Pawe Jasienica

Rozwaania o wojnie domowej

1
ROZWAANIA O WOJNIE DOMOWEJ
Strome !icz"i wiod# w mie$cie Poza%es do zam"& dro%a na je%o dawn'
(odw)rzec zanrza si* na c+wi!* w cie, -ram' w'ci*tej w (odstawie w'so"ie%o
%raniastos(a wie'& jed'ne%o zreszt# .ra%ment o-warowa,& "t)r' w stanie zno$n'm
docze"a // st!ecia0 Dziesi*ci o"r#%'m -asztom& o"a!aj#c'm twierdz*& (owiodo si*
%orzej& (rzetrwa' j t'!"o ic+ o-rose (n#czami "i"t'0
1astion' zd#'' si* rozs'(a2& dziedziniec za$ (rzemieni2 w (i*"n' (ar"&
za$miecon' r)wnie starannie& ja" i wie!e inn'c+& znacznie sawniejsz'c+ i -ardziej
re(rezentac'jn'c+ miejscowo$ci sod"iej 3rancji& 4stawione mi*dz' drzewami -arier'
$wiadcz#& e ter'torim t'm wada o-ecnie ttejsz' "!- je5dziec"i0 Ani jedne%o
"awa!erz'st' nie wida2& (iesz'c+ -ra" ta"e 67 -ez!dzie i cisza& (o%*-iana stmion'm
d5wi*"iem dzwon siedemset!etnie%o "o$cioa $w0 Ja"-a& "t)r'$m' (rzed c+wi!#
o%!#da!i w $r)dmie$ci0
8ra.i!i$m' do Poza%es w niedzie!ne (odnie0 Moe d!ate%o zatem ta" (sto
-'o na zam"& rojno za$ na r'n"& w (o-!i "o$cioa9 Jeste$m' w Wandei0 Stat'st'"i
(oczaj#& e osiemdziesi#t (rocent miesz"a,c)w te%o de(artament to "ato!ic'
(ra"t'"j#c'0 Par* %odzin wcze$niej nat"n*!i$m' si* w (ewnej wiosce na (rzesz"od*
or'%ina!nej natr'0 Zatarasowa nam dro%* (oc+)d& w'swaj#c' si* z szero"o otwart'c+
drzwi "o$cie!n'c+0 Naj(ierw sz' dzieci 6 %rzecznie& (arami& (od o(ie"# za"onnic0
Potem "rocz' "si#dz w "om' i st!*& za nim ros' modzian w as'$cie dw)c+ dziewoi o
t'(ie raczej nadwi$!a,s"im ni)s (ot*n' wieniec0 Da!ej ('n# %)r# :trico!ore; i do(iero
(osn*a rocz'st'm marszem caa c+'-a& "rze(i#co !iczna (ara.ia0 Ani jedna (osta2 nie
miaa w'%!#d rz*dowe%o& sami wie$niac' (rz'strojeni (o niedzie!nem0
Sta!i$m'& w'%asiwsz' motor& -o (ami#t"ow' "rz'& (od "t)r'm )w wieniec mia
zosta2 zoon'& widnia t (o dr%iej stronie as.a!t i nic nie wr)'o r'c+e%o
od-!o"owania szos'0 Z "o!mn' w'sn# si* jedna" ja"i$ czowie"& rc+em ramienia
2
(o"aza& "t)r*d' mona o-jec+a20
S(at'nowana j (onie"#d trad'cja "artezja,s"a w'tworz'a w t'm "raj
o-'czaje& %dzie indziej dot'c+czas jeszcze nie od"r'te0 Po-oni (ara.ianie z o"o!ic
<eriza'& "t)r'm ni"t nie m)% rz*dowo na"aza2 dzia w re!i%ijno7(atriot'cznej (rocesji&
nie ciesz'!i si* wida2 z (a("i& w ja"# (o(ad!i tac'& co w (orze na-oe,stwa %aniaj#
samoc+odem i nie zwracaj# wa%i na !o"a!ne w(rawdzie& !ecz i narodowe zarazem
rocznice0 <z'-' a naw'" to!eranc'jne%o tra"towania (ostaw& za(atr'wa, i
(ost*(owania inn'c+ !dzi9 Za-o-onn' !*" o%arnia (rz' ws(ominani o te%o rodzaj
zjawis"ac+0 A-' t'!"o w z# %odzin* nie (owiedzie2& nie rzec000
Nam)wiem towarz'sz' (odr)' do odwiedzenia Poza7%es& (oniewa z
nieod(artej (otrze-' wewn*trznej za-raem si* do tro(ienia w Wandei (ami#te" (o t'c+
czasac+& w "t)r'c+ i we 3rancji ze zdmiewaj#c# do(rawd' stanowczo$ci# (r)-owano
szcze%)owo re%!owa2 mec+anizm +istorii i natr* !dz"#0 Pewien rozczarowan'
.i!ozo. stre$ci wzmian"owan# w (o(rzednim zdani tendencj* w s(os)- wan' d!a
wsz'st"ic+ c+'-a narod)w i czas)w= :1#d5 moim -ratem a!-o ci* za-ij*; 6 sz'dzi0 >!e
s"o,cz' m#dr' <+am.ort0 Pr)-a samo-)jstwa nie (owioda m si*& !ecz zmar w"r)tce z
zadan'c+ so-ie samem o"a!ecze,0
Jest o cz'm rozm'$!a2 i o(owiada2 w$r)d rin zam" w Po7za%es0 Pi*2set z
o"adem !at tem -' ttaj (anem marszae" "r)!estwa& ?i!!es de Rais& (ocz#t"owo
towarz'sz -roni Joann' d@Arc& (otem %)wn' we 3rancji wasa! szatana0 Nie wiem& cz'
(rowadzono ja"ie -adania (od mrami Poza%es0 W .osac+ (o-!is"ie%o 8i..a%es&
%dzie si* znajdowaa %)wna z siedzi- marsza"a& odna!e5!i "o(acze znaczn# (odo-no
i!o$2 "o$ci dzieci*c'c+& nosz#c'c+ $!ad' zadan'c+ na 'wo tortr0 ?i!!es de Rais
(r)-owa z's"iwa2 zoto& s"adaj#c dia- w o.ierze serca& "rew& ocz' i ramiona
odznaczaj#c'c+ si* rod# modzieniasz")w0 4wi*zion' w Mac+eco! 6 znan'm dzisiaj z
(rod"cji %odnej (o!ecenia -rand' :Se%in; 6 stracon' zosta (-!icznie AB (a5dzierni"a
CDDE ro" w Nantes0 S"rc+a& ja"# w'"aza& s(rawia& e (owieszono %o t'!"o&
(o(rzestaj#c na s(a!eni tr(a0
Jedna"e to nie czarno"si*s"ie trad'cje w'da' mi si* naj-ardziej %odne wa%i w
3
Poza%es0 Wa$ciw'm ma%nesem -' d!a mnie niez-'t w'so"i "rz' "amienn'&
wznosz#c' si* w (ar"& zaraz na !ewo od -ram' wjazdowej0 Na F(odstawie je%o&
nosz#cej .orm* trzec+ stawion'c+ na so-ie (ionowo wa!c)w& widnieje nast*(j#c'
na(is = :SoGenez Gos de ceH Ii donnJrent !er Gie (or Die et !er (a's;0
Dziwna o%)!ni"owo$2& dziwna anonimowo$2 w t'm "raj& %dzie w "ad'm c+'-a
"o$cie!e o%!#da2 mona "amienne ta-!ice z dziesi#t"ami& z set"ami nazwis" (o!e%'c+ w
o-ronie ojcz'zn' onierz'7(ara.ian0 Na (odni Mas'w <entra!ne%o& w (os*(nej
"rainie <asses& nieda!e"o s'nnej jas"ini AGen7Armand& w$r)d "rajo-raz
(rz'(ominaj#ce%o miejscami s(o(!ar'zowane dzisiaj zdj*cia (owierzc+ni Ksi*'ca&
widziaem (omni" o.iar (ewnej -itw' (art'zanc"iej i s(owodowanej (rzez ni# (ac'.i"acji
re%ion0 Litania nazwis" o -rzmieni .rancs"im ocz'wi$cie& !ecz ta"e i +isz(a,s"im0
Krz' w Poza%es stoi na miejsc z-iorowej e%ze"cji0 Jedna z rewo!c'jn'c+
:"o!mn (ie"ie!n'c+; rozstrze!aa ttaj (i*2dziesi*ci (owsta,c)w wandejs"ic+0 8a"e
(ac'.i"acja zatem& t'!e e znacznie wcze$niejsza0 Dat' na "rz' -ra"& a!e to msiao si*
od-'2 w ro" CMND& w "o,c zim' !- na (rzedwio$ni0
Z or'%ina!nie w'z's"an'mi ws(omin"ami o tej e(oce zet"n*!i$m' si* j
(o(rzednie%o wieczor w Part+ena'& (ooon'm na sam'm (o%ranicz :Wandei
wojennej;& znacznie o-szerniejszej od dzisiejsze%o de(artament0 Na "arcie men& "t)r#
nam (oda (atron restaracji& widnia' in.ormacje (ozostaj#ce w (o$rednim jed'nie&
(rz'wa-iaj#c'm nieja"o zwi#z" z za!etami "c+ni i (iwnic miejscow'c+0 Ocze"j#c&
-ardzo zreszt# "r)t"o& na (rz'staw"i& mona -'o si* dowiedzie2& ja" so-ie w o"o!icac+
Part+ena' !- w nim sam'm (ocz'na !at tem sto "i!"adziesi#t :-ia'; de Lescre i ja"
na to rea%owa :-*"itn'; Westermann0
I ta" oto zw'czajna "arta restarac'jna (o('c+a od raz na wa$ciw# dro%*&
s"ania do rozm'$!ania nie t'!"o o (ro-!emac+ i str"trac+& !ecz ta"e 6 a moe (rzede
wsz'st"imO 6 o !dziac+& o ic+ !osac+ nieraz -ardzo z (ozor od!e%'c+ od ja"iej"o!wie"
!o%i"i0 & Dwdziestosiedmio!etni& (o-on'& stateczn'& zadziwiaj#co zr)wnowaon' mar"iz
Ldwi" Maria de Lescre (ewnej noc' jesiennej s"o,cz' z ran w .r%onie (o-itej& na
sza!one rzecz' (or'waj#cej si* armii (owsta,czej0 Po"a!eczon' o"ro(nie& w'zion#
4
dc+a ta" s(o"ojnie i cic+o& e jad#ca "onno t (rz' wozie maon"a nicze%o nie
zawa'a0 Rewo!cjonista z "rwi i "o$ci& nie znaj#c' miosierdzia %enera 3rancisze"
J)ze. Westermann w "i!"a miesi*c' (o sw'c+ wandejs"ic+ w'si"ac+ i (rzewa%ac+
za"o,cz' 'wot w Par'& (od noem %i!ot'n'0 O nie(ene dwa !ata wcze$niej
sztrmowa on tam wraz z san7"i!otami 8i!erie0
A!e dziaa t w Wandei& wie!"# saw* zdo-' i ta"i& co si* (o(rzednio z trdem
w'm"n# s(od teje %i!ot'n'= !e%endarn' 3rancisze" Sewer'n Marcea& dow)dca
Le%ion ?erma,s"ie%o& w "t)r'm o-o" Niemc)w s'!i Po!ac'& Wosi& Szwajcarz'&
rozmaici sowem entzja$ci idea)w :r)wno$ci& wo!no$ci& -raterstwa;0 Inn'm jedna"e&
c+wa!e-n# zasad# rewo!c'jnej czjno$ci (rzej*t'm w'znawcom t'c+ sam'c+ +ase nie
w'starcz'o wida2 m*stwo i (o$wi*cenie& "t)r'mi si* Marcea -' j (o(isa (odczas
o-ron' Perdn (rzed Prsa"ami0 O7s"ar'!i %o o zdrad*& zam"n*!i& (arcie #da!i "ar'
$mierci0 4as"awion' szcz*$!iwie& w maj (rz'-' Marcea do Wandei& tra"towa
(owsta,c)w !dz"o i w t'm sam'm jeszcze CMNQ ro" zada im dec'dj#ce "!*s"i w (o!0
W trz' !ata ()5niej zmar z ran odniesion'c+ na wsc+odnim .roncie& w -itwie (od
A!ten"irc+en0 W)dz astriac"i& arc'"si#e Karo!& oso-i$cie zo' +od zwo"om
rewo!c'jne%o %eneraa& "t)r' za "r)!a osi#%n# sam szcz't "arier' wojs"owej dost*(nej
mieszczaninowi= -' wac+mistrzem "irasjer)w0
W#t(i2 wo!no& cz' za "r)!a sam Na(o!eon 1ona(arte mia-' za(ewnione co$
wi*cej ni sto(ie, "a(itana0 Od "and'data na o.icera #dao si* w'!e%it'mowania z
czterec+ (o"o!e, sz!ac+ectwa0 8a"i (r)% m)%& owszem& (rze"rocz'2 czowie"& "t)re%o
dziad za!edwie w'jedna "si*cia tos"a,s"ie%o do"ment stwierdzaj#c' (rz'na!eno$2
.ami!ii do +er-ow'c+0 A!e najw'sze sto(nie zarezerwowane -'' w armii monarszej d!a
dziedzic)w o wie!e ws(ania!sz'c+ (atent)w0
Rewo!cja zmiota te (rze%rod'0 M)wi si* ssznie& e za(ewnia ona awans
mieszcza,stw0 Rwcze$ni (-!ic'$ci w'wodzi!i otwarcie& i do-r'm o-'wate!em moe
-'2 t'!"o czowie" zamon'0 Wsz'st"o to (rawda& !ecz w$r)d marsza")w Na(o!eona -'!i
tac'& co si* w'c+owa!i w r'nszto"ac+ Par'a& (o cdz'c+ stajniac+ !- w rodzicie!s"ic+
iz-ac+ rzemie$!nicz'c+0 adna .orma nie o-ejmie -o%actwa rzecz'wistej +istorii0
5
<+o(i wandejsc' zna!i i (rz'j*!i rewo!c'jn# zasad* r)wno$ci wsz'st"ic+ !dzi0
Do dzia w swej "ontrrewo!cji za(rosi!i& mora!nie (rz'msi!i (onie"#d& o"o!iczn'c+
ziemian& dawn'c+ o.icer)w Ldwi"a /PI0 Lecz wodzem (owstania w'-ra!i jedne%o ze
swoic+& Ja"-a <at+e!inea& czterdziesto!etnie%o (rzeszo wie$nia"a z Le Pin7en7
Ma%es& wzorowe%o ojca (i*cior%a dzieci0 8o on wa$nie& cn)t wsze!"ic+ (een :$wi*t' z
Anjo;& CE marca CMNQ ro" (orwa "m)w do cz'nnej wa!"i (rzeciw"o w'"onani
de"ret Konwencji Narodowej o (ierwsz'm w +istorii 3rancji i Ero(' (owszec+n'm&
o-'wate!s"im (o-orze do wojs"a0
<ae (a,stwo miao dostarcz'2 trz'st t'si*c' re"rt)w& w'!osowan'c+
s(omi*dz' znacznie wi*"szej !icz-' (o-orow'c+0 Wandea winna -'a da2 czter' t'si#ce
!dzi0 Same re(resje (o(owstaniowe "osztowa' j# -ez (or)wnania droej& (o!e%'c+ w
-oj nie s(os)- z!icz'20
Wojna domowa zacz*a si* w ro" CMNQ0 Do"adnie w dwadzie$cia !at ()5niej
(o"onana armia cesarza 3rancz)w zacz*a st*(owa2 z ziem niemiec"ic+& co.a2 si* "
wasn'm %ranicom0 Ko,cz'a si* jej wie!"a (rz'%oda& "t)rej scena rozci#%aa si* od
E%i(t i Port%a!ii (o 8artino& (ooone nieco na wsc+)d od Mos"w'0 Po dzi$ dzie, trwa
sawa e(o(ei& !ecz i to (ami*ta2 warto& e same%o jej (ocz#t" (rz'tra.i si* z-rojn'&
o.iarn' i -ardzo "rwaw' (rotest znacznej !icz-' 3rancz)w (rzeciw"o s-ie w wojs"
.rancs"im0 Niejeden z mod'c+ Wandejcz'")w& co (o!e%!i w masa"rac+ (od <+o!et&
Mans cz' SaGena'& m)%-' docze"a2 sz!i. o.icers"ic+ !- %enera!s"ic+ nawet& Prs"iej
Iaw' a!-o 1orodina i tam do(iero dc+a w'zion#2 nie ze sz"od#& !ecz z (o't"iem d!a
ojcz'zn'0 Sistoria nie %rzesz' nadmiarem !o%i"i w (otoczn'm te%o sowa znaczeni0
Posiada wasn# i stosje si* do niej w s(os)- r'%or'st'czn'0 W t'm sam'm marc CMNQ
ro" (orsz'!i si* r)wnie c+o(i -reto,sc'0 Ic+ ta"e wz-rz' de"ret o (o-orze0
Z%romadzeni (od sw'mi (rastar'mi "a!wariami& (rotestowa!i w imieni (rawa0 A"t
zjednoczenia 1retanii z "r)!estwem 3rancji 6 o%oszon' w ro" CTQA za 3rancisz"a I 6
stanowi& i aden z miesz"a,c)w "si*stwa nie moe -ez wasnej z%od' -'2 (oci#%ni*t'
do s-' (oza je%o %ranicami0
Z%romadzenie Konst'tc'jne s"asowao te omszae (rze(is' i j w st'czni
6
CMNE ro" (odzie!io 3rancj* na osiemdziesi#t trz' de(artament'0 Postanowienie to
!icz'o so-ie jedna" trz' !ata za!edwie& ws(omnian' za$ a"t nii000 dwie$cie sze$2dziesi#t
jeden0 Z-'t !e""o (otra"towano w'mow* t'c+ oraz wie! inn'c+& ca"iem rea!n'c+ .a"t)w0
Swoista !o%i"a +istorii zostaa (owanie o-raona0
1adacze na"owi odrzci!i stare& zacietrzewione (o%!#d'& (rzesta!i waa2
(owstanie za s"te" mac+inacji nieza(rz'si*7on'c+ "si*' oraz monarc+ist'cznej
sz!ac+t'0 4zna!i je za dzieo rzete!nie !dowe0 W nieod(art' s(os)- (rzemawia
stat'st'"a0 Poowa w'ro")w $mierci w'dan'c+ w do-ie 8error odnosia si* do Wandei i
1retanii0 Dwa (rocent o.iar na!eao do sz!ac+t' i t'!e do "!er& sze$2 (rocent do
mieszcza,stwa0 <zterdzie$ci osiem (rocent s"azan'c+ to c+o(i& czterdzie$ci jeden 6
rzemie$!nic' i (ro!etariat0
Ld na (ewno (rzewaa& !ecz (o niewa$ciwej stronie0
Na(o!eon& "omentj#c (ro"!amowane (rzez rewo!cj* +aso r)wno$ci& stwierdzi&
e :wojs"a wandejs"ie same -'' (od-ite (rzez t* wie!"#& zw'ci*aj#c# we 3rancji
zasad*& (rzeciw"o "t)rej wa!cz'' "ade%o dnia;0
<z'ni' to (rz' t'm w s(os)-& "t)r' zas"ocz' wsz'st"ic+0 :Niec+e (owiedz#
%eneraowie& "t)rz' od-'!i t* o"ro(n# wojn* wandejs"#& cz' Prsac'& Astriac'& onierze
ze sz"o' "si*cia de Nassa i 3r'der'"a s# r)wnie straszni ja" ci o"rtni i nie!*"!i
strze!c' z 1oca%o i LoroH9; 6 a!i si* 8rrea& niemiosiern' (ac'.i"ator "raj0
Kontrrewo!cjoni$ci w'na!e5!i metod* wa!"i t'(owo rewo!c'jn#& je$!i termin ten
oznacza2 ma !dowo$20 onierz )wczesnej armii re%!arnej -i si* w sz'"ac+
$cie$nion'c+& zwart'c+& adowa sw)j so!idn' "ara-in na roz"az i na tem(a0 Powstaniec
naciera w !5nej t'ra!ierze (otra.i w -ie% na-i2 .!int*0 W(rawn'& naw'"' do
oszcz*dzania (roc+ "sowni" nie strze!a na o$!e(0 ?d' -'sn*' !ont' mozo!nie
w'r'c+towan'c+ dzia& roje ata"j#c'c+ c+o()w (ada' na ziemi*& (rz'wiera' do niej
(as"o0 Kartacze (rze!at'wa' %)r#& na "anonier)w zwa!a si* rozw$cieczon' tm0 A je$!i
(rz'(ad"iem zawiod' (!e-ejs"ie c+'tro$ci i (odst*('& -ntownic' zni"a!i w z%rze-n'm
!a-ir'ncie swej ziemi0 4miej*tno$2 w'z's"iwania teren osi#%n*a nic+ szcz't'
dos"onao$ci0 Wierz'2 si* nie c+ce& !ecz trze-a= naoczni $wiad"owie stwierdza!i& e w
7
(rz'mors"im Marais o-jczon' strze!-# i sa"w# "rajan mia !e""o (rzesadza2 o t'czce
"anar' szero"ie na trz'dzie$ci st)( i wi*cej0 Dna t'c+ w)d -'' -a%niste& -rze%i %rz#s"ie0
?enera 8rrea narze"a na dro%i miejscowe& -ie%n#ce
/
w w'"o(ac+ i mao co
szersze od osi wandejs"ie%o w)z"a0 8wierdzi (onadto& ze na tej %!e-ie& je%o zdaniem
rodzajnej i tstej& c+wast'& wsze!"ie (aso't' ro$!inne osi#%aj# nadnatra!n#
w'-jao$20
<o do dr)%& wie!e si* od tamt'c+ czas)w zmienio& szos' s# do-re0 Lecz
ro$!inno$2 (rz' nic+ ta" nieraz -jna& e trdno nie"ied' o-serwowa2 z samoc+od ro"i
"rajo-raz0 Zie!s"o o-rasta (o-ocza nicz'm dodat"ow' %aj0
Przewodni" tr'st'czn' (rzedza !oja!nie& e na szcz't wie' "o$cioa w
miejscowo$ci Saint Mic+e!7Mont7Mercre wiedzie sto dziewi*2dziesi#t siedem sto(ni0
Warto jedna" (o"ona2 ic+ "r*to$2 i ciemno$ci& wdra(a2 si* na %a!er'j"* st)(
o!-rz'miej .i%r' arc+anioa0 Uwi#t'nia stoi na szcz'cie wz%)rza& wznosz#ce%o si* na
dwie$cie osiemdziesi#t (i*2 metr)w (onad (oziom wca!e j nieda!e"ie%o morza0
Do(iero stamt#d& z w#s"ie%o "amienne%o -a!"on& zo-acz'2 mona t* sam# Wan7de*&
"t)ra (oc+on*a& nicestwia t'!e si zw'ci*s"iej rewo!cji0
O%!#dan' z tej w'so"o$ci "raj s(aszcza si*& sa-o zna2 s.a!owanie ziemi0 Ja"-'
na o%romnej& (!ast'cznej ma(ie wida2 za to .antast'cznie -o%at# sie2 dr)e"& miedz
zwaszcza0 Kad# z nic+ znacz' -owiem ciemn' wae" 'wo(ot& %*sto (rzet'"ane%o
starodrzewiem0
Kade ()!"o o%rodzone& zam"ni*te& zasonione0 Ze z-it'c+ (asm "rzew)w& (rzez
"t)re (rzedrze2 si* mona t'!"o za cen* zdartej s")r'& w'rastaj# jeszcze cz*sto"o' (ni0
Las)w w Wandei niewie!e& drzew za to nie(rze-rane mn)stwo0
W "i!"a miesi*c' (o zwiedzeni St0 Mic+e!7Mont7Mercre z#j#em si*
stdiowaniem ra(ort %eneraa 8rrea= :Jest to "raj -ardzo (oci*t'& c+ocia nie ma
d'c+ rze"& -ardzo nier)wn'& acz"o!wie" -ra" %)r& i -ardzo (o"r't' (omimo maej i!o$ci
!as)w000 (o!a s# t (ootaczane mocn'mi 'wo(otami zasadzon'mi na -rze%ac+ row)w&
drzewa rosn# cz*sto"ro2 ta"& e tworz# (a!isad'000 Ja"e t sz'"owa2 si* do -itw'000
s"oro nier)wno$ci teren& 'wo(ot'& drzewa i zaro$!a (o"r'waj#ce (owierzc+ni* nie
8
(ozwa!aj# widzie2 da!ej ni na (i*2dziesi#t "ro")w;0
Ni"t nie twierdzi& e nic si* w Wandei nie zmienio (odczas naj$wiesz'c+ !at st
"i!"dziesi*ci0 Zna2& owszem& wie!"i (ost*(0 Poza%es za.ndowao so-ie
e!e"tr'czno$2 ja"o dr%ie miasto we 3rancji& zaraz (o Par'0 8o& co dzi$ wida2 z wie'&
na!e' (omno'2 (rzez dwa a!-o i trz'& -' oceni2 na!e'cie %enera!s"ie -iadania0
W -ia' dzie, 8rrea i je%o !dzie nie widzie!i da!ej ni na (i*2dziesi#t "ro")w0
Nie mo%!i te wiedzie2& e s"rz'da wiatra"a stawione ja" "rz' $w0 Andrzeja s'%na!izj#
s(o")j& "rz' (rost' wz'wa wojowni")w na z-i)r"i& (oz'cje (o$rednie o-wieszczaj#
a!arm !- je%o odwoanie0 Za to Wandejcz'c' w najciemniejsz# noc radzi!i so-ie $wietnie0
Oni na (ami*2 wiedzie!i& "t)r*d' mona (rzej$2 !- (od!e52& zna!i wsz'st"ie za"amar"i i
zasie"i0 1'!i z te%o "raj& to znacz' z ta"iej .rancs"iej dzie!nic'& w "t)rej i dzi$ jeszcze
zo-acz'2 mona strzec+'0
Nad sam'm At!ant'"iem& w <roiH7de7Pie& z%ie"& zatrz*sienie adn'c+ at& tr'$ci
6 acz"o!wie" to do(iero (oowa maja0 <ie"awsze -'o to& co si* o-serwowao (o
drodze0 Im -!iej ocean& t'm wi*cej ma'c+& ciasn'c+ domostw0 Drzwi i jedno o"no& oto
ca' .ronton siedzi-'0 K ()noc'& w o"o!ic' 1eaGoir& rozci#%aj# si* najsmtniejsze
"rajo-raz'& ja"ie dane mi -'o widzie2 we 3rancji0 ?dzie si* t'!"o !#d nieco (odnosi& tam
adniej0 Miasto Pomic ze sw'm (rz'czajon'm wej$cia do (ort zam"iem 6 "t)r' te
na!ea on%i do Marsza"a ?i!!es de Rais6jest $!iczne0 A!e nis"ie teren'& w'dzierane
morz od czas)w Senr'"a IP& (os*(ne0 Zdarzaj# si* o-ej$cia ma!t"ie& z zewn*trzne%o
w'%!#d n*dzars"ie0 Ani drzew"a (rz' nic+& ani "rzew0
Wandea jest -osza od wie! inn'c+ de(artament)w 3rancji0 8a" samo -'o w
/PIII st!eci0 Przod"owie !dzi do dzisiaj miesz"aj#c'c+ (od strzec+ami (odnie$!i or*
(rzeciw"o rewo!cji %osz#cej :wojn* (aacom& (o")j c+a(om;0
3ranczi z niema'm za(aem s"ocz'!i do %arde inn'm 3ranczom0
Na szcz'cie wie' St0 Mic+e!7Mont7Mercre (anie msia' o-r#cz
(rz'trz'm'wa2 "a(e!sze& ta" wiao od stron' zac+odnie%o +or'zont& "t)r' (rzedstawi
si* nasz'm oczom w (ostaci nis"o i szero"o rozci#%ni*te%o (asma siwej m%'0 ?d'
(owietrze jest -ardziej (rzejrz'ste& wida2 st#d (ewnie At!ant'"0
9
Wiatr i ocean stanowi' nadzieje (owsta,c)w0 Wandejcz'7c' nie (o(rzesta!i na
zacie"ej wa!ce we wasn'c+ (ara.iac+0 Przedsi*wzi*!i jed'n# w swoim rodzaj& straszn#
w (rze-ie% i tra%iczn# w s"t"ac+ w'(raw*& maj#c# na ce! zdo-'cie (ort& do "t)re%o
mo%a-' w'%odnie zawin#2 .!ota wojenna "r)!a An%!ii0
10
II
Pierwsze znaczniejsze osied!e zdo-'te (rzez (owsta,c)w to miastecz"o
Mac+eco!& (ooone w stre.ie (rz'mors"iej0
Wojs" re%!arn'c+ nie -'o wted' w Wandei (rawie wca!e& (orz#d" (i!nowa2
miar' mi!icje re(-!i"a,s"ie oraz %wardia narodowa0 4dawao si* im to& do()"i wrzenie
w$r)d c+o()w 6 o-jawiaj#ce si* w'ra5nie j na d%o (rzed o%oszeniem (o-or 6
nie (rz'-rao rozmiar)w (owszec+ne%o (oar0 W sier(ni CMNA ro" do$2 atwo od-ito
miasto 1ressire& cz*$ciowo zaj*te znienac"a (rzez dora5nie z%romadzon'c+& z-rojn'c+
w "ije i d-e!t)w"i wie$nia")w0 Wzi*ci s(o$r)d miejscowej !dno$ci za"adnic' zosta!i
rozstrze!ani& (ozorn' s(o")j (owr)ci0
Komendant Mac+eco! (o!e% w wa!ce& wi*"szo$2 je%o (od"omendn'c+ wo!aa
ratowa2 si* ciecz"#0 Panami (ooenia& d's(oz'torami 'cia i $mierci sta!i si* teraz
(owsta,c'& zwaszcza za$ ic+ (rz'w)dca& nieja"i Soc+& (o(rzednio o.icja!ista dwors"i0
Po$(iesz' on .ormowa2 s(ecja!n' "omitet& maj#c' na ce! w'miar s(rawied!iwo$ci&
(ojmowanej ja"o s"az'wanie "ade%o& "to m'$!i !- w'daje si* m'$!e2 inaczej ni
w'ro"j#ca wadza0 8rdno (rzemi!cze2 t* o"o!iczno$2& e Soc+ za(ozna si* ze
ws(omnian# metod# w Par'& %dzie (rze-'wa (odczas %o$n'c+ rzezi wrze$niow'c+
CMNA ro"0 W (rowincjona!n'm Mac+eco! (owt)rzono wzor' stoeczne& t'!e c (rz'
a"om(aniamencie innej me!odii (o!it'cznej0 Ksi#dz za(rz'si*on' oraz s*dzia (o"oj
z%in*!i& "rz'cz#c (arcie= :Niec+ 'je nar)dO;& tm zdo-'wc)w miastecz"a w' (ojon'=
:Niec+ 'je "r)!O Precz z narodemO; W'so"iem rz*dni"owi& do "t)re%o Soc+ 'wi
oso-ist# animozj*& od(iowano (rzed straceniem o-ie donie0
W zasadzie jedna" e%ze"wowano (rzez rozstrze!anie& (rzestrze%aj#c
o"re$!one%o (orz#d"0 Kont'n%ent dzienn' w'nosi trz'dzie$ci os)-& zwi#zan'c+ za r*ce
w jeden szere%& zwan' (rzez w'"onawc)w ca"iem jawnie :r)a,cem;0 8rz'dziest"a
(rzewidziana i w'znaczona na dzie, nast*(n' msiaa si* (rz'%!#da2 !osowi
(o(rzedni")w& (o cz'm0 od(rowadzana -'a do wi*zienia& %dzie mo%a w (rzeci#% noc'
11
rozm'$!a2 o rzeczac+ ostateczn'c+0
?d' to si* dziao w Mac+eco!& oddzia' re(-!i"a,s"ie na%'m ata"iem nocn'm
odz's"a' (o-!is"ie Pornic i za-ija' -ez !ito$ci0 Sc+w'tan'c+ (rz'w)dc)w za"o('wano
'wcem (o sz'j* i "amienowano %ow'0
:W Mac+eco! zamordowano o%)em o"oo (i*ciset os)-0 :1*"itni; ode-ra!i w
"o,c (owsta,com miastecz"o& (o!e strace,& -*d#ce jednocze$nie z-iorow# mo%i#&
stao si* dost*(ne0 Ze s(!c+nionej ziemi stercza' ramiona !dz"ie o doniac+ "rczowo
zaci$ni*t'c+ na wiec+ciac+ zeszorocznej traw'& na %rdac+ ziemi0
E%ze"cje od-'wa' si* (-!icznie& !ecz wo-ec ta"ic+ $wiad")w& "t)r'c+ wido"
za"o('wan'c+ 'wcem !dzi radowa0 Do(iero ()5niej +istor'c' i (ami*tni"arze stron
o- z jedna"ow# z%roz# i zawst'dzeniem za$wiadcz'!i o (rawdzie0
W Mac+eco! ode%rano co$ w rodzaj wertr' do :wie!"iej wojn'; wandejs"iej
CMNQ ro"0 Na!e' teraz wsc+a2 si* w (ierwsze a"ord' .ina& z wiosn' (rzenie$2 si*
od raz w ()5n# jesie,0
CB !isto(ada& j w noc'& z-dzono na%!e dziewi*2dziesi*ci nieza(rz'si*on'c+
"si*'& od miesi#ca -!is"o wi*zion'c+ (od (o"adem -r'% :Sawa;& za"otwiczone%o (rz'
na-rze Loar' w Nantes0 Prze(rowadzeni niezwocznie na stoj#c' o-o" %a!ar&
(owi#zani (arami& zosta!i znow ze(c+ni*ci na s()d stat"& "t)r' ws(omniana :Sawa;
w'+o!owaa w ciemno$ciac+ na $rode" rze"i& w "iern" jej j$cia0 Do o- -rt -ar"i
(rz'sn*' si* cz)na& mot' +"n*' w (o"r'w' zawczas (rz'%otowan'c+ !"0 Reszt'
do(enia woda& dr#%i& wiosa i os*"i es"ort'0
8a"i (rze-ie% miaa (ierwsza masowa e%ze"cja (o(rzez to(ienie0 Ostatnia
od-'a si* QC st'cznia CMND ro"& wsz'st"ie razem (oc+on#2 mia' o"oo (i*ci t'si*c'
o.iar0 W jedn'm z (awie, z%in*' same dzieci w !icz-ie czter'st& w inn'm trz'sta "o-iet&
(rzed we(c+ni*ciem (od (o"ad starannie o-naon'c+ (rzez wartowni")w0
Do$wiadczenie s"onio w'"onawc)w do stosowania !e(sze, tec+niczn'c+0
Za-ez(ieczono !"i ta"& a-' niemo!iwi2 w'('wanie cia z (szczone%o na dno %a!ar0
Loara w'rzcaa je -owiem na ssz*& (rz'('w (o-!is"ie%o ocean (c+a (od (r#d0 Z
(ierwsze%o to(ienia ratowa si* zreszt# (ewien "si#dz& "t)r' cdem ja"im$ odwi#za si*
12
od towarz'sza i do('n# do -rze%& %dzie oca!i!i %o r'-ac'0
Ostatecznie zrez'%nowano z zac+owania tajemnic'0 Prz'szo w'da2 rz*dow'
za"az (icia wod' z za"aonej rze"i& wadze za$ centra!ne w Par' otrz'm'wa' ta"ie na
(rz'"ad ra(ort' = :Pi*2dziesi*ci o$mi oso-ni")w& roz(oznan'c+ ja"o o(orni "si*a&
(rz'-'o z An%ers do Nantes0 Zosta!i nat'c+miast zam"ni*ci na stat" i ostatniej noc'
to(ieni0 <)za rewo!c'jn' (oto" z tej Loar' O; V:We! torrent rXGo!tionnaire Ie !a
LoireO;Y
8o(ienie nie -'o ocz'wi$cie jed'n'm s(oso-em (oz-'wania si* !dzi waan'c+
za sz"od!iw'c+& a wiec z-'teczn'c+0 Zac+owa si* or'%ina!n' do"ment& (ismo
(ro"ratora z Nantes do "omitet w'"onawcze%o0 Nadawca stwierdza& e %i!ot'na
w'%!#da zniec+*caj#coZ nie mona da!ej do(szcza2& -' "rew -'a ta" -ardzo widoczna
na (omo$cie0 :Na!e' wiec sza.ot i sarn# %i!ot'n* (oma!owa2 na czerwono& (od
sza.otem za$ mie$ci2 warstw* (ias"& %r-# na sto(* !- dwie;0
W (ierwsz' dzie, 1oe%o Narodzenia "azao si* roz(orz#dzenie o i!minacji
dom)w na cze$2 (ewnej w'%ranej -itw'0 Nazajtrz z%i!ot'nowano siedemdziesi*ci !dzi
za nie(ossze,stwo0
CM (a5dzierni"a -itwa (od <+o!et& (ocz#t"owo (om'$!na d!a (owsta,c)w&
za"o,cz'a si* ic+ ci*"# "!*s"#0 3anat'zm nie s(rosta jedna" miej*tno$ciom
re%!arn'c+ onierz' Marcea i K!e-era0 W "r't'czn'm momencie (rzed .rontem d'wizji
te%o ostatnie%o (o"aza si* cie"aj#c' w (anice "omisarz (o!it'czn'& czone" Konwencji&
Jan <+rzcicie! <arrier0
6 onierze& rozst#(cie si*O 6 "rz'"n# do swoic+ !dzi K!e-er0 6 Prze($2cie
o-'wate!a re(rezentanta na t''0 On -*dzie za-ija2 (o -itwie0
W .ata!n# %odzin* (owiedzia nie!*"' A!zatcz'"0 <arrier zosta w"r)tce
"omisarzem (enomocn'm w Nantes& !e""o (ow'ej nasz"icowane o"rcie,stwa -''
je%o dzieem0
8rdno rozstrz'%n#2& cz' ma sszno$2 Ja"- 1aroc+e& "t)rem zawdzi*czam
wie!e s(o$r)d (odan'c+ ttaj wiadomo$ci0 8wierdzi on& e sad'zm o-oz)w
"oncentrac'jn'c+ dr%iej wojn' $wiatowej nie (rze"rocz' miar nantejs"ic+0 Miasto !icz'o
13
w)wczas o"oo st t'si*c' !dzi& terror (oc+on# w nim (odo-no trz'na$cie t'si*c' o.iar0
1'!i w$r)d nic+ miesz"a,c' Nantes i o"o!ic'& je,c' wandejsc'& (odejrzani rozmaite%o
(oc+odzenia& stan i wie"0
Wie!e z (rowadzon'c+ do Loar' "o-iet oddawao swe dzieci (rzec+odniom&
w('c+ao je w mi!cz#c' tm widz)w0 4rz*dowe roz(orz#dzenie na"azao niewcze$nie
!ito$ciw'm& (od %ro5-# "ar' $mierci& niezwocznie od(rowadzi2 :-and'ci*ta; do
(rze(enion'c+ wi*zie,& %dzie !dzie mar!i masowo0 1ra"owao 'wno$ci& o(a& o(ie"i
!e"ars"iej0
<arrier zacz# od zor%anizowania "omitet w'"onawcze%o stra'& za(ewniaj#cej
jem oso-i$cie z(ene -ez(iecze,stwo& i oddzia e%ze"c'jne%o& zwane%o :"om(ani#
Ma70 rata;0 Za-ez(iecz' si* (onadto w ten s(os)-& e stara si* nicze%o nie (od(is'wa20
Stosowa wie"i$cie 'wotn# metod* s('c+ania od(owiedzia!no$ci na -ez(o$rednic+
w'"onawc)w0 Dzi*"i tej (rzezorno$ci nawet (o odwoani do Par'a d%o c+odzi ca' i
zdr)w0 Do(iero w %rdni CMND ro"& w (i*2 miesi*c' (rawie (o (rzewrocie N
8+ermidora& zosta s"azan' i $ci*t'0 W'daa %o tr'-naowi Konwencja Narodowa& cz'!i
je%o wa$ni "o!edz'& !dzie ta"e od(owiedziami za "rew0
?d' <arrier na zimno& c'nicznie sza!a w Nantes& 1arras& 3oc+X& 8a!!ien& 3rXron
masa"rowa!i inne miasta .rancs"ie 6 8!on& Mars'!i*& L'on000 aden z t'c+ m*)w nie
(rz'(aci sw'c+ (ost*(")w %ow#& nie"t)r'c+ s(o$r)d nic+ cze"a' nawet (i*"ne
"arier'000 na nowej .a!i +istorii0
Po stronie re(-!i"a,s"iej %eneraowie Marcea i Soc+e zac+ow'wa!i si* (o
!dz"& wa!cz'!i -ardzo m*nie& stroni!i od o"rcie,stw0 Los c+cia& e aden z t'c+
mod'c+ wojs"ow'c+ nie docze"a /I/ st!ecia= (ierwsz' zmar z ran& dr%i od zaraz'0 W
-itwie (od <+o!et zosta $mierte!nie rann' jeden z najzdo!niejsz'c+ dow)dc)w
wandejs"ic+& Arts de 1on7c+am(s0 Konaj#c w Saint73!orent& w'm)% na towarz'szac+
-roni (rz'rzeczenie wo!nienia czterec+ t'si*c' je,c)w (rzeznaczon'c+ na stracenie0
Komitet Oca!enia P-!iczne%o dowiedzia si* o t'm w"r)tce z !ist swe%o
"omisarza= :<i (od!i wro%owie Narod000 oszcz*dzi!i (rzeszo czter' t'si#ce nasz'c+000 8o
.a"t& wiem o t'm od wie! s(o$r)d nic+0 Nie"t)rz' da!i si* wzrsz'2 tem dowodowi
14
nie(rawdo(odo-nej +i(o"r'zji0 Przemawiaem do nic+ i zrozmie!i w"r)tce& e nie
(owinni -'2 -and'tom wdzi*czni0 Poniewa jedna" Nar)d nie stoi jeszcze na w'so"o$ci
nasz'c+ cz2 (atriot'czn'c+& (ost#(icie rozs#dnie nie m)wi#c ni"om ani sowa o
(odo-nej niewa$ciwo$ci0 Ldzie wo!ni (rz'jmj# 'cie z r#" niewo!ni")wO 8o nie (o
rewo!c'jnem0 8rze-a zatem to(i2 w za(omnieni ten (oaowania %odn' w'(ade"0
Nie m)wcie o nim nawet Konwencji0 1and'ci nie maj# czas (isa2 ani w'dawa2
dzienni")w000;
Ra(ort ten o(racowa Mer!in de 8+ionGi!!e& "t)r' odznacz'wsz' si* niemao w
terrorze :czerwon'm;& wzi# cz'nn' dzia i w :-ia'm;& o (ar* za!edwie !at ()5niejsz'm0
Od st "i!"dziesi*ci !at trwa s()r o od(owiedzia!no$2& czestnicz'a w nim nawet
-e!etr'st'"a Wi"tora S%o0 Miewaa zwo!enni")w i (r'mit'wna metoda (rzemi!czania
z-rodni (o(enion'c+ (rzez o-)z mit' serc (isz#ce%o& !ecz ni%d' nie stanowia ona
re%'0 Nami*tn' re(-!i"anin Lois 1!anc nie "r'je& e straszn' wrzesie, (ar's"i
CMNA[ro" w'(rzedzi w czasie o"ro(no$ci z Mac+eco!& sz"a d!a, jed'nie o"o!iczno$ci
a%odz#c'c+0
Ni%d' nie o-a!i si* niez-it'mi Ar%mentami tez'& e Soc+ i 3rancisze" de
<+arette De La <ontrie sro'!i-' si* mniej& %d'-' na wasne ocz' nie o%!#da!i "rwi nader
szczodrze roz!ewanej w sto!ic'0 Pewne do$wiadczenia +istorii najnowszej zdaj# si*
-owiem $wiadcz'2& e w'starcz' dro%* (o"aza2& a na$!adowc' zaraz si* znajd#0 Za
%)wne%o winowajc* znawa2 trze-a te%o& "to do"ona w'na!az"0 Kto od"r'& e mona
(owr)ci2 do s(oso-)w j z (ozor z(enie (rzezw'ci*on'c+ (rzez (ost*( "!tr'0
W /III wie"& w do-ie "rcjat (rzeciw"o a!-i%ensom& (ro.i!a"t'czne i masowe
w't*(ianie !dzi (odejrzan'c+ o ewenta!n# s"onno$2 do nie(rawom'$!no$ci stanowio
raczej re%*0 Sz'mon de Mon.ort twierdzi (odo-no& e zadanie je%o (o!e%a na
dostarczeni ja" najwi*"szej i!o$ci dsz (rzed s#d Najw'sze%o& %dzie j rozdzie!#
winn'c+ od niewinn'c+& t'm za$ ostatnim adna "rz'wda nie moe si* sta2 w
za$wiatac+0 P)5niej do"onano jedna" (ewn'c+ mora!n'c+ oraz inte!e"ta!n'c+
zdo-'cz'& "t)re zdawa' si* za-ez(iecza2 c'wi!izowane s(oecze,stwa (rzed
zmartw'c+wstaniem te%o rodzaj (o%!#d)w W szcze%)!no$ci we 3rancji wa$nie wzi#
15
%)r* (r#d m'sow' zwan' racjona!izmem& O$wieceniem0 W'dano Enc'"!o(edi*&
na(isano "si*%i O duchu praw, Kandyda, Umow spoeczn i wie!e inn'c+0 Za(ewne w
imi* zawart'c+ w t'c+ dzieac+ idea)w Jan <+rzcicie! <arrier za!eca sw'm (rzeoon'm
zatrwanie w)d wandejs"ic+ arszeni"iem0
Zaraz (o za"o,czeni dr%iej wojn' $wiatowej zacz*' si* "az'wa2 !iterac"ie
w'(owiedzi !dzi dr*czon'c+0 <a' doro-e" "!tr' od czas)w Somera i siedmi
m*drc)w %rec"ic+ (isano6nie za-ez(iecz' nas (rzed do!# niewo!ni")w w "amie7
nioomac+000
1)! i %or'cz ator)w ta"ic+ twierdze, zas%j# na najw'7sz' szacne"0 Wo!no
jedna" (ozosta2 w'znawc# (rze"onania& e ta -ezsi!na ja"o-' "!tra co$ nieco$ jedna"
!dziom (omo%a0 S(oso-' (ost*(owania& "t)re w czasac+ wojn' (e!o7(ones"iej
stanowi' re%*& w nowszej do-ie +istorii zdarzaj# si* j t'!"o ja"o w'j#te"0 Marmrowe
miasta rz'ms"ie zamiesz"iwaa znaczna i!o$2 ta"ic+ !dzi& co zeznawa2 (rzed s#dem
mo%!i nie inaczej ni na tortrac+0 Wted' nie o-rzao to naj-ardziej nawet s-te!n'c+
(oet)w0
Lecz (r)no (rzecz'2 a za do-rze stwierdzon'm .a"tom= nawrot'
-ar-arz',stwa& dziaanie w-rew doro-"owi "!tr' s# mo!iwe0
Sz'derstwa mao (omo%#& ni+i!izm (ewnie jeszcze mniej0 W'daje si*& e ratne"
(rzed re%resami (o!e%a na za-ie% z (ozor (rost'm& !ecz ja"e trdn'm do
rzecz'wistnienia= (orz#de" (o!it'czn' (owinien za-ez(iecza2 s(oecze,stwa (rzed
!d5mi& "t)rz' za do wiedz# na (ewno0
Prze"onanie& e si* (osiado a-so!tn# (rawd*& (o"sa w're%!owania raz na
zawsze z%rz't!iwe%o mec+anizm +istorii msi s"ania2 do si*%ania (o $rod"i s"rajnie
rad'"a!ne& roz%rzesza2 z ic+ 'cia& Pena& nicz'm nie o%raniczona wadza jest %)wn'm
warn"iem s(enienia ce!0 Kto j# raz zdo-'& tem j atwo zdec'dowa2 si* na
niez-*dn#& w (rze"onani (osiadacza (rawd'& o(eracj* sni*cia wsz'st"ie%o& co
zawadza z-awiennej& wsz'st"o w'ja$niaj#cej& niezawodnej ideo!o%ii0 Ocz'szczenie (o!a
(o!e%a2 msi (rzede wsz'st"im na niesz"od!iwieni !dzi nie(rze"onan'c+ !-
(odejrzan'c+ o s"onno$2 do dziedziczenia niewa$ciwe%o -a%a0 8a" oto w czasie
16
nieraz zastraszaj#co "r)t"im (rzemierza si* w t' dro%* st!eci& (owraca do (rze-ranej w
-ardziej nowoczesn' "ostim (ostaw' Sz'mona de Mon.ort0 R)nica (o!e%a na t'm& e
$redniowieczn' -aron waa za(ewne swe (ost*(owanie za rzecz zw'czajn#&
(owszedni#0 Je%o dc+owi s(ad"o-ierc' s"onni s# %osi2 teori* stan w'j#t"owe%o0
Nawet Simm!er w ten wa$nie s(os)- macnia na dc+ w'"onawc)w (ro%ram
ocz'szczenia Ero(' z :mniej warto$ciow'c+ e!ement)w;0 8rze-a z zaci$ni*t'mi z*-ami
(rzej$2 (rzez to& o.iarnie do"ona2 o(eracji otwieraj#cej (rz'sz'm (o"o!eniom wrota
-o%ostanO Sistoria (ocza jedna"& e aden z t'c+ na "r)t"# rze"omo met*
o-!iczon'c+ stan)w w'j#t"ow'c+ samocz'nnie si* ja"o$ nie za"o,cz'0 Zawsze
(otrze-na -'a w tej mierze (omoc ze stron' !dzi000 inaczej m'$!#c'c+& ta"ic+ cz' inn'c+
+eret'")w0
W$r)d (owszec+ne%o zdziczenia Soc+e i Marcea mie!i zac+owa2 si*
(rz'zwoicie& w Nantes nie"t)rz' (rzedstawicie!e miejscow'c+ wadz re(-!i"a,s"ic+
(rotestowa!i (rzeciw"o -estia!stw <amXra0 Wsz'sc' oni (ozosta!i wiec (osszni
zasadom +manitar'zm& w "t)r'c+ ic+ w'c+owano0 De 1on7c+am(s doc+owa
wierno$ci et'ce c+rze$cija,s"iej i .eda!n'm (rawidom +onor& s"oro w'-a%a 'cie d!a
-ez-ronn'c+ j wro%)w0 Nawet w do-ie stan w'j#t"owe%o mi!"nie nie ca' jedna"
doro-e" "!tr'0
Sce(t'c'zm (odsze(tje& e za "r)t"o trwao wsz'st"o we 3rancji& +manitarne
naw'"i nie zd#'' w'mrze2000
W "i!"a dni (o zdo-'ci 1ast'!ii w o"o!icac+ Par'a zatrz'mano dw)c+ w'sz'c+
rz*dni")w "r)!ews"ic+& Ldwi"a 1ertier de SaGi%n' oraz je%o te$cia& J)ze.a
3rancisz"a 3o!on0 ?ow* modsze%o o-noszono na (ice !icami sto!ic'& starsze%o
(owieszono na !atarni& zat"awsz' m (o(rzednio sta sianem& (oniewa mia ja"o-' to
(owiedzie2& e ws(omniana s-stancja nadaje si* na (o"arm d!a %odne%o motoc+0 Na
wie$2 o tej z-rodni w Z%romadzeni Konst'tc'jn'm za(anowaa "onsternacja0 Odcz'ni
ro" Antoni 1arnaGe& rzciwsz' sowa& "t)re (rzesz' do +istorii=
6 <)& (anowie& cz' ta "rew -'a znow ta" cz'sta9
W nieda!e"iej (rz'szo$ci 1arnaGe mia si* stara2 o (rz'+amowanie
17
nie-ez(ieczn'c+ "onw!sji rewo!cji oraz o sta-i!i zacj* jej zdo-'cz' strojow'c+0
Przeciwnic' nie (o(rzesta!i na nicestwieni t'c+ zamierze,& zna!i (onadto "rew ic+
atora za ('n m*tn'& nadaj#c' si* jed'nie do roz!ania0 AN (a5dzierni"a CMNQ ro"
1arnaGe '2 (rzesta0 Stracono %o na %i!ot'nie0 Le""o rzcon' .razes (ar!amentarn'
oznaczano& co zacz*to ostatnio naz'wa2 :zaraeniem $mierci#;0 Dro%a zostaa
ws"azana& i to j nie (rzez z-ir)w& naj*t'c+ za (ieni#dze 3i!i(a Or!ea,s"ie%o& ani (rzez
anonim)w z (rzedmie$cia& !ecz (rzez (rawodawc*0 1arnaGe z %)r' roz%rzesz' (onie"#d
zar)wno wasn'c+ s*dzi)w& ja" i ciemne%o o.icja!ist* z Wandei& "t)r' o"rcie,stwami&
(awieniem si* w roz"oszac+ wadz' a-so!tnej m)% re"om(ensowa2 (onienia& ja"ic+
doznawaj s#c (o(rzednio dziedzica0 Wzi# na sie-ie (owan# cz*$2
od(owiedzia!no$ci za z-rodnie o-'dw terror)w& czerwone%o i -iae%o0
W nie(ene dwa miesi#ce do(iero (o s"cesie (ar!amentarn'm Antonie%o
1arnaGe Jean Pa! Marat zacz# w'dawa2 (ismo :L@Ami d Pe(!e;& (ro(a%j#ce metod'
%watowne0
Kad' czowie" ma (rawo roz(atr'wania +istorii w $wiet!e do$wiadcze, tej e(o"i&
w "t)rej jem samem (rz'szo '20 8a"ie (ost*(owanie jest zreszt# re%#& jedna" nie
wsz'sc' !-i# si* do niej (rz'znawa2& -o (ozowanie -ardziej nieraz (o(aca ni
szczero$20 Dzisiejsz' cz' minion' $wiat o%!#da2 mona t'!"o (rzez swoje wasne
o"!ar'0
Niewesoe& zaiste& dzieje // st!ecia "a# ze szcze%)!n#& wi*"sz# ni dawniej
wa%# -ada2 (ro-!em od(owiedzia!no$ci za ws"azanie dro%i wstecz0 Na sam'm
(ocz#t" (ierwszej wojn' $wiatowej (ewne w'darzenia w'woa' wie!"ie o-rzenie o(inii
(-!icznej0 Zac+owanie si* wojs" niemiec"ic+ w 1e!%ii i we wsc+odniej 3rancji& s(a!enie
Ka!isza w Po!sce zosta' (owszec+nie (ot*(ione ja"o o-jaw' -ar-arz',stwa %odne%o
Sn)w0 We wsz'st"ic+ t'c+ w'(ad"ac+ s(rawc' os"ara!i !dno$2 c'wi!n#& o.iar'
re(resji& o rzecz s(rzeczn# z (ra7wami wojn'& cz'!i o dziaanie z -roni# w r*"0 O
strze!anie do w"raczaj#c'c+ oddzia)w& m)wi#c naj(ro$ciej0 Po(eniono niew#t(!iw#
z-rodni*& je$!i zarzt' -'' niesszne !- jee!i re(resje s(ot"a' oso-' niewinne0 W
"ad'm -#d5 razie c+odzio o "on"retne os"arenie0 Od (ierwsz'c+ dni dr%iej wojn'
18
$wiatowej zacz*to stosowa2 metod* masowe%o t*(ienia i de(ortowania !dno$ci
o"(owan'c+ teren)w& znanej za zawadzaj#c# na scenie +istorii0 Metod'czna&
starannie o-m'$!ona e"sterminacja m)wi#c'c+ inn'm ni o"(ant j*z'"iem i nie
w'znaj#c'c+ je%o (o%!#d na $wiat to co$ %atn"owo odmienne%o od odac"iej
-rta!no$ci0
Istnieje (a!#ca (otrze-a o(racowania i w'dania :<+rono!o%ii ero(ejs"ie%o
o"rcie,stwa w st!eci //;0 Przejrz'ste (orz#d"owanie "o!ejno$ci w'darze, (ozwo!i
na !e(sze zrozmienie wie! s(raw& z (ozor za%ad"ow'c+0 8o (rawda& e nie zawsze
"on"retn' .a"t w'ni"a z -ez(o$rednio (o(rzedzaj#ce%o& ostrono$2 w .ormowani
s#d)w jest ws"azana& nie ma jedna" +istorii -ez ze%ara0 8a-!ice c+rono!o%iczne
(otrze-ne s# nie t'!"o w sz"oac+0
Pomi*dz' ro"iem CNCD a CNQN za"ie"owa2 msia' zasadnicze zmian' w $wiecie
(oj*2 mora!n'c+ Ero(ejcz'")w0 Kto i "ied' w t'm czasie na nowo od"r' metod*
(ro.i!a"t'czne%o t*(ienia j nie (rzeciwni")w t'!"o& !ecz i ewenta!n'c+ "and'dat)w na
t* %odno$29 Kto (ierwsz' zacz# zaraa2 $mierci#9 Od(owiedzi na te ('tania s# c+'-a
niez-*dne i (otrze-ne ta"im& co c+c# zna2 nie (ro(a%andowe .i"cje& !ecz (rawd*0
4wani o-serwatorz' zawczas dostrze%!i& w ja"im "iern" zacz'na za"r*ca2
+istoria0 Roman Dmows"i zmar w st'czni CNQN r0& zd#' jedna" ostrzec cz'te!ni")w
sw'c+ dzie& e w z-!iaj#cej si* wojnie c+odzi2 -*dzie nie o to& "to (rze%ra& !ecz o to& "to
zostanie w't*(ion'0
Ero(ejcz'c'& "t)rz' w "o!oniac+ zawsze (ost*(owa!i o"rtnie& na wasn'm
"ont'nencie dosz!i jedna" do norm zas%j#c'c+ na zawi$20 /I/ st!ecie -'o e(o"#
ni%d' (rzedtem ani (otem nie-'wae%o "om.ort& mora!ne%o ta"e0 Os"arana o
a-so!tne zaco.anie Rosja cars"a (ostawia swe s#downictwo na (oziomie
nie-ot'czn'm0 Wo!no -'o mie2 nadzieje& e te zdo-'cze nadadz# si* z czasem na
e"s(ort& ta" ja" si* nada' "o!ejnictwo& ant'se(t'"a& -downictwo miejs"ie& "ana!izacja i
wie!e inn'c+& rzecz' z dziedzin' wiedz' (rz'rodniczej i tec+nicznej0 Nic (odo-ne%o si*
nie stao0 Kont'nent -*d#c' ojcz'zn# wie!"ic+ m'$!icie!i& re.ormator)w i (rawodawc)w
zademonstrowa mniej roz"wit'm s(oeczno$ciom "ani-a!izm0 Pra"t'"* o-oz)w
19
$mierci& "oncentrac'jn'c+& (rac' niewo!niczej0
Zjawis"o straszne& !ecz w samej swej istocie nienowe& co w t'c+ wa$nie
rozwaaniac+ w(rost w'(ada stwierdzi20
Nie mona o-arcza2 Antonie%o 1arnaGe w'#czn# od(owiedzia!no$ci# za
(oc+o(ne w'ro"owanie o "rwi niecz'stej0 W$r)d winowajc)w zajmje on jedna" miejsce
-ardzo (oczesne0 1' wsza" czowie"iem w'"sztacon'm& adwo"atem& sam sie-ie
waa za szermierza (ro%ram w'snte%o z dzie m'$!icie!i (r)-' niezw'"!e w'so"iej0
Je%o mistrzowie& racjona!i$ci& zre.ormowa!i $wiadomo$2 !dz"#& o%romnie (osn*!i
na(rz)d wiedz* o t'm& cze%o "ad' czowie" ma (rawo doma%a2 si* z te%o t'!"o t't&
e 'je na $wiecie0
Z t'c+ w''n dziwna& !ecz (rzeraaj#co "r)t"a dro%a wioda (od (o"ad -r'%
:Sawa;& za"otwiczone%o w'-rzea Loar' w Nantes0
Stwierdziwsz'& e te%o rodzaj zjawis"a s# mo!iwe& e maj# trad'cje& do"onajm'
jeszcze jedne%o za-ie% m'sowe%o0 Z ca# staranno$ci# oddzie!m' osi#%ni*cia ow'c+
m'$!icie!i od cz'n")w samozwa,cz'c+ s(ad"o-ierc)w& !dzi& "t)rz' sami sie-ie zna!i
za od"r'wc)w jed'nej& wsz'st"ic+ -ezwz%!*dnie o-owi#zj#cej metod'
rzecz'wistniania (ost*(0 Nacz'cie!e mie!i %odzi2 teoret'czne $wiato-rstwo z
w'ma%aniami (ra"t'"i 'cia& co mo%o nie"ied' s(rawia2 wraenie -ardzo
nies'm(at'czne& !ecz dowodzio miej*tno$ci -ezcennej& miar nowicie (oczcia
re!at'wizm0 4czniowie tosami!i sie-ie i swoj# wadz* z ide#& z !dem& ojcz'zn#&
!dz"o$ci#0
Dawno j tem zawaono& e w rewo!cjac+ ro!* szcze%)!ne%o rodzaj
od%r'waj# trzeciorz*dni adwo"aci oraz !iteraci tej samej ran%i0 Ni"om jeszcze nie znan'
Marat (r)-owa si na (o! !iteratr'& !ecz o"aza si* (owie$cio(isarzem (oronion'm0 8en
%atne" (o!it'"i& "t)r' nasze st!ecie zwie tota!izmem& o.erje o"azj* re"om(ensat'&
ode%rania si* za zawod'0 Wo!ter (ozosta wie!"im Wo!terem miesz"aj#c na szwajcars"iej
(rowincji0 1' z ta"ic+& co %ow# (od-ijaj# $wiat0 Nie"t)r'm am-icjom na %wat (otrze-a
szczde (o!it'czn'c+ i -iada tem& "to zec+ce je (otr#ci20
Po o-a!eni monarc+ii Dantoa zainsta!owa si* w rez'dencjac+ (rz' (!ac Pend
20
me0 8e%o same%o dnia (rz'-oczn' ministra& Kami! Desmo!ins& na(isa do ojca=
:S(rawa wo!no$ci tr'm.je0 Oto jestem w (aacac+ Ma(eo i Lamoi%nonO;
21
III
:Ld (or'wa si* do wa!"i do(iero wted'& %d' t'rania do(rowadzi %o do roz(acz'0
I!e cier(ie, zniesie& zanim si* zem$ciO Je%o zemsta jest w zasadzie zawsze sszna&
c+ocia-' nawet nie -'a zawsze $wiadoma s"t")w000; Sowa te Jean Pa! Marat
na(isa& w'dr"owa i o%osi w (a5dzierni" CM\N ro"& w"r)tce (o (rz'msow'm
s(rowadzeni z Wersa! do Par'a rodzin' "r)!ews"iej i Z%romadzenia Konst'tc'jne%o0
Atorowi c+odzio o dora5ne e.e"t' (o!it'czne& !ecz w'wod' je%o 6 nosz#ce c+ara"ter
o%)!nie stwierdzaj#c' 6 w'wieraj# do$2 niesamowite wraenie& je$!i w ic+ $wiet!e
roz(atr'wa2 cae dzieje Wie!"iej Rewo!cji 3rancs"iej0
Na wiosn* CM\N ro" !d wca!e si* do "rwawej zemst' nad "r)!em nie rwa&
s"ierowane (rzeciw"o monarsze nie(o"oje (rowo"owa!i za to j w !atac+ (o(rzednic+
(rz'wi!ejowani6 sz!ac+ta i "!er0 W marc ro" CMNQ !d wandejs"i masowo c+w'ci za
"os'& wid'& dr#%i tdzie za .zje m'$!iws"ie i (rz'msi o"o!iczn'c+ sz!ac+cic)w do
o-j*cia .n"cji o.icers"ic+0 Widzie!i$m' w Mac+eco!& ja" (otra.i si* nie"ied'
zac+ow'wa20 8e dziaania nosi' niew#t(!iwie c+ara"ter zemst'& :"t)ra 6 zdaniem
Marata 6 -'wa :w zasadzie zawsze sszna;0 Za co i na "im m$ci!i si* (!e-eje9
1ardzo znaczna cz*$2 s'nn'c+ :Kajet)w s"ar%; (rzesza (rzez staranne sito
reda"tors"ie& "t)r'm d's(onowa!i .rond7j#c' (rzeciw"o Ldwi"owi /PI (rz'wi!ejowani0
Mimo to (ewne de"!aracje zna2 wo!no $miao za atent'czne& -o tre$2 ic+ w aden
s(os)- nie mo%a si* (odo-a2 ow'm nota-!om0 W <ritot "oo Roen c+wa!ono wi*c na
wiosn* CM\N ro"& co nast*(je=
:Kr)!& "t)r' jest do$2 m#dr' i wie!"i& -' zwoa2 (oddan'c+& w'sc+a2 ic+ zaa!e,&
za('ta2 o wsz'st"o& co moe dot'cz'2 sni*cia nad'2 i (rz'cz'ni2 si* do
(om'$!no$ci& "r)! wa$nie jest t'm& "t)re%o w'-ra!i-'$m' na (ana& %d'-' 1)% j %o
nam0 nie da w swej as"awo$ci0 4rodzeni w (a,stwie monarc+icz7n'm& c+cem' na
zawsze te%o stroj& niec+ tron (ozostanie dziedziczn'm& nie za$ e!e"c'jn'm& i niec+ a
do s"o,czenia wie")w zasiadaj# na nim 1r-onowieO;
22
Z (ozor s"rajnie (rawicowa tre$2 te%o .ra%ment :Kajet s"ar%; z <ritot nie
(owinna w(rowadza2 w -#d0 Si(o!it 8aine mia a-so!tn# sszno$2 stwierdzaj#c
!a"onicznie& e star' (orz#de" (rzesta oddawa2 o%)owi s%i& sta si* nie'teczn' i
d!ate%o msia !ec na(rawie0 Ni"o%o nie mo%' (rze"ona2 w'wod'& e sz!ac+ta ma
(rawo do (rz'wi!ej& (oniewa (oc+odzi od dawn'c+ zdo-'wc)w .ran"o,s"ic+0 ?*-o"a
re.orma -'a "onieczno$ci#& !d c+cia !e(szej administracji& sni*cia nad'2&
r)wno$ci& zwaszcza za$ r)wno$ci wo-ec rz*d (odat"owe%o0 Wo!no$2 za$ w "ad'm
j*z'" !dow'm znacz' to samo& co s(rawied!iwo$20
Wie! (isarz' zjad!iwie "r't'"owao do"tr'nerstwo :De"!aracji Praw <zowie"a i
O-'wate!a; oraz inn'c+ (ostanowie, wczesne%o o"res rewo!cji0 Jeden z t'c+ zarzt)w
w'daje si* nieod(art'm= (rzero-iono 3rancj*& na monarc+i* "onst'tc'jn#& !ecz wadz*
w'"onawcz#& cz'!i "r)!ews"#& s(rowadzono wa$ciwie do zera0 Nie"t)rz' dziaacze 6
w$r)d nic+ Antoni 1arnaGe O 6 siowa!i to na(rawi2& a!e (rzez nic+ sam'c+ roz(*dzone
(o(rzednio mec+anizm' o-raca' si* j na z-'t si!n'c+ o-rotac+& zamiar (o+amowania
nie (owi)d si*0 K!-' i se"cje dziaa'& rwa' si* do dziea nowe .a!an%i (rzera-iacz'
$wiata0
1ernard 3a' (owiedzia niedawno o :De"!aracji Praw;& e :(odo-na -'a do
(od(isane%o in -!anco cze"& %warantj#ce%o Narodowi seri* "orz'$ci& "t)r'c+
dostarcz'2 mo%o jed'nie (a,stwo zamone& s(o"ojne i (ot*ne;0
A!e )w cze" mia (o"r'cieO Ze sw'mi dwdziest siedmi mi!ionami
miesz"a,c)w 3rancja )wczesna -'a naj!iczniejsz'm& (o Rosji& (a,stwem na
"ont'nencie& nied%o (rzed rewo!cj# w'%raa wojn* mors"# z An%!i#0 Ws(omnian'
(rzed c+wi!# ator sam stwierdzi& e -'a te -o%ata& acz"o!wie"6ja" zw'"!e w "raj o
c+ara"terze (rzewanie ro!nicz'm 6 trdno w niej -'o sz'-"o zmo-i!izowa2
znaczniejsze sm'0
Darmo jedna" marz'2 o w'"('wani cze" dej warto$ci& "ied' si* z wo!nej i
nie(rz'mszonej& do"tr'nerstwem (ods'canej wo!i w'(owiedziao wojn* Astrii& (rz'
"t)rej zaraz stan*' Prs'& "ied' si*& zajmj#c 1e!%i*& w'zwao na $mierte!n' (ojed'ne"
Wie!"# 1r'tani* i "ied' si* s(rowo"owao wie! wasn'c+ o-'wate!i do des(erac"ic+
23
odrc+)w0
Jeden z "o,cow'c+ a"t)w :wie!"iej wojn'; wandejs"iej] roze%ra si* na w's(ie
Noirmotier0 W'%oszono tam wted' sowa& w "t)re warto si* wsc+a2 ze szcze%)!n#
wa%#0 W o-!icz niec+ronnej $mierci !dzie m)wi# zazw'czaj (rawd*0
Noirmotier jest& ja" w'ni"a z o(is)w& (i*"na& wesoa i rodzajna0 O(r)cz drzew i
"rzew)w %dzie indziej (owszednic+ ro$nie na niej c'(r's i tamar'sze"& wczesn# wiosn#
roz"wita mn)stwo mimoz'0 Patrz'em na w's(* z !#d stae%o i (oo%i jej "ontr w'war
na mnie wraenie do$2 (os*(ne0 Pewnie d!ate%o& e (oc+mrne nie-o osiado nis"o nad
(owierzc+ni# ocean& $wiat ta" (omrocznia& ja"-' dzie, majow' mia si* na%!e s"r)ci2 o
"i!"a %odzin0 Pewn# ro!* ode%ra' jedna" i rozm'$!ania o s(rawac+& "t)r'm (o$wiecona
jest ta "si#"a& o t'm& co si* i!!o tem(ore od-'o za cie$nin#0
We 3romentine& %dzie$m' si* na "r)t"o zatrz'ma!i& (rz'wa-ia ocz' atra"cja
tr'st'czna& cie"awa zwaszcza d!a (rz'-'sz)w z "rain (rz'!e%'c+ do nierc+aw'c+
m)rz0 Jest to do-ra& %ad"a szosa& wc+odz#ca w(rost w wod* i ton#ca w niej -ez $!ad0
8'!"o da!ej majacz# zatrz' ni to wie'cz"i& ni -astion'0 W (orze od('w szosa w'nrza
si* na caej d%o$ci i mona w'%odnie dotrze2 ni# na w's(*0 Owe za$ %niazda -ocianie
to sc+ronienia d!a ta"ic+& co si* za%a(i# i dadz# zas"ocz'2 (rz'('wowi& -ardzo w t'c+
stronac+ %watownem0
W (a5dzierni" CMNQ ro" szos' jeszcze nie -'o0 3rancisze" de <+arette -rn#
ze sw'mi !d5mi (o odsoni*t'm dnie cie$nin'0 Zdo-' i osadzi dwt'si*czn# zao%#
w's(*& "t)ra si* wted' od niedawna zacz*a naz'wa2 I!e7de7!a7Monta%ne& -o stare
miano <zarne%o K!asztor nie do%adzao (omienn'm nowatorom0 4 sc+'" %rdnia
w'('n*a z Nantes si!na .!ota inwaz'jna& w (ierwsz' dzie, 1oe%o Narodzenia
wojownic' stron o- zacz*!i si* (o(is'wa2 z(enie niezw'"'m m*stwem i zajado$ci#0
Zdarz' si* wted' jed'n' w czasie caej wojn' w'(ade" samo-)jstwa w$r)d (owsta,c)w0
Umierte!nie rann' "a(itan D-ois strze!i so-ie z (isto!et w sta& -' nie w(a$2 w r*ce
wro%)w0 :Armia "ato!ic"a i "r)!ews"a; r'%or'st'cznie 6 ja" wida2 6 (rzestrze%aa
(oow' (i#te%o (rz'"azania 1oe%o0
Niedo-it"i o-ro,c)w zo'' -ro,& "ied' :-*"itni; wdar!i si* do %)wne%o osied!a
24
w's('& Noirmotier7en7!@I!e0 W-rew warn"om zawartej (odo-no "a(it!acji& wsz'st"ic+
je,c)w stracono0 ?eneraowie re(-!i"a,sc' (od(isa!i 6 ja"o-' to 6 mow*& (o cz'm
"omisarze (o!it'czni (o"aza!i im de"ret Konwencji& s"azj#c' wsz'st"ic+ re-e!izant)w na
$mier20
' wted'& a moe raczej do%or'wa w miastecz" Mar'c' ?i%ost d@E!-Xe& jeden
z najzdo!niejsz'c+ wojs"ow'c+ wandej7s"ic+& (o z%onie <at+e!inea w)dz nacze!n'0
<zternasto"rotnie rann' w -itwie (od <+o!et& zosta (rzez towarz'sz' (rzewiezion' na
w's(*0 Poniewa nie m)% ani c+odzi2& ani nawet sta2& zdo-'wc' jej mie$ci!i %o w
.ote!& w'nie$!i na (!ac 1roni i rozstrze!a!i siedz#ce%o0 Razem z %eneraem
e%ze"wowano dw)c+ je%o "rewn'c+ oraz te%o o.icera rewo!c'jne%o& "t)rem de
<+arette ode-ra -' (o(rzednio Noirmotier0 Nazajtrz rozstrze!ano w t'm sam'm
miejsc (ani# d@E!-Xe0
Maone" jej -' (rzed $mierci# d%o (rzesc+iwan'0 Nie dzie!i adn'c+
wojs"owo cenn'c+ in.ormacji& w'ja$ni za to mot'w' swe%o (ost*(owania0 Koniecznie
trze-a w t'm miejsc (rz'(omnie2& e na!ea do t'c+ ziemian& "t)rz' o($ci!i swe dwor'
i (osz!i si* -i2 do(iero na wezwanie ze0 stron' j z-ntowan'c+ c+o()w0 D@E!-Xe
(owiedzia (rzed $mierci#=
6 Prz'si*%am na +onor& e acz"o!wie" (ra%n#em monarc+ii& nie miaem
adn'c+ (roje"t)w szcze%)!n'c+ i -'-'m ' ja" !e%' o-'wate! (od "ad'm rz#dem&
"t)r' -' mi zostawi s(o")j oraz swo-od* (ra"t'"owania mojej wiar'0
W nie"t)r'c+ e(o"ac+ +istorii zamiar 'cia w s(o"oj staje si* (ro%ramem
w'wrotow'm0 <zowie" msi -owiem '2 (rawidowo& same za$ (rawida s# we
wsz'st"ic+ szcze%)ac+ znane t'm& co a"rat (osied!i (eni* wadz' i ('n#c# z niej
wszec+wiedz*0 Masie !dz"iej (rz'(ada w t'c+ warn"ac+ ro!a (ersone!& o-s%j#ce%o
(o!it'"* i niestannie w'"azj#ce%o entzjazm0
?enera Jan <+rzcicie! K!X-er& .ac+owiec wojs"ow' mao co %orsz' od
Na(o!eona& w'dawa si* )wczesn'm "omisarzom (o!it'czn'm (odejrzan'0 S'
re(-!ice ta"& ja" s'-' monarsze 6 t's"iwa' donos'0 Ws(ania!e w(rawdzie& !ecz
nie(rawidowoO W "ar'%odn' s(os)- zac+owje oso-owo$20 Przecz'2 nie s(os)-O
25
K!X-er mawia& e w je%o czasac+ awans na %eneraa zacz# si* r)wna2 (rze(stce na
%i!ot'n*0
W'daje si*& e najistotniejsz# (rz'cz'n# (owstania wandej7s"ie%o -'a (ra"t'"a
-ezwz%!*dne%o wtaczania 'cia mi*dz' do"tr'ners"ie %ro-!e0
Po-)r do wojs"a -' ostateczn# o"azj# do (r)-' (ozr'wania ow'c+ %ro-!i& jedn# z
cae%o c'"! (rz'cz'n (owstania0 Nie ze strac+ (rzecie (rzed nie(rz'jacie!em
zewn*trzn'm !dzie (orwa!i si* do ro-ot' "rwawej i -eznadziejnej0 Sa(inad de !a Rairie&
jeden z dziedzic)w wezwan'c+ do ws()dzia 6 ten a"rat& co wa!cz' szcze%)!nie
d%o& oca!a i docze"a Ldwi"a /PIII 6 (ocz#t"owo siowa mit'%owa2 (!e-ejs"ic+
s#siad)w= :Prz'jacie!e& co c+cecie cz'ni29 ?!e-a (rzeciw"o e!azO Jeden de(artament
(rzeciw"o osiemdziesi*ci dw)mO000;
:Kajet' s"ar%; zajmowa' si* s(raw# s-' wojs"owej& cz'ni' to (rz' t'm w
s(os)- (ozwa!aj#c' wejrze2 w dziwne tajni"i :stare%o (orz#d";& "t)r' !e""om'$!nie
(rz'zw'czai!i$m' si* naz'wa2 :a-so!t'zmem; monarsz'm0 Kr)! wojowa onierzem
zaci*n'm& mia te nie!iczne mi!icje (rowincjona!ne& (owo'wane w drodze !osowania i
-*d#ce wiern'm (oddan'm istn# so!# w o"0 <z' mona si* z t'm (o%odzi2& e ojciec
rodzin'& (atni" (odat")w& moe jeszcze traci2 s'na& jed'n# sw# (od(or* na staro$29
6 za('t'wano rocz'$cie0 :Wiem' w(rawdzie& e ten& "t)re%o !osowanie (owoao do
mi!icji& w czasie (o"oj nie (orzca swe%o o%nis"a rodzinne%o& e w da!sz'm ci#%&
niema! -ez (rzerw'& (racje na ro!i0 Lecz cz' jest on wo!n'9 Rodzaj (rz'wi#zane%o do
ziemi niewo!ni"a& nie moe si* odda!a2 -ez (ozwo!enia& (oddan' jest ins(e"cjom&
rewiom^ na sze$2 !at (oz-awia si* %o najcenniejsze%o z je%o (raw& mianowicie (rawa
w'-or towarz'sz"i 'cia000; Doda2 w'(ada& e (ara.ia .rancs"a o.iarow'waa
mo!oc+owi mi!icji "r)!ews"iej jedne%o ta"ie%o :niewo!ni"a;0 A-' si* wo!ni2 od te%o
o-owi#z"& -ardzo cz*sto w'najmowano zast*(c*& o-ci#aj#c "osztami wsz'st"ic+
(ara.ian jedna"owo0
Nie ta" atwo (rz'j*a si* w Ero(ie rzecz& -ez "t)rej m' dzisiaj nie miem' so-ie
w'o-razi2 istnienia (a,stwa 6 (owszec+n' o-owi#ze" s-' wojs"owej0 J do$2
dawno tem (owiedziano& e naj-ardziej !i-era!na re(-!i"a dzisiejsza w'daa-' si*
26
!dziom )wczesn'm straszn'm domem niewo!i& e star' (orz#de" -' (o (rost
nasz(i"owan' nie(oj*t'mi d!a nas wo!no$ciami0
W :Kajetac+ s"ar%; na(ot'"am' #danie z(enie "on"retne0 Doma%ano si*
ca"owite%o zwo!nienia od s-' wojs"owej t'c+ wsz'st"ic+& "t)rz' (racj# na ro!i0
Re"rt)w6zdaniem wnios"odawc)w 6 na!eao -ra2 z miast& zwaszcza za$ s(o$r)d
orsza")w wie!"ic+ (an)w dc+own'c+ i $wiec"ic+0 I w'c+ow'wa2 na onierz' wsz'st"ie
(odrzt"i (ci m*s"iej0
Mo-i!izac'jn' de"ret Konwencji (ozostawa w ra#cej s(rzeczno$ci z t'mi
#daniami& odnosi si* do wie$nia")w& zwa!nia -owiem od (o-or wsze!"ic+ czestni")w
administracji re(-!i"a,s"iej& cz'!i (rzewanie mieszczan0 Rwczesn' c+o(7wa$cicie!
(otrze-owa do (rac' wsz'st"ic+ sw'c+ s'n)w& w je%o %os(odarstwie nie mo%o -'2 r#"
z-*dn'c+0 Rozstrz'%a o t'm (oziom tec+ni"i ro!niczej0 Sam Na(o!eon mawia nieraz w
(rzeszo$ci& e (o-)r jest -ardzo wie!"im zem0
Za D're"toriat& "ied' (arawan' ideo!o%iczne (rz'-!a"' i traci' na znaczeni&
w(rowadzono (rawo& "t)re%o moc# mona -'o w'"(i2 si* od wojs"a& najmj#c
zast*(c*0 W za!eno$ci od dat' i "onin"tr' cen' wa+a' si* od t'si#ca o$miset do
czterec+ t'si*c' .ran")w0 W#t(i2 wo!no& cz' wie! c+o()w roz(orz#dzao ta"imi
za(asami %ot)w"i& to mieszczanin z's"iwa na now'm (rze(isie0 W t'm wa$nie
"iern"& !ecz wca!e nie t'!"o w dziedzinie s(raw wojs"ow'c+& (r#d ('n# od (ocz#t"
rewo!cji0
Si(o!it 8aine stwierdzi& e zao(atrz'a ona mieszcza,stwo w dzi)- i (azr'0
Odnosi si* jedna" wraenie& e ostre te narz*dzia w(i' si* w s")r* (rzede wsz'st"im
c+o(s"#0 Zaszed (onadto ten stan rzecz'& (rzed "t)r'm (rzestrze%a (rz'sowie
"rai,s"ie= :Ne daj 1oe z Iwana (ana& a z Mar'j"i do-rodij7"i;0 1ezceremonia!no$2
now'c+ wadz r)wnaa si* t'!"o ic+ (rze"onani o wasnej nieom'!no$ci0 E!ement'
s(oeczne arte dot'c+czas zazdro$ci# w stosn" do sz!ac+t' re"om(ensowa'
"om(!e"s'& (rz'st#(i' do radosnej tw)rczo$ci0
O (otrze-ie zre.ormowania administracji rozm'$!ano we 3rancji j za Ldwi"a
/P0 Konst'tanta (rze(rowadzia ten niez-*dn' za-ie% od r*"i i wca!e -ezwz%!*dnie0
27
Podzie!ono "raj na osiemdziesi#t trz' de(artament'& "roj#c dawne& +istor'czne
(rowincje& tworz#c z o"raw")w nowe cao$ci0 Sistor'c' s# z%odni& e nie zwracano
wa%i na (rz'zw'czajenia ani na sent'ment' !dno$ci0
De(artament Wandei& w'ci*t' z dawne%o Poito& nie o-j# miejscowo$ci dc+em i
o-'czajem ta" do, (rz'na!en'c+& ja" 1ressire i <eriza'0 Wzi# nazw* od maej
rzecz"i !a PendXe0
Ja" si* dowiadj* z "si#"i (0 Jerze%o 1ordonoGe& miano to (oc+odzi od
ce!t'c"ie%o w'raz Pendo& oznaczaj#ce%o "o!or -ia'0 I ja"e t nie wierz'2 w ma%i*
s)wO
8worz#c de(artament' nadawano im nazw' mot'wowane w rozmait' s(os)-0
Nie"t)re z nic+ 6 ja" ?ironde i Wandea wa$nie 6 od raz w"rocz'' do +istorii&
wsz'st"ie razem 6 na-rawsz' (at'n' 6 stworz'' (en# wdzi*" (oet'"*
administrac'jn# "raj0 8o mio (isa2 na "o(ercie= 3inistJre& Par& Landes& zwaszcza za$
<a!Gados0 Imi* wasne odr)nia& (rzez samo swe istnienie w'twarza mi*dz'
miesz"a,cami s-te!n# t"an"* #cz#c#0
1'!i w Konst'tancie zwo!ennic' ca"owitej racjona!izacji0 Pra%n*!i oni
(onmerowa2 de(artament'0 ?d'-' (rzemo%!i& cz'ta!i-'$m' dzi$ w %azetac+& e w
Paac 1r-o,s"im doszo do 'wej w'mian' zda, (omi*dz' de(towan'mi z o"r*% na
(rz'"ad dwadzie$cia sze$2 i siedemdziesi#t trz'0 8a" wa$nie& -o mio$nic' w'%)d
administrac'jn'c+ !-i# racjona!izowa2 ta"e %ramat'"* i j*z'"0
Miewa si* czasem szcz*$cie ators"ie0 Podczas (isania (o(rzednie%o rozdzia
zna!azem w dzienni" :Le Monde; Vz dnia QC st'cznia CNBN ro"Y art'" zat'towan'
Lopinion franaise et l
me !retonne" Na(isa %o (0 E0 O!!iGro& mer z ?in%am( w de(artamencie <
28
tes7d7Nord0 <z'tam'=
:1retania to nie t'!"o inwest'cje i (raca& to (onadto jeszcze oso-owo$2&
odr*-no$2& szcze%)!ne%o rodzaj wra!iwo$2 wo-ec 'cia000 adne%o zamiar
rozr'wania t"anin' narodowej0 Lecz trze-a zrozmie2 jedno= 1retania ma dsz*0
Pro-!em -re7to,s"i to ta"e (ro-!em szacn";0
<ze%o ja" cze%o& a!e szacn" d!a !dz"ic+ miowa, wadze rewo!c'jne
w'"az'wa' -ardzo mao0
Zatem :1retania ma dsze;0 Jedn# i nie(odzie!n#& acz"o!wie" od o(is'wan'c+ t
czas)w (odzie!ona jest na de(artament'= 3inistJre& <
29
tes7d7Nord& Mor-i+an& I!!e7et7Pi!aine& Loire7In.Xriere0 Mona so-ie t'!"o
w'o-raa2& ja" t* swoj# odr*-no$2 odczwa!i !dzie& "t)r'm '2 (rz'szo sc+'" dni
Ldwi"a /PI0
Si(o!it 8aine msia si* c+'-a (om'!i2& "ied' trz'm'wa& e we 3rancji t (rzed
rewo!cj# nie istnia ani mnic'(a!n'& ani (rowincjona!n' (atriot'zm0 A!e i on na(isa= :Z
w'j#t"iem Wandei& nie znajdj* ani jedne%o miejsca& ani jednej "!as'& %dzie -' masa
!dno$ci w %odzinie nie-ez(iecze,stwa mo%a si* z%romadzi2 wo"oo za.an'c+
jednoste" i tworz'2 oddzia';0
Oso-owo$2 wandejs"a zostaa wi*c znana (rzez -adacza& do (rzesad' moe
sce(t'czne%o0 1reto,cz'c' te zdo!ni -'!i do tworzenia oddzia)w& stosowa!i jed'nie
ta"t'"* (art'zanc"ie%o rozdra-niania si0 Wandea w'onia wie!ot'si*czn# armi*
:"ato!ic"# i "r)!ews"#;0
Zadziwiaj#co sz'-"o (rz'j*a si*& za"otwicz'a w dszac+ nazwa $wieo nadana
szma!owi "r)!ews"ie%o Poito0 ?eneraowi d@E!-Xe (ro(onowano& w zamian za zeznania&
as"* d!a je%o on'0 :Ona (otra.i mrze2 ja" Wandej"a; 6 od(owiedzia0
:1ia!i; zdo-'wc' Mac+eco! "rz'cze!i (odo-no :_ -as !a nationO; <z' d!ate%o
wo!no ic+ ods#dza2 od wsze!"ie%o (atriot'zm9
Patriot'zm to czcie zrodzone z "on"ret i (o!e%aj#ce na "on"recie0 Koc+a2
mona t'!"o istniej#c' "raj i nar)d& ca# je%o s"om(!i"owan# tera5niejszo$2 i (rzeszo$20
W w'o-ra5ni onierza na .roncie rze"oma a-stra"cja doznaje znamiennej materia!izacji
6 ojcz'zna tosamia si* z jedn'm ws(omnieniem0 4 wie$nia"a moe to -'2 o-raz
drzew (rz' ojcows"iej za%rodzie& miesz"a,ca miasta 6 stara !icz"a0 W o-!icz
$mierci czcie wraca do swe%o (ra5r)da0 1'' (rzecie ta"ie czas'& %d' !dzie %otowi
-'!i miera2 za ten s"rawe" ziemi t'!"o& "t)r' si* o%!#dao z drewnian'c+ wa)w ic+
(!emienne%o osied!a0 Za naj-!isz'm widno"r*%iem !ea' "raje o-ce& wro%a i
nie-ez(ieczna za%ranica0 Do (oj*cia i do mio$ci ojcz'zn' dro%a wioda (rzez ojcowizn*&
innej ni%dzie w Ero(ie nie -'o0
:Dziewi*2dziesi#t dwa o%nis"a domowe s"adaj# si* na ca# nasz# (ara.i*& nie
maj#c# wi*cej ni dwie mi!e o-wod^ siedemset os)- r)nej (ci i r)ne%o wie"= oto
30
caa (rawie !icz-a miesz"a,c)w& "t)rz' wsz'sc' -ez w'j#t" zwi#zani s# z ro!#0
Zamiesz"a!i o siedem mi! od rze"i& odda!eni od wie!"ic+ %o$ci,c)w i od miasta wi*cej ni
o trz' mi!e& nie maj#c do roz(orz#dzenia inn'c+ dr)%& ja" -ardzo ze& nie mo%# stworz'2
adne%o doc+odowe%o (rzedsi*wzi*cia& nic nie moe (o-dzi2 ic+ w'tw)rczo$ci ^ nie
maj# nic nadaj#ce%o si* na +ande!& adne%o nic+ w'woz ani (rz'woz; 6 s"arano
si* z (ocz#t"iem ro" CM\N w So!an%is "oo 1or%es0
Prz'c+odzi w t'm miejsc na (ami*2 te"st star'& sowa na(isane w wie" /P& !ecz
i w /PIII d!a wie! jeszcze 3rancz)w (ene (rawd'6wiersz 3rancisz"a Pi!!ona&
(o$wiecon' matce= Prostacz"a iestem stara ' -o%a& Nic nie znam 6 !iter cz'ta2 nie
znam z%oa 6 O(r)cz (ara.ii me' nis"ie%o (ro%a& ?dzie ra' o%!#dam ' +ar.' do"oa& `
(ie"o& w "t)r'm (ot*(ie,c)w (ra#
C
0
8a" zwana "onst'tcja c'wi!na "!er s"asowaa (i*2dziesi#t i jedno -is"(stwo
oraz jedn# czwart# o%)!nej !icz-' (ara.ii0 Zastosowano "r'terim ar'tmet'czne& nie
zwracaj#c wa%i na +istori*& trad'cj* i tem (odo-ne (rzes#d'0 Na "ad' de(artament
(rz'(ada2 mia od tej (or' jeden -is"(& (rzestawa' istnie2 (ara.ie niedostatecznie
!iczne !- 6 je$!i c+odzi o wie$ 6 (ooone w nie(rze(isowej& z-'t maej od!e%o$ci od
miast0
W ro" CMNE de(towani nie osi#%n*!i jeszcze szcz't)w administrators"iej
romant'"i& nie (ozwo!i!i Ma"s'mi!ianowi de Ro-es(ierre do"o,cz'2 mow' zasadniaj#cej
(otrze-*& (rz'msowe%o enienia "si*'0 W'starcz'o jedna" i to& cze%o do"ona!i0
1is"(i i (ro-oszczowie mie!i (oc+odzi2 z w'-or& do"on'wane%o jedna" wca!e
nie (rzez wiern'c+& !ecz (rzez wsz'st"ic+ o-'wate!i :cz'nn'c+;& zamiesz"a'c+ w dan'm
de(artamencie cz' te d'str'"cie0 W'-orc# (ierwsze%o sto(nia zostawa ta"i& co (aci
(odate" -ez(o$redni r)wn' cenie trzec+ dni (rac' najemnej0 On (owo'wa e!e"tor)w
wa$ciw'c+& "t)r'm (rz's%iwao (rawo ostateczne%o nominowania wadz $wiec"ic+ i
dc+own'c+0 ?odno$2 w'-orc' dr%ie%o& wiec !e(sze%o sto(nia osi#%ao si* dzi*"i
(odat"owi w w'so"o$ci st (i*2dziesi*ci dni (rac' najemnej0
Ws"te" tej racjona!izators"iej staw' -odz' (ara.ianie zamiesz"a!i w ja"im$
1 przekad Boya
31
za(ad'm "#cie& w cieni "o$cioa (ami*taj#ce%o Merowin%)w& mie!i otrz'ma2 (asterza
w'-rane%o w od!e%'m mie$cie& (rzez !dzi -o%at'c+& !ecz wca!e nie"oniecznie
-*d#c'c+ "ato!i"ami000 c+ocia-' z metr'"i t'!"o0 Nadanie (eni (raw o-'wate!s"ic+
wsz'st"im innowiercom& zar)wno (rotestantom& ja" 'dom& -'o (ost*("iem sszn'm i
(i*"n'm0 Powoanie ic+ ta"e oraz ateist)w do rozstrz'%ania o wewn*trzn'c+ s(rawac+
Ko$cioa6(o (rost (rzest*(stwem (o!it'czn'm0 W w'-ierani dc+own'c+
czestnicz'2 m)% "ad' o-'wate! :cz'nn';& "t)r' w dni %osowania do(eni maej
.orma!no$ci= (o.at'%owa si* ()j$2 na msz*0 Dziaaj#c w imieni a-stra"c'jne%o rozm&
%r-o (rze"roczono %ranic* rozs#d"& "t)r'm zw'"!i !dzie (os%j# si* na co dzie,0
D maja CNBB ro"& (odczas (rac w'"o(a!is"ow'c+ (rzed (ar's"# "atedr# Notre7
Dame& odna!eziono ma' (rzedmio7ci" sz"!an'& "t)r' j w"r)tce mona -'o o%!#da2 na
w'stawie0 Jest to !ecit"o w'("e& zie!on"awe i (rzejrz'ste den"o (c+ar"a0 <zarniawa&
na zawsze warta w cien"ie sz"o (at'na o-ramia zna" $rod"ow'& s"rz'owanie %rec"ic+
!iter / i P 6;mono%ram <+r'stsa0 Wed% (odania ta"i s'm-o! widnia j A\
(a5dzierni"a QCA ro" na !a-arm cesarza Konstant'7na Wie!"ie%o (odczas -itw' (rz'
mo$cie M!wijs"im w Rz'mie0 Pewne jest& e (ojawi si* na szcz'tac+ drzewc
sztandarow'c+ zaraz (o ro" QCM0
Den"o (c+ar"a (oc+odzi z te%o same%o IP st!ecia i za!icza si* za(ewne do
najstarsz'c+ $!ad)w c+rze$cija,stwa na W's(ie ?rodz"iej w Par'0
S# we 3rancji za-'t"i r)wnie stare& !ecz znacznie mas'wniejsze od sz"a0 W
Poitiers do$2 ()5no& (rawie o zmierzc+& zaw*drowa!i$m' (od -a(t'sterim& (oniewa
ws(aniao$ci te%o (i*"ne%o miasta s# dziwnie roz(roszone w terenie0 1d'ne" siedzi
%*-o"o w ziemi& zanrzon' w niej c+'-a r)wno (o (as0 Od"o(an' jest ocz'wi$cie i
za-ez(ieczon'& !ecz nie s(os)- %o j w'do-'2 na (owierzc+ni*& "t)ra miaa czas
s(*cznie2& (odrosn#20 1a(t'sterim -'o remontowane j za ws(omnian'c+ (rzed
c+wi!# Merowin%)w0 W'-i!i si* oni w (a,stwie 3ran")w do(iero (od "oniec P st!ecia&
-a(t'sterim za$ w'-dowane zostao w (ierwszej (oowie IP0 <+rzczono w nim
naj-ardziej staro'tn'm o-'czajem 6 (rzez zanrzenie w wodzie $wieconej0
Poitiers to sto!ica +istor'cznej (rowincji Poito& z "t)rej ciaa w'"rojono "i!"a
32
de(artament)w& miedz' inn'mi Wan7de*0 Wie"ow'mi& zaiste& (orz#d"ami zatrz*$!i
racjona!izatorz' z Konst'tant'& Le%is!at'w' i Konwencji Narodowej0
8rdno dociec& "to s(is'wa s"ar%i miesz"a,c)w rozmait'c+ (rowincjona!n'c+
osied!i& "to nadawa je$!i nie !iterac"#& to (rz'najmniej s()jn# .orm* j*z'"ow# z-iorow'm
-o!ewaniom0 W wie! w'(ad"ac+ zajmowa!i si* t'm na (ewno "si*a& (ro-oszczowie i
wi"arisze0 1'!i (i$mienni& w'"sztaceni& trad'cja za$& ca' a (o ro" CM\N .n"cjonj#c'
star' (orz#de"& (owierzaa im o-owi#ze" zajmowania si* nie t'!"o s(rawami wiar'0 W
"r)!estwie .rancs"im (ara.ia stanowia o.icja!ne& nicz'm nie zast#(ione o%niwo
administracji0 Ksi#dz cz'ta z am-on' roz(orz#dzenia wadz'& nawet te o c+ara"terze
(o!ic'jn'm& wiec o%oszenia o (o(enion'c+ (rzest*(stwac+ i o-owi#z" $ci%ania
s(rawc)w0 Po na-oe,stwie naradza si* z (ara.ianami& a ze-rania te& ci#%!e od-'wane
na szcze-! s(oecznie niew#t(!iwie najnisz'm& nadawa' szcze%)!n# -arw* 'ci
codziennem w monarc+ii :a-so!tnej;0 Roz(rawiano i (ostanawiano o s(oso-ac+
w'"on'wania roz(orz#dze, wadz'& zajmowano si* r)wnie o(ie"# s(oeczn#&
zarzdzano ws()!n'm maj#t"iem (ara.ia!n'm000 teraz s"on.is"owan'm (rzez (a,stwo0 A
do "o,ca star' (orz#de" "r)!ews"i s"ada si* wa$ciwie z mn)stwa (ara.ia!n'c+ :ma'c+
re(-!i" atonomiczn'c+;& "t)r'c+ o-'wate!e stroi!i si* nawet& d!a odr)nienia& w "o!or'
odmienne od s#siedz"ic+0
S'm(at'czn' ten 6 (ewnie t'!"o z +istor'cznej odda!i 6 s'stem zw#t!a i
s(r)c+nia& re.orma staa si* "onieczno$ci#O Nowo w(rowadzone %min' otrz'ma'
(rawnienia roz!e%e& w'"on'wa' nawet nie"t)re .n"cje s#downicze0 Wadze
(oc+odzi' w'#cznie z w'-or& w %osowaniac+ mo%!i czestnicz'2 t'!"o o-'wate!e
:cz'nni;0 Dost*( do %odno$ci radne%o %min' otwiera (odate" r)wn' cenie dziesi*ci dni
(rac' najemnej0 <+o(i -odz' straci!i swe dawne (rawnienia0
Poj*cie "onieczno$ci dziejowej otwiera nie"ied' dro%* do %ro5ne%o a-srd0
<i#%!e czai si* mi*dz' !d5mi (o"sa ostateczne%o (orz#d"owania $wiata w'ni"a z
(rze"onania& e dot'c+czasowa +istoria -'a wa$ciwie om'"#0 Niewie!e "raj)w (otra.io
si* za-ez(iecz'2 (rzed (rz'w)dcami nie 'wi#c'mi w#t(!iwo$ci& e (rawidowa +istoria
zacznie si* do(iero od nic+0
33
Konieczno$2 (o!e%a wa$ciwie na niestannej na(rawie& -o (orz#d" idea!ne%o
ni%d' nie -'o& nie ma i nie -*dzie0 Jed'n'm doro-"iem narod)w jest to t'!"o& co
w'tworz'a ic+ wasna& ind'wida!na i z-iorowa (rzeszo$20 8o ona do(racowaa si* w
(rzeci#% wie")w warto$ci -ardzo nieraz wz%!*dn'c+& !ecz ta"ic+& "t)r'm !dzie %otowi
s# doc+ow'wa2 wierno$ci doz%onnej0 Do$wiadczenie za!eca ostrono$20 Nie t'!"o
d!ate%o& e nadmiar re.ormators"iej romant'"i (o-dza o(erowan'c+ do o(or&@ te
nie"ied' a-srda!ne%o0 D!ate%o r)wnie& #e nie !icz#c' si* z nicz'm "arczne" ow'c+
warto$ci (ad!a czowie"a0
<z'ja (osta2 -ardziej (rz'ozda-ia +istori* 3rancji= .i%ra c+o(a <at+e!inea& co
rozj#trzon' do 'we%o w'st#(i (rzeciw"o re.ormom zar)wno niewczesn'm& ja" i
z-awienn'm i (o!e% z r)a,cem w doni& cz' te mora!n' wizerne" "r)!ews"ie%o
c+rze$nia"a Ldwi"a 3rXron
A
& "t)r' naj(ierw w imi* czerwon'c+ idea)w to(i we "rwi
(odnie "raj& (otem za$ 6 w c+wi!i -ardzo wa$ciwej 6 zaj# (oczesne miejsce w$r)d
-ia'c+ (a"arz'9 Postarajm' si* za(omnie2 na c+wi!* o (ro%ramac+& (ozosta,m' (rz'
t'm& co stanowi o %odno$ci czowie"a0 Kt)r# z t'c+ dw (ostaw 'ciow'c+ za!eci2 -'
na!eao ja"o wz)r0
:W tej wierze (ra%n* '2 ja" i miera2; 6 "aza Pi!!on m)wi2 swej matce& oso-ie
nie znaj#cej nicze%o (oza wasn# (ara.i#0
<at+e!inea& je%o !iczni s#siedzi i "mowie wca!e si* (ocz#t"owo nie (or'wa!i
(rzeciw"o rewo!cji0 Jedna"e tw)rc' nowe%o (orz#d" za mao $wiadcz'!i szacn"
s(rawom& "t)re (ostanowi!i do %rnt zmieni20 Dawno j tem (owiedziano& e
adwo"aci wiod#c' rej w Konst'tancie (o (rost odo'!i na -o" :Kajet' s"ar%;&
za(omniawsz' o ic+ z%rze-nej nieraz tre$ci& w'emi%rowa!i w $wiat wasn'c+
teoret'czn'c+ "once(cji0 Matemat'" <ondorcet nie darmo nazwa t* Konst'tant*
z%romadzeniem t'si#ca dwst meta.iz'")w0 Naj-ardziej re(-!i"a,s"o m'$!#c'
+istor'c' nie (rzecz'!i& e :"onst'tcja c'wi!na "!er; -'a (o!it'czn'm sza!e,stwem0
:Kajet' s"ar%;& s(isane w ja"im$ (rocencie (rzez "si*'& zajmowa' si* do!# i ro!#
dc+owie,stwa0 O-rzeni na !"ss w$r)d -is"()w towarz'sz'o -o!ewanie nad
2 Ojcem chrzestnym Ld!"ka #r$ron %y &tan"sa! Leszczy'sk"
34
-ied# nie"t)r'c+ (ro-oszcz)w& zwaszcza za$ wi"arisz'0 Niewie!e ('n*o czas i oto
jrzano& e o%romna wi*"szo$2 miejscow'c+ "a(an)w (rzetworzona zostaa w co$ w
rodzaj zwierz'n' ownej0 Przez wie"i wes() z wiern'mi tworz'!i oni :(ara.ia!ne re(-!i"i
atonomiczne;& teraz msie!i si* "r'2& (oniewa odm)wi!i (rz'si*%i na ow# "onst'tcj*&
(oz-awiaj#c# ic+ wa$ciwie c+ara"ter dc+own'c+ "ato!ic"ic+0 Metamor.oza -'a
r)wnie na%a ja" nie(otrze-na0 De"!amacje na temat mio$ci d!a !d nie mo%' na(rawi2
s"t")w (o%ard' d!a je%o cz20
Sani Saint7Jst mawia& me!anc+o!ijn'm za(ewne tonem = :!d wie"iste
dziec"o000; Podo-na (ostawa (rz'tra.ia si* do$2 cz*sto rozmait'm tr'-nom& s"ania ic+
do (rowadzenia nie!etnic+ " (rz'msowem szcz*$ci0
A do ro" CMNC w#cznie -'o s(o"ojnie w "raj od (odnia (rz'!e%aj#c'm do
j$cia Loar'0 W marc ro" CMNQ (i*2set (ara.ii (orwao si* do -roni0 Amazon"a
wandejs"a& czestnicz"a wojn'& mar"iza Maria Liza Wi"toria de !a Ro7c+ejaIe!ein 6
(rimo Goto de Lescre 6 na(isaa w sw'm (ami*tni"& e wa!czono nie z w'rac+owania&
!ecz w imi* zranione%o czcia& z roz(acz'0 Odna!azo si* zatem w star'm i -ia'm
te"$cie sowo 'te r)wnie (rzez Jean Pa! Marata0
:Ld (odni)s si* od raz& (oniewa (ierwsz' (rz'"ad oddziaa na m's'
nastrojone do rewo!t';0
Za %*-o"o& naz-'t -rta!nie narszon' zosta ad istniej#c' od wie")w0 1'o-'
ci*"im -*dem twierdzi2& e !dzie do nie%o (rz'w'"!i0 Oni stanowi!i te%o ad
najistotniejsz# cz*$2 s"adow#0
35
IP
Pan d@E!-Xe nie dane wiec -'o za'wa2 s(o"oj w je%o La Lo%e& "t)ra 6 je$!i
wierz'2 star'm szt'c+om 6 w nicz'm nie (rz'(ominaa (aac0 W-rew wasnej wo!i
dosta si* na $cie"* +eroiczn# i w'trwa na niej do "o,ca0
Sistor'c' wca!e nie waaj# (rz'cz'n .enomen wandejs7"ie%o za w'ja$nione0
Wr*cz (rzeciwnie& twierdz#& e (rawdziwe -adania na"owe do(iero si* roz(ocz*'0 Sto
!at tem mona -'o (o(rzestawa2 na c'towani !ist)w "omisarz' (o!it'czn'c+& "t)rz' 6
ods'aj#c Konwencji zdo-'te cz' te (oz-ierane na dro%ac+ odwrot Wandejcz'")w
ins'%nia re!i%ijne 6 (isa!i= (o"acie to !dowi Par'a& niec+aj wie& ja"imi s(oso-ami
o(orni "si*a osz"j# wie$nia")w i wiod# ic+ do z-rodni O Dzisiaj ni"t nie s"re$!a "westii
wiar' z +istor'czne%o rejestr& wsz'sc' c+'-a natomiast ode%n'wj# si* od teorii o
(rzemonej ro!i mac+inacji "!er0 Pro(a%anda (o!it'czna z re%' trdni si*
w!%ar'zowaniem +istorii0
Niedawno roz(ocz*te -adania (rawdziwie na"owe (rz'nios' j jedna"
zdo-'cze wie!"iej wa%i0 Stwierdzono na (rz'"ad %*-o"ie -)stwo Wandei&
dowiedziono& e w nie"t)r'c+ jej (ara.iac+ (oowa !dno$ci msiaa "orz'sta2 z o(ie"i
s(oecznej0
8eoret'cznie rzecz -ior#c& n*dzarz (owinien -'2 zwo!enni"iem rewo!cji0 A!e
tamta rzecz'wista& nie w'ima%inowana rewo!cja (o to zniosa (rz'wi!eje +er-& -' na
ic+ miejsc (ostawi2 (rawo (ieni#dza0
Nie"ied' mdne -adania na"owe (otwierdzaj# m'$!i i w'(owiedzi& "t)re mona
-'o waa2 za (ozers"ie i .asz'we 4czon' doc+odzi na (rz'"ad do wnios"& e w
Wandei :"ad' stara si* trz'ma2 swe%o o-'czaj& dzwonnic' swej (ara.ii i swe%o
(ro-oszcza;0 Przed$miertne w'znanie %eneraa d@E!-Xe zawiera t* sam# tre$20
Sz"ic !iterac"i nie ma (rawa& ator je%o nie (owinien te 'wi2 zamiar
zast*(owania +istorii na"owej0 Dzi*"i niej (rz'szo$2 (ozna str"tr* "raj&
e"onomiczn#& s(oeczn#& (rawn# i "!tra!n# s'tacj* je%o miesz"a,c)w0 <ao"sztat
36
t'c+ stosn")w w'wiera w('w na (ost*(owanie !dzi& !ecz !iteratowi wo!no j teraz
interesowa2 si* natr# -od5c)w oddzia'wj#c'c+ na nic+ -ez(o$rednio0 adna (rzecie
z dziaaj#c'c+ os)- nie o%arniaa m'$!# caej& niezmiernie s"om(!i"owanej (ro-!emat'"i
re%ion nawet& j nie m)wi#c o ca'm (a,stwie0 Z%*-i j# do(iero nam ws()czesn'
+istor'"& (ost*(j#c' z rozwa%#& staraj#c' si* nie straci2 z ocz adne%o szcze%)0
Rez!tat je%o (rac' nosi2 -*dzie c+ara"ter s(o"ojne%o "omni"at& (owstaniec za$
wandejs"i dziaa (od w('wem emocji0 Wie!ora"o warn"owane -od5ce do nie%o
dociera' w (ostaci wstrz#s)w (s'c+iczn'c+ i mora!n'c+0 O-raone czcie (c+ao do
o-ron' miowa,& do wa!"i& zemst' i o.iar'0
Powoaniem !iteratr' jest (rzeni"anie tej wa$nie stre.'0
.a"t)w& ja" naj-ardziej rea!n'c+0
8rze-a teraz o($ci2 na c+wi!* ziemie wandejs"ie& -' (rzenie$2 si* za Loar*& do
1retanii0 Nie -*dzie w t'm (rzesadnej dowo!no$ci& wiadomo (rzecie& e o-ie te
(rowincje ode%ra' w dziejac+ )wczesn'c+ ro!* mateczni")w "ontrrewo!cji0 W 1retanii
wa$nie (rz'tra.i si* w'(ade" do$2 w'razi$cie ma!j#c' ro!* emocji0 O(owiedzie2
w'(adnie (o"r)tce o ostatniej (rz'%odzie mar"iza Armanda de !a Roairie Vza(o'czaj#c
si* (owanie ?a-rie!a Lenotre& "t)r' 5r)dowo (rzestdiowa dzieje je%o 'wotaY0
Nie -' to j czowie" mod' i ta"i w dodat"& co z niejedne%o (ieca c+!e- jada0
4rodzon' w ro" CMTE w (i*"n'm 3o%Jres& o "t)r'm (rz'jdzie jeszcze ws(omnie2& za
mod "oc+a si*& (ojed'n"owa& (r)-owa nawet samo-)jstwa0 Wa!cz' w Amer'ce o
wo!no$2 Stan)w Zjednoczon'c+& zas'n# tam (od (sedonimem ("owni"a Armand0
Wr)ciwsz' do 3rancji& nami*tnie wda si* w s()r sz!ac+t' i "!er z rz#dem "r)!ews"im&
zmierzaj#c'm do re.orm& "t)re moe za(o-ie%'-' rewo!cji0 4(rawia o(oz'cj* ta"
stanowczo& e na czas (ewien dosta si* (od "!cz& do 1ast'!ii0 Kied' jedna" (ar'a7nie
z-rz'!i ten :(rz'-'te" niewo!i; 6 mniemaj#c& ja" %osz# nie"t)rz'& e znajdj# si* tam
znaczne za(as' m#"i na c+!e- 6 mar"iz de !a Roairie (rzerzci si* na stron* te%o&
"t)r' %o (o(rzednio wi*zi0 Zosta or%anizatorem i sze.em :Asocjacji 1reto,s"iej;& s(is"
maj#ce%o na ce! (rz'wr)cenie (eni (raw "r)!owi0
De " Roairie !icz' na (omoc ze stron' t'c+ sam'c+ An%!i")w& z "t)r'mi do(iero
37
co s"o,cz' si* -i2 za oceanem0 O "ons(iracji -reto,s"iej do-rze wiedzia& mia w niej
swoic+ !dzi Danton0 :Do-r' minister (o!icji trz'ma zawsze w (o%otowi ze trz' s(is"i i
dwa zamac+' stan;0 <o (rawda Danton (iastowa w)wczas te"* ministra
s(rawied!iwo$ci& nie za$ (o!icji& a!e to na jedno w'c+odzi w czasac+ d'"tatr0
Penetrowanie (rawicow'c+ s(rz'si*e, mo%o si* wie!ora"o (rz'da20
CA st'cznia CMNQ ro"& o dr%iej nad ranem& mar"iz (rz'jec+a "onno do zam"
La ?'omarais& na!e#ce%o do "ons(iratora o t'm nazwis"0 Zamierza za-awi2 "r)t"o&
!ecz nies(odziewana c+oro-a zatrz'maa %o naj(ierw w o (aacow'm& (otem w )"
c+o(s"im& -reto,s"im& (rz'(ominaj#c'm stawion# na -o"& szcze!nie zam"ni*t# sza.*0
Do('w (owietrza za(ewnia tam w#s"i i d%i& (rosto"#tn' otw)r& -ie%n#c' (od %)rn#
"raw*dzi# s(rz*t& zao(atrzon' w -a!as"i0 Ldzie nie t'!"o $(i#& !ecz i roz-ieraj# si* do
sn w ciemn'm wn*trz0 3n"cjonarisz mzem nantejs"ie%o& za('tan' o (ow)d
ta"ie%o (ost*(owania& od(owiedzia zwi*5!e= 6 Par (der0
De !a Roairie wr)ci do (aacow'c+ w'%)d z c+at' c+o(s"iej& %dzie %o dora5nie
"r'to (rzed andarmami re(-!i"a,s"imi0 Powo!i (owracaj#cem do zdrowia jeden z
towarz'sz' codziennie odcz't'wa %azet'0 Pewne%o wieczor sz)st' zm's "ons(iratora
w'cz widocznie zmian* w zac+owani si* otoczenia0 S"ar#c si* na (ra%nienie&
re"onwa!escent (rzerwa na%!e !e"torowi& w'sa %o (o na()j0 <+c#c nie c+c#c czowie"
w'szed& od"adaj#c (ismo na %z'ms "omin"a0 Po c+wi!i roz7(acz!iw' "rz'" (oderwa na
no%i domowni")w0 Nie(rz'tomn' mar"iz tarza si* w "onw!sjac+ (o d'wanie& woa o
"onia i -ro,& Nie odz's"a j $wiadomo$ci& zmar QE st'cznia nad ranem0 Na miejsc&
%dzie %o (oc+owano& stoi dzi$ e!azn' "rz'& na "t)r'm o(r)cz nazwis"a i dat' z%on
widniej# jeszcze sowa= :<+oro-#& "t)ra %o za-raa& -'a wierno$2;0
Po w'j$ci !e"tora z (o"oj e"s7wi*zie, 1ast'!ii sam si*%n# (o %azet* i
(rzecz'ta to& co (rzed nim tajono0 Pismo zawierao wiadomo$2 o $ci*ci Ldwi"a /PI&
o(is e%ze"cji0
Mie$ci si* w %ranicac+ ta" zwanej (rawidowo$ci& e ar'sto"rata zwa!cza
"r)!ews"ie (om's' o%raniczenia (rz'wi!ej)w0 Na%a zmiana .ront r)wnie nie jest
nicz'm nadzw'czajn'm0 Konst'tanta c+wa!ia wsza" ca"owite zniesienie (raw
38
.eda!n'c+0 Z (o-de" "!asow'c+ mona (rowadzi2 ta"# cz' inn# (o!it'"*& s(is"owa2&
(o('c+a2 do wojn' domowej& nawet o%!#da2 si* na (omoc za%ranic'0 Z (o-de"
"!asow'c+ nie dostaje si* jedna" zazw'czaj wstrz#s nerwowe%o& za"o,czone%o
$mierci#0
D!a mar"iza de !a Roairie i d!a mi!ion)w inn'c+ 3rancz)w rozmaite%o stan
"r)!ews"o$2 -'a $wi*to$ci#0 Sam str)j o"re$!ao si* ja"o :!a monarc+ie de droit diGin;0
Najistotniejsz'm o-rz*dem "oronacji -'o (omazanie o!ejami $wi*t'mi Vi nic nie znacz'a
wiedza o t'm& ze (odczas sa"r' Karo!a PII zawieraj#c# je am("* trz'ma marszae"
?i!!es de RaisY0 Patriot'zm& czcie zrodzone z "on"ret i na nim (o!e%aj#ce& wie!
odnosio si* (rzede wsz'st"im do oso-' (anj#ce%o0 Ona -'a widom'm& 'j#c'm
s'm-o!em narod& zworni"iem (onad wsze!"ie nasze w'o-raenie zr)nicowanej
cao$ci0
W (ocz#t"ac+ ro" CM\N w miejscowo$ci Pitro!!es7!es7Marti%es c+wa!ono
jawnie i o.icja!nie& e "r)! 3rancji -*dzie znawan' w Prowansji nie inaczej ni ja"o jej
+ra-ia0 Jednocze$nie w Scaer "oo <oncarnea na"adano na de!e%at)w do Stan)w
?enera!n'c+ o-owi#ze" -aczenia 6 (od %ro5-# in.amiiO 6 -' nie staa si* najmniejsza
"rz'wda warn"om zjednoczenia "si*stwa 1retanii z "oron# .rancs"#& (ara%ra.om
"ad mae,s"ie%o "si*nicz"i Ann'0 VPo$!-ia ona& ja" wiadomo& naj(ierw Karo!a PIII&
a (o je%o r'c+ej $mierci6 Ldwi"a /II^ (ierwsz' z t'c+ zwi#z")w zawarto na ro" jeden
(rzed od"r'ciem Amer'"i (rzez Ko!m-a& dr%i w siedem !at (o t'm (ami*tn'm
w'darzeniY0 Miesz"a,c' St7Ai%nan 6 (ooone%o w dzisiejsz'm de(artamencie 8arn7
et7?aronne 6 sa!i (od sto(' monarsze or'%ina!n# (ro$-*= niec+e wreszcie o-'wate!e
Lan%wedocji (rzestan# tra"towa2 !dzi z ?enn' ja" nie(rz'jaci)& niec+aj stan#
rozmaite "osztowne :(rzedsi*wzi*cia "r'mina!ne; nad -rze%ami ?aronn'0
Para.ianie z najrozmaitsz'c+ odci*t'c+ od $wiata za"#t")w& ow'c+ re(-!i"
atonomiczn'c+ maj#c'c+ za centrm dzwonnic* "o$cie!n#& ocze"iwa!i ratn" i (omoc'
od "r)!a0 Na sw)j nie(oj*t' d!a nas s(os)- znawa!i %o za wadc* caej ojcz'zn'0
Zar'z'"owa2 wo!no twierdzenie& e ic+ staro$wiec"i (atriot'zm o wie!e atwiej -'o
o-razi2 ni nam ws()czesn'0 W'starcz'o narsz'2 trad'cje re%ion& ojcowizn'&
39
"t)re%o"o!wie" ze s"adni")w mozai"i (a,stwowej0 W t'c+ rac+n"ac+ nie t'!"o An%!i"
!- Niemiec m)% -'2 atwo znan' za wro%a "raj0
Ani w#t(i2& e ten s'stem (a,stwow' nadawa si* j (rzede wsz'st"im do
mzem0 Przenosin do"onano jedna" w s(os)- a zanadto -ezceremonia!n'0
Po%wacono %ranic*& ja"a oddzie!a2 msi zawsze niez-*dne re.ormatorstwo od
do"tr'nerstwa oenione%o z #dz# (eni wadz'0
W'stawa :ParGis de Notre7Dame;& "t)rej zawdzi*czaem mono$2 o-ejrzenia
czci%odne%o sz"ie"a z IP st!ecia& (rezentowaa r)wnie smtn# (ami#t"* (o
daremn'c+ w'si"ac+ zdrowe%o rozs#d"0 1' to (o"a5n'c+ rozmiar)w a.isz& CD !te%o
CMNE r0 w'dr"owan' (rzez (o!icj* na z!ecenie mera Par'a0 Miesz"a,c' miasta zosta!i
wezwani do i!minowania dom)w& a to z racji rocz'ste%o $e %eum w "atedrze& "t)re
miao aosta2 od$(iewane na zna" wdzi*czno$ci 1o% za :$cis# ni* Monarc+' z
Narodem;0 Na-oe,stwo rzecz'wi$cie od(rawiono w o-ecno$ci Ldwi"a /PI i Marii
Antonin'0 1'o to j (o z-rzeni 1ast'!ii& De"!aracji Pmw& o-a!eni (rz'wi!ej)w
.eda!n'c+& (o stawie o now'm (odzia!e administrac'jn'm& !ecz (rzed nieszcz*sn#
:"onst'tcj# c'wi!n# "!er; oraz inn'mi ideo!o%iczn'mi z-oczeniami0 ?d'-' s(raw'
(otocz'' si* w t'm dc+& "t)r'm tc+n# )w a.isz& nie doszo-' (ewnie do ta"ic+
oso-!iwo$ci& ja" o"rz'"i= :(recz z narodemO;& wznoszone w Mac+eco!0 Na(o!eon
1ona(arte nie zosta-' cesarzem& a 3rancja nie stracia-' raz na zawsze ran%i
(ierwsze%o mocarstwa na Zac+odzie0 Pewnie ona& zamiast An%!ii& za(anowaa-' nad
morzami0
Sistor'czn# racj* mie!i za(ewne tac' !dzie& ja" Mira-ea& -racia Lamet+& D
Port& 1arnaGe& co c+cie!i w ro" CMNC zatrz'ma2 rewo!cj*& to znacz' w monarc+ii
"onst'tc'jnej sta-i!izowa2 jej najwaniejsze& ja" naj-ardziej zdo!ne do da!szej ewo!cji
zdo-'cze0
Nie wiadomo& cz' mar"iz de !a Roairie -' jed'n'm 3ranczem& "t)re%o nerw'
nie w'trz'ma' wstrz#s0 Lois 1!anc& ator nie (odejrzan' o monarc+ist'czne s'm(atie&
mie$ci w sw'm dzie!e ra(ort AD st'cznia CMNQ ro" w'san' (rzez rz*dni"a z Sa-!es7
d@O!onne do wadz de(artament Wandei = :O%oszenie o os#dzeni Ldwi"a <a(eta
40
zostao wczoraj -ardzo 5!e (rz'j*te0 W K!-ie Prz'jaci) Wo!no$ci (ewne oso-' nie
zawa+a' si* naz'wa2 z-rodniarzami (rawodawc)w& "t)rz' s"aza!i Ldwi"a na $mier20
Dzisiejsze%o rana wsz'st"ie twarze nosi' w'raz (os*(n' i s"oncentrowan'^ (o
w'-rze "r#'' %r(' -ardzo (odniecon'c+ mar'narz'& od czas do czas widziao si*
tam %ro5ne %est'0 Po wsiac+ w'ro" w'wrze wraenie jeszcze %orsze000 8rze-a czwa2;0
8rze-a -'o czwa2 r)wnie nad %ranicami& -o si* (o(rzednio w'(owiedziao
wojn*& i (o raz (ierwsz' w dziejac+ 3rancji wzi#2 (rz'msowo (od -ro, t'si#ce c+o()w&
rozj#trzon'c+ wa$nie do 'we%o0 O"o!iczno$ci zmsi' Konwencj* do wezwania na
(omoc000 wie!"iej mas' %rntownie niezadowo!on'c+ !dzi0
W'(adnie raz jeszcze (owr)ci2 do zam" La ?'omarais& -o doszo tam do
rzecz' zas%j#c'c+ na wa%* i z%odn'c+ z nie"t)r'mi w'raon'mi (o(rzednio
dom'sami0
<mentarz (ara.ia!n' znajdowa si* w miejscowo$ci strzeonej (rzez andarm)w&
zwo"i mar"iza de !a Roairie (oc+owano wiec cic+aczem& noc#& w !as" (rz'!e%aj#c'm
do o%rod (aacowe%o0 Zas'(ano je o-.icie nie%aszon'm wa(nem& !e"arz do"ona na
tr(ie %*-o"ic+ naci*2& -' (rz'$(iesz'2 roz"ad0 8owarz'sz i s%a zmare%o 6 )w
wa$nie nie.ortnn' !e"tor nazwis"iem Saint7Pierre 6 (rzeni)s si* do inne%o o%nis"a
"ons(iracji& do zam" 3osse7Sin%ant0 Na(ot"a tam znane%o so-ie od dawna&
ciesz#ce%o si* (en'm za.aniem s(is"owca& do"tora <+XGete!0 O(owiedzia m o
wsz'st"im& co zaszo0 Nie ws(omnia jed'nie o miejsc za"o(ania zwo"& %d' nie -'
o-ecn' (rz' (o%rze-ie0
AT !te%o nad ranem andarmeria i %wardia narodowa za(eni' (aac La
?'omarais0 Dr <+XGete! -' w "ons(iracji c+em i o"iem Dantona0 Zo' doniesienie
zaraz (o w'sc+ani zwierze, zroz(aczone%o Saint7Pierre0
Rewizje i (rzesc+iwanie domowni")w nie (rz'nosi' (o#dane%o (rzez wadze
rez!tat0 AB !te%o& wczesn'm (oran"iem& %d' caa rodzina wa$cicie!a z%romadzona
-'a w (o"oj (arterow'm& sze. (osz"j#c'c+ zwr)ci si* do (ani de !a ?'omarais=
6 O-'wate!"o& nasza misja jest s"o,czona& cz' nada! twierdzisz& e -'' mar"iz
de !a Roairie nie zna!az sc+ronienia w t'm dom9
41
Zanim za('tana zd#'a co$ (owiedzie2& (otocz'a si* jej (od no%i do-rze j
(ewnie nadarta (rzez wa(no %owa !dz"a& wrzcona (rzez otwarte (c+ni*ciem od
zewn#trz o"no0 andarmom dao si* s(oi2 i (rze"(i2 o%rodni"a& "t)r' ws"aza %r)-0
Norma!n'm j wted'& z Par'a si* w'wodz#c'm o-'czajem& zat"ni*t# na -a%net
%ow* mar"iza o-noszono tr'm.a!nie (o ca'm (aac z (rz'!e%o$2iami0 W doszcz*tnie
o-ra-owan'm dom (ozosta' t'!"o dwie c)r"i (a,stwa de !a ?'omarais0 Ic+ rodzice&
-racia i domownic'& wraz z o%rodni"iem7donosicie!em& (ow*drowa!i do miasta (od
"onwojem0 M*cz'5ni sz!i s"ci ws()!n'm a,cc+em0 C\ czerwca $ci*to w Par'
wsz'st"ic+= r)wn' tzin os)-0
Wie$ci o w'(ad"ac+ ta" ma!ownicz'c+& ja" ar%mentowanie (rz' (omoc'
wrzconej na%!e (rzez o"no %ow' tr(iej& rozc+odz# si* zazw'czaj do$2 szero"o i w
od(owiednim (i*"szeni0 1arw' o(owie$ci %*stniej# zamiast -!ednie20
Koszmar' z La ?'omarais za!icz'2 na!e' (o (rost do -ardzo -o%ate%o c'"!
(rz'%r'we"0 W rozmait'c+ wariantac+ (owraca ci#%!e w tej mz'ce %)wn' mot'w :"rwi
niecz'stej;& "t)rej roz!ewaniem wo!no i na!e' si* c+e(i20
1ez ze%ara nie ma +istorii& (owt)rzm'0 Wsz'st"o to dziao si* (rzed roz(acz!iw'm
(or'wem c+o()w wandejs"ic+0
O(is' o"rtn'c+ w'darze, (rzesz'c+ (rze'wa si* mimo wsz'st"o ta" samo ja"
!e"tr* (owie$ci0 Mona za(ami*ta2 .a"t'& o-rza2 si* nimi& w'datnie wz-o%aci2 wiedz*
o rozmiarac+ stre.' mo!iwo$ci !dz"ic+0 Z re%' -ra"n#2 msi mot'w& "t)r' najsi!niej
oddzia'wa na $wiad")w& cz'!i !dzi ws()czesn'c+ ow'm w'(ad"om0 Poczcia "rz'wd'
oso-istej& w'ni"ej z o-raz' 'w'c+ miowa,& a c+ocia-' nawet z !*"000 jed'nie0
4(orz#d"owan' (i*"nie& w'ms"an' cmentarz (ar's"i <+a(e!!e eH(iatoire mie$ci
%ro-' Ldwi"a /PI i Marii Antonin'& mo%i' wie! inn'c+ o.iar terror& w$r)d nic+ samej
<+ar!ott' <orda'0 Ani m%ie"i tam z t'c+ mroczn'c+ (asji& "t)re z-roi' j# w n)0
W <oncier%erie& w ce!i "r)!owej& (rzewodni" zatrz'mje si* (rzed ta-!ic#
(ami#t"ow#& (o$wi*ca s(oro czas na o(owiadanie o cier(ieniac+ Marii Antonin'0 Potem
oszcz*dn'm %estem ws"azje s#siedni# "omor* i (owiadamia jedn'm zdaniem& e tam
s(*dzi noc (rzed$miertn# Danton0 <ie"aw' s(os)- (ost*(owania w (a,stwie& "t)re cae
42
wac+!arze i (*cz"i tr)j-arwn'c+& wiec rewo!c'jn'c+ sztandar)w codziennie mieszcza
na -'!e "omisariacie (o!icji& a sw)j re(-!i"a,s"i (orz#de" i .razeo!o%i* w'wodzi raczej
od Dantona ni od Ldwi"a0 Po%ard!iw' %est str)a za-'t" mona zreszt# waa2 za
dodat"ow# atra"cj*& za sensac'jn' towar& (rzeznaczon' d!a mi*dz'narodowej
(-!iczno$ci0 Lecz je$!i nawet !e"cewaenie (ami*ci tr'-na jest szczere& to ce!e
<oncier%erie !e%' jedna" %rntownem (rzewietrzeni& acz"o!wie" (rzewin*o si*
(rzez nie o"oo dw)c+ t'si*c' trz'st os)- s"azan'c+ na %i!ot'n*0 J raczej %dzie
indziej ni tam sz"a2 na!e' (rawd' o odczciac+ s(rawc)w o-'dw terror)w0
R'z'"j* twierdzenie& e jedna t'!"o "ate%oria (ami#te" i dzi$ jeszcze (rowo"je
widza do zacis"ania szcz*" w (aro"s'zmie zo$ci0
Zawa'wsz' cdzoziemc)w& (ro-oszcz w Issoire za(rowadzi nas (rzed
$redniowieczn' .res"& (rzedstawiaj#c' S#d Ostateczn'& i w je%o o-!icz racz' oracj# tej
tre$ci=
6 O%!#dacie (a,stwo roma,s"ie "o$cio' Owernii& to znacz' naj(i*"niejsz#
arc+ite"tr* we 3rancji& to znacz' najwi*"sz# arc+ite"tr* $wiata000
Mao widziaem& doszedem jedna" do nie$miae%o wnios"& e je$!i (asterz z
Issoire (om'!i si*& to c+'-a niez-'t znacznie0 Z-!ia2 si* do je%o (rze"ona, zacz#em
zreszt# nieco wcze$niej& w <!ermont73errand& stan#wsz' (od "o$cioem Notre7Dame d
Port0 Niestanne zmian' %st)w !dz"ic+ s(rawi'& e z dw -oczn'c+& w tej samej
$cianie mieszczon'c+ (orta!i jeden t'!"o zac+owa st'! dawn'& %d' dr%i (rz'-ra2 z
czasem zd#' "sztat %ot'c"i0 8a" -!is"ie s#siedztwo dw)c+ (orz#d")w
arc+ite"toniczn'c+ (ozwo!io twierdzi2 si* w -!5niercz'm s#dzie& e tanio e.e"ciars"i&
nowo-o%ac"i 6 c+ciao-' si* rzec 6 -'wa %ot'"0
Kamienne .i%r' w'(eniaj#ce t'm(anon (orta! roma,s"ie%o -'' "a!e"ie0 Dta i
mot' cnot!iw'c+ czcicie!i Rozm (oz-awia' je %)w0
Liczne "si#"i o(isj# (oaowania %odn' stan& w ja"im (ar's"a Notre7Dame
w'sza z do-' Wie!"iej Rewo!cji0 Prz'(ominaj# o (om'ce& (o!e%aj#cej na znani rz*d
.i%r nad %)wn'm wej$ciem za wizern"i t'ran)w& cz'!i "r)!)w 3rancji0 Zas%iwa' one
ocz'wi$cie na $ci#%niecie z w'so"o$ci (rz' (omoc' !in i na to(ienie w Se"wanie0 Ran'
43
stoecznej "atedr'& rozsawionej (rzez Wi"tora S%o& za!ecz' w /I/ st!eci Pio!!et7!e7
Dc0 Prowincja (o dzi$ dzie, (rezentje "i"t'& szczer-'& $wiadectwa o-*d0 8a" si* do
nic+ (rz'w'"a& e zas"oczenie stanowi czasem wido" rze5- ca'c+& %)w (os#%ow'c+
(ozostawion'c+ na wa$ciw'c+ miejscac+0 O"oo jednej trzeciej za-'t")w szt"i
(rze(ado !- cier(iao w czasac+& o "t)r'c+ si* ttaj roz(rawia0
Nazajtrz (o zwiedzeni <!ermont73errand tra.i!i$m' do Mi!!a0 Znacznie wi*cej
czas z'2 msia na t* sam# (odr) (a(ie 4r-an II& "t)r' w ro" CENT& o%aszaj#c
(ierwsz# "rcjat*& -awi w o- t'c+ miejscowo$ciac+0 Ko$ci) w Mi!!a szcz'ci si* j
wted' nieja"# (at'n#& %d' !icz' so-ie o"oo dwst !at0 Rewo!cja (ost#(ia z nim
(odo-nie ja" z t'! inn'mi we 3rancji0 O-(ia %rntownie& s(ro.anowaa& o-r)cia na
$wi#t'ni* Rozm0 Swo-oda "!t (owr)cia wraz ze zdrow'm rozs#d"iem& za
Na(o!eona=
D!a !dzi wadza Kors'"anina& :niewo!ni"a (rawa ded"cji;& oznaczaa c'"!
"rwaw'c+ wojen0 Mn)stw czci%odn'c+ za-'t")w .rancs"ic+ (rz'niosa
-ez(iecze,stwo0
Na%a !ewa nie (ozwo!ia nam na (odziwianie od zewn#trz s'nne%o "o$cioa w
1ro& znajdj#ce%o si* na (rzedmie$ci 1or%0 Prz'szo co si w no%ac+ (*dzi2 do
wej$cia& "r'2 si* w nawie i o-ej$2 si* tam& niestet'& -ez mo!iwo$ci o%!#dania witra'
(rze$wiet!on'c+ so,cem0 Wie!e star'c+ -dow!i we 3rancji nie dost*(je as"i ta"
zwanej :"!as'.i"acji;& zastrzeonej d!a cenniejsz'c+ za-'t")w0 Podo-izna te%o "o$cioa
tra.ia nawet na znacz"i (ocztowe0 Do$2 szcze%)!ne o"o!iczno$ci s(rawi'& e dozna on
nie!iczn'c+ t'!"o sz"odze,0
Wi"tor Nodet& ator (o$wieconej m "si#"i& o(owiada ( trdno$ciac+& ja"ic+
dozna!i -downiczowie na (ocz#t" /PI wie"0 1!o"i marmr "arar'js"ie%o na!eao
wie52 od j$cia Rodan a ttaj& "rajem miejscami mocno %)rz'st'm0 Przesz"adza'
e(idemie i straszniejsze od nic+ (rzemarsze onierz' "r)!a 3rancji0 Do(iero w CBEC ro"
-owiem Par' (od(orz#d"owa so-ie ten re%ion& stanowi#c' (o(rzednio domen* "si##t
Sa-adii :Ostatni "wiat %ot'"; roz"wit w 1ro (od r*"# art'st)w (rzede wsz'st"im
.!amandz"ic+& z "t)r'c+ nacze!n' zwa si* Lo's Gan 1o%+enri=
44
Zna2 istotnie& e to ostatni& cz' te jeden z ostatnic+ "wiat)w0 ?ot'" si*%n# ttaj
samit"ic+ c+'-a %ranic& za "t)r'mi "o,cz' si* art'zm0 Ma racj* Wi"tor Nodet& %d'&
o(isj#c sawne %ro-owce "si##t sa-adz"ic+& d's"retnie ws(omina o :sza!e
de"orators"im; i o :a"ro-at'ce dta;000 Przewodni" (oc+'!a si* nad jedn# z .i%re"
zdo-i#c'c+ sar"o.a%7O-!icza marmrowe%o ao-ni"a nie wida2& za"r'wa je "raw*d5
%*-o"o nasni*te%o "a(tra0 Uwiato z !atar"i e!e"tr'cznej& (odstawione !ster"o 6 i j
mona (rz'(atrze2 si* w'c'ze!owanej szcze%)owo twarz'0 8roc+* mi to (rz'(omniao
o%!#dane on%i w mzeac+ c+i,s"ic+ rozmaite cde,"a& do "t)r'c+ "ontem(!acji
"oniecznie (otrze-na -'a !(a0
W (ocz#t"ac+ rewo!cji& %d' zd#'a j zni"n#2 "r'ta c'n"iem "o(a "o$cioa&
mieszczanin miejscow' nazwis"iem Ri-od zdoa (rzezornie (rze"ona2 wadze o
"onieczno$ci (a,stwowienia caej -dow!i0 Zaraz (otem znano j# za nadaj#c# si*
dos"ona!e na s"ad .ra0 De(artament Ain !e' na wsc+odzie 3rancji& .ront -' -!is"o&
"onie za$ od'wiaj# si* na szcz*$cie s-stancjami mi*""imi i s'("imi0 Dzi*"i tej
(rz'rodniczej o"o!iczno$ci oca!a' zar)wno $wietne witrae& ja" odmateria!izowane wr*cz
r'!cami marmr'0
A!e w Atn j t'!"o %a-!ota mzea!na mie$ci to& co (ozostao z "rc'.i"s $w0
Odona& w'"onane%o w st!eci D<0 ?ow* i .ra%ment ramienia000 Szcze%) $wiadcz' o
arc'dzie!e& !ecz %o nie zast#(i0
8am i (rzed t' inn'mi (ociemnia'mi j& a mimo to ci#%!e $wie'mi -!iznami
dzie szt"i doznaje si* (oczcia "rz'wd' oso-istej& w'rz#dzonej (rzed st
"i!"dziesi*ci !at'0 P'tania= :(o co9; i :ja"im (rawem9; 6 nie ('n# t'm razem z
.i!ozo.icznej zadm'0 D'"tje je %niew czowie"a o-ra-owane%o0
Naoczni $wiad"owie w'darze, rewo!c'jn'c+ o%!#da!i to ta"e& o cz'm nam
o(owiedzie2 mo%# najw'ej r'cin'0 Po(rz'wi#z'wane do o$!ic+ o%on)w& w!o"#ce si* (o
-r" "rc'.i"s'& -aze,s"ie (rocesje& .et' Rozm w nawac+ $wi#t', c+rze$cija,s"ic+0
Star' (orz#de" swano ta"& ja"-' szcz*$cie !dz"o$ci msiao si* "oniecznie zacz#2
od ja" naj-o!e$niejsze%o s(oniewierania !dz"ic+ cz20
adnem z ow'c+ $wiad")w nie -'o (rz' t'm tajne& e to mniejszo$2&
45
zdec'dowana mniejszo$2 3rancz)w& ws(arta oc+oczo (rzez (o"a5n# i!o$2
cdzoziemc)w& ta" so-ie (ocz'na z sent'mentami wi*"szo$ci0 Kto (ra%n# z's"a2
o(ini* !oja!ne%o o-'wate!a& ten winien -' nie t'!"o (ozwa!a2 na ws(omniane (roceder'&
!ecz mani.estowa2 rado$2& e oto nareszcie de(ce si* i o(!wa wsz'st"o& co dot'c+czas
"oc+a0 8a" -owiem zamarz'o si* nie!icznej %r(ce m*)w& (owoan'c+ (rzez Rozm w
ic+ wa$nie oso-' wcie!on'& do w'(rostowania +istorii0
3rancja )wczesna (ada o.iar# z-oczenia& "t)re %rozi o%)owi c+'-a niestannie&
!ecz na szcz*$cie za(anowa2 nad nim moe t'!"o w o"o!iczno$ciac+ szcze%)!n'c+&
zdarzaj#c'c+ si* dos'2 rzad"o0 Niestannie wsza" snj# si* (o t'm (ado!e (rzej*ci
(o%ard# d!a je%o nie!o%iczn'c+ rz#dze, teoret'c'& (osiadacze nieom'!n'c+ rece(t
z-awienia0 8a wa$nie s"onno$2 !dz"a 6 za-awna& do()"i si* (rzejawia w (iwiarniac+
!- w "!-ac+ towarz's"ic+& w cz'te!niac+ -i-!iote"& nie"ied' ir'tj#ca 6 staje si*
$mierte!nie nie-ez(ieczna& %d' "a(r'$n' zaiste -ie% dziej)w c+ocia-' (rz'(ad"iem
odda (roro"owi !- caej %r(ie wizjoner)w 6 wadz*0 Naj(ierw s' ona do narzcania
(ro%ram (rzemoc#& w "r)t"im czasie zajmje (o (rost je%o miejsce0 <zowie" -'wa
najcz*$ciej -ez-ronn' wo-ec wasne%o (rz'wi!ej0 Nie moe -'2 (rz'wi!ej wi*"sze%o
ni moc a-so!tne%o (od(orz#d"owania so-ie inn'c+ !dzi& zadawania im cier(ie,0
W'-itn' ros'js"i m# stan& +ra-ia Ser%isz Witte& na(isa w (ami*tni"& e
"adem (o!it'cznem nie"owi wsz'st"o zawsze si* w'daje (roste i jasne0
Nie-ez(iecze,stwo (rz'msowe%o z-awiania t'm jest wi*"sze& im "!tra nisza0
Za(oznaje ona (rzecie z (oj*ciem wz%!*dno$ci s(raw !dz"ic+0
4('n*o wie!e nieatw'c+ wie")w +istorii& zanim w nie"t)r'c+ 6 nie!iczn'c+O 6
"rajac+ na %!o-ie (rzemo%o (rze"onanie& e mona z (o't"iem re.ormowa2 (o!it'"*&
%os(odar"*& s(oecze,stwo& (rawia2 nawet na"*& nie w'(owiadaj#c si* wca!e na
temat istnienia 1o%a& Je%o natr' i atr'-t)w0 ?dzie indziej jedna" a do dni nasz'c+
dotrwaa teza& i nie w'starcz' wierz'2 !- nie wierz'2& %d' na!e' to jeszcze cz'ni2 w
s(os)- (rze(isow'0
We 3rancji rewo!c'jnej naj(ierw w(rowadzono do "atedr' Notre7Dame tstaw#
a"tor"*& -' s'm-o!izowaa -o%ini* Rozm0 W"r)tce (otem "!t ten znano za
46
nie(rawidow'& %)wn'c+ je%o szermierz' (os"racano o czere('& (o cz'm rz#dzono
wie!"ie $wi*to nie o"re$!onej -!iej Istot' Najw'szej0 Nie wi,m' jedna" za to Wo!tera&
"t)r' Ko$cioa "ato!ic"ie%o w(rawdzie nienawidzi& !ecz wca!e nie wz'wa do w'dzierania
!dowi je%o wiar'0
aden z najwi*"sz'c+ racjona!ist)w nie do' rewo!cji& nie m)% wi*c wst#(i2 na
sza.ot0 W'starcz'& e zna!az si* tam LaGoisier& w'starcz# samo-)jstwa <+am.orta i
<ondorceta0
Po"a!eczone dziea szt"i widniej# (rzewanie w "o$cioac+0 Wie" si* w t'm
rozdzia!e roz(rawia o "westiac+ re!i%ii& co moe (rowadzi2 do .asz'we%o wraenia& e
one wa$nie stanowi' %)wn' motor (orsze, "ontrrewo!c'jn'c+0 W %rncie rzecz' za$
(orwanie si* na wiar*& jej (omni"i i s'm-o!e stanowio t'!"o szcz't' o wie!e
roz!e%!ejsze%o a-srd0 A"cja ta (ozostawia (rz' t'm $!ad' do dzisiaj widoczne& a
naz-'t namaca!ne& a"rat ta"ie& ja"ic+ (otrze-a tem& co (ra%nie sam so-ie naoczni2
dawne s(raw'0
batwo w'sn#2 (rzeciw"o t'm w'wodom zarzt .orma!n'& stwierdzaj#c& e dat'
wie! zniszcze, s# ()5niejsze od dnia w'-c+ (owstania wandejs"ie%o0 Odnosi si* to
ta"e do $wi*ta -o%ini Rozm i do rocz'sto$ci " czci Istot' Najw'szej0 Wie!
3ranczom )wczesn'm najz(eniej w'starcz'a jedna" sama wertra& nie msie!i
"oniecznie cze"a2 z (rotestem cz'nn'm& a zacznie si* %waci2 "o-iet' na otarzac+
"o$cie!n'c+& co Wandea zo-acz'a istotnie ()5no& -o na (ocz#t" CMND ro" do(iero0
Pocz#te" (rze$!adowa,& o%ranicze,& nies(rawied!iwo$ci -ardzo jas"raw'c+& ra-n")w i
(ro.anacji (rz'(ad na czas' o cae trz' !ata wcze$niejsze0 batwo -'o od%adn#2& "
czem idzie& dowiadj#c si* o morderstwac+ masow'c+& a!-o i (atrz#c na nie0
Straszn' o-)z za%ad' d!a o(orn'c+ "si*' (owsta w Roc+e.ort7sr7Mer jesieni#
CMNA ro"0 Wted' r)wnie (ar's"a Notre7Dame (oz-'a si* i%!ic'0
Powr)ciwsz' M !te%o CMNQ ro" z .ront wsc+odnie%o do Par'a& Danton
dowiedzia si*& e od t'%odnia jest wdowcem0 8r'-n roz(acza -ardzo& "aza
e"s+mowa2 zwo"i& zro-i2 od!ew %i(sow' z twarz' nie-oszcz"i0 W czter' miesi#ce
()5niej oeni si* z (rz'jaci)"# zmarej0 Na stanowcze #danie narzeczonej (a,stwo
47
modzi wzi*!i $!- "o$cie!n'& acz"o!wie" 3rancja o.icja!na wst#(ia j w o"res
dec+r'stianizacji& zwa!czaa r)wnie dc+own'c+ za(rz'si*on'c+& !oja!n'c+0 Ki!"a
miesi*c' wcze$niej Danton (atronowa rzeziom wrze$niow'm CMNA ro"& "ied' to w
sam'm Par' w'mordowano -ez s#d dwst "i!"dziesi*ci "si*'0
4szanowano wierzenia szesnasto!etniej Lci!!e& odm)wiono tej as"i
(rze"onaniom mi!ion)w jednom'$!n'c+ z ni# 3rancz)w0
Nie o to t'!"o c+odzi& e -rta!nie (otra"towano jeden ze s"adni")w dawne%o
(orz#d"0 Za t'm sam'm zamac+em narszono ca' "ad stosn")w mi*dz'!dz"ic+&
w'ni"' nie ze ws()'cia& !ecz z or%aniczne%o zrost wie! e!ement)w0 Por)wn'wano
"ied'$ o-razowo ad s(oeczn' do niesz'tej s"ni <+r'stsowej& %d' w'starcz'o-'
zerwa2 w niej jedno ocz"o& -' ca.e t"anina si* s(ra0 8a" (rawdo(odo-nie rozmowa' i
6 co w dan'm w'(ad" waniejsze 6 odczwa' tm' "ontrrewo!cjonist)w0 <z'
ssznie9 Kto i "ied' dowi)d& e t'!"o sszne (rze"onania tworz# dzieje9
Na!e' doc+owa2 wierno$ci metodzie sz"ania dowod)w materia!n'c+&
widoczn'c+0
Pro-oszcz z Issoire dzie!i nam na dro%* (ar (ocze,0 Doradzi& %dzie zajrze2 i
co zo-acz'20 Posszni t'm ws"az)w"om& zna!e5!i$m' si* w Azon& (rzed "o!e%iat# $w0
Larente%o& znow zatem w o-!icz owerniac"iej roma,szcz'zn'& s(at'nowanej na
r)owo (rzez osiem st!eci& w miastecz" ma!e,"im& senn'm& %)rz'st'm& (en'm
dziwn'c+ za"amar")w i nieod%adnion'c+ rin0 Miesz"a,c' stroj# tam .asad' i
(rzed(roa sw'c+ dom)w& +odj#c "wiat' w (i*"n'c+ "otac+ e!azn'c+& t'c+ sam'c+&
co zwisa' dawniej nad (a!enis"ami o%nis"& w nie(rzerio$n'm t'c+ s)w znaczeni
rodzinn'c+0 Po$rod" (!ac miejs"ie%o& "t)r' on%i -' cmentarzem& "amienn' "o$ci)
ws(ina si* w %)r* z co"o (ot*nie o-mrowanej s"a'0 Wc+odzi si* (rzez drzwi& cae
o"te e!azn# "oron"# z /II wie"& i w"racza do mzem& ja"ic+ niewie!e c+'-a na t'm
(ado!e& E"s(onat)w tam "i!"adziesi#t za!edwie& !ecz wsz'st"ie na swoic+ wa$ciw'c+
miejscac+& wiec 'we0
W -ez(o$rednim s#siedztwie o%romne%o& -ra"iem wsze!"ie%o szt"mistrzostwa
wr*cz onie$mie!aj#ce%o "rc'.i"s i roma,s"ic+ "a(ite!i 6 rzecz' r)wnie star'c+& ja"
48
o"cia drzwi 6 (oniej .res")w z /IP wie" znajdje si* tam .i%ra znacznie modsza&
-o (ami*taj#ca za!edwie czas' Ldwi"a /IP !- je%o ojca& i dziwna& d!a
niewtajemniczone%o m's (o (rost e%zot'czna 6 w $wi#t'ni0 Ma!owane& (r'mit'wnie
rze5-ione drewno (rzedstawia -rodate%o& !ecz mode%o jeszcze wie$nia"a o d'c+&
s(racowan'c+ doniac+0 Oso-ni" )w ma na so-ie d%i& .adzist' do& $ci$ni*t'
szero"im (asem "a.tan -ez r*"aw)w& -.iaste s(odnie (o "o!ana& dzier' mas'wn' n)&
od (rze%- !ewic' zwisa m tor-a0 4 ci*"o o-t'c+ st)( !e' -ar'"a z czo(em0 ?ow*
o"r'wa szero"i i szt'wn'& c+roni#c' (rzed (romieniami soneczn'mi "a(e!sz0 adne%o
em-!emat re!i%ijne%o nie wida20 S(ojrzenie ziems"ie& rzeczowe& nieco zatros"ane0
Z(enie ja" %os(odarza& "t)r' stan#wsz' rano na miedz' swe%o (o!a zawa'& e
co$ jest nie ca"iem w (orz#d"0 0
3i%ra ta& na(ot"ana nie w "o$cie!e& !ecz w ant'"wariacie& "sia-' do na-'cia na
wasno$2& a wi*c do %rzec+& w nomen"!atrze c+rze$cija,s"iej zwane%o s'moni#0
Przedstawia ona -owiem $wi*te%o Per'& (atrona winnic miejscow'c+0
Po(r)-jm' zrozmie2 i zna2 -ez zastrzee,& e "ied'$ zanoszono do niej
szczere mod'& a z-!i'm' si* ws()!nie do w'o-raenia o trdno$ciac+& ja"ie nastr*cza
(r)-a rozwi"ania temat niniejsze%o sz"ic0
Pr'mit'w z Azon sta si* w moic+ oczac+ w(rost s'm-o!em stare%o (orz#d"0 I
to nie (o!it'czne%o wca!e& "t)r' re(rezentowa2 mo%# 1!ois& Wersa!& cz' inne zam"i
monarsze0 Zrozmiae%o tmom& -o (rz' ic+ -ez(o$rednim ws()dzia!e stworzone%o
(orz#d" na co dzie, 6 s(oeczne%o i mora!ne%o zarazem0 1' .ormowa2 ta"ie
w'o-raenie (atrona ro!i miejscowej& wiara& o-'czaj& (raca i szacne" d!a niej msia'
(rzeni"n#2 si* nawzajem w (rzeci#% st!eci& stworz'2 ja"o$2& warto$2& s'ntez*0 1't
'w' i rea!n'& s"oro dowiedziono& e !dzie %o "oc+a!i0
Pr'mit'w 6 ta"& te%o sowa na!eao "oniecznie '2& (oniewa od%radza ono od
(odejrze, o nosta!%i*0
W-rew ar%mentom w'swan'm (rzez $wietn'c+ nieraz (isarz' nie zamierzam
(rz'#cza2 si* do o-oz (rzeciwni")w Wie!"iej Rewo!cji0 4sij* t'!"o od te%o& co w niej
-'o na(rawd* wie!"ie& oddzie!i2 straszne s"t"i zarozmiaej t*(ot'& (rz'strojonej w
49
"ostim wizjonerstwa0 Mona zrozmie2 t'c+ 3rancz)w& "t)rz' nie (otra.i# (rze-o!e2
.a"t tracenia (rzez ic+ ojcz'zn* ran%i (ierwsze%o mocarstwa Zac+od0 Istnieje jedna"
inn' jeszcze (n"t widzenia0 Kont'nent #da od 3rancji& "raj "!tra!nie (rzodj#ce%o&
w't'czenia now'c+ dr)%0 Z-rzenie 1ast'!ii& De"!aracja Praw odezwa' si* %o$n'm i
radosn'm ec+em w stronac+ do$2 od!e%'c+ od Par'a 6 w Peters-r% i w Warszawie0
8a ostatnia (os(iesz'a nawet (ierwsza stawi2 si* w "o!ejce (o do-r' (rz'"ad& co
r)wnao si* (r)-ie (rzeszcze(ienia z racjona!izm si* w'wodz#c'c+ zasad w centrm i
na wsc+)d Ero('0 Ja"e (ot*(ia2 dzieo& "t)re o"azao si* zdmiewaj#co (odne&
(odatne na ewo!cj*& (rz'swaja!ne w rozmait'c+ odmianac+9 Kom.ortowe /I/ st!ecie&
no i to ta"e wsz'st"o& cze%o nie (otrze-je si* wst'dzi2 wie" //& ws(ierao si* na
.rancs"iej& rewo!c'jnej (od-dowie0 Inna rzecz& e .ndament )w z(enie
nie(otrze-nie zosta a ta" -ardzo (rze(ojon' "rwi#0
Na (ocz#t" CM\N ro" tm' !dzi w'o'' na st) swoje t'!e"ro2 j t
ws(omniane s"ar%i0 Prz'w'"o si* widzie2 w t'm .a"cie jeden wie!"i& z-iorow' (rotest
(rzeciw"o (rze't"om .eda!izm0 W Saint7Si!aire7!es7Roen stwierdzano& e (rz*dzenie
-awen' i wen' zatrdnia wie"i miesz"a,c)w (ara.ii& za(ewnia im trz'manie& !ecz Je$!i
-*dzie si* do(szczao do za"adania (rz*dza!ni mec+aniczn'c+ i jee!i si* nie zam"nie
j istniej#c'c+; 6 nast#(i n*dza0 ?dzie indziej w'raano si* jeszcze do-itniej =
:Z-rz'2 wsz'st"ie mec+ani"i& ja"ie t'!"o istniej#O; Wca!e nie5!e& ja" na (rzed(roe
(ierwszej rewo!cji (rzem'sowej0 James Watt w'na!az j -' masz'n* (arow#0
R)wnie i atwienia "omni"ac'jne nie wsz*dzie -dzi' entzjazm0 W ?as"onii
za!ecano wi*c& a-' w (rz'szo$ci nie -dowa2 j ta" wie! i r)wnie ja" dot'c+czas
szero"ic+ dr)%0 Nie"t)rz' zn)w do(atr'wa!i si* istnej "ar' 1oej w (ewn'm im(orcie
amer'"a,s"im= :<+oro-' e(idemiczne& (omor' -'da& ca"owita rina wie!"ic+ o-szar)w
Lotar'n%ii oto nieszcz*$cia s(owodowane (rzez ziemnia"i;0 O%ranicz'2 wiec ic+ (raw*
do minima!n'c+ rozmiar)wO Oc+rona !as)w& oranie nie't")w i %or)w r)wnie
znajd'wa' w$r)d !d !iczn'c+ i nami*tn'c+ (rzeciwni")w0 Na!e' zmniejsz'2 !icz-*
'd)w w A!zacji& (otrze-ne wi*c jest (rawo (ozwa!aj#ce eni2 si* t'!"o najstarszem
s'nowi w "adej ic+ rodzinie 6 w'wodzi "!er z Ko!mar i Sc+!estadt0
50
Z%romadzenie Konst'tc'jne i nowe wadze msia'& stanowczo msia' (rze(oi2
%or'cz# serca t'si*c' (ara.ian& w'da2 roz(orz#dzenia wr*cz (rzeciwne tre$ci nie"t)r'c+
:Kajet)w s"ar%;0 O(owiedzie2 si* (o stronie nowoczesnej masz'n'& (rzeciw"o
"oowrot"owi0 W'daje si* jedna"& e niez-'t starannie wsc+a' si* te wadze w ton& w
nastr)j mora!n' o%) raczej (ost!at)w0 Pisano wi*c na (rz'"ad= :<zowie"& "t)r' ma
zaszcz't w'-ierania (rzedstawicie!i swej (ara.ii& swe%o miasta !- (rowincji& nasz'm
zdaniem& sa-o nadaje si* do ro-ienia ze sie-ie $mieszne%o widowis"a& -rn#c (rzez .os*
(en# wod' !- "!*"aj#c (rzed s(r)c+nia'mi wrotami& -' (o"ornie caowa2 -rdn# i
zardzewia# "oat"*;0 P!e-sowi do!e%a' nie t'!"o materia!ne o-ci#enia& w'ni"aj#ce z
(raw .eda!n'c+0 Powszec+nie znienawidzone -'' trad'c'jne ozna"i za!eno$ci i
(odda,stwa0 8a"ie& co oszcz*dzaj#c "iesze, c+o(a& rani' je%o +onor0
W (en'm -jnej zie!eni -reto,s"im <om-or% stoi dzi$ (o$rod" (!ac -ia'
(omni" RenX de <+atea-rianda0 4czon' -adacz& nam ws()czesn'& twierdzi& e !dzie
miejscowi nie cier(ie!i sw'c+ dziedzic)w& (oniewa rozmiowan' w racjona!ist'czn'c+
!e"trac+ ojciec (isarza nader r'%or'st'cznie (i!nowa (rz'na!en'c+ so-ie (rawnie,0
Para.ianie z Do! msie!i co ro" s"ada2 (an na <om-or% da, +odownicz# 6 (arc
-ia'c+ r*"awicze"0
Poddani inn'c+ monarc+)w i sz!ac+cic)w ero(ejs"ic+ (ocz!i-' si* w si)dm'm
nie-ie& %d'-' w'ma%ano od nic+ t'!"o t'!e0
onierz 6 -iadano w Saint7SaGer7!e7Picomte 6 (od!e%a :t'ra,s"iej&
+anie-nej& (oniaj#cej d'sc'(!inie^ za -'!e w'"roczenie s"azje si* %o na (i*tna$cie
derze, (azem sza-!i; V(o tej cz*$ci ciaa& "t)rej si* t w'mienia2 nie -*dzieY0 :S(rawc'
tej o"rtnej d'sc'(!in' za(o'cz'!i j# z Prs^ ci t*(i !dzie nie w'cz!i r)nic'& ja"a
zac+odzi (omi*dz' 3ranczami a Niemcami^ t'm (ierwsz'm (rzewodzi +onor& natra!n'
sojszni" do-rze (oj*tej wo!no$ci000 Drdz'& z-'d!*ceni (rzez niewo!*& nie znaj# inn'c+
-od5c)w o(r)cz strac+ (rzed -)!em ^ jedn'm sowem& %enisz .rancs"i to nie
niemiec"i000 c+cie2 (rowadzi2 3rancz)w (o niemiec" to rzecz r)wnie $mieszna& ja"
wsadza2 "awa!eri* .rancs"# na wo';0
Nie ma adnej w#t(!iwo$ci6 3rancja w'ma%aa %rntownej o(eracji
51
re.ormators"iej0 Jedna"e ci& co za-ra!i si* do dziea& za mao moe (ami*ta!i o t'm& e
o(erowa2 (rz'szo materi* wra!iw#& nerwion# !e(iej ni ja"a"o!wie" inna w Ero(ie0
Prz'roda r)wnie czestnicz'a w (rz'%otowani rewo!cji& o cz'm& z%odnie z dziwaczn#
do(rawd' s"onno$ci# m's !dz"ie%o& sta!e s"onni jeste$m' za(omina20 8eoret'cznie
rzecz -ior#c& wsz'sc' wiedz#& e +istoria roze%r'wa si* na ziemi& !ecz w (ra"t'ce mao
"to -ierze to (od wa%*0 Natra6z (rz'cz'n jej samej t'!"o znan'c+ 6 o"azaa si*
-ardzo nieas"awa d!a Ldwi"a /PI0 Ostatnic+ "i!"a !at (rzed rewo!cj# (rz'nioso
dot"!iwe cier(ienia "rajowi& w "t)r'm osiemdziesi#t (rocent miesz"a,c)w 'o z ro!i0
Pomor' -'da& ssze& o"ro(na :zima st!ecia;& st*(j#ca (rzed %odn# wiosn# wted'
wa$nie& "ied' (o miastac+ i (ara.iac+ s(is'wano :Kajet' s"ar%;0 Na (rzedn)w" i !atem
za-ra"o m#"i& -o nie -'o %dzie m!e2 ziarna0 Ws"te" (a)w stan*' "oa m'n)w
wodn'c+ i mao (om)% "r)!ews"i roz"az zam"ni*cia wsz'st"ic+ .ontann w Wersa!0
S"rz'da wiatra")w o-raca' si* nada!& !ecz w do$2 znacznej od!e%o$ci od Par'a 6
(rzede wsz'st"im w Normandii Zamiast -a%a2 Nie-iosa o as"* i rz#dza2 (rocesje
-icz)wni")w !d stoeczn' zdo-' 1ast'!i*0 4cz'ni to do"adnie wted'& %d' cen' c+!e-a
osi#%n*' re"ord0
?)d (o(c+n# r)wnie do rewo!cji !dno$2 Peters-r%a9 Niew#t(!iwieO
Zasadnicza& +istor'czna r)nica (omi*dz' dwoma wzmian"owan'mi t wstrz#sami
(o!e%a na t'm& e (ierwsz' (rz'tra.i si* w !i(c ro" CM\N& dr%i w marc CNCM0
3rancja "r)!ews"a nie -'a (a,stwem w nowoczesn'm te%o sowa znaczeni& co
zd#' zawa'2 i stwierdzi2 minister Ldwi"a /PI& -aron 8r%ot0 Za to 3ranczi (od
rz#dami (otom")w S%ona <a(eta zacz*!i si* zdec'dowanie (rzetwarza2 w !dzi
nowoczesn'c+O O-ca j im -'a niewo!nicza -ierno$2& cze%o niez-it'm dowodem jest
zar)wno sama rewo!cja& ja" i "ontrrewo!cja wandejs"a0
P!e-ejs"i 3rancz nie c+cia j dej caowa2 zardzewiaej "oat"i zam"owej ani
(o"ornie zanosi2 (an -ia'c+ r*"awicze"0 W CM\N ro" rsz' (!#drowa2 (aace& (a!i2
arc+iwa& w "t)r'c+ zawiera' si* (er%amin' (raw .eda!n'c+0 Wandejcz'" zac+owa si*
(odo-nie& "ied' nowa wadza zacz*a m niszcz'2 $wiat je%o miowa,& "arczowa2
o-'czaj0 Za-ra"o z%od' (owszec+nej na ro!* (ersone! do o-s%iwania000 t'c+
52
"o!ejn'c+ "iern")w& "t)re c+wi!owo -ra' %)r* w$r)d niestaj#cej wa!"i .ra"cji
(o!it'czn'c+ w sto!ic'0
<zowie" nie c+cia sta2 si* wo-ec nowej wadz' osamotnion'& w'zt' ze
wsz'st"ie%o& co "sztatowao je%o oso-owo$2& mora!nie o-naon'& wi*c we wasn'c+
oczac+ %odzien $miec+ i (o%ard'0 Z roz(acz' (orwa si* do -roni0
Osa-e j o%romnie (rz'('w' te%o %niew cz2 dzi$ tam t'!"o& %dzie trwaj# i
$wiadcz# (o"a!eczone +anie-nie dziea szt"i& jedne%o z t'c+ twor)w +istorii& "t)re
nadaj# sens 'ci !dz"iem0
Literac"ie (r)-' dia%noz to cz'nno$2 do$2 zc+waa& s"oro na"a do(iero
zacz*a z%*-ia2 tajemnice wandejs"ie0 4s(rawied!iwiona moe jedna" cz*$ciowo nie
t'!"o d!ate%o& e !iteratra zawsze (rawiaa +arce na (rzed(o!0
Ki!"a !at tem "azaa si* w Par' "si#"a Ja"-a ?odec+ot La contre&
r'(olution" %octrine et action" )*+,6)+-." Ator sta!i (rzede wsz'st"im rzecz
niezmiernie wan#= aden (rawie z ideo!o%)w rea"cji nie zmierza do od-dow' stare%o
(orz#d" w caej je%o (eni0 W !dzie te (ra%n*!i re.ormowa20 :Do"tr'nerz'
"ontrrewo!cji -'!i (rzewanie rewo!cjonistami na sw)j s(os)-;0
Wie! ta!entowan'c+& sawn'c+ (isarz' zwa!czao rewo!cj* (i)rem& zasadniao
ta" cz' inaczej (oj*t' monarc+izm0 J)ze. de Maistre& Ja"- Ma!!et d Pan& RenX de
<+atea-riand000 Los' (ro%ram)w& "t)re ci !dzie re(rezentowa!i& streszczaj# si* do-rze
w ramac+ (rz'%od' ators"iej Ja"-a de 1ona!d0 Prze-'waj#c na emi%racji na(isa on i
w'da dzieo o tasiemcow'm t't!e= $h'orie du pou(oir politi/ue et reli0ieu1 dans la
soci't' ci(ile, d'montr'e par le raisonnement et par lhistoire" 1' to wie!"i +'mn
(oc+wa!n' na cze$2 monarc+ii dziedzicznej oraz000 %min' wiejs"iej& jed'nej 6 zdaniem
m'$!icie!a 6 or%anizacji s(oecznej z-!ionej do idea dos"onao$ci0 Prze"onania
"onserwat'wn'c+ c+o()w docze"a' si* wViec nie t'!"o c+wa!-'& !ecz i teoret'czne%o
zasadnienia0
De 1ona!d w'da sw# "si#"* w Konstancji& w ro" CMc& to znacz' wted'& %d'
(owstanie wandejs"ie -'o j od dawna to(ione we "rwi& sam za$ re%ion %rntownie
s(stoszon' (rzez rewo!c'jne :"o!mn' (ie"ie!ne;0 Pisarz (owr)ci w"r)tce c+'"iem do
53
3rancji& %dzie m)% oso-i$cie s(rawdzi2 zasi*% i w('w swe%o twor0 Znajom' o.icer
(o!icji za(rowadzi %o do ma%az'n dr")w s"on.is"owan'c+0 $eoria s(ocz'waa tam
s(o"ojnie o-o" wiersz' o tre$ci (orno%ra.icznej0 I wcze$niejsze& i ()5niejsze siowania
"ontrrewo!c'jne o-esz' si* dos"ona!e -ez niej0
Ja"- ?odec+ot to wa$nie dowodni (onad wsze!"# w#t(!iwo$2= a"cja
(owsta,cza zacz*a si* -ez adnej w o%)!e (ro%ramowo s.ormowanej do"tr'n'0 Nie na
wie!e -' si* zreszt# (rz'da' najstaranniej w'dr"owane i -ez adn'c+ nawet (rzesz")d
roz(owszec+niane w'wod'0 4sta!ono& e za Ldwi"a /PI wi*"szo$2 miesz"a,c)w
Pomoc' i Wsc+od 6 od Normandii (o Lotar'n%i* 6 miaa si* (od(isa20 Inaczej dziao
si* w <entrm& na Podni i na Zac+odzie0 Wojna domowa zacz*a si* wa$nie tam& w
Wandei i w 1retanii& nad At!ant'"iem& w ojcowiznac+ !dzi (rzewanie nie(i$mienn'c+0
Wojno ja" naj(owaniej w#t(i2& cz' Ja"- <at+e!inea oraz je%o s#siedzi
z%*-ia!i& zanim (orwa!i si* do -roni& sawne dzieo Edmnda 1r"e& w'dr"owane w
Lond'nie j w ro" CMNE& !ecz w j*z'"& o "t)r'm $wiadcz' t't= 2eflections on the
2e(olution in 3rance"""
3i!ozo.owie rea"cji te (ra%n# (rzera-ia2 star' (orz#de"& s# :rewo!cjonistami na
sw)j s(os)-;0 Do"tr'n' "ontrrewo!c'jnej na razie -ra"je& za to "rwawa "ontrrewo!cja
!dowa staje si* .a"tem0
8e%o rodzaj s(!ot zjawis" stanowi d!a !iterata (o"s* nie do (rzezw'ci*enia&
s(rawied!iwia c+'-a (r)-* od%adni*cia dr)% !dz"ic+ s"om(!i"owan'c+ odrc+)w :i
o-*d)w0
54
P
A sier(nia CMNQ ro" Konwencja o%osia !a(idarn' de"ret= :Minister wojn' w'$!e
do Wandei wsze!"ie%o rodzaj materia' (a!ne& a to w ce! zniszczenia drzew& zaro$ci i
janowc)w0 Las' zostan# w'ci*te& sc+ronis"a -ntowni")w z-rzone& z-ior' s"oszone i
w'wiezione na za(!ecze dziaaj#cej armii& -'do domowe !e%nie "on.is"acie0 Maj*tno$ci
-ntowni")w (rzejd# na wasno$2 Re(-!i"i0 Ko-iet'& dzieci i starc' zostan# (rzeniesieni
w %#- "raj& %dzie (rzez szacne" d!a zasad !dz"o$ci -*dzie si* d-a2 o ic+ trz'manie
i -ez(iecze,stwo;0
Omawiaj#c dziaa!no$2 Jana <+rzcicie!a <arrier w Nantes& j si* co$ nieco$
(owiedziao o s(oso-ie w'"onania +manitarn'c+ (rze(is)w0 8taj zawa'2 t'!"o
w'(adnie& e de"ret Konwencji r)wna si* wa$ciwie w'ro"owi $mierci na wsz'st"ic+
mod'c+ i w si!e wie" -*d#c'c+ wie$nia")w wandejs"ic+0 8e%o same%o dnia 6 to
znacz' A sier(nia 6 de(towan' 1arJre zasadnia wo-ec Konwencji (otrze-*
(ostanowie, ta" srow'c+0
6 Zniszczcie Wande* 6 woa 6 a Pa!enciennes i <ondX (rzestan# si*
znajdowa2 we wadz' Astria"a0 Zniszczcie Wande* i An%!i" nie -*dzie j o"(owa2
Dn"ier"i0 Zniszczcie Wande*& a Ren zostanie ocz'szczon' z Prsa")w0 Zniszczcie
Wande*& Sisz(ania zaraz (oczje nie-ez(iecze,stwo000 Zniszczcie Wande*& a L'on si*
nie o(rze000 Zniszczcie Wande*& a oca!icie ojcz'zn*0
1ertrand 1arJre de Piezac -' -ardzo do-r'm m)wc#0 Powstrz'ma si* od
o-ci#ania oracji imionami wsz'st"ic+ )wczesn'c+ wro%)w 3rancji0 Nie w'mieni wiec
Port%a!ii& "si*stw caej Rzesz' Niemiec"iej& Sard'nii ani inn'c+ (a,stewe" wos"ic+0 Na
(ocz#t" CMNQ ro" tworz'a si* (ierwsza "oa!icja ant'.rancs"a& wsz'st"ie %ranice
Re(-!i"i stan*' w o%ni0
Sistor'c' (rz'jmj#& e (rzez szere%i (owsta,cze (rzesn*o si* w Wandei o"oo
st t'si*c' m*cz'zn0 Osiem raz' widcej miesz"a,c)w !icz' re%ion o-j*t' wojn#
domow#0 D" jej stmienia (otrze-ne -'' od(owiednio wie!"ie si' re(-!i"a,s"ie0
55
Mierz'2 je na!e' dziesi#t"ami t'si*c' wojowni")w0
?d' Wandejcz'c' do(iero roz(ocz*!i a"cj*& C\ marca CMNQ ro" 3rancja doznaa
dot"!iwej "!*s"i na .roncie ()nocno7wsc+odnim& (od Neerwinden0 8rz'dzie$ci (i*2
t'si*c' jej onierz' msiao tam stawi2 czoo (i*2dziesi*ci (i*ci t'si#com Astria")w0
bazarz <amot& :or%anizator zw'ci*stwa;& %osi a"rat wted' (r'nc'(ia strate%ii&
ta" (i*"nie rzecz'wistnionej w"r)tce (rzez Na(o!eona0 Pocza o "onieczno$ci
s"(iania si& tworzenia wie!"ic+ "oncentracji& z's"iwania (rzewa%i w jedn'm
o"re$!on'm (n"cie000
W dziewi*tna$cie !at ()5niej Na(o!eon roz"az'wa (od 1orodino st trz'dziest
sze$ci t'si#com z-rojn'c+& -*d#c'c+ wca!e nie t'!"o 3ranczami0 Nie odni)s (ene%o
zw'ci*stwa c+'-a nie d!ate%o jedna"& e mia "atar0 W dec'dj#cej c+wi!i zawa+a si*&
co.n# (rzed si*%ni*ciem (o %)wn' sw)j att0 :Nie wo!no r'z'"owa2 ostatniej rezerw'&
%d' si* jest o osiemset mi! od Par'a; 6 (owiedzia0 8# ostatni# rezerw# -' "or(s
%wardii& s"adaj#c' si* w'#cznie z onierz' w'(r)-owan'c+ w wie! "am(aniac+0 Licz'
osiemna$cie t'si*c' !dzi0
<esarz wie!o"rotnie rozwodzi si* nad -ojow'mi wa!orami Wandejcz'")w&
szanowa zar)wno ic+ m*stwo& ja" miej*tno$ci ta"t'czne0 1iada nad !osem trzecie%o z
"o!ei dow)dc' (owsta,c)w& Senr'"a de !a Roc+ejaIe!ein& "t)r' (o!e% w dwdziestej
dr%iej wio$nie 'cia0 :Do cze%o m)%-' doj$2000;6mawia0
De " Roc+ejaIe!ein modsz' -' od Ne'a& Massen'& Macdona!da& Mrata& od
wie! inn'c+ marsza")w i od same%o Na(o!eona0 W ro" C\CA mia-' czterdzie$ci !at0
3rancja sama s(rowo"owaa i roz(ocz*a c'"! "rwaw'c+ wojen& za"o,czon' -itw#
(od :Water!oo0 O (rec'zji m'$!enia nie"t)r'c+ (rz'w)dc)w (ar's"ic+ $wiadcz' 'wiona
(rzez nic+ (ocz#t"owo nadzieja& e na cze!e armii rewo!c'jnej stanie "si#*
1rnszwic"i& czowie" masonerii& zaj*tej wsza" od dawna %oszeniem re!i%ii O$wiecenia&
Rozm i cn)t wsze!a"ic+0 Ar'sto"rata ten rsz'& owszem& w (o!e& !ecz ja"o w)dz
nacze!n' wojs" (rs"ic+ oraz astriac"ic+ i o%osi nieszcz*sn' mani.est& %ro#c'
Par'owi z-rzeniem& je$!i ja"a"o!wie" "rz'wda s(ot"a rodzin* "r)!ews"#0
8e same za(a'& "t)re s"oni' (ar's"ic+ mener)w do roz(ocz*cia wojn'
56
zewn*trznej& s(rowo"owa' r)wnie w'-c+ domowej0 Rzad"o& do(rawd'& da si* r)wnie
jasno w'"aza2& i!e moe "osztowa2 do"tr'nerstwo #dne nicz'm nie o%raniczone%o
wadania0
8rdno o(onowa2 Ja"-owi 1ainGi!!e& "t)r' waa w'(owiedzenie wojn' w ro"
CMNA za -#d straszn'& samo-)jcz'0 Lecz s"oro wojna ta staa si* .a"tem& jed'n'm
racjona!n'm (ost*(owaniem mo%o -'2 j t'!"o s"(ianie si& zaniec+anie wsz'st"ie%o&
co (rowadzio do ic+ roz(raszania0 Post#(iono na (rze")r tem (ro%ramowi&
nie-ez(iecze,stwo zewn*trzne (os'o ws(omnian'm (rzed c+wi!# menerom za
mot'w w coraz to zacie"!ejszej wa!ce o (ierwsze,stwo& o jed'nowadztwo raczej0 Piotr
?aHotte trz'mje& e sam# wojn* s(rowo"owano (o to& a-' (ods'ci2 w'%asaj#ce we
3rancji nastroje rewo!c'jne0 W"r)tce nadej$2 mia ta"i czas& "ied' wie$ci o
zw'ci*stwac+ wojs" .rancs"ic+ sta' si* niew'%odne d!a d'"tatora& "t)rem mit
za%roenia -' (otrze-n' ja"o s(rawied!iwienie d'"tatr'0
Prz'jmje si*& e w wojnie wandejs"iej stracio 'cie o"oo dwst t'si*c' !dzi0
8rz' czwarte o%)!nej !icz-' o.iar stanowi2 mie!i zdo!ni do noszenia -roni m*cz'5ni0
Interesj#ce& "to i w ja"i s(os)- (odsmowa2 -' zdoa strat' (rz' zdo-'wani
w's(' Noirmotier& na (rz'"ad0 O(eracje nosi' cz*$ciowo c+ara"ter desant&
od-'wane%o (odczas (rz'('w ocean0 Istnie!i w)wczas zamiowani rac+mistrze& o
jedn'm z nic+ ws(ominaj# nawet dzisiejsze (rzewodni"i tr'st'czne0 ?enera
re(-!i"a,s"i ?ri%non& (o(rzednio +and!arz -'dem domow'm& (rowadzi do"adnie
w'"az' stracon'c+ (rzez je%o oddzia -ntowni")w0 Re"ord (ad w o"o!icac+ 1ressire&
"ied' to w (rzeci#% jedne%o dnia e%ze"wowano dwst Wandejcz'")w0
1'wa' jedna" ra(ort'& w "t)r'c+ atorz' w(rost (isa!i& e nie s(os)- (o!icz'2
tr()w !e#c'c+ w z-o& (o c+aszczac+ i w'so"ic+ trawac+0 8a"ie wa$nie
s(rawozdania w'daj# si* naj-!isze (rawd'0 One (rzedstawiaj# nam -i!ans nie
(od!e%aj#c' za"westionowani0 M)wi# (rzecie o za(ami*ta'm& $!e('m marnotrawieni
si* wzajemn'm naj!e(sz'c+ si .rancs"ic+0
W sier(ni CMNQ ro" Konwencja Narodowa miaa wsz'st"ie (owod' do
zanie(o"ojenia0
57
W marc (ierwsza wiadomo$2 o rozrc+ac+ zastaa Ja"-a <at+e!inea (rz'
cz'nno$ci ja" naj-ardziej (o"ojowej& mianowicie (rz' za%niatani m#"i na c+!e-0
?os(odarz otar r*ce i (o(rowadzi s#siad)w na (o-!is"ie miastecz"o Saint73!orent0 W
"o,c czerwca te%o ro" Ja"- <at+e!inea& w)dz (owsta,cz'& na cze!e (ot*n'c+ si
zaata"owa Nantes& wie!"i (ort at!ant'c"i0
Wandejcz'c' j -'!i wted' naw'"!i do zajmowania miast znaczniejsz'c+ nieco
ni Mac+eco!0 Miewa!i w sw'm r*" 1ressire& 8+oars& 3ontena'& An%ers i Samr&
"t)re stanowio wan' o$rode" sz"o!enia wojs"a0 Zdo-'!i mn)stwo -roni& (rzej$cie (rzez
Loar*& "ontro!* nad jej do!n'm -ie%iem0 Mo%!i (omaszerowa2 w(rost na Par' i
(rawdo(odo-nie rozstrz'%n#2 o da!sz'c+ !osac+ rewo!cji0
M)wi si* cz*sto& e <at+e!inea -' wodzeni nomina!n'm& w'sni*t'm na
(ierwsz' (!an d!a zas(o"ojenia wie$niacze%o (ra%nienia r)wno$ci mi*dz' !d5mi& ro!*
za$ (rawdziw'c+ (rz'w)dc)w %ra!i o.icerowie sz!ac+ec"ie%o (oc+odzenia0 8eza ta nie
-ardzo ja"o$ (asje do s(oso- zac+owania si* :armii "ato!ic"iej i "r)!ews"iej;& do
(ewn'c+ jej $wiecie (rzestrze%an'c+ o-'czaj)w& "t)re i wcze$niej& i ()5niej znajdowa'
od(owiedni"i w (rawdziwie !dow'c+ (owstaniac+ z-rojn'c+0
AT maja& (o ci*"ic+ wa!"ac+& Wandejcz'c' zdo-'!i 3ontena'!e7<omte& )wczesn#
sto!ic* de(artament0 W trz' dni (otem& s'ci tr'm.)w i (& (rzez ni"o%o nie nacis"ani
w'nie$!i si* do dom)w0 Powoanie %os(odarza wiejs"ie%o nie (o!e%a& ja" (owszec+nie
wiadomo& na o"(owani miast& !ecz na (rac' w (o! oraz w o-ej$ci0
CE czerwca (ado Samr& w "t)re%o zacie"ej o-ronie czestnicz'!i nosicie!e nie
-'te ja"ic+ nazwis"6 Ldwi" A!e"sander 1ert+ier& (rz'sz' sze. szta- armii Na(o!eona&
i Marcea0 8en ostatni zna!az t o"azj* do za(rezentowania $wiat niecodzienne%o
(ost*("0 W c+wi!i wie!"ie%o nie-ez(iecze,stwa odda wierzc+owca "omisarzowi
(o!it'cznem nazwis"iem 1or-otte& cz'!i wasnem os"ar'cie!owi& czowie"owi& "t)r'
nied%o (rzedtem #da d!a Marcea "ar' $mierci0
Nie (omo%' sza!e,cze szare "irasjer)w (ar's"ic+ ani $mier2 dw)c+ t'si*c'
onierz' re(-!i"a,s"ic+0 Wandejcz'c' zdo-'!i Samr& -' o($ci2 je w"r)tce -ez wa!"i
i w o%)!e -ez (rz'ms0 Dowodz#c' nimi mar"iz de !a Roc+ejaIe!ein w aden s(os)-
58
nie m)% zatrz'ma2 wojowni")w& st*s"nion'c+ :do sw'c+ on i wo)w;& ja" si* z
(rze"#sem w'razi Lois 1!anc0 Na mniejsz# !- wi*"sz# s"a!* +istorie (odo-ne
(owtarza' si* ci#%!e0 Wie$niac' -i!i si* z nie(rawdo(odo-n# (o%ard# $mierci& !ecz
cz'ni!i to oc+otnie jed'nie w (o-!i wasn'c+ siedzi-0 W armii "ato!ic"iej i "r)!ews"iej
najw'ej "i!"a t'si*c' !daJ ci#%!e (ozostawao (od -roni#0 Reszta wracaa (od swe
strzec+'& %d' t'!"o nie(rz'jacie! s(*dzon' zosta z ()!& "t)re widzie2 si* dawao z wie
"o$cioa (ara.ia!ne%o0 Do wi*"sz'c+ o(eracji trze-a -'o za "ad'm razem mo-i!izowa2
miesz"a,c)w naj-!iej (ooon'c+ %min0
Do(iero wiedza i (ami*2 o t'c+ o-'czajac+ (ozwo!i oceni2 (ot*%* (owstania
wandejs"ie%o& o"rtnej wa!"i (odj*tej (rzez !dzi& "t)rz' na(rawd* (ra%n*!i t'!"o
zac+owa2& sw# wiat* i '2 w s(o"oj0
CA czerwca& w Samr& Ja"- <at+e!inea .orma!nie o-ran' zosta wodzem
nacze!n'm0 :Uwi*t' Anjo; ciesz' si* w$r)d towarz'sz' -roni& ta"ic+ sam'c+ ja" on
c+o()w& j nie szacn"iem& !ecz za-o-onn# czci#0 Podczas -itw' "ad' (ra%n# -'2
(rz' nim ja" naj-!iej& -o (anowao (owszec+ne (rze"onanie& e w'-ra,ca Nie-ios "!e
si* nie imaj#0
AN czerwca& (rzed $witaniem& -ardzo de& czterdziest t'si*c' %)w (odo-no
si*%aj#ce si' (owsta,cze z wie! stron zaata"owa' Nantes0 Jedna t'!"o z wiod#c'c+ do
miasta dr)% miaa -'2 (ozostawiona w s(o"oj0 Przezorno$ci c+o(s"ie%o wodza nie
zrozmia jedna" dow)dca "awa!erii wandejs"iej& "si#* 3i!i( de 8a!mont0 Nie zrozmia&
cz' te z!e"cewa' j#000 Do$2& e zam"n# ow# jed'n# dro%*000 odwrot o-ro,c)w0 Wa!"a
o miasto od same%o (ocz#t" niezw'"!e zaarta& -'a wiec ta"# do "o,ca0
<at+e!inea& (od "t)r'm za-ito "o!ejno dwa "onie& na (iec+ot* (rzeni"n# a do
$r)dmie$cia0 Szed o%rodami& na cze!e !5n'c+ t'ra!ier strze!ec"ic+& stosowa wi*c
ta"t'"*& "t)r# si* zazw'czaj znaje za t'(owo rewo!c'jn#0 8a"t'"# !dow# -'a ona na
(ewno0
Osi#%n#wsz' (!ac Piarmes& <at+e!inea zna dzieo za s"o,czone& miasto za
zdo-'te0 ar!iwie (o-on' c+o(& "t)r' rszaj#c do natarcia (rzee%na si* w s"(ieni&
teraz w'do-' r)aniec& (ad na "o!ana i roz(ocz# mod!itw* dzi*"cz'nn#0 Z o"na
59
(o-!is"iej mansard' dojrza %o oc+otni" re(-!i"a,s"i& z zawod (owro5ni"0 Pocis"
"ara-inow' strzas"a "!*cz#cem rami*& (rzesz' (ier$0 Wie$2 o $mierte!nej ranie wodza
z -'s"awiczn# sz'-"o$ci# rozniosa si* (o szere%ac+ wandejs"ic+& zamana mora!nie
armia wie$niacza o($cia j (rawie zdo-'te Nantes0 Nie zdoa!i jej zatrz'ma2 ani
sz!ac+ecc' o.icerowie0
ani w'niesion' do %enera!s"iej szar' %ajow'& Jan Mi"oaj Sto..!et0
Nie dao si* ratowa2 :$wi*te%o z Anjo;0 CD !i(ca zmar on z %an%ren' w Saint7
3!orent& w miastecz" -ardzo -!is"im je%o wsi rodzinnej0 W (i*2 dni ()5niej nacze!ne
dow)dztwo wzi# d@E!-Xe& zwa!czan' i (od"o('wan' (rzez inn'c+ ar'sto"rat)w
(owsta,cz'c+0 J!isz Mic+e!et twierdzi& e <at+e!inea w "ontrrewo!cji re(rezentowa
rewo!cj*0
O-rona Nantes -'a zacie"a& +eroiczna nawet0 O-o" s*dziwe%o& -ez(o$redni
dzia w wa!ce -ior#ce%o mera& nazwis"iem 1aco& odznacz' si* %enera 1e'sser oraz
"omisarz (o!it'czn' <ostard0 Wsz'sc' ci trzej m*owie na!ee!i do :'rond'st)w;&
"t)rz' $wiet"o& na (ocz#t" te%o same%o czerwca& (rze%ra!i -ata!i* (o!it'czn# w
Par' i za rz#d)w zw'ci*s"ic+ :%)ra!i; mie!i -'2 $ci%ani ja" dzi"ie zwierz*ta& cz'!i ta"
samo ja" nieza(rz'si*eni "si*a0 Na!eao-' wi*c s"or'%owa2 nieco twierdzenie
J!isza Mic+e!et i (owiedzie2& e <at+e!inea re(rezentowa w "ontrrewo!cji nie ca#
rewo!cj*& !ecz jej naj!e(sz# zdo-'cz 6 rzecz'wist' awans !d0
Jeszcze jeden %enera za!icza si* do -o+ater)w o-ron' Nantes= Jan7<+rzcicie!
Kami! +ra-ia de <anc!aH& "t)r' d%o wa!cz' z (owsta,cami& za Na(o!eona (iastowa
w'so"ie %odno$ci& za Ldwi"a /PIII zosta (arem 3rancji0 Jeden z re(-!i"a,s"ic+
"omisarz' na(isa do Konwencji& e tac' !dzie ja" <anc!aH zdradzaj#& wca!e te%o nie
s(ostrze%aj#c& naj!e(iej wi*c nie "orz'sta2 z ic+ s%0 Pom'!i si* -ardzo %rntownie0
Nie (asj#c' do sc+emat)w& niewa$ciw'mi manierami ra#c' +ra-ia zdo!n' -' nie t'!"o
do ro-ienia "arier'& !ecz r)wnie do senia 3rancji w "adej s'tacji0 Na (ewno
(rz's(orz' jej wi*cej "orz'$ci ni ci c+wa!e-nie czjni& co to 4 wed% ce!ne%o
s.ormowania 1ernarda 3a' 6 za(ra%n*!i (odzie!i2 nar)d na trz' "ate%orie= na
(o!icjant)w& donosicie!i i (odejrzan'c+0
60
Po -itwie o Nantes czjno$2 odniosa znaczn' s"ces0 Stanowis"o nacze!ne%o
dow)dc' wojs" rewo!c'jn'c+ na zac+odzie "raj traci %enera o +istor'czn'm
nazwis"0 Armand Lois de ?ontat& "si#* de Lazn et de 1iron& zosta odwoan' do
Par'a& %dzie %o cze"aa %i!ot'na0 Nieco wcze$niej na wandejs"i (!ac -oj w'jec+a ze
sto!ic' wiern' i zason' czci70 cie! ws(omniane%o w (o(rzednim zdani narz*dzia0
Piwowar (ar's"i Antoni J)ze. Santerre -ra cz'nn' dzia w zdo-'ci 1ast'!ii oraz inn'c+
tem (odo-n'c+ w'darzeniac+& (onadto jeszcze es"ortowa rodzin* "r)!ews"# do
wi*zienia 8em(ie& d'r'%owa (odczas e%ze"cji Ldwi"a /PI0 W (o jedna" te zas%i
nicz'm si* o"aza' w (or)wnani z cnotami wierzc+owca& "t)r' zdoa (rzesadzi2 w'so"i
mr i w'ni)s swe%o (ana ze starcia (od Pi+iers0 Wandejcz'c' nie mo%!i odaowa2& e
w'm"n# si* im z r#" czowie" ta" -ardzo wsawion'0
Dziwne rzecz' od-'' si* wted' (od Pi+iers0 onierz' re(-!i"a,s"ic+ o%arn*a
(ani"a& zanim -itwa roz(a!ia si* na do-re& (o stronie za$ (owsta,czej szcze%)!n'm
z-ie%iem o"o!iczno$ci za-ra"o "t)re%o"o!wie" z w'sz'c+ dow)dc)w0 Komend* o-j#
wi*c i wca!e do-rze so-ie (oradzi (ewien mod' i ocz'wi$cie nieza(rz'si*on' "si#dz&
(o(rzednio (ro-oszcz w An%ers0 Naz'wa si* Ste.an 1ernier0
4sni*te%o 1irona zast#(i czowie" nie (odejrzan' o %rzec+ (ierworodn'
niewa$ciwe%o (oc+odzenia0 1' nim Jan Antoni Rossi%no!& zotni" (ar's"i& czestni"
wsz'st"ic+ tamtejsz'c+ :dni; rewo!c'jn'c+0 Mianowa!i %o tac'& co waa!i& e (o!it'czna
(raw)m'$!no$2 nie t'!"o zast*(je& !ecz o cae nie-o (rzew'sza "wa!i.i"acje .ac+owe0
Sam Rossi%no! -' nieco inne%o zdania& nie (rzecenia sw'c+ zdo!no$ci dow)dcz'c+0
Wraz z nim z-awia2 mia Re(-!i"* nieja"i Karo! Ronsin& o "t)r'm Ja"- ?odec+ot
ssznie na(isa& e w (ewn'm& !ecz t'!"o w t'm jed'n'm wz%!*dzie (rzew'sz'
Na(o!eona= w czter' dni awansowa ze sto(nia "a(itana %wardii narodowej do ran%i
%eneraa -r'%ad'0 W"r)tce w'so"ie stanowis"o wojs"owe na (rz'mors"im .roncie
osi#%n# ta"i& co s'szawsz'& e de <+arette zaj# w's(* Noirmotier& za('ta z
roz-rajaj#c# szczero$ci#& co to ta"ie%o Noirmotier i %dzie si* znajdje0
Po!it'czni %eneraowie oraz otaczaj#ce ic+ "o+ort' "omisa
=
r' i re(rezentant)w
Konwencji zac+ow'wa!i si* w s(os)- do$2 t'(ow' d!a !dzi& "t)rz' dorwa!i si*
61
(ra%nionej wadz' i ('n#c'c+ z niej sod'cz' 'cia0 Weszo w$r)d nic+ w mod*
(odr)owanie "aretami s"on.is"owan'mi w Wersa!0 Zmierzaj#c do
c
Wandei& Uanterre
wiadamia mera Par'a& e ta"a re(-!i"a,s"a (odr) dostarcza (i*"ne%o widowis"a=
(ojazd' dwors"ie& :"t)re on%i wozi' z-rodni*& trans(ortj# oto cnot*;0 <o (rawda&
ws(omniani dziaacze odmawia!i jej so-ie nawzajem& ci#%!e 6 i wca!e nie -ez(odstawnie
6 os"ara!i jedni dr%ic+ o interesowno$2& roz(st*& "radziee i ra-n"i0 :P!%awa
"!oa"a z Samr; 6 mawia ta"i& co na!ea do "oterii s"(ionej w Nantes i wca!e od
swej r'wa!"i nie !e(szej0
Komisarze (o!it'czni (rz'(is'wa!i te so-ie (rawo odwo'wania %enera)w0
Re(-!i"a .rancs"a roz(orz#dzaa jedna" cz'm$ inn'm jeszcze ni !iczn'm
(!emieniem (o!it'czn'c+ majstr)w od wsz'st"ie%o0 CE sier(nia za(ado (ostanowienie o
s"ierowani do Wandei ta" zwanej armii mo%nc"iej& !icz#cej osiemna$cie t'si*c'
onierz' z ja" naj-ardziej (rawdziwe%o zdarzenia0 Jedn# z jej d'wizji dowodzi
czterdziesto!etni Jan7<+rzcicie! K!e-er& od mod'c+ !at zawodowiec wojs"ow'0
Po trwaj#c'm od wiosn'& sawn'm na ca# Ero(* o-!*eni Mo%ncja msiaa
s"a(it!owa2 (rzed Prsa"ami0 3rancs"i jej %arnizon otrz'ma +onorowe warn"i&
zac+owa sztandar'& -ro, i -a%ae& !ecz msia si* zo-owi#za2& e (rzez ro" nie -*dzie
wa!cz' (rzeciw"o "oa!icji monarc+)w0 1ardzo w(rawne r*ce t'c+ onierz' -'' wi*c
wo!ne0 Postanowiono je zatrdni2 na .roncie wewn*trzn'm0
CN wrze$nia& w -itwie (od wsi# 8or.o& (owsta,c' zada!i dot"!iw# (ora"*
mo%ntcz'"om& zmsi!i do odwrot ranne%o K!e-era0 Nie -'!i-' 3ranczami& %d'-'
nat'c+miast nie w'z's"a!i ws()d5wieczenia s)w= Ma'ence 6 .aeerice000 <a# Wande*
o-!eciao (owiedzenie o armii z .ajans& "t)ra nie w'trz'mje o%nia0 Kt)r'$ z
w'$miewan'c+ w ten s(os)- o.icer)w odda zw'ci*zcom s(od 8or.o na!en' szacne"=
6 8e dia-' w sa-otac+ -ij# si* r)wnie do-rze ja" m'& !ecz !e(iej strze!aj# 6 (owiedzia0
W (rzeddzie, zw'ci*stwa (od 8or.o :-ia!i; ci*"o (osz"odowa!i :-*"itn'c+; "oo
wsi <oron& AE wrze$nia (orazi!i (od Montai% si' %eneraa 1e'sser& "t)r' (rz'(aci to
nie(owodzenie $mierci# na %i!ot'nie& nast*(ne%o dnia (o"ona!i (od Saint73!%ent
%eneraa Miesz"ows"ie%o0
62
Wandea w'dawaa si* %ro5na ja" ni%d' dot'c+czas0 Pomimo zawi$ci i intr'%
w$r)d dow)dc)w zacz*to nadawa2 zdo-'tem (rzez (owstanie o-szarowi or%anizacj*&
stanawia2 wadze c'wi!ne0 W'znaczono (odat"i& o%oszono zasad* swo-od' re!i%ijnej
(od warn"iem za(rz'si*enia wierno$ci o$mio!etniem Ldwi"owi /PII& "t)re%o !os
wi*zienn' !e% (rzed "i!" t'%odniami nieja"iej odmianie0 Str)em i w'c+owawc#
dziec"a zosta (owro5ni" (ar's"i& Antoni Simon0
W sier(ni (rzed o-!iczem z%romadzon'c+ w zam" La 1o!a'e wodz)w
wandejs"ic+ stan# oso-ni" (odaj#c' si* za "awa!era de 8intXniac i (o"aza (ismo&
w$r)d mn)stwa (rz'%)d i nie-ez(iecze,stw (rz'wiezione w(rost z Lond'n0 An%!ia
o-iec'waa (omoc& o "t)rej (owsta,c' zacz*!i marz'2 j %r-o wcze$niej& -o w
"wietni0 W'st'!izowana nat'c+miast od(owied5 zawieraa (rz'j*cie (ro(oz'cji& !ecz
w'swaa r)wnie stanowcze #danie& -' na cze!e "or(s e"s(ed'c'jne%o stan#
"t)r'$ z -r-o,s"ic+ "si##t "rwi& sam za$ "or(s s"ada si* (rzede wsz'st"im z
emi%rant)w .rancs"ic+0 Wandea o-iec'waa (om)c (rz' !#dowani& a to (rzez zdo-'cie
"t)re%o$ z (ort)w i s"(ienie w t'm w'-ran'm miejsc co najmniej dwdziest t'si*c'
z-rojn'c+0
Dot'c+czasow' stan rzecz' nie (rzedstawia si* z-'t do%odnie d!a zamierze,
desantow'c+0 Re(-!i"anie& "t)rz' straci!i ta" znaczne o-szar' (rz'mors"ie& trz'ma!i
jedna" w sw'm r*" samo w'-rzee ocean0 Pr)-a zdo-'cia Sa-!es7d@O!onne nie
(owioda si* :-ia'm;& (od -!is"o morza (ooon'm Lcon dozna!i oni "!*s"i0
Kawa!er de 8inteniac za-ra od(owied5 i rsz' w dro%* (owrotn#0 Powstanie j
si* nie docze"ao adn'c+ dowod)w zainteresowania ani ze stron' An%!ii& ani od
emi%racji0
Po!it'c' re(-!i"a,sc' %or!iwie za-ra!i si* do na(rawiania s"t")w "!*s"
wrze$niow'c+ oraz do za(o-ie%ania da!sz'm nieszcz*$ciom0 S"ada!i z %odno$ci
%enera)w i s(is'wa!i (rzeciw"o nim a"t' os"arenia0 Re(-!ice (omo%a jedna" inna
z(enie o"o!iczno$2& to mianowicie& e .ajans mo%nc"i o"aza si* od(orn' na o%ie,0
W'sz"o!on' onierz dozna (od 8or.o (ora"i& zeszed jedna" z (o!a -itw' w
re%!arn'm sz'"& st*(j#c "ro" za "ro"iem0 Pozosta si# zdo!n# do w'si")w nie t'!"o
63
-o+aters"ic+& !ecz i s'stemat'czn'c+0 1' do$2 od(orn' mora!nie& -' nie zaama2 si*&
"ied' stoj#c twarz w twarz z wro%iem dowiad'wa si* o nieasce i swani dow)dc)w&
"t)r'm .a0
Nie wsz'st"ic+ jedna" w'sz'c+ o.icer)w s(ot"a ten !os i CM (a5dzierni"a CMNQ
ro" s"oncentrowan# (od <+o!et armi# re(-!i"a,s"# nomina!nie t'!"o dowodzi
(o!it'czn' rzeczoznawca Lec+e!!e& .a"t'cznie za$ K!e-er& maj#c' (od roz"azami
Marcea0 Po raz (ierwsz' w swej "arierze wojennej Wandejcz'c' (osz!i do wa!"i w
sz'"ac+ zwart'c+ i (o raz (ierwsz' r)wnie dozna!i "!*s"i ta" strasznej0 D@E!-Xe i de
1onc+am(s odnie$!i ran' $mierte!ne& wieczorem zmasa"rowan'& zmieszan' tm rzci
si* w cieczce " ()noc'& w "iern" Loar' i do"ona ttaj w'cz'n& "t)r' wz-dza
()5niej (odziw Na(o!eona0 O"oo czterdziest t'si*c' !dzi zdoao si* (rze(rawi2 (rzez
szero"# rze"*& sc+roni2 si* na jej (raw'm -rze%& wi*c j w 1retanii0
:1ntownic' -i!i si* ja" t'%r's'& nasi onierze ja" !w'; 6 na(isa w sw'm ra(orcie
K!X-er0 Z trdem w'wa!czone zw'ci*stwo zm*cz'o jedna" nawet !w'& s"oro do(iero w
dwa dni ()5niej "omisarz Mer!in donosi znad Loar'= :000(rz'-'em za ()5no& -' w'to(i2
roz-it"i -and't)w0 8a armia (a(iea& "t)ra w'rz#dzia nam t'!e za i "t)r# $ci%ano z
za(aem niedostatecznie rewo!c'jn'm& na razie si* nam w'm"n*a000; Peen
czerwone%o o%nia dziaacz& w nieda!e"iej (rz'szo$ci -ia' terror'sta& "re$!i te sowa w
Saint73!orent& w "t)r'm dnia (o(rzednie%o "onaj#c' de 1onc+am(s oca!i 'cie czterem
t'si#com je,c)w0
Zamiar (rzej$cia na (raw' -rze% Loar' istnia j od (ewne%o czas w$r)d
(owsta,c)w0 ?or#co za!ecao ten (!an stronnictwo "si*cia de 8a!mont& "t)r' (oc+odzi z
1retanii i -' (ewien (o(arcia ze stron' jej miesz"a,c)w0 Przewa'' jedna" inne
wz%!*d'0 O ic+ c+ara"terze do-itnie $wiadcz' w'%!#d i s"ad tm& "t)r' w -ar"ac+
r'-ac"ic+& w cz)nac+ !- "onno (rze(rawi si* (rzez rze"*0
Licze-no$2 je%o o"re$!ano w s(os)- do$2 .antast'czn'& !ecz w'starcz' i te%o& na
co %odz# si* .ac+owi +istor'c'0 Wed% nic+ na (raw'm -rze% Loar' zna!azo si*
czterdzie$ci t'si*c' Wandejcz'")w& z cze%o jedna czwarta za!edwie nosia -ro,0 <aa
o%romnie (rzewaaj#ca reszta s"adaa si* ze starc)w& "o-iet i dzieci nosz#c'c+ %ow'
64
z (o%rom& ratj#c'c+ 'cie0 Wandea& ojcowizna tej ci-'& ja" d%a i szero"a zacz'naa
cc+n#2 s(a!enizn# i tr(im odorem0
Sz"ic niniejsz' w'mieni "i!"a za!edwie -ata!ii& t'mczasem za$ Arme! de Wismes
6 "omentator cennej "si#"i Les 0uerres de 5end'e, ator wst*( do niej 6 o-!icz'& e
(odczas cae%o (owstania stoczono siedemna$cie (owaniejsz'c+ -itew i siedemset
star2 (omniejsz'c+0 Pr)cz te%o000 zza "ade%o 'wo(ot& z o"na "adej c+a(' m)%
(a$2 strza& s(owodowa2 nie t'!"o o.iar'& !ecz i re(resje0
J w (ocz#t"ac+ !i(ca %enera Westermann zacz# s'stemat'cznie stosowa2
ta"t'"* :s(a!onej ziemi;0 Rsz' w sw)j niszcz'cie!s"i (oc+)d z Part+ena' Vo je%o tam
(o-'cie na(om'"a ws(omniana na sam'm (ocz#t" "arta restarac'jnaY& (szcza z
d'mem wsie i nader starannie s(a!i zame" <!isson0 stanowi#c' wasno$2 o.icera
(owsta,cze%o& de Lescre0 Nieco ()5niej o-r)ci w (o(i) cae <+ati!!on0
A sier(nia c'towan' j de"ret Konwencji o.icja!nie s"aza na ta"i sam !os ca#
Wande*0 Po(oc+ (ad nie t'!"o na !dno$2 s(rz'jaj#c# (owstani& !ecz r)wnie i na
miejscow'c+ re(-!i"an)w0 Pewni -owiem %or!iwc' %osi!i& e jedna"owo tra"towa2
na!e' i wro%)w7roja!ist)w& i tc+)rz!iw'c+ :(atriot)w;& co nie (otra.i!i wasn'mi siami
rwa2 -a +'drze0
W'cz'n' Westermanna do(rowadzi' do sza naj-ardziej s(o"ojn'c+ s(o$r)d
(owsta,c)w& ta"ic+ nawet !dzi& "t)rz' dot'c+czas oszcz*dza!i roz-rojone%o
(rzeciwni"a& nie m)wi#c j o !dno$ci zajmowan'c+ miast0 Wca!e nie wsz*dzie -owiem
(owtarza' si* marcowe o"ro(no$ci z Mac+eco!0 W maj zdo-'te sztrmem 8+oars
zostao oszcz*dzone& dow)dca je%o zao%i dozna (ociec+' (rzed$miertnej= zanim
(oo' %ow* (od n) (ar's"iej %i!ot'n'& -' r'cers"o tra"towan' (rzez sw'c+a
wandejs"ic+ zw'ci*zc)w0
:onierze wo!no$ci& -ronim' do-rej s(raw'& !ecz i! s(omi*dz' nas nie zas%je
na zaszcz't czestniczenia w jej o-ronie0 Od c+wi!i w"roczenia naszej armii do Wandei
"ad' onierz za-ija& "o%o c+ce& ra-je& "o%o c+ce& a to (od (rete"stem& e za-ijan' cz'
o-ra-owan' jest -ntowni"iem !- m'$!i roja!ist'cznie; 6 (isa w sier(ni do Par'a
o.icer "or(s mo%nc"ie%o& "a(itan 1oGera'0
65
batwo niestet' zrozmie2& co w'(*dzio za Loar* dziesi#t"i t'si*c' -ez-ronn'c+
miesz"a,c)w Wandei0 Mona -'o marz'2 o c+wi!ow'm c+ocia-' sc+ronieni w
1retanii& Hfcze"iwa2 (omoc' od jej !dno$ci i000 desant an%ie!s"ie%o w "t)r'm$ z jej
!iczn'c+ (ort)w0
Nadzieje zawiod'& "o,cowa .aza wojn' -'a jeszcze -ardziej o"ro(na ni
(ocz#t"owa0; Dro%a na (omoc (owioda armi* wandejs"# (rzez 3o%Jres& %dzie
do"onano reor%anizacji& (owzi*to dec'zje co do da!sze%o marsz0 W t'm (owiatow'm
mie$cie -reto,s"im (i*"nie trz'man' zame" o-ronn' dostarcz'2 dzi$ moe materia
do !e"cji (o%!#dowej na temat $redniowiecznej szt"i .ort'.i"ac'jnej0 Pozwa!a si* te
(odziwia2 ja"-' z !ot (ta"a& !ecz -ez "onieczno$ci w'najmowania w t'm ce! samo!ot
a!-o $mi%owca0 Niez-'t od!e%' "o$ci) miejscow' i (rz'!e%aj#c' do nie%o (ar" !e# (o
(rost znacznie w'ej ni mr' i -astion' .ortec'0 4mieszczon' tam strze!ec zdoa-'
swo-odnie -ra2 na msz"* staro$wiec"ie%o nawet 0"ara-in (oszcze%)!n'c+ !dzi
(o"azj#c'c+ si* na dziedzi,c zam"ow'm0 W 3o%Jres mona si* wie!e nacz'2 nie
t'!"o na temat $redniowieczne%o -downictwa o-ronne%o& !ecz r)wnie na wasne ocz'
zo-acz'2& ja" -ardzo (ost*( tec+ni"i& re(rezentowanej w dan'm w'(ad" (rzez -ro,
(a!n#& msia zde%radowa2 t* ws(ania# szt"*& (rzemieni2 jej twor' w romant'czn#
ozdo-* (ejza0
Stare -dow!e mo%' jedna" z (owodzeniem s'2 za (omieszczenia d!a
rozmait'c+ inst'tcji0 Nie jest w'"!czone& e w 3o%Jres w zam" wa$nie !o"owano
sz(ita! d!a rann'c+ i c+or'c+0 Re(-!i"anie os"ara!i Wandejcz'")w o -ar-arz',s"ie
zac+owanie si* w mie$cie& ci ostatni c+wa!i!i si*& e oszcz*dzi!i tam 'cie o$miset
je,com0 Nie ma za to r)nic' zda, co do (ost*(owania oddzia)w rewo!c'jn'c+& "t)re
w"rocz'' (o w'co.ani si* :-ia'c+;0 Ranni i c+orz' zosta!i w'mordowani w s(os)-
niew'(owiedzianie o"rtn'0 <i*to !dzi 'wcem na szt"i& noami o-iono im na s")rze
zna"i "rz'a0 Ko-iet' nadziewano na-ojami (roc+ow'mi000
Po-ita (od <+o!et armia wandejs"# zaraz (otem zawioda sw'c+ (o%romicie!i&
(o"azaa& e nie tracia jeszcze z*-)w0 Nies(odzian"a s(owodowaa widocznie now'
(rz'('w w$cie"o$ci0
66
Mer!in de 8+ioriGi!!e& "t)r' -iada nad niemono$ci# w'to(ienia w Loarze
niedo-it")w& (ociesza si* t'm& e :-ia!i; nie maj# j wodza0 De 1onc+am(s zmar z
ran'& d@E!-Xe i de Lescre do%or'wa!i0 Komisarz nie wiedzia jeszcze o nowej nominacji0
Komend* nad (owsta,cami o-j# modzit"i Senr'" de !a Roc+ejaIe!ein0
P)5no& -o do(iero w (oowie "wietnia (rz'#cz' si* on do rc+0 Do tm
c+o()w& "t)rz' (rz'sz!i za(rasza2 %o (od -ro,& w'%osi na (odw)rc swe%o zam"
sowa c'towane odt#d (rzez wsz'st"ic+ niema! o(owiadacz'= :Je$!i -*d* naciera2& id5cie
za mn#O Je$!i si* co.n*& za-ijcieO Je$!i z%in*& (om$cijcieO;0
W (ar* dni (o swej nominacji& (o w'-orze raczej& de !a Roc+ejaIe!ein zw'ci*'
(rzeciwni")w w re%!arnej -itwie0 ?enera (o!it'czn'& Lec+e!!e& szed z (o!a (od
<+atea7?otier& %enera .ac+ow'& K!e-er& straciwsz' o"oo t'si#ca mo%ntcz'")w&
co.n# si* a (od An%ers0 Wojs"ow' mniejsze%o znacznie ta!ent& !ecz -ez (or)wnania
wi*"szej sro%o$ci& Westermann& ci*"o (rze%ra w inn'm starci& (od Entrammes0
Na(o!eon mia na (ewno racj*& %d' twierdzi& e mod' sz!ac+cic wandejs"i m)%-' zaj$2
-ardzo w'so"o0 Kto wie& cz' nie na ta"ie nawet szcz't'& ja" marszae" DaGost& "t)re%o
nazwis"o (rzed rewo!cj# (isao si* nieco inaczej& mianowicie d@AGost0
Prz'strojon' w ozna"* swej %odno$ci& w -ia# szar.* z czarn# "o"ard#& maj#c za
zast*(c* e"s7%ajowe%o Sto..!et 6 znane%o zar)wno z m*stwa& ja" z twardo$ci wo-ec
(odwadn'c+ i same%o sie-ie 6 wi)d de !a Roc+ejaIe!ein swoje wojs"o na ()noc& "
?ranGi!!e0 8en -owiem (ort zamierz'!i (owsta,c' zdo-'2 i w'wiesi2 na najw'sz'm
-d'n" -ia' sztandar mi*dz' dwoma czarn'mi0 Mia to -'2 zna" d!a wojennej .!ot'
an%ie!s"iej0
Po drodze (rz'#cz'o si* do Wandejcz'")w "i!"a t'si*c' oc+otni")w -reto,s"ic+0
Prz'(rowadzi!i ic+ dwaj -ardzo wsawieni !dzie= niestraszon' o!-rz'm& Jerz' <adoda!&
"t)r' jeszcze (rzez jedena$cie !at mia na wsze!"ie s(oso-' zwa!cza2 rewo!cj* i jej
"ors'"a,s"ie%o s(ad"o-ierc*& oraz Jan <otterea0 Od je%o (rzezwis"a cz' te
(sedonim (oc+odzi nazwa :szan)w;& nadawana (otocznie& !ecz niez-'t ssznie&
wsz'st"im "ontrrewo!cjonistom 3rancji zac+odniej00
Nie t'!"o z-rojni ci#%n*!i " ?ranGi!!e0 Pomi*dz' si!n#& w'(osaon# w dziaa
67
stra# (rzedni# i ta"# sam# arier%ard# w!)" si* d%i na mi!e cae (oc+)d -ez-ronn'c+
6 c+or'c+& rann'c+& starc)w& "o-iet z dzie2mi na r*"0 Si*%a!i (o an%ie!s"ie z-awienie
wsz'sc'& "t)r'm si* nie $miec+a !os ws()-raci (ozostawion'c+ za Loar# a!-o i -!iej
6 w 3o%Jres0 Nadszed j !isto(ad& (ora w ()nocn'm& (rz'oceaniczn'm "raj niez-'t
mia0
?ranGi!!e o-ronio si* sa-em zreszt# ata"owi0 Powsta,c' nie mie!i adne%o
s(rz*t o-!*nicze%o& (om's s'%na!izowania (rz' (omoc' -ia'c+ i czarn'c+
sztandar)w o"aza si* nie'teczn'& -o na morz nie zamajacz' ani jeden a%ie!
an%ie!s"i0 Wida2 tam -'o t'!"o dwa mae o"r*t' wojenne& (rz'-'e z Saint7Ma!o i
trz'maj#ce (od o%niem sw'c+ dzia (!a*& -' za(o-iec ata"owi na miasto od jej stron' 6
w (orze od('w0
8m c+od5c)w wraz z reszt"ami armii "ato!ic"iej i "r)!ews"iej rsz' znow na
(odnie& w$r)d zajad'c+ wa!" (ar " An%ers& "t)re zamiast (odda2 si*& ja" to zro-io
!atem& odrzcio natarcie0 Nie w'"onao jedna" w (eni roz"az sw'c+ wadz& "t)re
na"aza' (rz'stroi2 o-warowania miasta zat"ni*t'mi na (i"i %owami (o!e%'c+
-ntowni")w0
W'%!#d mas& miotaj#c'c+ si* (o (rawej stronie Loar'& zacz# teraz do zdzenia
(rz'(omina2 to& co w dziewi*tna$cie !at ()5niej o%!#da!i i ja"e do-rze za(ami*ta!i
miesz"a,c' o wie!e -ardziej na wsc+)d (ooon'c+ re%ion)w Ero('0 Z%odnia!i&
w'n*dznia!i !dzie -roni!i si* (rzed %rdniow'm c+odem wsz'st"im& co dao si* z(i2
!- w'e-ra2 (o drodze0 Wid'wano wojowni")w w s()dnicac+ i w dams"ic+
"a(e!szac+& tr-an' teatra!ne& rozmaite te%o (oc+odzenia naj-ardziej .antast'czne
stroje na c+o(s"ic+ (ostaciac+& c+st'& (ac+t'& szmat'& to%i s*dziows"ie000 8'!"o o
ornatac+ "o$cie!n'c+ nie ws(omina!i ja"o$ (ami*tni"arze0
Ostatnim s"cesem wojs" wandejs"ic+ -'o zdo-'cie Le Mans0 batwo (oj#2& ja"
o-ra-owane zostao miasto& w "t)re%o mr' sc+ronia si* odczowieczona (rzez
cier(ienia ci-a0 Sc+ronia si* nie na d%o0 W noc' z CA na CQ %rdnia %renadierz'
Marcea zdo-'!i Le Mans -a%netem0 K!X-er twierdzi& e w caej swej d%iej (ra"t'ce
zawodowe%o woja"a nie widzia ta" strasznej masa"r'0 Westermann sza!a& "omisarze
68
(o!it'czni mora!nie (atronowa!i (rzedsi*wzi*ci& tamci dwaj (rawdziwi !dzie nie
w'trz'ma!i d%o wido" rzezi -ez-ronn'c+& (-!iczne%o %wacenia 'w'c+& a (odo-no i
martw'c+ "o-iet0 Zastosowa!i cz'sto wojs"ow'& re%!aminow' 6 c+ciao-' si* rzec 6
$rode" (rz'wo'wania do (orz#d"0 Do-osze derz'!i w -*-n' na a!arm0 8a"i s'%na
(os'sz' naj-ardziej roz-estwion' onierz i stanie w szere%0
Niedo-it"i Wandejcz'")w zac+owa' si* ta"& ja"-' za(ra%n*' s"ona2 na
wasn'c+ $mieciac+0 Od LaGa! za"r*ci' raz jeszcze na (odnie& " Loarze0 8taj& "oo
Ancenis& de !a Roc+ejaIe!ein i Sto..!et odci*ci zosta!i od towarz'sz' -roni& %d'
(rz'(ad"owo zna!ezion'm cz)nem (rze(rawi!i si* na !ew' -rze%& -' za%arn#2 ja"ie$
zawaone z da!e"a -ar"i0 Urod")w (rze(raw' -ra"owao nieszcz*$ni"om& jed'n#
(osiadan# )d"* wieziono w ta-orze nicz'm s"ar-0 8eraz& "ied' na rzece (o"aza' si* w
dodat" "anonier"i& (ozostawaa jed'na dro%a odwrot0 Wioda na zac+)d& (odo-na do
szero"ie%o& !ecz niestannie si* "rcz#ce%o "or'tarza0 Po !ewej stronie wez-rana Loara&
(o (rawej 6 w odda!i 6 ta"a Pi!aine& w (ers(e"t'wie ocean& za (!ecami -ezstannie
nacis"aj#c' :-*"itni; z Westermannem w stra' (rzedniej& "t)r' na sw'm sz!a"
(rzemienia w mo%i* :"ad# .erm* i "ad' dom;0
Koniec armii "ato!ic"iej i "r)!ews"iej nast#(i AQ %rdnia CMNQ ro"& (od SaGena'0
Po!it'czni Na(o!eonowie dosz!i do 0wnios"& g -*dzie on "r)t"i i atw'& mona wi*c
derza2 -eztros"o0 <a"iem co inne%o (om'$!a so-ie K!X-er widz#c& ja" -ez(ieczenia
wandejs"i- -a%netem odrzci' %renadier)w0
6 Jee!i nie cisz'sz t'c+ adwo"ac"ic+ wrzas")w 6 rze" wiec do dowodz#ce%o
Marcea 6 jtro znajdziem' si* w Nantes z nie(rz'jacie!em na "ar"0
SaGena' zdo-'te zostao noc# re%!arn'm natarciem& (rowadzon'm (rzez o-
%enera)w0 Ostami oddziae" (owsta,cz' z samoza(arciem -roni w'j$cia z miasta& -'
"o-iet'& dzeci i -ez-ronni mie!i czas sc+roni2 si* w !asac+0 Nie na wie!e (rz'daa si* ta
o.iarno$2& Komitet Oca!enia P-!iczne%o otrz'ma w"r)tce od Westermanna nast*(j#c'
ra(ort=
:Nie ma j Wandei& o-'wate!e re(-!i"anie0 Wraz ze sw'mi "o-ietami i dzie2mi
z%in*a ona (od nasz# wo!n# sza-!#0 ?rze-i* j# w -a%nac+ i !asac+ SaGena'0 Z%odnie z
69
roz"azami& "t)re$cie mi da!i& miad'em dzieci "o('tami "oni& masa"rowaem "o-iet'&
"t)re 6 (rz'najmniej te wa$nie 6 nie -*d# j rodzi2 -and't)w0 Nie mam na smieni
wzi*cia c+ocia-' jedne%o je,ca0 8*(iem wsz'st"ic+000 Moi +zarz' maj# (rz' "o,s"ic+
o%onac+ strz*(' -and'c"ic+ sztandar)w0 Dro%i s# zasane tr(ami0 Jest ic+ t'!e& e w
wie! miejscac+ tworz# (iramid'0 1ez (rzerw' rozstrze!iwje si* w SaGena'& (oniewa
ci#%!e (rz'-'waj# -and'ci (ra%n#c' si* (odda2000 M' nie -ierzem' je,c)w^ trze-a -' im
-'o dawa2 c+!e- wo!no$ci& !ito$2 za$ to nie rewo!c'jna s(rawa;0
Jedno zdanie z te%o ra(ort na!e' (rz'tocz'2 z(enie oso-no= :K!X-era i
Marcea nie ma ttaj;0
W "o,cow'm o"resie wojn' wandejs"iej o-aj oni sta!i si* ta" da!ece (odejrzani
we wz%!*dzie (o!it'czn'm& e ten (ierwsz' mawia do dr%ie%o= :Z%i!ot'nj# nas razem;0
1o te o-'dwaj zac+ow'wa!i si* w s(os)- w'soce nie(rawidow'0 8a" na (rz'"ad w Le
Mans& do s()"i z (rz'sz'm %eneraem SaGar'& oca!i!i 'cie dwdziesto!etniej An%e!ice
des Mes!iers& (rowadzonej j na stracenie0 Marcea (ozwo!i so-ie nawet za"oc+a2 si*
w niej0 Kar'%odn' -ra" czjno$ci zosta w (or* dostrzeon'& za(o-ieono z& (anna des
Mes!iers oddaa %ow*& !ecz -'o to zas%# inn'c+& (o!it'cznie cz'st'c+ !dzi& nie
roz%rzeszao wiec winowajc)w0
Nie mona w#t(i2& e s()r h(omi*dz' wodzami z awans (o!it'czne%o a
onierzami z zawod (rzed' wojn*0 ?d'-' (ozostawiono .ac+owcom wo!n# r*"*&
3rancja nie stracia-' a t'!e "rwi0 Powsta,c)w (o-ito -' wcze$niej& mniej w'rni*to -'
-ez-ronn'c+0
W"r)tce (o t'm wsz'st"im Marcea na(isa do siostr'& e raz na zawsze
w'jeda z Wandei i w (rz'szo$ci wa!cz'2 -*dzie j t'!"o z nie(rz'jacie!em
zewn*trzn'm0 M)% to cz'ni2& z cz'st'm smieniem oniers"im o($ci2 (!ac
dot'c+czasow'c+ -oj)w0 W Wandei (rz'cic+ j o"rz'" :rem-arreO rem-arreO;& z "t)r'm
tm' z-rojon'c+ c+o()w w'(ada' zza 'wo(ot)w& sz' do re%!arn'c+ -itew0
Rozmaite rozm'$!ania sn2 mona& (odziwiaj#c (ar's"i b" 8r'm.a!n'0
Wiadomo (owszec+nie& e (od je%o ar"ad# (rzez dwadzie$cia czter' %odzin' sta
w'nios' "ata.a!" Wi"tora S%o& -' sto!ica& 3rancja i Ero(a mo%' zo'2 +od wie!"iem
70
(isarzowi0 Wzrszaj#ce ws(omnienie m#ci nieco a!& i na monmencie& "t)r' (os'
s(rawie s'na& za(omniano w'o-i2 imienia i nazwis"a ojca& %eneraa Si%is-erta S%o&
"t)r' -i si* w Wandei& ()5niej za$& za Na(o!eona& ta"e w inn'c+ "rainac+ i 6 ja"
w'ni"a z jedne%o z wiersz' Wi"tora 6 nawet %er'!as)w +isz(a,s"ic+ tra"towa (o
!dz"0 Widnieje za to na b" nazwis"o %eneraa 8rrea000
Pierwsza e%ze"cja (rzez to(ienie od-'a si* w Nantes CB !isto(ada&
ws(ominao si* j o t'm0 Wojna wandejs"a jeszcze wted' trwaa& (owsta,c' sz!i na
?ranGi!!e0 W'cz'n' Jana <+rzcicie!a <arrier o"re$!one zosta' na (ocz#t" t'c+
rozwaa, ja"o (ocz#t"owe a"ord' .ina0 Do(iero teraz (rz'szed czas na (o-iene z
"onieczno$ci wsc+anie si* w je%o (eni*0 Zanim si* jedna" do te%o (rz'st#(i& trze-a
ws(omnie2& e Nantes nie stanowio w'j#t"0 Mordowano zawzi*cie w wie! miastac+& w
Samr& zwaszcza za$ w An%ers& %dzie "omisarz miejscow'& nazwis"iem 3rancaste!& nie
t'!"o dziaa& to znacz' w'(rawia na tamten $wiat t'si#ce !dzi (ci o-ojej& !ecz i (is'wa
(omienne a(e!e= :Wandea zostanie w'!dniona& !ecz Re(-!i"a (omszczona i
s(o"ojna000 1racia& niec+aj 8error nie sc+odzi z (orz#d" dzienne%o& a wsz'st"o -*dzie
do-rze;0
Komend* (o Marcea wzi# w Wandei %enera 8rrea& "t)r' o"aza si*
czowie"iem s'stemat'czn'm i (rzezorn'm0 O(racowa (!an (ac'.i"acji& !ecz za#da od
Konwencji w'ra5n'c+ roz"az)w& a-' 6 ja" sam (od"re$!i 6 -ez reszt' w'ja$ni2 "westi*
od(owiedzia!no$ci0 O%!*dno$2 ta za(ewne (ozwo!ia m omin#2 cao wsze!"ie Sc'!!e i
<+ar'-d'& zac+owa2 ran%* za Na(o!eona i zdo-'2 miejsce na b" 8r'm.a!n'm0
Na o-wodzie Wandei s"oncentrowao si* dwana$cie si!n'c+& zac+owj#c'c+
#czno$2 (omi*dz' so-# oddzia)w& "t)re (rzesz' do +istorii (od nazw# :"o!mn
(ie"ie!n'c+;0 Koncentr'cz
M
nie rsz'' one w %#- "raj niszcz#c wsz'st"o& co na(ot'"a'
(o drodze0 O"azao si*& e dot'c+czasowe o"rcie,stwa i rzezie nie w'czer('wa'
jeszcze mo!iwo$ci !dz"ic+0 A\ !te%o CMND ro" w miejscowo$ci Lc7sr71o!o%ne
(ad' (i*2set sze$2dziesi#t trz' o.iar'0 Pac'.i"atorz' trdzi!i si*& !ecz nie na(ot"a!i
o(or& -o -'' to w'#cznie "o-iet' i dzieci0 W !esie Pezins& %dzie znajdowa si* sz(ita!n'
o-)z niedo-it")w& w'rni*to t'si#c dwie$cie os)-0 ?wacono "o-iet' na "(ac+ "amieni
71
(rz'dron'c+ i na otarzac+ "o$cie!n'c+& o-noszono na -a%netac+ niemow!*ta0 D!a
zaoszcz*dzenia (roc+& "o!- i innej -roni (a!ono 'wcem0 Re(-!i"an)w& !dzi
zao(atrzon'c+ w $wiadectwa (rawom'$!no$ci o-'wate!s"iej& s(ot'"a cz*sto ten sam !os
co rodzin' (owsta,cze0 Dziao si* ta" nawet (o miastac+0 Po wsiac+ (odejrzan'& a wiec
s"azan' -ez s#d& -' "ad' na(ot"an' c+o( 6 -ez r)nic' (ci i wie"0 Dawna& o(orna
Wandea miaa -'2 starta z (owierzc+ni ziemi0
8e wa$nie w'darzenia (rz'(omina "rz' w Poza%es& (o$wiecon' t'm& co
odda!i 'cie za 1o%a i za sw)j "raj0
Orador7sr7?!ane9 8a" jestO Orador7sr7?!ane wcze$niejsze o !at sto
(i*2dziesi#t& maj#ce rozmiar' caej !dnej (rowincji& o-m'$!one& (rz'%otowane i
w'"onane (rzez 3rancz)w na inn'c+ 3ranczac+0
S(ra%nieni szcz*$cia (rz'sz'c+ (o"o!e, ideo!o%owie (otra.i# mao si*
(rzejmowa2 !osem te%o& "t)re a"rat 'je& s"onni -'waj# tra"towa2 je ja" co$ w rodzaj
nawoz '5niaj#ce%o0 Lecz !dzie rz#dz#c' (a,stwem (owinni jedna" d-a2 o to& co m
jest (otrze-ne d!a a"ta!ne%o .n"cjonowania0
Zima )wczesna o"azaa si* -ardzo srowa d!a 3rancji& s"oro w; Par' zamarza
Se"wana0 8'm ci*ej -'o miesz"a,com "raj znosi2 %)d0 Si!ne "onwoje oniers"ie
msia' oc+rania2 trans(ort' 'wno$ci& -' (rz'najmniej czoa roz(acz!iwie d%ic+
"o!eje" nie odc+odzi' s(od (ie"ar, -ez c+!e-a0 Jesieni# zasiano mniej ni "ied'"o!wie"
(rzedtem& set"i t'si*c' m*cz'zn (oszo (rzecie do wojs"a& "t)re te trze-a -'o 'wi20
W Wandei (on*' wca!e znaczne za(as' ziarna i siana0 'wo(ot' i drzewne (a!isad'
te%o "raj istniej# wsza" nie d!a ozdo-'& o%radzaj# (o!a orne i (astwis"a0 Wraz z !d5mi
%in# na!e#c' do nic+ inwentarz 'w'& dziesi#t"i t'si*c' szt" -'da (oszo na z(enie
-ez'teczn# rze5& na (rze(ade0
Ja" mo%!i rz#dc' (a,stwa wi"ane%o w wojn* na wsz'st"ic+ .rontac+ i
naraone%o na %)d do($ci2 do s(stoszenia wasnej ro!niczej (rowincji9 :Wandea
wojenna; o-ejmowaa o-szar ja"ic+$ dwdziest t'si*c' "i!ometr)w "wadratow'c+0
Rz#dc' )wcze$ni000 Jed'n' (rz'w)dca (o!it'czn' na miar* (otrze-n# osi#%n# j
wted' ran%* %enera!s"#& !ecz mia do(iero dwadzie$cia czter' !ata& dojrzewa0 Inni000
72
Ro-es(ierre& <ot+on& Danton0 <arrier& 3oIier78inGi!!e 6 sama (odrz*dna (a!estra0
Desmo!ins 6 dzienni"arz'na0 Santerre 6 (iwowar (ar's"i0 Sistoria zawa'a ic+ nie
wcze$niej& a o"o!iczno$ci (ozwo!i' im ws(i#2 si* na (o!it'czne szczda0 <i !dzie mie!i
do w'-or dwie dro%i = nico$2 !- wadz*0 4trata jej w naj!e(sz'm razie oznaczaa
"onieczno$2 (owrot w mro" o-s"rn'c+ "ance!arii adwo"ac"ic+& w "wa$n' zadc+
(iwowarni0
<+o(i wandejsc' do($ci!i si* niew'-acza!nej z-rodni& za"westionowa!i (rawo
ow'c+ m*)w do wadz'& za(ra%n*!i sie"ierami (or#-a2 (o!it'czne szczda0 S"azani
wi*c zosta!i na $mier2& 3rancja za$ na wzmoon# n*dz*0
De"retodawc)w zawst'dza nieco (ewien (recedens0 Pami*tano do-rze& e za
Ldwi"a /IP LoGois dzi"o s(stosz' Pa!at'nat nadre,s"i0 Jed'ne sszne w'ja$nienie
zna!eziono jedna" -ez trd0 LoGois 6 orzeczono 6 dziaa d!a do-ra t'ranii&
Konwencja mordje i niszcz' w imi* (ost*(0
Ani LoGois& ani o"rtnic' z Mac+eco! nie ozda-ia!i (rz'najmniej sw'c+
w'cz'n)w adn# teori#0 Za-ija!i& zn*ca!i si*& !ecz nie (rost'towa!i m'$!i !dz"iej0
Dziwnie atwo (rz'c+odzi ideo!o%om od"r'wanie rozmait'c+ (raw +istorii& "t)re z
re%' (osiadaj# (ewn# cec+* ws()!n#0 #daj# mianowicie wadz' a-so!tnej d!a sw'c+
od"r'wc)w0 Na szcz*$cie istniej# jedna"& sta!one w drodze nie (od!e%aj#ce%o
za"westionowani do$wiadczenia& ta" zwane (rawa (rz'rod'0 ?)wne& (odstawowe
s(omi*dz' nic+ %osi& e czowie" msi je$20 Primm edere& deinde (+i!oso(+ari 6
mawia!i na ten temat Rz'mianie0
Latem CMND ro"& jeszcze (rzed (rzewrotem t+ermidoria,s"im& zacz*' si* w
Wandei "az'wa2 rz*dowe o%oszenia& wz'waj#ce oca!a'c+ do (odj*cia (rac' na ro!i0
Z-!iaa si* (ora z-ior)w0
73
PI
Naw'" i zjawis"o jeszcze mniej zaszcz'tne& mianowicie tc+)rz!iwo$2 m'$!i& "a#
ci#%e do('t'wa2 o sens w'darze, +istorii0 Nieatwo -owiem (rz'zna2 si* (rzed sam'm
so-# do od"r'cia& e o-.itje ona w .a"t'& z "t)r'c+ nie w'"ie"owao nic (o'teczne%o&
e jest %*sto nadziana a-srdem0 W-rew sz"o!ars"iem o(t'mizmowi& -o%o
wieszcz#cem ostateczn# i niec+ronn# (rzewa%* te%o& co rze"omo "onieczne&
rzecz'wisto$2 dziejow# tworz# cz*sto (rze"onania& (ostaw' i d#enia niesszne&
sz"od!iwe& z-rodnicze -#d5 (o (rost %(ie0 Prz'w'"!i$m' o%!#da2 (rzeszo$2 o-rawsz'
so-ie stanowis"o o-serwac'jne w$r)d t'c+ %r( .a"t)w& "t)re stanowi# dot'c+czasow'
rez!tat rozwoj& wie,czone%o (owodzeniem0 I!e w teje (rzeszo$ci (ocz#t")w
(om'$!n'c+& !ecz za"o,czon'c+ "atastro.#& dr)%& co za(rowadzi' wca!e nie doni"#d& a!e
zw'czajnie (od ziemi*9 Warto (ojec+a2 do 1%arii& o-ejrze2 so-ie .res"i w 1ojanie na
(rzedmie$ci So.ii& w "t)r'c+ ja"-' j wida2 (rze-'s"i -rane%o w (rawosawne szat'
ero(ejs"ie%o renesans& (orozm'$!a2 o "!tra!n'm (romieniowani te%o "raj w
$redniowiecz i (rze"ona2 si* o tra%icznej (stce& za!e%aj#cej ()5niejsze () t'si#c!ecia0
W#t(i2 jedna" wo!no& cz' nawet ta"a !e"cja (o%!#dowa na wie!e si* (rz'da& -o
(es'mizmem za!atj#ce s(ostrzeenia !e""o w'!atj# (oza o-r*- $wiadomo$ci !dz"iej0
Wo!im' o%!#da2 drewnian' dom rodzinn' Sze"s(ira w Strat.ort7on7AGon& "ontem(!owa2
wzrszaj#co (r'mit'wne s"o-e!"i i zasw"i drzwi wej$ciow'c+ i znawa2 ten "rze(i#c'
widocze" za s'm-o!iczn' d!a trwao$ci oraz ci#%o$ci osi#%ni*2 +istorii (owszec+nej0
4(ieram' si* tosamia2 j# ze stanem (osiadania t'c+ nie!iczn'c+ "raj)w& "t)re z
rozmait'c+ zam*t)w zdoa' w (rzeci#% ostatnic+ "i!"set !at w'c+odzi2 z doro-"iem
szcz(!on'm wz%!*dnie nieznacznie@0
Mona i we 3rancji dostawa2 w'(ie")w z (odziw !- z)"n#2 z zazdro$ci na
wido" te%o& co +istoria miejscowa racz'a zaoszcz*dzi20 <ze%) warta ta"a c+ocia-'
re de !a PaH7St7JacIes w r'!e"ro2 j w'mienian'm Part+ena'O ?d'$m' j# zwiedza!i&
istniaa a"rat o"azja do"onania "orz'stnej transa"cji0 Za (rz'st*(n# cen* dw)c+ t'si*c'
74
.ran")w mona -'o na-'2 na wasno$2 dwie jedno(i*trowe& st'"aj#ce si* ze so-#
"amienicz"i& z-dowane w st!eci /P0 We .rontowej miesz"a (odo-no (rzez czas
(ewien Ldwi" /I& a zdo-i#ce $cian* %)w"i "amienne stanowi# je%o (odo-izn'0 8a"
(rz'najmniej za(ewnia niemod' o-er'sta ttejsz'& (an i dziedzic s"romne%o raczej
za"ad %astronomiczne%o& (ooone%o w cieni zam'"aj#cej !ic* o%romnej&
sze$2set!etniej wie' mostowej $w0 Ja"-a0
Dom"i "r)!a Ldwi"a& -astion oc+ronn' i r)wn' m wie"iem most s# "amienne0
W#zit"a !icz"a 6 on%i %)wna arteria +and!owa %rod i jednocze$nie sz!a" (ie!%rz'mi
do $w0 Ja"-a z <om(oste!!i 6 w o-.ito$ci (rzec+owaa to& co najatwiej zniszcz'20
1arwione na czerwono& czarno !- szaro drewno %*sto (rzecina (aszcz'zn' t'n")w0 Z
drewna r)wnie s# ws(orni"i w'staj#c'c+ (i*tere"& -e!"i rze5-ione %ot'"iem0 Kamie,
(os' t'!"o na odrzwia dom)w& maj#c'c+ nie"ied'jedno o"no we .roncie0
Kamienn'& $redniowieczn' arc+itraw o-ramia od %)r' wrota %ara0 Wca!e
nie-rz'd"ie samoc+od' (ar"j# t i )wdzie na !iczce& "t)ra mao zaiste& (rz'(omina
Po" E!izejs"ie cz' nowoczesne dzie!nice ?reno-!e0 Nie -*dzie si* t sno rozwaa, na
temat !os !dzi& do-rowo!nie cz' z ms (rzemiesz"j#c'c+ w$r)d ta"iej starz'zn'0
Atora -ardziej -owiem interesje %o'm o"iem widoczne zjawis"o s"rzetno$ci +istorii
!o"a!nej& "t)ra ja"-' si* wzdra%aa (rzed zmarnowaniem cze%o"o!wie"& co istnieje r
nadaje si* jeszcze do 't"0 4ni"anie marnotrawstwa w'daje si* jedn'm z %)wn'c+
warn")w mo!iwiaj#c'c+ -dowanie osied!i je$!i nie (i*"niejsz'c+& to na (ewno
-ardziej w'%odn'c+ i +i%ieniczn'c+ ni stara dzie!nica Part+ena'0
Dzieje wojn' wandejs"iej $wiadcz# jedna" niez-icie& e i we 3rancji wca!e nie
zawsze (rzestrze%ano zasad' s"rz*tno$ci& e dzia' si* t rzecz'& "t)re o"re$!i2 c+'-a
wo!no ja"o -ardzo mato "artezja,s"ie0 Ja"i sens dziejow' "r' si* w t'm& i na
(rzedwio$ni CMND ro" w wie! osied!ac+ ttejsz'c+ za-ra"o w o%)!e zar)wno -dow!i&
ja" miesz"a,c)w9 Dziaa!no$2 :"o!mn (ie"ie!n'c+; oraz rozmiowane%o w (szczani
czerwone%o "o%ta %eneraa Westermanna na (ewno nie (rz'cz'nia si* do roz"wit
c'wi!izacji materia!nej ani "!tr' mora!nej w (a,stwie0
Na co (rz'dao si* w'st#(ienie c+o()w& "t)re s(owodowao a ta" wie!"ie
75
rozmiar' re(resji9 D%o -owiem d's"towa2 mona o t'm& "to i "o%o we 3rancji
)wczesnej s(rowo"owa0
:Wie!"a wojna wandejs"a;& caa -ez reszt'& z %r-'m o"adem na o-ie stron'&
mie$ci si* w c+rono!o%iczn'c+ %ranicac+ e(o"i 8error0 O.icja!nie znano %o za (ro%ram
(a,stwow' we wrze$ni CMNA ro"& (rz'jmj#c tez* de(towane%o 1i!!ad7Parenne& e
miecz Damo"!esa winien zawisn#2 nad ca# (rzestrzeni# 3rancji0 Masowe (owstanie
w'-c+o w () ro" ()5niej i wo!no je waa2 za swoist# od(owied5 !dzi zac+*can'c+
(rz' (omoc' owe%o ostrza do (rawiania cn)t o-'wate!s"ic+;0 :Arniia "ato!ic"a i
"r)!ews"a; (rzestaa istnie2& %d' 8error jeszcze nie osi#%n# szcz't0 Na siedem
miesi*c' (rzed (rzewrotem N t+ermidora0
Wsz'st"ie 6 -iae i -*"itne a!ias czerwone 6 o"ro(no$ci stanowi# zatem
nieod#czne cz*$ci s"adowe s'stem $wiadomie w'-rane%o@ wca!e nie (rzez c+o()w
wandejs"ic+0 Wsze!"i& "t)r' miecz -ierze000 msi si* !icz'2 z t'm& e de!i"wenci si*%n#
c+ocia-' (o "onice0 #dn'c+ (atent s"aza,ca nie -'wa na $wiecie0
Wed% (rz'j*tej (rzez wie! tez'& ener%ia rz#d)w 8error oca!ia 3rancj* od
za%ad'0 8rdno jedna" odm)wi2 racji t'm +istor'"om& "t)rz' (rz'(isj# t* (o'teczn#
d!a cae%o $wiata ro!* jeszcze i trzem inn'm cz'nni"om= !icze-no$ci narod zdo!ne%o do
w'stawienia siedmisett'si*cznej armii& wa!orom odziedziczonej (o dawn'c+ czasac+
"adr' wojs"owej& no i ca"iem niedo-rowo!nej (omoc' ze stron' (a,stwa (o!s"o7
!itews"ie%o& "t)re z%in*o& (rzestao istnie2& !ecz zatrz'mao na so-ie znaczne si'
monarc+)w0 Do zare,s"ic+ (oaci Ero(' mona -'o doj$2 (iec+ot# z Rosji r)wnie
do-rze za Katarz'n' II& ja" za Pawa I0 Sworow (o"aza si* na Zac+odzie do(iero w
ro" CMN\0
Ener%iczne -ez w#t(ienia rz#d' 8error& $rod"ami niew'(owiedzianie o"rtn'mi&
za cen* sam# 3rancj* dot"!iwie osa-iaj#c'c+ o.iar& siowa' w'ci#%n#2 "raj z te%o
a-srd& w "t)r' %o za(*dzio osza!ae do"tr'nerstwo0 Po(ieraj#c'm to twierdzenie
ar%mentem s# wsza" o-'dwie wojn' 6 domowa oraz z nie(rz'jacie!em zewn*trzn'm&
roz(ocz*ta do-rowo!nie i najnie(otrze-niej w $wiecie0 Prz'da si* r)wnie rzt o"a na
dzieje administracji0 Naj(ierw s"rajne osa-ienie centra!nej wadz' w'"onawczej& zasada
76
o-iera!no$ci wsz'st"ic+ o%niw (rowincjona!n'c+& w'ni"' st#d nieo(isan' c+aos& (otem
na%' zwrot o sto osiemdziesi#t sto(ni = (en' ato"rat'zm Komitet Oca!enia
P-!iczne%o w Par'& de(artament' (oddane a-so!t'zmowi de!e%owan'c+ z centra!i
"omisarz'& w'(osaon'c+ w (rawa 'cia i $mierci0 Jedn'm z nic+ -' w'san' do Nantes
<arrier0 Wiadomo j& ja"imi s(oso-ami rz#dzi0 Wie! je%o "o!e%)w (odo-nie zas'o
si* !dz"o$ci0
Dora5nie zwa!czaj#c rez!tat' jedne%o a-srd& rz#d' 8error zdec'dowanie
w"racza' w inn'& jeszcze %ro5niejsz'0
Wiosna CMND ro" -'a (romienna d!a Re(-!i"i0 Rewo!ta wsz*dzie z%nieciona&
naj-ardziej nie(rzejednani Wandejcz'c' i 1reto,cz'c' za(*dzeni do !as)w !- mi*dz'
-a%na& mo!iwo$ci ic+ o%raniczone do mao %ro5n'c+ a"cji (art'zanc"ic+0
Nie(rz'jacie! zewn*trzn' (o"onan'& ode(c+ni*t'0 Armia s(enia swoje zadanie&
zostaa te w'na%rodzona w s(os)- o-iecj#c'0
Po!it'cznie (odejrzan'm sta si* bazarz <arnot& %enia!n' matemat'"& "r)!ews"i
jeszcze o.icer sa(er)w& czowie" naj-ardziej zason' d!a zw'ci*stwa& je%o (rawdziw'
or%anizator0 Dosta si* do wi*zienia 3rancisze" Ke!!ermann& on%i "omendant wojs"ow'
A!zacji z ramienia monarc+'& tr'm.ator s(od Pa!m'& zdo-'wca L'on0 8ra.i za "rat'
bazarz Soc+e& (o%romca Astria")w i Prsa")w& oso-ni" t'( z-!ione%o do Marcea0
R)wnie mod'& wa!eczn'& zdo!n' i +manitarn'& !ecz w odr)nieni od tamte%o
dziedziczne%o inte!i%enta 6 nie(odra-ian' s'n !d0 Ojciec %eneraa Soc+e -' w
Wersa! stajenn'm0 4"r'wa2 si* msia %enera Wi!+e!m 1rne& zajad' rewo!cjonista&
w (rz'szo$ci marszae" Na(o!eona0 Los t'c+ w'so"ic+ dow)dc)w (odzie!i& cz'!i (o(ad
w nieas"* i (oszed (od "!cz o.icer znacznie nisze%o sto(nia& !ecz (o dzie, dzisiejsz'
c+odz#c' za co$ w rodzaj sztandar rewo!cji 6 Ro%et de Lisie& ator 6arsylian7i"
Nadszed ta"i czas& e wie$ci o zw'ci*stwac+ re(-!i"a,s"ic+ wojs" .rancs"ic+
sta' si* (o!it'cznie niew'%odne d!a zes(o m*)w samowadnie zarz#dzaj#c'c+
Re(-!i"# 3rancs"#0 W interesie ic+ !eao -owiem trz'm'wanie i (ods'canie mit
za%roenia0 Nada! o-owi#z'waa teoria& e nie wo!no (o($ci2 c%!i& -o 3rancja z%inie0
Wr)% co.a si* t'mczasem na wsz'st"ic+ .rontac+& nie -' o-c' m'$!i o (o"oj& na
77
je%o t'ac+ 6 cz'!i w Po!sce i na Litwie 6 w'-c+o i zdo-'o si* na o%romn' w'sie"
(owstanie z-rojne& Prs' i Astria (atrz'' w tamt# stron* i so-ie nawzajem na r*ce&
Rosja zajmowaa si* (rzede wsz'st"im Wi!nem i Warszaw#0 <i*"o do$wiadczon' nar)d
.rancs"i m)%-' w t'c+ warn"ac+ nieco odsa(n#20 Rz#dc' je%o mie!i jedna" wasn#
wizj* (rz'szo$ci& odmienn# od (owszec+nie& to znacz' (rzez zdec'dowan# wi*"szo$2&
(o#danej0
h J wted' !dzie trze5wi zastanawia!i si* nad niedocieczon# tajemnic#0 Ja" to
-'2 moe 6 za('t'wa!i 6 -' (i*ci o-'wate!i zaatwiao wsz'st"o d!a dwdziest (i*ci
mi!ion)w9
Prz'w)dc' #da!i od narod (osc+ tota!ne%o0 W miar* sa-ni*cia
rzecz'wiste%o nie-ez(iecze,stwa de"ret' stawa' si* coraz -ardziej srowe& wst*( na
sza.ot coraz atwiejsz'0
Nawet w monarc+ii dziedzicznej (rz'w)dca (o!it'czn' to zazw'czaj ta"i o-rotn' i
s(r'tn' czowie"& "t)r' (otra.i w (or* w'manewrowa2 "on"rent)w i w'(c+n#2 si* na
czoo0 Ro!i dec'dj#cej nie msi wca!e %ra2 mer'tor'czna sszno$2 (ro%ram& %d'
znacznie (otrze-niejsza o"azje si* wa$nie zr*czno$2& swoista (rzezorno$2& (o#czona
z -ezwz%!*dno$ci#0 8a" w'%!#da re%a& "t)r# dzieje Wie!"iej Rewo!cji (otwierdzaj# w
s(os)- w'j#t"owo w'razist'0
Danton (rze%ra& (ow*drowa na %i!ot'n*& Ro-es(ierre 6 niedawn' cz'
(rz'jacie! 6 zatr'm.owa0 Wca!e atwo so-ie w'o-razi2 odwrotn' (rze-ie% w'(ad")w0
Sam na sie-ie w'ostrz' jedna" n) (o!it'"& "t)r' w c+wi!i ta" %or#cej ja" jesie, CMNQ
ro" odwr)ci si* (!ecami od (ar's"ic+ intr'%& s"*-ion'c+ (rz' sterze rz#dow'm& za-ra
mod# maon"* i na d%ic+ (i*2 t'%odni ci# so-ie wee"end w Arcis7sr7A-e& %dzie w
(orze raczej nieod(owiedniej stosowa si* do +oracja,s"iej rece(t' =
1eats i!!e Ii (roc! ne%otiis Paterna rra -o-s eHercet sis000
Zatrdnienia same %o odna!az'0 Ostrzeon' (rzez (rz'jaci)& e je%o (o!it'czne
a"cje s(adaj#& Danton (owr)ci do Par'a i roz(ocz# wie!"# o.ens'w* (od +asem =
:#dam oszcz*dzania "rwi !dz"iej O; Pro%ram za+amowania 8error -' na (ewno
sszn'& !ecz je%o ator i szermierz msia (rze%ra2& -o si* (o(rzednio zac+owa
78
z(enie niedorzecznie 6 na ca'c+ (i*2 t'%odni odszed od %r'0
Ro-es(ierre straci wadz* i 'cie ws"te" caej serii .asz'w'c+ manewr)w&
wca!e nie o"aza si* (rzezorniejsz' od Dantona0 Naj(ierw narzci (rawo& (ozwa!aj#ce
-ez z%od' Iz-' wi*zi2 i s"az'wa2 de(towan'c+& (otem 6 \ t+ermidora w teje Iz-ie
w'%osi nie(oj*t# mow*& r)wnaj#c# si* os"areni caej Konwencji0 Poniewa nie
w'mieni ni"o%o& "ad' m)% waa2& e do nie%o wa$nie odnosz# si* sowa o zdrajcac+
i ni"czemni"ac+0 :1a%no;& tc+)rz!iwa& dot'c+czas (od!e !e%a wi*"szo$2 (ocza si*
wi*c so!idarna ze s(is"owcami& cz'!i ze z-rodniarzami& "t)rz' w o-awie o sz'je
zawzi*cie "n!i (rzeciw"o mocodawc' wasn'c+ z-rodni0 Nazajtrz 6 w +istor'czn'm&
"o,cz#c'm e(o"* 8error dni N t+ermidora 6 wo!nion' z c+wi!owe%o areszt d'"tator
mardzi& zw!e"a& nie m)% si* zdo-'2 na stanowczo$20 Do (od(is'wania roz"az a"cji
za-ra si* w tej samej c+wi!i& "ied' w drzwi sa!i ratszowej wtar%n# 1arras na cze!e
onierz'0
Zr*czno$2& o-rotno$2& -ra" s"r()w& miej*tno$2 "orz'stania z cdz'c+ -*d)w
to wa$ciwo$ci dsz' niew#t(!iwie cenne0 Same w so-ie nie stwarzaj# one jedna"
dostatecznej (odstaw' (rawnej do de"retowania o wa$ciw'm s(oso-ie (ojmowania
s(raw ostateczn'c+ !- do tosamiania dwdziest (i*ci mi!ion)w& czasem za$
jeszcze znaczniejszej !icz-' o-'wate!i z oso-# wasn# (rz'w)dc'0
Dziaa!no$2 !dzi t'( Ro-es(ierre@a zawsze (o(ada w smtn' "on.!i"t z t'm
(rawem (rz'rod'& "t)re dot'c+czas nie znao i za(ewne ni%d' nie (ozna w'j#t"0 ?osi
ono& e czowie" ma t'!"o jedno 'cie0 A s"oro ta"& to niesszna jest c+'-a "ada
(ra"t'"a& "t)ra w imi* naj(romienniejsz'c+ c+ocia-' wizji (rzemienia to 'cie w
niewo!nicz# we%etacj*0 8a" si* (rz'najmniej rzecz (rzedstawia z (n"t widzenia
(rowadzon'c+ " $wiet!anem jtr0
Zdo-'cie wadz' atwia Ro-es(ierre@owi o"o!iczno$2 zas%j#ca na szcze%)!n#
wa%*& -o na!e#ca do zjawis" monotonnie (owtarzaj#c'c+ si* w +istorii0 D'"tator nosi
(rz'dome" Nie(rze"(ne%o0 Incorr(ti-!eO Jed'n# je%o sa-o$ci# 'ciow# -'o
zamiowanie do w'ms"ane%o stroj0 ?d' we 3rancji o-owi#z'wa niema! t'( -rane%o
w d%ie majt"i san"i!ot'& on sta!e nosi "i!ot' wa$nie& (drowa si*& (odczas
79
wi*"sz'c+ rocz'sto$ci ozda-ia "a(e!sz w'so"im (i)ro(szem0 Lecz ni%d' w 'ci nie
wzta a()w"i& o (ieni#dze nie d-a& od "o-iet stroni& nie (i i nie %ra w "art'0 W dodat"
jeszcze miesz"a nie w s"on.is"owan'm (aac& !ecz sto!arza0 W'najmowa nie%o
(o")j i -' (rzez rodzin* %os(odarza otoczon' czci#0
S"romnem& nie %aniaj#cem si* za (ieni#dzem dziaaczowi atwiej ni "om
innem zro-i2 (ewn# "arier*0 <ic+o i s"romnie za%arn#2 so-ie na wasno$2 (a,stwo i
(rawo0
Do cze%) doj$2 -' m)% Ma"s'mi!ian de Ro-es(ierre& %d'-' na domiar sw'c+
za!et nosi jeszcze (rostac"# -!z* i %r-e -t' (o "o!anaO Zna!i$m' ostatnio w Ero(ie
ta"ie%o& co znacznie atwi so-ie w'"onanie (ro%ram t*(ienia ca'c+ narod)w& -o nie
jada mi*sa& do st nie -ra a!"o+o!& nie (a!i i zr*cznie (otra.i tai2 sw)j romans0 1'
ta"e s"romn' i nie(rze"(n'0
Sra-ia Sonorisz de Mira-ea w!)" za so-# o(ini* najz(eniej r)n# od tej&
"t)ra (c+aa na(rz)d Ro-es(ierre@a0 Powszec+nie i ssznie waan' -' za roz(stni"a&
"arciarza& sz!era& notor'czne%o a(owni"a0 1rz'd"i ja" aditant 1e!ze--a& im(onowa
ws(ania# w'mow#& odwa%# w'st#(ie,& !ecz ciesz' si* %*-o"# nie.no$ci# "r)!a i
"o!e%ow7rewo!cjonist)w ze Z%romadzenia Konst'tc'jne%o0 1' za%rodzi2 m dro%*&
(owzi*to z(enie niem#dr# c+wa*& za-raniaj#c# (owo'wania ministr)w z ona teje
Iz-'0
Mira-ea zmar w "wietni CMNC ro"& nie s(os)- wi*c roz(rawia2 o t'm& cze%o
zdoa-' moe do"ona2 W'daje si* jedna"& e -' on jedn'm z najwi*"sz'c+ ta!ent)w
e(o"i0 <+cia w monarc+ii "onst'tc'jnej sta-i!izowa2 te (odstawowe zdo-'cze
rewo!cji& "t)re si* rzecz'wi$cie& ()5niej sta-i!izowa' w ator'tat'wn'm cesarstwie
Na(o!eona000 (o nie(otrze-n'm (rze!ani rze"i "rwi .rancs"iej i innej0
Ldwi" /PI (rzezw'ci*' odraz* i (otajemnie do%ada si* z czerwon'm +ra-i#0
O-ieca s(aci2 je%o d%i& (rze"raczaj#ce dwie$cie t'si*c' .ran")w& dawa2 co miesi#c
sze$2 t'si*c'& (o za"o,czeni za$ o-rad Z%romadzenia wsn#2 cie(# r*"# o"r#%'
mi!ion0 1rz'd"i "adO Lecz ostatecznie000 w'mienione sm' -'' dro-iaz%iem w s"a!i
-det (a,stwowe%o& w'(acenie ic+ za!icz'2 -' w'(ado do "ate%orii mniejsze%o za0
80
La 3a'ette mawia zreszt#& e Mira-ea -ierze a()w"i& jedna" t'!"o za dziaania z%odne
z wasn'mi (rze"onaniami0 Pracj#c nad t'm& co waa za sszne& zara-ia000 w s(os)-
niez-'t (i*"nie woniej#c'0
Sta-i!izacja nie nast#(ia wcze$nie& 3rancja oma! nie ton*a w or%ii morderstw i000
"radzie'0 Ws(omni si* o t'm za c+wi!*0
S(o$r)d zes(o czoow'c+ terror'st)w najmniej straszn'& naj-ardziej !dz"i -'
Danton& oso-ni" o "ieszeniac+ do$2 (rze(astn'c+0 Zdawa so-ie jasno s(raw*& e
e!ement' s"rajne& do "t)r'c+ sam na!ea& mo%# !icz'2 na (o(arcie :s"rajnej mniejszo$ci;
3rancz)w& !ecz nie zawa+a si* ani (rzed mordami wrze$niow'mi& ani (rzed
narzceniem "rajowi d'"tatr'0 ?ot)w -' jedna"e ratowa2 nawet "r)!a& z %)r'
(rzedzaj#c& e je$!i s(rawa o"ae si* -eznadziejna 6 odda %os za je%o s"azaniem0
Ostatni# sw# o.ens'w* (o!it'czn# (rowadzi w imi* zawarcia (o"oj i za"o,czenia
8error0 :<+ce amnestii d!a winowajc)w0 <+ce zatem "ontrrewo!cji; 6 (erorowa
(rzeciw"o niem Ro-es(ierre0
Mona d%o s(iera2 si* o ta!ent Dantona& zwa!cza2 !- sawi2 je%o racje0 Nie da
si* natomiast za(rzecz'2& e t't Nie(rze"(ne%o& niecze%o na z's"i oso-iste nie
na!ea m si* adn# miar#0
Pi*"ne to miano samo (rzez si* nie (asje jeszcze na z-awicie!a !dz"o$ci& -'wa
nawet mocno nie-ez(ieczne0 Przeszo$2 dzie!ia nam na ten temat wie! dot"!iw'c+
(ocze,0
4czcie zazdro$ci za!icza si* niew#t(!iwie do %)wn'c+ (s'c+iczn'c+ motor)w
+istorii0 S(enia ro!* cz*sto"ro2 dodatni#& %d' s(rz'ja rotacji s(oecznej& sta!e (oma%a w
(odwaani (oz'cji e!ement)w w danej c+wi!i (rz'wi!ejowan'c+0 Potra.i jedna"
za$!e(i2& s"ania2 do darzenia (rzesadn# .no$ci# ind'wid)w s"romn'c+ wo-ec jada&
(ci odmiennej& trn" i (ieni#dza& !ecz ca"iem -ezwst'dn'c+& %d' wc+odzi w %r* wadza
nad !d5mi0 W$r)d des(ot)w zdarza!i si* nawet z(eni a-ne%aci w s(rawac+
oso-ist'c+0
Znan' jest szero"o (rze-ie% rozmow' Mi"oaja 1oi!ea z Ldwi"iem /IP& (odczas
"t)rej ten ostatni s'sza& e najw'-itniejsz'm (isarzem e(o"i jest Mo!ier0
81
6 Nie (rz'(szczaem 6 zdziwi si* 6 a!e (an zna si* na t'm !e(iej ode mnie0
Dr%i czon od(owiedzi monarszej w'daje si* -ardzo znamienn'0 Kr)! z 1oej
as"i& sweren znan' z twardej r*"i& %o$no (rz'znaje& e nie jest wszec+stronn'm
rzeczoznawc#0 Podnajemca iz-' w miesz"ani (ar's"ie%o sto!arza nie -' z-'tnio
s"onn' do s"adania ta"ic+ w'zna,& ja"ie od niec+cenia rzca %)wn' !o"ator Wersa!0
4waa si* za (owoane%o do rozstrz'%ania o wsz'st"im& co dot'cz'o 'cia dwdziest
(i*ci Vcz' siedmiY mi!ion)w000 r)wn'c+& wo!n'c+& (o-ratan'c+0
Interesj#ca r)nica (ostaw miaa (rz'cz'n' -ardzo %*-o"ie& znacznie
(rze"raczaj#ce wan' (ro-!em "om(!e"s)w w'szo$ci -#d5 niszo$ci0 Monarc+ia
.rancs"a w'rosa z t'si#c!etniej (ra"t'"i0 Ods"oczni# d!a Ro-es(ierre@a i jem
(odo-n'c+ -'a teoria& do"tr'na0 Lois Made!in o-szernie o(owiada o siowaniac+
!e%ist)w "r)!ews"ic+& za(atrzon'c+ we wzor' rz'ms"ie i #daj#c'c+ omni(otencji
(a,stwa0 D#enia te (rzez wie"i cae na(ot'"a' s(rzeciw monarc+)w& ws(ieraj#c'c+ si*
na trad'cji "on"retne%o dziaania w rzecz'wisto$ci "rajowej& wiec nie t'!"o amania& !ecz i
#czenia& %odzenia& zsz'wania i atania wie! e!ement)w& stanowi#c'c+ 'w# materi*
dawnej ?a!ii <ezara0
Do"tr'na& "t)rej s' Ro-es(ierre& jest znana0 We 3rancji caej wszec+wadnie i
nie(odzie!nie za(anowa2 (owinna <nota0 Nie(rze"(n' (rzewid'wa (ewne trdno$ci& o
cz'm $wiadcz# je%o wasne sowa= :8error& -ez "t)re%o <nota jest niemo!iwa;0
4nicestwiwsz' .ra"cje SX-erta i Dantona& Ro-es(ierre m)% j swo-odnie
"rocz'2 " sw'm ce!om0 Wa$nie wted' roz(ocz# si* "r)t"i na szcz*$cie rozdzia
dziej)w& zwan' :Wie!"im 8errorem;0 Strasz!iwa stawa z AA (rairia!a Vcz'!i CE czerwca
CMND ro"Y znosia (ost*(owanie $!edcze& (oz-awiaa os"arone%o (rawa do (omoc' ze
stron' o-ro,c'& zwa!niaa tr'-na od o-owi#z" (rzesc+iwania $wiad")w i na"az'waa
m a!-o niewinnia2& a!-o s"az'wa2 na $mier20 W (rzeci#% sze$ci nast*(n'c+ t'%odni
w sam'm t'!"o Par' (oszo na %i!ot'n* t'si#c trz'sta siedemdziesi#t sze$2 os)-0
Po$(iec+ (rocedr' (owodowa nie"ied'000 (om'"i w adresie0 A"t os"arenia m)wi o
ojc& w'ro" s(ada na s'na0 Zanim si* (oa(ano& -'o j (o wsz'st"im0
8rad'c'jne w'o-raenie "ae nam wid'wa2 na )wczesn'c+ sza.otac+
82
.rancs"ic+ w'niose& a do "o,ca w'tworne i drwi#ce (ostacie ar'sto"rat)w& ci7deGant
"rwio(ijc)w i ciemi*'cie!i0 Stat'st'"a (owiada& e t'!"o dwadzie$cia (rocent s"azan'c+
w do-ie 8error na!eao do stan)w (rz'wi!ejowan'c+& do dc+owie,stwa !- sz!ac+t'0
Pozostae osiemdziesi#t (rocent to -' !d& Stan 8rzeci& o "t)r'm o(at Sie'Js ta" (i*"nie
(isa (rzed (i*ci za!edwie !at'& e -*d#c za monarc+)w nicz'm& (ra%nie sta2 si*
nareszcie cz'm"o!wie"000 Sta si*& ja" widzim'& sta si* %r-o wi*cej ni cz'm"o!wie"& -o
re"ordzist# we wca!e nie(o#danej o.iarno$ci0
S(ecja!i$ci (rz'(ominaj# czenie& e sz!ac+t' i "!er -'o znacznie mniej ni !d&
na!e' wi*c w(rowadzi2 od(owiedni# (o(raw"* do o-!icze,0 Zastrzeenie (otrze-ne i
wane d!a nas0 Rwcze$ni 3ranczi nie o%!#da!i jedna" ta-!ic stat'st'czn'c+& !ecz tocz#ce
si* do "osz' %ow' !dz"ie0
1ardzo interesj#ce s# dane Ja"-a ?odec+ot& dot'cz#ce emi%racji0 <zterdzie$ci
dwa (rocent c+od5c)w na!eao do stan)w (rz'wi!ejowan'c+& niema! t'!e 6
czterdzie$ci (rocent 6 w'wodzio si* z !d& to znacz' z dro-ne%o mieszcza,stwa& z
rzemie$!ni")w i wie$nia")w0 Reszta na!eaa do -o%ate%o mieszcza,stwa i do
e!ement)w -ez o"re$!onej (rz'na!eno$ci socja!nej& wi*c na (ewno nie maj#c'c+ w
'ac+ "rwi -*"itnej0 Najwi*"szej i!o$ci emi%rant)w dostarcz' de(artament Do!ne%o
Ren& zaj*t' na czas (ewien (rzez Astria")w0 W $!ad za co.aj#c'm si* wojs"iem
wra'm rsz'' tm' c+o()w& "t)rz' wo!e!i widocznie za %ranic# (rzecze"a2 reim
<not'0
Dzieje stroj)w tota!n'c+ dostarcz'' j ta" o-.ite%o materia& e wo!no "si2 si*
o s(ostrzeenia natr' o%)!nej0 Ma si* w zwi#z" z t'm (rawo (o-ienie tra"towa2
ideo!o%ie& (omija2 je nawet& zwracaj#c (i!n# wa%* na "westi* r)wnowa%i m'sowej
os)- rz#dz#c'c+0 Odnosi si* -owiem wraenie& e #dza nicz'm nie o%raniczonej
wadz'& w$cie"a wa!"a o trz'manie raz zdo-'tej zdo!ne s# %*-o"o narsz'2 t*
r)wnowa%*& (ara!ij#c zm's mora!n'0 Ja"e -owiem inaczej w'ja$ni2 (arte niszczenie
najcenniejsz'c+ s-stancji narodow'c+& (o(enianie ci#%!e t'c+ sam'c+ :-*d)w i
w'(acze,;& %o'm o"iem widoczn'c+ d!a ta" zwane%o szare%o czowie"a9
1' m*drzec& "t)r' %osi& e rz#dz#cem .i!ozo.owi wo!no zd#a2 na(rz)d nie
83
o%!#daj#c si* w t' ani na -o"i& cz'!i na s"t"i sw'c+ cz'n)w0 Prz'jdzie na to czas (o
osi#%ni*ci ce!0
Mona i na!e' c+'-a w (odo-n'm w'(ad" odo'2 na -o" .i!ozo.i*& za to
same%o .i!ozo.a s"ierowa2 do -adania (s'c+iatr'czne%o0
Od czas)w staro'tno$ci rz'ms"iej m)wi si* o sza!e cezar)w0
<e!em Ma"s'mi!iana de Ro-es(ierre -'a <nota0 S()jrzm' teraz na dro%i&
"t)r'mi do niej (rowadzi (odo(ieczn'c+0
Do$2 si* j w tej "si#ce (isao o rzeziac+ i mordowani0 W dniac+
.n"cjonowania %i!ot'n' (rzec+odnie msie!i nie"ied' (rzes"a"iwa2 r'nszto"i (ene
('n#cej "rwi0 M)wi#c o "osztac+& ja"ie (onosi nar)d& trze-a -ra2 (od wa%* nie t'!"o
stracon'c+& !ecz i (ozosta'c+ (rz' 'ci0 8'c+& co (rz'zw'czaja!i si* do warn")w
nie!dz"ic+& msie!i dawa2& e (oc+wa!aj# (ost*(owanie rz#d0 Zaraanie $mierci#
r)wna si* de%radowani czowie"a& o-niani je%o (rz'datno$ci s(oecznej0 Wsze!"i
terror izo!je %o od otoczenia& s"ania do tros"i w'#cznie o sie-ie0 8error'$ci osi#%aj#
sw)j idea& %d' dzieci %otowe s# denncjowa2 rodzic)w i odwrotnie0
Ro-es(ierre %osi& e w s'stemie rewo!c'jn'm "ontrrewo!c'jne jest wsz'st"o&
co "orrm(je& Jean Pa! Marat natomiast& "t)r' zosta z%adzon' mniej wi*cej w
(oowie e(o"i 8error& zd#' stwierdzi2& e ni%d' za czas)w stare%o (orz#d" nie -'o
ta"ic+ s(rzeniewierze,& ja" we wznios'c+ dniac+ (oc+od " <nocie0 1ardzo znaczn#
cz*$2 s"ar-)w "o$cie!n'c+ re.ormatorz' o-'czaj)w (o (rost "rad!i& %d' -'' z
"rszc0 Komisarze (o!it'czni ra-owa!i -o%at'c+ mieszczan& wojownic' z :"o!mn
(ie"ie!n'c+; c+o()w wandejs"ic+ Wadze centra!ne o.icja!nie na"az'wa' (ienie ziem
za%raniczn'c+& w'zwa!an'c+ w imi* szcz'tn'c+ idea)w& a to w ce! ratowania .inans)w
.rancs"ic+ (rzed ostateczn# "atastro.#0 Ja" (odaje 1ernard 3a'& czterdzie$ci osiem
%)wn'c+ miast -e!%ijs"ic+ za(acio wiec sze$2dziesi#t mi!ion)w dwie$cie
dziewi*2dziesi#t t'si*c' !iwr)w "ontr'-cji cz' (odat"& z cze%o t'!"o trz'na$cie
mi!ion)w trz'sta sze$2dziesi#t t'si*c' tra.io do s"ar- (a,stwa0 8a metoda
(ost*(owania (rzetrwaa rewo!cj*& zw'ci*s"o w"rocz'a w do-* cesarstwa0
Marsza"owie A%erea& MassXna i 1rne szero"o s'n*!i ja"o (iec'0 <z'ni#c (rz't'"
84
do nazwis"a te%o ostatnie%o mawiano& e je%o (od"omendni czciwi s# w dzie,& !ecz
"radn# o zmierzc+0 Le' w tej c+wi!i (rzede mn# wizerne" onierza z "or(s
mo%nc"ie%o0 Z-rojn'& d%owos' i -rodat'& %ro5nie s(o%!#daj#c' m# ma na so-ie
zac+an'& dziraw' na o"ciac+ mndr& "amasze i trzewi"i& z "t)r'c+ stercz# -ose (a!ce
st)(0 Rea!izm o-raz"a jest a-so!tn'& dostawc' )wcze$ni o"rada!i armi* w s(os)-
niezw'"!e -ezwst'dn'0 Prod"cja (a(ierow'c+ -t)w rozwijaa si* w naj!e(sze0 1' ta"i&
co smiennie dostarcz' m)wion# i!o$2 (ar (o,czoc+ d!a onierz'0 Licz-a si* z%adzaa&
!ecz -'' to (o,czosz"i dziecinne0 Pa,stwo stao si* widowni# a.er na(rawd*
im(onj#c'c+& miejscowi i o-c' "om-inatorz' zna!e5!i (i*"ne (o!e do (o(is0 O!-rz'mi&
zodziejs"o7a(ownicz' s"anda! wo") !i"widacji Kom(anii Ind'js"iej zosta (o!it'cznie
w'z's"an' (rz' (od"o('wani Dantona& "t)re%o (ewni (rz'jacie!e s"orz'sta!i z o"azji do
o-owienia si*0 Po t+ermidorze w do$2 atw' s(os)- za(o-ieono rozmait'm zr'wom
:%niew !d;0 Po (rost (rzestano (aci2 czon"om se"cji (ar's"ic+& "t)rz' (o(rzednio
otrz'm'wa!i (ieni#dze za dzia w "ad'm z%romadzeni0 1ira rz#dowe niesamowicie
(*cznia' od masowo zatrdnian'c+ zwo!enni")w000 -rania (ensji (rzede wsz'st"im0
<zon"owie Konwencji w'znacz'!i so-ie (o-or' w w'so"o$ci osiemnast !iwr)w dziennie
na %ow*& co wca!e nie -dzio entzjazm z%odnia'c+& !ecz zmszon'c+ do mi!czenia
mas0
Ocz'wi$cie 6 zmszon'c+ do mi!czenia na ten temat0 1o %d'-' (rz'najmniej
mona -'o na do-re na-ra2 wod' w sta000
Oto r'w"i !ist& "t)r' na(isa czowie" -ezwz%!*dnie (raw'& ws"te" denncjacji
wtr#con' do wi*zienia= :onierz& co t'si#c raz' w'z'wa $mier2 w -oj& nie !*"a si* jej na
sza.ocie0 aje jed'nie& e nie jrz' wi*cej swe%o "raj i w jednej c+wi!i straci szacne"
ze stron' o-'wate!a& w "t)r'm zawsze widzia %enisza o(ie",cze%o0 Znasz&
Ro-es(ierre& moj# w'so"# o(ini* o twoic+ ta!entac+ i cnotac+& moje !ist' w's'ane do
cie-ie z Dn"ier"i& moje w'znania wiar' w cie-ie000 moja cze$2 d!a cie-ie nie jest
zas%#& jest a"tem s(rawied!iwo$ci000 Je$!i 'cie& "t)re "oc+am t'!"o ze wz%!*d na
ojcz'zn*& zostanie mi oszcz*dzone& -*d* ssznie wierz'2& i zawdzi*czam je jed'nie
twojej mio$ci do (atriot)w^ je$!i 6 (rzeciwnie 6 zo$2 moic+ wro%)w wtr#ci mnie do
85
%ro-& zst#(i* do, -o%osawi#c Re(-!i"* i Re-es(ierre@a;0
Wszec+wadn' Komitet Oca!enia P-!iczne%o mia na s%i !iczn# (o!icj*0 Inn'm
jej s'stemem d's(onowa mniej (ot*n'& !ecz -ardzo zazdrosn' o znaczenie Komitet
1ez(iecze,stwa Powszec+ne%o0 W "adej %minie& w "ad'm d'str'"cie& w "ad'm
de(artamencie istnia' :"omitet' nadzor;& (owoane s(ecja!nie do (rz'jmowania
denncjacji i do zatrz'm'wania (odejrzan'c+0 ?*sta sie2000 I %ro5na& s"oro si*
(rz'(omni& e od AA (rairia!a& a-' w'da2 w'ro" $mierci& nie trze-a j -'o
(rzesc+iwa2 $wiad")w (rawdziwej cz' te rze"omej z-rodni0
O(at Sie'Js& za('tan'& co ro-i (odczas 8error& od(owiedzie2 mia zwi*5!e=
:'em;0 1ardziej na miejsc -'-' t inn' res(ons& znacznie ()5niejsze s.ormowanie
!iterac"ie= :Kaniaem& a-' '2;0
W'tworz' si* s(ecja!n' sowni" (o!it'czn'& "t)re%o (rze(is)w -ez(ieczniej -'o
nie !e"cewa'20 Na jasn'c+ je%o "ar tac+ .i%rowaa <nota& wsz'st"ie sowa z ni#
s(o"rewnione i od niej (oc+odne& mio$2& !dz"o$2& nar)d& (atriot'zm& -raterstwo& na
czarn'c+ za$ 6 trz'"ro2 (rze"!*t'c+O 6 (otwor' zrodzone (rzez (ie"o& t'rani& zdrajc'&
s(is"owc'& z%ni"i& ar'sto"raci tdzie -and'ci0 1ie! o!$niewaj#ca i czer, smo!ista& inn'c+
"o!or)w nie znawano0 Piotr 1essand7Massenet zna!az w (a(ierac+ Konwencji %odne
(rz'toczenia& na(rawd* (rzez !dzi w'%oszone a"t' strze!iste= :Ro-es(ierze& "o!mno
Re(-!i"i& %enisz nie(rze"(n'& "t)r' widzi wsz'st"o& (rzewidje wsz'st"o& daremnia
wsze!"ie zo& "t)re%o nie mona zm'!i2 ni zwie$2000; A!-o inaczej& crescendo= :Patrz* na
cie-ie ja" na Mesjasza& "t)re%o nam o-iecaa Istota Najw'sza& -' zre.ormowa2 wsze
rzecz'000; ?enera& ator (rz'toczone%o (rzed c+wi!# !ist& w'raa si* jedna" c+o2 troc+*
(o oniers"& (ow$ci#%!iwiej ni (o!it'c'0
CE t+ermidora& %d' rzcon' na st) w 8i!eriac+ d'"tator s('wa "rwi# ze
strzas"anej szcz*"i (r)-owa -owiem samo-)jstwa wo") tocz'' si* oso-' (o!it'cznie
a"t'wne& !#c "o!mn* Re(-!i"i& wczorajsze%o Mesjasza& w s(os)- o-rz'd!iw'0
Wieczorem "orowod' taneczne otacza' w)ze"& wioz#c' %o na dzisiejsz' (!ac Z%od'& na
%i!ot'n*0
Nie mona (rzemi!cza2 t'c+ o-jaw)w& %d' oznacza' one j osi#%ni*t' sto(ie,
86
de(rawacji& w j*z'" rz*dowej ideo!o%ii zwanej <not#0
Sistoria w'stawia rozmaite rac+n"i& -'waj# mi*dz' nimi szcze%)!nie ci*"ie&
cz'!i ta"ie& co (rzewidj# od!e%e termin' (atno$ci0 Na(o!eon mawia& e nie(odo-na
rz#dzi2 narodem -ez re!i%ii0 8ezie cesarza (rzecz'2 si* zdaje samo istnienie <+in0
Mona za to (arcie -roni2 twierdzenia& e nieda!e"o zajdzie s(oecze,stwo (oz-awione
(oczcia (rz'zwoito$ci0 8a"ie& w "t)r'm nad "ad'm czowie"iem sta2 msi nadzorca&
wca!e zreszt# nie trz'maj#c' r#" w "ieszeni& ta"ie& w "t)r'm nicz'jem sow nie mona
za.a2& na ni"o%o !icz'20 D%otrwae oddzia'wanie strac+& donosicie!stwa& zodziejstwa
i "amstwa msi (rowadzi2 do roz"ad s(oecze,stwa0 Poj*cie to odnosi2 si* wsza"
moe t'!"o do !dzi sta!e (owi#zan'c+ (omi*dz' so-# t'si#czn'mi wi*zami
ws()za!eno$ci natr' materia!nej i mora!nej& zdo!n'c+ do znawania wzajemnej
!oja!no$ci za zasad* odnosz#c# si* do (ra"t'"i 'cia& a nie za trans(arent z wiec
(o!it'czne%o0 Rz#d' terror'st'czne z re%' zmierzaj# do ca"owitej izo!acji czowie"a&
(oz-awiaj# %o ja"iej"o!wie" o-ron' i o(arcia w o-!icz wsz'st"o na sw)j 'te"
za%arniaj#cej wadz'0
Rz#d' 8error trwa' we 3rancji nie(ene dwa !ata za!edwie0 D!a (o"o!enia
dojrzewaj#c'c+ wted' 3rancz)w 8error stanowi w (rz'szo$ci .ra%ment ws(omnie,0 Nie
m)% (rzemin#2 -ez s"t")w w'c+owawcz'c+& !ecz nie zd#' si* sta2 jed'n# sz"o#
o-'czaj)w0 Sistoria niez-'t wie!e w(isaa do d%oterminowe%o rac+n"0 Za(o-ieono
tem0
Komitet' rewo!c'jne mia' sw# siedzi-* w 8i!eriac+0
W cie('c+ (orac+ ro" (rz'c+odzio tam do (o$(ieszne%o zam'"ania o"ien& -'
s(acerj#ca wo") (-!iczno$2 nie !e%a z%orszeni s'sz#c o-e!%i& ja"imi o-rzca!i si*
nawzajem sdz' <not'& na zewn#trz& wo-ec motoc+& w'st*(j#c' zawsze ja"o zes()
so!idarn'& do samej %*-i dsz' z-iorowej oddan' szcz'tn'm (owoaniom0 W %rncie
rzecz' "adem z t'c+ m*)w c+odzio o sie-ie& wiec w istniej#c'c+ warn"ac+ nie t'!"o
o wadz*& !ecz o 'cie0 Z "onieczno$ci so!idarna "o+orta j niema! s"azan'c+ zdoaa w
ostatniej c+wi!i o-a!i2 Nie(rze"(ne%o& co w (rze"onani ator)w i w'"onawc)w N
t+ermidora wca!e nie miao (rowadzi2 do zmian' s'stem rz#dzenia0 Oni zamierza!i
87
zmieni2 t'!"o e"i(* rz#dz#c#& w'sawsz' na $mier2 Ro-es(ierre@a& Saint7Jsta i
<ot+ona& !o"owa2 si* na ic+ miejsc i ro-i2 to samo& co tamci0 3oIier78inGi!!e&
(o!icjant "r)!ews"i& (otem (ro"rator 8r'-na rewo!c'jne%o& "t)r' os"ara&
s"tecznie (c+a na %i!ot'n* 'rond'st)w& "r)!ow#& Dantona& wasne%o "rewne%o i
(rz'jacie!a Kami!a Desmo!ins& teraz (rz'st#(i do os"arania ro-es(ierr'st)w i
zamierza (eni2 sw# .n"cj* nada!0 4waa si* za (owoane%o do o-s%iwania& na
(oczesn'm stanowis"& wsz'st"ic+ "o!ejn'c+ .az "osztownej d!a inn'c+ !dzi +istorii0
Dwa !ataO 8'!"o dwa !ata (odo-n'c+ do$wiadcze, zniosa 3rancja )wczesna0
Lois Made!in (o$wi*ca w sw'c+ "si#"ac+ szcze%)!n# wa%* tem& co si*
dziao CE t+ermidora& cz'!i A\ !i(ca CMND ro"0 Po trwaj#c'c+ dwadzie$cia czter' %odzin'
o-radac+ czon"owie Konwencji w'jrze!i z 8i!erii na $wiat -ia' i nie (ozna!i Par'a0
Sto!ica sza!aa z rado$ci& !dzi o%arn*o de!irim0 8m' zd#'' si* j (oi2000 w ic+
wasn'm (rze"onani niec+ronnie (owracaj#c# wo!no$ci#0 Noszono na r*"ac+ t'c+& co
o-a!i!i Ro-es(ierre@a& s'm-o! t'ranii0 <aowano s"raje szat000 wczorajsz'c+ "at)w Mars'!ii
i L'on0 Ld stoeczn' (rz'(isa wasne (ra%nienia ta"im (ada!com& ja" 8a!!ien& 3oc+X&
3rXron cz' 1arras0 A do (rzesad' +ojnie o-darz' ic+ za.aniem na "red't& !ecz wido"
rozsza!aej !ic' -' nie t'!"o $wi#teczn'0 1' ta"e %ro5n'0 O"rz'"i wese!a atwo
(rzeistocz'2 si* mo%' w nowe& stoeczne t'm razem= :Rem-arreO;
?or#c' (ejza !i(cow' roz%rza "rew w 'ac+ o%romnej wi*"szo$ci czon")w
Konwencji0 Pocz!i si* znow !d5mi tac'& d!a "t)r'c+ szcz'tem -o+aterstwa -'o
dot'c+czas (owstrz'm'wanie si* od %os0 :1a%no; o'o& :r)wnina; zacz*a .a!owa20
Zwo!ennic' (ro%ram zac+owania zdo-'cz' rewo!cji& !ecz w'rzeczenia si*
wizjoners"ic+ o(*ta, na-ra!i tc+ w (ca0 :Konwencja (o(ada w a-so!tn# za!eno$2
od o(inii (-!icznej; 6 stwierdzi w"r)tce Ma!!et d Pan0 W ta"iej za!eno$ci nie ma
z-rodni i 3rancja )wczesna wca!e nie zro-ia ze%o interes0
Najo-rotniejsi s(o$r)d terror'st)w zorientowa!i si* -'stro& mniej s(r'tni& oc+oczo
zreszt# (o$wieceni (rzez wasn'c+ "o!e%)w& w'!#dowa!i w"r)tce na %i!ot'nie !- za
At!ant'"iem& w ?janie0 8am wa$nie& w "o!onii "arnej& do"ona dni swoic+ Jan <o!!ot
d@Ser-ois& terror'sta (rz'"adn'& jeden z %)wn'c+ s(rawc)w o-a!enia Ro-es(ierre@a0
88
Le(iej znacznie (owiodo si* 1ertrandowi 1arJre de Piezac& "t)r' ta" w'mownie zac+eF
ca do zr)wnania Wandei z ziemi#0 Msia si* "r'wa2& !ecz dao m si* docze"a2
szcz*$!iwie czas)w Na(o!eona0 ?eniszem w za"resie (o!it'czne%o ('wactwa o"aza
si* (rote"tor (rz'sze%o cesarza& wice+ra-ia Pawe de 1arras& "t)r' za czas)w 8error
masa"rowa w naj!e(sze& (o t+ermidorze zosta wojs"ow'm "omendantem Par'a&
(otem D're"torem 6 jedn'm z (i*ci co (rawda& !ecz&t'm nieswa!n'm0
A-' nie w'wo'wa2 .asz'we%o wraenia& e t'!"o czon"owie stan
sz!ac+ec"ie%o mie!i (ost*(owa2 ja" "ame!eon'& rz2m' o"iem na 'cior's rze5ni"a
(ar's"ie%o& Ldwi"a Le%endre0 S"ontro!owa2 (rawdziwo$2 dan'c+ "ad' moe -ez
trd& od"#d Larosse w'da;D'"cjonarz Rewo!cji;& o(racowan' (rzez 1ernardine
Me!c+ior71onnet0
O-'wate! Le%endre na!ea do or%anizator)w zdo-'cia 1ast'!ii& zmsi Ldwi"a
/PI do woenia czerwonej <za("i .r'%ijs"iej& w Konwencji zasiada na s"rajnej !ewic'&
w$r)d :%)ra!i;& (rz'ja5ni si* z Dantonem i Ro-es(ierre@em& !ecz (otra.i w (or* odswa2
si* od nic+0 Po t+ermidorze oso-i$cie zam'"a K!- Ja"o-in)w& "ierowa tmieniem
rozrc+)w !dow'c+0
Kto z terror'st)w zdoa si* trz'ma2& w'!awirowa2& ten wca!e nie w'"!# metod
o"rtn'c+0 W CMNT ro" a dw"rotnie (o(isa si* Jan 8a!!ien& maone" (i*"nej 8eres'&
zwanej :Notre7Dame de 8+ermidor;0 W maj& (odo-nie ja" Le%endre& czestnicz' w
re(resji wo-ec (!e-s& "t)r' naszed Konwencj* #daj#c c+!e-a& w !i(c "aza
rozstrze!a2 siedmiset (i*2dziesi*ci je,c)w7emi%rant)w& wzi*t'c+ do niewo!i (odczas
nieszcz*snej;(r)-' desant na ()w's(ie Wi-eron0 W o-awie o wasne (rz'wi!eje
wodarze sro'!i si* dor'wczo raz na !ewo& raz na (rawo& !ecz (o t+ermidorze terror sta
si* niemo!iw' ja"o s'stem rz#dzenia0
Nie ma w t'm adnej zas%i ta" zwan'c+ :t+ermidorian)w;0 <a!a sawa na!e'
si* narodowi .rancs"iem& "t)r' nie (o(ad w $mierte!n' %rzec+ -ierno$ci0 Od w'(ad"
do w'(ad"& (od +asem wa!"i o dro%ie m ce!e& osz"a,czo za(rowadzon' (rzez
:s"rajn# mniejszo$2; w .ata!ne (ooenie& (rz' (ierwszej (owanej s(oso-no$ci da do
zrozmienia& e ma do$20niewo!niczej (ra"t'"i& (rz'soni*tej (atet'czn'mi de"!amacjami
89
na temat wo!no$ci0 8o& co w zamierzeniac+ rozmait'c+ 8a!!ien)w i 3rezon)w miao -'2
t'!"o (rzewrotem (aacow'm& stao si* (rzeomem +istor'czn'm0 8'm razem na(rawd*
mona -'o (owiedzie2= !d ta" c+ceO O%) 3rancz)w nie z%adza si* na (ro%ram
(o!e%aj#c' na t'm& e %odne te%o miana 'cie staje& nad (owszec+n# mora!n# i
s(oeczn# martwot# jedni t'!"o (o!it'c' rozwijaj# do !ot s"rz'da 6 :nie t'!e or!e0 co
%awronie;0
4"arano $mierci# s*dzie%o& "t)r' s"azj#c na %i!ot'n* Antonie%o LaGoisier&
tw)rc* c+emii nowo'tnej& ironicznie o$wiadcz'& e :Re(-!i"a nie (otrze-je
czon'c+;0 Zwo"i Marata sni*to w"r)tce z Panteon0 3rancja zacz'naa w'miata2
niecz'sto$ci0
Ja"e !e""om'$!nie (ost#(i!i dziaacze& "t)rz' ($ci!i mimo sz ton stanowi#c'
%)wn# me!odi* :Kajet)w s"ar%;O Pomimo wsz'st"ic+ .i!tr)w i rece(t reda"c'jn'c+
w'ziera z nic+ (rzecie ta (rawda& e o%) 3rancz)w nie nadawa si* do (rzer)-"i na
(ersone! o-s%j#c' (o!it'"* . (o!it'")w& j "ie"j#ce (rze"onanie& e to raczej wadza
(owoana jest do o-s%iwania (otrze- s(oecze,stwa0 Powr)2m' do (i*"ne%o
(or)wnania z t'c+e :Kajet)w;= narzca2 ic+ atorowi& cz'!i narodowi .rancs"iem&
niewo!nicz# -ierno$2 -'o r)wnie roztro(nie ja" wsadza2 "awa!eri* .rancs"# na wo'0
8'!e (i*"n'c+ (omni")w 6 "atedr i (aac)w& miast i twierdz 6 (ozostawi (o
so-ie :star' (orz#de";& Ancien RX%ime0 Roz(ocz*ta o-ecnie ta" zwana (rze-dowa
(ar's"iej dzie!nic' Marais (o!e%a wa$ciwie na jej ocz'szczeni0 4sni*te -'2 maj#
cz'nszowe "amienice& -d'& "ram'& war7sztat' i tem (odo-ne dodat"i /I/ st!ecia& -'
(enia dawnej "ras' (owr)ci2 mo%a w !ice& "t)re (omimo osz(ece, nie (rzesta' -'2
adne0 W dziedzinie doro-" mora!ne%o za naj(i*"niejsz' (omni" stare%o (orz#d"
waa2 mi wo!no t* (ostaw* je%o w'c+owan")w& "t)ra si* (rzejawia zar)wno w
:Kajetac+ s"ar%;& ja" w radosn'm (ojeni CE t+ermidora0 Monarc+owie z rod
Ka(et'n%)w waa!i 3rancz)w za sw'c+ (oddan'c+& !ecz nie w'c+owa!i ic+ na
niewo!ni")w0 :Kajet'; (rze(enione s# rzewn'mi ws(omnieniami o Senr'" IP& tw)rc' i
(roro" ideo!o%ii "r' w %arn" na niedzie!*000 Wiadomo (owszec+nie& e tem
(ot*nem "r)!owi (ewien smoarz (owiedzia (rosto w ocz'= :Kad' jest (anem w
90
swojej c+a(ie;0 Mora!ni (otom"owie owe%o m)wc' t'!"o (rzez dwa !ata %rzesz'!i
serwi!izmem wo-ec ta"ic+& co sn#wsz' (oniaj#ce miano (oddane%o& zast#(i!i je
t'tem o-'wate!a& (o cz'm naj*!i cae .a!an%i dozorc)w i sz(ic!i& -' we dnie i w noc'
za%!#da!i w o"na ws(omnianej (rzed c+wi!# -dow!i0
<+o(i wandejsc' w o%)!e nie z%odzi!i si* %i#2 "ar"0 W marc CMNQ ro"
s(oso-em %watown'm i o"rtn'm wnie$!i do +istorii ten sam (rotest !dzi s(ra%nion'c+
wo!no$ci& na ja"i !ica (ar's"a (ozwo!ia so-ie do(iero w "i!"ana$cie miesi*c' ()5niej& w
o"o!iczno$ciac+ s(rz'jaj#c'c+0 <i*"o za(aci!i za sw)j $!e('& -o (rzedwczesn'& (or'w&
"t)r' znacznie atwiej (ot*(i2 ni oceni20
Jee!i najwi*"sz# zdo-'cz# Wie!"iej Rewo!cji 3rancs"iej -'o twierdzenie
zasad' r)wno$ci wsz'st"ic+ !dzi wo-ec (rawa i (a,stwa& to (ozorn'm t'!"o
(arado"sem w'da si* twierdzenie& e :-ia!i; wandejsc' -'!i naj-ardziej "onse"wentn'mi
o-ro,cami te%o nowoczesne%o do%mat0 W'-iera!i (!e-ejsz' na (rz'w)dc)w& jedne%o
z zawezwan'c+ do ws()dzia sz!ac+cic)w s(ot"aa (rz'%oda do$2 za-awna& !ecz
(onie"#d s'm-o!iczna0 Rszaj#c ze swe%o zam" c+cia dosi#$2 "onia& a!e tmnie
z%romadzeni c+o(i (o(rosi!i %rzecznie& a-' na razie (ost*(owa ta" ja" oni& to znacz'
szed (ieszo0 Na wierzc+owca (rz'jdzie (ora ()5niej& w (o! i w -oj0
Z (n"t widzenia now'c+ wodarz' %rzec+em Wandejcz'")w -'o wa$ciwie nic
inne%o& ja" #danie rzecz'wistniania r)wno$ci w (ra"t'ce0 Sie!s"im (ara.ianom nie
mo%o si* w %owac+ (omie$ci2& e (o%!#d' nie"t)r'c+ mieszczan na s(raw' re!i%ijne
maj# -'2 cz'm$ !e(sz'm ni wie$niacze& e w'-orcami (ro-oszcza zostan# ci& co
roz(orz#dzaj# %ot)w"#& a nie ci& co -*d# si* nie%o s(owiada20 Zasada r)wno$ci&
(odo-nie ja" "ada inna& moe -'2 dwoja"o 't"owana= (os'2 za temat do zawi'c+
inter(retacji& (rz'saniaj#c'c+ "on"retne interes'& a!-o materia!izowa2 si* w dni
(owszednim& w sensie d!a wsz'st"ic+ zrozmia'm0 8eoria zniesienia (rz'wi!ej)w nie
zdoaa (rz'soni2 .a"t w'rastania nowej& -ardzo -ezwz%!*dnie (ost*(j#cej e!it'&
re(-!i"a,s"iej sz!ac+t'& o wie!e (ot*niejszej ni dawna& +er-owa0 ?dzie$ da!e"o
(owstawa' o$rod"i (rz'(isj#ce so-ie (rawo de"retowania o wsz'st"im& co istnieje i
"sztatje 'cie !dz"ie0 Pojawia si* (r'nc'(ia!na& rze"omo o$wiecona& a naz-'t
91
materia!nie odcz2 si* daj#ca (o%arda wo-ec (rze"ona, i rzecz'& "t)re inni !dzie
"oc+a!i0
:Kajet' s"ar%; dowodz#& e nar)d .rancs"i dojrza do zasad' r)wno$ci0 Wojna
wandejs"a moe -'2 waana za $wiadectwo& e wie! 3rancz)w (otra.io si* t'm
+asem (rzej#2 w s(os)- naiwn'& sro%o (rosto!inijn'0 Wie$nia"& czowie" na co dzie,
o-cj#c' z (rz'rod#& miewa natra!n# s"onno$2 do (owane%o tra"towania 'cia& to
znacz' do niez-'t nerwowe%o za(atr'wania si* na zjawis"o $mierci0 Wie!e znaczenia w
(owszec+n'm dawniej o-'czaj wczesne%o zao(atr'wana si* we wsz'st"o& co
(otrze-ne w ostatniej w*dr)wce0 <zowie" statecznie odnosz#c' si* do 'cia nie -*dzie
si* (rzecie o$miesza2& stroni#c od m'$!i o s(rawie a-so!tnie (ewnej& nieni"nionej0
Mniej zatem ni "o%o inne%o (rzeraa %o mo!iwo$2 (rze"roczenia (ro% w o-ronie
warto$ci wan'c+ d!a or%anicznie istniej#ce%o zes(o& "t)re%o cz*$2 s"adow# on sam
stanowi0
D!acze%o (owstanie w'-c+o w Wandei wa$nie& s"oro i w inn'c+ (rowincjac+
dawa' si*& odczwa2 te same zjawis"a natr' socja!nej& e"onomicznej i (o!it'cznej9
Nad t'm ('taniem +istor'c' do(iero si* %owi#0
D'& od!e%' od znaczniejsz'c+ miast i dr)%& dzi$ jeszcze -ardziej od inn'c+
(r'mit'wn' re%ion -' 6 moe 6 szcze%)!nie s"onn' do srowe%o s(oso-
rea%owania na -od5ce jemne0 Miesz"a,c' je%o raczej s(rz'ja!i rewo!cji i jej
(ocz#t"ow'm +asom& do w'st#(ienia (rzeciw s(rowo"owa' ic+ do(iero do"tr'ners"ie
o-*d' i c'nizm now'c+ wodarz'0 Zwr)2m' na to wa%*& -o w'daje si* st#d w'ni"a2& e
s'nowie (r'mit'wne%o re%ion dziaa!i ws"te" (odniet mocno s"om(!i"owan'c+& nawet
s-te!n'c+0 Z(enie (odo-ne do (rawd'& e nie t'!"o teoret'c'& !ecz i !iczni w'"onawc'
"ontrrewo!cji -'!i rewo!cjonistami na sw)j s(os)-0 Kto nie s(rz'ja (anoszeni si*
roz"a(r'szon'c+ dwora")w wersa!s"ic+& ten wca!e nie"oniecznie msia jedna" (ra%n#2
znacznie -ardziej dot"!iwej d'"tatr' !dzi (ojon'c+ roz"oszami $wieo zdo-'tej
wadz'0
Pod adresem Wandei +ojnie w)wczas sza.owano e(itetami& !ecz aden z nic+ nie
(asje do tre$ci "ontrrewo!cji& o "t)rej nie s(os)- roz(rawia2 tem& "to nie znaje
92
(otrze-' trdn'c+ rozr)nie,0 Na s"om(onowan'm w (ocz#t"ac+ rewo!cji
tr)j"o!orow'm sztandarze 3rancji widnia (as -ia'& co oznacza2 miao ni* star'c+
trad'cji z now'm (orz#d"iem& re(rezentowan'm (rzez -*"itn# i czerwon# -arw* Par'a0
D'"tatra ja"o-i,s"a i rz#d' 8error ja"-' za(omnia' o zoono$ci stosn")w
"rajow'c+& s'm-o!izowanej (rzez sam# c+or#%iew (a,stwow#0 ?d' La 3a'ette o-m'$!a
jej w'%!#d&; s(o"ojnie -'o w Wandei0@Potem -ie!7(ozostaa w(rawdzie na c+or#%wian'c+
(ac+tac+& !ecz !dzi #daj#c'c+ ja"ie%o ta"ie%o res(e"t d!a niej w'(c+ni*to do !as)w i
za 'wo(ot'0
Znaczenie w'st#(ienia (ar'an& mani.estj#c'c+ (rzeciw"o da!szem trwani
terror& jest widoczne %o'm o"iem0 <z' (rz'nioso ja"#"o!wie" "orz'$2 o"(ione
straszn'mi cier(ieniami (owstanie wandejs"ie9 <+c#c do"ona2 (r)-' od(owiedzi na to
('tanie& trze-a znow (owr)ci2 do s"rwawione%o "raj0
Powstanie zostao stmione w t'm sensie& e (rzestaa istnie2 :armia "ato!ic"a i
"r)!ews"a;& !ecz o()r z-rojn' trwa& oca!e!i i (o (art'zanc" nada! wa!cz'!i nie"t)rz' z
(rz'w)dc)w0 De !a Roc+ejaIe!ein (o!e% wcze$nie0 Za(ra%n# wzi#2 do niewo!i
z-#"ane%o onierza& ten za$ w'strze!i raz jeden t'!"o& za to ce!nie0 Pra%n#c si*
(ewni2 co do .a"t& wadze "aza' roz"o(a2 mo%i* i s(rawdzi2& "to w niej !e'0
Za-ra"o :Ac+i!!esa wandejs"ie%o;& nie zo' -roni :wandejs"i "r)!;& 3rancisze" Atanaz'
de <+arette de !a <ontrie& oso-ni"& "t)r' z wie!"im (owodzeniem m)%-' za(ewne
(iastowa2 -aw* atamana Koza")w Za(oros"ic+ !- Do,s"ic+& -o nie t'!"o dos"ona!e
je5dzi "onno i dowodzi rc+!iw'mi oddziaami& !ecz -' dawniej o.icerem monarszej
mar'nar"i wojennej& czestnicz' w zw'ci*s"ic+ -itwac+ mors"ic+0 1e!etr'st'"a
+istor'czna niessznie wszcze(ia nam (rze"onanie& e ta"ie t'(' ja" <+arette stanowi#
w'#czn# wa$ciwo$2 Ero(' Wsc+odniej0 Na s"rajn'm Zac+odzie "ont'nent& w
(rz'!e%ej do At!ant'" (oaci Wandei& d%o (o(is'wa si* nies.orn'& !-i#c' towarz'stwo
(i*"n'c+ amazone" oraz r'cers"ie %est'& odwan' i o"rtn'& romant'czn' wata"a0 CE
sier(nia CMNA ro" <+arette -roni 8i!erii& z (o%rom i rzezi stronni")w "r)!a oca!i si*
(odo-no dzi*"i or'%ina!nem (om'sowi0 Podj# z -r" rwan# (ewnie (rzez (ocis"
no%* %wardzist' szwajcars"ie%o i ostentac'jnie ni# w'mac+iwa0 8e%o rodzaj
93
!e%it'macja san"i!oc"iej (rawom'$!no$ci (ozwo!ia m zmiesza2 si* z tmem
zw'ci*zc)w i j$2 cao0 Ws(omnienia ti!er'js"ie nie mo%' (ozosta2 -ez w('w na
()5niejsz# sro%o$2 e"s7mar'narza& cie"awe jedna"& e i on rsz' w (o!e do(iero na
za(roszenie ze stron' c+o()w0
Inn'm& r)wnie niest*(!iw'm i w'trwa'm (rz'w)dc# (art'zant"i wandejs"iej
zosta j w tej "si#ce ws(ominan' Jan Mi"oaj Sto..!et& (!e-ejsz nie(odra-ian'& ci7
deGant (odo.icer (iec+ot' i %ajow'0
J (rzed (rzewrotem t+ermidoria,s"im wadze (ar's"ie (oa(a' si*& e
dziaa!no$2 :"o!mn (ie"ie!n'c+;& w (rzewidzian' na"azan' s(os)- (stosz#c'c+
Wande*& osi#%a (onadto (ewien s"te" -oczn'0 Za(*dza do !as)w& (od roz"az'
ws(omnian'c+ (rzed c+wi!# m*)w& t'si#ce zroz(aczon'c+& n" j nie maj#c'c+ do
stracenia !dzi0 8a o"o!iczno$2 r)wnie (rz'cz'nia si* do w'ra5ne%o za%odzenia "rs0
Kied' za-ra" o Ro-es(ierre@a& doszed do %os e!ement (rzez nie%o i (rzez ja"o-in)w
mocno ostatnio (odejrzan' o nie(rawom'$!no$2 6 wojs"owi0 Na wniose" bazarza
<amot srowo za"azano wsze!"ic+ a"cji (rzeciw"o !dno$ci c'wi!nej0 Umierci# "arani
-'2 mo%!i t'!"o (rz'w)dc' (art'zant)w& sc+w'tan'c+ szere%owc)w na!eao internowa20
Komend* nad wojs"iem o-j*!i $wieo w'(szczeni z wi*zie, %eneraowie Soc+e i de
<anc!aH& 3ranczi :-*"itni; zacz*!i (ertra"towa2 z :-ia'mi;0 ! %rdnia CMND ro"&
znow z inicjat'w' <arnot& rz#d o%osi z(en# amnesti* d!a wsz'st"ic+& co w
(rzeci#% miesi#ca zo# -ro,0
AB !te%o CMNT ro" Nantes (rze'wao emocje i o%!#dao wido"i mo!iwe t'!"o w
-ajce !- w rzecz'wistej +istorii0 Miasto& maj#ce w $wieej (ami*ci o"rcie,stwa Jana
<+rzcicie!a <arrier& nie zmienio (rz'na!eno$ci (a,stwowej ani stroj& (ozostawao
re(-!i"a,s"ie0 Miesz"a,c' je%o tmnie w'!e%!i na !ice& -' o%!#da2 rocz'st' wjazd
3rancisz"a de <+arette& (rz'strojone%o na t* o"azj* w -ia# szar.* ze zot'mi "wiatami
!i!ii 1r-on)w& w -ia' (i)ro(sz0 Po (rawic' i !ewic' "onne%o (art'zanta jec+a!i
%eneraowie rewo!c'jni& za nimi oddzia' stron o- oraz ozdo-ione czerwon# cza("#
.r'%ijs"# "aret'& w "t)r'c+ zasiada!i (rzedstawicie!e Konwencji0 Na (!ac ta" niedawn'c+
strace, wsz'sc' od"r'!i %ow'0
94
Dziesi*2 dni wcze$niej 3ranczi z dw zwa$nion'c+ o-oz)w zawar!i w (rz'!e%'m
do Nantes La Janaie tra"tat (o"oj0 Le" (owszec+ne%o (ojednania zas"!e(i2 mia ran'0
Rz#d zo-owi#za si* ni"o%o nie $ci%a2 za (rzesze cz'n"i& (rz'j$2 z jedna"ow# (omoc#
wsz'st"im 6 zar)wno :-ia'm;& ja" :-*"itn'm; 6 o.iarom wojn'& w'(aci2
odsz"odowania& (rz'cz'ni2 si* do od-dow'& zwr)ci2 s(ad"o-iercom mienie os)-
stracon'c+ za dziaa!no$2 "ontrrewo!c'jn#& zdj#2 se"westr z d)-r emi%rant)w0
Dot'c+czasowi (owsta,c' zac+ow'wa!i -ro, i mie!i (i!nowa2 s(o"oj w swej ojcowi5nie0
4"ad o%asza ca"owit# swo-od* "!t0 O(orni& nieza(rz'si*eni "si*a
(owraca!i do (eni sw'c+ (raw "a(a,s"ic+0
Jawn'm warn"om (orozmienia ja"o-' to towarz'sz'' tajne& dot'cz#ce ni
mniej& ni wi*cej& ja" (rz'wr)cenia monarc+ii0 W o"re$!on'm terminie wadze w'da2
(odo-no mia' Wandejcz'"om modociane%o Ldwi"a /PII0 Je$!i ta o-ietnica nawet
istniaa& to nie mo%a -'2 s(eniona w aden s(os)-0 \ czerwca dr*czon' c+o(iec
zmar w Par'0
W $!ad' 3rancisz"a de <+arette (osz!i w"r)tce szani -reto,sc'& naj()5niej 6 -o
do(iero A maja 6 zdec'dowa si* na to Sto..!et0 Wsz'sc' oni zawar!i i (od(isa!i
(orozmienia (o"ojowe0 Zdawao si*& e wojna domowa staa na do-re0
Roz(a!ia si* znow j w"r)tce& w czerwc& %d' .!ota an%ie!s"a do"onaa desant
na ()w's(ie Wi-eron& w'sadzaj#c na !#d z-rojne si' emi%rant)w0 Sto..!et i de <+arette
(orwa!i si* do or*a& os"araj#c Par' o niedotrz'manie& warn")w mow'& !ecz nie sta2
ic+ j -'o na dostarczenie znaczniejszej (omoc'0 W "i!"a miesi*c' ()5niej (rz'(aci!i
sw)j ()r 'ciem& jmowani "o!ejno& do "o,ca zac+owj#c' si* z o%romn'm (oczciem
%odno$ci wasnej0 Pierwsze%o z nic+ rozstrze!ano w An%ers& dr%ie%o w Nantes0
Sistor'c' dot'c+czas nie rozstrz'%n*!i& "to "o%o osz"a w La Janaie0 Zawart'
tam tra"tat s(rawia istotnie wraenie dos'2 .antast'czne i d%o trz'ma2 si* nie m)%0
Jedna"e stanowi on w'ra5n# %ranic*= wsz'st"ie ()5niejsze siowania "ontrrewo!c'jne
ins(irowane -'' i "ierowane z zewn#trz&(rzez emi%racj*& (oz-'' si* na zawsze
c+ara"ter atent'czn'c+ i masow'c+ zr'w)w !d0 1retania i Wandea nie docze"a' si*
Ldwi"a /PII0 8a!!ien -ez s"r()w "aza rozstrze!a2 wzi*t'c+ na ()w's(ie Wi-eron
95
je,c)w& !ecz %eneraowie 6 zwaszcza za$ Soc+e 6 do(i!nowa!i (rz'najmniej (o"oj
re!i%ijne%o& za(o-ie%!i (onownem s(rowo"owani wie$nia")w0 Zdrow' rozs#de"
odni)s& (omimo wsz'st"o& s"ces0
8rwao nada! we 3rancji t'(owe d!a (otermidoria,s"ie%o o"res (rowizorim0
W CMNT ro" znajdj#c' si* (od)wczas w nieasce %enera Na(o!eon 1ona(arte
otrz'ma i odrzci (ro(oz'cj* o-j*cia^ dow)dztwa jednej z cz'nn'c+ w Wandei -r'%ad
(iec+ot'0 <eni#c' sw# s(ecja!no$2 art'!erz'sta nie c+cia (ono jej (orzca20
Podo-niejsze do (rawd'& e roz(ieran' o%romn'mi am-icjami czowie" wo!a cze"a2 na
s(oso-no$2 w Par' zamiast %ania2 si* za !arami maej wojen"i J wcze$nie Soc+e
doszed do sszne%o wnios"& e z (art'zantami najatwiej si* (oraj# inni (art'zanci& i
zacz# zwa!cza2 szan)w (rz' (omoc' dro-n'c+& !ecz rc+!iw'c+ oddzia)w0
?enera 1ona(arte odm)wi zatem wojowania w dzie!nic'& "t)r# w niez-'t od!e%ej
(rz'szo$ci mia odwiedza2 ja"o cesarz Na(o!eon I0
W czter' !ata za!edwie (o (rzezorn'm odrzceni (ro(oz'cji Kors'"anin o-j#
wadz* we 3rancji& zosta (ierwsz'm "ons!em0 O%romna wi*"szo$2 czestni")w
zarz#dzone%o zaraz (!e-isc't (otwierdzia .a"t do"onan'0 Przeszo trz' mi!ion'
%osj#c'c+ (owiedziao :ta";& t'!"o ()tora t'si#ca (rotestowao0 Sie!an"* (sa nieco ta
o"o!iczno$2& e wi*cej ni czter' mi!ion' (rawnion'c+ nie (o.at'%owao si* do rn0
Do(iero dzie, CD czerwca C\EE ro" twierdzi (oz'cj* (ierwsze%o "ons!a& za(ewni m
da!sze zawrotne awanse07Stoczono wted' -itw* (od Maren%o& "t)r# 1ona(arte
wa$ciwie (rze%ra0 Zw'ci*stwo (rzec+'!a na stron* 3rancji %enera DesaiH0 Ldwi" Karo!
Antoni des AiH& "awa!er de Pe'%oH& ar'sto"rata ca'm sercem nawr)con' na stron*
rewo!cji& nawet w (od-ijan'm E%i(cie szanowan' za (rawo$2& zd#' w (or* (rz'-'2
(od Maren%o& -' rozstrz'%n#2 o w'%ranej i (o!ec0 Do"adnie w ro" i jeden dzie, ()5niej&
(od (en'mi a%!ami ('n#c' j do jed'nowadztwa 1ona(arte mocni nieja"o jeden z
(n"t)w .antast'czne%o "ad z La Janaie0 Pod(isa "on"ordat z (a(ieem& (o")j
re!i%ijn'& o "t)r' (owsta,c' i (art'zanci wa!cz'!i d!a Wandei& rozszerz' na ca# 3rancj*0
8eo!o%owie i stat'$ci z Wat'"an (rowadzi!i (ertra"tacje w imieni Pisa PII0
Pierwsz' "ons! w'znacz' ze swej stron' oso-isto$2 j raz jeden w tej "si#ce
96
ws(omnian#& a to (rz' o"azji wzmian"i o -itwie (od Piniers= "si*dza Ste.ana 1ernier0
Pro-oszcz z An%ers w -ardzo cz'nn' s(os)- dziaa w Wandei (o stronie :-iaej;0
Na!ea do :armii "ato!ic"iej i "r)!ews"iej;& nie s(o"oi si* i ()5niej& w o"resie
(art'zanc"im0 Rozmaici (isarze os"ara!i %o nawet o -ezwz%!*dno$2 mao (rz'stojn#
oso-ie dc+ownej0 Ksi#dz 1ernier w'wiera 6 wed% nic+ 6 znaczn' w('w na Jana
Mi"oaja Sto..!et0 S"oni %o (odo-no do rozstrze!ania -o+atera s(od SaGena'& o.icera
(owsta,cze%o nazwis"iem de Mari%n'& "t)re%o w'st*(e" (o!e%a na dziaani na wasn#
r*"*0 Potem s"tecznie odwodzi e"s7%ajowe%o od "ad)w z re(-!i"anami& w "o,c
w'da %o w ic+ r*ce0 Za zas%i (rz' zawierani "on"ordat Ste.an 1emier zosta
-is"(em Or!ean0
Mona so-ie darowa2 roztrz#sanie t'c+ (onr'c+ zarzt)w i zawio$ci& -o co
inne%o jest wane0 4zna2 (rz'jdzie& e !os o"aza si* w)wczas mocno nieas"aw' d!a
3rancji M)z%iem (o!it'czn'm na miar* (otrze-n# wie!"iej e(oce o"aza si* do(iero
1ona(arte0 <zowie" zaj*t' twierdzaniem w now'm& ator'tat'wn'm stroj %)wn'c+
zdo-'cz' rewo!cji& zna!az so-ie (omocni"a w$r)d ta"ic+& co "rwawo zwa!cza!i
rewo!c'jne e"strawa%ancje0 8o one stanowi' istotn# (rz'cz'n* s(rawcz#& "osztowa'
dwie$cie t'si*c' o.iar !dz"ic+0 3rancja niez-*dnie (otrze-owaa (o"oj re!i%ijne%o&
cz'nni"a ta" wane%o d!a cae%o st'! 'cia "raj0 batwiej -'o ten (o")j od (ocz#t"
zac+owa2 ni %o odz's"a2 (o t'! z-'teczn'c+ w %rncie rzecz' tra%ediac+0
W sam'c+ (ocz#t"ac+ (owstania& %d' sa-o jeszcze z-rojeni c+o(i c+wa!i!i si*
%o$no& e nie ma (omi*dz' nimi ani jedne%o mieszczanina cz' sz!ac+cica& wadze
miejscowe otrz'ma' naiwn' !ist0 Oddzia :%wardii "r)!ews"iej;& cz'!i (owsta,cz'& z
<+a!!ans doma%a si* od (rowincjona!n'c+ rz*dni")w dec'zji& "t)re (owzi#2 m)% t'!"o
Par'& %d' dot'cz'' (o!it'"i (a,stwowej0 Dwa s(o$r)d w'sni*t'c+ #da, (rz'"waj#
wa%* dzisiejsze%o cz'te!ni"a0 Wie$niac' c+cie!i :trwania naszej re!i%ii "ato!ic"iej&
a(osto!s"iej i rz'ms"iej; oraz "si*' nie"on.ormist'czn'c+0 W za"o,czeni swe%o (isma
stwierdza!i= :Z cae%o serca i dc+a (ra%niem'& -' -raterstwo& wo!no$2 i r)wno$2 trwa'
mi*dz' nami z ca# moc# i a-' ws"te" te%o nast#(ia wzajemna amnestia;0
Sistoria za(rzecz'a w'wodom ideo!o%)w tota!izm& (rz'znaa racj* atorom
97
naiwne%o !ist0 Stwierdzia& e zawarte w nim #dania natr' ideowej nadawa' si* do
(o%odzenia0 I (o%odzi' si* wca!e "om.ortowo& s"oro dzisiejsi (ara.ianie wandejsc' zaraz
za "rz'em nosz# (odczas sw'c+ (rocesji re(-!i"a,s"i :trico!ore;0 Porozmienie co do
warn")w strojow'c+ nawet jest atwiejsze wted'& %d' ni"t nie #da& -' !dzie za(ar!i
si* dsz wasn'c+& (oza(o!it'czn'c+ (rze"ona, i miowa,0 W tej mierze (o(aca t'!"o
rzete!no$2& w naj(i*"niejsze +asa +a.towane (arawan' nie (oma%aj#0 Natra!nie& je$!i
c+odzi o !dz"ie s(oecze,stwo& nie za$ o +ord* ind'wid)w& %otow'c+ jtro "o(a2
o-casami dzisiejsze -o'szcza0
Sens (owstania wandejs"ie%o000 8rdno odm)wi2 ja"iej"o!wie"& nie t'!"o zreszt#
mora!nej& racji !dziom& "t)rz' stawia!i o()r z(enie j nieo%raniczon'm roszczeniom
wadcz'm0 Szcze%)!nie ostronie tra"towa2 na!e' (ot*(iaj#ce werd'"t' dzisiaj& w
st!eci //& %d' a naz-'t do-rze wiadomo& do ja"ic+ nieszcz*$2& za(rowadzi2 moe
r*"a wo!niona od wsze!"ic+ +am!c)w0 Do$wiadczenia na ten temat z-ierano zreszt# i
w)wczas& w wie" /PIII& -o 8error sza!a r)wnie w t'c+ (rowincjac+& "t)re zac+ow'wa'
si* (ot!nie0
Istnieje )wczesna "ar'"atra (rzedstawiaj#ca Ro-es(ierre@a& "t)r'6(o
z%i!ot'nowani wsz'st"ic+ 3rancz)w6wasnor*cznie %i!ot'nje "ata0 Za (!ecami
Nie(rze"(ne%o wida2 ao-n# (iramid* 6 %ro-owiec z na(isem :8 s(ocz'wa
3rancja;0 Nie ta" zn)w wie!e (rzesad'& je$!i si* ws(omni z!ecenia Saint7Jsta= :Karzcie
nie t'!"o zdrajc)w& !ecz nawet o-oj*tn'c+^ "arzcie "ade%o& "to zac+owje si* w
re(-!ice -iernie i nic d!a niej nie ro-i;0 W tej rece(cie t'!"o (oj*cie "ar' r'sje si* $ci$!e&
reszta jest zowro%o m*tna0 CM !isto(ada CMNQ ro" $ci*to %eneraa Jana Mi"oaja
Soc+ard& a to (od zarztem niew'z's"ania w'%ranej -itw'0 <z' w'z's"a j# na!e'cie&
s(rawa s(orna0 8rdno jedna" twierdzi2& e nie zro-i :nic;& s"oro (o-i w (o! An%!i")w i
Astria")w0
Nie (rzewid'wano ocz'wi$cie "onieczno$ci z%i!ot'nowania wsz'st"ic+
3rancz)w0 Marat o-rac+owa& e w'starcz' (osa2 na sza.ot ze 2wier2 mi!iona os)-0 Po
ta"im za-ie% reszta ci7deGant s(oecze,stwa -'a-' t'!e warta& co (rzeci*tne
%os(odarstwo wandejs"ie (o (rzemarsz &^"o!mn' (ie"ie!nej;& ssznie wiec stawia si*
98
t i )wdzie "rz'e (ami#t"owe !dziom o(orn'm wo-ec te%o rodzaj zamierze,0
Powstanie wandejs"ie $rod"ami namaca!n'mi nawo'wao wa$ciwie do (owrot
na dro%*& o "t)rej ja"e atwo (isa2& !ecz z "t)rej ja"e trdno nie z-ocz'20 Po (rost na
dro%* trze5wo$ci0
3a"t' zdaj# si* $wiadcz'2& e 1ona(arte& wie!"i rea!ista& s"orz'sta z !e"cji
(owstania0
<esarz niez-'t .a Wandei0 <z'nnie s(rz'ja jej od-dowie& !ecz "aza r)wnie
mo$ci2 nowe dro%i& atwiaj#ce (rzemarsze wojs" re%!arn'c+0 Prz'%arn# i o-s'(a
as"ami (osszn'c+ m i (otrze-n'c+ terror'st)w i "r)!o-)jc)w& a!e $wiadcz' +onor'
r)wnie -''m (owsta,com0 6 Zw'ci*a!i$cie ta"ic+& co -ija!i wsz'st"ic+ inn'c+ 6
mawia im0 Jedn# t'!"o "ate%ori* !dzi szczodrze darz' o-e!%ami0 8'c+ mianowicie& co w
czasie zma%a, o s(raw' zasadnicze zac+ow'wa!i netra!no$20
99
PII
Miaem j w "ieszeni -i!et !otnicz'& %d' "(ion' w "ios" nad7Se"wan# nmer
:Le 3i%aro; s(rawi mi d# nies(odzian"*0 1'o to M czerwca CNBM ro"& wiec (ierwsz#
stron* %azet' szcze!nie w'(enia' wiadomo$ci z 1!is"ie%o Wsc+od0 Za to na dr%iej&
samej %)r'& widnia s(or' art'" (0 Jana Ja"-a Le-!ond zat'towan' nast*(j#co=
$rois (illa0es du 8oca0e, $iffau0es" La 8ruffl9re et $orfou, (i(ent : lheure de lhistoire"
;ls sappr<tent : reconstituer lune des plus 0randes !atailles de la 0uerre de 5end'e"
Nie -*d* tai2& e (rz'siadsz' na awce (od (!atanem naj(ierw za(oznaem si* z
(rac# (0 Le-!ond& de(esze o Sezie& Jerozo!imie i (ostanowieniac+ Rad'
1ez(iecze,stwa od"adaj#c na (or* nieco ()5niejsz#0 :Prawdziw' +istor'" stoi zawsze
(onad zamiesz"ami (o!it'czn'mi swojej e(o"i; 6 stami cezara K!adisza (owiedzia
Ro-ert ?raGes0
O"azao si*& e trz' w'mienione w t't!e wios"i (ostanowi' :zre"onstrowa2
jeden z e(izod)w wojn' wandejs"iej = "!*s"* (")w re(-!i"a,s"ic+ K!X-era (od mrami
zam" ?i!!es de Rais;0 Ja" si* j ws(ominao& -ata!i* t* stoczono CN wrze$nia0 D!a
widowis"a o-rano jedna" dat* wcze$niejsz#= A !i(ca0 <aa o"o!ica 'je m'$!# o nim0
Przed "o$cioem (o msz' nie ma rozm)w na inn' temat& (ro-oszcz zawar z
nacz'cie!em :$wi*te (rz'mierze; i ws()!nie roztrz#saj# szcze%)' (rz' a(eriti.ie&
(rzedsi*wzi*ci (atronj# trzej merowie& (rz' cz'm t'!"o jeden z nic+& (0 de 1rJtec+e&
jest +ra-i#0 Dwaj (ozosta!i 6 ((0 1ernard 1or%oin i Pawe 1on+omme 6 nie nosz#
t't)w ar'sto"rat'czn'c+0 Dziaaj# so!idarnie& %osz#c wraz z (ozosta'mi o-'wate!ami =
:8o jest do-ra rzecz0 Nie c+cem' os#dza2& (ra%niem' zna2 zason' +eroizm o-
o-oz)w;0
Rszni"arze& "rawc'& to"arze i inni rzemie$!nic' maj# r*ce (ene ro-ot'0 S(o$r)d
o$mi sz'"owan'c+ dzia dwie szt"i w'(o'czone w Nantes s# atent'czne& (ozostae
-*d# z drewna& !ecz dzi*"i nowoczesnej (irotec+nice (os# s(rawnie0 P0 Ser%isz
Danot& s(ecja!ista .i!mow'& zajmje si* scenariszem i d5wi*"iem0 Ma stdio w La 3ei!!e
100
"oo <!isson Vs(a!one%o i!!o tem(ore (rzez WestermannaY0 8ros"a o atent'zm (osni*ta
zostaa -ardzo da!e"o= (osta2 3rancisz"a Atanaze%o de <+arette de !a <ontrie odtworz'
je%o (otome"& (0 de Sor-a'0
<o do inn'c+ a"tor)w widowis"a :wsz'sc'& starz' i modzi& s# oc+otni"ami 6
stwierdzaj# trzej merowie 6 !ecz (rze-ie% w'(ad")w znaj# dzi$ !e(iej ni sz(eracze
+istor'czni;0
Oc+otnicz' dzia w (rzedstawieni oznacza2 te msi swo-od* w'-or ro!i0 8en
wa$nie& z (ozor dro-n'& (ro-!emaci" w'daje si* do$2 interesj#c'0 8rad'cje :armii
"ato!ic"iej i "r)!ews"iej; za"otwicz'' si* t*%o w Wandei& "t)ra wiernie s'
tr)j"o!orowem sztandarowi 6 z niej (rzecie& z jednej i tej samej wios"i (oc+odzi!i Jerz'
<!emencea i marszae" Jan de Lattre de 8assi%n'& (!ton wandejs"ie%o (" s(ocz'wa
w 8ranc+Xe des 1aionettes (od Perdn 6 !ecz jest -ardzo rz'ms"a& (odczas w'-or)w
oddaje wi*"szo$2 %os)w stronnictwom (rawic'0 I oto modzi Wandejcz'c' maj#
do-rowo!nie w'-ra2 -arw*& w "t)rej w'st#(i#0
Art'" (0 Le-!ond w'ja$nia i t* s(raw*0 Pewna :"o"ieteria; nie (ozostaa -ez
w('w na dec'zje0 W %r* wc+odzi wz%!#d na (i*"no mndr)w000 Sto "i!"adziesi#t !at
tem ("i re(-!i"a,s"ie c+adza' w ac+manac+& a!e (rze(isowe ic+ stroje -'szcza'
-*"item& w'o%ami& szamern"ami& nawet szere%owiec mia .r*dz!aste naramienni"i0
Wiedza o t'm a%odzi& ja" wida2& (rzedzenia natr' (o!it'cznej& :mo%ntcz'c'; A0D0
CNBM nie !e%n# w sw'c+ wios"ac+ ostrac'zmowi0 8emat (rzedstawienia (atrzono so-ie
jedna" w -itwie -ardzo zaszcz'tnej d!a tej stron'& co (rze%raa wojn*0
Nie roz(aczaem& e nie -*dzie mi dane o%!#da2 widowis"a (od 8or.o0 1'o
troc+* ta" ja" z -ra"iem zainteresowania d!a .i!mow'c+ wersji (owie$ci +istor'czn'c+0
Ma si* wasne (!ast'czne w'o-raenie zar)wno =dzni7>w, ja" ?o@ny i po7o@u i (rz'"ro
raczej rozstawa2 si* z nim0 Podejrzewam nawet& e zajmj#ce%o si* (rzeszo$ci#
!iterata (asja tworzenia wasn'c+ w'o-rae, rozstrz'%a o sam'm zamiowani do
+istorii0 Sowo (isane& (odo-nie ja" sc+owis"o radiowe& ma to do sie-ie& e zniewa!a
do (rac' .antazj* od-iorc'0 Istnieje t'!e do"adnie wizji Aalamm!
101
, i! -'o cz'te!ni")w te%o twor 3!a-erta& zmszon'c+ (rzez atora do
ind'wida!n'c+ w'si")w0 3i!m i te!ewizja c+c# ca"owicie so-ie (od(orz#d"owa2
od-iorc*& s'(iaj# je%o wzro"ow# w'o-ra5ni*0 Nie jestem wro%iem t'c+ w'na!az")w0 S#
jedna" dziedzin'& w "t)r'c+ (ra%n* (ozosta2 sam na sam 6 o i!e to w o%)!e mo!iwe 6
z tematem i je%o wszec+stronn# tre$ci#0
Za(owied5 w'stawienia w Wandei :'w'c+ o-raz)w;& s'm(at'czn' ton art'" i
w'nrze, or%anizator)w (asowa' do te%o& co dane mi -'o (ozna2 (rz' innej o"azji0
P-!iczno$2 ttejsza zdaje si* odznacza2 szcze%)!n'm s(oso-em rea%owania na te%o
rodzaj widowis"a0
Wo!no mi (rz'(szcza2& e Nie-iosa w'na%rodzi' mnie za wa$ciw' s(os)-
zac+owania si*0 Na cmentarz Pere7Lac+aise za(ra%n#em o-ejrze2 miejsca wieczne%o
s(ocz'n" marsza")w Na(o!eo,s"ic+& wiedz#c za$ co$ nieco$ o .rancs"ic+
o-'czajac+& o-szedem so-ie w"oo %ro-owiec 3rancisz"a Le.e-Gre0 Nie om'!iem si*& na
odwrotnej stronie monment widniaa ta-!ica (o$wi*cona (ami*ci czci%odnej maon"i
zdo-'wc' ?da,s"a0
W"r)tce (otem a.isze donios'& e na dziedzi,c Paac Inwa!id)w w'stawiona
zostanie 6adame Aans&B<ne Wi"tor'na Sardo0
Szere%i "rzese w'(eni' ca' o%romn' (odw)rzec& !ecz nie -'o ani jedne%o
wo!ne%o miejsca0 Zacz*o si* od (o"azania -itw' san"i!ot)w z %wardi# szwajcars"#& na
(ocz#t" trzecie%o a"t od -ram' wjazdowej rsz'a $rod"ow'm (rzej$ciem " scenie
-a$niowa "awa!"ada0 Otwiera j# Na(o!eon na sw'm siw'm :Maren%o;& za nim 6
r)wnie "onno 6 do-r' (!ton w'zocon'c+ marsza")w i %enera)w& da!ej or"iestra
.antast'cznie "o!orow'c+ +zar)w %wardii0 6 P-!iczno$2 (rz'jemnte osza!aa& (o(ada
w radosn# -eztros"*0 W'ra5nie w niej za%ra' (rz'c+'!ne emocje0 <i& co mie!i miejsca
(rz' sam'm (rzej$ci& widz#c do-rze& za(ra%n*!i jeszcze !e(iej& (ows"a"iwa!i wi*c na
"rzesa0 <+)ra!ne o"rz'"i (o"rz'wdzon'c+ 6 assisO assisO 6 zmieszane z d5wi*"ami
%ward'js"ic+ wa!torni i (zon)w& tworz'' c+ora weso' i znamienn'0
W ca'm $wietn'm (rzedstawieni najcie"awsze -'o zac+owanie si* widz)w w
(omienionej c+wi!i0 Nie (o(eniem c+'-a -*d (rzewidj#c& e (odo-na atmos.era
102
otocz' widowis"o (od 8or.o0 Istot* jej stanowi2 si* zdaje zasadnicza 'cz!iwo$2 wo-ec
+istorii ja"o ta"iej& wo-ec caej (rzeszo$ci narod& (ostawa nie w'"!czaj#ca wca!e
s"rajnej nawet r)nic' ocen& (o%!#d)w0
Kadem z nas s'2 (owinna caa (a!eta -arw0 Wo!no z niej w'-iera2 6 jedne
tendencje& w'darzenia cz' (ostacie o-darza2 r)em anie!s"im& inne czerni20 Kto si*
zdec'dje macza2 (*dze! w "o!orac+ z-'t (rze(isow'c+ cz' (r'nc'(ia!n'c+& cz'ni to na
wasne ators"ie r'z'"o0 Nie wo!no t'!"o zamaz'wa2 wa(nem& a-' w o%)!e nie -'o
wida2& s"az'wa2 na za(omnienie0 D'"tators"ie rz#dzenie wiedz# o (rzeszo$ci za!icza
si* do znan'c+ i w %orzej ni smtn' s(os)- s"teczn'c+ $rod")w "ierowania
tera5niejszo$ci#0
Je$!i c+odzi o szacne" d!a (rawd' +istor'cznej& 3rancja dzisiejsza (osn*a si*
im(onj#co da!e"o& s"oro "oo Saint7PriGat w Lotar'n%ii nada! stoi ci*"i -!o" "amienn' z
niemiec"im na(isem " czci zw'ci*stwa w sier(ni C\ME ro" odniesione%o (rzez
%wardi* (rs"# nad "or(sem marsza"a <anro-ert0 Dzi*"i tem& e oca!a& monment
ten %rntownie zmieni (rzeznaczenie i c+ara"ter0 Przesta czci2 dawn# wojn*& sta si*
(omni"iem "!tra!ne%o (ost*(owania %os(odarz' "raj& W CMNC ro" Konst'tanta
s(ecja!n'm de"retem dost*(nia wsz'st"im Lwr i zawarte w nim s"ar-' szt"i0 W dwa
!ata ()5niej& %d' znano& e re.orm' nie w'starczaj#& e $wiat trze-a rad'"a!nie
(rzero-i2& Konwencja na"azaa zniszczenie %ro-)w "r)!ews"ic+ w Saint7Denis0 Uwi*to$2
Ancien RX%ime@& am("* do o!ei "oronac'jn'c+& roz-ito w Reims (-!icznie0
Na szcz*$cie i w tej mierze o-*d' trwa' we 3rancji "r)t"o0 1ona(arte za-ra do
E%i(t s(or' zast*( s(ecja!ist)w& -' -ada!i (ami#t"i t'ranii .araon)w0 Od ro" C\E\ trwa
nader s"teczna .orma o(ie"i nad za-'t"ami& (o!e%aj#ca na t'm& e rz#d "(je cenne
d!a "!tr' %mac+' na wasno$2 (a,stwa0
Dzisiaj or%anizatorz' wandejs"ie%o widowis"a twierdz#& e nie zamierzaj#
os#dza2& (ra%n# jed'nie czci2 +eroizm o-'dw stron& (ocz'tna %azeta roz%asza ten
(o%!#d0 Or'%ina!ne stanowis"o& je$!i si* raz jeszcze (rz'(omni i zwa'& e (od 8or.o
3ranczi z nadzw'czajn'm za(aem mordowa!i 3rancz)w0 W (ocz#t"owej .azie -itw'
K!X-er -ra j %)r*& !ecz co.aj#c'c+ si* Wandejcz'")w za(*dzi' z (owrotem do wa!"i
103
"o-iet' 6 mat"i& on' i c)r"i0
Po-iene za(oznanie si* z !iteratr# (rzedmiot (rze"ona od raz& e r)nice
(o%!#d)w nada! r'sj# si* ostro0 'j# o-o" sie-ie i jednocze$nie szerz# owe
za(atr'wania zar)wno zwo!ennic'& ja" i (rzeciwnic' :armii "ato!ic"iej i "r)!ews"iej;0
4rz*dowi sze.owie trzec+ %min (ostanawiaj# mimo to w'da2 (i*2dziesi#t t'si*c' now'c+
.ran")w na or%anizacj* (rzedstawienia& "t)re%o widzowie rozjad# si* do dom)w nie
otrz'mawsz' adn'c+ rz*dow'c+ (ocze,0 S(e"ta"! nie (owie im (rzecie& "to
mianowicie 6 :-ia!i; cz' :-*"itni; 6 zajmowa stanowis"o (rawidowe& re(rezentowa
(oz'cje jed'nie sszne0 Ni"t nie do"ona (rewenc'jnej "ontro!i m'sow'c+ (odniet& ni"t
nie trc+!eje (rzed mo!iwo$ci# zaraenia; -*demO
Wiedza o +istorii& szacne" i sent'ment d!a niej za!iczaj# si* do nacze!n'c+
cz'nni")w s(ajaj#c'c+ narod'0 Ro!* t* s(eniaj# jedna" t'!"o wted'& %d' ni"t nie (r)-je
am(towa2 wiedz'& tmi2 jedn'c+ miowa,& -' sztcznie +odowa2 inne0 Je$!i si* nie
s(enia t'c+ warn")w& s(rawa .aszowanej +istorii dzie!i !dzi& w'twarza miedz' nimi
(rze(a$cie0 W nicz'm nie za%rozi re(-!ice .rancs"iej wido" -iae%o sztandar
tr'm.j#ce%o nad tr)j"o!orow'm (od 8or.o0 Sz"od' nieo(isane w'ni"'-' natomiast z
(ra"t'"i (-!i"owania od(owiednio s(re(arowan'c+ do"ment)w +istor'czn'c+&
(ami*tni")w (os"racan'c+ o (artie000 znane za (o!it'cznie "o(ot!iwe0
Za (rz'st*(n# cen* "i!" .ran")w staem si* w Par' wa$cicie!em $wieo
w'danej "si#"i StX(+ane <ordier o Maracie& %!or'.i"j#cej dziaacza& "t)r' :-o!szewizje
m'$! .i!ozo.)w /PIS wie"& (o$wi*ca wsz'st"o s(rawie !d;0 Jednocze$nie wszedem w
(osiadanie s'nne%o Czowie7a z!untowane0o A!-erta <ams0 Ator (owtarza o(ini*
J!isza Mic+e!et& e Marat :to ma(a daj#ca Rossea;0 Nie doznawaem adn'c+
trdno$ci w zao(atr'wani si* w dziea jeszcze ostrzej os#dzaj#ce reda"tora :L@Ami d
Pe(!e;0 Wie!e nie(rz'jemn'c+ rzecz' (rzecz'ta2 r)wnie mona o Dantonie& "t)re%o
(omni" stoi (rzecie w Par'0
M)j 1oeO Oto mam w r*" adnie w'dan' a!-mi" Les murs ont la parole,
wieczniaj#c' na(is'& "t)re w maj CNB\ ro" "az'wa' si* na $cianac+ w'sz'c+
cze!ni .rancs"ic+0 Sz"am stron' ME i odcz'tj* (omienn' a(e! ja"ie%o$ stdenta
104
Sor-on'=
:W c+wi!i %d' Pa,stwo .rancs"ie jest wstrz#sane rewo!t# je%o modzie'&
narodowo$ci ci$nione (rzez to Pa,stwo maj# (owan# o"azj* do zrzcenia jarzma=
1reto,cz'c'& A!zatcz'c'& Kata!o,cz'c'& 3!amandowie& 1as"owie& Ant'!cz'c'& Kors'"anie&
O"c'tanie& Renio,cz'c'& a w szcze%)!no$ci modzie t'c+ ci$nion'c+ !d)w& mo%#
sami si* w'zwa!aj#c do(om)c w t'm sam'm czasie do oswo-odzenia modzie'
.rancs"iej;0 Ro" j (rzemin# od dat' s"om(onowania te%o na(is& a re(-!i"a
.rancs"a 6 Jedna i nie(odzie!na;O 6 ja"o$ nie (ada i nic z%oa ta"ie%o w'darzenia
nie za(owiada0
Na stronie MM znajdje si* re.!e"sja %odna wa%i=
:W "ad'm z nas drzemie (o!icjant& trze-a %o za-i2;0
Nie -ior* te%o (oczenia dosownie& -o0 "t) -' (i!nowa (orz#d" na
s"rz'owaniac+ szos w niedzie!ne wieczor'& "ied' to $(iesz#c' w (ie!esze domowe
o-'wate!e %naj# ja" wariaci i (rz'cz'niaj# strat wi*"sz'c+ ni niejedna -itwa wandejs"a0
<zas jedna" najw'sz' na (owszec+n' (o%rze- :Po!icji M'$!i;& "t)rej dziaa!no$2
(rzesz"adza !dziom rozmie2 si* nawzajem i szanowa20
D%o trwao& zanim 3rancja znaa +istori* za warto$2 samoistn#& nadrz*dn#
nawet0 Poczaj# o t'm dziwne dzieje nazw' miasta -*d#ce%o j od dawna sto!ic#
de(artament Wandei0 W czasac+ wojn' domowej ro!* t* (enio 3ontena'7!e7<omte&
()5niej siedzi-a administracji !o"a!nej (rzeniesiona zostaa znacznie -ardziej na
()nocn' zac+)d& do s(ecja!nie w t'm ce! z-dowane%o o$rod"a0
Po za"o,czeni dr%iej wojn' $wiatowej& %d' arc+ite"ci i r-ani$ci za-ra!i si* do
od-dow' zr)wnan'c+ z ziemi# miast& na!eao ic+ s"ierow'wa2 na stdia do sto!ic'
wandejs"iej& a-' mie!i o"azj* do (orozm'$!ania nad nie-ez(iecze,stwami& "t)r'c+
na!eao ni"a20 P!ac tam o%romn'& (rosto"#tn'& nadaj#c' si* w sam raz na (rze%!#d' i
de.i!ad' wojs"a0 Po$rod" wznosi si* w'so"i (omni" cesarza Na(o!eona I& odro-ion' ta"
starannie& e mona -' (o!icz'2 wos' w "o,s"iej %rz'wie& .ad' na (anta!onac+ je5d5ca0
Od r'n" w'-ie%aj# szero"ie i (roste !ice0
Re%!arno$ci i zimne%o rozm's wie!e ttaj& dsz' -ra"0 Dziwnie (om'$!e2& e to
105
miasto stoi w t'm sam'm "raj& "t)r' o-.itje w ta"ie or%anicznie w'rose w (rzeci#%
wie")w cda miejs"ie& ja" Sisteron& Dinan& Part+ena'& stara dzie!nica Roen& Son.!er&
Ai%is7mortes i t'!e inn'c+0 I w r-anist'ce zatem (!an jest rzecz# -ardzo cenn#& (od
warn"iem e nie stanie si* -o'szczem0 Minimm c+ocia-' niere%!arno$ci i
so-ie(a,stwa jest czowie"owi "oniecznie (otrze-ne0
Now# sto!ic* d!a Wandejcz'")w "aza w'-dowa2 Na(o!eon I0 Oso-i$cie
s(rawdza w'"onanie& -eszta i de%radowa nacze!n'c+ arc+ite"t)w& "t)rz' z wa%i na
-ra" materia)w i inn'c+ $rod")w doznawa!i znaczn'c+ trdno$ci w sw'm dzie!e0 A-'
nada2 (o#dan# cec+* nowej e(oce w dziejac+ Wandei& ostatecznie (o%odzi2
o-darowan# (rowincj* ze $wieo stworzon'm strojem (o!it'czn'm& nada miast nazw*
6 Na(o!eon7PendXe0 W "i!"a !at ()5niej %enia!n' :niewo!ni" (rawa ded"cji; (rze%ra
c'"! wojen& rado$nie roz(ocz*t' (rzez inn'c+ 3rancz)w wted'& %d' Na(o!eon
1ona(arte -' o.icerem nis"ie%o sto(nia0 Prz'-' Ldwi" /PIII& (rzesz"odzi Prsa"om
zniszcz'2 (ar's"i most !ena& !ecz inne (ami#t"i niewa$ciwej (rzeszo$ci s"azane zosta'
na sni*cie0 Mode miasto zacz*o si* wi*c naz'wa2 PendXe71or-on0 Kied' jedna"
(oc+w'ci wadz* Na(o!eon III& do"onaa si* (onowna metamor.oza z "ate%orii t'c+& co
w o(inii najszersze%o o%) c+odz# za zastrzeone d!a Ero(' Wsc+odniej0 8r'm.a!nie
(owr)cio miano Na(o!eon7PendXe0
Do(iero III Re(-!i"a zdo-'a si* na to& co od same%o (ocz#t" -'o z%odne ze
zdrow'm rozs#d"iem& !ecz nie znawane0 Sto!ica Wandei naz'wa si* j na stae Roc+e7
sr7`on& ta" samo ja" osied!e i zame"& "t)re t istnia' od nie(ami*tn'c+ czas)w&
zniszczone za$ zosta' (rzez jedn# z :"o!mn (ie"ie!n'c+;0 Po tra%iczn'm "ontredansie
(o-on'c+ 'cze, dora5n'c+ wadc)w (a,stwa (o%odzono si*& $wiadcz#c szacne"000
+istorii0
S(oro czas ('n*o& zanim o(ami*ta!i si* (o!it'c' naj-ardziej "!tra!ne%o "raj
na "ont'nencie0 O"o!iczno$2 s"aniaj#ca do w'rozmiao$ci wo-ec inn'c+ narod)w oraz
do o(t'mizm raczej miar"owane%o0
Pisaem (rzed c+wi!# o@znani +istorii za warto$2 samoistn#& nadrz*dn#0 Jest to
s.ormowanie ta" -ardzo wie!oznaczne t nie-ez(ieczne nawet& e Manowczo
106
(owinienem sic w'tmacz'20
8erminowi :+istoria; $wiadcz' si* ostatnio szcze%)!n' szacne"& nie"t)rz' zacz*!i
%o nawet (isa2 z dej !iter'0 Kto t'!"o s#dzi& e wo!no m %niata2 'j#ce (o"o!enie ja"
(!aste!in*& ten w'st*(je ocz'wi$cie w ro!i mandatarisza Sistorii0
Na!e' odr)nia2 wiedz* od wizji0 8a (ierwsza z re%' -'wa omna& nieraz
w(rost "a!e"a& !ecz nadaje si* do dos"ona!ania& moe (od!e%a2 (o(raw"om0 Nie
s(os)- c+'-a (rzecz'2& e "ada wiedza o s(oecze,stwie nosi c+ara"ter +istor'czn'0
Naj-ardziej nowoczesne zestawienie stat'st'czne cz' te -adanie socjo!o%iczne
(rzedstawia nam o-raz wjiaj!e(sz'm razie (rzedwczorajsz'0 Zar'sowane w nim .a"t'
msia' !ec j (ewn'm zmianom& -o samo o(racowanie zdo-'t'c+ (rzez -adacz'
wiadomo$ci (oc+on*o "r)tsz' !- dsz' czas& "t)r' wsz'st"o zmienia0 Nie mo%*
wiedzie2& i! miesz"a,c)w !icz' w tej c+wi!i m)j "raj0 Dost*(ne mi dane stat'st'czne
odnosz# si* do (o(rzednie%o ro"0
Kto twierdzi& e mona zna2 tera5niejszo$2& ten do(szcza si* !o%iczne%o -*d&
w (ra"t'ce nieni"nione%o jedna" i trz'mane%o w %ranicac+ (rz'zwoito$ci0 Nie da si*
te%o (owiedzie2 o znawcac+ niec+ronnie nast#(i2 maj#c'c+ zjawis" (rz'sz'c+0
O(t'mist'czn' wie" /I/ o-.itowa w dia%nost)w oraz w entzjast'czn'c+
w'znawc)w ic+ do"tr'n0 Odwiedzaj#c Par' i 1er!in mo%!i oni s(ot'"a2 na !icac+ t'c+
miast dw)c+ s"romn'c+& -rodat'c+& do$2 tzin"owo w'%!#daj#c'c+ (an)w&
(o$wi*caj#c'c+ si' czem$ z(enie odmiennem od wieszczenia0 Na(rawd* trdno
-'o wted' od%adn#2 w Ldwi" Paster i Ro-ercie Koc+ w'wo'wacz' "westii
naj-ardziej zasadniczej d!a (rz'sz'c+ dziej)w %!o-0 Rozw)j -a"terio!o%ii& mi"ro-io!o%ii
oraz immno!o%ii s(owodowa s"t"i o!-rz'mie& j znane& !ecz w da!sz'm ci#%
nieo-!icza!ne0 8o do$wiadczenie& wca!e zreszt# nie odoso-nione& (owinno -'o
mit'%j#co w('n#2 na od"r'wc)w (raw rze"omo rz#dz#c'c+ !osami !dz"o$ci& (ocz'2
o sta!e istniej#cej mo!iwo$ci zas"ocze,0 8a"ic+ na (rz'"ad& ja" z(enie dzi$ racjona!n'
(o%!#d& e w'wodz#ca si* od od"r'2 Pastera i Koc+a (ro-!emat'"a te nie jest nicz'm
a-so!tn'm i ostateczn'm& s"oro ws()czesna tec+ni"a (ozwa!a na -ardzo w'datne
zred"owanie za!dnienia ziemi& i to w czasie nader "r)t"im0
107
8a ostatnia (ers(e"t'wa nie mie$cia si* w adnej z dot'c+czasow'c+ wizji& "t)re
trze-a stanowczo odr)nia2 od wiedz'0 8ermin :+istoria; wo!no nam 'wa2 t'!"o ja"o
rzeczowni"a (os(o!ite%o& (isane%o ocz'wi$cie z maej !iter' i odnosz#ce%o si* do .a"t)w
do"onan'c+0 De &&S; na (ocz#t" te%o sowa (owinno dziaa2 ja" s'%na
ostrze%awcz'0 Za(owiada -owiem cz'nno$2 o%romnie (odo-n# do w'stawiania we"s!i o
z(enie w#t(!iw'm (o"r'ci& cz'!i do (ost*(" (rzewidziane%o (rzez wsz'st"ie "ode"s'
"arne "raj)w c'wi!izowan'c+0 Poniewa jedna" "ode"s' owe odnosz# si* do os)-
(r'watn'c+& nie ma w nic+ wzmian"i o ta"iej ewenta!no$ci& e w'stawca we"s!a najmje
zaraz znaczne si' (o!ic'jne& a to w ce! (i!nowania& -' wierz'cie!e nie t'!"o nie
(omina!i si* o za(at*& !ecz sami trz'm'wa!i ws(omnian'c+ (o!icjant)w0
1'!i$m' niedawno $wiad"ami ener%icznie (rowadzonej a"cji& maj#cej na ce!
re%!owanie dziej)w "ont'nent na naj-!isze t'si#c!ecie6wed% o"re$!onej wizji0
Pr)-a trwaa (rzez !at trz'na$cie t'!"o 6 na szcz*$cieO 6 !ecz "osztowaa "i!"adziesi#t
mi!ion)w istnie, !dz"ic+0
Nie t'!"o wiedza o s(oecze,stwie& !ecz i ca' nasz doro-e" nosi c+ara"ter
+istor'czn'0 Po ziems" rzecz' -ior#c& to +istoria6ta (os(o!ita& wi*c rzecz'wista6
stworz'a et'"* i mora!no$2& (ojecie ojcz'zn' i w'o-raenie o !dz"o$ci0 Jest to
ocz'wi$cie doro-e" od dos"onao$ci niezmiernie od!e%'& co (ozna2 atwo nie t'!e (rzez
mierzenie %o o"ciem ideo!o%ii& i!e (o t'm nies(orn'm .a"cie& e zna"omitej wi*"szo$ci
!dzi niez-'t w'%odnie& nawet z(enie 5!e 'je si* wci# na $wiecie0 Jed'n#
nie.aszowan# "onieczno$ci# +istor'czn# jest niestanna na(rawa stan (osiadania0
Re.ormowanie nie moe si* ni%d' s"o,cz'2& ono stanowi istot* t'c+ (ro%ram)w& "t)r'm
warto s'20 Po!e%aj# one w %rncie rzecz' na d#eni do (rawdziwe%o zmniejszania
r)nic mi*dz' !d5mi 6 na wsz'st"ic+ -ez w'j#t" (o!ac+0
W ocz'wist' s(os)- niez%odna z t'm zaoeniem jest ta"a s'tacja& w "t)rej
nie!iczna %r(a os)- W imi* najsz!ac+etniejsz'c+ c+ocia-' wizji tworz' i s"tecznie
za%arnia na sw)j 'te" (rz'wi!ej roz"az'wania s#dom 6 (ozostae mi!ion' !dzi trac#
(rawo do o-ron'0 Na!e' rozsta2 si* z (rz'jemn'm zdzeniem& e nier)wno$ci
maj#t"owe !- rozmait' stosne" do $rod")w (rod"cji s# jed'n'm 5r)dem
108
nies(rawied!iwo$ci0
Wiedza o +istorii (rz'nosi nie"ied' wnios"i nadaj#ce si* do teoret'czne%o
(or)wnania z od"r'ciami (rz'rodnicz'mi0 Prace -adawcze Pastera i Koc+a da' mi*dz'
inn'mi ten s"te" (ra"t'czn'& e c+irr%iem& "t)r' -' zanied-a m'cia doni i
w'dez'n.e"owania narz*dzi (rzed o(eracj#& zajmie si* (ro"rator0 Nic niestet' nie
za-ez(iecza o%) (rzed dziaaczami (o!it'czn'mi odrzcaj#c'mi zasad* (odzia wadz
i niestannej "ontro!i s(oecznej nad nimi0 8'mczasem za$ znacznie starsze od
Montes"isza do$wiadczenie +istorii (ozwa!a stwierdzi2& e s"oncentrowana i
(oz-awiona +am!ca wszec+wadza s"t"je r)wnie -o%o ja" w'(szczone na swo-od*
zaraz"i t*ca0 Moe nawet s(rawniej& s"oro w // st!eci (rz'szo z ms do stworzenia
(oj*cia :z-rodni (rzeciw !dz"o$ci;0
Ksi#"a ta m)wia o ta"ic+& co z-'tnio mij#c wasne wizje zdradzi!i (ro%ram
re.ormators"i& oraz o ta"ic+& co na(i*tnowani ja"o wstecznic' i z-rodniarze -'!i m
wa$ciwie wierni0
109