Professional Documents
Culture Documents
*
Interpretacja ewolucyjna pewnych
obyczajw ludnoci zamieszkujcej
archipelag Massim.
-1-
-2-
-3-
przez wikszo czasu pozostaj nieuywane. Nawet podczas obrzdw, ktrych cz stanowi,
wikszo osb ktre w nich wystpuje, wypoycza je od stojcych wyej w hierarchii ssiadw z
wioski. Pozwala to stwierdzi, e przywilej przyozdabiania si nimi nie jest istotnym celem ich
posiadania, przeciwnie to obdarowanie nimi kogo innego jest najpeniejsz realizacj ich
funkcji, poprzez ktr odbywa si potwierdzenie relacji wdz-poddany. Wida pewn analogi
midzy biuteri obrzdow wdrujc w Kula, a tym co ewolucjonici nazywaj wskanikiem
sprawnoci w doborze pciowym 4 - kompletna bezuyteczno tych ozdb jest tym, co wytwarza w
nich wewntrzn si nadawania ich posiadaczowi spoecznego prestiu.
Lecz vaygu to nie jedyne rzeczy wymieniane w Kula. Razem z nimi po wyspach wdruj
towary, bdce przedmiotem zwykej wymiany handlowej, opowieci, pieni i inne przekazy
kulturowe. Chocia, same w sobie, rzeczy te nie s czone przez mieszkacw z rytuaem, z
zewntrz wida jak kluczowe znaczenie maj dla harmonijnego wspistnienia rozproszonych
spoecznoci. Z samym przygotowaniem wyprawy dalekomorskiej, podczas ktrej dojdzie do
wymiany, zwizane s ponadto: technologia budowy czna, tabu przygotowawcze, specjalny
rodzaj magii ktra oddziauje bezporednio na umys partnera i powoduje jego ulego, utrat
rwnowagi umysowej, dziki czemu staje si on skonny do ofiarowania darw [wikszej
wartoci]5, ceremonie aobne, wiele legend i mitw dotyczcych dawnych wypraw, wite
miejsca, w ktrych doszo do znaczcego wydarzenia podczas ktrej z legendarnych wypraw.
Malinowski zauway, e dywagacje na temat posuni handlowych wodzw, ktrzy s
najwikszymi graczami w wymianie i poszczeglne dylematy uczestnikw (kogo obdarowa
danym przedmiotem?) to gwne tematy rozmw mieszkacw wysp. Wida wic jak kolosalne
znaczenia ma Kula dla struktury spoecznej Massimw.
Kolejne przesanki tej tezy oferuje praca Damona6, ktry przebywa w okolicy wysp
Trobriandzkich kilkadziesit lat po Malinowskim. Geograficzna struktura wymiany jest
reprodukowana w strukturze lingwistycznej: prefiks veioy- oznacza naszych bezporednich
partnerw w wymianie, za mul- partnerw naszych partnerw. Dokonuje si wic podzia wiata
na pi funkcjonalnych obszarw: bezporedni partnerzy, poredni partnerzy (w dwch kierunkach
na okrgu) i pozostali, nieuczestniczcy w wymianie. Kolejn analizowan struktur lingwistyczn
jest idiom z rki X, ktrym opisuje si kady krcy przedmiot. Zawiera on wyliczenie wszystkich
stacji porednich i poprzednich wacicieli, w rkach ktrych przebywa przedmiot wczeniej. Z
wdrwk vaygu odbywa si wic po wyspach cyrkulacja imion.
Czy mwali i soulava mona okreli mianem handlu? Przeczy temu zarwno
bezuyteczno przedmiotw obrotu, jak i odstp czasowy midzy transakcjami (darem i jego
odwzajemnieniem), ktry stwarza, nieobecn w przypadku handlu, relacj opart na dugu, ktry
musi zosta odpacony. Wydaje si, e sami Massimowie robi wszystko by dystynkcja ta nigdy nie
przestaa by widoczna, a wszelkie prby jej zatarcia spotykaj si z wielkim oburzeniem
spoecznym. Wymiana nigdy nie odbywa si z rk do rk, z dyskusjami na temat wartoci obu
przedmiotw, wzajemnymi targami i kalkulacjami, lecz jest obwarowana cisym ceremoniaem. W
jzyku Massimw zachowana jest odrbno pomidzy wymian Kula a wymian handlow
(gimwali) i funkcjonuje nawet powiedzenie Prowadzi kula jakby to byo gimwali, ktrym
4 Wskanik taki jest obiektem, ktrego wytworzenie i utrzymanie przez organizm musi by kosztowne energetycznie, a
jednoczenie z punktu widzenia przetrwania konkretnego osobnika jest kompletnie bezuyteczn ekstrawagancj, a
wic (pozornie) zmniejsza dostosowanie, lecz poprzez to zawiadcza o sprawnoci organizmu, ktry mimo takiego
obcienia jest w stanie przetrwa w dobrej formie. Obiekt ten jest rejestrowany przez partnera seksualnego,
odgrywajc kluczow rol w doborze pciowym. Por. Miller G. (2004) Umys godny pary. (w:) Umys w zalotach. Jak
wybory seksualne ksztatoway natur czowieka. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis, s. 115-157
5 Malinowski B.: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Reakcje o poczynaniach i przygodach krajowcw z Nowej
Gwinei. Warszawa: PWN, 1987137
6 Damon F. H. The Kula and Generalised Exchange: Considering Some Unconsidered Aspects of the Elementary
Structures of Kinship w: Man New Series, Vol. 15, No. 2 (Jun., 1980), str. 267-292, Royal Anthropological Institute of
Great Britain and Ireland
-4-
-5-
prawdopodobiestwem: zdrady przeciwnika i jego wsppracy, bdzie wiksza w sytuacji gdy sam
zdradzi, ni gdyby wsppracowa13.
Jednak w biologicznym wiecie dylemat winia nigdy nie jest jednorazowy: zwierzta
spotykaj si ponownie i wycigaj konsekwencje wobec oszustw. Okazuje si, e najlepszym
rozwizaniem iterowanego (powtarzanego) problemu winia jest strategia wet za wet, ktra
wydaje si dobrze opisywa panujce relacje spoeczne. Wet za wet jest strategi stabiln
ewolucyjnie (ESS) dziki trzem cechom tej strategii, ktre wylicza Axelrod14: (1) zachca do
wsppracy (pierwszy krok to wppraca) (2) umoliwia natychmiastowy odwet (3) umoliwia
natychmiastowe wybaczenie. Altruizm moe zaistnie tylko o tyle, o ile w przyszoci bdzie
odwzajemniony, zdrada za jest odpacona zdrad. W czasie I wojny wiatowej onierze walczcy
w dugotrwaych bitwach pozycyjnych zaczynali po jakim czasie oddawa strzay ponad gowami
swoich wrogw, walczyli bowiem cigle przeciwko tym samym przeciwnikom i wiedzieli, e w
interesie zarwno ich jak i ich wrogw jest utrwalenie tej mistyfikujcej strategii. Logiczn reakcj
ich przeoonych byo przegrupowanie oddziaw, a wic przeksztacenie iterowanego dylematu
winia w dylemat jednorazowy, ktry wymusza zdrad obu graczy.
Tooby i Cosmides, najwaniejsi wspczeni psychologowie ewolucyjni, zajmujcy si
problematyk altruizmu odwzajemnionego, za pomoc pomysowego eksperymentu logicznego
wykazali, jaka jest natura neurokognitywnych adaptacji umoliwiajcych wyonienie si praktyki
wymiany spoecznej15. Z rozwaa na temat iterowanego dylematu winia wida, e aby system
mg zastosowa strategi wet za wet, musi by w stanie zareagowa na dziaania antagonisty, czyli
dokona oceny jego dziaania pod wzgldem rozpatrywanej zasady i przeprowadzi stosown
kontrakcj. Innymi sowy, w pierwszej kolejnoci, musi istnie system wykrywania oszustw,
amicych dan zasad.
Tooby i Cosmides wyszli od apriorycznego sformuowania regu, jakimi powinien kierowa
si skuteczny modu wymiany spoecznej: (1) powinien klasyfikowa dan relacj jako wymian
spoeczn jeli jedna ze stron odniosa zysk (2) powinien definiowa oszustwo jako odniesienie
zysku przez jedn stron, bez spenienia wymogu (3) powinien mc zmienia perspektyw,
poniewa to co dla jednego uczestnika wymiany jest zyskiem (dugiem), dla drugiego jest strat
(wymagajc rekompensaty) (4) wykrywanie oszustw powinno dotyczy przede wszystkim
intencjonalnego oszukiwania, a wic osobnikw ktrzy posiadaj wbudowany program wybierajcy
strategi cigej zdrady (5) jego domen powinny by wszystkie relacje wymiany, bez wzgldu na
to jak obce kulturowo i egzotyczn s dla osobnika (6) jednoczenie inne relacje logiczne nie
powinny mc stawa si treci jego komputacji16.
Wszystkie z powyszych przewidywa zostay potwierdzone eksperymentalnie z uyciem
testu selekcji Wasona. W tecie tym zadaniem badanego jest wskaza wartociowanie logiczne, w
ktrym formua p q bdzie faszywa. Badany dysponuje 4 kartami, reprezentujcymi wszystkie
kombinacje poprzednikw i nastpnikw implikacji w ukadzie p | q (przesanki na jednej, wnioski
na drugiej stronie17), jego zadaniem jest wskazanie dwch kart, ktrych obrcenie moe ukaza
faszyw implikacj. Z ukadu: p, p, q, q gdzie p prawdziwa przesanka, q prawdziwy
wniosek, naley wic wskaza p i q poniewa tylko w takim wypadku implikacja moe by
faszywa (po drugiej stronie odpowiednio: q i p). Konstruujc rne warianty eksperymentu
13 Dylemat winia presuponuje nastpujce relacje: ZW > WW > ZZ > WZ, gdzie Z zdrawa, W- wsppraca i
pierwszy czon wyraenia oddaje strategi gracza, z perspektywy ktrego obliczany jest zysk, a drugi strategi
przeciwnika. W takim wypadku ZW + ZZ > WW + WZ wic najlepsz strategi jest zdrada.
14 Tame, s. 206
15 Na podstawie: Cosmides L., Tooby J. Cognitive Adaptations Designed for Social Exchange w: Buss David The
Handbook of Evolutionary Psychology, Hoboken: Wiley&Sons , 2005
16 Tame, s. 593
17 By nie komplikowa obrazu posuguje si dalej, niepoprawnie z logicznego punktu widzenia, pojciami przesanka i
wniosek (zamiast poprzednik i nastpnik), stosujcymi si do regu, nie do formu jako takich, ktre jednak s
bardziej ugruntowane w potocznym jzyku.
-6-
Wasona za p i q podstawiamy rne zdania jzyka naturalnego np. Jeli kto ma zesp Zesp
Waterhouse'a-Friderichsena (p), ma gorczk (q)18. Okazuje si, e odsetek dobrych odpowiedzi
badanych jest cile skorelowany z treci zda uytych w zadaniu19. W przypadku treci neutralnej,
tylko ok. 1/4 ankietowanych wnioskuje poprawnie, e implikacja moe by faszywa tylko jeli
faszywy jest poprzednik lub nastpnik, a bd zwykle dotyczy podniesienia prawdziwego wniosku,
by sprawdzi czy prawdziwa jest jego przesanka20. Lecz jeli w miejsce p i q podstawimy zdania
zwizane z realizacj kontraktu spoecznego, np. Moesz pi piwo, tylko jeli masz skoczone 18 lat,
a ok. 3/4 badanych podniesie karty z pijcymi piwo by zobaczy ile maj lat i maoletnimi by
zobaczy co pij, chocia konstrukcja tego zdania jest dokadnie taka sama jak poprzedniego.
Wydaje si, e pewna performatyka, ktra rzdzi tym eksperymentem przyczynia si do
zaobserwowanych rni: podniesienie karty i jej odwrcenie, by zobaczy co kryje si po drugiej
stronie jest gestem, ktry przywodzi na myl wyszukiwanie osobnikw biorcych udzia w
wymianie spoecznej i demaskowanie ich oszustwa. Zdaje si to potwierdza odwrcony wariant
testu Wasona w postaci q p, a wic np. Kady kto skoczy 78 lat, moe przej na emerytur w
ktrym, jeli tre dalej odnosi si do umowy spoecznej, badani mimo wszystko wskazuj na p i
q (emerytw i modszych), mimo rzecz jasna braku moliwoci przeksztacenia (p q) (q
p), co dowodzi prawdziwoci zasady (3)21.
Reguy wymiany spoecznej s czci szerszego zbioru regu okrelanego jako reguy
permisywne. Usunicie przesanek (1), (2) a wic zysku wymiany i zysku oszusta, stwarza zdania,
ktre nie s reguami wymiany spoecznej, cho s reguami permisywnymi. W eksperymencie
Wasona daj one gorsze rezultaty, co dowodzi tego, e s oceniane przez odrbne moduy22.
Usunicie przesanki (4), a wic intencjonalnoci, charakteryzujcej naruszenie zasad wymiany
spoecznej rwnie zmniejsza ilo prawidowych ocen. W ten sposb dowiedziono te, e modu
wykrywania oszustw jest oddzielony od moduu oceniajcego zdania ostronociowe postaci: Jeli
jedziesz autem, musisz mie zapity pas. Zdania tego typu byy oceniane tak samo bez wzgldu na
zwizan z nimi intencjonalno, a wic czy pas zosta niezapity wiadomie czy nie. Oczywicie
ewaluacja intencjonalnoci jest kluczowa, poniewa odrnia osobniki z programem oszukiwania, a
wic takie z ktrymi wymiana spoeczna bdzie zawsze nieopacalna, od osobnikw z programem
altruizmu, ktry si pomyli (oczywicie konieczne jest te wyczulenie na prb symulacji
pomyki). Badania z pacjentami z ogniskowym uszkodzeniem mzgu pozwoliy na zgrubn
anatomiczn lokalizacj orodka wykrywania oszustw w szlakach czcych pole skroniowe z
ciaem migdaowatym.23
Wszystkie z powyszych wariantw testu Wasona wykazay, e wykrywanie oszustw jest
dokonywane przez odrbny, specyficzny modu kognitywny, ktry bazuje w duym stopniu na
informacjach wrodzonych24 i stosuje wskie heurystyki aby spord wszystkich zda logicznych o
strukturze implikacji, wybra te ktrych tre odnosi si do regu wymiany spoecznej i dokona ich
ewaluacji, a cilej odnale osobnika amicego dan regu. To zagniedenie modalnoci
18 W tym wypadku mona by skonstruowa nastpujcy ukad kart: [1: ma WFS], [2: jest zdrowy], [3: ma 37C], [4:
ma 42 C], naley wybra karty 1 i 3.
19 Tame, s. 597
20 Mona zarzuci badaczom, e nie zdaj sobie sprawy z tego, e konstrukcja jzyka naturalnego jeli... to... nie do
koca przekada si na logiczn figur implikacji w KRZ, wic odpowied badanych nie jest w tak oczywisty
sposb bdna. Jednak eksperyment zosta zaprojektowany tak eby wykrywa rnice midzy tendencjami do
rnych odpowiedzi w zalenoci od treci zda p i q, nie za bezwzgldne wartoci.
21 Tame, s. 601
22 Wykorzystano nastpujce zdania: (1) Jeli kto wychodzi wyrzuci miecie, musi mie kawaek czerwonej
wulkanicznej skay przywizany do kostki. (2) Jeli kto wychodzi na imprez, musi mie kawaek czerwonej
wulkanicznej skay przywizany do kostki. Wyjcie na imprez odbierane jest w tym ukadzie przez badanych jako
przywilej a wic oceniane przez modu do wykrywania oszustw. Tame, s.607
23 Obustronne uszkodzenie u pacjenta spowodowao spadek efektywnoci w tecie Wasona do 39% przy zachowanej
poprawnej ocenie zda ostronociowych. Jednostronne uszkodzenie nie powodowao zmian. Tame, s. 612
24 Takie same zalenoci efektywnoci od treci zdania w tecie Wasona zaobserwowano u 3-latkw. Tame, s. 613
-7-
-8-
potrzebuj i w kadym przecitnie urodzajnym roku zbieraj zapewne dwa razy wicej ni mog
spoy. Poszczeglne wioski specjalizuj si w produkcji rnych towarw. Kada dziedzina ycia
ma przyporzdkowan stosown ga magii, a najwaniejsz jest czarna magia. Czarnoksinicy
wywouj choroby, lecz mog take ochroni przez wrogim czarem wymierzonym w swojego
klienta, std cho traktowani s ambiwalentnie i pozostaj raczej na uboczu spoecznoci ich
praktyki s wakie dla ycia wsplnoty. Wdz wioski jako jedyny moe pozwoli sobie na
utrzymanie wielu on, poniewa w jego przypadku relacja ekonomiczna ulega odwrceniu to nie
on oy na rodzin swojej ony, lecz jego szwagrowie zobowizani s do oddawania mu czci
dochodu. Wd ma wic najwicej spichlerzy, wypenionych po brzegi yamem, a bogactwo
legitymizuje jego pozycj w hierarchii. Wioski ze sob rywalizuj i ywi do siebie urazy, lecz do
krwawych star dochodzi niezwykle rzadko, powane konflikty czsto przybieraj form
rywalizacji sportowych.
W obszarze kula mamy do czynienia z plemionami nalecymi do jednego krgu
cywilizacyjnego, lecz odrbnymi kulturowo, jzykowo i rasowo. S oddalone na tyle daleko od
siebie aby zachowa sw niezaleno, lecz na tyle blisko by utrzymywa regularne kontakty.
Rnica midzy partnerami transakcji jest tym co czyni wymian opacaln. Specjalizacja
poszczeglnych wiosek i wysp w produkcji konkretnych przedmiotw (czna, gliniane garnki itd.),
tradycja uprawy okrelonych rolin i bogactwo niektrych obszarw w atwo pozyskiwalne
surowce ywnociowe a wic wszelkie te rnice terytorialne i kulturowe sprawiaj, e kada z
wiosek zyskuje w drodze wymiany surowce niezbdne do przetrwania, ktrych samodzielnie nie
byaby w stanie wytworzy.
Regularny kontakt ociennych terytoriw jest te tym, co utrzymuje wewntrzny spokj
archipelagu i wygasza ewentualne konflikty. Eksperymenty psychologiczne pokazuj, e
zewntrzny wrg spoeczestwa ksenofobicznego jest przede wszystkim wrogiem wyobraonym, a
kontakt z obcym tumi ciemne, atawistyczne siy narastajce w ukryciu. Pouczajcy jest klasyczny
przykad z zamierzchej przeszoci naszego gatunku: od frakcji, ktra skolonizowaa Australi i
Now Zelandi (ok. 40 000 p. n. e), oddzielia si po jakim czasie grupa eksploratorw, ktra
zasiedlia stosunkowo odleg wysp. Diametralnie inne warunki ycia brak moliwoci rozwoju
rolnictwa i bogactwo naturalnych rde ywnoci spowodoway zmian kursu ewolucji
kulturalnej spoecznoci (regres jak niektrzy twierdz), ktra wkrtce na powrt przeksztacia
si w owcw i zbieraczy, yjcych w stabilnych i pokojowych warunkach, zorganizowanych w
lune, niehierarchiczne grupy spoeczne. Tymczasem w Nowej Zelandii, bogatej w surowce i
odpowiedniej dla rolnictwa, ludzko podaa tradycyjnym torem zaciekej rywalizacji, postpu,
wojen, gwatw i wzrastajcego skomplikowania organizacji politycznej. Po kilkuset latach obie
grupy nawizay na nowo kontakt, jednak nie rozpoznay w sobie swoich dalekich krewnych. Maa
wysepka spona krwi, caa spoeczno owcw-zbieraczy zostaa wyrnita w pie a ziemia
poddanej
brutalnej
agralizacji27.
Organizacja spoeczestwa obszaru Kula jest matrylinearna, a wic potomkowie
zamieszkuj ze swoimi rodzinami od strony matki i dziedzicz w obrbie linii matczynej. W
poprzek organizacji terytorialnych przebiega podzia na klany totemiczne: czonkowie klanu maj
wsplne pochodzenie i czuj do siebie sympati; organizacja totemiczna dzieli te w poprzek
maestwa, bo maonkowie musz pochodzi z innych klanw (praktyka doskonale zwikszajca
rnorodno genetyczn). Czysto seksualna jest cnot nieznan () charakter wielu, nie
budzcych podejrze zabaw dziecinnych przy bliszym wejrzeniu okazuje si nie tak niewinny.
Dorastajc, yj w promiskuitycznej wolnej mioci (...). wystpuj te stae prywatne poczynania,
przybierajce na sile w okresach witecznych. Pozycja kobiet jest silna, czasem nawet gdy
mczyzna przeszkadza im w pracy pobiegn za nim, schwytaj go, zedr z niego opask onow i
zmaltretuj go orgiastycznie w sposb dla niego poniajcy28
27 Diamond J. Guns, Germs and Steel, New York: W. W. Norton & Company, 1997, s. 54-57
28 Malinowski B.: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Reakcje o poczynaniach i przygodach krajowcw z Nowej
-9-
Instytucja biologicznego ojcostwa jest nieznana, formalnym opiekunem dziecka jest wuj od
strony matki (awunkulat), a relacje ich czce s czsto osche a nawet wrogie. Prawdziwym
przyjacielem dziecka jest za to jego ojciec, mieszkajcy z matk, ktry nie ma jednak z dzieckiem
adnych formalnych zwizkw. Brak jest ceremonii maestwa, jednak relacje maonkw, czsto
nieformalne, ukadaj si bardzo dobrze. Natomiast tabu relacji brat-siostra jest na tyle silne, e
kiedy mczyzna zblia si do grupy, w ktrej rozmawia jego siostra, albo ona odchodzi albo on
skrca w innym kierunku29
Wspomniane zalenoci su Levi-Straussowi do wyodrbnienia elementarnego skadnika
struktury spoecznej. Jest to wedug niego nie rodzina nuklearna lecz kompleks 4 relacji:
brat/siostra, m/ona, ojciec/syn, wuj/siostrzeniec, przy czym relacja [wuj/siostrzeniec] ma si do
relacji [brat/siostra] tak jak relacja [ojciec/syn] do relacji [m/ona]. Spoeczestwo wysp
Trobriandzki spenia t proporcj. Relacje wuja i siostrzeca s chodne i sformalizowane, brata i
siostry opatrzone silnym tabu, natomiast zwizek ojciec-syn i maestwo s przyjazne i mao
formalne. Awunkulat jest dla Levi-Straussa elementarnym systemem rodzinnym, prototypem
wszelkich relacji spoecznych i pierwszym sposobem organizacji ludzkiej wsplnoty. czy
bowiem w sobie trzy podstawowe porzdki: pokrewiestwo, alians (maestwo) i filiacj. Zakaz
[kazirodztwa] jest rwnoznaczny twierdzeniu, e w spoeczestwie ludzkim mczyzna moe
otrzyma kobiet tylko od innego mczyzny, ktry oddaje mu sw crk lub swoj siostr. [Wuj w
strukturze pokrewiestwa] nie zjawia si, lecz jest bezporednio dany jest warunkiem tej
struktury30. Dziecko w strukturze wystpuje tylko jako to, ktre ma si narodzi, zawiadczajc o
teleologicznej perspektywie. Pokrewiestwo istnieje tylko po to aby si przedua i utrwala,
poniewa wyjciowe zaburzenie rwnowagi w jednym pokoleniu moe by przywrcone tylko
przez odwrcenie wymiany w kolejnych pokoleniach.
Nieoczekiwanie wic antropologia strukturalna nawietla to, co mogo by polem
biologicznym: kobieta jako pierwotny obiekt wymiany. Odizolowane, ograniczone terytorialnie i
stosunkowo homogeniczne populacje musiay zapewni sobie sposb na dowz nowego materiau
genetycznego. Jednak to nie kobiety, lecz mczyni s pasaerami statkw opywajcych dalekie
rejony zachodniego Pacyfiku. Jak mona to wytumaczy? Proponuj nastpujce wyjanienie: by
moe pierwotnym darem, ktry oferowa mczyzna przypywajcy na wysp by jego materia
genetyczny, materia niepoledniej jakoci, poniewa trudna i niebezpieczna wyprawa jest sama w
sobie dobrym wskanikiem sprawnoci. Mczyzna zapadnia kobiet, zaoferowan mu przez jej
brata i wraca na wysp swojego pochodzenia. Tak poczte dziecko, by moe lepiej rokujce ni
pozostae w wiosce, wychowywane byo w rodzinie swojej matki, z jej mem, z ktrym miaa ju
inne dzieci, cho jego formalnym ojcem by wuj. Matka dziecka i jej brat osignli wic korzy
adaptacyjn, poniewa ich materia genetyczny mg zrealizowa si w lepszym zapewne wariancie
potomka morskiego podrnika. Ojciec dziecka rwnie skorzysta, poniewa spodzi dziecko z
now partnerk, z dala od oczu swojej ony, ponoszc tylko jednorazow inwestycj w
przygotowanie wyprawy, a wic zrealizowa doskonale msk strategi rozrodcz. To jednak nie
wszystko.
Ojciec dziecka przekaza bratu swojej partnerki jeden z przedmiotw mwali lub soulava.
Teraz zadaniem brata jest przekaza ten przedmiot dalej, na inn wysp, reprodukujc jednoczenie
strategi rozrodcz. W ten sposb rodzinny handel si zamknie, utrata kobiety w danej rodzinie,
zostanie zrekompensowana zyskaniem innej jednak, w odrnieniu od tradycyjnej wymiany
kobiet w ujciu Levi-Straussa, w tej transakcji bior udzia nie dwie, lecz trzy rodziny. Poprzez t
przechodnio w kocu zamyka si okrg handlu kobietami, za ktrymi podaj przedmioty Kula
jako materialne reprezentacje dugu dopki przebywaj one w danej rodzinie sygnalizuj, e
miaa miejsce strata, ktra musi zosta odkupiona a wraz z odkupieniem przekazany zostanie
Gwinei. Warszawa: PWN, 1987, str. 92
29 Tame, str. 113
30 Tame, str. 107
- 10 -
materialny symbol straty, ktry zamienia si w symbol dugu. Jednak zamknicie okrgu nie ma
znaczenia, poniewa z perspektywy kadego ogniwa do wyrwnania transakcji wystarczy relacja z
dwoma ssiednimi ogniwami dawc i odbiorc.
Workman L., Reader W:. Evolutionary Psychology. An Introduction. New York: Cambridge U. Press, 2004, s. 344
np. powtarzalnoci w przypisywaniu okrelonym zakresom widma wiata nazw kolorw
Tame, s. 347-350
Tame, s. 351-352
- 11 -
Tame, s. 353
Na podstawie: Blackmore S.: Maszyna memowa. Pozna: Rebis, 2002
Tame, str. 43
Workman L., Reader W:. Evolutionary Psychology. An Introduction. New York: Cambridge U. Press, 2004, s. 358360
39Tomasello, M. (2002) Dziedzictwo biologiczne i kulturowe. W: Kulturowe rda
ludzkiego poznania. Warszawa: PIW, s. 20-39.
- 12 -
memy osb mniej altruistycznych40 Blackmore nazywa altruizm fontann, z ktrej inne memy
staraj si w jaki sposb skorzysta zwikszajc zasig swojej dystrybucji. Mog zrobi to poprzez
zewntrzne upodobnienie si do altruizmu (puste formy grzecznociowe), poprzez bliskie z nim
pokrewiestwo na mapie mentalnej, zmuszajce podmiot do ich integracji w celu zmniejszenia
dysonansu poznawczego (wegetarianizm, recykling), czy poprzez tworzenie mempleksw
niezwizane przyczynowo z altruizmem memy, wnikaj w umys altruisty i replikuj si
rwnolegle, korzystajc z popularnoci swojego gospodarza (struktura religii). Jednoczenie
moliwe jest inne spojrzenie na altruistyczn regu wzajemnoci: przejcie memw moe by
traktowane jako sposb odwdziczenia si darczycy zwykle czujemy sympati i zobowizanie
wobec ludzi, ktrzy kopiuj nasze zwyczaje i nawyki. W perspektywie Kula oferuje to pewne
konkurencyjne wyjanienie, w jaki sposb mogo doj do utrwalenia rytuau w jego formie
kulturowej lub w momencie przejcia z pola biologicznego do pola spoecznego. Wszelkie treci
kulturowe, stanowice uzasadnienie metafizyczne dla niebezpiecznego i z biologicznej
perspektywy bezcelowego obrzdu, mogy zosta atwiej zinternalizowane, poniewa byy
przekazane przez podrnika, ktry naraajc ycie przybywa, by obdarowa nas cennym
przedmiotem. Nastpnie te wzmocnione kulturowe memy status quo, dziaajc na zasadzie
sprzenia zwrotnego, skaniay nas do wzicia udziau w utrwaleniu cyklu wymiany obrzdowej.
Memy nie s zawieszone w osobnym, cakowicie niezalenym wymiarze. Zalene s w
swoim istnieniu od materialnych podstaw, jakimi s ich okrelone korelaty neuronalne. Jak pisze
Dennett: Przystani, ku ktrej kieruj si wszystkie memy, jest ludzki umys, ale ludzki umys sam w
sobie jest artefaktem, powstaym dziki memom modyfikujcym ludzki mzg tak, by uczyni go
bardziej odpowiednim dla siebie siedliskiem41. Dlatego to memy jak postuluje Blackmore byy
induktorem lawinowego wzrostu objtoci i zoonoci ludzkiego mzgu42. Z punktu widzenia
tradycyjnego ewolucjonizmu tak energetycznie kosztowny organ, ktrego powstania nie
usprawiedliwia tryb ycia pierwotnych owcw-zbieraczy43, byby dezadaptacj, lecz swojego
rozpowszechniania, memy potrzeboway od swoich gospodarzy zdolnoci naladowania, ta za
zdolno wymagaa rozwoju tak potnego organu jak ludzki mzg. Memy wic nie byby w tym
wypadku, jak chcieli Wilson i Lumsden, trzymane przez geny na smyczy, lecz byy rk, ktra t
smycz cigna. Zmiana ta dokonaa si w nastpujcy sposb: w chwili wyonienia si nowego
replikatora przeksztaceniu uleg tradycyjny model doboru pciowego od tego momentu
preferowane byy osobniki, ktre potrafiy najlepiej naladowa innych (a wic porednio miay
najlepiej do tego przystosowany mzg).
Momentem zwrotnym w ewolucji memetycznej byo powstanie mowy44. Tradycyjnie w
ewolucjonizmie mowa postrzegana bya jako mechanizm wzmocnienia wizi, ktry ma sens w
grupie o wystarczajco duej liczebnoci. Nastpnie przejcie do mowy w tradycyjnym sensie jako
zgrupowania znakw, ktrym odpowiadaj okrelone znaczce, odbyo si poprzez pierwotn
reprezentacj w postaci problemu reprodukcyjnego, a wic reprezentacj kontraktu spoecznego o
ktrym pisa Levi-Strauss. Z perspektywy memetycznej ewolucj mowy mona wyjani na dwa
komplementarne sposoby: z jednej strony samo rozprzestrzenianie okrelonych zestaww
dwikowych, jeszcze jako znaczcych bez znaczonych, odbywao si na drodze naladownictwa,
tak e niektre z tych zestaww zyskay przewag nad innymi; z drugiej wyodrbnienie sw o
okrelonej strukturze, ktrym odpowiadaj stae pojcia, a wic przejcie od kodowania
analogowego do cyfrowego, suyo zwikszeniu efektywnoci przekazu memw.
Dlaczego perspektywa memowa wydaje mi si szczeglnie interesujca w omawianym
przypadku? Wynika to z ambiwalencji stosunku gen-mem. Czasami mamy do czynienia z
ewidentn przewag komponentu genetycznego wtedy warto adaptacyjna rozpatrywanego
40
41
42
43
44
- 13 -
zjawiska jest niewtpliwa, a interpretacja psychologii ewolucyjnej zwykle wystarczajca dla jego
satysfakcjonujcego wyjanienia. Zdarzaj si jednak sytuacje, gdy dane zjawisko kulturowe wrcz
szkodzi genetycznym replikatorom jednostki, ktrej staje si udziaem, poniewa jak zauwaa
Dennett - podstawow zasad memw, podobnie jak genw, jest to e ich replikacja nie musi wcale
odbywa si dla czyjegokolwiek dobra () Nie ma adnego zwizku midzy sprawnoci replikacji
memu, jego dostosowaniem z jego wasnego punktu widzenia, a poytkiem, jakie niesie dla
naszego dostosowania45. Rozpatrujc prowokacyjne pytanie co jest zego w kulturze e uwidocznia
si tylko u jednego gatunku? Blackmore stwierdza, e by moe geny zaledwie ostatkiem si zdoay
unie ten ciar i stawi memom opr w sam por, by powsta gatunek, ktremu udaje si
zachowa symbiotyczny zwizek midzy obydwoma replikatorami46. Memy s wic oddzieln,
samolubn instancj, kierujc si wasnymi czasem sprzecznymi z naszymi interesami, ktra
wykorzystuje w swych manipulacjach surowce genetyczne, podobnie jak ewolucja biologiczna
wykorzystuje makroczsteczki. W tym sensie jest struktur spoeczn o ksztacie lacanowskiego
Wielkiego Innego, splecion w sposb nieoczywisty z jednostkami jej podlegymi, poniekd
osobn.
By odpowiedzie na pytanie co skania Tobriaczykw do kontynuowania niebezpiecznych
wypraw lub by znale uzasadnienie dla kadej decyzji i kadego dziaania czowieka we
wspczesnym wiecie nie wystarczy wskaza altruizm odwzajemniony lub jakikolwiek inny
mechanizm wyksztacony w drodze ewolucji albo wytumaczy wszystko korzyciami jakie odnosi
spoeczestwo, w ktrym yje jednostka. Naleaoby w pierwszym rzdzie powiedzie o strukturze,
ktra domaga si od czowieka, czsto w sposb nieznoszcy sprzeciwu, podjcia okrelonego
dziaania, czasem sprzecznego z interesem biologicznym wykonawcy. Najlepsz identyfikacj
charakteru tej struktury zapewnia antropologia i nauki spoeczne, natomiast ewolucjonizm pozwala
przeledzi moliw drog jej powstania i nadaje jej naleyte miejsce: odrbnej, kierujcej si
wasnymi interesami instancji memu.
- 14 -
*
Bibliografia
- 15 -