230| FOLIA LITTERARIA POLONICA 1 (15) 2012

Joanna Dembiska-Pawelec

Danse moriendi. O muzyczno-tanatologicznych aspektach pnej

twrczoci lirycznej Jarosawa Marka Rymkiewicza

W ostatnich trzech zbiorach wierszy Jarosawa Marka Rymkiewicza Znak

niejasny, ba pywa; Zachd soca w Milanwku i Do widzenia gawrony1 wiatem przedstawionym wikszoci wierszy uczyni poeta ogrd w Milanwku.
W Posowiu do zbioru Zachd soca w Milanwku Ryszard Przybylski przestrzega: Biada temu, kto pomyli, e ten ogrd rozpociera si w rzeczywistym
Milanwku2. W przestrzeni ogrodu, pojmowanej jako locus amoenus3, podmiot
poeta poznaje bytu tajemnicz mow oraz moe dojrze co co dostrzega
wycznie poeta. Poznanie, ktre stamtd wynosi, pozwala mu przede
wszystkim na wniknicie w tajemnic mierci, gdy jak mwi w jednym
z utworw Moja pie jest zrobiona ze mierci i z paczu (ZsM, 15).
W cigu wielu lat twrczoci ogrd Rymkiewicza ulega stopniowej przemianie. Oniryczne Elizjum i gaj ardeski przeksztaciy si w rwnie senny
ogrd w Milanwku. Jednoczenie, jak zauwaa Andrzej Kotliski, dokonaa
si take redukcja ornitologiczna: w miejsce ptakw piewajcych sowikw, drozdw, kosw, szczygw i szpakw pojawiy si ptaki zowrbne
sroki, kawki, a przede wszystkim gawrony. Zanikanie melicznoci piewajcych ptakw-poetw, podkrela badacz, zwizane jest z ugruntowaniem si
postawy filozoficznej i liryki refleksyjnej4. Dowiadczanie przestrzeni ogrodu
w Milanwku prowadzi Rymkiewicza przede wszystkim do rozpoznawania
filozofii mierci. Wspczenie procesowi jej zgbiania nieodcznie towarzyszy muzyka.
W rozmowie z Bohdanem Pociejem Jarosaw Marek Rymkiewicz zaznacza: poprzez poezj, poprzez muzyk, poprzez koncert wiolonczelowy Schumana, czy Sonety do Orfeusza Rilkego uzyskujemy przeczucie, e nasze dowiadczenie jest szersze ni nam si wydaje5. To przeczucie w poezji autora Do
widzenia gawrony przybiera charakter tanatologiczny. W utworze Wecie te wiersze mowa jest o takim transgresywnym dowiadczeniu poetyckim:
1 W niniejszym szkicu cytaty z utworw Jarosawa Marka Rymkiewicza oznaczone s nastpujcymi skrtami: Znb Znak niejasny, ba pywa, Warszawa 1999; ZsM Zachd soca w Milanwku, Warszawa 2002; Dwg Do widzenia gawrony, Warszawa 2004. W nawiasie po oznaczeniu
skrtu podany jest take numer strony.
2 R. Przybylski, Posowie, [w:] J. M. Rymkiewicz, Zachd soca w Milanwku, Warszawa 2002, s. 67.
3 E. R. Curtius, Literatura europejska i aciskie redniowiecze, prze. i oprac. A. Borowski, Krakw
1997, s. 199209.
4A. Kotliski, Co sycha w Milanwku?, [w:] wiat przez pryzmat Ja. Studia i interpretacje, red.
B. Gontarz, M. Krakowiak, Katowice 2006, s. 3949.
5 J. M. Rymkiewicz, Rozmowa z Bohdanem Pociejem (1999), [w:] Rozmowy polskie w latach 19952008,
Warszawa 2009, s. 26.

Danse moriendi. O muzyczno-tanatologicznych aspektach pnej |231

Bo ja od mierci mam to dla was dane
[...]
Bo ja wam mwi a wy nie suchacie
I kto wam powie jak umiera macie
Bo ja tam byem tak jak tu si bywa
I kto z was umar wiem jak si nazywa
[...]
Wecie te wiersze wecie z nich co chcecie
I niech wam mwi e wy te umrzecie
(Wecie te wiersze, Mdp, 13).

W akcie poznania poetyckiego, powiadczonego osobistym przeyciem, tym,

co dostrzega wycznie poeta, jest tajemnica mierci, ktra objawia mu si
jako wci dokonujcy si proces umierania. W liryce autora Zachodu soca
w Milanwku mier okazuje si nie tylko aktem gwatownego zerwania i unieobecnienia, ale take procesem umierania6. Rymkiewicz wierny sowom w.
Pawa, ktry pisa: Tak ja codziennie umieram (I Kor 15, 31), oraz barokowym metafizykom, rozciga zjawisko umierania na okres caego istnienia
i nieistnienia. Miedzy yciem a mierci nie ma adnych granic zapisywa
w wierszu Higher Walton, Lancashire, kwiecie 1912 roku ((Dwg, 59). W takim
ujciu czowiek jawi si jako wdrowiec do nicoci (ZsM, 33), a ycie podajce do kresu istnienia jest cigym wdrowaniem, jak ukazuje to wiersz Wdruj
lndler pogrzebowy:
Wdruj midzy jabonie midzy polne liwy
Tam gdzie jeyny kwitn ywy lub nieywy
Za ycia lub po mierci to nie ma rnicy
Midzy sady umare w tamtej okolicy
(Wdruj lndler pogrzebowy, ZsM, 58).

Nie przypadkiem w tytule wiersza sowo lndler, oznaczajce dawny taniec,

przywouje kontekst muzyczny. W caej poezji Rymkiewicza bowiem problematyka mierci bardzo cile powizana jest ze sfer muzyki. Autor tomu Znak
niejasny, ba pywa wielokrotnie przywouje nazwiska kompozytorw, dyrygentw, wykonawcw, w tekst wiersza wplata tytuy bd aluzje do utworw
muzycznych, posuguje si terminami z zakresu muzykologii 7. Jednak w pnej
twrczoci zwizek z muzyk nie ogranicza si do semiologicznych rekwizytw, jest znacznie gbszy.
W rozmowie z Bohdanem Pociejem Jarosaw Marek Rymkiewicz podejmowa zagadnienie muzyki i ukazywa jej zwizki z poezj. Wskazujc wsplnot
rde, z ktrych wypywaj obie sztuki, podkrela jednoczenie, e muzyka jest
6 Rozrnienie faktu mierci (death) oraz procesu umierania (dying) wprowadziy prace Elisabeth
Kbler-Ross. Por. M. Vovelle, mier w cywilizacji Zachodu. Od roku 1300 po wspczesno, prze.
T. Swoboda, M. Ochab, M. SawiczewskaLorkowska, D. Senczyszyn, Gdask 2004, s. 711.
7 Na niektre aspekty muzycznoci obecne w wierszach J. M. Rymkiewicza wskazuje
M. Woniak-abieniec, Klasyk i metafizyka. O poezji Jarosawa Marka Rymkiewicza, Krakw 2002.

232| Joanna Dembiska-Pawelec

zupenie innym sposobem pojmowania i przyjmowania wiata. T odrbno
charakteryzowa nastpujco:
muzyka jest ze wszystkich sposobw ludzkiego rozpoznania [...] sposobem najwnikliwszym, poprzez ktry to nasze rozpoznanie idzie najdalej, poprzez ktry
okrelenie ludzkiego miejsca w istnieniu najlepiej si udaje. Ani w filozofii, ani
w poezji [...] to si nie udaje tak dobrze, jak w muzyce. [...] muzyka jest blisza
pierwotnoci naszego istnieniowego dowiadczenia [] schodzi gbiej w ciemno istnienia. [...] obcujc z ni atwiej docieramy do fundamentw naszego tutejszego dowiadczenia yciowego8.

Ta pozawerbalna zdolno muzyki sprawia, e ma ona lepszy dostp do istoty

bytu. Jak przypuszcza Rymkiewicz, moe by tak, e nasz jzyk nie wyprowadza nas z naszego istnienia, tylko wanie zamyka nas w naszym istnieniu.
Brak jzyka moe poszerza i pogbia istnienie 9. I dlatego, jak mwi, muzyka jest ciemniejsza ni poezja10. Sztuka sowa nie moe zatem odci si od
muzycznych rde, ktre prowadz j w stron ciemnoci bytu. Powizanie
poezji z muzyk pozwala jej dociera w te rejony istnienia, ktre wyrazi mona ju tylko przeczuciem. Signicie przez ni do rde muzycznych jest bardzo cenne, inspirujce, wrcz niezbywalne, pozwala bowiem przekroczy wice j granice, jak podkrela Rymkiewicz, muzyka wyprowadza poezj ze
sfery rozumienia, sytuuje j poza obszarem zajmowanym przez rozum 11. Proces zagbiania si w ciemnoci bytu, nasycony elementami muzycznymi, nadaje zatem twrczoci lirycznej charakter pozaracjonalny i oniryczny, a w konsekwencji take tanatologiczny.
Podanie do ciemnoci bytu prowadzi bowiem nieuchronnie do spotkania
mierci, ktra bywa rdem artystycznych inspiracji. mier, umieranie, a wic
take nico mwi Rymkiewicz od tego czsto w sztuce wszystko si zaczyna12. Dowiadczenie mierci bdce rdem muzycznej ekspresji ukazane
jest w wierszu zatytuowanym Pikna mynarka, w ktrym czytamy:
Muzyka jest ze mierci o piosenki mie
[...]
Muzyka jest ze mierci i do mierci wzywa
(Pikna mynarka, ZsM, 15).

Zwizek muzyki ze mierci jest niemal nierozdzielny w poezji Rymkiewicza

i pojawia si czsto w jego utworach. W Ogrodzie w Milanwku, koniec wrzenia
przeczucie zbliajcej si mierci powizane jest z odniesieniem muzycznym:
Ju na paluszkach idzie nieistnienie
Sycha gawronw aosne skrzeczenie
J. M. Rymkiewicz, Rozmowa z Bohdanem Pociejem (1999), dz. cyt., s. 59.
Tame, s. 69.
10 Tame, s. 60.
11 Tame, s. 58.
12 Tame, s. 74.
8
9

Danse moriendi. O muzyczno-tanatologicznych aspektach pnej |233

[...]
A ja w ogrodzie wsparty na opacie
(Jak w Beethovena ostatniej sonacie)
sysz jak stpa miertelne stpanie
(Ogrd w Milanwku, koniec wrzenia, Znb, 2829).

W wierszu zatytuowanym Kto piewa pie Schuberta pie towarzyszy miertelnej drodze zmarego:
Kto piewa pie Schuberta gdzie nie ma nikogo
Wdrowiec do nicoci idzie len drog
(ZsM, 33).

Muzyka powizana ze mierci pojawia si take w utworze Ogrd w Milanwku palenie gazi:
smy kwartet Dymitra graj cztery grusze
[...]
Jeszcze przyjrzyj si wiatu popatrz si z wysoka
Na te grusze derenie sosenki kochane
smy kwartet do mierci gra ci Niewidziane
(Ogrd w Milanwku palenie gazi, ZsM, 3940).

Muzyka zdolna jest wyrazi mroczne przeczucie mierci, to, co jest Niewidziane, co wymyka si ludzkiemu dowiadczeniu i racjonalnoci poznania.
Przeycia tego nie mona zobaczy, mona je jedynie przeczuwa.
W poezji Rymkiewicza podanie do kresu nieistnienia, wdrowanie do
nicoci metaforycznie ujte jest w posta taca walca lub lndlera, jak we
wspomnianym ju wierszu Wdruj lndler pogrzebowy (ZsM, 58). W tytule
utworu uyta zostaa nazwa austriackiego taca o charakterze wolnego walca,
popularnego na przeomie XVIII i XIX wieku 13. Rymkiewicz przywoa nazw
lndlera, ktr zczy z zarysowanym w wierszu odwoaniem do motywu
danse macabre:
Wdruj midzy jabonie midzy polne liwy
Tam gdzie jeyny kwitn ywy lub nieywy
Za ycia lub po mierci to nie ma rnicy
[...]
Tam gdzie na czkach tacz wiosny i jesienie
[...]
Midzy jabonie liwy i midzy zajczki
Te co nieywe tacz tam na rodku czki
13 The Oxford Dictionary of Music, red. M. Kennedy, New York 1997, s. 439; Encyklopedia muzyki,
red. A. Chodkowski, Warszawa 2001, s. 488. Lndlera komponowali wspominani wielokrotnie
w poezji Rymkiewicza: W. A. Mozart, L. van Beethoven oraz F. Schubert.

234| Joanna Dembiska-Pawelec

Zajczki lisy krety i inne zjawiska
Wdruj po dugim yciu ujrzysz je tam z bliska
[...]
To wanie twoje ycie taczy tam nieywe
[...]
Kret gra na skrzypcach to jest lndler pogrzebowy
(Wdruj lndler pogrzebowy, ZsM, 5859).

Motyw danse macabre pojawia si ju wczeniej w twrczoci Rymkiewicza

w tomie Co to jest drozd, pniej w Thema regium, wwczas jednak zawsze
w barokowym kontekcie poezji ksidza Jzefa Baki. W pniejszej twrczoci
danse macabre zmieni swj charakter, zosta przeksztacony w taniec podania
ku nicoci, taniec umierania. Analogicznie do opisanej przez Philippea Arisa
tradycji artes moriendi14, mona by w taniec nazwa danse moriendi. Przez Rymkiewicza przedstawiony zosta w rytmie walca i jego wolniejszej postaci, czyli
lndlera: Wdruj a reszta jako sama si uoy [...] to jest lndler pogrzebowy tumaczy podmiot (ZsM, 59). ycie jest tanecznym korowodem mierci,
jak mwi wiersz Zagajnik, Jeste par do pary tym co taczy w parze (Dwg, 62).
W wierszu Schubert przeczucie nadchodzcej mierci ma take odniesienia
taneczne: Chce gra walca na ostatniej mojej strunie [...] Ju std idcie bo ta
struna ju zerwana (Thr, 30). Zerwana struna jak przecita przez Mojry ni
ycia wycisza muzyk i staje si znakiem mierci. Ale taniec nie ustaje wraz
z zakoczeniem ycia, Taczy walca po mierci to jest obowizek czytamy w utworze Musetta walc (Dwg, 63). Taniec towarzyszy take pomiertnej
drodze zmarego, jak w Padziernikowym wierszyku dla Antonina Dworzaka i Jzefiny Czermakowej:
To jest wierszyk dla umarej Jzefiny
Ktra miaa ale nie ma ju przyczyny
[...]
Tam za trumn ona walca taczy boso
Po andante jak w kwintetach jest furioso
mier po yciu po allegro dumka blada
I do grobu w biaej sukni j si wkada
[...]
Jzefina ju pomiertna Jzefina
O jak sodko ona w walcu si przegina
(Padziernikowy wierszyk dla Antonina Dworzaka i Jzefiny Czermakowej, ZsM, 1920).

Zwizek mierci z muzyk i poezj ukazuje take wiersz zatytuowany Ogrd

w Milanwku, jesienna pie wisielca. Przywoana w nim tragiczna i mroczna,
ostatnia sonata c-moll op. 111 Ludwiga van Beethovena wywouje przeczucie
ciemnej gbi istnienia i otwiera perspektyw mierci: I znw Beethoven wraca
ostatnia sonata / Miny te co miay min tutaj lata. Muzyka sonaty forte14

P. Aris, Czowiek i mier, prze. E. Bkowska, Warszawa 1992, s. 114116.

Danse moriendi. O muzyczno-tanatologicznych aspektach pnej |235

pianowej zostaa ponadto ukazana w powizaniu z wymiarem kosmosu. Jak
bowiem przekonuje Rymkiewicz:
najwiksi kompozytorzy i najwiksi poeci mijajcego wieku zachowali zwizek
z muzyk wiata, nawet z muzyk kosmosu. [...] byli gboko zakorzenieni
w czym, co mona by nazwa muzycznoci wiata czy muzycznoci istnienia15.

Autor Zachodu soca w Milanwku siga rwnie do tych odwiecznych rde.

W Ogrodzie w Milanwku, jesiennej pieni wisielca moemy przeczyta:
Kosmosie o kosmosie guchy Beethovenie
Gdyby ty sysza swoje okropne skrzypienie
(Ogrd w Milanwku, jesienna pie wisielca, Dwg, 30).

Muzyk postrzega si w tym wierszu, podobnie jak dziao si to od czasw pitagorejskich, jako element kosmosu, muzyczn harmoni sfer, dusz wiata.
W monumentalnej pracy zatytuowanej Muzyka staroytnej Grecji Martin L. West
zauwaa, e w tradycji antycznej
zjawiska muzyczne dostarczay poj i wzorw, ktre mona byo rozciga na kosmologi ogln. [...] Cay kosmos, sfery planet i gwiazd oraz porzdek ich obrotw mona byo traktowa jak ogromny instrument muzyczny, ktrego kady element jest nastrojony wedle tego samego schematu proporcji, ktry panuje w naszej
ziemskiej muzyce16.

W wierszach Rymkiewicza rwnie istnieje nierozerwalny zwizek midzy

kreniem kosmosu a dwikiem gosu, sowem pieni i rytmem taca.
W wierszu Ogrd w Milanwku, jesienna pie wisielca wejrzenie w kosmiczn
sfer i wsuchanie w jej muzyk pozwala pozna tajemnic ycia nieustannie
zagroonego przez mier, jej sta obecno otaczajc ziemskie istnienie:
Czarne skrzydo muzyki wok ycia lata
[...]
Czarne skrzydo muzyki jej czarne welony
(Ogrd w Milanwku, jesienna pie wisielca, Dwg, 30).

Czarne skrzydo przywouje posta Tanatosa, wadc umarych ubranego

w czer, ktry bezgonie zlatuje na czarnych skrzydach, przynoszc mier. Tak
ukazany zosta w tragedii Eurypidesa zatytuowanej Alkestis. Zgodnie z greckim
mitem Herakles wyrwa Tanatosowi pic Alkestis, ktra spowita bya w czarne
welony. Do tego wizerunku boga mierci o czarnych skrzydach powracaj take
opery Georga Friedricha Haendla oraz Christopha Willibalda Glucka, ktrych
libretta oparte zostay na greckim micie o Admecie i Alkestis17.
J. M. Rymkiewicz, Rozmowa z Bohdanem Pociejem (1999), dz. cyt., s. 5758.
M. L. West, Muzyka staroytnej Grecji, prze. A. Maciejewska, M. Kaziski, Krakw 2003, s. 250.
17 Opera G. F. Haendla nosi tytu Admeto re diTessaglia, za Ch. W. Glucka Alcesta. Poprzez nawizanie do greckiego mitu o Tanatosie, do ktrego napisane zostay libretta, oraz do opery,
w wierszu Rymkiewicza Ogrd w Milanwku, jesienna pie wisielca ksztatuje si pogbiony, tematycznie podkrelony zwizek z muzyk.
15
16

236| Joanna Dembiska-Pawelec

W Ogrodzie w Milanwku, jesiennej pieni wisielca podmiot mwicy w archaicznej postaci sobowtra, cienia, zjawy zmarego 18, doznaje widzenia
i muzycznego wtajemniczenia. Staje si on wiadkiem wyaniajcej si tajemnicy, dostrzegajc Czarne skrzydo muzyki jej czarne welony:
Ja wisielec syszaem muzyk przestrzeni
[...]
Ja wisielec widziaem z mojego ukrycia
Czarne skrzydo to ktre kry wok ycia
Czarne skrzydo lecce znikd spoza wiata
(Ogrd w Milanwku, jesienna pie wisielca, Dwg, 30).

Podobnie jak posta Tanatosa przybywajca z obszaru nocy, milczenia i mgy,

w wierszu Rymkiewicza mier jest si pojawiajc si spoza wiata, ktra
zowrogo kry wok ycia i otacza je jak nico spowijajca istnienie. Krenie jej dokonuje si w kosmicznym rytmie wszelkiego ycia, w takt muzyki
przestrzeni. mier zatem immanentnie przynaley do istnienia, jest niejako
wkomponowana w prawa wszechwiata.
Nadziemsk sfer muzycznej harmonii, w ktrej pobrzmiewa mroczna zapowied powszechnego zamierania, ukazuje rwnie wiersz Ogrd w Milanwku, koniec listopada. Przywoana posta Vivaldiego i nastrj wiersza przywodz
na myl czwarty z jego koncertw z cyklu Pory roku, czyli Inverno (Zima)19:
nieg ju pada przez ogrd idzie zima sroga
Kosmos jest jak Vivaldi i nie ma tam Boga
Zima szara krlowa idzie w szarych szatach
Wok niej czarny gawron jej posaniec lata
[...]
Wielki kosmos muzyka z wielkiego milczenia
(Ogrd w Milanwku, koniec listopada, ZsM, 3536).

Muzyka kosmicznej przestrzeni powizana ze sfer tanatologiczn obecna jest

take w wierszu Ogrd w Milanwku. Trauermarsch. Wie ein Kondukt. Jak u Mahlera. Ukazane w nim zostao egzystencjalne podanie do mierci, metaforycznie ujte jako posuwajcy si pogrzebowy kondukt w swym istnieniu zakochany:
Idzie kondukt pacze wrzesie oszroniony
Niewidzialne zewszd rycz mu puzony
18 Na temat pojcia sobowtra w dawnych wierzeniach dotyczcych mierci pisze M. Vovelle,
dz. cyt., s. 6975.
19 Warto wspomnie take o pierwotnie literackiej inspiracji Pr roku Vivaldiego, o czterech sonetach anonimowego autora, ktre stay si rodzajem motta dla utworu muzycznego. Czwarty z sonetw zatytuowany LInverno (Zima, prze. K. Lipka) odwouje si, odmiennie jednak ni wiersz
Rymkiewicza, do tradycji antycznej, wprowadzajc mityczn posta wiatru Boreasza. Na ten temat
zob. K. Lipka, Zawody porzdku z fantazj, Canor 1998, nr 23. Za wskazanie tego kontekstu dzikuj Jerzemu Winiewskiemu.

Danse moriendi. O muzyczno-tanatologicznych aspektach pnej |237

[...]
Idzie kondukt jest muzyka gdzie w kosmosie
Jeszcze chwil nie poganiaj mnie mj losie
(Ogrd w Milanwku. Trauermarsch. Wie ein Kondukt. Jak u Mahlera, Znb, 55).

Muzyka kosmosu wspistniejca i wspgrajca z procesami istnienia zmierzajcymi do mierci metaforycznie wyraona zostaa poprzez Trauermarsch z V
Symfonii Gustava Mahlera. Nie jest moe bez znaczenia fakt, e wanie ten
kompozytor przywrci w XX wieku w swoich utworach dawny rytm lndlera20. Danse moriendi taczony wraz z muzyk kosmosu ukazany zostay take
w wierszu Ogrd w Milanwku, w okamgnieniu:
Wszystko znika w okamgnieniu w osupieniu
[...]
Jee krety oraz wrble wszystko znika
Co za walczyk! Planetarna to muzyka
[...]
Siwe pliszki albo ziby i czyyki
Jak obroty planetarnej harmoniki
[...]
Stoj sosna i daglezja wszystko znika
Szostakowicz! niech on zagra nam walczyka!
[...]
Szostakowicz jego polki i galopy!
I demony kosmos rzuc nam pod stopy!
(Ogrd w Milanwku, w okamgnieniu, Znb, 3536).

Nawrotowy rytm walca, ktry odtwarza obroty planetarnej harmoniki, ksztatujce muzyk kosmosu, staje si symbolicznym ujciem rytmu ycia, istnienia
wprzgnitego w koowy rytm natury. Harmonia kosmosu, zgodnie z ktr
uporzdkowany pozostaje cay wszechwiat, jak mawiali pitagorejczycy, jest
rdem, ktre ogarnia korzenie wiecznej natury21. Taneczne we krwi we
nie kry nasze koo, czytamy w wierszu Ariadna w Knossos (Dwg, 72).
W podobny taneczny sposb ukazany zosta rytm istnienia w wierszu Zagajnik:
Jesie to wielkie koo ty chodzisz w tym kole
Jeste tam par brzzek jey i dereni
Jeste w kole i jeste koem tej jesieni
(Zagajnik, Dwg, 62).

Nawrotowy rytm wiecznego koa natury, ktremu podlega wszelkie istnienie,

ukazany zosta w postaci taca. Nietrudno wskaza prekursorw takiego ujcia
ludzkiej egzystencji, przede wszystkim Bolesawa Lemiana i Friedricha Nietzschego, twrcw wyjtkowo wanych dla samego Rymkiewicza. W poezji
The Oxford Dictionary of Music, dz. cyt., s. 493.
Sekstus Empiryk, Przeciw logikom; cyt. za: P. wiercz, Jedno wieloci. wiat, czowiek, pastwo
w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego, Katowice 2008, s. 175.
20
21

238| Joanna Dembiska-Pawelec

Lemiana, midzy innymi w wierszu Ciao me, wklte w korowd istnienia ycie
staje si tacem dokonujcym si w rytm porzdku wszechwiata. Oto pocztkowy fragment utworu:
Ciao me, wklte w korowd istnienia,
Wzruszone socem od stp a do gw,
Zna ruchy dziwne i znieruchomienia,
Ktre ze w piewie przechodz do sw.
Zna plsy gwiezdne, wszechwiatw taneczno
I wir i turkot rozszalaych jazd 22.

W ksice Lemian. Encyklopedia Jarosaw Marek Rymkiewicz zastanawia si

nad rol taca w poezji autora Dziejby lenej. O tym tajemniczym i gboko
istotowym zjawisku pisa nastpujco:
ycie taczy chcc nie chcc, taczy, poniewa jest yciem, a bdc yciem, jest [...]
tanecznie poruszane przez co, co w nim nieuchronnie i odwiecznie tkwi i co
o nim, wanie w takim tanecznym sposobie, stanowi. [...] ycie czyoby si z tacem (a taniec czyby si z yciem) w sposb nieunikniony i ycie byoby do taca
przez samo siebie przymuszane, byoby do tego, eby taczy, by tacem, ze
swej istoty powoane23.

To wnikliwe rozpoznanie istoty taca w poezji Lemiana, w przekonaniu autora Encyklopedii, pozostaje z koniecznoci niedopowiedziane, tajemnicze i wieloznaczne, ze swej natury nie do koca wyjanione.
Z kolei na temat problematyki taca jako istoty ycia w filozoficznej koncepcji Nietzschego wypowiada si Rymkiewicz nastpujco:
ycie taczy [...] bo to jest konieczne, bo tak wanie mu kae jego nieznana mdro, czyli (mwic troch inaczej) ycie jest w Tako rzecze Zaratustra taczone
i taczce ze swojej (yciowej) tanecznej istoty24.

Zarwno u Lemiana, jak i Nietzschego istota ycia przejawia si poprzez rytm

taca, koo wiecznego powrotu. Postrzeganie egzystencji przez pryzmat korowodu istnienia, wczonego w rytm natury, w krenie kosmosu, znajduje take odzwierciedlenie w utworach Rymkiewicza. Jednak we wasnej twrczoci
lirycznej symbolice taca nadaje on nieco odmienne znaczenie. W kontekcie
filozofii Nietzschego pojawia si zagadnienie taca w wierszu zatytuowanym
Chodcie do mnie wiewirki:
Chodcie do mnie wiewirki brzzki i wy aby
Nie jestem jak ten Nietzsche co pogardza sabym
Jak wy te jestem zwierz napenione groz
Bdziemy taczy razem largo capriccioso
22
23
24

B. Lemian, Poezje wybrane, oprac. J. Trznadel, Wrocaw 1983, s. 267.

J. M. Rymkiewicz, Lemian. Encyklopedia, Warszawa 2001, s. 352.
Tame, s. 353.

Danse moriendi. O muzyczno-tanatologicznych aspektach pnej |239

[...]
Uroczysty nasz taniec od potu do potu
Na ukos i dokoa ale bez powrotu
(Chodcie do mnie wiewirki, Dwg, 47).

W wierszu Rymkiewicza ukazany taniec ycia nie ma ywioowego charakteru

dionizyjskiego, prowadzcego do upojenia bosk si yciow, jak w Tako rzecze
Zaratustra, gdzie moemy przeczyta: Teraz lekki jestem, teraz bujam, teraz
widz siebie przed sob, teraz taczy Bg jaki przeze mnie 25. W Chodcie do
mnie wiewirki ukazany danse moriendi nazwany zosta largo capriccioso,
oznacza zatem tempo szerokiego, bardzo wolnego, fantazyjnego taca, jakiego
mona si spodziewa w przesuwajcym si odwiecznie kole jesieni. Nie jest
doznaniem wycznie ludzkim, ale okazuje si powszechnym przeyciem
wszystkich istnie. Rymkiewicz wyraa bowiem przekonanie o wsplnym dowiadczeniu, ktre nazywa rdowym:
niewtpliwie istnieje jakie wsplne rdowe dowiadczenie, to znaczy dowiadczenie, ktre tajemniczo czy nas z innymi istnieniami, poprzez ktre wykraczamy
poza nasz gatunek [...] wsplne jest dowiadczenie nicoci26.

W Chodcie do mnie wiewirki taczony wsplnie z caym istnieniem danse moriendi jawi si (LUB: objawia si) nie jako taniec wiecznego powrotu, ale podanie bez powrotu do ostatecznego kresu, ktry jest mierci, nicoci, ale
by moe stanie si take odmienionym yciem.
Poezji powizanej z muzyk i kosmicznym rytmem natury nadaje Rymkiewicz szczeglne znaczenie, postrzega w niej szans ocalenia poprzez pami.
Rol, ktr speniaa dawniej twrczo literacka, przeja obecnie poezja zakorzeniona w muzycznoci wiata czy bardziej w muzycznoci istnienia. Padziernikowy wierszyk dla Antonina Dworzaka i Jzefiny Czermakowej ukazuje ten silny
zwizek muzyki, mierci i poezji, ktra przemienia ycie w ba:
Jzefina w biaej sukni Czermakowa
I do ziemi jak do bani j si chowa
Jeszcze chwilk jeszcze powiedz e mnie kochasz
mier jest bani i jak w bani tam si szlocha
[...]
Twarz pknita jej krew zielsko pije wanie
mier jest bani i zy pyn przez te banie
(Padziernikowy wierszyk dla Antonina Dworzaka i Jzefiny Czermakowej, ZsM, 1920).

Istnienie czowieka naznaczone jest kresem mierci, wymiarem nicoci, ktremu przeciwstawi mona jedynie pami zawart w bani. Egzystencjalny
moment mierci moe by progiem metamorfozy tekstowej. Mediatorem tej
przestrzeni pozostaje sen: takie we nie masz widzenie, mwi podmiot. Oni25 F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra. Ksika dla wszystkich i dla nikogo, prze. W. Berent, Pozna
2005, s. 35.
26 J. M. Rymkiewicz, Rozmowa z Bohdanem Pociejem (1999), dz. cyt., s. 70.

240| Joanna Dembiska-Pawelec

ryczn, baniow opowie wspomaga musi jednak muzyka, std proba mwicego ja: Jeszcze skrzypek gra w cyprysach melodyjk [...] We skrzypeczki co jej zagraj nad mogi. Bowiem jedynie rytm muzyki potrafi przechowa strumie ycia, energi istnienia: Po andante jak w kwintetach jest
furioso // mier po yciu po allegro dumka blada. Zespolenie poezji z muzyk przetworzone procesem onirycznym, ktry nadaje egzystencji charakter
bani i taca, potrafi przeciwstawi si mierci i zapomnieniu, przechowa pami o yciu. Std w zakoczeniu wiersza pojawia si taka oto scena:
Jzefina ju pomiertna Jzefina
O jak sodko ona w tacu si przegina
Jeszcze tylko sycha wielkie serca bicie
Spoza trumny kiedy cmentarz jest w zenicie
Spoza wstek i cyprysw spoza ciany
I walc sycha na ostatniej strunie grany
(Padziernikowy wierszyk dla Antonina Dworzaka i Jzefiny Czermakowej, ZsM, 1920).

Problematyka zespolenia sowa z muzyk, prowadzca do nadania trwaoci

wytworom kultury, obecna jest take w wierszu zatytuowanym Pikna mynarka. Ukazany zostaje w nim nierozerwalny zwizek mieci z muzyk i poezj:
Muzyka jest ze mierci o piosenki mie
[...]
Muzyka jest ze mierci i do mierci wzywa
[...]
Moja pie jest zrobiona ze mierci i z paczu
I wanie tyle znaczy ile zy tu znacz
(Pikna mynarka, ZsM, 15).

W Piknej mynarce Rymkiewicza pojawia si nawizanie do cyklu pieni Franza

Schuberta zatytuowanych Die schne Mllerin, komponowanych do wierszy
Wilhelma Mllera. Przywoanie muzycznych kompozycji z okresu romantyzmu napisanych do tekstw lirycznych, tworzy we wspczesnym wierszu
zoon konstrukcj palimpsestow sytuujc si na pograniczu sztuk27. Wzajemne odniesienia literackie i muzyczne, powstajce midzy twrczoci Schuberta, Mllera i Rymkiewicza, ukazuj nieprzemijaln warto pieni, ktre
wymykaj si unicestwiajcemu dziaaniu czasu. Std utrzymana niemal
w romantycznej tradycji wiara podmiotu: pie wynios z czasu w jakie czasy inne. W Piknej mynarce, podobnie jak w Padziernikowym wierszyku dla Antonina Dworzaka i Jzefiny Czermakowej, artystyczn trwao sztuki przynosi
zespolenie poezji i muzyki, przetworzonych w posta bani i walca:

27 A. Hejmej analizuje analogiczn konstrukcj palimpsestow, ktr tworzy tom wierszy

S. Baraczaka Podr zimowa. Wiersze do muzyki Franza Schuberta napisanych do utworw Wilhelma
Mllera. Zob. A. Hejmej, Muzyczno dziea literackiego, Wrocaw 2002, s. 124165.

Danse moriendi. O muzyczno-tanatologicznych aspektach pnej |241

Gdzie Schuberta piewaj za istnienia cian
[...]
Gdzie Schuberta wynosz z tutejszego czasu
Powoli powolutku jak ba z gbi lasu
[...]
Powoli powolutku tak jak si umiera
Ba taczy na paluszkach walca lub lndlera
[...]
Powoli powolutku mier nas w ba zamienia
Ciemny orszak mioci ciemniejszy istnienia
(Padziernikowy wierszyk dla Antonina Dworzaka i Jzefiny Czermakowej, ZsM, 1920).

Przemieniona w ba opowie ycia o mioci i mierci, poczona z koowym

rytmem kosmosu w takt walca lub lndlera, ukada si w pie, ktr mona
piewa niezmiennie przez wieki. Danse moriendi jak dawniej ukazuje istnienie
w perspektywie przemijania i nicoci. Dziki muzyce i poezji mier zostaje
oswojona, przepracowana i przepakana, poniewa w pieni zy pyn te ktre
gdzie indziej przelano.
Niezmienn trwao muzyki i literatury ukazuje rwnie wiersz zatytuowany Musetta walc (Dwg, 6365). Podobnie jak w Piknej mynarce sytuacja
liryczna tworzy konstrukcj palimpsestow. Rymkiewicz bowiem po raz kolejny siga do dziedziny muzyki i przywouje oper Giacomo Pucciniego Cyganeria (La Bohme). Libretto do niej zostao napisane na podstawie ksiki Henri
Murgera Scnes de la vie de bohme (Sceny z ycia cyganerii. Wiersz Rymkiewicza
nawizuje do sceny taca jednej z bohaterek: Jaka liczna Musetta jaki walczyk
liczny. Odniesienia muzyczne i literackie liryki, kompozycji muzycznej,
libretta i powieci ksztatuj skomplikowan sie wzajemnych relacji, nawiza i komentarzy.
W wierszu Rymkiewicza taniec Musetty wczony jest w kosmiczny rytm
natury, mioci, mierci i przemijania: O jaki liczny walczyk kosmiczna muzyka // I pokrzywy kosmiczne deszczyk te kosmiczny. Pod wpywem marzenia sennego taneczny krg ycia i mioci, pozostajcych we wadzy mierci,
zamienia si w operow scen. Oniryczna wizja przeksztaca istnienie w korowd taca:
I gdy jej walc j niesie w rdesty i pokrzywy
Kto j widzi ten umar bo ju nie jest ywy
[...]
Taczy walca po mierci to jest obowizek
[...]
P sopranu p ciszy i p umierania
Jaki walczyk psenny walczyk do p spania
(Musetta walc, Dwg, 63).

W wierszu Ariadna w Knossos dalekim echem pobrzmiewaj nawizania do opery Richarda Straussa Ariadna na Naxos. W utworze podmiot mwicy wypowiada

242| Joanna Dembiska-Pawelec

refleksyjn sentencj, w ktrej skupia si caa Rymkiewiczowska problematyka
istnienia oraz trwania:
Taneczne we krwi we nie kry nasze koo
(Ariadna w Knossos, Dwg, 72).

Liryka Rymkiewicza poprzez nawizania do opery Pucciniego La Bohme, do

opery Richarda Straussa Ariadna na Naxos, do pieni Schuberta, do muzyki Beethovena, Vivaldiego, Mahlera, Dvoaka, ale take Haendla, Schumanna, Brahmsa, przenosi pogbione muzycznie tanatologiczne dowiadczenie istnienia
w oniryczn przestrze ogrodu, locus amoenus. Poddana sennej imaginacji liryczna opowie wymyka si oddziaywaniu czasu, przemijaniu i mierci, sytuujc si w obszarze bani i mitu. By moe potrzeba cisego zwizku liryki
z muzyk sprawia, e Rymkiewicz zacz tworzy arietty28, ktre stay si
w jego twrczoci metafor ycia zmierzajcego do nicoci, a take samej mierci. Arietta jest krtk ari o prostej budowie, zwykle bez kontrastujcej czci
rodkowej, a take utworem instrumentalnym, bdcym czsto tematem wariacji, jak Arietta w Sonacie fortepianowej c-moll Ludwiga van Beethovena. Cykl
Ariettes oublies (Zapomniane arietty) skomponowa Claude Debussy do szeciu utworw Paula Verlainea29. W wierszu Rymkiewicza Ogrd w Milanwku
ta wokalno-instrumentalna forma muzyczna ukazana zostaa jako liryczne odzwierciedlenie istnienia i mierci:
ycie koczy si ariett bez tematu
ycie czyli co w rodzaju poematu
[...]
Ta arietta niedorzeczna do niczego
Bez przyczyny bez znaczenia bez powagi
O arietto! Usta mierci! O odwagi!
[...]
Idzie duga bardzo duga noc zimowa
mier-arietta i przerywa mi w p sowa
(Ogrd w Milanwku, arietta, Znb, 3031).

W wierszu Arietta zimowa (na temat z sonaty f-moll na skrzypce i fortepian Sergiusza
Prokofiewa) ponownie forma ta zwizana zostaa z tematem mierci:
piewaj piewaj [...]
T ariett pie cmentarn pie zniszczenia
[...]
piewaj ro suchy gogu w biaym szronie
A ty koysz si w zawiei wiecie dzwonie
piewaj piewaj t ariett dla nicoci
[...]
28
29

Encyklopedia muzyki, dz. cyt., s. 51.

The Oxford Dictionary of Music, dz. cyt., s. 31.

Danse moriendi. O muzyczno-tanatologicznych aspektach pnej |243

A ty koysz si w zawiei dzwo na trwog
To arietta na t drog na t drog
(Arietta zimowa, ZsM, 5354).

Dzwon obwieszczajcy nadejcie mierci staje si w wierszu Rymkiewicza hiperbolicznym wymiarem wiata. Dwikom podzwonnego rozlegajcego si
we wszechwiecie towarzyszy arietta, pie cmentarna, pie wszelkiego
istnienia podajcego do kresu mierci.
Zwizek poezji z muzyk w pnych utworach Rymkiewicza ma nie tylko
charakter tematyczny, ale widoczny pozostaje take w warstwie wypowiedzi
lirycznej, ktr cechuje niezwyka meliczno. W rozmowie z Bohdanem Pociejem, poruszajc kwesti muzycznoci i rytmu poetyckiego, Rymkiewicz przyzna, e w liryce rdem jest jednak piewanie. Zaczyna si piewa
mwi i od tego si wszystko zaczyna... Pocztek wiersza jest bezsowny
zawsze i nawet bezobrazowy30. piewna muzyczno, ktra wypenia jego niezwykle regularne strofy dystychiczne, nasyca je elementami brzmieniowymi.
Rozbudowane instrumentacje goskowe, anafory, powtrzenia, paralelizmy,
wersy refreniczne i dokadne rymy ksztatuj wypowied o wyrazistej dominancie melicznej.
Wystpujca w pnej twrczoci Rymkiewicza muzycznie uksztatowana
posta dystychu, wspomagana tokiem anafory i paralelizmu, wytwarza przewiadczenie cigoci i repetycyjnoci. Opiera si bowiem na presupozycji spodziewanego nastpstwa. Oczekiwanie spenienia wynika z powtarzalnej natury
czasu, z przekonania, podzielanego take w literaturze ludowej, e w ten sposb dzieje si od wiekw w koowym rytmie natury. Jerzy Bartmiski, podejmujc zagadnienie rytualnej funkcji powtrzenia w folklorze, zauwaa, e
jeden sens powraca w kolejnych strofach, tak jak w obrzdowym cyklu wracaj stale te same wane treci. [...] Tautologia suy idealizacji obiektu i jego unieruchomieniu31.

To unieruchomienie jest efektem archaicznego, ludowego i obrzdowego pojcia czasu. Jak pisze Bartmiski:
Powtrzenie wsptworzy czas mityczny wieczne teraz. [...] czas jest czasem wyjtym z jednokierunkowego, linearnego toku, jest czasem zatrzymanym32.

Podobn funkcj speniaj take konstrukcje paralelne i repetycyjne w dystychach w poezji Rymkiewicza. Powtrzenie, jak w koowym rytmie kosmosu, jak
w wirujcym tacu istnienia, oddaje natur czasu, jego wieczne teraz, gdy,
jak czytamy w wierszu: Co mogoby si zmieni ale si nie zmienia /
I wiecznie kry koo dzikiego istnienia (Dwg, 34). O koowym rytmie natury
i wiecznego powrotu wspomina take tytuowy utwr tomu Do widzenia gawrony:
J. M. Rymkiewicz, Rozmowa z Bohdanem Pociejem (1999), dz. cyt., s. 66.
J. Bartmiski, O rytualnej funkcji powtrzenia w folklorze. Przyczynek do poetyki sacrum, [w:] Sacrum w literaturze, red. J. Gotfryd, M. Jasiska-Wojtkowska, S. Sawicki, Lublin 1983, s. 264265.
32 Tame, s. 266.
30
31

244| Joanna Dembiska-Pawelec

Do widzenia gawrony nico wam si kania
Czarne skrzyda jak czarna godzina rozstania
Wszystko wraca jak kiedy mwi rotmistrz Nietzsche
Ja jego Zaratustra ja te na to licz
(Do widzenia gawrony, Dwg, 1819).

Rytm powtrzenia spenia ponadto bardzo istotn rol w ksztatowaniu muzycznej struktury utworw Rymkiewicza. Wydaje si bowiem, e w znakomitej
wikszoci za spraw mimetyzmu formalnego s one tworzone na wzr kompozycji muzycznych33. Wan funkcj speniaj w nich terminy muzyczne, bdce wskanikiem tematyzacji, warunkujcej muzyczno tekstu literackiego34.
Wiersz Ogrd w Milanwku, w okamgnieniu ukazuje egzystencjalny walczyk
istnienia, o ktrym mwi si: planetarna to muzyka. Pierwszy wers tego
utworu moe by postrzegany jako rodzaj muzycznej ekspozycji tematu.
W dalszej czci utworu w wers temat podlega, podobnie jak w muzyce,
kolejnym przetworzeniom i nawrotowo, niejako w rytmie walca powraca
w zmieniajcych si wci postaciach: Wszystko znika w okamgnieniu w osupieniu / [] // [] // Wszystko znika bluszcz i wrble jee krety/ [] // []
// Wszystko znika z zadziwieniu w okamgnieniu / [] // [] // [] / Wszystko znika w okamgnieniu w nieistnieniu (Znb, 3536). Nawrotowa, wci zmienna struktura wypowiedzi o charakterze muzycznej kompozycji z powracajcym
cigle gwnym tematem, wyranie ewokuje meliczny charakter.
Wielokrotnie przywoywany wiersz Ogrd w Milanwku, jesienna pie wisielca prezentuje bardziej zoon form. Otwierajcy i powracajcy niezmiennie
wers: I znw Beethoven wraca ostatnia sonata, skontrastowany zostaje
z drugim tematem, ukazujcym zmienny, dynamiczny obraz mierci, wyraany wersami: Czarne skrzydo muzyki wok ycia lata / [] // Czarne
skrzydo muzyki jej czarne welony / [] // [] // [] / Czarne skrzydo to
ktre kry wok ycia // Czarne skrzydo lecce znikd spoza wiata / []
(Dwg, 3031). Oba wersy tematy naprzemiennie pojawiaj si w przestrzeni
tekstu, schodz si i rozchodz, by ostatecznie w zakoczeniu zabrzmiao:
I znw Beethoven wraca w ostatniej sonacie.
Jeszcze bardziej zoon struktur muzyczn mona obserwowa w Padziernikowym wierszyku dla Antonina Dworzaka i Jzefiny Czermakowej oraz
w Piknej mynarce, gdzie trzy wersy tematy cigaj si, przeplataj, cz
i rozdzielaj, ukazujc zwizek ycia, mioci i mierci z muzyk i poezj. Motyw pieni oraz taca wspgra z nawrotami powtrze i wersami refrenicznymi, ksztatujc rytmiczny przebieg tekstu upodobniony do muzycznej partytury.
33 M. Gowiski, Gry powieciowe. Szkice z teorii i historii form narracyjnych, Warszawa 1973, s. 65.
Por. take J. Opalski, O sposobach istnienia utworu muzycznego w dziele literackim oraz E. Wiegandt,
Problem tzw. muzycznoci prozy powieciowej XX wieku, [w:] Pogranicza i korespondencje sztuk, red.
T. Cielikowska, J. Sawiski, Wrocaw 1980, s. 4964, 103114.
34 M. Gowiski, Literacko muzyki muzyczno literatury, [w:] Pogranicza i korespondencje sztuk,
dz. cyt., s. 7981.

Danse moriendi. O muzyczno-tanatologicznych aspektach pnej |245

Dziki wielowtkowej zoonoci oraz melicznoci forma zarwno muzyczna, jak i poetycka moe zosta uznana za metaforyczny sposb odzwierciedlenia istnienia. Jak mwi podmiot jednego z wierszy: ycie czyli co
w rodzaju poematu, a wic formy o znamionach swobodnej fantazji lirycznej
bd orkiestrowej35. Pie nocnego wdrowca, arietta pie cmentarna,
ostatnia sonata, walc [...] na ostatniej strunie grany, walczyk psenny,
lndler pogrzebowy ukazuj istnienie jako piew i taniec, valse triste, w tempie largo capriccioso. Poprzez rytm taca ycie wczone zostaje w kosmiczny rytm natury: jest muzyka gdzie w kosmosie, w jej rytm toczy si walczyk kosmiczna muzyka. Mona zatem powiedzie, e w pnych wierszach
Rymkiewicza rytm istnienia ma par excellence charakter muzyczny.

Summary
Joanna Dembiska-Pawelec
Danse moriendi. Musical and thanatological aspects in the late poetry of
Jarosaw Marek Rymkiewicz
The sketch shows relations of the late poetry of Jarosaw Marek Rymkiewicz with
a music and the topic of death. Poet articulates a belief that transverbal property of
music deepens and extends the ability of poetry to express the thanatological matters.
Rymkiewicz describes life as a constant tending to death. This tending is shown in his
poems as a danse moriendi, dance in a rhythm of waltz or lndler. Through the music it
connects with the cosmic rhythm of nature, the wheel of every existence. Rymkiewicz
convinces also that lyrical poetry related with music can defy nothingness. Thanks to
oniristic poetic creation poems-songs and poems-ariettes preserve, as in a fairy tale, the
continuity of life.

35 Maurice Ravel swoj rwnie sawn obok Bolera kompozycj na orkiestr zatytuowan La
valse nazwa poematem choreograficznym.