wprowadzania mitologii do tekstu (Poetyka popularnej
liryki miosnej XVII wieku w Polsce, Gdask 1970, s. 111).
~ 126 ~
typu ornamentw
3
, nie zostay one cakowicie pozbawione sensw
pierwotnych lub czciej narzuconych poprzez zabiegi interpretacyj-
ne, przede wszystkim alegorez
4
. Jeli wic termin inkrustacja rozumiemy
za Markiewiczem jako lokalne wprowadzenie motywu mitycznego
do utworu o niezwizanej z mitem tematyce
5
jak np. w wikszoci
wspczesnych utworw poetyckich, to uzna musimy jego nieprzydatno
w odniesieniu do sielanek, tekstw ex denitione zawierajcych mitologi.
Trudno w okreleniu specycznej roli mitologii w ksztatowaniu war-
stwy stylistycznej potguje brak zadowalajcych narzdzi badawczych. Do
pewnego momentu kwesti t w ogle si nie zajmowano, traktujc tradycj
mitologiczn jako niepotrzebny balast, bd te ograniczajc si do sporz-
dzenia indeksw. We wspczesnych pracach dotyczcych mitologii w literatu-
rze staropolskiej lub antycznej omwienie sfery stylistycznej sprowadza si
do wyliczenia i zilustrowania przykadami rodzajw rodkw wyrazu arty-
stycznego, w ktrych wystpuj nazwy mitologiczne
6
lub do skatalogowania
postaci i motyww
7
. Praktycznej egzemplikacji nie doczekay si (poja-
wiajce si zwykle jednak na marginesie rozwaa) uwagi o funkcji styli-
stycznej nawiza mitologicznych
8
. Stosunkowo czsto natomiast podej-
mowane s kwestie zwizane z realizacj tpoi o proweniencji mitologicznej
(Apollo i Muzy). Kategoria loci communes nie wyczerpuje jednak caej proble-
matyki dotyczcej paszczyzny stylistycznej staropolskich tekstw poetyc-

3
M.K. Sarbiewski, Charaktery liryczne, czyli Horacjusz i Pindar, [w:] idem, Wykady poetyki (Pra-
ecepta poetica), prze. i oprac. S. Skimina, Wrocaw 1958, s. 95nn.
4
Istnieje [] zjawisko adaptacji mitu niejako wraz z wczeniej ustalon, utart interpretacj
alegoryczn. Wydaje si, e wystpuje ono i w paszczynie stylistycznej, ktra bynajmniej nie
jest wyczn domen sensu dosownego. J. Kutuniakowa [Abramowska], Od mitu do mora-
litetu, [w:] Wrocawskie spotkanie teatralne, pod red. W. Roszkowskiej, Wrocaw 1974, s. 13.
5
H. Markiewicz, Literatura a mity, [w:] idem, Literaturoznawstwo i jego ssiedztwa, Warszawa
1989, s. 72.
6
Tak metod przyja Kobus-Zalewska, op. cit., s. 144 161.
7
A.W. Mikoajczak, analizujc wpyw tradycji mitologicznej na twrczo poetyck Sar-
biewskiego wycznie na paszczynie stylistycznej, przyjmuje expressis verbis perspektyw
badawcz XVII-wiecznego teoretyka, przyznajc zarazem, i Spord wszystkich znamion
klasycznej erudycji Sarbiewskiego imponujca jest zwaszcza jego wiedza o wiecie antycz-
nych bogw i bohaterw, wiedza, ktra nadaa jego poezji szczeglnego charakteru, penego
alegorycznych znacze i ustawicznych odwoa do tej uniwersalnej ikonosfery europejskiej
kultury (Antyk w poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Pozna 1994, s. 5253). Uwaam, e
analizujc dziea poetw staropolskich, antycznych czy romantycznych mamy prawo (a nawet
obowizek) wyj poza wczesn wiadomo teoretycznoliterack.
8
Por. np. Kutuniakowa, op. cit.; T. Michaowska, O gatunku w poetyce i poezji staropolskiej,
[w:] eadem, Poetyka i poezja. Studia i szkice staropolskie, Warszawa 1982, s. 169 170.
~ 127 ~
kich, a ponadto nie naley przecenia jej jako narzdzia analizy, jako e
topos obserwowany w szeregu tekstw potwierdza przede wszystkim
sam siebie
9
.
Analiza zjawisk stylistycznych w cyklach sielankowych przez pryzmat
mitologii prowadzi do wyodrbnienia dwch aspektw zagadnienia.
Pierwszy z nich koncentruje si wok pytania o metody wprowadzenia
mitologii do tekstu (zarwno w formie opowieci, postaci, jak i innych
skadnikw np. nazw miejsc zwizanych z danymi mitami lub posta-
ciami); drugi dotyczy tych przypadkw, w ktrych funkcja nawiza
mitologicznych jest ni e ma l e zredukowana do inkrustacji.
Najbardziej oczywistym i najczstszym sposobem zasygnalizowania
nawizania mitologicznego jest uycie nazwy wasnej (najczciej imienia
postaci, ale take np. nazwy miejsca). Obok waciwych imion pojawiaj
si przydomki utworzone od miejsca kultu, funkcji, miejsca pochodzenia
lub rodu; Wenus nazywana jest Cypryd (Ch. I, w. 56; SZim. I 10, w. 1), Paj
(SZim. I 10, w. 26), Cytere (SZim. II 29, w. 30), Dyjon (Gaw. II, k. 142v,
w. 24) lub rzadziej greckim imieniem Afrodyty (Wiesz. VIII, w. 304); Diana
Cyntyj (Wiesz. VI, w. 272); Apollo Febem, Cyntyjusem, Tytanem,
Peanem i Latoczykiem (SZim. Dz., w. 105, 141, 152, 203, 215); Parys
Dardaczykiem (SZim. I 1, w. 9); Helena Tyndaryd (SZim. I 1, w. 16).
Przydomki te, obok wielu innych, funkcjonoway ju w literaturze antycznej
jako synonimy stosowane niezalenie od kontekstu (pierwotnie np. przydo-
mek Afrodyty Cypryda uywany by wtedy, gdy istotne byo odniesienie
si do miejsca kultu), a powodem ich pojawienia si w literaturze bya ch
uniknicia monotonii i schematyzmu, wynikajcych z cigego przywoy-
wania tych samych postaci; podobn funkcj speniaj imiona Muz lub
nazwy rodzajw nimf traktowane jako pars pro toto caej grupy. Przed tym
samym problemem staj twrcy sielanki w jzyku polskim w XVII wieku,
dlatego mona zakada, e o ile cz alternatywnych nazw wasnych
zostaa przejta niejako bezwiednie z literatury antycznej, o tyle niektre
przynajmniej przykady s wyrazem poszukiwania moliwoci odwieenia
wyeksploatowanej leksyki mitologicznej.
Jeszcze wyraniej tendencj do ominicia nazw wasnych ilustruj peryfrazy,
jak przykadowo: Apollo jako syn wielkiej Latony (SZim. Dz., w. 105); We-
nus krlowa z Ankony (SZim. Dz., w. 106); Dafne okrelana jest imie-
niem penejskiej modziuchnej kniehyni (SZim. Dz., w. 134); Kupidyn to

9
J. Abramowska, Serie tematyczne, [w:] Midzy tekstami: intertekstualno jako problem poetyki
historycznej. Studia, pod red. J. Ziomka, J. Sawiskiego, W. Boleckiego, Warszawa 1992, s. 45.
~ 128 ~
m.in.: boeczek skrzydlaty, strzelec okrutny (SZim. II 12, w. 4, 6);
Parki niezbagane jdze (SZim. II 12, w. 14), trjnitne siostry Erebowe
(JBZim. XI 215) jdze, boginie okrutne, / Ktre lat moich koowroty
smutne / Toczycie (JBZim. III 55 57); Pan Kozochop Bg arkadzkiej
gry (Gaw. IX., k. 162, w. 29). Warunkiem czytelnoci peryfrazy (skojarzenia
jej z waciwym imieniem) jest odwoanie si do cechy, atrybutu lub po-
chodzenia postaci. Podobny mechanizm funkcjonuje w przypadku przed-
stawienia postaci poprzez opis wygldu zewntrznego (co ma zastosowanie
przede wszystkim do postaci naturalizowanych):
A wtym ujrz pasterza na twarzy dziwnego,
Z rogami, take ciaa zewszd kosmatego
Sm. V, w. 9 10
Charakterystyczne cechy zyczne pozwalaj na utosamienie rogatego
pasterza z satyrem lub ewentualnie pokrewnymi mu bokami lenymi,
sylwanami czy faunami. Natomiast po typowych atrybutach uku i strza-
ach czytelnik atwo rozpozna Kupidyna nawet tam, gdzie nie pojawia
si imi lub jego nawet peryfraza (np. Sm. V, w. 35 42).
Wykorzystanie fabularnej warstwy mitw zwykle wie si z uyciem
nazw wasnych. W przypadku rewokacji czy preguracji to dziki nim naj-
atwiej zidentykowa mit, do ktrego odwouje si autor; natomiast brak
nazw mitologicznych w duszych renarracjach musiaby by wynikiem
celowej ich eliminacji (najlepszym przykadem takiego traktowania fabuy
mitycznej jest oczywicie pie Panny 9 z Pieni witojaskiej o Sobtce). Nie-
mniej jednak zdarza si, e poeta nie podaje imienia bohatera (Akteona),
lecz opisuje wycznie zdarzenie z jego udziaem:
I ty, drugi modziecze, w uciech naszych bywa,
Nazbyt-e, ach, ndzniku, w lesiech przemiszkiwa,
Daleko ci nieszczsne owy unosiy,
A ci na koniec aj waciw skarmiy.
Sz. XII, w. 45 48
Pierwszym modziecem jest wymieniony z imienia Adonis, ktrego historia
skoczya si rwnie nieszczliwie. Gdyby Szymonowic pomin imiona
obydwu bohaterw, mona by zakada, e dy podobnie jak Kocha-
nowski do oczyszczenia tekstu z nazw mitologicznych, tym bardziej, e
jest to jedna z sielanek zawierajcych najwicej realiw rodzimych (Koa-
cze), a w odwoaniu do obydwu historii eksponowany jest dosowny sens
F.A. Pomey,
w przekadzie P. Woyno.
Warszawa 1768.
Pantheum mythicum albo bajeczna bogw historia
~ 129 ~
mitw. Imiona Adonisa i Wenery (a wczeniej take Diany) jednak wyst-
puj, naley wic uzna, e poeta chcia raczej stylistycznie zrnicowa
nastpujce po sobie rewokacje. Z podobnych przyczyn Szymonowic po-
mija nazwy wasne w niektrych mitach przywoywanych i opowiadanych
przez Sylena (Sz. III, w. 27102). W wikszoci z nich wystpuj imiona
postaci i nazwy miejsc, jednak np. Deukalion i Pyrra przedstawieni zostali
jako dwoje [] lepszych dusz (Sz. III, w. 54). W kontekcie wczeniej-
szego wersu, w ktrym mowa o potopie zesanym przez boga, identykacja
bohaterw nie nastrcza trudnoci, a dziki pominiciu niektrych nazw
wasnych (ktrych w pierwowzorze, eklodze VI Wergiliusza, jest znacznie
wicej) pie lenego boka nie ma charakteru katalogu, lecz sprawia wra-
enie w miar spjnej historii. W kadym przypadku rezygnacja z podania
imion bohaterw oznacza przywoanie historii i zdarze na tyle charakte-
rystycznych, aby odbiorca potra je skojarzy ze znanym mu mitem.
Ilustracj ciekawego, cho nieczstego typu wykorzystania mitologii s
natomiast teksty oparte na zaczerpnitym z literatury antycznej schemacie
fabularnym, gdzie osoba bstwa zostaje zastpiona postaci ludzk. W pieni
Poscylli (SZim. I 11) Zimorowic nawizuje do parafrazowanej rwnie
przez Szymonowica greckiej pieni pasterskiej Zodziej miodu, ale oar
pszczki czyni nie Kupidyna, lecz dziewczyn; podobny zabieg stosuje
w innym miejscu (SZim. II 4). Istot takiego odwoania do mitologii, ktre
jak reinterpretacje wymaga od czytelnika wikszego zaangaowania
intelektualnego, jest przeniesienie cech boga mioci na bohaterk utworu
oraz uczynienie ze znanego schematu fabularnego czynnika organizujce-
go tekst (motyw ukochanej, ktra dysponuje wiksz wadz ni Kupidyn,
zawieraj take inne sielanki miosne np. Wiesz. VIII, w. 296 298).
Powysze przykady pokazuj, e signicie do tradycji mitologicznej moe
w rnym stopniu wpywa na uksztatowanie stylistyczne utworu. Wsz-
dzie jednak tam, gdzie nawizanie mitologiczne jest motywowane potrzeb
odwoania si do fabularnego bd osobowego aspektu mitu, funkcje or-
namentacyjne schodz na drugi plan. Sygnalizowana ju wtpliwo, ktra
towarzyszy zagadnieniu mitologii jako czynnika ksztatujcego warstw
stylistyczn sielanek, sprowadza si w istocie do pytania, czy w tekstach
tych wystpuj takie nazwy czy motywy mityczne, ktre speniayby wycznie
funkcje ornamentacyjne. Mitologia, setki razy przetwarzana i znieksztacana
przez autorw dzie literackich i opracowa teoretycznych, staa si swego
rodzaju rekwizytorni postaci i fabu, ktre mona wykorzysta w dowolnym
kontekcie i atwo przystosowa do realiw rzeczywistoci przedstawionej.
Nastpnym etapem dewaluacji tradycji mitologicznej byo traktowanie bstw
~ 130 ~
jako alegorii poj oraz wejcie wyrae o proweniencji mitologicznej do
leksyki, w formie do dzi uywanych zwizkw frazeologicznych (mit powrci
do literatury przede wszystkim w wieku XX, jednak bdzie to mit traktowany
jako symbol czy archetyp a wic jako fenomen kulturowy). W sielan-
kach XVI i XVII wieku mamy do czynienia z sytuacj przejciow.
W poprzednim rozdziale zwracano uwag na niektre zastosowania imion
Muz, Fortuny czy nimfy Echo, ktre maj przede wszystkim walor stylistycz-
ny. Jednoczenie kada z wymienionych bogi moga pojawi si w utworze
jako posta dziaajca, a wskazanie, w ktrych wyraeniach nazwy wasne nie
konotuj ju osobowego bstwa, nie jest atwe. Nawizujcych do mitologii
okrele typu marsowa sprawa (Sz. IX, w. 128), majcych ju w renesansie
charakter utartego frazeologizmu, nie ma w sielankach wiele; z drugiej strony
znale mona wyraenia o pgotowej formie jzykowej, odnoszce si do
okrelonych zjawisk (cho nie wszystkie z nich stanowi tpoi). Ich cech jest
ponadto jeli mona tak powiedzie semantyczna redundancja: zawie-
raj bowiem informacje, ktre mona wyrazi bez odwoywania si do mitolo-
gii (i tym rni si od przywoywanych w tekstach struktur osobowych lub
fabularnych mitu), a przy tym nadal s znakami mitologii jako odrbnego
systemu czym rni si od zwizkw frazeologicznych.
Do grupy takich nawiza mitologicznych, znanych ju autorom kla-
sycznym, nale przede wszystkim okrelenia zjawisk naturalnych. Najpopu-
larniejsze z nich su do okrelenia pogody wietrznej: Uderzy zapalczywie
Boreas szturmowny (JBZim. XVI, w. 224), Nie zawsze Eury ocean mor-
duj (Wiesz. II, w. 115); deszczowej: Nie zawsze deszczem Pleijady lej
(Wiesz. II, w. 119 z zachodzeniem tych gwiazd wizano okres intensyw-
nych deszczy
10
); upalnej: Syryjus pali (Ch. II, w. 97), Apollo przecie
zotowosy, / Nie dogaraj! (Ch. IV, w. 24 25). Nazwy wiatrw i planet
wykorzystywane s rwnie jako peryfrazy pr roku (Akwilo z srebrnym
wylatuje niegiem SZim. II 11, w. 20) i stron wiata (skd Boreas
wylatuje zimny SZim. II 11, w. 30). Wadza nad ciaami niebieskimi,
jak przypisywano antycznym bogom oraz ich utosamianie w najstarszych
mitach, a take w astrologii z planetami s rdem skonwencjonalizowa-
nych wyrae uywanych na okrelenie pory dnia. Niektre z nich maj, po-
dobnie jak podane wyej przykady, charakter metafor lub personikacji, jak
np. okrelenia wieczoru: gdy zotogrzywym [koniom M.W.] Faeton spoczy-
wa (Wiesz. R., w. 8); Kiedy twarz Hesper pokazuje jasn (JBZim. III, w. 18),

10
Por. np. Hezjod, Prace i dni, [w:] idem, Narodziny bogw (Theogonia). Prace i dni. Tarcza,
prze. i oprac. J. anowski, Warszawa 1999, w. 619.
~ 131 ~
Ju Tytan konie w oceanie poi, / Ju mu pochodnia dzienna z rk wypada
(SZim. III 19, w. 12) lub poranka: Tytan kiedy ogniste koo toczy z morza
(Ch. I w. 1); Lubo Tytan spoczywa, lub z ranej wstaje / onice (Wiesz.
R., w. 489). Inne staj si orodkiem rozbudowanych obrazw, jak w jed-
nym z piciu tetrastychw zawierajcych opis wszechwiata rozpaczajce-
go po mierci Symicha:
Tytan, dziennego nie obmywszy znoju,
Blad twarz z swego pokaza pokoju,
Smutnymi rzuci promieniami, zgoa
Nisz soneczne puci drog koa.
JBZim. XI, w. 2124
Od wizerunku budzcej si Eos rozpoczyna si inna sielanka Zimorowica:
Jeszcze czujna jutrzenka po nocnej kpieli
Wczasowaa spotniae czonki na pocieli,
Zaledwie co na ziemi upragnion rosy
Wycisna rkoma z utraonej kosy,
A ju gocie wczorajsi myleli o drodze
JBZim. XVI, w. 15
Obraz ten peni szczegln funkcj jest bowiem cznikiem pomidzy
dwoma tekstami tworzcymi w Sielankach nowych ruskich wyrniajcy si
na tle pozostaych utworw dyptyk. Rozmowy trzech bohaterw, koncen-
trujce si na okrutnych wydarzeniach z niedalekiej przeszoci przerywa
tylko krtki nocny odpoczynek. Jeli poeta decyduje si uy motywu
mitologicznego w kilkusetwersowym tekcie mwicym o przeyciach
pasterzy podczas najazdw kozackich, utracie majtku i wolnoci, to albo
motyw ten ma szczeglne znaczenie dla zrozumienia utworu, albo peni
funkcj stylistyczn. Przykad Burdy ruskiej wyranie wskazuje na t drug
ewentualno, tym bardziej, e wyraenia okrelajce pory dnia, roku czy
inne zjawiska przyrody byy traktowane jako naturalne elementy jzyka
poetyckiego ju przez twrcw aciskojzycznej poezji religijnej wcze-
snego renesansu, take przez tych, ktrzy przestrzegali czystoci stylu
(rozumianej jako unikanie nazw mitologicznych dla oddania terminologii
chrzecijaskiej)
11
.

11
K. Stawecka, Religijna poezja aciska XVI w. w Polsce. Zagadnienia wybrane, Lublin 1964,
s. 50 102.
~ 132 ~
Ornamentacyjna funkcja mitologii ujawnia si rwnie w konstrukcji
komplementw pod adresem pasterek. Najmniej skomplikowane maj
form porwnania: liczniejszej, nili jest Dyjona w niebie. (Wiesz. VII,
w. 283; imi Dione nie oznacza w tym przypadku matki Afrodyty czy te jej
samej, lecz jedn z Plejad) lub metafory zdradzajcej estetyk barokow:
Wargi jej Hipokrenem nieprzebranej wody,
Parnasem zday si by rozkwite jagody
JBZim. II, w. 201202
Najczciej, co jest zrozumiae, uroda dziewczyny przewysza w opinii paste-
rza pikno samej Wenery: liczna Maryno, morska boginio / Przyrodna We-
nerze (SZim. I 18, w. 12), Wener [] celujesz urod (SZim. I 18, w. 5,
8). Technika naturalizacji suya natomiast do realizacji schematu bogi oa-
rowujcych swoje dary komplementowanej pasterce i uznajcych jej wyszo:
Same aski, boginie, trzy siostry Charyty
Na twe czoo przynios wieniec z ry wity,
A mody Hymen woni zbogacone kwiatki
I wszytkie oraz odda piknoci swej matki.
JBZim. X, w. 159 162
Obydwa sposoby laudatio pulchritudinis stosowane byy zarwno w baroko-
wej poezji miosnej, jak i w pieni popularnej
12
. Mimo pewnych podobiestw
maj one inny charakter ni porwnanie talentu (swojego lub czyjego) do
umiejtnoci legendarnych piewakw. W tym drugim przypadku cel jest
co prawda ten sam (pochwaa), lecz skadnikiem porwnania jest cecha
dla danej postaci mitycznej zasadnicza. Orfeusz pozostaje w tej relacji mi-
strzem; natomiast konwencjonalny komplement odbiera Wenerze warto
jako bogini (budzcej respekt, otaczanej czci), redukujc jej osob do roli
ideau urody kobiecej.
Do zagadnie stylistycznych naley rwnie zaliczy wykorzystanie imion
postaci mitologicznych do nazwania bohaterw utworu, ktrzy w aden
sposb nie mog by identykowani jako naturalizowane bstwa. Pasterki
noszce imiona Galatei (Sm. I, w. 1, Gaw. IX, k. 161v, w. 1) czy Flory (Sm. III,
w. 13) nie s obdarzone adnymi dodatkowymi cechami, ktre dawayby

12
Por. J. Kotarska, Erotyk staropolski. Inspiracje i odmiany, Wrocaw 1980, s. 165; eadem, Poety-
ka popularnej liryki miosnej, Gdask 1970, s. 110; S. Zabocki, O dwu przykadach gury sumacji
poetyckiej u Wacawa Potockiego, Zeszyty Naukowe Wydziau Humanistycznego Uniwersytetu
Gdaskiego, Prace Historycznoliterackie 1964, nr 10 11, s. 175 184.
~ 133 ~
podstaw do zestawienia ich osoby z nereid ukochan cyklopa Polifema
czy rzymsk bogini rolinnoci. Nie mona chyba rwnie utosamia
Egle, jednej z drugoplanowych bohaterek Bab Szymonowica (Sz. V, w. 29)
z najad o tym samym imieniu (Sz. III, w. 1113; Wiesz. R, w. 41)
13
. Status
tej pierwszej jest zupenie inny nie jest ona nimf len, lecz zoliw
ssiadk; jest to poza tym utwr pozbawiony, poza konwencjonalnymi
imionami, nawiza mitologicznych. W sielankach funkcjonuje rwnie
metaforyczne okrelenie modej dziewczyny jako nimfy (zwrot do Katarzyny
Kostczanki: Nadobna nimfo! Sz. XI, w. 43; take Sm. IV, w. 33), wyko-
rzystujcy polisemi greckiego rzeczownika nmfh, ktry oznacza nimf,
bogink, ale take dziewczyn, narzeczon, pann mod. Z pewnymi zastrze-
eniami za podobny przykad wykorzystania nazwy mitologicznej mona
uzna uycie imienia Dafnis, pamitajc jednak, e jest ono w wikszym
stopniu zwizane z konwencj bukoliczn ni z mitami
14
.
Problematyka uksztatowania stylistycznego sielanek obejmuje rwnie
topik wykorzystujc tradycj mitologiczn. Bya ju mowa o loci communes
z udziaem Muz, ale sielanki zawieraj rwnie przykady zastosowania
innych wariantw topiki Apolliskiej, koncentrujcych si nie tylko wok
postaci boga i dziewiciu sistr, lecz take innych skadnikw z nimi zwiza-
nych: rde, rzek, gr i dolin
15
. Schemat mitologiczny gwarantowa czytel-
no toposu, a zarazem pozwala na wprowadzenie dodatkowych informacji.
Jego metapoetycka natura (zwizek z irracjonaln koncepcj poezji, zgodnie
z ktr dzieo jest rezultatem natchnienia zsyanego przez bogw), sprawia,
e pojawia si tam, gdzie najchtniej sytuowano wypowiedzi o dziele, czyli
w exordium, w zakoczeniu utworu, a take w listach dedykacyjnych lub
przedmowach. Parnas miejsce szczeglnie naznaczone jest skadni-
kiem toposu afektowanej skromnoci w dedykacji poprzedzajcej Sielanki:
A mnie co za rozsdek czeka, em si piry
Maymi kusi o wierzch niedostpnej gry?
Sz. ded., w. 2728

13
Postpuje tak Cz. Kosyl, Nazwy osobowe w sielankach staropolskich, Onomastica XXXVI:
1991, s. 183.
14
Podobnie traktuje je Kosyl, op. cit., s. 180 181.
15
Na temat topiki Apolliskiej por. E. Sarnowska-Temeriusz, Droga na Parnas. Problemy staro-
polskiej wiedzy o poezji, Wrocaw 1974, s. 171nn; T. Michaowska, op. cit.; J. Malicki, Sowa
i rzeczy. Twrczo Wacawa Potockiego wobec polskiej tradycji literackiej, Katowice 1980, s. 113nn;
J. Kotarska, Kastalskie zdroje Muz. Z dziejw topiki Apolliskiej, [w:] eadem, Theatrum mundi: ze
studiw nad poezj staropolsk, Gdask 1998, s. 179 196.
~ 134 ~
Nastpcy Szymonowica tocz z nim poetycki dialog, w ktrym wykorzy-
stuj elementy tego samego obrazu. W Obmowie Bartomiej Zimorowic
dopisuje cig dalszy cytowanego fragmentu dedykacji, przez co wyraa
swj stosunek do mistrza i dodaje konwencjonalne uwagi umniejszajce
warto swego dziea:
Idc Symonidowym niedostpnym ladem, []
Lecz nie doszedem, bo go Bellerofon skory
Porwa z sob na sam wierzch Libetryjskiej gory.
Mnie nikt czogajcego od ziemie nie dwignie []
JBZim.Ob, w. 13 17
W kontekcie tych dwch wypowiedzi wprowadzenie do sielanki Silenus
Gawiskiego mona odczytywa chyba tylko jako zapowied wyjtkowych
treci spisanych przez natchnionego poet:
[] mi mj Apollo zszychtowawszy piry,
Przcego si podchwyci, i z wierzchu mi gry
Da dopa
Gaw. S., 169, w. 79
Jeli bowiem potraktowa t realizacj toposu jako celowe nawizanie do
Szymonowica (a za tym przemawiayby podobiestwa stylistyczne), byaby
ona wyrazem nieczsto w literaturze staropolskiej spotykanego przekona-
nia o wyjtkowoci i mierze swojego talentu. Przekonania dodajmy
zupenie niesusznego.
Rwnie czsto, co Helikon i Parnas (nazwy stosowano wymiennie mimo
rnic geogracznych oraz rnych grup Muz, z jakimi, wedle najstarszych
przekazw, byy zwizane) w wypowiedziach autotematycznych wykorzysty-
wano inne skadniki topiki Apolliskiej: rda i rzeki na zboczach witych
gr. Umierajcy poeta oarowuje jako dar weselny Te kwiatki zbioru mego,
na polach uszczknione / Kastalijskich (SZim. U.O., w. 12) bratu, ktry
wprowadza go na askrejskie gry (czyli Helikon w. 4). W epicedial-
nych sielankach tene brat opisze mier Symicha przede wszystkim jako
poety: egna ostatnie, helikoskie zdroje / I dwjwierzchnego Parnasu
podwoje (JBZim.V, w. 223224). Najsynniejszym rdem powiconym
Muzom jest oczywicie Hippokrene powstae po uderzeniu kopyta skrzy-
dlatego konia Pegaza. Woda z niego wypywajca dawaa natchnienie,
std Marsjasz moe o sobie powiedzie:
~ 135 ~
wiem []
zdroju gdzie pachnca woda
Z Hypokrenu wynika (t mnie napawaa
Ty, Minerwo, i piosnek not darowaa);
Ch. III, w. 49 52
Nawiasem mwic, nawizanie do historii mitologicznej jest do przewrot-
ne: Atena nie tyle zesaa natchnienie na satyra, co przekla aulos, na
ktrym gra, poniewa rozzocio j jej wasne odbicie w rzece (wczeniej
wydte policzki bogini wymiay inne mieszkanki Olimpu). Realizacja
toposu szau poetyckiego ma te w sielankach wersj humorystyczn, z wyko-
rzystaniem literalnego tumaczenia nazwy hippokreskiego rda:
I jam ci na aoskiej nie sypia wierzchnicy,
Anim si kpa w szkapiej z Minerw krynicy
JBZim. XIII, w. 39 40
Cech toposu, zawierajcego przecie skonwencjonalizowany adunek
semantyczny, jest moliwo uzyskiwania nowych znacze w zalenoci od
kontekstu, w ktrym zosta umieszczony. Autorzy sielanek cyklicznych
potra wykorzysta topik Apollisk w wypowiedziach dotyczcych wasnej
i cudzej twrczoci, trudno jednak doszukiwa si takich zastosowa, ktre
wyrniayby sielankowe realizacje toposu. Kady z zacytowanych fragmen-
tw mgby pochodzi z utworu reprezentujcego inny gatunek staropolskiej
poezji, podczas gdy ju niektre uycia imion Muz o funkcji stylistycznej zo-
stay dziki epitetom (np. sielska Talia) przypisane do sielankopisarstwa. Ob-
serwacje te potwierdzaj uniwersalno metapoetyckich odniesie do Apol-
lina, Parnasu, zdrojw kastalijskich etc., ktre weszy w skad wsplnego dla
staropolskich poetw i rozpoznawalnego przez odbiorcw kodu topicznego
16
.
Na koniec wypadaoby zapyta, czy i w jaki sposb mitologia ma udzia
w stosowaniu si sielankopisarzy do zalece, ktre w zakresie stylu udzielay
XVI- i XVII- wieczne poetyki
17
. Odwoanie si do cyceroskiej teorii trzech
stylw (w przypadku bukoliki: stylu prostego i redniego) nie jest szczeglnie
pomocne; wiksze moliwoci daje natomiast o wiele bardziej rozbudowana
i popularna w praktyce poetyckiej teoria Hermogenesa z Tarsu
18
. W nawizu-

16
Por. Kotarska, Kastalskie zdroje Muz, s. 183184.
17
Por. uwagi we Wprowadzeniu, s 8 10.
18
Zwrcenie uwagi na przydatno typologii Hermogenesa w opisie stylu sielanek zawdzi-
czam prof. dr hab. Ludwice lkowej. Zagadnienie to niewtpliwie zasuguje na osobn uwag,
co wymagaoby przede wszystkim pogbionych studiw nad traktatem Hermogenesa oraz
~ 136 ~
jcych do greckiego teoretyka komentarzach za odpowiednie dla sielanki
uznawano dwa style: prosty i pikny. Ten pierwszy suy przedstawieniu
okrelonych bohaterw, m.in. kobiet, pasterzy i innych osb zwizanych
z wsi, czyli, jak pisano, ludzi prostych, lecz uczciwych oraz ich codzien-
nych czynnoci. Zaliczany by do nadrzdnej kategorii moratum (w polskiej
terminologii funkcjonuje pojcie nastrj, ktre jednak nie oddaje waciwe-
go znaczenia sowa aciskiego, ani te uytego przez Hermogenesa greckiego
wyrazu qoj, oznaczajcego obyczajno, postaw moraln). W poprzedzajcej
Sielanki dedykacji Szymonowic zapowiada sielskie mowy i proste rozprawy
(w. 5), w innym utworze (Sz. XIX, w. 18) przeciwstawione rymowi uczone-
mu, jeszcze gdzie indziej nazwane zwykymi pieniami (Sz. VI, w. 14).
Podobne okrelenia zawieraj mniej znane utwory bukoliczne, a s to np.
proste [] sielanki (Gaw. II, k. 142, w. 12) czy Muza w sielskiej prosto-
cie
19
. Za zgodne z dyrektywami stylu prostego mona uzna zastpowanie
obcych jzykowi polskiemu nazw mitologicznych peryfrazami, czy te opisy-
wanie postaci boskich i ich dziaa w taki sam sposb, jak miertelnikw.
Styl pikny z kolei mia za zadanie przede wszystkim dostarcza przyjem-
noci estetycznej i czsto by charakteryzowany cznie ze stylem sodkim
(wchodzcym, podobnie jak prosty, w skad kategorii moratum). wiadome
zastosowanie si sielankopisarzy do wymogw tych dwch konwencji
zdaj si potwierdza takie okrelenia, jak: wdziczne me sielanki (Gaw.
S., k. 169, w. 2), agodne pieni (Sz. II, w. 149) oraz agodne [] ody
(SZim. I 2, w. 21). Omawiajc styl pikny i sodki, Hermogenes przywouje
wanie mitologi greck, zawierajc wedug niego wiele zdarze
nadajcych si do opisania wanie za ich pomoc. Obydwa style uznawa-
no rwnie za odpowiednie do przedstawiania spraw mioci, co tuma-
czyoby obecno tonu lamentacyjno-wspczujcego w zawartych w sie-
lankach opowieciach o nieszczliwym losie mitologicznych kochankw.
wykorzystujcymi jego teori XVI-wiecznymi poetykami. Zamieszczone w tym miejscu spo-
strzeenia maj jedynie charakter rekonesansu.
Najszersze omwienie koncepcji greckiego teoretyka zawiera ksika A.M. Patterson, Her-
mogenes and the Renaissance Seven Ideas of Style, Princeton, New Jersey 1970. Krtk charaktery-
styk typologii oraz polskie odpowiedniki terminologii stosowanej przez Hermogenesa zawie-
ra artyku L. lk, Ze studiw nad stylistycznym ksztatem liryki Kochanowskiego. W krgu stylu
wielkiego i stylu prostego, Pamitnik Literacki 1979, z. 1, s. 151180.
19
Dedykacja sielanki ycia dworskiego [] a wiejskiego [] paralela H. Biankiemu (w. 1718),
[w:] J. Gawiski, Sielanki nowo napisane, b.m.dr. 1668, k. Av. Tekst nie zosta uwzgldniony
w rkopisie, por. uwagi w rozdziale Postacie mityczne, przypis 103.

~ 137 ~
MITOLOGIA
JAKO CECHA INDYWIDUALNEGO STYLU POETY
DOTYCHCZASOWE ROZWAANIA I PRBY TYPOLOGII NAWIZA MITOLOGICZNYCH
oparte byy na analizie wszystkich cykli sielankowych jako pewnej caoci
grupy tekstw reprezentujcych najbardziej dojrza odmian gatunku.
Prba odtworzenia wsplnej dla nich mitologicznej semantyki
1
wizaa
si z koniecznoci czynienia pewnych uoglnie i wydobywania przede
wszystkim podobiestw czcych poszczeglne zbiory bukoliczne. Jest
wszake rzecz oczywist, i o ksztacie dziea literackiego decyduje nie
tylko wybr gatunku, tradycji czy konwencji, ale indywidualny styl autora,
czyli koherentny, funkcjonalny, majcy kwalikacje semiotyczne zesp
rodkw artystycznych pozwalajcych na obszarach historii literatury uj-
mowa si jako wzgldnie wyodrbnialny [] system []
2
. Mitologia
traktowana jako zesp skadnikw ksztatujcych zarwno wiat przed-
stawiony, jak i sfer stylistyczn sielanek jest jednym z czynnikw styl
konstytuujcych.
Krtka charakterystyka zbiorw bukolicznych pod ktem wykorzystania
w nich tradycji mitologicznej jest w pewnym sensie powrotem do punktu
wyjcia i prb ponownego spojrzenia na teksty stanowice materia ana-
lityczny, tym razem przez pryzmat klasykacji i terminologii wypracowa-
nych w trakcie analizy. W ten sposb mona okreli, w jakim stopniu
autorzy sielanek wykorzystuj kod mitologiczny i ktre elementy tego ko-
du stanowi cechy charakterystyczne poszczeglnych cykli.
Na uksztatowanie Pastorel Jana Smolika miay wpyw przede wszystkim
dwa czynniki: wpyw tradycji nowoytnej (woskiej) oraz fakt, e powstay

1
Okrelenie E. Sarnowskiej-Temeriusz, Sowo wstpne, [w:] Topika antyczna w literaturze pol-
skiej XX wieku, pod red. A. Brodzkiej i E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocaw 1992, s. VIII.
2
S. Balbus, Midzy stylami, Krakw 1996, s. 16.
~ 138 ~
przed wydaniem Sielanek Szymonowica, ktre stay si punktem odniesienia
polskich kontynuatorw tradycji teokrytejsko-wergiliaskiej. Nawizania
mitologiczne pojawiaj si we wszystkich szeciu utworach, ale w maym
zrnicowaniu funkcjonalnym. Smolik wykorzystuje zasadniczo trzy typy
postaci mitycznych: bstwa pasterskie (np. Pan, do ktrego pasterze zwra-
caj si jako do swego patrona), bogw mioci (take naturalizowanych)
oraz bstwa lene (nimfy, najady, satyry) wsptworzce arkadyjsko-
-mitologiczn sceneri oraz wystpujce w roli towarzyszy pasterzy (natu-
ralizowane). Postacie mityczne s jedynymi osobami o statusie boskim,
cykl nie zawiera bowiem odwoa do religii chrzecijaskiej. Ten do
skromny repertuar mitw, a take sposb, w jaki s wprowadzane do tek-
stu (brak wyszukanych przydomkw czy peryfraz, czytelne odwoania)
wiadczy o tym, e autor Pastorel nie widzia potrzeby szukania nowych
moliwoci zastosowania mitologii, prawdopodobnie wic nie traktowa jej
jako materiau ju wyeksploatowanego. Jan laski zauwaa w cyklu zjawiska
charakterystyczne dla poetyki barokowej, jednak jak sam przyznaje
nie dotycz one stylistyki, lecz raczej obrazowania (np. opis kobiety w kpieli
czy picej)
3
. Cech dodatkowo wyrniajc Pastorele jest brak odwoa do
fabuy mitycznej, ktry mona tumaczy zarwno niewielkimi rozmiarami
cyklu, jak i jego charakterem: wszystkie sielanki to utwory miosne o do-
minujcym czynniku lirycznym (z wyjtkiem ostatniej eklogi, ktra ma
form dialogu).
Sielanki Szymona Szymonowica stay si dla jego naladowcw wzorcem
rodzimej sielanki, w skad ktrego wszed rwnie uywany przez poet
kod mitologiczny. Postacie z mitw pojawiaj si na pierwszym planie
przede wszystkim w funkcji bogw przywoywanych ze wzgldu na swoje
kompetencje (m.in. bstwa mioci i pasterskie) bd osb stanowicych
dla bohaterw wany punkt odniesienia (mityczni piewacy); w wypowie-
dziach autotematycznych (Muzy, topika Apolliska); w funkcji sztafau
sielankowo-mitologicznego (bstwa lene). W nawizania mitologiczne
bogatszy jest jednak drugi plan utworw sielankowych, ktry zawiera,
obok wymienionych grup postaci, rne typy wykorzystania fabularnych
aspektw mitu. Szymonowic stosuje zarwno rewokacje, renarracje, jak i
w mniejszym stopniu preguracje, adaptujc fabu mityczn lub tylko
wybrane mitemy na potrzeby danego tekstu. Dua ilo renarracji, zarw-
no duszych, jak i zaledwie kilkuwersowych, ma przede wszystkim walor
artystyczny i potwierdza tez o literackoci jako zasadniczej cesze sielanki.

3
J. laski, Jan Smolik i pisarze woscy, Przegld Humanistyczny 1988, z. 10, s. 56.
~ 139 ~
W Sielankach zwraca rwnie uwag twrcze wykorzystanie tradycji mitolo-
gicznej poprzez czenie elementw mitologicznych z innymi, z zachowaniem
wszake ich pierwotnego charakteru (Wierzby), a take wprowadzanie
zmian do znanych fabu mitycznych, zazwyczaj w celach moralizatorskich.
Reinterpretacje mitu s swego rodzaju gr z czytelnikiem, zakadajc
okrelon kompetencj mitologiczn i wymagajc od odbiorcy nie tylko
wiedzy, lecz take inteligencji; rni si od uprawianej przez Kochanow-
skiego w aciskich poezjach zabawy w uczon ciuciubabk
4
. Tej formy
wykorzystania fabuy mitycznej nie podj zreszt aden z pniejszych
sielankopisarzy.
Analiza systemu odwoa mitologicznych w Sielankach prowadzi do
wniosku, e Szymonowic nie dy do cakowitego zespolenia wiata mi-
tologii za wiatem przedstawionym utworw. Wezwania do bstw, powo-
ywanie si na antyczne przykady (w formie rewokacji czy preguracji) s
staymi cechami mowy sielankowych pasterzy, bstwa lene stanowi cz
idyllicznej natury, jednak poeta unika naturalizowania postaci mitycznych
na pierwszym planie i stawiania ich obok bohaterw tekstw. Wszystkie
opowieci o przygodach z udziaem Wenery czy Kupidyna ogranicza do
drugiego planu, biorc je przez to w pewien cudzysw (tym bardziej, e
czsto s to parafrazy pieni Teokryta, Moschosa czy Kallimacha). Wyjtkiem
od tej reguy jest lub z upersonikowanymi Muzami przemawiajcymi do
jak najbardziej realnej panny modej, ale prawdopodobnie na taki
ksztat utworu miaa decydujcy wpyw konwencja epitalamium; z kolei
w takich sielankach, jak Silenus czy Wierzby narratorami s co prawda
postacie mityczne, ale nie wchodz one w bezporednie interakcje z boha-
terami reprezentujcymi polsk wie XVII wieku. Ponadto w zbiorze brak
przykadw transpozycji mitu, a wic techniki, ktra polega wanie na
zniwelowaniu granic pomidzy mityczn a wspczesn poecie czasoprze-
strzeni. Poza nielicznymi wyjtkami Szymonowic stosuje rwnie zasad
oddzielenia motyww mitologicznych od chrzecijaskich. Podczas gdy
bogowie antyczni utracili ju prawie swj boski status, Bg chrzecijaski
jest dla bohaterw Sielanek rzeczywistym wadc, decydujcym o ich losie;
nie oznacza to jednak dla Szymonowica potrzeby deprecjonowania mitologii
i podporzdkowywania jej wymogom ideologii.
Badania nad rol tradycji antycznej w Sielankach dowiody, e parafrazujc
teksty Teokryta, Wergiliusza czy Owidiusza Szymonowic niejednokrotnie

4
Okrelenia W. Weintrauba, Polski i aciski Kochanowski. Dwa oblicza poety, [w:] Rzecz czarno-
leska, Krakw 1977, s. 214.
~ 140 ~
usuwa z nich mitologi, eliminujc nazwy wasne penice funkcje stylistycz-
ne (jak alegorie poj bd peryfrazy zjawisk naturalnych) lub zastpujc
bstwa antyczne Bogiem chrzecijaskim (w probach pasterzy o bogosa-
wiestwo)
5
. W caym cyklu trzy sielanki pozbawione s nawiza mitologicz-
nych, cho kada z nich ma odmienny charakter: Baby to rozpisana na
gosy pasterzy satyra na maestwo dla pienidzy, wzorowane na Teokrycie
Czary zawieraj elementy polskiego folkloru i realia zgodne ze wspczesn
poecie obyczajowoci, w ecach natomiast poeta w najwikszym stopniu
odchodzi od waciwej gatunkowi idealizacji wsi. Niewielk dawk mitolo-
gii obdarzy poeta kilka innych utworw, np. Koacze, Pomarlica, Pastuszy.
Powodem eliminacji odwoa mitologicznych lub ich znacznego ograniczenia
bya, jak si wydaje, autorska koncepcja cyklu sielankowego, skadajcego
si zarwno z tekstw przesyconych arkadyjsk atmosfer, jak i oddajcych
realia otaczajcego poet wiata.
Zrnicowanie tematyczne i funkcjonalne wykorzystywanych w Sielankach
fabu i postaci mitycznych oraz ich dostosowywanie do potrzeb danego
tekstu, a take umiejtno rezygnacji z pustych semantycznie ornamentw
mitologicznych to cechy, ktre wyrniaj zbir Szymonowica i s wyra-
zem wiadomego oraz twrczego wykorzystania tradycji mitologicznej.
Podstawowym sposobem funkcjonowania mitologii w Gwarze lenym jest
naturalizacja postaci mitycznych. Chechowski czyni bohaterami swoich
sielanek prawie wycznie osoby mitologiczne, przede wszystkim z grupy
bokw lenych (fauny, satyry, Pan) oraz znanych z mitw myliwych
(Meleager, Atalanta). Fikcyjne rozmowy, jakie midzy sob tocz wszystkie
utwory maj bowiem form dialogu dotycz przede wszystkim sposobw
spdzania czasu w lenej idylli. Mityczne wtki fabularne pojawiaj si
w postaci rewokacji, krtkich renarracji oraz transpozycji, jednak ich rola jest
drugorzdna. Chechowski w pewien sposb odbiera mitom ich uniwersal-
no, nadajc historiom mitologicznym charakter anegdoty i jednostkowego
zdarzenia, a postaci mityczne czynic rozleniwionymi mieszkacami Arkadii.
Atmosfera beztroski, zabawy i bezczynnoci to atrybuty wiata przedstawio-
nego zbliajce Gwar do nowoytnej sielanki europejskiej. Mitologizacja
wiata przedstawionego jest raczej konsekwentna, cho pojawia si jedno
odwoanie do Boga, na podstawie ktrego trudno jednak wyrokowa o wza-
jemnych stosunkach skadnikw reprezentujcych rne systemy religijne.
Cech, ktra w swoisty sposb wyrnia sielanki Chechowskiego, jest
dostrzegalna nawet przy pobienej lekturze ch zadziwienia czytelnika

5
J. awiska, Szymonowic jako naladowca Teokryta, Eos 1961, z. 1, s. 138 139.
~ 141 ~
przywoaniem rzadko spotykanych w innych tekstach bukolicznych lub
w ogle mao znanych postaci mitologicznych. Rol postaci drugoplano-
wych (rwnie naturalizowanych) peni m.in.: Semele matka Dionizosa,
Priap bg podnoci, Pales rzymskie bstwo pasterskie. Wrd bokw
lenych pojawiaj si Napeje, o ktrych bya mowa w poprzednim rozdziale
i ktre prawdopodobnie przejli za Chechowskim inni poeci, a jedn z bohate-
rek jest, nietypowa dla utworw sielankowych, wieszczka Manto, okrelana
przez poet zagadkowo jako Zrodzona z Tyresyjej, pniej za jako crka
Dyrceusa
6
.
Posugiwanie si rzadkimi nazwami mitologicznymi nie wymagao
wyjtkowej erudycji, wystarczyo zajrze do indeksw sownikw mitolo-
gicznych. Jest kwesti dyskusji, na ile te oryginalne nawizania wzboga-
caj sielanki Chechowskiego, zawierajce jednak mao zrnicowany
funkcjonalnie materia mitologiczny.
Sielanki albo Pieni Adriana Wieszczyckiego zawieraj wycznie utwory
miosne, co nie pozostaje bez wpywu na wykorzystanie w nich tradycji

6
Manto bya crk znanego wieszcza Tejrezjasza, brak jednak wiadomoci o tym, czy rze-
czywicie zostaa przez niego urodzona (nie jest to wykluczone, Tejrezjasz by bowiem przez
pewien okres ycia kobiet por. Ovid., Met. III, w. 323), by moe wic okrelenie Che-
chowskiego to niezbyt udana kalka z aciny, gdzie Manto jest opisywana jako sata Tiresia
[] Manto (P. Ovidius Naso, Carmina, ed. A. Riese, Lipsiae 1899 1911, vol. 2: Metamorpho-
ses, 1911, VI, w. 157) czy te: Manto Tiresiae lia (Hygin, Fables, ed. J.-Y. Boriaud, Paris 1997,
128.1). Nie mona rwnie wykluczy, e poeta acisk form imienia wieszczka potraktowa
jako imi kobiece, jednak w ten sposb dawaby dowd swej ignorancji. Jeszcze mniej zrozu-
miae s sowa, ktre wieszczka wypowiada pniej na swj temat: mj ojciec powiada,
Dyrceus / ktry z bogi rwno siada (Ch I w. 89 90). Tej nazwy wasnej nie udao mi si
odnale w adnym ze wspczesnych i dawnych leksykonw mitologicznych. Epitetem
dircaeus jest w literaturze aciskiej opatrywane rdo, gdzie zostaa wrzucona rozszarpana
przez byka krlowa Teb Dirke (bya to kara wymierzona jej przez pasierbw mszczcych
matk) por. np.: Dircen ad taurum indomitum deligatam uita priuarunt, ex cuius corpore
in monte C<i>th<ae>rone fons est natus qui Dirc<a>eus est appellatus. (Hyg. Fab. 7.5.4;
por. te np. Hor. Carm. IV 2) W odniesieniu do czowieka pojawia si tylko u Wergiliusza:
canto quae solitus, si quando armenta vocabat, / Amphion Dircaeus in Actaeo Aracyntho
(Ecl. II, w. 2324). Strofa ta sprawia problem tumaczom; pierwszy przekad J.A. Kmity
zachowuje prawie niezmienion form (Dyrcaeus Amphion P. Vergilius Maro, Pasterskie
[] rozmowy [Bucolica], prze. J.A. Kmita, Krakw, dr. M. Scharffenberger 1588, k. B); wsp-
czesny jest niedosowny: Amona na Aracyncie nad Dirki strumieniem (Sielanka rzymska,
prze. i oprac. J. Skowski, Warszawa 1985, s. 23). Odnoszcy si do Amona epitet mona
chyba tylko traktowa jako okrelenie powinowactwa: nalecy do Dirke = pasierb Dirke.
Skd w takim razie wzi si Dyrceus u Chechowskiego? W chwili obecnej mona tylko
uzna, e jest to pomyka poety wynikajca z upodoba do rzadkich nazw i stanowica znie-
ksztacone echo szkolnych lektur; albo te trop mitologiczny, ktrego odnalezienie przekracza
na razie moliwoci autorki niniejszej pracy.
~ 142 ~
mitologicznej. Wrd przywoywanych oraz naturalizowanych postaci
mitycznych dominuj bstwa mioci Kupidyn i Wenus oraz Diana jako
bogini opiekujca si dziewicami. W swej podstawowej funkcji wystpuj
mieszkacy leni, penicy rwnie rol towarzyszy gwnego bohatera.
Zasugerowany w tytule liryczny charakter zbioru jest prawdopodobnie
przyczyn nikego zainteresowania fabu mityczn, ktra w Sielankach
pojawia si rzadko i tylko w formie rewokacji. Wieszczycki dostrzega na-
tomiast stylistyczne walory nawiza mitologicznych, czego przejawem s
synonimy (obok nimf wystpuj Napeje, Driady, Krenidy), mitologiczne
peryfrazy zjawisk naturalnych oraz wypowiedzi metapoetyckie z wykorzy-
staniem topiki Muz.
Autor Sielanek albo Pieni nie czy skadnikw tradycji mitologicznej z mo-
tywami chrzecijaskimi, natomiast kreuje obraz Arkadii poprzez daleko
idce pomieszanie elementw mitologicznego sztafau z nazwami realnych
miejsc, jak Wawel, Wisa czy Krakw.
W Roksolankach Szymona Zimorowica rwnie dominuje tematyka miosna,
jednak nawizania mitologiczne s zarwno pod wzgldem tematyki,
jak i penionych funkcji znacznie bardziej zrnicowane. Odmienno
formalna Dziewosba od zaprezentowanych przez trzy chry pieni ma
wpyw na zastosowania materiau mitologicznego. W majcym posta oracji
weselnej wprowadzeniu do cyklu przewaaj rnej dugoci renarracje mitw
o charakterze przykadw (wikszo z nich stanowi kontrast dla szczliwej
mioci pary modej); za przemawiajcy Hymen jest szczeglnym przykadem
naturalizacji postaci. Do fabularnej warstwy mitu siga Zimorowic rwnie
w pieniach, tak poprzez renarracje, jak i rewokacje, preguracje i transpo-
zycje. Czciej ni w Dziewosbie wykorzystuje rne typy postaci (bstwa
mioci, mityczni piewacy), dajc pierwszestwo Kupidynowi i Wenerze,
pojawiajcym si jako temat pieni bd ich znaturalizowani bohaterowie.
Odmienno Roksolanek od innych cykli bukolicznych, polegajca na umiesz-
czeniu bohaterw turnieju piewaczego w miecie, powoduje prawie zupen
eliminacj bstw pasterskich i lenych, cho wystpuj one tam, gdzie autor
z rnych powodw nawizuje do idyllicznego obrazu wsi.
W wikszym stopniu ni inni autorzy sielanek Zimorowic wykorzystuje
mitologi do ksztatowania paszczyzny stylistycznej tekstw, czego wyrazem
s rne sposoby wprowadzania motywu mitycznego do tekstu, wykorzystanie
topiki Apollina i Muz w funkcji metapoetyckiej oraz szczeglnie wyrnia-
jca autora Roksolanek predylekcja do peryfraz (nazw wasnych i zjawisk
przyrodniczych) oraz synonimicznych przydomkw, jakimi okrela bohaterw
mitologicznych.
~ 143 ~
W wikszoci tekstw staropolskich, nie tylko sielankowych, wykorzystanie
mitologii ma charakter utylitarny, jednak w przypadku zbiorku Zimorowica
ta suebno materiau mitologicznego wobec autorskiej koncepcji cyklu
jest szczeglnie widoczna. Rola gwnych postaci mitologicznych nie ogranicza
si do funkcji znanych z antycznych mitw: Wenus i Kupidyn symbolizuj
nietrwa i niszczc namitno przeciwstawian maestwu, ktrym
opiekuje si Hymen-Amor Boy. Mitologia zostaje wic wpisana w chrze-
cijaski system wartoci, w ktrym Bg jest dawc wszelkiego dobra,
a bogowie antyczni trac swoj moc wobec pobogosawionej przez niego
pary. Takie podejcie do tradycji mitologicznej znamionuje postaw baroko-
wego twrcy, dla ktrego jest to materia ju w duym stopniu wyeksplo-
atowany. Dlatego, jak pisze Czesaw Hernas, Poeta zmuszony by sign
do jzyka symboli, przede wszystkim staroytnych, ktrymi w nadmiarze
nasyci swj cykl, z ktrymi zmaga si, dc do ich przystosowania, do
odwieenia wytartych wyrazw i nadania im nowej siy, przede wszystkim
przez wymieszanie utartych szeregw symbolicznych zaczerpnitych
z folkloru, redniowiecznej liryki miosnej czy Biblii
7
. Czy rzeczywicie
nawizania mitologiczne wystpuj w Roksolankach w nadmiarze? Ogra-
niczmy si do statystyki: prawie 40% pieni (27 z wszystkich 69) w ogle
ich nie zawiera, a rozmieszczenie tych pozbawionych mitologii tekstw jest
do rwnomierne (po 8 w I i III chrze; 9 w II), wydaje si wic, e i tu
dostrzec mona pewn celowo.
Uwagi o mitologii w dziele Zimorowica, zwaszcza dotyczce sfery styli-
stycznej, musz by wszake opatrzone jednym zastrzeeniem. Chocia
wspczesne wydania Roksolanek zawieraj na karcie tytuowej imi Szymona,
a kwestia autorstwa nie budzi ju gorcych dyskusji, nie mona wykluczy
udziau Bartomieja w redakcji i korekcie tekstu
8
. By moe wic niektre
sformuowania, wystpujce rwnie w Sielankach nowych ruskich (np.
wcieka Lachezis) nie wyszy spod rki Szymona. Nie wydaje si jednak,
aby ewentualne zmiany wprowadzone przez starszego brata byy na tyle
istotne, aby wypaczy sens autorskiego przesania Roksolanek.
Sielanki nowe ruskie Bartomieja Zimorowica zawieraj bodaj najbardziej
oryginalny i zrnicowany system nawiza mitologicznych. Poeta wykorzy-
stuje rne odmiany renarracji, a take rewokacje, preguracje i transpozycje,
szczegln inwencj wykazujc zwaszcza w przypadku ostatniej z wymienio-
nych technik. Fabuy mitologiczne nie peni wycznie roli egzemplw,

7
Cz. Hernas, Barok, wyd. IV, Warszawa 1980, s. 65.
8
Tak hipotez stawia R. Grzekowiak, Modszy brat Bartomieja Zimorowica. Wprowadzenie do
lektury, [w:] Sz. Zimorowic, Roksolanki to jest Ruskie Panny, Warszawa 1999, s. 1319.
~ 144 ~
lecz s take atrakcyjnymi pod wzgldem artystycznym historiami, wype-
niajcymi ramy utworu. W Sielankach pojawiaj si wszystkie grupy postaci
charakterystycznych dla tego gatunku, ktre Zimorowic, zgodnie z baro-
kow poetyk, czsto przenosi w XVII-wieczn rzeczywisto lub przy-
najmniej dodaje anachroniczne atrybuty lub cechy (sowiaskie Kameny;
Hymen i Kupidyn jako widma rodem z rodzimego folkloru; Kloto z kos).
W przeciwiestwie do Szymonowica lwowski poeta nie tylko umieszcza
znaturalizowane bstwa antyczne w nasyconej polsko-ruskimi realiami
rzeczywistoci przedstawionej, ale take czy elementy z rnych pod-
systemw: mitologii antycznej, sowiaskiej, tradycji biblijnej. Odczuwa
przy tym potrzeb samookrelenia: konfrontujc postaci bogw mitycz-
nych z Bogiem chrzecijaskim, zaznacza cho w nienachalny sposb
wyszo prawdziwej religii.
Nawizania do mitologii wystpuj we wszystkich sielankach, ale w dwch
utworach przeamujcych konwencje gatunkowe (Kozaczynie i Burdzie ruskiej)
peni wycznie funkcj stylistyczn; ich zastosowanie nie wie si z wpro-
wadzeniem sztafau mitologicznego.
Obserwacja stosunku do tradycji mitologicznej, jaki cechuje Sielanki nowe
ruskie i Roksolanki, prowadzi do wniosku, i rwnie na tej paszczynie
dostrzec mona rnice przemawiajce za przypisaniem tych zbiorw
dwm autorom. W cyklu Bartomieja Zimorowica mitologia jest elemen-
tem poetyckiego dialogu: w epicedialnych sielankach powiconych mod-
szemu bratu (V i XI) pojawiaj si stylistyczne nawizania do dedykacji
Ukochanym oblubiecom B.Z. i K.D., a przedstawiona w Roczynie historia
mierci Szymona nawizuje poprzez postaci bstw do Roksolanek jako
cyklu pieni miosnych.
W cyklu zatytuowanym Bukolika albo Sielanki nowe polskie Jan Gawiski
zamieci utwory stanowice parafrazy tekstw Szymonowica bd wyko-
rzystujce znane z Sielanek schematy. Nie przej jednak autor Dworzanek
zasad, ktre okrelaj struktur nawiza mitologicznych w poezji Simoni-
desa. Gawiski siga do fabularnej warstwy mitu przede wszystkim w celu
ilustracji lub przykadu, czemu najlepiej su rewokacje i preguracje oraz
rzadziej krtkie renarracje. Mimo e mitologia pojawia si we
wszystkich dwunastu sielankach, brakuje duszych opowieci mitolo-
gicznych, poeta nie czyni bowiem mitw tematem pieni pasterskich, a jedy-
nie odnotowuje tak moliwo (czego przykadem jest katalog tematw
w utworze Mopsus). Czciej natomiast przywouje Gawiski charakterystycz-
ne dla gatunku postacie mityczne i powierza im funkcje, jakie zazwyczaj
peni w cyklach sielankowych (bstwa lene s elementem arkadyjskiej
~ 145 ~
natury, Pan jest patronem pasterzy etc.). Do postaci najczciej naturalizo-
wanych (zarwno na pierwszym, jak i na drugim planie) nale, podobnie
jak w innych zbiorach, Wenus i Kupidyn, natomiast w wypowiedziach
autotematycznych (ktre z wyjtkiem Silenusa znajduj si wycznie
w dedykacjach, a wic poza tekstem gwnym) wykorzystuje Gawiski
topik zwizan z Apollinem i Muzami.
Cech wyrniajc cykl Gawiskiego jest sposb, w jaki traktuje bstwa
antyczne. W wikszoci przypadkw odnosi si bowiem do nich do
protekcjonalnie, z niwelujc dystans midzy miertelnikiem a bogiem
poufaoci, a nieraz wrcz kae swoim bohaterom namiewa si z Jowi-
sza czy Pana. Tym samym postacie mityczne w Bukolikach albo Sielankach
niewiele zachowuj ze swego boskiego statusu, a i tej resztki zamierza je
poeta pozbawi cho to tylko przypuszczenia w zawierajcej deklaracj
wiary chrzecijaskiej niedokoczonej sielance Silenus.
~ 146 ~
ZAKOCZENIE
MITOLOGIA BYA DLA TWRCW STAROPOLSKICH WAN I INSPIRUJC CZCI
spucizny antycznej. Poeci wykorzystujcy materi mitologiczn jako two-
rzywo literackie wzorowali si na dzieach klasycznych, zarazem jednak nie
mogli pomija faktu, i staroytni bogowie i mity z nimi zwizane stay si
czci kultury nowoytnej. Na ksztat odwoa mitologicznych w utwo-
rach poetyckich, w tym take sielankowych, miaa zatem wpyw nie tylko
literatura antyczna, ale take wielowiekowa tradycja interpretacyjna, czy
szerzej rzecz ujmujc zmieniajcy si stosunek do tego obszaru trady-
cji antycznej. wiatopogld redniowieczny nie akceptowa bohaterw
mitologicznych jako osb boskich, jednak pozostawia im czstk wadzy
jako ciaom astralnym majcym rzeczywisty wpyw na losy wiata i czo-
wieka (cho by on ograniczony wol Boga). Mona wic powiedzie, e
bogowie antyczni przetrwali ten okres w przeznaczonej im niszy, odmie-
nieni nie do poznania, ale wci z zachowaniem resztek swego dawnego
statusu. W renesansie wiedza o religii greckiej i rzymskiej jest znacznie
bardziej pogbiona, co z czasem pozwala przywrci mitycznym bohate-
rom ich waciwy charakter, zarazem jednak mitologi traktuje si jako
element tradycji literackiej, a nawet jako cech jzyka poetyckiego (czego
wyrazem s nawizujce do mitologii ornamenty stylistyczne), w konse-
kwencji czego bogowie i boginie nie s ju istotami o realnej wadzy, lecz
postaciami kcyjnymi. Jednoczenie w utworach renesansowych poetw,
ktrzy wykorzystywali tradycj mitologiczn, dostrzec mona na og trosk
o wierne w miar posiadanej wiedzy i umiejtnoci odtworzenie wize-
runkw mitycznych bohaterw oraz dobr wtkw mitycznych do waciwego
im kontekstu. Literatura XVII wieku dostarcza wicej przykadw jawnego
rozprawiania si z bogami greckimi, jak i wynikajcych z tradycji alego-
rycznej daleko idcych przeksztace wtkw mitologicznych, polegaj-
cych na dostosowaniu ich do ideologii chrzecijaskiej. Jednak w obydwu
~ 147 ~
epokach powstaway teksty wyraajce swoisty szacunek dla odrbnoci
kultury antycznej, jak i takie, w ktrych gwnym kryterium oceny przy-
datnoci tworzywa mitologicznego w poezji bya jego niesuszna wymowa
ideologiczna.
Ambiwalentny stosunek do mitologii wynika z jej niejednorodnego
charakteru: stanowia tradycj literack, ktrej zastosowanie podnosio
walory artystyczne dziea, ale wci bya wykadni o czym nie dao
si zupenie zapomnie religii antycznej. Zwizek mitologii z wierze-
niami pogaskimi by w XVII wieku wci odczuwalny, mimo prb
umniejszania jej wagi poprzez sprowadzenie do roli ozdobnika stylistycz-
nego. Natomiast pniej, w XIX i XX wieku, wrzucenie wszystkich pra-
wie odwoa mitologicznych w sielankach do szuadki z napisem: balast
czy kostium mitologiczny, na dugie lata skutecznie usuno kwesti
mitologii w literaturze staropolskiej z pola zainteresowa badawczych.
Warto tu przypomnie trafne spostrzeenie Leonida Batkina, odnoszce
si do literatury dawnej: Tak dugo, dopki nie mona si obej bez
chrzecijaskiego czy antycznego kostiumu nie moe on by tylko
kostiumem, czym wycznie formalnym
1
.
Rne postawy wobec mitologii nie pozostaj bez wpywu na uksztatowa-
nie tej warstwy odwoa do antyku w cyklach sielankowych. Stosunkowo
najrzadziej obserwuje si wykorzystywanie mitologii w wypowiedziach
o charakterze ideologicznym. Mona przypuszcza, e konwencja gatun-
kowa, ktrej istotnym skadnikiem jest sztafa mitologiczny, odegraa rol
swego rodzaju parasola ochronnego. Nowoytna sielanka europejska bywa
okrelana mianem eskapistycznej ze wzgldu na typ bohatera i postaw
yciow polegajc na uciekaniu od rzeczywistoci, jednak w pewnej mie-
rze umoliwia ona rwnie autorowi ucieczk od niewygodnych i zawika-
nych kwestii wiatopogldowych. Eksploatacja materiau mitologicznego
jest bowiem w przypadku tego gatunku usprawiedliwiona i nie wymaga
dodatkowego uzasadnienia.
Zasadniczym celem podjtej pracy by moliwie kompletny opis funkcjo-
nowania odwoa mitologicznych w strukturze utworw literackich re-
prezentujcych jeden gatunek. Analiza cykli sielankowych doprowadzia
do wyodrbnienia dwch zasadniczych rodzajw wykorzystywania materii
mitologicznej, majcych form odwoa do warstwy fabularnej (opowieci)
oraz niefabularnej (postaci). Nietrudno zauway, e nieco inne kryteria

1
L. Batkin, Rieniessansnyj mif o czeowiekie, cyt. za: E. Mieletinsky, Poetyka mitu, prze. J. Dancygier,
przedmow opatrzya M.R. Mayenowa, Warszawa 1981, s. 346.
~ 148 ~
zadecydoway o typologii poszczeglnych kategorii funkcjonalnych w obr-
bie wymienionych rodzajw. Podzia wykorzystywanych w sielankach
opowieci mitycznych (jako renarracji, rewokacji etc.) dokonany zosta
wedle kryterium funkcjonalno-formalnego, natomiast klasykacja postaci
wedle kryterium funkcjonalno-semantycznego. Inne podejcie do fabular-
nych i niefabularnych skadnikw mitu wynika z ich odmiennego charakteru:
opowie, czy te poszczeglne jej wtki pojawi si mog potencjalnie
w kadym kontekcie i formie, natomiast mechanizm wprowadzenia do
tekstu postaci opiera si na odwoaniu do jej cech charakterystycznych.
O ile wic motyw lotu Ikara moe zosta uyty zarwno w znaczeniu
metaforycznym (jako przykad idealizmu), jak i dosownym (ucieczki na
skrzydach), o tyle funkcje bogw antycznych zwizane s z resortami im
podporzdkowanymi: bogini Wenus nie moe przej obowizkw Kloto
i vice versa.
Dodatkow rol mitologii w cyklach sielankowych (a take we wszyst-
kich innych tekstach staropolskich) jest ksztatowanie paszczyzny styli-
stycznej utworu. Nie ogranicza si ono do wcale nie tak licznych
przykadw wykorzystania materii mitologicznej jako skadnika zwizku
frazeologicznego, utartej metafory czy topiki, ale towarzyszy kademu
pojawieniu si tej tematyki w tekcie.
Przyjta przeze mnie metoda klasykacji funkcji mitologii w sielan-
kach niosa ze sob niebezpieczestwo powtrek i pewnych uproszcze,
jednak dziki takiemu uporzdkowaniu problematyki pokaza mona
byo zrnicowanie technik wykorzystania materiau mitologicznego w sie-
lankach oraz ich celowe zastosowanie w rozmaitych funkcjach i kon-
tekstach. Umiejtno wykorzystania rnych aspektw i skadnikw
mitw wiadczy o sprawnoci warsztatowej i talencie poszczeglnych
autorw sielanek, czego dowodzi np. porwnanie utworw Szymonowica
i Gawiskiego i co nawiasem mwic stawia w dobrym wietle
chyba niedoceniane Sielanki nowe ruskie Bartomieja Zimorowica. Natomiast
w odniesieniu do znakomitej wikszoci utworw zawartych w cyklach
bukolicznych zaprotestowa trzeba zarwno przeciwko uwagom o wszech-
wadnym panowaniu w nich mitologii, jak i okrelaniu jej mianem balastu
stylistycznego. Pomijajc ju kwesti rzekomego nadmiaru elementw
mitologicznych (jak bowiem okreli waciw ich liczb w tekcie?),
podkreli naley ich funkcj znaczeniotwrcz: pojawiaj si w sielan-
kach po to, aby co przypomnie, zilustrowa, zasygnalizowa, wyjani
etc., nie za dlatego, i autor nie mia pomysu, czym wypeni ramy
utworu. Trzeba zatem powiedzie wyranie, e obecno mitologii w sie-
~ 149 ~
lankach jest niezbdna i umotywowana; rwnie znaczcy jest jej brak
w niektrych utworach (najlepszym przykadem s niesielankowe tek-
sty w zbiorku Jzefa Bartomieja Zimorowica). Bukoliki bowiem z denicji
przedstawiaj wiat sztuczny, wykreowany przez poetw, ktrzy budu-
jc sw wizj Arkadii swobodnie czerpali z rnych rde inspiracji, jak
np. rzeczywisto przedstawiona w mitach i realia wspczesne, religia
pogask i chrzecijaska etc. Wykorzystanie mitologii suy wanie
mityzacji prezentowanego wiata, a zarazem tumaczy pozornie nieuza-
sadnione pomieszanie elementw o rozmaitej proweniencji. Pojawiajce
si do dzi w pracach naukowych zarzuty jakoby bezmylnego zastoso-
wania tego obszaru tradycji antycznej w staropolskich sielankach
wiadcz o niezrozumieniu jego rzeczywistego znaczenia dla powstania
i rozwoju gatunku
2
. Nawet jeli signicie do mitologii miao rzeczywi-
cie charakter mechanicznego powielenia wzorw (dotyczy to przede
wszystkim mniej utalentowanych sielankopisarzy), nie oznacza to, e
posta czy wtek mityczny przestaway znaczy; towarzyszce im kono-
tacje mogy zosta uruchomione w toku lektury i paradoksalnie
wyksztacony i obeznany w tradycji czytelnik mg zinterpretowa na-
wizanie mitologiczne gbiej i trafniej ni sam autor sielanki, ktry
wykorzysta obiegowy motyw, niewiele si nad nim zastanawiajc. Pozo-
stawiajc na boku to zagadnienie ktre wymagaoby przeniesienia
uwagi z nadawcy komunikatu literackiego na wirtualnego odbiorc,
zbadania jego kompetencji literackich i kulturowych, odtworzenia zakre-
su wiedzy, jakim dysponowa i skonfrontowania go z tekstami, a take
rozpoznania intertekstualnych odniesie tekstw staropolskich
3

naley podkreli potrzeb uwzgldnienia w badaniach nad literatur
dawn rwnie tych tekstw, ktre, w przeciwiestwie do wikszoci
sielanek, cechuje zalew antycznej erudycyjnoci i przeadowanie ka-
dej wypowiedzi per fas et nefas aluzjami mitologicznymi
4
, co dotyczy np.
utworw panegirycznych czy okolicznociowych. Wypracowany na mate-
riale sielanek paradygmat analizy tekstw literackich, ktry umoliwi
dotarcie do niedostrzeganych dotychczas znacze i przesa ideowo-

2
Za zwrcenie uwagi na rol mitologii jako czynnika sucego mityzacji wiata przedsta-
wionego sielanki (ktr uzna mona za jedn z moliwych realizacji mitu arkadyjskiego)
dzikuj prof. dr hab. Janinie Abramowskiej.
3
O intertekstualnoci w badaniach porwnawczych na materiale literatury antycznej i sta-
ropolskiej por. wypowied J. Axera w ksice: Badania porwnawcze. Dyskusja o metodzie, pod
red. A. Nowickiej-Jeowej, Izabelin 1998, s. 137.
4
T. Biekowski, Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej (1450 1750). Gwne problemy i kie-
runki recepcji, Wrocaw 1976, s. 179.
~ 150 ~
-estetycznych, powinien okaza si pomocny w dalszych badaniach nad
zagadnieniem, prowadzcych do syntetycznego ujcia kwestii mitologii
w poezji staropolskiej.
W poprzednim rozdziale przedstawiono prb zastosowania zapropono-
wanego aparatu pojciowego do opisu zagadnienia mitologii w poszczegl-
nych zbiorach mitologicznych, co byo niejako cofniciem si o stopie
niej w stosunku do przyjtego w pracy stopnia uoglnienia obserwacji
i wnioskw. Spoytkowanie waciwej dla sielanek cyklicznych typologii
elementw mitologicznych w celu opisu wikszej grupy tekstw, np. two-
rzcych nurt literatury pastoralnej (czy szerzej: wykorzystujcej konwencje
bukoliczne) oznacza zatem wejcie o stopie wyej. Wczeniej jednak ko-
nieczne jest poddanie wybranych tekstw analizie funkcjonalnej, w czym
pomocna bdzie w moim przekonaniu zaproponowana w pracy
metoda. Potrzeba dostosowania klasykacji elementw mitologicznych
wyniknie ze specyki analizowanych tekstw, jednak w kadym przypadku
naley wzi pod uwag trzy aspekty: wykorzystanie warstwy fabularnej,
postaci oraz funkcje stylotwrcze. Stosunkowo najbardziej uniwersalna
jest typologia funkcji fabuy mitycznej oraz zwizanych z mitologi zagad-
nie stylistycznych, natomiast dobr postaci mitycznych z oczywistych
wzgldw uwarunkowany jest charakterem utworw (nieco inny krg
bohaterw i bogw pojawia si np. w poezji funeralnej, inny w mio-
snej), cho najbardziej popularne bstwa nie s przypisane do gatunku czy
rodzaju, lecz do okrelonej tematyki, a zasady, na jakich pojawiaj si w tek-
cie, obowizuj nie tylko w cyklach bukolicznych.
Dla przykadu w sielankach okolicznociowych na sposb wykorzystania
mitologii maj na pewno wpyw tradycje epitalamium czy panegiryku.
Dostrzec to mona w utworach zaliczanych przez Ann Krzewisk, autor-
k monograi staropolskiej sielanki, do grupy eklog gratulacyjnych czy
epitalamialnych. Postacie mitologiczne (najczciej z krgu bstw mioci,
sztuki a wic Wenus, Muzy, Apollo) zostaj poddane naturalizacji i wy-
stpuj w suebnej roli wobec gwnych bohaterw adresatw utworw:
wygaszaj mowy powitalne i pochwalne, tworz opraw wokalno-
-taneczn, a przynajmniej poprzez swoj obecno uwietniaj uroczysto.
W takim charakterze pojawiaj si bstwa w najstarszych bukolikach a-
ciskojzycznych, np. w Idyllium in laudem Samuelis Illicina, ktra zawiera
zaproszenie arkadyjskiego Pana do nadwilaskich woci, a take w p-
niejszych tekstach, ktre wywary wpyw na ksztat bukolik okoliczno-
ciowych, jak Pan Zamchanus czy Dryas Zamchana Kochanowskiego, gdzie
mitologiczne bstwa peni obowizki gospodarzy i w ich usta wkada
~ 151 ~
poeta powitanie krla. Takie przedstawienie bohaterw mitycznych, rzad-
kie w sielankach cyklicznych, dowodzi utylitarnego traktowania bstw,
ktrych zadanie ogranicza si do zaszczytnej, ale jake obcej ich pierwotnej
boskiej naturze, roli uczestnikw konwencjonalnej ceremonii.
Syntetyczne opracowanie zagadnienia mitologii w literaturze staro-
polskiej wymaga ponadto uwzgldnienia czynnikw, ktre co starano
si czciowo pokaza miay wpyw na wybr i zastosowanie materii
mitologicznej w utworach literackich: roli tradycji interpretacyjnej oraz
znaczenia popularnych opracowa mitologicznych. Zarwno w sielankach,
jak i w innych utworach poezji staropolskiej znale mona takie miej-
sca, w ktrych autor nawizuje do utrwalonych w kulturze odczyta
mitw w duchu euhemeryzmu lub alegorezy (jak np. przedstawianie
bogw jako zaoycieli cywilizacji). Zdecydowana wikszo autorw czer-
picych z tradycji mitologicznej nie wykorzystywaa jednak w bezporedni
sposb pomysw interpretacyjnych zawartych w dzieach badaczy antycz-
nej religii. Mit o przygodach Medei i Perseusza stanowi dla Bacona, autora
De sapientia veterum, zaszyfrowane vademecum strategii wojennej; dla
poetw bya to przede wszystkim opowie o podstpnej czarodziejce,
poniewa to fabua (a wic warstwa dosownych znacze mitu) stanowia
atrakcyjne tworzywo literackie. Zarazem jednak sposb mylenia o micie,
ktry kaza przedstawia Mede jako bohaterk negatywn, a jej czyny jako
przykad zego postpowania, jednoczenie pozwalajc na zestawienie jej
z innymi, historycznymi postaciami wywodzi si z moralnej interpretacji
mitologii. Zatem za kadym razem, kiedy rozpatrujemy wpyw teoretycznych
rozwaa nad istot i znaczeniem mitw na praktyk literack, musimy
mie na uwadze przede wszystkim w wpyw niebezporedni, ale decydu-
jcy o wyborze okrelonej postawy wobec tej czci tradycji antycznej.
Rzetelna analiza funkcjonowania motyww i postaci mitycznych w struktu-
rze utworu wymaga rwnie skonfrontowania materiau wykorzystanego
w tekstach z zakresem wiedzy, jakim mg dysponowa rednio wykszta-
cony czytelnik; tylko w ten bowiem sposb orzec mona, na ile oryginalne
byo uycie mitologii w danym fragmencie. W badaniach nad recepcj
kultury antycznej w wikszym stopniu uwzgldni naley wydawnictwa
o charakterze dydaktycznym, czy uywajc wspczesnego okrelenia
popularnonaukowym: sowniki, encyklopedie, kompendia mitologiczne.
Wydaje si, e przede wszystkim tego rodzaju literatura, obok fragmentw
dzie antycznych czytanych w szkole, inspirowaa rwnie poetw, zwasz-
cza tych mniej wyksztaconych.
~ 152 ~
W zakoczeniu niedawno opublikowanej rozprawy powiconej dziejom
wybranego motywu mitycznego Dariusz nieko podnis stale aktualn
kwesti, stwierdzajc, i: syntetyczna rekonstrukcja immanentnego
kodu mitologicznego literatury staropolskiej jest pilnym zadaniem badaw-
czym
5
. Dodajmy: jest rwnie ogromnym wyzwaniem. Moja ksika spe-
ni swoje zadanie, jeli cho w minimalnym stopniu powstanie takiej synte-
zy przyspieszy.
5
D. nieko, Mit wieku zotego w literaturze polskiego renesansu. Wzory warianty zastosowa-
nia, Warszawa 1996, s. 150.
~ 153 ~
BIBLIOGRAFIA
TEKSTY LITERACKIE
CYKLE SIELANKOWE
Chechowski H., Gwar leny, b.m.dr., 1630.
Leny gwar, [w:] T. Mikulski, Rzeczy staropolskie, oprac. D. Maniewska i Z. Mikulska przy wsp-
udz. T. Witczaka, s. 284299.
Gawiski J., Bukolika albo sielanki nowe polskie, [w:] idem, Helikon, rkps Bibl. UW sygn. 190,
k. 139 173v.
Sielanka i rne nagrobki, Krakw, dr. F. Cezary 1650.
Sielanki nowo napisane, b.m.dr. 1668.
Poezje, z rkopisu wyd. . Pauli, LwwStanisawwTarnw 1843, s. 2776.
Pisma pozostae, wyd. W. Seredyski, Archiwum do dziejw literatury i owiaty w Polsce,
t. II, Krakw 1882, s. 1252.
Sielanka polska XVII wieku, oprac. A. Brckner, Krakw 1922.
Smolik J., Pastorel kilka przekadania [] z woskiego, [w:] idem, Wiersze rne, z rkopisu wyd.
R. Pollak, Warszawa 1935, s. 6776.
Szymonowic Sz., Sielanki i pozostae wiersze polskie, oprac. J. Pelc, wyd. II zmien., Wrocaw 2000.
Wieszczycki J. A., Sielanki abo pieni, Krakw, dr. M. Andrzejowczyk 1634.
Sielanki albo pieni, wyd. S. Rachwa, Krakw 1911.
Zimorowic J. B., Sielanki nowe ruskie, oprac. L. Szczerbicka-lk, Wrocaw 1999.
Zimorowic Sz., Roksolanki, oprac. L. lkowa, wyd. II zmien., Wrocaw 1983.
Roksolanki to jest Ruskie panny, wyd. i oprac. R. Grzekowiak, Warszawa 1999.
LITERATURA ANTYCZNA
Antologia Palatyska, prze. i oprac. Z. Kubiak, Warszawa 1958.
Calpurnius T. S., Bucoliques. Pseudo-Calpurnius, Eloge de Pison, ed. J. Amat, Paris 1991.
Hezjod, Narodziny bogw (Theogonia). Prace i dni. Tarcza, prze. i oprac. J. anowski, Warszawa 1999.
Horacy (Q. Horatius Flaccus), Dziea wszystkie. Opera mnia, oprac. O. Jurewicz, Wrocaw 1986.
Liryka staroytnej Grecji, prze. W. Appel, J. Danielewicz, A. Szastyska-Siemion, oprac. J. Daniele-
wicz, WarszawaPozna 1996.
Owidiusz, Metamorfozy, prze. A. Kamieska i S. Stabrya, oprac. S. Stabrya, wyd. II zmien., Wro-
caw 1996.
Carmina, ed. A. Riese, Lipsiae 18991911, vol. 1: Heroides, Amores, Ars amatoria, 1899; vol. 2:
Metamorphoses, 1911; vol. 3. Fasti, Tristia, Epistulae ex Ponto, 1899.
~ 154 ~
Ksigi Metamorphoseon, to jest Przemian, prze. W. Otwinowski, Krakw dr. A. Piotrkowczyk 1638.
Metamorphoseon, to jest Przeobraenia, prze. J. ebrowski, Krakw, dr. F. Cezary 1636.
Servius M. H., Servii Grammatici qui feruntur in Vergili carmina commentarii, ed. G. Thilo and H. Hagen,
vol. 3: Commentarius in Bucolicon; Commentarius in Georgicon, Lipsiae 1887.
Sielanka grecka. Teokryt i mniejsi bukolicy, prze. A. widerkwna, oprac. J. anowski, Wrocaw 1953.
Sielanka rzymska, prze. i oprac. J. Skowski, Warszawa 1985.
Teokryt, Sielanki, prze. i oprac. A. Sandauer, Warszawa 1973.
Vergilius P. M., Aeneis, ed. O. Ribbeck, Lipsiae 1910.
Eclogues, ed. R. Coleman, Cambridge 1977.
Georgics, ed. R. F. Thomas, Cambridge 1988 1990.
Georgicorum abo Ziemiastwa [] ksig czworo, [prze. W. Otwinowski], [Rakw, dr. S. Sternackie-
go] 1614.
Pasterskie [] rozmowy [Bucolica], prze. J. A. Kmita, Krakw, dr. M. Scharffenberger 1588.
POETYKI I SOWNIKI MITOLOGICZNE
Bacon F., De sapientia veterum, Lugduni Batavorum 1633.
Boccaccio G., Genealogiae deorum, Venetiis 1511.
Comes N., Mythologiae, sive explicationis fabularum, Francofurti 1587.
Diomedes, De arte grammatica, Coloniae 1533.
Donatus A., Roma vetus ac recens, Amstelaedami 1695.
Giraldi L. G. , De deis gentium varia et multiplex historia, Basileae 1560.
Hyginus, Fabularum liber, Basileae 1535.
Fables, ed. J.-Y. Boriaud, Paris 1997.
Pomey F. A., Pantheum mythicum seu fabulosa deorum historia, Lugduni 1659.
Pantheum mythicum albo bajeczna bogw historia, tum. P. Woyno, Warszawa 1768.
Pontanus J., Poeticarum institutionum libri tres, Ingolstadii 1594.
Possevino A., Bibliotheca selecta de ratione studiorum, Venetiis 1603.
Protasowicz J., Inventores rerum [albo krtkie opisanie, kto co wynalaz i do uywania ludziom poda], wyd.
K. wierkowski, Wrocaw 1973 [prwdr.: Wilno 1608].
Robortello F., Paraphrasis in librum Horatii, qui vulgo De Arte Poetica ad Pisones inscribitur, Basileae 1555.
Rosinus J., Romanarum antiquitatum libri decem, Lugduni Batavorum 1609.
Sarbiewski M. K., Dii gentium. Bogowie pogan, wstp, oprac. i przek. K. Stawecka, Wrocaw 1972.
O poezji doskonaej, czyli Wergiliusz i Homer (De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus), prze. M. Plezia,
oprac. S. Skimina, Wrocaw 1954.
Wykady poetyki (Praecepta poetica), prze. i oprac. S. Skimina, WrocawKrakw 1958.
Scaliger J. C., Poetices libri septem, Geneve 1581.
Schaeve H., Mythologia deorum ac heroum, Stetini 1683.
Viperano A., De poetica libri tres, Antverpiae 1579.
LITERATURA PRZEDMIOTU
Abramowska J., Alegoreza i alegoria w dawnej kulturze literackiej, [w:] Problemy odbioru i odbiorcy, pod
red. T. Bujnickiego i J. Sawiskiego, Wrocaw 1977, s. 123148.
Nie te kraje, [w:] Jan Kochanowski. Interpretacje, pod red. J. Boskiego, Krakw 1989, s. 108123.
Serie tematyczne, [w:] Midzy tekstami: intertekstualno jako problem poetyki historycznej. Studia, pod
red. J. Ziomka, J. Sawiskiego, W. Boleckiego, Warszawa 1992, s. 4365.
~ 155 ~
Topos i niektre miejsca wsplne bada literackich, Pamitnik Literacki1982, z. 12, s. 323.
Adamczewski S., Oblicze poetyckie Bartomieja Zimorowicza, Warszawa 1928.
Allen D. C., Mysteriously Meant. The Rediscovery of Pagan Symbolism and Allegorical Interpretation in the
Renaissance, BaltimoreLondon 1970.
Backvis C., Niespodzianki barokowej mitologii: obdarzone skrzelami Napeje Samuela Twardowskiego,prze. E. J.
Gbicka, [w:] idem, Renesans i barok w Polsce. Studia o kulturze, wybr i oprac. H. Dziechciska i E. J.
Gbicka, Warszawa 1993, s. 5998.
O niektrych podstawowych cechach poezji barokowej w Polsce, prze. J. urowska, [w:] idem, Renesans i barok
w Polsce. Studia o kulturze, wybr i oprac. H. Dziechciska i E. J. Gbicka, Warszawa 1993, s. 745.
Sposoby z korzystania z mitologii w polskiej poezji barokowej, Sprawozdania z posiedze Komisji
Naukowych PAN Oddz. w Krakowie, t. XIV, z. 2, 1970, Krakw 1971, s. 497500.
Badania porwnawcze. Dyskusja o metodzie, pod red. A. Nowickiej-Jeowej, Izabelin 1998.
Balbus S., Midzy stylami, Krakw 1996.
Barmeyer E., Die Musen. Ein Beitrag zur Inspirationstheorie, Mnchen 1968.
Biaostocki J., Metoda ikonologiczna w badaniach nad sztuk, [w:] idem, Pi wiekw myli o sztuce.
Studia i rozprawy z dziejw teorii i historii sztuki, Warszawa 1959, s. 271296.
Tradycje antyczne w sztuce europejskiej, [w:] idem, Teoria i twrczo. O tradycji i inwencji w teorii
sztuki i ikonograi, Pozna 1961, s. 169203.
Biekowski T., Antyk Biblia literatura. Antyczne i biblijne inspiracje oraz symbole, [w:] Problemy
literatury staropolskiej, pod red. J. Pelca, s. I, s. 307354.
Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej (1450 1750). Gwne problemy i kierunki recepcji,
Wrocaw 1976.
Bibliotheca selecta de ratione studiorum Possewina jako teoretyczny fundament kultury kontrreformacji,
[w:] Wiek XVII kontrreformacja barok. Prace z historii kultury, pod red. J. Pelca, Wrocaw 1970,
s. 291307.
Fabularne motywy antyczne w dramacie staropolskim i ich rola ideowa. Studium z dziejw kultury
staropolskiej, Wrocaw 1967.
Z bada nad recepcj antyku w Polsce do koca XVIII wieku, Pamitnik Literacki1968, z. 3,
s. 30 53.
Bobrowski A., Mitologia w rzymskiej elegii i liryce miosnej okresu augustowskiego, Krakw 1997.
Brahmer M., O jzyku miosnym Roksolanek, [w:] Studia staropolskie. Ksiga ku czci Aleksandra
Brcknera, Krakw 1928, s. 263270.
Brklin-Gersuny G., Orpheus, der Logos-Trger. Eine Untersuchung zum Nachleben des antiken Mythos in
der franzsischen Literatur des 16. Jahrhunderts, Mnchen 1975.
Brzozowski J., Muzy w poezji polskiej. Dzieje toposu do przeomu romantycznego, Wrocaw 1986.
Budzisz A., Biblia i tradycje antyczne. Motywy analogiczne w aciskiej poezji biblijnej renesansu (Polska,
Niemcy, Niderlandy, Wyspy Brytyjskie), Lublin 1995.
Bush D., Mythology and the Renaissance Tradition in English Poetry, New York 1957.
Chance J., Medieval Mytography. From Roman North Africa to the School of Chartres. A.D. 4331177,
Florida 1994.
Classical Inuences on European Literature A. D. 15001700, ed. R. R. Bolgar, Cambridge 1976.
Curtius E.R., Literatura europejska i aciskie redniowiecze, prze. i oprac. A. Borowski, Krakw 1997.
Cytowska M., Nowe uwagi o humanistycznym epitalamium, Meander 1960, z. 10, s. 535547.
O Wierzbach Szymonowica na nowo, Meander 1962, z. 5, s. 276278.
Recepcja poezji augustowskiej w Polsce w okresie Odrodzenia, Meander 1956, z. 12, s. 6882.
Czerniatowicz J., Recepcja poezji greckiej w polsce w XVIXVII wieku, Wrocaw 1966.
Dobakwna A., O sielance staropolskiej, Pamitnik Literacki1968, z. 3, s. 328.
~ 156 ~
Dziama L. M., Jan Gawiski. Studium literackie, Krakw 1905.
Empson W., Some Versions of Pastoral. A Study of the Pastoral Form in Literature, Harmondworth 1966.
Feder L., Ancient Myth in Modern Poetry, PrincetonNew Jersey 1971.
Fei A., Z poezji staropolskiej. Jan Smolik, Pamitnik Literacki 1936, z. 4, s. 815835.
Fredn G., Orpheus and the Goddess of Nature, Gteborg 1958.
Friedman J. B., Orpheus in the Middle Ages, CambridgeMassachusetts 1970.
Frye N., Mit, kcja i przemieszczenie, prze. E. Muskat-Tabakowska, [w:] Studia z teorii literatury. Archi-
wum przekadw Pamitnika Literackiego, t.1, pod red. M. Gowiskiego i H. Markiewicza, Wro-
caw 1977, s. 289307.
Anathomy of Criticism. Four essays, PrincetonNew Jersey 1957.
The Survival of Eros in Poetry, [w:] idem, Myth and Metaphor: Selected Essays 19741988, Charlottes-
ville 1990, s. 4463.
Fuliska A., Naladowanie i twrczo: renesansowa teoria imitacji, emulacji i przekadu, Wrocaw 2002.
Renesansowa aemulatio: alegacja czy intertekstualno?, Teksty Drugie 1997, z. 4, s. 515.
Garin E., Zodiak ycia. Astrologia w okresie Renesansu, prze. W. Jekiel, Warszawa 1992.
Powrt lozofw staroytnych, prze. A. Dutka, Warszawa 1987.
Gbicka E. J., Echa aktualnych wydarze politycznych w aciskich utworach Szymona Szymonowica, [w:]
aciska poezja w dawnej Polsce, pod red. T. Michaowskiej, Warszawa 1995, s. 129140.
Gowiski M., Mity przebrane. Dionizos Narcyz Prometeusz Marchot Labirynt, Krakw 1990.
O intertekstualnoci, [w:] idem, Prace wybrane, pod red. R. Nycza , t. 5: Intertekstualno. Groteska.
Parabola. Szkice oglne i interpretacje, Krakw 2000, s. 533.
Grant M., Mity rzymskie, prze. Z. Kubiak, Warszawa 1978.
Graves R., Mity greckie, prze. H. Krzeczkowski, wstp A. Krawczuk, Warszawa 1967.
Greg W. W., Pastoral Poetry and Pastoral Drama. A Literary Inquiery, with Special Reference to the Re-
-storation Stage in England, London 1906.
Grimal P., Sownik mitologii greckiej i rzymskiej, prze. zesp pod red. J. anowskiego, Wrocaw 1987.
Grzekowiak R., Modszy brat Bartomieja Zimorowica. Wprowadzenie do lektury, [w:], Roksolanki to jest
Ruskie panny, wyd. i oprac. R. Grzekowiak, Warszawa 1999, s. 519.
Z tekstologicznej problematyki Roksolanek. Przyczynek krytyczny, Pamitnik Literacki1998, z. 2,
s. 147164.
Hahn W., Szymon Szymonowic jako lolog (Kartka z dziejw lologii w Polsce), Lww 1897.
Hernas Cz., Barok, wyd. IV, Warszawa 1980.
W kalinowym lesie, t. 1: U rde folklorystyki polskiej, Warszawa 1965.
Highet G., The Classical Tradition. Greek and Roman Inuences on Western Literature, New YorkLondon
1964.
Holloway J., Pojcie mitu w literaturze, prze. E. Muskat-Tabakowska, Pamitnik Literacki 1969,
z. 2., s. 265282.
Jaworski T., Jan Smolik. Seine Schriften und bersetzungen, Gniezno 1903.
Joukovsky-Micha F., Posie et mythologie au XVI
e
siecle. Quelques mythes de linspiration chez les poetes de la
renaissance, Paris 1969.
Kamykowski L., Sielanka polska (zasadnicze linie rozwoju i kwestia dalszych bada), [w:] Prace historyczno-
-literackie. Ksiga zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Krakw 1936, s. 145180.
Karpiski A., Staropolska poezja ideaw ziemiaskich. Prba przekroju, Wrocaw 1983.
Karpowicz M., Sztuka owieconego sarmatyzmu. Antykizacja i klasycyzacja w rodowisku warszawskim
czasw Jana III, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 1986.
Kirchner G., Fortuna in Dichtung und Emblematic des Barock. Tradition und Bedeutungswandel eines Motivs,
Stuttgart 1970.
~ 157 ~
Kleinhardt W., Medea. Originalitt und Variation in der Darstellung einer Rache. Eine vergleichende Studie
ausgewhlter Texte, Hamburg 1962.
Kobus-Zalewska H., Wtki i elementy mityczne w epigramach Antologii Palatyskiej, Wrocaw 1998.
Kostkiewiczowa T., Problemy caociowej charakterystyki stylu pisarza, [w:] Problemy metodologiczne wsp-
czesnego literaturoznawstwa, pod red. H. Markiewicza, J. Sawiskiego, Krakw 1976, s. 274294.
Kosyl Cz., Nazwy osobowe w sielankach staropolskich, Onomastica XXXVI: 1991, s. 177202.
Kotarska J., Erotyk staropolski. Inspiracje i odmiany, Wrocaw 1980.
Poetyka popularnej liryki miosnej XVII wieku w Polsce, Gdask 1970.
Theatrum mundi: ze studiw nad poezj staropolsk, Gdask 1998.
Krzewiska A., Pocztki utopii w literaturze staropolskiej, Toru 1994.
Sielanka staropolska. Jej pocztki, tradycje i gwne kierunki rozwoju, Warszawa 1979.
Kubiak Z., Literatura Grekw i Rzymian, Warszawa 1999.
Mitologia Grekw i Rzymian, Warszawa 1997.
Kukla A., Niespjno czy system uwagi o udziale mitologii w liryce religijnej Kaspra Miaskowskiego, Prace
Literackie 1992, t. 32, Acta Universatis Wratislaviensis No 1459, s. 19 27.
Kutuniakowa [Abramowska] J., Od mitu do moralitetu, [w:] Wrocawskie spotkanie teatralne, pod red.
W. Roszkowskiej, Wrocaw 1974, s. 725.
Kuma E., Kategoria mitu w badaniach literackich, Pamitnik Literacki1986, z. 4, s. 5573.
Levin H., Mit zotego wieku prehistoria, prze. M. Adamczyk, Pamitnik Literacki 1982, z. 3/4,
s. 317343.
The myth of Golden Age in the Renaissance, London 1970.
Lewis C. S., The Allegory of Love. A Study in Medieval Tradition, Oxford 1953.
Lipiski J., O poemacie sielskim, Pamitnik Warszawski 1815, t. 1, s. 282312.
anowski J., Czarw Szymonowica parentela klasyczna, pokrewiestwo renesansowe, ksztat rodzimy, [w:]
Charisteria Thaddaeo Sinko [] oblata, WarszawaWrocaw 1951, s. 169181.
awiska J., Szymonowic jako naladowca Teokryta, Eos 1961, z. 1, s. 135149.
MacLachlan B., The Age of Grace. Charis in Early Greek Poetry, PrincetonNew York 1993.
Malicki J., Sowa i rzeczy. Twrczo Wacawa Potockiego wobec polskiej tradycji literackiej, Katowice 1980.
Markiewicz H., Literatura a mity, [w:] idem, Literaturoznawstwo i jego ssiedztwa, Warszawa 1989,
s. 6497.
Michaowska T., Poetyka i poezja. Studia i szkice staropolskie, Warszawa 1982.
Staropolska teoria genologiczna, Wrocaw 1974.
Mieletinski E., Poetyka mitu, prze. J. Dancygier, przedmow opatrzya M. R. Mayenowa, War-
szawa 1981.
Mikoajczak A. W., Antyk jako gra literacka w poezji Sarbiewskiego, [w:] aciska poezja w dawnej Polsce,
pod red. T. Michaowskiej, Warszawa 1995, s. 179194.
Antyk w poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Pozna 1994.
Mikulski T., Henryk Chechowski. Kartka z dziejw literatury polskiej, [w:] idem, Rzeczy staropolskie, oprac.
D. Maniewska i Z. Mikulska przy wspudz. T. Witczaka, Wrocaw 1964, s. 217302.
Milewska B., Mitologia wykadni nauk moralnych w Victoria deorum Sebastiana Klonowica, Meander
1985, z. 10, s. 423428.
Mit czowiek literatura, pod red. S. Stabryy, Warszawa 1992.
Mroczek K., Epitalamium staropolskie. Midzy tradycj literack a obrzdem weselnym, Wrocaw 1989.
Nowicka-Jeowa A., Lot Ikara Nad siy. Reinterpretacja mitu w erotyku z Lutni Jana Andrzeja
Morsztyna, [w:] Inspiracje platoskie literatury staropolskiej, pod red. A. Nowickiej-Jeowej i P. Stp-
nia, Warszawa 2000, s. 203219.
Madrygay staropolskie. Z dziejw liryki miosnej renesansu i baroku, Wrocaw 1978.
~ 158 ~
Obiedziska T., Mit arkadyjski w literaturze i sztuce polskiego baroku. Rodowd, powinowactwa, analogie,
[w:] Literatura i kultura polska po Potopie, pod red. B. Otwinowskiej i J. Pelca przy wspudz.
B. Falckiej, Wrocaw 1992, s. 105119.
Obremski K., Psalmodia polska. Trzy studia nad poematem, Toru 1995.
Ocieczek R., Pisarze wieku XVII o wielkoci i maoci literatury swoich czasw, [w:] Wrd zagadnie
polskiej literatury barokowej, cz. I: wiatopogld, genologia, topika, pod red. Z. J. Nowaka, Katowice
1980, s. 2843.
Saworodne wizerunki. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku, Katowice 1982.
piewabym goniej, gdyby nie by bratem. O rodzinnych listach dedykacyjnych z wieku XVII, Pa-
mitnik Literacki1979, z. 1, s. 129150.
Otwinowska B., Humanistyczna koncepcja otium w Polsce na tle tradycji europejskiej, [w:] Studia
porwnawcze z literatury staropolskiej, pod red. T. Michaowskiej i J. laskiego, Wrocaw 1980,
s. 169 186.
Imitacja, [w:] Problemy literatury staropolskiej, pod red. J. Pelca, s. II, s. 381 458.
Od maniery do stylu. Paragon sztuki i literatury, [w:] Estetyka poetyka literatura, pod red.
T. Michaowskiej, Wrocaw 1973, s. 77118.
Panofsky E., Hercules am Scheidewege und andere antike Bildstoffe in der Neuen Kunst, LeipzigBerlin
1930.
Studia z historii sztuki, wybr i oprac J. Biaostocki, Warszawa 1971.
Pasierb J. St., Problematyka sztuki w postanowieniach soborw, Znak 1964, nr 12, s. 14601482.
Patterson A. M., Hermogenes and the Renaissance Seven Ideas of Style, Princeton, New Jersey 1970.
Pelc J., Europejsko i polsko literatury naszego renesansu, Warszawa 1984.
Jan Kochanowski w tradycjach literatury polskiej (Od XVI do po XVIII w.), Warszawa 1965.
Pelc J., Wstp, [w:] Sz. Szymonowic, Sielanki i pozostae wiersze polskie, oprac. J. Pelc, wyd. II zmien.,
Wrocaw 2000, s. VII-CXXXIII.
Pliszewski J., Wpyw autorw klasycznych na Roksolanki, Pamitnik Literacki1903, s. 416426.
Pachciska K., Logika ukadu (ze studiw nad Roksolankami Szymona Zimorowica), [w:] Wrd zagad-
nie polskiej literatury barokowej, cz. I: wiatopogld genologia topika, pod red. Z. J. Nowaka,
Katowice 1980, s. 92106.
O autorstwie Roksolanek w wietle analiz stylometrycznych, Pamitnik Literacki1980, z. 2, s. 165187.
Podbielski H., Nowsze teorie mitu, [w:] Studia Helleskie, t. VI: Z zagadnie literatury greckiej, pod
red. J. Pliszczyskiej, Lublin 1978.
Poggioli R., Wierzbowa fujarka, prze. F. Jarzyna, Zagadnienia Rodzajw Literackich, t. III, z. 1(4),
d 1960, s. 3977.
Pollak R., Na marginesie utworw Jana Smolika, [w:] Prace historyczno-literackie. Ksiga zbiorowa ku czci
Ignacego Chrzanowskiego, Krakw 1936, s. 126133.
Rejter A., Ewolucja sposobw wyraania spjnoci tekstu w sielankach polskich XVI i XVII w., Prace Jzyko-
znawcze 1996, z. 24: Studia historycznojzykowe, pod red. A. Grybosiowej i A. Kowalskiej, s. 89100.
Rymkiewicz J. M., Wygnanie z mitu, Twrczo 1966, z. 3, s. 7083.
Sarnowska-Temeriusz E., Droga na Parnas. Problemy staropolskiej wiedzy o poezji, Wrocaw 1974.
wiat mitw i wiat znacze. Maciej Kazimierz Sarbiewski i problemy wiedzy o staroytnoci, Wrocaw 1969.
W krgu bada tematologicznych, [w:] Problemy metodologiczne wspczesnego literaturoznawstwa, pod
red. H. Markiewicza, J. Sawiskiego, Krakw 1976, s. 145171.
Zarys dziejw poetyki. Od staroytnoci do koca XVII w., Warszawa 1985.
Segal Ch., Orpheus. The Myth of the Poet, BaltimoreLondon 1989.
Seznec J., The survival of the Pagan Gods. The Mythological Tradition and Its Place in Renaissance Humanism
and Art, Princeton 1972.
~ 159 ~
Sinko T., Antyk w literaturze polskiej: prace komparatystyczne, wybr i oprac. T. Biekowski, wstp
S. Stabrya, Warszawa 1998.
Skubalanka T, Gwne tendencje stylistyczne w polskiej poezji barokowej, [w:] Barok w polskiej kulturze,
literaturze i jzyku, pod red. M. Stpnia i S. Urbaczyka, WarszawaKrakw 1992, s. 189198.
Skwarczyska S., Mickiewiczowski pogrom Arkadii. (Pominita karta w historii stuletniej wojny z poezj
pastoraln), [w:] eadem, Pomidzy histori a teori literatury, Warszawa 1975, s. 4555.
Slochower H., Mythopoesis. Mythic Patterns in the Literary Classics, Detroit 1970.
Sokolski J., Bogini pojcie demon. Fortuna w dzieach autorw staropolskich, Wrocaw 1996.
Sokoowska J., Dwie nieskoczonoci. Szkice o literaturze barokowej Europy, Warszawa 1978.
Stabrya S., Hellada i Roma w Polsce Ludowej. Recepcja antyku w literaturze polskiej w latach 19451975,
Krakw 1983.
Hellada i Roma. Recepcja antyku w literaturze polskiej w latach 19761990, Krakw 1996.
Problemy genologii antycznej, Krakw 1982.
Stanford W.B., The Ulysses Theme. A Study in the Adaptability of a Traditional Hero, New York 1968.
Stawecka K., Religijna poezja aciska XVI w. w Polsce. Zagadnienia wybrane, Lublin 1964.
Stpie P., Poeta barokowy wobec przemijania i mierci. Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic, Jan Andrzej
Morsztyn, Warszawa 1996.
Stoff A., Poetyka inwokacji, [w:] idem, Studia z teorii literatury i poetyki historycznej, Lublin 1997, s. 991.
Szczerbicka-lk L., Wandalin. Narodziny sarmackiego bstwa, Teksty 1975, nr 3, s. 117124.
Wstp, [w:] Zimorowic J. B., Sielanki nowe ruskie, oprac. L. Szczerbicka-lk, Wrocaw 1999,
s. VXLIX.
Szwarcwna W., Biblioteka Szymona Szymonowica, Lublin 1989.
Szymon Szymonowicz i jego czasy. Rozprawy i studia, pod red. S. empickiego, Zamo 1929.
laski J., Jan Smolik i pisarze woscy, Przegld Humanistyczny 1988, z. 10, s. 4370.
Poezja polska na przeomie Renesansu i Baroku midzy tradycj czarnolesk a wosk, [w:] Necessitas et ars.
Studia staropolskie dedykowane Profesorowi Januszowi Pelcowi, pod red. B. Otwinowskiej, A. Nowickiej-
-Jeowej, J. Kowalczyka, A. Karpiskiego, Warszawa 1973, t. 1, s. 3146.
lk L., Roksolanki Szymona Zimorowica a renesansowy klasycyzm (Liryka Jana Kochanowskiego jako
tradycja), [w:] Jan Kochanowski i epoka renesansu. W 450 rocznic urodzin poety. 15301980, pod. red.
T. Michaowskiej, Warszawa 1984, s. 365380.
Ze studiw nad stylistycznym ksztatem liryki Kochanowskiego. W krgu stylu wielkiego i stylu prostego,
Pamitnik Literacki 1979, z. 1, s. 151180.
lkowa L., Muza domowa. Okolicznociowa poezja rodzinna czasw renesansu i baroku, Wrocaw 1991.
Od historii do metazyki. O religijnoci Sielanek nowych ruskich Jzefa Bartomieja Zimorowica, [w:]
Wiary i sowa, pod red. A. Poprawy i A. Zawady, Wrocaw 1994, s. 241251.
Sielanki nowe ruskie Jzefa Bartomieja Zimorowica wobec dawniejszej i wspczesnej poecie literatury,
[w:] Barok w Polsce i w Europie rodkowo-Wschodniej. Drogi przemian i osmozy kultur, pod red. J. Pelca,
K. Mrowcewicza, M. Prejsa, Warszawa 2000, s. 279288.
Wstp, [w:] Sz. Zimorowic, Roksolanki, oprac. L. lkowa, wyd. II zmien., Wrocaw 1983, s. III
XLVII.
nieko D., Mit wieku zotego w literaturze polskiego renesansu. Wzory warianty zastosowania, War-
szawa 1996.
widerkwna A., Bogowie zeszli z Olimpu, Warszawa 1991.
wierczyska D., Przysowia w Sielankach Szymona Szymonowica, [w:] Ludowo dawniej i dzi: studia
folklorystyczne, pod red. R. Grskiego i J. Krzyanowskiego , Wrocaw 1973, s. 185214.
Tarnogrska M. J., Mit jako kategoria w badaniach literaturoznawczych, Litteraria, t. XVIII, Wrocaw
1987, s. 133147.
~ 160 ~
Tokarz B., Mit i jego zwizki z poezj, Litteraria, t. XII, Wrocaw 1980, s. 5785.
Tradycje antyczne w kulturze europejskiej perspektywa polska, oprac. i red. A. Rabiska, Warszawa 1995.
Trzynadlowski J., Kompozycja cyklu literackiego, Prace Literackie 1967, t. IX, s. 193199.
Tuve R., Alegoria narzucona, Pamitnik Literacki 1975, z. 4, s. 177190.
Allegorical Imagery. Some Medieval Books and Their Posterity, Princeton 1966.
Weimann R., Literaturgeschichte und Mythologie. Methodologische und historische Studien, Frankfurt
a. Main 1977.
Literaturoznawstwo a mitologia, prze. K. Gaida, Pamitnik Literacki 1969, z. 2, s. 302336.
Weinberg B., A History of the Literary Criticism in the Italian Renaissance, Chicago 1961.
Weinrich H., Struktury narracyjne mitu, prze. M. Dramiska-Joczowa, Pamitnik Literacki
1973, z. 1, s. 311324.
White J. J. , Mythology in Modern Novel. A Study of Pregurative Techniques, Princeton 1971.
Wichowa M., Przeobraenia Jakuba ebrowskiego i Przemiany Waleriana Otwinowskiego. Dwa staropol-
skie przekady metamorfoz Owidiusza, d 1990.
Winiarczyk M., Mit w Grecji antycznej, Meander 1997, z. 5, s. 417435.
Witkowska A., Sawianie, my lubim sielanki, Warszawa 1972.
Wstp, [w:] Idylla polska. Antologia, oprac. A. Witkowska przy wspudz. I. Jarosiskiej, Wrocaw
1995.
Wjcik A., Funkcja imion Muz w pieniach Horacego, Meander 1979, z. 2, s. 93105.
Zabocki S., O dwu przykadach gury sumacji poetyckiej u Wacawa Potockiego, Zeszyty Naukowe Wy-
dziau Humanistycznego Uniwersytetu Gdaskiego, Prace Historycznoliterackie 1964, nr
1011, s. 175184.
Od prerenesansu do owiecenia. Z dziejw inspiracji klasycznych w literaturze polskiej, Warszawa 1976.
Ziomek J., Renesans, Warszawa 1973.
~ 161 ~
WYKAZ SKRTW
Ch. Henryk Chechowski, Leny gwar, [w:] T. Mikulski, Rzeczy staropolskie, oprac.
D. Maniewska i Z. Mikulska przy wspudz. T. Witczaka, s. 284 299.
Poszczeglne utwory oznaczone s cyfr rzymsk.
Gaw. Jan Gawiski, Bukolika albo sielanki nowe polskie, [w:] idem, Helikon, rkps Bibl.
UW sygn. 190, k. 139 173v.
Numeracja sielanek za rkopisem: I. Pasterz, II. Mopsus, III. Niesforne zaloty, IV.
Rocznica, V. Pasterze, VI. Baby, VII. Odczary na Simonidesowe Czary, VIII. Laska
wielka, IX. Spmionicy, X. ycia dworskiego miejskiego a wiejskiego ziemiaskiego
paralela.
Poszczeglne utwory oznaczone s cyfr rzymsk, z wyjtkiem sielanek 11. i 12.
(nienumerowanych), dla ktrych przyjmuje si skrty:
Gaw. S. Silenus
Gaw. R. Rozmowa artowana
Uwaga: lokalizacja cytatw w dziele Gawiskiego odbywa si poprzez podanie
numeru karty i wersu, liczonego od gry kadej strony.
Sm. Jan Smolik, Pastorel kilka przekadania [] z woskiego, [w:] idem, Wiersze
rne, z rkopisu wyd. R. Pollak, Warszawa 1935.
Sz. Szymon Szymonowic, Sielanki i pozostae wiersze polskie, oprac. J. Pelc, wyd. II
zmien., Wrocaw 2000.
Poszczeglne utwory oznaczone s cyfr rzymsk.
Sz. ded. Szymon Szymonowic, Janie Wielmonemu Panu [] Mikoajowi Wolskiemu [],
[dedykacja w:] idem, Sielanki.
Wiesz. J[an?] Adrian Wieszczycki, Sielanki albo pieni, wyd. S. Rachwa, Krakw 1911.
Poszczeglne utwory oznaczone s cyfr rzymsk, z wyjtkiem sielanki pierw-
szej, nienumerowanej, dla ktrej przyjmuje si skrt:
Wiesz. R. Rozmowa
Uwaga: przyjto za wydawc cig numeracj wersw.
JBZim. Jzef Bartomiej Zimorowic, Sielanki nowe ruskie, oprac. L. Szczerbicka-lk,
Wrocaw 1999.
Poszczeglne utwory oznaczone s cyfr rzymsk.
JBZim. Ob. Jzef Bartomiej Zimorowic, Obmowa, [w:] idem, Sielanki nowe ruskie.
~ 162 ~
SZim. Szymon Zimorowic, Roksolanki, oprac. L. lkowa, wyd. II zmien., Wrocaw
1983.
Cyfr rzymsk oznacza si chr, natomiast cyfr arabsk pieni.
SZim. U.O. Szymon Zimorowic, Ukochanym Oblubiecom B.Z. i K.D., [w:] idem, Roksolanki.
SZim. Dz. Szymon Zimorowic, Dziewosb, [w:] idem, Roksolanki.
Jeli nie zaznaczono inaczej, podstaw cytowania stanowi podane edycje. Teksty
nieposiadajce wydania krytycznego zostay skonfrontowane z pierwodrukiem
(por. Bibliograa, s. 153). Transkrypcji tekstw rkopimiennych dokonano zgodnie
z normami zalecanymi przez Zasady wydawania tekstw staropolskich. Projekt, przyka-
dy oprac. J. Woronczak, Wrocaw 1955 (instrukcja dotyczca wydawnictw typu B).
Skrty dotyczce autorw i dzie aciskich przyjto za: Sownik acisko-polski,
pod red. M. Plezi, t. 1, Warszawa 1959, s. XLILI.
~ 163 ~
INDEKS NAZWISK
A
Abramowska Janina 24, 2931, 33, 36, 44,
51, 66, 73, 74, 76, 77, 79, 88, 91, 94, 118,
126, 127, 149, 154, 157
Achilles Tatios 50
Adamczewski Stanisaw 12, 96, 101, 155
Adamczyk Monika 157
Alkajos 97
Allen Don Cameron 15, 155
Amat Jaqueline 153
Andrzejowczyk Maciej 153
Appel Wodzimierz 153
Arystoteles 16
Asklepiades 98
Axer Jerzy 149
B
Backvis Claude 13, 33, 47, 74, 93, 99, 113,
114, 155
Bacon Francis 16, 55, 96, 151, 154
Balbus Stanisaw 49, 137, 155
Barowska Maria 48
Barmeyer Eike 118, 155
Batkin Leonid 147
Biaostocka Jolanta Maurin 100
Biaostocki Jan 14, 15, 96, 155, 158
Bianki Hiacynt 119, 136
Biegeleisen Henryk 12, 28
Bielski Marcin 91
Biekowski Tadeusz 1214, 16, 34, 50, 52,
79, 106, 149, 155, 159
Bion 18, 42
Boski Jan 24, 30, 154
Bobrowski Antoni 20, 155
Boccaccio Giovanni 83, 97, 154
Boecjusz (Boethius) 115
Bolecki Wodzimierz 31, 77, 127, 154
Bolgar Robert Ralph 155
Boriaud Jean-Yves 141
Borowski Andrzej 108
Borowy Wacaw 81
Brahmer Mieczysaw 155
Brklin-Gersuny Gabriele 102, 155
Broch Hermann 17
Brodziski Kazimierz 12, 70
Brodzka Alina 137
Brckner Aleksander 12, 153, 155
Brzozowski Jacek 13, 118122, 155
Budzisz Andrzej 155
Bujnicki Tadeusz 33, 88, 154
Bush Douglas 7, 66, 73, 86, 91, 95, 110,
155
C
Cezary Franciszek 17, 153, 154, 165
Chance Jane 155
Chechowski Henryk passim 12, 25, 52, 53, 67,
68, 83, 88, 94, 106, 108, 111, 113116, 121,
127, 130, 131, 135, 140, 141, 153, 157, 161
Chrzanowski Ignacy 10, 156, 158
Coleman Robert 84, 154
Comes Natalis (Natale Conti) 55, 72, 77,
83, 114, 154, 165
Curtius Robert Ernst 108, 155
~ 164 ~
Cytowska Maria 25, 50, 155
Czerniatowicz Janina 155
D
Dancygier Jzef 147, 157
Danielewicz Jerzy 153
Diomedes 9, 154
Dobakwna Anna 1012, 23, 30, 31, 41,
45, 67, 79, 102, 155
Donatus Aleksander 154
Dramiska-Joczowa Maria 54, 160
Duchnicwna Katarzyna 58
Duk Jzef 13
Dutka Anna 156
Dziama Leszek Maria 28, 48, 156
Dziechciska Hanna 33, 155
E
Elandt Bronisaw 10, 12
Empson William 156
Erazm z Rotterdamu 16
Euhemeros z Messeny 14
Eustachiewicz Maria 89
Euzebiusz z Cezarei 15
F
Falcka Barbara 7, 158
Feder Lilian 78, 156
Fei Alfred 156
Fredn Gustaf 156
Friedman John Block 102
Frye Northrop 35, 66, 67, 75
Fuliska Agnieszka 42, 156
G
Gaida Klaus 18, 160
Garin Eugenio 156
Gawiski Jan, passim 12, 28, 29, 38, 39, 4850,
5356, 61, 8082, 8486, 90, 99, 100,
104, 109, 111, 115, 116, 119, 120, 127, 128,
132, 134, 136, 144, 145, 148, 156, 161
Geremek Bronisaw 38
Giraldi Lilio Gregorio 154
Gbicka Ewa Jolanta 33, 99, 155, 156
Gowiski Micha 10, 32, 35, 42, 156
Grski Ryszard 87, 159
Grant Michael 78, 156
Graves Robert 97, 156
Greg Walter Wilson 7, 39, 86, 156
Grimal Pierre 156
Grochowiak Stanisaw 13
Gruchaa Janusz S. 108
Grybosiowa Antonina 158
Grzeszczuk Stanisaw 108
Grzekowiak Radosaw 143, 153, 156
Guarini Battista 7
H
Hagen Hermannus 154
Hahn Wiktor 156
Herbert Zbigniew 20
Hermogenes z Tarsu 135, 136
Hernas Czesaw 26, 111, 143, 156
Hezjod 18, 32, 43, 96, 118, 130, 153
Highet Gilbert 79, 85, 105, 156
Holloway John 156
Homer 15, 16, 18, 43, 75, 82, 95, 118, 154
Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 16, 19,
74, 103, 106, 126, 153, 160
Hyginus 76, 141, 154
I
Izydor z Sewilli 15
J
Jarosiska Izabela 10, 160
Jarzyna Franciszek 24, 111, 158
Jaworski Tadeusz 24, 156
Jekiel Wojciech 156
Jezus Chrystus 85, 102
Joukovsky-Micha Franoise 121, 156
Joyce James 34
Jurewicz Oktawiusz 153
K
Kallimach 12, 50, 139
Kalpurniusz (Titus Calpurnius Siculus) 98,
106
Kamieska Anna 153
Kamiska Krystyna 15, 96
Kamykowski Ludwik 10, 156
Karpiski Adam 24, 111, 156, 159
~ 165 ~
Karpowicz Mariusz 156
Kirchner Gottfried 117, 156
Kleinhardt Werner 157
Klonowic Sebastian Fabian 13, 69, 157
Kaska Maria 32
Kmita Jan Achacy 8, 72, 141, 154
Kobus-Zalewska Hanna 20, 34, 101, 125,
126, 157
Kochanowski Jan 13, 23, 24, 28, 30, 38, 40,
44, 60, 81, 83, 104, 107, 108, 109, 110,
120, 122, 128, 139, 150, 159
Kochowski Wespazjan 50, 89
Kolumella (L. Iunius Moderatus Columel-
la) 114
Korniowicz Norbert 22
Kostczanka Katarzyna 64, 122, 133
Kostkiewiczowa Teresa 10, 157
Kosyl Czesaw 23, 133, 157
Kotarska Jadwiga 105, 125, 132, 133, 135,
157
Kowalczyk Jerzy 24, 159
Kowalska Alina 158
Krawczuk Aleksander 63, 97, 156
Krzeczkowski Henryk 63, 97
Krzewiska Anna 7, 8, 11, 22, 2326, 39,
48, 85, 104, 150, 157
Krzyanowski Julian 87, 116, 159
Kubiak Zygmunt 32, 9799, 153, 156,
157
Kukla Aleksandra 13, 89, 157
Kutuniakowa Janina zob. Abramowska
Janina
Kuma Erazm 17, 18, 157
L
Levin Harry 111, 157
Lvi-Strauss Claude 32
Lewis Clive Staples 105, 157
Linde Samuel Bogumi 18
Lipiski Jzef 8, 157

anowski Jerzy 25, 49, 96, 130, 153, 154,

156, 157
awiska Janina 25, 63, 140, 157
empicki Stanisaw 159
M
MacLachlan Bonnie 157
Malicki Jan 13, 50, 88, 133, 157
Maniewska Danuta 12, 153, 157, 161
Marcjalis (Marcus Valerius Martialis) 106
Marino Giambattista 40
Markiewicz Henryk 17, 19, 32, 35, 50, 126,
156158
Mayenowa Maria Renata 17, 147, 157
Mazurkowa Boena 48, 120
Miaskowski Kasper 13, 31, 89, 157
Michaowska Teresa 8, 9, 12, 15, 23, 44, 65,
126, 133,156159
Mieletinski Eleazar 17, 147, 157
Mikoajczak Aleksander Wojciech 13, 65,
66, 126, 157
Mikulska Zofia 157, 161
Mikulski Tadeusz 12, 25, 153, 157, 161
Milewska Barbara 13, 157
Milton John 7
Mojesz 102
Morawiska Agnieszka 124
Morsztyn Hieronim 26, 41, 100, 159
Morsztyn Jan Andrzej 26, 41, 88, 100, 157, 159
Morsztyn Zbigniew 107
Moschos 42, 97, 139
Mroczek Katarzyna 28, 87, 91, 157
Mrowcewicz Krzysztof 121, 159
Muskat-Tabakowska Elbieta 35, 156
N
Navagero Andrea 25
Nemezjanus, 97
Nieznanowski Stefan 31
Nowak Zbigniew Jerzy 27, 45, 120, 158
Nowicka-Jeowa Alina 24, 89, 149, 155,
157, 159
Nycz Ryszard 42, 156
O
Obiedziska Teresa 7, 158
Obremski Krzysztof 29, 75, 458
Ocieczek Renarda 29, 48, 59, 120, 158
Oko Jan 13
Okopie-Sawiska Aleksandra 10
Opacki Ireneusz 120
~ 166 ~
Orozjusz (Paulus Orosius) 15
Ossoliski Jerzy 48
Ostrowski Witold 105
Otwinowska Barbara 7, 12, 23, 24, 158, 159
Otwinowski Walerian 17, 72, 114, 154, 160
Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 15, 17,
19, 32, 37, 39, 50, 72, 96, 98, 108, 116,
139, 141, 153, 160, 165
P
Panofsky Erwin 14, 15, 96, 100, 124, 158
Parandowski Jan 32
Parnicki Teodor 20
Pasierb Janusz St. 158
Patterson Annabel M. 136, 158
Pauli egota 28, 153
Pelc Janusz 7, 24, 45, 52, 102, 103, 106,
107, 110, 121, 153, 155, 158, 159, 161
Pindar 16, 126
Piotrkowczyk Andrzej 17, 72, 154
Platon 97
Plezia Marian 16, 75, 154, 162
Pliszczyska Janina 158
Pliszewski Jan 158
Pachciska Krystyna 27, 45, 158
Podbielski Henryk 158
Poggioli Renato 24, 111
Pollak Roman 24, 153, 158, 161
Pomey Francois Antoine 40, 76, 103, 114,
154, 165
Pomian Krzysztof 33
Pontanus Jacobus (Spanmller) 9, 154
Poprawa Adam 90, 159
Porbski Stanisaw 23
Possevino Antonio 16, 154
Potocki Wacaw 13, 50, 88, 94, 132, 133,
157, 160
Prejs Marek 121, 159
Protasowicz Jan z Mohilnej 83, 154
Prudencjusz (Aurelius Prudentius-Clemens)
114
Pseudo-Kalpurniusz 153
Pseudo-Teokryt 42
R
Rabiska Agnieszka 160
Rachwa Stanisaw 93, 113, 161
Rejter Artur 158
Ribbeck Otto 154
Riese Alexander 153
Robortello Francesco 154
Roszkowska Wanda 55, 73, 76, 126, 157
Rosinus Joannes, 154
Rowiski Cezary 102
Rymkiewicz Jarosaw Marek 91, 158
S
Safona 97, 98
Sandauer Artur 24, 154
Sannazzaro Jacopo 7, 50
Sarbiewski Maciej Kazimierz 13, 14, 16, 65, 74,
75, 77, 97, 100, 117, 125, 126, 154, 157, 158
Sarnowska-Temeriusz Elbieta 12, 14, 16,
19, 21, 74, 77, 88, 89, 133, 137, 158
Scaliger Julius Caesar (Scaligero Giulio Ce-
sare) 8, 9, 154
Schaeve Henryk 16, 85, 108, 114, 154
Scharffenberger Mikoaj 72, 141, 154
Segal Charles 62, 102, 158
Seredyski Wadysaw 12, 28
Serwiusz (Marcus Servius Honoratus) 114,
154
Seznec Jean 14, 15, 33, 34, 79, 95, 96, 158
Skowski Jan 37, 141, 154
Sp Szarzyski Mikoaj 116
Sieniawski Adam Hieronim 64, 65, 122
Sinko Tadeusz 12, 25, 49, 50, 157, 159
Skarszewski Stanisaw 28
Skimina Stanisaw 16, 75, 154
Skubalanka Teresa 11, 20, 159
Skwarczyska Stefania 13, 159
Slochower Harry 159
Sawiski Janusz 10, 19, 31, 33, 77, 88,
127, 154, 157, 158
Smolik Jan passim 24, 25, 30, 83, 86, 92, 98,
108, 109, 113, 128, 132, 133, 137, 138, 153,
156, 158160
Sokolski Jacek 28, 115, 117, 159
Sokoowska Jadwiga 159
Spenser Edmund 7
Stabrya Stanisaw 8, 12, 13, 31, 32, 34, 50,
56, 102, 125, 153, 157, 159
Stacjusz (Publius Papinus Statius) 114
~ 167 ~
Stanford William Bedell 159
Starnawski Jerzy 13
Stawecka Krystyna 97, 131, 154, 159
Sternacki Sebastian 114, 154
Stpie Marian 11, 159
Stpie Pawe 26, 27, 71, 100, 157, 159
Stoff Andrzej 119, 159,
Suchodolski Bogdan 33
Szarski Stanisaw 13
Szastyska-Siemion Alicja 153
Szczerbicka-lk Ludwika zob. lk Lu-
dwika
Szostek Teresa 15
Szwarcwna Wanda 85, 110, 159
Szymonowic Szymon passim 8, 10, 12, 18,
25, 28, 3639, 42 45, 4851, 53, 59,
60, 63 67, 69, 71, 74, 80 87, 89, 98,
102104, 106, 107, 109, 110113, 115,
119, 120, 122, 128, 129, 130, 133, 134,
136, 138140, 144, 148, 153, 155159,
161

laski Jan 24, 25, 138, 158, 159

lk Ludwika 26, 28, 29, 34, 40, 41, 44, 58,
60, 90, 91, 100, 107, 109, 121, 135, 136,
153, 159, 161, 162
nieko Dariusz 111, 152, 159
widerkwna Anna 19, 49, 95, 154, 159
wierczyska Dobrosawa 87, 159
wierkowski Ksawery 83, 154
T
Tarnogrska Maria Joanna 17, 159
Tasso Torquato 7, 48
Teokryt 18, 22, 25, 39, 49, 59, 63, 80, 87,
97, 105, 119, 139, 140, 154
Thilo Georgius 154
Thomas Richard F. 154
Tokarz Boena 160
Trzynadlowski Jan 160
Tuve Rosemond 160
Twardowski Samuel 99, 113, 155
U
Urbaczyk Stanisaw 11, 159
V
Viperano Antonio Giovanni 8, 9, 11, 39, 154
W
Waliska Marzena 29, 120
Weimann Robert 18, 160
Weinberg Bernard 8, 9, 160
Weinrich Harald 54, 160
Weintraub Wiktor 81, 107, 122, 123, 139
Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 8, 9,
15, 16, 18, 19, 22, 37, 39, 49, 72, 75, 84,
98, 104, 105, 107, 108, 110, 111, 114,
124, 129, 139, 141, 154
White John J. 19, 32, 34, 51, 56, 160
Wichowa Maria 17, 160
Wieszczycki Adrian J[an?] passim 25, 86, 93,
98, 107, 112, 113, 116, 127, 129, 130133,
141, 161
Winiarczyk Marek 14, 160
Wissowa Georg 114
Wiszniewski Micha 12
Witczak Tadeusz 12, 153, 157, 161
Witkowska Alina 10, 160
Woronczak Jerzy 162
Woyno Pius 40, 76, 154, 165
Wjcik Andrzej 122, 160
Z
Zabocki Stefan 94, 132, 160
Zamoyski Tomasz 17, 103
Zawada Andrzej 90, 159
Zimorowic Jzef Bartomiej passim 26, 38,
4044, 54, 55, 57, 58, 61, 6971, 74, 79,
86, 8890, 96, 98, 100, 101, 103, 104, 107,
110, 112, 113, 115, 116, 117, 120122,
128, 124, 130, 131, 132, 134, 135, 143, 144,
148, 149, 153, 155, 156, 159, 161
Zimorowic Szymon passim 26, 27, 28, 40, 41,
43, 4648, 52, 55, 59, 60, 61, 79, 84, 87, 88,
9794, 99, 100, 101, 103, 107, 109, 115,
116, 117, 120, 122, 124, 127, 128134,
136, 142, 143, 153, 158, 159, 162
Ziomek Jerzy 23, 31, 77, 109, 127, 154, 160
Zygmunt III Waza, krl polski 45, 82

ebrowski Jakub 17, 154, 160, 165

~ 168 ~
INDEKS POSTACI MITOLOGICZNYCH
A
Achilles 40, 46, 104
Admet 57, 84
Adonis 19, 34, 40, 5255, 64, 65, 73, 122,
128, 129
Akteon 53, 128
Akwilon 130
Alcydes (Alcyd) zob. Herakles
Alfeusz 42
Alkestis 57, 77
Amfion 60, 61, 101, 102, 103, 141
Amor zob. Kupido
Andromeda 43
Apollo 36, 44, 45, 47, 54, 65, 73, 77, 8082,
84, 89, 94, 95, 113, 123, 126, 127, 130,
133135, 138, 142, 145
Ares zob. Mars
Aretuza 42
Ariadna 33, 52, 55
Arion 61, 101, 103
Artemida zob. Diana
Atalanta 37, 50, 53, 67, 83, 94, 140
Atena (Minerwa) 80, 81, 85, 105, 135
Atropos 124
B
Bachus (Dionizos) 32, 52, 69, 89, 100, 141
Bellerofon 134
Boreasz 130
C
Ceres (Demeter) 79, 80, 116
Charybda 36
Chiron 28, 104
Cyntia zob. Diana
Cyntius zob. Apollo
Cypryda (Cyprys) zob. Wenus
D
Dafne 47, 54, 94
Dafnis 60, 101, 104, 110, 113, 133
Danae 54
Danaidy 37
Dedal 59
Dejanira 37
Deukalion 129
Diana (Artemida) 8, 36, 44, 45, 50, 51, 53,
73, 7982, 87, 93, 123, 132, 142
Dione (Plejada) 132
Dione zob. Wenus
Dioskurowie 63
Dirke 141
Driady 110, 113, 142
E
Echo 55, 89, 113, 130
Egle 133
Elektra Atalancka (Atlantycka) 36
Eos 47, 113, 131
Eros zob. Kupido
Eury 130
Eurydyka 61, 87
F
Faeton 58, 59, 130
Faun 38, 67, 104, 105109, 112, 113, 115, 128,
140
~ 169 ~
Feb zob. Apollo
Filomela 30
Flora 132
Fortuna 87, 91, 115117, 124, 130
G
Galatea 46, 132
Ganimedes 67, 68, 94
Gracje (Charyty) 95
H
Hefajstos zob. Wulkan
Hektor 40
Helena 40, 41, 56
Herakles (Herkules) 14, 37, 44, 45, 82, 95
Hermes zob. Merkury
Hesper 130
Hippodamia 46
Hippomenes 47
Hymen 41, 46, 48, 69, 74, 79, 88, 91, 100,
117, 132, 142144
Hymnidy 113
I
Idas 63
Ikar 59, 77
J
Jazon 49
Jowisz (Zeus, Jupiter) 15, 53, 56, 63, 67, 78,
82, 84, 122, 145
Junona (Hera) 78
Jutrzenka zob. Eos
K
Kallisto 50
Kalliope 122
Kameny zob. Muzy
Kastor 63
Kirke 49
Kloto 70, 71, 79, 124, 144, 148
Krenidy 142
Kreon 49
Kupidyn (Amor, Eros) 4043, 46, 47, 54, 56,
6971, 73, 74, 79, 87, 88, 91, 92, 96101,
105, 115, 117, 124, 127, 128, 129, 142, 143
L
Lachezis 92, 124
Leukippos 63
Linces 63
Lucyna 87
M
Manto 68, 141
Mars (Ares) 33, 65, 97
Marsjasz 52, 101, 104, 134
Medea 38, 49, 151
Meleager 50, 53, 67, 94, 140
Menady 69
Merkury (Hermes) 15, 44, 85, 95, 97
Mnemosyne 119, 120, 122
Mojry zob. Parki
Molorchos 94
Muzy 44, 45, 64, 65, 68, 79, 89, 91, 118
122, 124, 126, 130, 133, 134, 136, 138,
142, 144, 145, 150, 160
N
Najady 108, 110, 112, 133, 138
Napeje 33, 99, 113, 114, 141, 142
Narcyz 32, 55
Nemezis 117
Nereidy 113
Nimfy 42, 47, 50, 51, 67, 68, 74, 84, 89, 93,
94, 105, 106, 108 110, 112114, 121,
122, 127, 130, 133, 138, 142
Niobe 53, 57, 58
O
Odyseusz 32
Ojnomaus 37
Oready 113
Orfeusz 3537, 61, 62, 68, 83, 88, 94,
101104, 132
P
Pales 141
Pallas zob. Atena
Pan 44, 68, 79, 80, 94, 104, 105, 108, 112,
113, 124, 140, 145, 150
Panienki zob. Muzy
Parki (Mojry) 124, 128
~ 170 ~
Parys 40, 54, 56
Patrokles 40
Pegaz 134
Pelias 49
Pelops 46
Penelopa 43
Perimeda 49
Persefona 61, 87
Perseusz 43, 77, 152
Pierydy zob. Muzy
Plejady 132
Polideukes 63
Polifem 133
Poliksena 46
Priap 141
Prokne 20
Prometeusz 32
Pyrra 129
S
Saturn 97
Satyr 82, 104, 115
Scylla 36
Semele 141
Sylen 3739, 73, 84, 89, 101, 104 106,
108, 112, 115, 129
Sylwan 105, 106, 128
Syriusz 130
T
Talia 122, 135
Tejrezjasz 68, 141
Tereusz 30
Tezeusz 20, 55
Tyche 115
Tytan 113, 127, 131
Tyton 47
W
Wenus (Afrodyta) 19, 33, 34, 4043, 52,
5456, 64, 65, 6971, 73, 77, 79, 81,
8789, 92, 97, 98, 105, 115, 117, 122
124, 127, 129, 132, 139, 142, 143, 145,
148, 150
Wulkan (Hefajstos) 37, 82
~ 171 ~
SPIS ILUSTRACJI
N. Comes, Mythologiae, sive explicationis fabularum, Francofurti 1587, s. 1. Egzemplarz Biblioteki
Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu, sygn. XVI.0.9204
P. Ovidiusz Naso, Metamorphoseon, to jest Przeobraenia, prze. J. ebrowski, Krakw, dr. F. Cezary
1636, karta tytuowa. Egzemplarz Biblioteki Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we
Wrocawiu, sygn. XVII 2776
F.A. Pomey, Pantheum mythicum albo bajeczna bogw historia, prze. P. Woyno, Warszawa 1768,
ilustracja po s. 200: Faun. Egzemplarz Biblioteki Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we
Wrocawiu, sygn. XVIII 3863
Ibidem, ilustracja po s. 212: Diana
~ 172 ~
W serii
BIBLIOTHECA PAUCARUM HISTORIARUM
dotychczas ukazay si:
Posta w literaturze.
Wizerunek staropolski
2001 r.
D O ANUTA STASZEWSKA
Kilka opowieci o niektrych dolegliwociach
bycia poet emigracyjnym i inne historie
I wydanie 2000 r., II wydanie 2001 r.
MAREK PYTASZ
(nakady wyczerpane)
Dyskurs przekad interpretacja.
Literatura staropolska i jej trwanie
we wspczesnej kulturze
2001 r.
PIOTR WILCZEK
Kobieta w literaturze.
Tekstowe wizualizacje
2001 r.
B W OENA ITOSZ
Bohater powieci socrealistycznej.
2001 r.
M P AGDALENA IEKARA
Pisz o milczeniu.
wiat poetycki Anny Kamieskiej
2002 r.
I G WONA RALEWICZ-WOLNY
Studia o dawnej ksice
2003 r.
R O ENARDA CIECZEK