Kwartalnik Jzykoznawczy 2010/2 (2)

Marek Osiewicz

Kierunki przemian polszczyzny w zakresie fonetyki

(propozycja rozdziau podrcznika do nauczania treci
historycznojzykowych na studiach I stopnia)
Spis treci
I. Wiadomoci wstpne
II. Zmiany w zakresie artykulacji gosek
III. Zmiany o charakterze fonotaktycznym
IV. Zmiany stosunkw ilociowych midzy klasami gosek
V. Zmiany o charakterze fonostatystycznym
VI. Podsumowanie

I. Wiadomoci wstpne
1. Fonetyka artykulacyjna, fonotaktyka, fonostatystyka
Dwiki mowy s efektem pracy narzdw mowy od ich uoenia i przemieszczania zaley barwa poszczeglnych jednostek dwikowych, zwanych
goskami. Elementy ukadw tych narzdw stanowi o cechach artykulacyjnych poszczeglnych gosek. Ludzki aparat mowy jest zdolny zarwno do
przyjmowania rnych pozycji artykulacyjnych, jak i do generowania rnego rodzaju ich konfiguracji, a w zwizku z tym do artykuowania ogromnej
liczby dwikw (zdaniem niektrych badaczy liczba ta jest nieskoczona).
Analiza fonetyczna rnych jzykw pokazuje jednak, e kady z nich opiera si na ograniczonej i nielicznej w stosunku do maksymalnych moliwoci
aparatu mowy grupie zarwno cech artykulacyjnych, jak i samych dwikw.
Ograniczony jest rwnie zakres wzajemnej czliwoci gosek, co sprawia,
e w kadym jzyku istnieje ogromna liczba pocze goskowych nierealizowanych (Ramka 1). Badaniem ukadw artykulacyjnych, czyli mechanizmw
powstawania gosek danego jzyka, zajmuje si fonetyka artykulacyjna,
za ustalanie regu czliwoci gosek jest zadaniem fonotaktyki.
W skad zainteresowa fonetyki wchodz rwnie niektre zagadnienia
dotyczce spenianych przez pewne grupy gosek funkcji o charakterze ponadsegmentalnym (cechujcych nie pojedyncz gosk, lecz ich cig, np. sylab),
zwaszcza te polegajce na rnicy czasu trwania artykulacji poszczeglnych
jednostek fonicznych. Badaniem tych cech gosek zajmuje si prozodia.

Dyskusje i polemiki

59

Inn waciwoci fonetycz- Ramka 1. Potencja artykulacyjno-fonotaktyczny

n jest frekwencja tekstowa za- polszczyzny
jzyk nie wykorzystuje wszystkich moliwoci arrwno gosek, jak i ich kom- aden
tykulacyjnych narzdw mowy (np. w jzyku polskim
binacji. Ju pobieny przegld niewykorzystana pozostaje moliwo artykulacji gardowej, krtaniowej czy midzyzbowej). Maksymalna
tekstw kadego jzyka poka- (teoretyczna) liczba konfiguracji cech artykulacyjnych
zuje, e frekwencja poszczegl- wykorzystywanych w danym jzyku jest mimo to bardzo dua. Jeli np. przyjmiemy, e we wspczesnym
nych elementw fonetycznych jzyku polskim w skad charakterystyki artykulacyjnej
(gosek i typw ich pocze) gosek wchodzi pi typw cech:
1) udzia jamy ustnej nosowej (2 cechy),
jest rna, czsto nawet skraj- 2) praca wizade gosowych (2 cechy),
nie. Podstaw bada fonosta- 3) stopie zblienia narzdw mowy (9 cech),
4) miejsce zblienia narzdw mowy (9 cech),
tystycznych jest zaoenie, e 5) pooenie masy jzyka (3 cechy),
czsto pojawiania si poszcze- to liczba moliwych ich kombinacji, rwna iloczynowi
pozycji wymawianiowych wszystkich 5 poziomw artyglnych gosek oraz ich po- kulacyjnych, wynosi a 972! (2 2 9 9 3). Oczywinie wszystkie konfiguracje s artykulacyjnie mocze w tekstach danego jzy- cie,
liwe (np. charakteryzujce stopie zblienia narzdw
ka nie jest przypadkowa i wraz mowy cechy wysoka, rednia i niska, waciwe samoeliminuj w ogle moliwo wystpienia ktz waciwociami statystyczny- goskom,
rejkolwiek cechy z poziomu miejsca zblienia narzdw
mi pozostaych jednostek jzy- mowy), ale nawet po ich wyczeniu liczba kombinamoliwych jest niewspmiernie wysoka w stosunku
kowych wsptworzy jego struk- cji
do kombinacji wykorzystywanych przez jzyk (zdaniem
redaktorw Encyklopedii jzyka polskiego, w jzyku poltur statystyczn.
mamy 78 ukadw cech artykulacyjnych, czyli goWymienione parametry cha- skim
sek, co stanowi zaledwie 8% wszystkich moliwych konrakteryzuj systemy fonetycz- figuracji). Rwnie szeroki i w wikszoci niewykorzyjest maksymalny zakres czliwoci zbioru gosek
ne wszystkich jzykw i decy- stany
danego jzyka, rwny kwadratowi liczby gosek (czyli
duj o ich odmiennoci. Nie w przypadku jzyka polskiego 782 = 6084) spora cz
gosek tworzy ograniczon liczb pocze (np. w polma dwch jzykw o iden- szczynie wspczesnej [y] nie wystpuje nigdy w nagotycznym zasobie, tekstowej fre- sie wyrazu; spgoski dwiczne niesonorne nie wystpuj w wygosie absolutnym i przed spgoskami bezkwencji oraz kombinacji gosek. dwicznymi itp.).
Wyodrbnione pitra opisu fonetycznego s te ze sob cile zwizane wzajemnie si warunkuj i uzupeniaj. Nie znaczy to jednak, e zachodzce midzy nimi relacje maj w poszczeglnych jzykach charakter stay. Substancja foniczna jzyka, tak jak
kady skadnik rzeczywistoci fizycznej, podlega cigym przeobraeniom.
Analizy historycznofonetyczne rnych jzykw wykazay, e zmiana stosunkw kombinatorycznych na poziomie artykulacyjnym powoduje zmian (lub
zmiany) stosunkw na poziomie czliwoci gosek; oba typy zmian maj swoje odbicie rwnie w czstoci wystpowania poszczeglnych jednostek. Fakt
ten decyduje o tym, e stosunkowo nieznaczne przeksztacenia fonetyczne
mog przeobrazi cay system w skrajnie odmienn typologicznie struktur
relacyjn. Mona si o tym przekona, obserwujc histori polskiego systemu
fonetycznego.

Dyskusje i polemiki

60

2. Stopie uszczegowienia analiz fonetyki historycznej.

Opis dziejw systemu fonetycznego polszczyzny naley poprzedzi okreleniem stopnia uszczegowienia analiz fonetyki historycznej. Fonetyka, jako
dyscyplina naukowa, zajmuje si substancj foniczn, a zatem pewnym fragmentem rzeczywistoci materialnej, ktra z punktu widzenia analizy jest nieskoczenie podzielna, co oznacza, e mona j bada na nieskoczenie wielu
stopniach uszczegowienia. W praktyce skutkuje to tym, e liczba elementw, ktre naley w danej analizie uwzgldni, ronie wraz ze wzrostem jej
szczegowoci. W przypadku fonetyki historycznej badacz jest w tym wyborze zdecydowanie ograniczony, gdy substancja foniczna jest dla niego niedostpna; wnioskowa o niej mona tylko w sposb poredni na podstawie jedynego rda, ktrym s teksty pisane, a cilej ich pisownia. Jak wiele trudnoci fonetyczno-interpretacyjnych moe przysporzy staropolska (stp.) ortografia, wiadomo ju z prac powiconych jej rozwojowi. Poza tym, suca wycznie celom komunikacyjnym pisownia, jeli ju uwzgldnia cechy artykulacyjne gosek, to wycznie te, ktre s konieczne do identyfikacji semantycznej
cigw znakw (np. wyrazw); spora
Ramka 2. Zmiany fonematyczne
i subfonematyczne
cz waciwoci fonetycznych gosek
Z punktu widzenia stopnia szczegowojest z tego punktu widzenia zbdna i nie
ci opisu zmiany fonetyczne dzieli si na
znalaza odbicia w zapisach. Std te zasubfonematyczne, dajce w wyniku warianty pozycyjne (np. ubezdwicznienie boczmieszczone w tym rozdziale uwagi dotynego [l] [l] w wygosie po spgosce
czy bd dziejw systemu fonetycznebezdwicznej: [myl] [myl]) oraz fonematyczne, ktrych rezultatem s zmiany
go polszczyzny tylko w zakresie najistoto charakterze dystynktywnym (odrniajniejszych, pierwszorzdnych cech artycym) (np. przejcie przedniego [
e] w centralne [a] przed spgosk przedniojzykowokulacyjnych poszczeglnych gosek (przy
-zbow: ppol. [l
eto] npol. [lato]). Dawna
zaoeniu, e dawna pisownia informuje
pisownia najczciej informuje nas o zmianach fonematycznych.
o nich w sposb wystarczajcy i wiarygodny) (Ramka 2).
Na jeszcze wiksze ograniczenia skazuje badaczy specyfika epistemologiczna jzyka prapolskiego (ppol.), czyli podstawy rozwojowej polszczyzny
(w rozdziale tym jest ni ten etap ewolucyjny prapolszczyzny, ktry chronologia wzgldna lokuje midzy procesem metatezy a wokalizacj sonantw).
Mimo e stanowi on twr hipotetyczny (rekonstruowany) i sporo kwestii dotyczcych szczegw jego budowy pozostaje nadal nierozwizanych bd dyskusyjnych, to jednak na podstawie dokonanej rekonstrukcji mona scharakteryzowa jego system fonetyczny pod ktem wikszoci wymienionych parametrw. Stosowane przy rekonstrukcji systemu fonetycznego metody (metoda
porwnawcza i metody etymologiczne) pozwalaj wnioskowa o prapolskiej
fonetyce jedynie w sposb przybliony. Z uzyskanych t drog danych najwicej dotyczy cech artykulacyjnych i fonotaktycznych. Z oczywistych wzgldw

61

Dyskusje i polemiki

(brak tekstw) nie sposb w tym opisie w sposb kompletny uwzgldni frekwencji tekstowej poszczeglnych cech artykulacyjnych, gosek i ich pocze,
dlatego wykorzystane w niniejszym rozdziale informacje na ten temat oparte
bd z koniecznoci na materiale dostarczanym przez sowniki etymologiczne
jzyka polskiego; pamita naley o ich jedynie orientacyjnym charakterze.

II. Zmiany w zakresie artykulacji i prozodii gosek

W przedpimiennym stadium
rozwojowym jzyk polski wykorzystywa 23 cechy artykulacyjne,
czc je w 43 konfiguracje, czyli goski (Ramka 3; pogrubieniem
oznaczono goski nieobecne w systemie fonetycznym wspczesnej
polszczyzny). Zgodnie z zasad
najmniejszego wysiku tworzyy
one do zblione skupiska w taki sposb, e zgrupowane w nich
goski nie rniy si midzy sob
penym zestawem cech artykulacyjnych. Cz gosek prapolskich
dodatkowo charakteryzowana bya przez zesp 3 cech prozodycznych. W jzyku prasowiaskim
zblione artykulacyjnie i prozodycznie grupy gosek stanowiy
w najbardziej oglnym ujciu
samogoski, spgoski waciwe
oraz spgoski potwarte. Kada z tych trzech grup gosek rni si artykulacyjnie od pozostaych przede wszystkim innym zakresem zblie narzdw mowy:
zdecydowanie otwartym, zdecydowanie zamknitym oraz porednim, otwarto-zamknitym (potwartym) (Ramka 4). Otwarty
charakter artykulacyjny samogo-

Ramka 3. Rekonstruowane cechy artykulacyjne

i prozodyczne gosek prapolskich
A. Cechy artykulacyjne
I. Rodzaj rezonatora
[c] [
1) ustna: [a] [b] [b]
c] [d] [Z] [
Z] [e] [
e] [g] [i] [i ]

[k] [l] [l] [o] [p] [

p] [r] [
r] [s] [
s] [t] [u] [w] [w]
[x] [y]

z] [] [] [r] [
r] [l] [l]
[z] [

[
2) nosowa: [][o

] [m]
m]
[n] []
II. Praca wizade gosowych
[d] [Z] [
Z] [e] [
e] [] [g] [i] [i ]
1) dwiczna: [a] [b] [b]

[l] [l] [m] [m]

[n] [] [o] [o
] [r] [
r] [u] [w] [w]
[y [z] [
z]

[] [] [r] [
r] [l] [l]
[c] [
s] [t] [x]
c] [k] [p] [
p] [s] [
2) bezdwiczna:

III. Stopie zblienia narzdw mowy

1) wysoka: [i] [y] [u] [] [
r] [l]

2) rednia: [e] [] [o] [o
] [] [
r] [l]

3) niska: [a] [
e]
4) zelizgowa: [i ]
5) drca: [r] [
r] [r] [
r]

6) boczna: [l] [l] [l] [l]
7) szczelinowa: [s]
[
s][w] [w]
[x] [z] [
z]

8) zwarto-szczelinowa: [c] [
c] [Z] [
Z]

[d] [g] [k] [m] [m]

9) zwarto-wybuchowa: [b] [b]
[n] []
[p] [
p] [t]
IV. Miejsce artykulacji
[m] m]
1) dwuwargowa: [b] [b]
[p] p
] [w] [w]

2) przedniojzykowo-zbowa: [d] [n] [s] [t] [z]

3) przedniojzykowo-dzisowa: [r] [l] [r] [l]
[c] [Z]
4) przedniojzykowo-zbowa prepalatalna:
c] [
Z]
5) przedniojzykowo-dzisowa prepalatalna: [

[
r] [
s] [
z] [l] [l] [
r]

6) rodkowojzykowa
prepalatalna: [] [i ]

7) tylnojzykowa: [g] [k] [x]

VI. Pooenie masy jzyka
[c] [
1) przednia: [b]
c] [Z] [
Z] [e] [
e] [] [i] [i ] [l] [m]

[] [
p] [
r] [
s] [w]
[
z] [] [
r] [l]

[m]
[n] [p] [r] [s] [t] [w] [y]
2) centralna: [a] [b] [d] [l]
[z] [] [r] [l]
[o]
[o
3) tylna:
] [u] [g] [k] [x]
B. Cechy prozodyczne
I. Czas trwania artykulacji
1) duga: [a] [
e] [] [i] [o
] [u] [y] [r] [
r] [l] [l]

2) krtka: [e] [o]
3. pkrtka: [] []

62

Dyskusje i polemiki

sek sprawia, e w zakresie miejsca artykulacji ich charakterystyk wyczerpuje

pooenie masy jzyka, a czci skadow ich opisu mog by cechy prozodyczne. W przypadku pozostaych gosek (zarwno spgosek waciwych,
jak i gosek potwartych) istotn cech opisu jest miejsce artykulacji. Wspln cech samogosek i zrnicowanej artykulacyjnie grupy gosek porednich
jest to, e w ich artykulacji niezbdny jest aktywny udzia wizade gosowych (w odrnieniu od spgosek waciwych goski te nie posiadaj bezdwicznych odpowiednikw). Doda naley, e w obrbie gosek potwartych
wyjtkowe miejsce zajmoway tzw. sonanty, zdecydowanie najblisze samogoskom z uwagi na charakterystyk prozodyczn (dugie) i funkcj zgoskotwrcz (zob. te podrozdzia III).
Zaprezentowane w Ramce 4. ceRamka 4. Podzia prapolskich gosek
ze wzgldu na stopie zblienia
chy artykulacyjne poszczeglnych gonarzdw mowy
sek ulegy na gruncie polskim znaczI. Goski o artykulacji otwartej (samogoski)
nym przeobraeniom. Wyszczeglnio1) wysokie: [i] [y] [u] []
2) rednie: [e] [] [o] [o] []
ne grupy (skupiska) gosek obj3) niskie: [a] [
e]
te zostay odmiennymi tendencjami
II. Goski o artykulacji otwarto-zamknitej
(goski potwarte)
rozwojowymi. W obrbie samogosek
1) drce: [r] [r] [r] [r]
najistotniejsz okazaa si tendencja

2) boczne: [l] [l] [l] [l]

do zanikania stosunkw iloczasowych,
3) zelizgowa: [i ]
4) dwuwargowe szczelinowe: [w] [w]

wrd spgosek waciwych na czoo

5) nosowe: [m] [m]
[n] []
wysuwa si wpyw pooenia masy jIII. Goski o artykulacji zamknitej (spgoski
waciwe)
zyka na miejsce artykulacji goski; tenz]
1) szczelinowe: [s] [

s] [x] [z] [
dencje w przeobraeniach artykulacyjZ]
c] [Z] [
2) zwarto-szczelinowe: [c] [

[d] [g] [k]

3) zwarto-wybuchowe ustne: [b] [b]
nych gosek potwartych miay nie[p] [
p] [t]
jednorodny charakter.
1. Samogoski zanik stosunkw iloczasowych
1.1. Zanik samogosek pkrtkich. Istotn cech prapolskiego systemu fonetycznego by iloczas, czyli zrnicowanie czasu trwania artykulacji poszczeglnych samogosek. Prapolski iloczas stanowi opozycj trjstopniow, na ktr skaday si
samogoski pkrtkie, krtkie i dugie. Opozycja ta nie
bya symetryczna: prapolski

Ramka 5. Zanik samogosek pkrtkich

W prasowiaszczynie artykulacja gosek pkrtkich []
i [] moga by w zalenoci od pozycji wyrazowej saba
([] []) lub mocna ([] []). Artykulacja jeru bya saba
gdy znajdowasion w wygosie wyrazu lub w sywtedy,
labie, ktra znajdowaa si przed sylab zawierajc pen
samogosk lub jer mocny, np. ppol. [sy-n], [twa-r], [d by artykula

-wa], [m-no-g], [w
-
ce-ra], [
p-s-ka]. Jer

cyjnie mocny tylko w sylabie umiejscowionej przed sylab

z jerem sabym, np. ppol. [s-n], [l-w], [
p-k-la].



W polszczynie jery sabe zaniky (np. ppol. [syn]

stp. i npol. [syn]; ppol. [dwa] stp. i npol. [dva]; ppol.

ppol. [
[tma] stp. i npol. [ma];
pska] stp. i npol.

[
peska], natomiast jery w pozycji
mocnej
zwokalizoway si w [e] (np. ppol. [sn] stp. i npol. [sen]; ppol.
[lef]; ppol. [
[lw] stp. [lev] npol.
pkla] stp.
pol. [

[
p
eka]
pekua].

Dyskusje i polemiki

63

system samogoskowy tworzyy 2 goski pkrtkie (tzw. jery [] []), 2 goski krtkie i 7 gosek dugich. Kilkuetapowy proces zaniku stosunkw iloczasowych w systemie jzyka polskiego rozpocz si od wypadania gosek
pkrtkich. Proces ten, dokonany ju w epoce przedpimiennej, przebiega
dwutorowo: w zalenoci od pozycji wyrazowej goski [] [] zaniky bd
przeksztaciy si w samogosk [e] (Ramka 5).
1.2. Zanik pozostaych opozycji iloczasowych. Drugi etap zaniku szeregu iloczasowego mia charakter bardziej zoony i by procesem bez wtpienia
duszym. Pozostae dwie cechy zwizane z czasem trwania artykulacji samogosek (duga krtka) w pocztkowym okresie funkcjonowania polszczyzny
nie tylko nie ulegy bowiem eliminacji, ale dodatkowo zostay wzmocnione
pojawieniem si nowych pozycji wzduajcych i skracajcych (przed XIV
wiekiem). Ich wynikiem byo powstanie par samogosek rnicych si jedynie czasem trwania artykulacji: [a] : [a], [e] : [e], [o] : [o], [] : [i], [
y] : [y], [
u]
:
[u],
[
a

]
:
[]
(w
przypadku
samogosek
noRamka 6. Rozwj samogosek
nosowych przed zanikiem iloczasu
sowych proces ten by bardziej zoony, zob.
Po pojawieniu si nowych wzdue
Ramka 6). Dopiero midzy poow XV wieku
polszczyzna zyskaa dodatkow par
a kocem pierwszego dwudziestolecia XVI
noswek [
e] [
o] (obok krtkich [] [o]).
Z biegiem czasu zrwnay si one pod
wieku, na skutek zrwnania si czci sawzgldem stopnia zblienia narzdw
mogosek dugich z odpowiadajcymi im samowy oraz pooenia masy jzyka
i stay si jedn par samogosek nomogoskami krtkimi ([] [i], [
u] [u],
sowych niskich i rodkowych, zrni[
y] [y]) i przejcia dugich [a], [e], [o] i [a]
cowanych jedynie pod wzgldem czasu trwania artykulacji: [] ( ppol. []
w
tzw. samogoski cienione [
a], [e], [], [
a],
[o]) i [
a
] ( ppol. [
e] [
o])
a krtkiego [] w samogosk nosow przedni [a], opozycja cech duga krtka zanika. Obecno w polskim systemie
fonetycznym zastpujcych je nowych cech w postaci porednich stopni zblienia narzdw mowy miaa charakter okresowy i skoczya si wraz z wiekami: XVI ([
a] [o], [a] []), XVIII ([
a] [a]) i XIX ([e] [e], [] [u]).
2. Spgoski waciwe wpyw zmian w zakresie pooenia
masy jzyka na miejsce artykulacji
2.1. Palatalizacje gosek przedniojzykowo-zbowych. Prasowiaskie
spgoski waciwe podlegay oddziaywaniu nastpujcych po nich samogosek przednich (zob. podrozdzia IV). Oddziaywanie to miao charakter
upodabniajcy; jego skutkiem bya zmiana pooenia masy jzyka z centralnej lub tylnej na przedni. Proces ten nazywamy palatalizacj. Na gruncie
polskim takim zmianom pooenia masy jzyka towarzyszyy przesunicia
miejsca artykulacji poszczeglnych gosek. Tak stao si w przypadku przejcia nowych, powstaych z prapolskich wariantw pozycyjnych gosek twar-

Dyskusje i polemiki

64

dych, spgosek [t], [d], [s], [z] w spgoski [], [Z], [], [] (okoo XIIXIII
wieku; dowodz tego zapisy nazw wasnych typu Braces [braes] [brates];
Cessata [esta] [testa]; Bartozege [bartoZeie] [bartodeie], powiad na zmianie miejsca artyczone w zabytkach z tego okresu). Proces ten polega
kulacji, a w przypadku gosek [t] i [d] rwnie na zmianie stopnia zblienia
narzdw mowy. W jego wyniku przednie warianty gosek przedniojzykowo-zbowych przeszy w rwnie przednie goski szczelinowe ([] []) lub zwarto-szczelinowe ([] [Z]) rodkowojzykowe prepalatalne. Bezporedni przyczyn
tej zmiany bya najprawdopodobniej niewielka artykulacyjnie rnica pomidzy nowymi, mikkimi goskami a ich twardymi (centralnymi) odpowiednikami [t], [d], [s], [z], groca zlaniem si tych gosek w jeden szereg (zob. te
podrozdzia II.2.3).
Ramka 7. Palatalizacje spgosek
tylnojzykowych [k] [g]
Staropolszczyzna odziedziczya po wsplnocie
prasowiaskiej poczenia [ky], [gy], ktre na
skutek zmiany artykulacji samogoski [y] z cen [
tralnej na przedni przeszy w poczenia [ki],
gi],
zharmonizowane pod wzgldem pooenia masy
jzykowej, np.

ppol. [kywati] stp. [kyva] npol. [kiva]

]
ppol. [kyi] stp. [kyi] npol. [kii

ppol. [nogy] stp. [nogy] npol. [no

gi]
Podobny proces zaszed w obrbie powstaych
gwnie po wokalizacji jerw tylnych pocze
[ke] [ge] ( ppol. [k], [g]). Poniewa samogoska [e] bya gosk artykuowan przy uniesieniu
przedniej czci masy jzyka, rwnie w tych grupach doszo do uprzednienia artykulacji spgo [
sek: [ke], [ge] [ke],
ge], np.
ppol. [gz] stp. [gez] npol. [
ges] giez
ppol. [xorogw]
stp. [xor
age
v]
npol. [xoro
N
gef]
]
ppol. [kl] stp. [ke] npol. [keu

2.2. Palatalizacja pocze [ky],

[gy], [ke], [ge]. Podobnemu procesowi ulegy spgoski tylnojzykowe [k] i [g]. W ssiedztwie nowych przednich samogosek [e] i [y]
ulegy one palatalizacji polegajcej
na przesuniciu miejsca artykulacji z tylnej czci jamy ustnej ku
jej przodowi (Ramka 7). Tym samym spgoski te zyskay now cech artykulacyjn w postaci rodkowojzykowego postpalatalnego (czyli artykuowanego w rodkowej czci podniebienia twardego) miejsca
zblienia narzdw mowy. Proces
ten dokona si prawdopodobnie ju
w XV wieku.

2.3. Dyspalatalizacje gosek prepalatalnych. Przeciwn do omwionych w punktach 2.1 i 2.2 grup zmian artykulacyjnych stanowi szereg procesw dyspalatalizacyjnych (odmikczajcych), obejmujcych swym zasigiem staropolskie spgoski [c], [Z], [s], [z], [c], [Z]. Pod wzgldem artykulacyjnym dyspalatalizacje te polegay na zmianie pooenia masy jzyka z przedniego na centralne oraz na przesuniciu miejsca zblienia narzdw mowy z przedniojzykowo-dzisowego prepalatalnego ([s], [z], [c], [Z])
i przedniojzykowo-zbowego prepalatalnego ([c], [Z]) na przedniojzykowo-dzisowe ([s], [z], [c], [Z]) i przedniojzykowo-zbowe ([c], [Z]). Procesy dys-

Dyskusje i polemiki

65

palatalizacyjne miay prawdopodobnie dugi i nierwnomierny przebieg; przyjmuje si, e dokonyway si one w okresie od II poowy XV do pocztku XVI
wieku. Przyczyn procesw tego typu upatruje si w zbyt maej rnicy artykulacyjnej dzielcej te goski od spalatalizowanych mniej wicej w tym samym
czasie spgosek przedniojzykowo-zbowych (zob. podrozdzia II.2.1).
3. Zmiany w obrbie spgosek potwartych
3.1. Wokalizacja sonantw. Najwczeniejsz zmian w obrbie gosek potwartych byy procesy wokalizacyjne, jakimi jeszcze w okresie przedpimiennym zostay objte najbardziej wyrniajce si wrd nich (bo najblisze
samogoskom) goski sonantyczne (zob. podrozdzia III). Istota tych procesw
polegaa na rozszczepieniu arty- Ramka 8. Rozwj sonantw
kulacyjnym prapolskich [r] [r] [l] W jzyku polskim sonanty wokalizoway si w nast
[l], w wyniku ktrego goski te pujce poczenia typu samogoska + spgoska potwarta:

zamieniay
si w poczenia sa- [r] stp. i npol. [ar]
mogosek ustnych [a], [i], [u], [o] ppol. [krk] stp. i npol. [kark]
ppol. [trg] stp. i npol. [targ]
i gosek potwartych [r], [l] []
dlo] stp. i npol. [gardo]
ppol. [gr

[r] stp. [ir], [i

(zob. Ramka 8).
r][ar] npol. [er], [er][ar]

ppol. [sm
rt] stp. [mir]

npol. [mer]

stp. [irp] npol. [erp]

ppol. [rp]
ve
zba]
ppol. [w
rba] stp. [
vi
rba] npol. [
cart] npol. [
cart]
crt] stp. [
ppol. [

[l] stp. [u], [o], [e] npol. [uu], [uu], [eu]

ppol. [slce] stp. [suce] npol. [suoce]

uma
ma
c] npol. [tu
c]
c] stp. [tuma
ppol. [tl

k] stp. [pok] npol. [puuk]

ppol. [pl

ppol. [klbasa] stp. [kelbasa] npol. [keu

basa]

[l] stp. [u], [e], [o], [il] npol. [uu], [eu], [ou], [il]

ppol. [tlsti] stp. [tusty] npol. [tuusty]

ppol. [
plni] stp. [peny] npol. [peuny]

coga ] npol. [
couga e]
clgati s] stp. [
ppol. [

ppol. [w
lga] stp. i npol. [
vilga]

3.2. Powstanie gosek wargowo-zbowych. Jedn z cech czcych prapolskie goski dwuwargowe [w] i [w]
z pozostaymi
goskami potwartymi by brak
bezdwicznych odpowiednikw.
Nowa na gruncie polszczyny wymowa wargowo-zbowa pojawia
si pocztkowo tylko w maopolskiej odmianie polszczyzny w zapoyczeniach z jzyka czeskiego (typu ofiera), skd prawdopodobnie przeniosa si na goski dwuwargowe [w] i [w],
wchodzc z nimi w opozycje
typu dwiczna bezdwiczna. Wnioskuje si o tym na podstawie zapisw w redniowiecznych tekstach maopolskich, powiadczajcych przejcie
grup [xv] [f] i [x
v] [f] (np. faly chwali, fal cha; ffaSth chwast,
faal chwia), ktre musiao by poprzedzone ubezdwicznieniem [xv]
[xf] i [x
v] [xf], moliwym wycznie przy artykulacji wargowo-zbowej.
Ostatecznie obja ona realizacj wszystkich spgosek wargowych szczelinowych (czyli [v], [
v], [f], [f]) bez wzgldu na kontekst czy lokalizacj wyrazow,
a tym samym wczya je w poczet spgosek waciwych, charakteryzujcych si znacznym zblieniem narzdw artykulacyjnych oraz opozycj cech

Dyskusje i polemiki

66

dwiczna bezdwiczna. Stan taki waciwy jest rwnie wspczesnej polszczynie oglnej.
3.3. Uszczelinowienie goski [
r]. Wzmagajca si przedniojzykowo-dzisowa prepalatalna i przednia artykulacja goski [r] zakoczya si zmian stopnia zblienia narzdw mowy z drcej na drco-szczelinow [rz ]
(tzw. r frykatywne, symbolizowane rwnie znakiem [r]). Stao si to okoo XIII wieku (wiemy o tym z oznacze dawnego [r] za pomoc dwuznaku rz, pojawiajcych si w polskich zapiskach z tego okresu). Po procesie depalatalizacji [r] [r] (okoo I poowy XVI wieku) nastpi powolny
proces zanikania drcej artykulacji [r], ktry skoczy si w XVIII wieku zrwnaniem jej wymowy z wymow przedniojzykowo-dzisowej goski
szczelinowej [z] lub jej pozycyjnego wariantu bezdwicznego [s] (w pozycji
wygosowej albo przed lub po Ramka 9. Cechy artykulacyjne gosek
spgosce bezdwicznej, por. wspczesnej polszczyzny
np. [kus] kurz, [ksak] krzak, I. Rodzaj rezonatora
[c] [] [
[a] [b] [b]
c] [d] [Z] [
Z] [
Z] [e] [g] [
g] [i]
[kase] karzcie). Tym samym 1) ustna:
[u] [l] [o] [p] [
[i ] [k] [k]
p] [r] [s] [] [s] [t] [u] [v] [
v] [f ]

goska ta zyskaa cechy artyku- [f ] [x] [x] [y]

[z] [] [
z]
2) nosowa: [
u] [] [m] [m]
[n] []
lacyjne spgoski waciwej.

3.4. Powstanie i rozwj goski [] Bezporedniej przyczyny
przeksztace artykulacji ppol.
goski [l] upatruje si w zbyt maej rnicy wymawianiowej oddzielajcej j od [l]. Prawdopodobnie moliwo spynicia si
[l] i [l] w jedn gosk spowodowaa, e dawne [l] zaczo przesuwa swoj artykulacj w zakresie miejsca zblienia narzdw mowy ku przodowi w taki sposb, e w efekcie z etymologicznej goski ustnej, dwicznej, bocznej, przedniojzykowo-dzisowej, centralnej powstaa
najpierw goska ustna, dwiczna, boczna, przedniojzykowo-zbowa, centralna [], a nastpnie ju w jzyku tzw. nowo-

II. Praca wizade gosowych

[d] [Z] [
1) dwiczna: [a] [b] [b]
Z] [
Z] [e] [g] [
g] [i] [i ] [u]
[l] [m] [m]
[n] [] [o] [r] [u] [v] [
v] [y] [z] [] [
z] [
u] []

[p] [
2) bezdwiczna: [c] [] [
c] [f ] [f] [k] [k]
p] [s] [] [
s]
[t] [x] [
x]
III. Stopie zblienia narzdw mowy
1) wysoka: [i] [y] [u] [
u] []

2) rednia: [e] [o]
3) niska: [a]
4) zelizgowa: [i ] [u]
5) drca: [r]
6) boczna: [l]
7) szczelinowa: [s] [] [
s] [v] [
v] [x] [
x] [z] [] [
z] [f ] [f]
8) zwarto-szczelinowa: [c] [] [
c] [Z] [
Z] [
Z]
[d] [g] [
[m] [m]
9) zwarto-wybuchowa: [b] [b]
g] [k] [k]

[n] [] [p] [
p] [t]

V. Miejsce artykulacji
[m] [m]
1) dwuwargowa: [b] [b]
[p] [
p] [u]

2) wargowo-zbowa: [f ] [f] [v] [

v]
3) przedniojzykowo-zbowa: [d] [n] [s] [t] [z] [Z] [c]
4) przedniojzykowo-dzisowa: [r] [
s] [] [
c] [
Z] [l]
5) rodkowojzykowa prepalatalna: [] [i ] [] [] [] [
Z]

[
6) rodkowojzykowa postpalatalna: [
g] [k]
x]
7) tylnojzykowa: [g] [k] [x]
VI. Pooenie masy jzyka
[] [
[m]
1) przednia: [b]
Z] [e] [] [f] [
g] [i] [i ] [k]
[] [
p]

[] [
v] [y] [] [
x]
2) centralna: [a] [b] [c] [
c] [d] [Z] [
Z] [f ] [l] [m] [n] [p] [r]
[s] [
s] [t] [v] [z] [
z]
3) tylna: [o] [u] [g] [k] [x] [u] [
u]

Dyskusje i polemiki

67

polskim (npol.) ustna, dwiczna, zelizgowa, dwuwargowa, tylna [u] (np.

ppol. [lamati] stp. [ama] npol. [uama]; ppol. [zaloga] stp. [zaoga]

npol. [zauoga]). Zmiany te miay do dugotrway i kilkuetapowy przebieg.

Po powstaniu
[] rnica dzielca obie goski zwikszya si (zbowe, centralne [] : dzisowe prepalatalne, przednie [l]), jednak ju wkrtce w wyniku
oddziaywania szeregu procesw dyspalatalizacyjnych gosek prepalatalnych,
ktrym poddao si take dawne [l] (XV/XVI wiek, zob. podrozdzia II.2.3)
wyrazisto opozycji midzy obiema goskami znw zmalaa. Do jej odbudowania przyczyniy si dalsze zmiany artykulacyjne [] [u], ktre zakoczyy
si w XX wieku (w pierwszej poowie tego stulecia [] przedniojzykowozbowe tylne obowizywao jeszcze w tzw. wymowie scenicznej). Na uwag
zasuguje to, e mimo znaczcej zmiany artykulacyjnej goska ta (tak samo
jak kontynuant ppol. [l]) nie straciy swojego poredniego, samogoskowospgoskowego charakteru artykulacyjnego nadal nale do klasy dwikw
potwartych.
Podsumowujc, stwierdzi naley, e wrd zmian artykulacyjnych polskich gosek zaznaczyy si trzy tendencje. Jedna z nich polegaa na trwaym
usuwaniu samogoskowych opozycji iloczasowych. Jej wynikiem jest jednolity
pod wzgldem czasu trwania sposb artykuowania wspczesnych samogosek. Drug wan tendencj bya skonno do wzmacniania opozycji palatalna niepalatalna (przednia centralna lub tylna) poprzez zmian miejsca
artykulacji spgosek przednich; jej rezultatem (po procesie depalatalizacji)
byo usymetrycznienie przedniej artykulacji spgosek waciwych: dzi kada z nich ma swj odpowiednik centralny lub tylny (niepalatalny). Wrd
stosunkowo niejednorodnych zmian w obrbie gosek potwartych na uwag
zasuguje fakt, e rezultatem czci z nich byo usunicie z ustnego podzbioru
tych gosek korelacji przednia tylna (ppol. [r] : [r] npol. [r] : [z]; [l] : [l]
[u] : [l]), czsto w wikszoci przypadkw uzyskiwane poprzez przesunicie

wymowy
jednego ([r], [l]) lub obu ([w] [w])
elementw opozycji w kierunku
artykulacji zamknitej ([r] [z]; [w] [w]
[v] [
v]) lub otwartej ([l] [u]) (por.

Ramka 9; pogrubieniem oznaczono goski nieobecne w systemie fonetycznym

jzyka prapolskiego).

III. Zmiany o charakterze fonotaktycznym

Pod wzgldem fonotaktycznym prapolszczyzna bya jzykiem zdecydowanie ograniczonym. Po pierwsze goski czyy si w nim na zasadzie identycznoci pod wzgldem pooenia masy jzyka. Przyczyn tego faktu byo
zjawisko upodabniajcego oddziaywania samogosek przednich na poprze-

Dyskusje i polemiki

68

dzajce je spgoski centralne, w wyniku ktrego przyjmoway one przednie

pooenie masy jzyka. W zakresie pocze goskowych w epoce prapolskiej
wykorzystywane byy zatem jedynie dwie kombinacje: 1) spgoska przednia + samogoska przednia sonant przedni; 2) spgoska centralna lub tylna
+ samogoska centralna lub tylna sonant centralny (np. ppol. [
p-s], [ko

[w
-], [do-m], [be-ga-ie-s],
l-k], [
pl-n-i], [br-zo], [pl-k]). Schemat ten
prapolskiej,
sylaby

koczcej si zajest jednoczenie te modelembudowy

wsze gosk sylabotwrcz, ktr w prapolszczynie moga by zarwno samogoska, jak i sonant (ten typ sylaby zwykle oznacza si symbolem CV,
w ktrym C sygnalizuje spgosk (ac. consonans), za V samogosk (ac.
vocalis) (zob. te podrozdzia IV). Zasada ta skutkowaa kolejnym ograniczeniem fonotaktycznym, wykluczajcym moliwo pojawiania si spgosek
w wygosie wyrazu. Ograniczenia dotyczyy rwnie kombinacji typu spgoska + spgoska. Grupy spgoskowe w prapolszczynie byy stosunkowo nieliczne i skaday si gwnie z dwuelementowych pocze spgoski waciwej z gosk potwart (np. ppol. [mod
rc], [praw], [blod],

[gluxota], [wdno

ti], [dwor], [kw

et], [x
rsc]) lub szczelinow (np. ppol.
[stblo], [bozski]); grupy trzyelementowe zdarzay si do rzadko (np.
[prysknoti], [st
ppol. [cesarstwo],
rela]).
1. Zmiany znoszce prapolskie ograniczenia fonotaktyczne
1.1. Wokalizacja sonantw. Proces ten, w wyniku ktrego goski [r] [r] [l]

[l] przeksztacay si w poczenia samogosek ustnych i spgosek pynnych

(zob.
podrozdzia II.3.1, te Ramka 8), przyczyni si do powstania pierwszych sylab zamknitych (np. ppol. [w
l-k] przedpimienne (ppi.) [wil-k]

stp. i npol. [
vilk]; ppol. [br-lo-g] ppi. [bar-lo-g] stp. [bar-og]

npol. [bar-uuk]; ppol. [kl-ba-sa] stp. [kel-ba-sa] npol. [kel-ba-sa]).

Tym

samym pojawiy si rwnie nowe typy pocze midzyspgoskowych (typu spgoska sonorna + spgoska sonorna lub niesonorna, por. ppol. [w
l
-k] ppi. [wilk];

ppol. [br-lo-g] ppi. [barlog]; ppol. [klbasa] stp.

[kelbasa]). Nadal jednak ogromna wikszo sylab miaa struktur otwart,

a poniewa sonanty wystpoway tylko w rdgosie, spgoski cigle jeszcze
nie mogy koczy sylaby wygosowej.
1.2. Przegos. Zmian fonotaktyczn skutkowa te proces zwany przegosem. Dotyczy on samogosek przednich [e] i [e] znajdujcych si w pozycji
przed spgoskami przedniojzykowymi twardymi ([t] [d] [s] [z] [n] [r] []) i polega na zmianie pooenia masy jzyka z przedniego na rodkowe ([e] [a])
i tylne ([e] [o]) (np. ppol. [kw
et] stp. i npol. [k
vat]; ppol. [les] stp.
[las] npol. [las]; ppol. [zena] stp. [zona] npol. [zona]; ppol. [tes]

Dyskusje i polemiki

69

stp. i npol. [os]). Tym samym w polszczynie pojawiy si pierwsze poczenia typu spgoska przednia + samogoska rodkowa i tylna, przez co cecha
przednioci (palatalnoci) spgosek staa si cech istotn funkcjonalnie, bo
nieuwarunkowan kontekstowo.
1.3. Zanik i wokalizacja jerw. Najwikszy wpyw na polski system fonotaktyczny miay zmiany polegajce na zaniku i wokalizacji jerw (zob. podrozdzia II.1.1, Ramka 5). Zanik sabych jerw przyczyni si do powstania
licznych sylab zamknitych (np. ppol. [po-l-n-i]] stp. [pol-ny] npol.

[pol-ny]), a w zwizku z tym do pojawienia si spgosek

w wygosie wyrazw
(np. ppol. [d-] stp. i npol. [Ze]; ppol. [
p-s] stp. i npol. [
pes]; ppol.
[do-m-k] stp. i npol. [do-mek]). Dziki temu procesowi polszczyzna zyskaa rwnie niezliczon liczb nowych pocze midzyspgoskowych, czsto skadajcych si z wicej ni dwch elementw (np. ppol. [mdliti] stp.
i npol. [mdli]; ppol. [pstri] stp. i npol. [pstry]; ppol. [drgnoti]

stp. [drgn] npol. [drgno]).

Wokalizacja jerw mocnych daa polszczynie moliwo czenia spgosek centralnych i tylnych z nastpujcymi
po nich samogoskami przednimi (por. np. ppol. [sn] stp. i npol. [sen];
ppol. [dzZ] stp. [desc] npol. [desc]). Procesy te ostatecznie przesdziy o fonotaktycznym typie polszczyzny: z systemu o ujednoliconej budowie
sylaby (zharmonizowany pod wzgldem uoenia masy jzyka typ CV) sta
si systemem o znacznie rozbudowanym zbiorze moliwych pocze goskowych (niezharmonizowane pod wzgldem uoenia masy jzyka sylaby typu
CV, VC, CVC).
2. Zmiany wprowadzajce ograniczenia fonotaktyczne
2.1. Ubezdwicznienie spgosek wygosowych. Zmiany fonotaktyczne zachodzce na polskim gruncie polegay jednak nie tylko na poszerzaniu czliwoci gosek. W wyniku rnego rodzaju uproszcze, wynikajcych z dnoci aparatu mowy do jak najmniejszego wysiku artykulacyjnego, pewne typy pocze zostay wyeliminowane. Do nich naley midzy
innymi pewien typ poczenia spgoska + pauza midzywyrazowa. W czasie artykulacji wygosowej spgoski wizada gosowe przechodz w stan
spoczynku waciwy pauzie midzywyrazowej; efektem tego upodobnienia
antycypacyjnego jest ubezdwicznienie dwicznych spgosek w wygosie, a tym samym zanik poczenia typu spgoska dwiczna + wygos
(np. ppol. [bog] stp. [bog] [bok] npol. [buk] bg; ppol. [voz] stp.
[vos] [vos] npol. [vus]). Trudno jednoznacznie ustali chronologi tego
zjawiska w jzyku polskim. Przyjmuje si, e proces ubezdwicznienia wygosowych spgosek dwicznych mia charakter dokonany ju w XV wieku

Dyskusje i polemiki

70

(por. np. staropolskie zapisy typu wedluk, podluk, bok bog, sksk z ksig,
grzechof ). Doda naley, e to ograniczenie fonotaktyczne regionalnie znoszone byo przez oddziaywania tzw. udwiczniajcej fonetyki midzywyrazowej
(Wielkopolska i Maopolska; por. np. zapisy w poznaskich rotach sdowych
z XIV wieku: winowad memu winowat memu, Wlodag ne ranil Wodak nie
rani).
2.2. Upodobnienia w obrbie grup spgoskowych. Podobne ograniczenia dotycz kombinacji midzyspgoskowych. W ich obrbie w staropolszczynie pojawiy si wyrwnania w zakresie nie tylko pracy wizade
si] stp. [g
gosowych (np. ppol. [glob
psi] npol. [guempsy]; ppol.

[grta] stp. i npol. [krta]; ppol. [stblo] stp. [bo] npol.

[dbuo]),

ale rwnie w zakresie stopnia zblienia narzdw mowy (np. ppol. [lud ppol. [sw
va
cci]
-ski] stp. [lucsky] npol. [lucki];
edciti] stp. [

npol. [
vat.cy] [
va
ccy]), miejsca zblienia narzdw mowy (np. ppol.
[
cso] stp. [cso] npol. [co];), a take pooenia masy jzyka (np. ppol.

[s
pis] stp. [s
pis] lub [
pis] npol. [
pis]; ppol. [gost] stp. i npol.
[go]; ppol. [med
ved] stp. [me
Zv
eZ] npol. [e
Zv
e]). W efekcie dzisiejsze poczenia typu spgoska + spgoska dotycz w zasadzie wycznie
gosek artykulacyjnie do siebie zblionych.
2.3. Rozszczepienie artykulacji samogosek nosowych. Wyrane ograniczenia fonotaktyczne pojawiy si te w zakresie czliwoci samogosek
nosowych. Ju w redniowiecznych tekstach noswki wystpujce w pozycji
przed spgosk zwart i zwarto-szczelinow oznaczane byy przez dwuznaki
n, em, an, n, am, m itp. (np. Dambroua Dbrowa; penandzy
pienidzy, swanthy wity; wynczci wic-ci, bandzieSz bdziesz; chorngwye chorgwie, bandncz bdc). Zjawisko to, pocztkowo waciwe gwnie tekstom pochodzcym z Wielkopolski, zwykle traktuje si jako dowd na
tzw. rozszczepion (asynchroniczn) artykulacj samogosek nosowych. Efektem tego procesu by zanik pocze typu samogoska nosowa + spgoska
zwarto-wybuchowa lub zwarto-szczelinowa i zastpienie ich poczeniami samogoska ustna + spgoska nosowa + spgoska zwarto-wybuchowa lub
zwarto-szczelinowa. Z biegiem czasu proces ten rozszerzy si rwnie na pozycje przed spgoskami szczelinowymi. Od mniej wicej XVI wieku pojawia
si take tendencja do usuwania pocze samogosek nosowych ze spgoskami [l] i [] [u] w pozycji tej noswki ulegay denazalizacji (por. np.

npol. [veua] wzia,

[dotknou] dotkn, [staneli] stanli). Ograniczenia

wystpowania samogosek nosowych

objy te pozycj wygosow w tej
pozycji dawna noswka krtka (dzisiejsze []) ju od XVI wieku realizowana

Dyskusje i polemiki

71

jest jako samogoska ustna [e] (por. zapisy typu: laske ask, proSze prosz,
bande bd).

IV. Zmiany stosunkw ilociowych midzy klasami gosek

Z uwagi na pewne oglne waciwoci artykulacyjne i funkcyjne prapolskie
goski skaday si z trzech klas dwikw (zob. Ramka 10). Pierwsz z nich
tworzyy samogoski, czyli dwiki o charakterze otwartym, artykuowane za
pomoc swobodnego przepywu strumienia powietrza przez jam ustn lub
nosow, zrnicowane iloczasowo i penice funkcje zgoskotwrcze. Drug
klas stanowiy spgoski, artykulacyjRamka 10. Klasy gosek prapolskich
nie zwizane z wytwarzaniem w jaI. Samogoski
mie ustnej zapory przeszkadzajcej
[i] [e] [
e] [] [a] [o] [o] [u] [y] [] []
II. Spgoski
swobodnemu przepywowi wydychane [c] [
Z] [g] [i ] [k] [l] [l] [m] [m]

c] [d] [Z] [
[b] [b]

go powietrza, niezrnicowane iloczasoz]

[x] [z] [
[n] [] [p] [
p] [r] [r] [s] [

s] [t] [w] [w]

wo i niezgoskotwrcze. Grup spgoIII. Sonanty
[r] [r] [l] [l]
sek tworzyy (podobnie jak dzi) goski

o rnym stopniu zblienia narzdw
mowy (zob. podrozdzia II), a wic zarwno spgoski waciwe, jak i cz
gosek potwartych zwanych spgoskami sonornymi (spgoski drce,
boczne, zelizgowe, dwuwargowe, nosowe). Osobno potraktowa trzeba nalece do grupy gosek potwartych drce i boczne dwiki zgoskotwrcze,
tzw. sonanty, znacznie blisze samogoskom ni pozostae goski potwarte
ze wzgldu na charakterystyk iloczasow oraz zgoskotwrczy charakter.
Stosunki ilociowe pomidzy prapolskimi klasami gosek nie byy proporcjonalne. Najliczniej prezentowa si zbir spgosek (28 gosek), samogosek
byo ponad dwukrotnie mniej Ramka 7. Systemy spgoskowe i samogoskowe
(11 gosek), sonantw sied- W zalenoci od stosunkw ilociowych pomidzy zbiomiokrotnie mniej ni spgo- rami samogosek i spgosek systemy fonetyczne (fonologiczne) mog mie charakter samogoskowy, spsek i prawie trzykrotnie mniej goskowy lub symetryczny (zrwnowaony). Typologia
ni samogosek (4 goski). Prze- ta opiera si na zaoeniu, e w skad kadego systemu fonologicznego wchodz tzw. opozycje prymarne,
waga dwikw spgoskowych zachodzce pomidzy trzema samogoskami i siedmiojest jednak cech oglnojzy- ma spgoskami. System speniajcy t proporcj (czyli 30% samogosek 70% spgosek) jest systemem sykow, charakteryzujc wik- metrycznym; systemy, ktre maj wicej ni 30% samoszo systemw fonetycznych. gosek, a mniej ni 70% spgosek, to systemy samogoskowe; systemy, ktre maj mniej ni 30% samogosek
Powiadczane przez rne jzyki i wicej ni 70% spgosek, to systemy spgoskowe.
stosunki ilociowe midzy samogoskami a spgoskami pozwalaj jednak mwi o tzw. modelowym systemie prymarnym gosek, w ktrym relacje ilociowe midzy oboma zbiorami

Dyskusje i polemiki

72

gosek maj charakter optymalny (Ramka 11). Jeli zatem potraktujemy sonanty jako goski blisze samogoskom ni spgoskom (skania do tego ich
funkcjonalny, zgoskotwrczy charakter, zob. niej), to okae si, e stosunki
ilociowe zachodzce pomidzy klas samogosek a zbiorem spgosek w prapolskim systemie fonetycznym (samogoski i sonanty 35% spgoski 65%)
przemawiaj za jego samogoskowym charakterem.
Na gruncie polskim samogoskowy charakter systemu fonetycznego zosta
pocztkowo wzmocniony. Stao si tak po wytworzeniu si polskiego iloczasu.
Liczba samogosek wzrosa do 20 i mimo procesu wokalizacji sonantw (zob.
podrozdzia II), w wyniku ktrego zanika klasa gosek porednich midzy samogoskami a spgoskami, system fonetyczny polszczyzny sta si w jeszcze
wikszym stopniu systemem samogoskowym (samogoski 20, spgoski
28, 42% 58%). Dalsze jednak procesy zmieniy ten ukad na niekorzy
samogosek. Przede wszystkim zaczo ich ubywa. Samogoska [e] zrwnaa
si artykulacyjnie z samogosk [e]; procesy zaniku i wokalizacji jerw wyeliminoway z systemu 2 kolejne samogoski. W miejsce 4 samogosek nosowych
[e] [o] [] [o] pojawiy si tylko dwie, pierwotnie zrnicowane jedynie iloczasowo [a] [], potem rnice si rwnie innymi cechami artykulacyjnymi []
[o], ktre ulegy stopniowej, uwarunkowanej pozycyjnie redukcji artykulacyjnej (zob. podrozdzia III). Stopniowy zanik iloczasu doprowadzi z pocztku
do usunicia z systemu trzech wysokich samogosek ustnych [] [
y] [
u], ktre
jeszcze w redniowieczu zrwnuj si z odRamka 12. Klasy gosek
wspczesnej polszczyzny
powiadajcymi im goskami krtkimi [i] [y]
I. Samogoski
[u]. Liczba samogosek spada o nastpne
[i], [y], [e], [a], [o] [u] [
u] []
trzy po zaniku tzw. samogosek cienionych

II. Spgoski
(zob. wyej). Zmiany ilociowe objy rw [c] [] [
[b] [b]
c] [d] [Z] [
Z] [
Z] [g] [
g] [i ]

[u] [l] [p] [

[k] [k]
p] [r] [s] [] [s] [t] [v] [
v]
nie zbir spgosek, ktrych zdecydowanie
[f] [f] [x] [
x] [z] [] [
z] [m] [m]
[n] []
przybyo. Pojawiy si samodzielne szczelinowe i zwarto-szczelinowe spgoski rodkowojzykowe prepalatalne [] [] [] [Z]. Liczb spgosek zwikszyo rwnie powstanie bezdwicznych gosek wargowo-zbowych [f] i [f], a take
[
rodkowo-jzykowych postpalatalnych [g] [k]
x]. Wspczesny system fonetyczny skada si zatem z dwch klas gosek: samogosek i spgosek
(Ramka 12). Stosunek samogosek do spgosek wynosi w nim 8 36, czyli
18% 81%, z czego wynika, e jest on systemem skrajnie spgoskowym.

Dyskusje i polemiki

73

V. Zmiany o charakterze fonostatystycznym

Brak tekstw prapolskich nie pozwala nam na blisze zapoznanie si z frekwencj gosek tego prajzyka. Z tego powodu niemoliwe jest rwnie bezwzgldne scharakteryzowanie ewolucji fonostatystycznej polszczyzny. Mona
jednak posuy si w tym celu wnioskowaniem wzgldnym, o niszej co prawda wartoci dowodowej, lecz wystarczajcej do wychwycenia najwaniejszych
zmian w zakresie czstoci wystpowania gosek polskich. Podstaw wnioskowania tego typu jest zaleno, jaka czy zmiany frekwencji gosek ze
zmianami ich produktywnoci, ktre z kolei wynikaj z najrniejszego typu przeksztace fonetycznych (zarwno artykulacyjnych, jak i fonotaktycznych). Zmiany produktywnoci danej goski wystpuj wtedy, gdy zaczyna
ona pojawia si w wikszej lub mniejszej liczbie wyrazw. Gdy w wyniku
jakiej zmiany fonetycznej (np. artykulacyjnej) jaka goska zaczyna wystpowa w wikszej liczbie wyrazw, skutkuje to wzrostem jej frekwencji tekstowej i odwrotnie gdy leksemowy zakres uy danej goski zawa si,
maleje rwnie jej frekwencja. Doda naley, e przeksztacenia fonetyczne
nie s jedyn przyczyn zmian produktywnoci i frekwencji gosek; powoduj
je rwnie inne rodzaje procesw, m.in. zwizanych z tzw. yciem wyrazw.
Na gruncie polskim wzrost produktywnoci, a zatem i frekwencji gosek
powodoway w zasadzie wszystkie te procesy, ktrych efektem byo artykulacyjne utosamienie si jednej goski z inn (zob. podrozdzia II). W ten
sposb najwicej nowych pozycji Ramka 13. Struktura fonostatystyczna
wyrazowych zyskaa najliczniej po- wspczesnej polszczyzny
wiadczana przez wspczesne teksty Badania statystyczne wykazay, e we wspczesnych tekstach polskich najczciej wystpolskie goska [e] (Ramka 13). Przy- pujcymi goskami s goski [e] (10,27%), [a]
czynio si do tego a 5 procesw: wo- (9,38%), [o] (9,16%), [t] (4,59%), [j] (4,29%),
[y] (4,25%) oraz [n] (4,24%). rednia powiadkalizacja jerw mocnych ([], [] cze pozostaych gosek nie przekracza 4%, np.
[e]), obnienie artykulacji samogosek [i] 3,74%; [m] 3,37%; [u] 3,17%; [z] 1,73%; [c]
1,29%. Na kocu list frekwencyjnych sytuuj si
wysokich w pozycji przed gosk p- goski [] (0,18%), [g] (0,08%) i [d] (0,03%).
otwart drc ([ir] [ir] [er] [ez] Ogem struktur statystyczn dzisiejszych tekstw tworz gwnie samogoski (40%) i sp [es], zob. Ramka 8), rozszczepienie goski zwarto-wybuchowe (30,52%), do wyfrekwencja charakteryzuje te spgoski
samogoski nosowej przedniej (daw- soka
sonorne (15,58%) i szczelinowe (15,74%). Do
nej krtkiej) ([] + spgoski zwarto- najrzadziej uywanych gosek nale spgoszelizgowe (6,28%) oraz trzykrotnie od nich
-wybuchowe i zwarto-szczelinowe ki
liczniejsza (6 gosek) grupa spgosek zwarto[en], [eN], [em], [e
u], [e]), denazali- szczelinowych (5,02).

zacja samogoski przedniej

(dawnej
krtkiej) ([] + spgoski [l] [l] i [u] lub wygos [e]) oraz proces zlania

si goski [e] z samogosk [e]. Do wzrostu

frekwencji samogoski [a] przyczyni si proces przegosu [e] [a], a take wokalizacja sonantu [r] [ar].

Dyskusje i polemiki

74

W wyniku przegosu [e] [o] wzrosa liczba wystpie goski [o]. Zmiany
tego typu objy rwnie niektre spgoski. Skutkiem wokalizacji sonantw
byo zwikszenie produktywnoci spgosek [r], [r], [l] ( [l]), [l] ( [u]);

dziki pojawieniu si asynchronicznej realizacji samogosek nosowych wzrosa frekwencja spgosek nosowych [n], [], [m], za rozwj [r] ( [r] [r]
[z]) przyczyni si do czstszego wystpowania gosek szczelinowych [s] i [z].
Wzrost frekwencji gosek odbywa si kosztem spadku czstoci wystpowania gosek przeksztacanych. Przegosy [e] [a] i [e] [o] znacznie
ograniczyy tekstow frekwencj samogosek [e] i [e]. Proces rozszerzania artykulacji [ir] [er] ( ppol. [r]) przyczyni si do spadku produktywnoci
przeksztacanych gosek spadek frekwengoski [i]. W przypadku wikszoci
cji ostatecznie osiga jednak skrajne stadium frekwencyjne, polegajce na
zupenym zaniku danej goski (frekwencja = 0, jak to miao miejsce w przypadku gosek [e], [r], [], [] czy []).
O zmianach natury statystycznej mona mwi rwnie w kontekcie
pewnych zbiorw gosek posiadajcych wsplne cechy artykulacyjne. Ubezdwicznianie spgosek dwicznych w wygosie, a take liczne ubezdwicznienia w grupach spgoskowych spowodoway znaczne zwikszenie wystpowania w polszczynie spgosek bezdwicznych. W wyniku upodobnie midzyspgoskowych wzrosa te frekwencja spgosek realizowanych
przy uniesieniu przedniej masy jzykowej (czyli tzw. spgosek mikkich).
Frekwencja danej klasy gosek ronie rwnie wtedy, gdy pojawiaj si w ich
zbiorze nowe goski. Z tego powodu w polszczynie musiaa zatem wzrosn
produktywno spgosek szczelinowych w stosunku do stanu prapolskiego
ich zbir powikszy si a o 5 gosek ([f], [f], [], [], [
x]).

VI. Podsumowanie
Fonetyczne dzieje polszczyzny polegay na zmianach o charakterze artykulacyjnym, fonotaktycznym i fonostatystycznym. Ich wzajemne uwarunkowanie spowodowao, e stosunkowo nieznaczne zmiany w artykulacji gosek,
polegajce w duej mierze na pogbianiu lub eliminowaniu mao wyrazistych rnic midzy nimi, spowodoway znaczce przeobraenia pozostaych
struktur fonetycznych. Do najwaniejszych zmian dotyczcych paszczyzny
artykulacyjnej zaliczy naley przede wszystkim zanik samogoskowych opozycji iloczasowych, wzmocnienie rnicy artykulacyjnej midzy palatalnymi
a niepalatalnymi spgoskami waciwymi poprzez zmian miejsca artykulacji gosek palatalnych, a take usunicie korelacji palatalna niepalatalna
ze zbioru ustnych gosek potwartych. Zanik iloczasu spowodowa znaczne

Dyskusje i polemiki

75

redukcje w inwentarzu samogosek, co wraz z pojawieniem si nowych spgosek doprowadzio do przeksztacenia systemu fonetycznego polszczyzny
z samogoskowego w skrajnie spgoskowy. Wokalizacja sonantw, przegos
[e], [e] [a], [o] oraz zanik i wokalizacja jerw przyczyniy si do diametralnego przeksztacenia regu fonotaktycznych jzyka polskiego: obok jednolitych
pod wzgldem pooenia masy jzykowej i otwartych sylab prapolskich pojawiaj si w nim rwnie sylaby zamknite i niezharmonizowane w zakresie pooenia masy jzyka. Zanik jerw spowodowa rwnie zwikszenie rnorodnoci pocze midzyspgoskowych zarwno pod wzgldem jakociowym,
jak i ilociowym. W zasadzie wszystkie zmiany artykulacyjne powodoway
rwnie zmiany stosunkw frekwencyjnych midzy goskami. Mimo wzgldnej specyfiki danych, bdcych podstaw wnioskowania o frekwencji gosek
w tekstach dawnych, przypuszcza mona, e w zmianach fonostatystycznych
polskich gosek najwiksze zmiany zaszy w zakresie czstoci wystpowania
samogoski [e] oraz spgosek bezdwicznych dzisiejsza wysoka frekwencja tekstowa tych gosek jest w duej mierze wynikiem licznych procesw
artykulacyjnych.
Bibliografia
M. Duska, Fonetyka polska. Artykulacje gosek polskich, Warszawa 1983.
Z. Klemensiewicz, S. Urbaczyk, T. Lehr-Spawiski, Gramatyka historyczna jzyka polskiego, Warszawa 1981.
H. Koneczna, Charakterystyka fonetyczna jzyka polskiego, Warszawa 1965.
W. Kuraszkiewicz, Gramatyka historyczna jzyka polskiego, Warszawa 1970.
J. Perlin, Metodologia jzykoznawstwa diachronicznego, Warszawa 2004 (rozdz. 3:
Zmiany fonematyczne jakociowe i ilociowe).
B. Rocawski, System fonostatystyczny wspczesnego jzyka polskiego, Wrocaw
1981 (rozdz. 2: Rozkad czstoci wystpowania fonemw we wspczesnym jzyku
polskim).
S. Rospond, Gramatyka historyczna jzyka polskiego, Warszawa 1971.
Teksty staropolskie. Analizy i interpretacje, pod red. W. Decyk-Ziby i S. Dubisza,
Warszawa 2003.
B. Walczak, Ewolucja typologiczna jzyka polskiego (system fonologiczny), w: Studia
historycznojzykowe. T. II. Fleksja historyczna, pod red. M. Kucay i W.R. Rzepki,
Krakw 1996.

O Autorze
Marek Osiewicz - pracownik naukowo-dydaktyczny w Zakadzie Historii
Jzyka Polskiego UAM w Poznaniu. Autor ksiki Wariantywno leksemw w zakresie nieseryjnych zmian fonetycznych w listach polskich
z I poowy XVI wieku (Pozna 2007) i szeregu artykuw powiconych
problemom normalizacji polszczyzny wczesnorenesansowej oraz zagadnieniom metodologicznym.
E-mail: niezgodka@op.pl