PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZOWIEKA

W BIEGU YCIA
Janusz Trempaa
SKRYPT

Opracowanie: Katarzyna Brglewicz, Paulina Chrostowska, Aleksandra Dudek,

Weronika Frankowska, Magdalena Kania, Marta Krl, Lidia Maysz, Anna Mroek,
Aleksandra Stpnik, Mateusz Szabla, Katarzyna Rycka, Martyna Wasylkowicz
Uniwersytet Jagielloski, psychologia stosowana 2011

MIMO WSZYSTKO ZACHCAMY DO ZAPOZNANIA SI Z TRECI PODRCZNIKA!

Rozdzia 1 - KSZTATOWANIE SI NAUKOWEJ PSYCHOLOGII

ROZWOJU CZOWIEKA

W pocztkowym okresie nauki skupienie na dojrzewaniu, pniej bardziej caociowe

spojrzenie
prekursorskie badania nad rozwojem dzieci: XIX/XX w. (Darwin, Preyer, Binet, Baldwin,
Hall)
pocz. XX wieku: zwrcenie uwagi na rozwj po osigniciu dojrzaoci (Buchler, Jung,
Erikson)
Pogldy na dziecko i dziecistwo
dziecistwo (najczciej): okres zmierzania ku dorosoci
Gittins (1989): pojcie to zmieniao si w historii w zalenoci od kontekstu miejsca i czasu
w staroytnoci zabijanie (kalekich) i wykorzystywanie seksualne dzieci, rwnoczenie
docenianie roli dziecistwa dla pniejszego ycia ksztacenie, edukacja
Obraz dziecistwa w okresie redniowiecza
Aries (1995) Historia dziecistwa:
po uzyskaniu samodzielnoci (5-7 r.) wczanie dziecka w wiat dorosych
rnica dziecko-dorosy to tylko wzrost i sia
powierzchowne zwizki uczuciowe
uprzedmiotowienie dzieci
dziecistwo szybko mijajcy okres przejciowy niewart utrwalenia czy pamitania
krytyka tego obrazu:
Martindale: ju od XIV w. dzieci na obrazach jako dzieci a nie kopie dorosych
Hanawalt: specyficzne grzebanie dla dzieci
okrelenia w rnych jzykach na dziecistwo i jego faz
Obraz dziecistwa w okresie Owiecenia i Romantyzmu
Aries H. dz.:
pocztek wyodrbniania dziecistwa od dorosoci
spenianie przez rodzin funkcji emocjonalnych
zainteresowanie wyksztaceniem dziecka
wiksze poszanowanie ycia i zdrowia: odejcie od ciasnego spowijania, miniaturyzacja
mebli, trening czystoci
Ezell (1983): 3 sposoby postrzegania dziecka:
wewntrznie ze (w. Augustyn)
wewntrznie dobre i czyste (Rousseau)
tabula rasa (Locke)
dwa pierwsze deterministyczne, trzecie zwraca uwag na rol rodowiska
wpyw filozofii Kartezjusza i Locke'a rwnie na postrzeganie dziecka
Rousseau (1762) Emil, czyli o wychowaniu
wychowanie zgodne z natur, wasnym rytmem
indywidualne podejcie do dziecka
Pestallozzi:
3 wymiary bytu ludzkiego: naturalny (instynkty i popdy), spoeczny i moralny
jak najszybszy pocztek edukacji
idea samodoskonalenia
od XVIIIw. Wyodrbnianie te okresu dorastania pomidzy dziecistwem a dorosoci
2

(Sturm und Drang ^^) - Rousseau

Obraz dziecistwa w XIX wieku

Calvert (1992): podkrelanie dziecicoci a nie pci podobne ubieranie i strzyenie
pocztek postrzegania dziecka jako przyszoci
pierwsze zakazy: stosowania przez nie uywek, zawierania maestw
due jednak zrnicowanie w zalenoci od kultury, rodowiska etc
Obraz dziecistwa w XX wieku
dziecicy profesjonalici: naukowe zainteresowanie dziecistwem
uspoeczenienie wychowania dzieci: wczenie ich w proces decydowania o nich
Ellen Key: XX w. stuleciem dziecka. Bojowniczka o prawa dzieci: odrbno,
niezaleno.
Opozycyjny nurt: depersonalizacja dziecka:
efekt patologii w rodzinie i prby przejcia wychowania przez pastwa totalitarne
opis dziecka przez pryzmat jego wad i saboci (brak wiedzy, chwiejno)
spojrzenia na dziecko zdeterminowane przeszoci:
conditioned child (Locke)
authentic child (Rousseau)
oraz teraniejszoci:
political child (efekt socjalizacji) (Mead)
developing child (rozwijajcy si podmiot) (Csikszentmihalyi)
zagroenia dla dzieci w XX w.
przemoc
bieda
nieograniczona przestrze wirtualna
nadmierny nacisk na edukacj dziecka
pierwsze opracowanie o dziecistwie: Hall (1904)
nawizanie do Rousseau
dorastanie okresem oscylacji midzy skrajnociami
Koops i Zuckerman (2003):
adolescencja wyodrbniona przez wyduony obowizek szkolny
w XX w. sztucznie si wyduao ten okres na lata coraz wczeniejsze i coraz pniejsze
Obraz dziecistwa na pocztku XXI wieku
nowy paradygmat: odrzucenie dychotomii dziecko-dorosy, dziecko jako aktywny podmiot
spoeczestwa
zacieranie si granic dziecistwa i dorosoci
dziecko osob stajc si
komercjalizacja i uniformizacja dziecistwa
dziecko jako obywatel i czonek spoecznoci: jednostki wczesnej opieki indoktrynujce na
tolerancj
Prekursorzy bada nad rozwojem
Pocztki naukowych bada w XIX wieku
Karol Darwin (1809-1882):
teoria doboru naturalnego: tylko najlepiej przystosowani przeyj, co ulepszy gatunek w
przyszoci
dostrzeenie kontinuum ludzie-zwierzta umoliwio badania porwnawcze szympansw
3

i dzieci
prowadzi dzienniki rozwoju swojego syna Dawida (Biographical sketch of an infant)
rozdziela ontogenez (rozwj osobniczy) od filogenezy (rozwj gatunku) chocia dzi
wiadomo, e cakowicie odczy ich od siebie si nie da
Wilhelm Terry Preyer (1841-1897):
ojciec embriologii behawioralnej (rozwj embriologiczny)
ojciec psychologii dziecka
autor pierwszej ksiki o psychologii dziecka (Dusza dziecka). Obserwowa wasnego
syna.
stworzy tym wzr bada opartych na bezporedniej obserwacji
Alfred Binet (1857-1911)
francuski psycholog, kierownik pierwszego laboratorium psychologii dziecka
wane dzieo: Nowoczesne myli o dzieciach (1909)
zasadnicze obszary zainteresowania: inteligencja, rozwj poznawczy, pami
inteligencja jako rnorodne zdolnoci
zrnicowana, podlegajca wpywom otoczenia
opracowa test inteligencji, wprowadzi pojcie wieku umysowego (rozwizanie przez
dziecko wszystkich zada w tecie przypisanych do okrelonego wieku)
3 aspekty myslenia/sdzenia: (1) kierunek sia koncentracji na zadaniu;
(2)przystosowanie odpowiednio wyboru pomysw i rozwiza w stosunku do zadania;
(3) krytycyzm wewntrzna informacja zwrotna i odrzucanie zych pomysw
przedkadanie obserwacji w naturalnym rodowisku nad laboratoryjnymi
badanie pamici: dzieci zapamituj zawarte w tekcie idee, a nie konkretne sowa
nauczanie od konkretu do abstraktu, aktywizujce, umoliwiajce odkrywanie
James M. Baldwin (1861-1934)
amerykaski psycholog, zaoyciel pierwszego czasopisma psychologicznego The
Psychological Review
wprowadzi pojcie >reakcji okrnych<, czyli jak dowiadczenie zmienia si w nawyk
stadia rozwoju: odruchw, sensomotoryczne, ideomotoryczne, symbolicznych
transformacji, czystej myli
efekt Baldwina: ontogenetyczne (osobnicze) przystosowania mog by przekazywane
nastepnemu pokoleniu w formie adaptacji gatunku, czyli wpywa na ewolucj
bardziej teoretyk ni badacz, dlatego wg Cairns (1992) jego pogldy si nie obroniy
Granville Stanley Hall (1844-1924)
pierwszy amerykaski profesor psychologii
prekursor w Ameryce generalnie wielu rzeczy psychologicznych
badania wiedzy potocznej dzieci, ale krytykowany za metodologi
wg jego teorii rozwoju rozwj dziecka to odzwierciedlenie ewolucji czowieka (np.
dzieci wspinaj si na drzewa odtwarzajc zachowania map), poniewa struktury mzgowe
ewolucyjnie starsze dojrzewaj szybciej ni te modsze
Adolescence: its psychology and its relation to physiology, anthropology, sociology, sex,
crime, religion and education (1904)
biologiczno-spoeczna koncepcja: w miar rozwoju dzieci zdobywaj umiejtnoci
pozwalajce im na uczestniczenie w coraz bardziej zoonych spoecznociach
propagator wsppracy teoretykw i praktykw jak rwnie interdyscyplinarnej
szybko si od niego odeszo bo opiera si bardzo na koncepcjach Darwina i Haeckla,
ktre szybko straciy uznanie naukowcw
bardziej popularny wrd rodzicw i nauczycieli ni naukowcw

Prace okresu midzywojennego

Arnold Gesell (1880-1961):
Amerykanin, pogldy o korzeniach biologicznych (Darwin, Coghill)
od D. wynis przekonanie o rwnolegoci wzrostu fizycznego i psychicznego,
podkrelanie znaczenia naturalistycznej obserwacji
od C.: przekonanie, e morfologia zachowania jest bezporedni konsekwencj struktur
nerwowych, ktre le u jej podoa, wzrost jako tworzenie wzoru w komrkach
nerwowych
rozwj determinowany czynnikami endogennymi: dua rola naturalnego tempa rozwoju,
cech konstytucyjnych dziecka, ktre decyduj o tym, jak si uczy
zasady Gesella: (1) z. kierunku rozwoju [cefalokaudalny i proksymodystalny]; (2)z.
wzajemnych wpyww [przeciwstawne tendencje nie tworza symetrii]; (3)z. asymetrii
funkcjonalnej; (4) z. samoregulacji [ochrona przed nadmiarem bodcw]; (5) z. optymalnej
realizacji [utrzymanie integralnoci organizmu]
wyrni cztery oglne okresy w dorastaniu ale i scharakteryzowa kady rok po kolei
wedug zmian, jakie w nim zachodz
najwiksze osignicie: opracowanie norm rozwojowych w celu dostarczenia waciwej
dla poziomu dziecka edukacji
wkad w metodologi: docenienie wartoci dobrych kontaktw z badanym dzieckiem i
rodzicami, wykorzystanie materiau filmowego z bada
wikszy wkad metodologiczny wanie ni teoretyczny, bo jego teorie niekompletne i
sprzeczne
John B. Watson (1878-1950):
sprzeciw wobec subiektywizmowi psychologii introspekcyjnej
postulator obiektywnych metod badawczych
nie by psychologiem rozwojowym, ale wpyn wanie na kwestie metodologiczne
pogldy mia bardzo jak Locke
uczenie podstawowym mechanizmem rozwoju
rozwaa, czy praworczno jest wrodzona czy wyuczona (wyszo mu, e
uwarunkowana jeszcze w okresie podowym)
nauka jzyka to te proces warunkowania i naladownictwa
Zygmunt Freud (1856-1939):
stadialna teoria rozwoju psychoseksualnego
dziecko rodzi si z okres=lonym zasobem energii seksualne (libido), ktra pniej
przesuwa si do rnych czci ciaa (strefy erogenne)
dowiadczenia z wczeniejszych etapw wpywaj na etapy pniejsze
dziecistwo najwaniejszym okresem ycia, determinuje pniejsze sukcesy i poraki
rozwj dziecka to pi faz, w trakcie ktrych energia libadalna si przemieszcza: oralna,
analna, falliczna, okres latencji oraz faza genitalna
teoria zabawy: ma ona na celu przyzwyczajanie si do rozki i powrotw matki (zabawa
'a kuku')
dwie grupy prac psychologii rozwojowej:
XIX/XX w.: rozwj dziecka uwarunkowany w biologicznie, mniejsza rola rodowiska
midzywojnie: wikszy nacisk na warunkowanie kulturowe, mniejsza rola biologii
Pocztki koncepcji rozwoju w cigu ycia
Charlotta Buhler (1893-1974):
pionierka podejcia
psychologia humanistyczna
rozwj umoliwiaj warunki pozwalajce na adaptacj (rozwj ego) i rozwijanie
5

koncepcji siebie (self)

integracja self: (1) zaspokajanie potrzeb, (2) samoograniczajca adaptacja, (3) kreatywna
ekspansja, (4) utrzymanie wewntrznego porzdku
wraz ze zmian self zaczynaj dominowa inne pogldy
metoda biograficzna w badaniach (listy, pamitniki etc)
nie mona bada okresu ycia w oderwaniu od pozostaych, wic najlepsze badania
obejmuj cao ycia
3 plany ycia: biol-behawiorystyczny, przeyciowy, osigni
Carl Gustaw Jung (187x-1961):
twrca neopsychoanalizy
The stages of life (1930/1960)
rozwj osobowoci rnie przebiega w dwch poowach ycia
do 40. roku ycia ekspansja i wzrost ego
pod 40. wicej refleksyjnoci, zastanowienia nad sensem ycia, zachowania zwizane z
odmienn pci, co prowadzi do kryzysu wieku redniego
w drugim okresie rwnie proces indywiduacji odrzucenie pocztkowych wartoci,
niezadowolenie z ycia zgodnego z wymogami spoecznymi
poszukiwanie wasnej integralnoci nie moe si udac osobie, ktra utracia wigor
do dzi duo z tego jest aktualne
Erik Erikson (1902-1994):
psychospoeczna teoria rozwoju
rozszerzy teori Freuda dodajc rol interakcji spoecznych i dodajc kolejne stadia w
dorosoci
konfrontacja marze i otoczeniem prowaadzi w rozwoju dziecka do kryzysu, ktry
poprawnie rozwizany daje szanse, na radzenie sobie rwnie w przyszoci
kada cz osobowoci istnieje jako preforma
stadia rozwoju s uniwersalne kulturowo
pierwsze koncepcje rozwoju w yciu miay charakter stadialny, z kryzysami rozwojowymi,
ktre nastpuj po sobie w niezmiennej kolejnoci
Prekursorzy bada nad rozwojem w Polsce
Jan Wadysaw Dawid (1859-1914):
studiowa m. in. u Wundta
pedagog
zajmowa si pocztkowym nauczaniem
postulowa wzbudzanie u dzieci zainteresowania wiatem i inne takie pozytywistyczne
rzeczy
Jzefa Joteyko (1866-1928):
studiowaa fizyk, nauki przyrodnicze, medycyn
w psychologii akcentowaa znaczenie bezporedniej obserwacji dziecka, opracowaa
kart indywidualn dziecka
biologistyczny pogld o zdolnociach wrodzony
badaa zatem jak najwczeniejsze wykrycie tych zdolnoci w celu dopasowania szkoy do
dziecka
Maria Grzegorzewska (1888-1967):
twrczyni teoretycznych podstaw pedagogiki specjalnej w Polsce
metoda orodkw pracy, do dzi stosowana wobec dzieci z deficytami
Stefan Baley (1885-1952):
zrobi doktorat z filozofii u Twardowskiego
1928: zakada na UW Katedr Psychologii Wychowawczej
6

interesowa si psychologi spoeczn, wychowania, twrczoci dziecka

wprowadzi pojcie inteligencji czystej, czyli zdolnoci dziki ktrym mona zdoby
wiedz i umiejtnoci
stanowisko eklektyczne: czerpa z rnych szk
organizowa placwki psychologii stosowanej ^^
Stefan Szuman (1886-1972):
1928: obejmuje Katedr Psychologii Pedagogicznej na UJ
tematy jego pracy i bada: natura rozwoju, rozwj jzyka u dziecka, poznawczy rozwj
dziecka, rozwj osobowci, zagadnienia nauczania i wychowania, nauczanie o sztuce i
wychowanie estetyczne.
czenie podstaw biologicznych ze zjawiskami rozwojowymi
Rola dziaania w rozwoju umysowym maego dziecka (1955): uwiadamiajc sobie
coraz to nowe elementy dziaalnoci czowiek dziaa bardziej rozumnie i planowo
koncepcja czynnikw ontogenetycznych czowieka: wewntrzne (anatomia, fizjologia,
potrzeby i denia) i zewntrzne (rodowisko)
dwie drogi rozwojowe: oglna i specyficzna dla jednostki
nie mona ocenia dziecka/czowieka bez znajomoci jego historii ycia
w badaniach empirycznych stosowa metody podune i poprzeczne oraz eksperymenty
w warunkach naturalnych
wieloletnie badania rozwoju mowy na podstawie zebranych dzienniczw (do dzi
przydatne)
bada te spostrzeganie, rodzaje mylenia
rozwj osobowoci: dua rola ideaw z modoci, ktre staj si pniej celami
badal zachowania w szkole, np. nieuwaanie
stworzy krakowsk szko psychologii kontynuowan przez Mari PrzetacznikGierowsk
Krtka historia podstawowych dylematw w rozwaaniach nad rozwojem
dylemat cigoci rozwoju:
Hall np. uwaa, e zmiany midzy etapami rozwojowymi nastpuj skokowo i midzy
nimi s kryzysy
z drugiej strony, jeli okres spokoju poprzedzany jest kryzysowym i przygotowuje grunt
pod nastpne stadium, to jest to cigo
cigo zwizana bardziej z badaniami metodami ilociowymi, a skokowo z
jakociowymi
wielu badaczy stwierdza, e debata jest le prowadzona, poniewa rozwj jest
symultanicznie cigy i niecigy przez wzgld na rne dymensje analizy
dylemat dziedziczno czy rodowisko v natura czy wychowanie:
badania wyrniy struktury, z ktrymi si ju rodzimy, np. rozpoznawanie twarzy
z drugiej strony Wygotski mwi, e funkcjonowanie spoeczne dziecka powoduje
powstawanie nowych struktur rozwojowych
generalnie uwaa si, e wpyw natury istnieje, ale moe on by modyfikowany
(stanowisko interakcjonistyczne)
dylemat normatywny-idiograficzny:
czy naley si skupia na oglnych prawach i normach rozwoju, czy te raczej na
indywidualnych faktach rozwojowych
prekursorzy w rodzaju Darwina zajmowali si faktami indywidualnymi
badania normatywne zapocztkowa Gesell: rozwojowy rozkad jazdy ustalenie norm
rozwojowych

Przedmiot, zadania i dziay wspczesnej psychologii rozwojowej

dwa sposoby ujmowania rozwoju: klasyczny psychologia rozwojowa dzieci i modziey
oraz psychologia rozwojowa cigu ycia ludzkiego
przedmiot bada: geneza przejaww ycia psychicznego
zadania: zbieranie danych umoliwiajcych wgld w istot rozwoju. Dzienniki obserwacji,
nagrania, filmy, zdjcia
wychodzi z tego, e gwnym zadaniem psychologw jest opisanie rnymi metodami istoty
zmian rozwojowych
innym zadaniem jest wyjanienie. Duo teorii wyjaniajcych, zakorzenionych w
podstawowych nurtach psychologii w ogle
zadaniem jest rwnie wskazanie zastosowa poczynionych odkry dla innych dziaw
psychologii i ycia
kolejne zadanie: odnalezienie waciwych metod badawczych. Trzy podejcia: podune (w
cigu ycia danej jednostki/jednostek) poprzeczne (badanie zbioru jednostek w tym samym
okresie ycia) i ukone (badanie osb z innych pokole a znajdujcych si w tych samych
okresach ycia)
dziay psychologii rozwojowej: psychologia filogenetyczna, ontogenetyczna i
antropogenetyczna
onto najczstsze: rozwj osobniczy
filo: miejsce czowieka na ewolucyjnym kontinuum gatunkw
antropo: miejsce czowieka na kontinuum rozwoju ludzkoci

Rozdzia 2
Rozdzia 3
Rozdzia 4 - TEORIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO
Funkcje teorii rozwoju:
organizuj wiedz na temat rozwoju w cao
pozwalaj formuowa hipotezy i predykacje na temat zmian w rozwoju
decyduj o wyborze okrelonego sposobu badania rozwoju i metod modyfikowania
przebiegu rozwoju
Najwaniejsze koncepcje i teorie rozwoju psychicznego:
1. Na wiecie
psychodynamiczne
Freud (1)
Jung (2)
Erikson (3)

uczenia si
Watson (4)
Skinner (5)
Bandura (6)

humanistyczne
Maslow (14)
Rogers (15)

poznawcze
Piaget (7)
Pascual-Leone
Labouvie-Vief
(8)
Siegler (9)
Karmiloff-Smith
(10)

etologiczne
Lorenz (11)
Bowlby (12)
Wilson (13)

ekologiczna

socjologiczne

Bronfenbrenner
(18)

Hevighurst (16)
Levinson (17)

dialektyczne
Lerner (21)
Riegl (20)

kulturowo-historyczne
Wygotski (19)

2. W Polsce: Tyszkowa, Przetacznik-Gierkowska, Porbska, Niemczyski, Obuchowski,

Pietrasiski, Trempaa
1) Teoria psychoanalityczna Freuda
teorii Frueda nie spenia podstawowego wymogu teorii naukowej! (nie mona jej
sfalsyfikowa)
dwie wane koncepcje: koncepcja rozwoju osobowoci i koncepcja rozwoju
psychoseksualnego
rozwj i zachowanie czowieka zdeterminowane s w znacznej mierze siami i
procesami niewiadomymi (w tym mechanizmami obronnymi) oraz przez
podwiadomo
popdy biologiczne (w tym najwaniejszy popd seksualny) umoliwiaj zaspokojenie
potrzeb organizmu i przetrwanie gatunku
Trzy warstwy osobowoci:
id kieruje maym dzieckiem zasada przyjemnoci
ego porednik midzy id i superego zasada rzeczywistoci
superego najmodsza warstwa zasada doskonaoci, skada si z
o ego idealnego
o sumienia
Stadia rozwoju psychoseksualnego wg. Freuda:
I.
faza oralna do urodzenia do 1 r.., zachowaniem kieruje id
II.
faza analna od 1 r.. do 3 r.., tworzy si ego i superego
III.
faza falliczna od 3 r.. do 5 r.., ego osiga peny rozwj
IV.
faza latencji od 5 r.. do 11 r.., wyciszenie id i umocnienie superego
V. faza genitalna od 11 r.. do 20 r.., integracja struktur osobowoci
Na gruncie teorii Freuda zostay sformuowane tezy o:
duym znaczeniu czesnego dziecistwa dla przebiegu rozwoju w dalszym yciu
zasadniczej roli rodzicw w tworzeniu struktury osobowoci
2) Teoria indywiduacji Junga
cele i denia jako wyznaczniki biegu ycia
zmiany rozwojowe psychiki zachodz przez cae ycie i mog mie zarwno
charakter progresywny, jak i regresywny
cztery stadia rozwojowe wg Junga:
I.
dziecistwo rozwojem kieruj czynniki biologiczne
II.
wczesna doroso rozwojem kieruje dojrzewanie seksualne
III.
wiek redni rozwojem kieruje potrzeba sensu ycia, indywiduacja!
IV.
wiek starczy funkcjonowanie jednostki staje si coraz bardziej
niewiadome, a do zaniku wiadomoci (mier)
rozwj psychiki polega na stopniowym rnicowaniu si jej struktur i integrowaniu
na wyszym poziomie
rozwj w wieku rednim i pnym wymaga podjcia wysiku indywiduacji, ktra
umoliwia wytworzenie wasnego wzorca ycia i jego wypenienie
9

 indywiduacja jest skutkiem osignicia wyszego poziomu integracji struktur

psychiki i wskanikiem autonomii podmiotu
3) Teoria rozwoju psychospoecznego Eriksona
cykl rozwojowy (ycia) osiem etapw rozwoju na kadym specyficzny konflikt
psychospoeczny do rozwizania
rozwj czowieka trwa cae ycie
rozwizanie konfliktu jest warunkiem przejcia z jednej fazy rozwojowej do nastpnej i
podjcia trudu rozwizania nastpnego konfliktu
konflikt moe by rozwizany pomylnie lub niepomylnie, ale tylko rozwizanie
pomylne ma charakter rozwojowy dla jednostki
zasada epigenezy zasada kierujca rozwojem; gosi, e psychika rozwija si zgodnie z
planem podstawowym, ktry okrela waciwy czas, kierunki i sposoby rozwoju jej
poszczeglnych procesw i struktur, a do penego uksztatowania struktury psychiki
Peen cykl ycia obejmuje 8 stadiw rozwojowych:
I. niemowlctwo
01
ufno vs. nieufno
II.

wczesne dziecistwo

23

autonomia vs. wstyd i zwtpienie

III.

wiek zabaw

45

inicjatywa vs. poczucie winy

IV.

wiek szkolny

6 12

aktywno, pracowito vs. poczucie niszoci

13 18

tosamo vs. rozproszenie tosamoci

19 25

intymno vs. izolacja

26 40

generatywno vs. stagnacja

41

integralno ego vs. rozpacz, zwtpienie

V. adolescencja
VI. wczesna doroso
VII. doroso
VIII. dojrzao

Jednostka nie mona ni zrobi eby zapobiec tym kryzysom. Nie moe te zmieni ich sekwencji,
przypieszy ich lub opni!
4) Teoria behawiorystyczna Watsona
eksperymenty Pawowa nad warunkowaniem u zwierzt rdo inspiracji Watsona
Watson warunkowanie jest podstaw uczelnia si nie tylko u zwierzt, ale i u ludzi
(eksperyment z Maym Albertem i biaym szczurem)
rozwj czowieka polega na nabywaniu reakcji przystosowawczych do zmieniajcego
si rodowiska w ktrym yje czowiek
emocje i uczucia czowieka stanowi reakcj na fizjologiczne bdce odpowiedzi na
bodce zewntrzne
uczenie si przez warunkowanie jest zasadniczym mechanizmem rozwoju
zarzuty w stosunku do tej teorii: uprzedmiotowienie czowieka (sprowadzenie go do
biernego obiektu zewntrznych oddziaywa)
10

5) Teoria uczenie si Skinnera

Skinner - przedstawiciel neobehawioryzmu w 2. po. XX wieku
przedmiotem poznania mog by jedynie reakcje czowieka dostpne obiektywnemu
poznaniu (obserwowalne i mierzalne), a nie jego wewntrzne przeycia psychiczne
(Watson uwaa tak samo!)
teoria bazujca na teorii behawiorystycznej Watsona
warunkowanie (klasyczne i instrumentalne) jest postaw uczenia si (nabywania nowych
zachowa w procesie rozwoju)
uczenie si jest podstawowym mechanizmem rozwoju
zachowanie sprawcze (skinnerowskie, instrumentalne) zachowanie bdce efektem
warunkowania instrumentalnego
zmiany rozwojowe jednostki s efektem zabiegw jej otoczenia:
tworzonych przez nie warunkw ycia
stosowanych wzmocnie lub ich zaniechania
stosowania nagrd i kar
pocztkowo czowiek funkcjonuje jako reaktywny przedmiot oddziaywa
zewntrznych, jednak stopniowo uczy si efektywnych sposobw wywoywania
podanych przez siebie zmian w rodowisku
rozwj jednostki jest moliwy tak dugo jak jest ona zdolna do uczenia si (czyli rozwj
ma charakter cigy, bo zawsze moemy si czego nauczy)
6) Teoria spoecznego uczenia si Bandury
Bandura odrzuca wizj czowieka jako biednego obiektu oddziaywa rodowiskowych
(tak uwaali Watson i Skinner)
Bandura gosi zasad wzajemnego (zwrotnego) determinizmu jednostki i rodowiska
(zaleno zachowania czowieka od wzajemnych zwizkw midzy strukturami
psychiki, a rodowiskiem)
rdem rozwoju jest sama jednostka, rodowisko oraz ich wzajemna interakcja
oprcz uczenia si przez warunkowanie (klasyczne i instrumentalne) Bandura uznaje
uczenie si przez:
obserwacj
naladownictwo
modelowanie
skutek wzajemnego oddziaywania czowieka i rodowiska zwikszenie wachlarza
dostpnych dziaa i zdolno do samodzielnego do samodzielnego dokonywania
wyborw, a przede wszystkim zdolno do skutecznego przeprowadzania zmiany
osobistej i spoecznej
7) Teoria poznawczo-rozwojowa Piageta
czynniki wpywajce na rozwj czowieka:
czynniki biologiczne
czynniki spoeczne
czynniki specyficzne (zwizane z dan tradycja kulturow)
czynniki rwnowaenia (odpowiadajce za skoordynowanie rozwoju rnych
aspektw aktywnoci)
rozwj psychiczny czowieka opiera si na cigej wymianie midzy jednostk a
rodowiskiem za pomoc dwch procesw:
I.
asymilacja wczenie w struktury organizmu nowych informacji
napywajcych ze rodowiska rozwojowego
11

 akomodacja reorganizacja istniejcych struktur w przypadku gdy nowe informacje nie

mog zosta do nich wczone
rozwj ma charakter jednoczenie:
cigy
stadialny
kade stadium rozwoju cechuje si specyficznym sposobem poznawania wiata i
rozwizywania pojawiajcych si problemw
Stadia rozwoju struktur umysu wg. Piageta:
Stadium
Wiek Dominujcy sposb poznania
Sensorycznomotoryczne
Przedoperacyjne

Operacji
konkretnych

Operacji
formalnych

0-2 lat poznawania wiata za

pomoc zmysw i
aktywnoci ruchowej manipulacje
2-7 lat zdolno do odtworzenia w
umyle przedmiotw w
postaci wyobrae, ale brak
moliwoci ich
przeksztacania;
podejmowania dziaalnoci
celowej
7-11
pojcie staoci ciaru,
lat
objtoci, liczb, ksztatuj si
operacje konkretne

11-16
lat

operacje formalne moliwo przeprowadzania

odwracalnoci prostej i przez
wzajemno na dowolnym
materialne (konkretnym i
abstrakcyjnym)

Osignicia rozwojowe
pojcie staoci przedmiotu,
wiedzo o sobie i wiecie,
schematy sensorycznomotoryczne
skupienie na poznawaniu
wiata zewntrznego,
wzbogacanie schematw,
rozwj jzyka i poj
konkretnych, egocentryzm i
realizm, mylenie magiczne,
animizm, antropomorfizm
rozumienie tosamoci
przedmiotu, ograniczone
operacje umysowe (np.
dziaania odwrotne)
podstawy rozumowania przez
analogi i klasyfikujcego
rozumowanie logiczne,
zainteresowanie wiatem
idei, ksztatuje si tosamo
podmiotu, jego wiatopogld,
koncepcja przyszoci

- osigniecie stadium operacji formalnych jest podstaw autonomii podmiotu i umoliwia mu

przejcie ze wiata realnego do wiata potencjalnego (warunkuje moliwo przeksztacania i
kreowania rzeczywistoci zgodnie z wasnymi ideami)
8) Koncepcja rozwoju Ja Labouvie-Vief
rozwj trwa cae ycie
rozbudowaa model Piageta dodajc stadia postformalne
podzia na stadia opiera si na rozrnieniu metod autoregulacyjnych stosowanych na
kolejnych poziomach rozwoju struktury Ja
I.
poziom presystemowy zachowanie regulowane na poziomie
sensomotorycznym
II.
poziom intrasystemowy zachowanie regulowane przez mylenie oparte
na logicznym absolutyzmie
III.
poziom intersystemowy zachowanie regulowane przez mylenie oparte
12

na logicznym relatywimie
IV.
poziom autonomiczny struktura zachowanie regulowane przez
autonomiczn struktur Ja
nadrzdnym celem rozwoju jest autonomii i zdolnoci do samorealizacji
9) Koncepcja przetwarzania emocji Sieglera
czowiek jako ukad, ktrego zasadniczym ograniczeniem jest pojemno systemu
przetwarzania
czowiek jako system aktywny, samoregulujcy si i samoprzeksztacajcy
Siegler stara si wykaza braki w teorii Piageta (eksperymenty z udziaem dzieci waga i
obciniki)
rozwj = zmiany jakociowe i ilociowe
rozwj jest uwarunkowany czynnikami genetycznymi i rodowiskowymi
istota rozwoju jest ksztatowanie si wewntrznego systemu kontroli przepywu informacji o
wzrastajcej efektywnoci
tworzenie komputerowych modeli symulujcych rozwizywanie problemw przez dzieci
(lecz brak w nich uwzgldnienia kontekstw takich jak np. kultura)
10) Koncepcja umysu Karmiloff-Smith
koncepcja ta korzeniami siga teorii Piageta i nawizuje do wspczesnej socjobiologii i
genetyki behawioralnej
gwny wtek: tworzenie si reprezentacji poznawczych w ontogenezie
umys maego dziecka znajduje si wiele moduw poznawczych o charakterze
wrodzonym; moduy te pozwalaj na wytworzenie specyficznych reprezentacji
czowiek zdobywa wiedz o wiecie poprzez redeskprypcj (wielokrotne zapisywanie tej
samej informacji w rnych formatach: obrazowym, werbalnym itp.)
rozwj reprezentacji ma charakter cykliczny, a nie liniowy; wyrnia 4 poziomy
reprezentacji:
poziom ukryty informacja nie jest uwiadomiona
poziom jawny 1 brak wiadomego dostpu
poziom jawny 2 moliwy wiadomy dostp
poziom jawny 3 moliwo komunikowania swojej wiedzy w jzyku
jednostka na adnym etapie rozwoju nie znajduje si na tym samym poziome
reprezentacji we wszystkich sferach , poniewa proces redespkrypcji zachodzi w
poszczeglnych sferach w rnym czasie
wyjanienie procesw poznania naley szuka w historii (filogenezie), ontogenezie i w
aktualnej sytuacji jednostki
zasadniczy mechanizm sterujcy rozwojem zasadza si na strukturach wewntrznych i
procesach przetwarzania informacji
11) Koncepcja mechanizmw wrodzonych Lorenza
Lorenz wnis najwikszy wkad w powstanie wspczesnej etologii (etologia nauka,
ktra zajmuje si badaniem zachowania zwierzt w kontekcie rodowiska,
z uwzgldnieniem perspektywy ewolucyjnej)
metody badawcze:
obserwacja
dowiadczenie
zachowanie ma charakter adaptacyjny, a jego rnorodno ma charakter ewolucyjny
zachowania stereotypowe (w tym instynktowne) zachowania zoone
13

 zachowania instynktowne zachowania kierunkowe i celowe

zachowania instynktowne nie s cakowicie wrodzone i w pewnym stopniu wymagaj
uczenia si (kot musi si nauczy polowa na myszy)
zachowania instynktowe mog zalee od stanu organizmu (np. stenie hormonw) jak pan ma niski testosteron to nawet Angelina Joli nic nie zdziaa
Najwaniejsze odkrycia Lorenza:
podstawowe mechanizmy biologiczne kontrolujce zachowanie zwierzt,
ktre ukazuj w nowym wietle pewne zachowania ludzi
moliwo zmiany zachowania organizmu spowodowana interakcj
czynnikw dziedzicznych, rodowiskowych i dowiadczenia
wdrukowanie jako mechanizm przywizania, umoliwiajcy uczenie si
12) Koncepcja rozwoju przywizania Bowlbyego
stosunki ze wiatem spoecznym rdem osobowoci czowieka (charakterystyczne dla
koncepcji przywizania i psychoanalizy)
koncepcja wdrukowania i okresu krytycznego (charakterystyczne dla koncepcji
etologicznych)
przywizanie trwaa i silna afektywna wie z jedn okrelon osob, ksztatuje si ok.
8 m-ca ycia, moliwe do nawizania tylko 3 razy do 3 r.
kluczowe znaczenie dla rozwoju jednostki maj pierwsze lata ycia (nawizania
bezpiecznej wizi przywizania z opiekunem)
przywizania midzy dzieckiem i opiekunem opiera si na wdrukowaniu
mechanizm rozwoju we wczesnym okresie rozwoju ma charakter instynktowny i
adaptacyjny
bezpieczne przywizanie jest warunkiem koniecznym waciwego rozwoju
krytyka koncepcji Bowlbyego zbyt duy nacisk na wczesny okres dziecistwa, z
pominiciem dalszych etapw wychowania i jego wpywu na rozwj czowieka
13) Koncepcja socjobiologiczna Wilsona
zoolog-entomolog; sw wiedz o na temat wiata owadw przenis na wiat ludzi
zasady rzdzce zachowaniem zwierzt spoecznych mog wyjania zachowania
spoeczne ludzi
rozwj czowieka jest zdeterminowany przez geny, ale moliwy jest wpyw innych
czynnikw takich jak np. interakcja ze rodowiskiem
czynniki dziedziczne najsilniej wpywaj na uzdolnienia umysowe, sprawno
motoryczn i percepcj, a najsabiej na osobowo
psychika i zachowanie ludzi, w tym tworzona przez nich kultura, ksztatoway si w
toku ewolucji zgodnie z prawami dziedziczenia i ekologii
podstawowymi mechanizmami zmiany s:
dobr naturalny
dobr krewniaczy
rekombinacja pciowa
mutacje genetyczne
presja ekologiczna
ewolucja kulturowa podlega regulacji genetycznej
mechanizmy zmian ewolucyjnych wyznaczaj tor rozwoju czowieka i struktur
spoecznych

14

14) Koncepcja samorealizacji Maslowa

struktura psychiczna czowieka i jego rozwj s zdeterminowane przede wszystkim
przez czynniki wewntrzne, lecz mog by zmodyfikowane przez czynniki zewntrze
takie jak wpywy kulturowe czy wychowanie
prawidowy rozwj czowieka polega na aktualizowaniu potencjalnych moliwoci
podmiotu zgodnie z programem genetycznym
podstawa koncepcji hierarchiczna struktura potrzeb (piramida Maslowa) okrela
zmiany rozwoje psychiki i zachowania
czowiek rozwija si przez cae ycie
stadialny model rozwoju
15) Koncepcja obrazu Ja Rogersa
zakada due moliwoci rozwoju czowieka i jego zdolnoci do twrczego
ksztatowania wasnej osobowoci i drogi ycia
koncepcja Ja Ja skada si z dwch skadnikw:
Ja realne zbudowane dziki autopercepcji
Ja idealne oczekiwania dotyczce wasnej osoby
zgodno obu Ja daje komfort psychiczny i umoliwia zdrowy rozwj
rozwj czowieka jest wytyczony przez jego wol i przez czynniki zewntrzne
gwnym motorem rozwoju czowieka jest jego pragnienie dokonywania zmian we
wasnej osobie i wiecie zgodnie ze standardami reprezentowanymi przez Ja idealne
brak kocowego punktu rozwoju czowieka
16) Koncepcja zada rozwojowych Havighursta
jedna z pierwszych koncepcji zakadajca, e:
rozwj trwa cae ycie
rozwj obejmuje wiele aspektw
rozwj jest uwarunkowany:
kontekstem spoeczno-kulturowym
biologicznie
rozwj czowieka to sekwencja zada rozwojowych stajcych przed czowiekiem
skutecznie rozwizane zadania rozwojowe s rdem zadowolenia jednostki (i
odwrotnie le rozwizane mog powodowa pogorszenie samopoczucia)
45 zada rozwojowych zaklasyfikowanych do 10 kategorii (rozwj fizyczny, seksualny,
emocjonalny, spoeczno-moralny, wiatopogld i inne)
6 stadiw cyklu yciowego:
I.
niemowlctwo i wczesne dziecistwo
II.
rednie dziecistwo
III.
adolescencja
IV.
wczesna doroso
V. wiek redni
VI. pna dojrzao
kady cykl posiada typowe dla siebie zadania rozwojowe ich podjcie i rozwizanie
jest warunkiem prawidowego rozwoju
17) Kompleksowa koncepcja sezonw ycia Levinsona
rozwj czowieka jako sekwencja naprzemiennych okresw:
zmian
wzgldnej stabilizacji
15

 cztery ery cyklu ycia:

I.
dziecistwo i dorastanie
II.
wczesna doroso
III.
wiek redni
IV.
pna doroso
kada era moe trwa okoo 25 lat, a koniec jednej i pocztek nastpnej nakadaj si na
siebie w okresie okoo 5 lat (ergo: dwa etapy trwaj jednoczenie)
struktura ycia podstawowy w danym okresie ycia wzorzec aktywnoci czowieka i
jego powiza z otoczeniem
wejcie w now er ycia wie si z pojawiemem si nowych potrzeb, celw i zada
przemianom towarzysza stany niepokoju, nadziei, zadowolenia, znudzenia, zmczenia,
radoci i uspokojenia
18) Ekologiczna teoria rozwoju Bronfenbrennera
osob naley ujmowa cznie z jej rodowiskiem
rodowisko rozwoju czowieka skada si z 4 subsystemw:
mikrosystem wzr aktywnoci, rl i stosunkw interpersonalnych, jakich
rozwijajca si osoba dowiadcza w rodowisku o szczeglnych waciwociach
fizycznych i materialnych
mezosystem struktura nadrzdna wobec mikrosystemw; obejmuje wzajemne
stosunki czce wszystkie rodowiska w ktrych uczestniczy podmiot
egzosystem wszystkie rodowiska, ktre podlegaj zdarzeniom przebiegajcym
we waciwych rodowiskach rozwoju podmiotw lub ktre oddziaywaj na nie
makrosystem obejmuje wszystko co jest zgodne w treci i formie systemach
niszego rzdu
mechanizm rozwoju polega na wzajemnych oddziaywaniu jednostki ze rodowiskiem
(w ich interakcjach)
rozwj czowieka przejawia si w zmianie jego dotychczasowych interakcji i stosunkw
z poszczeglnymi subsystemami, w ich poszerzaniu i wzbogacaniu oraz w
podejmowaniu interakcji i relacji z nowymi rodowiskami, a take w podejmowaniu
nowych form aktywnoci
koncepcja ta pomija wewntrzne aspekty rozwoju
19) Kulturowo-spoeczna koncepcja rozwoju Wygotskiego
dla tych ktrzy przez chwil (tak jak ja) myleli, e to Polak info Rosjanin
kluczowa rola interakcji jednostki ze rodowiskiem spoecznym i jego wytworami dla
rozwoju psychicznego czowieka
analizujc powstawania i funkcjonowanie psychiki czowieka rozrznia:
elementarne funkcja psychiczne uksztatowane w toki filogenezy, jednak ich
ostateczna posta powstaje w toku ontogenezy
wysze funkcje psychiczne ewolucyjnie pniejsze, powstaj w toku rozwoju
historycznego; s to:
pami sowno-logiczna
mylenie logiczne
czynnoci dowolne
procesy opanowania kulturowych rodkw mylenia (jzyk,
pismo, rysunek itd.)
interioryzacja uwewntrznianie przedmiotw, narzdzi wytworzonych w danej
kulturze w toku rozwoju historycznego oraz czynnoci wykonywanych przy ich uyciu
16

 eksterioryzacja przeniesienie wyszych czynnoci psychicznych z wewntrz na

zewntrz
Cechy szczeglne procesu rozwoju wg Wygotskiego:
jedno i stao rozwijajcej si psychiki
wewntrzne zwizki midzy kolejnymi stadiami rozwojowymi
zdeterminowane przez warunki wewntrzne i zewntrzne
zmiany gwatowne, zasadnicze, a nie powolne, stopniowe
interioryzacja jak zasadniczy mechanizm rozwoju
eksterioryzacja jako proces do zmiany rodowiska zewntrznego
kierunek rozwoju z wewntrz na zewntrz
rozwj mylenia od konkretnego do abstrakcyjnego

wspomaganie dziecka w toku nauczania jest w stanie przypieszy jego rozwj: przejcie ze
strefy najbliszego rozwoju do strefy aktualnego rozwoju
Wygotski wychodzi z zaoenia, e czowiek rodzi si ju wyposaony z pewne procesy
kognitywne i percepcyjne, ktre dojrzewaj w cigu ycia

20) Dialektyczne koncepcja rozwoju Riegla

rozwj nieustajcy proces zmian o charakterze ilociowym i jakociowym, ktry jest
wywoywany przez zewntrze i wewntrzne:
sprzecznoci
konflikty
kryzysy
zmiany rozwojowe zachodz w 4 wymiarach:
I.
wewntrzno-biologicznym
II.
indywidualno-psychologicznym
III.
kulturowo-spoecznym
IV.
zewntrzno-fizycznym
motorem rozwoju s konflikty i kryzysy powstajce pomidzy tymi czterema wymiarami
te konflikty i kryzys mog by:
o pozytywne dla rozwoju s efektem synchronii
o negatywne dla rozwoju sa efektem asynchronii
rozwj trwa cae ycie, jednak w pniejszych jego okresach wzrasta niebezpieczestwo
czstszego wystpowania asynchronii; warunkiem dalszego rozwoju jest przywrcenie
synchronii
celem rozwoju jest zmiana jako taka, a zatem nie mona przewidzie kierunku rozwoju (std
dynamika i niepowtarzalno rozwoju)
21) Kontekstualno-dialektyczna koncepcja rozwoju Lernera
kontekstualne podejcie do rozwoju czowieka
powizanie zmian rozwojowych czowieka z szeroko pojtym rodowiskiem
rozwojowym
rozwj czowieka jest skutkiem dynamicznych interakcji
czowiek jest integraln czci swoje kontekstu i zmienia si wraz z nim
o dynamice rozwoju czowieka decyduj wzajemne interakcje:
zjawisk fizycznych
procesw biologicznych
procesw psychologicznych
procesw spoecznych
17

 rozwj czowieka trwa cae ycie i obejmuje zmiany wielowymiarowe

badajc rozwj czowieka naley uwzgldni aspekty temporalne i historyczne
4.3. KONCEPCJE ROZWOJU CZOWIEKA W POLSKIEJ LITERATURZE
PSYCHOLOGICZNEJ
4.3.1. Koncepcja strukturacji i restrukturacji dowiadczenia Tyszkowej
Maria Tyszkowa bya zwizana z UAM w Poznaniu;
Jej koncepcja s. i r. zostaa zaprezentowana na przeomie lat osiemdziesitych i
dziewidziesitych XX w;

Podstawow kategori tej koncepcji jest dowiadczenie;

Gwna teza tej koncepcji: rozwj psychiczny jednostki polega na gromadzeniu i
opracowywaniu dowiadcze, a dowiadczenie podlega procesom strukturacji i
restrukturacji;
Dowiadczenie jest zasadniczym materiaem rozwoju gromadzonym dziki aktywnoci
podmiotu, uruchamianej przez jego rne potrzeby i denia (ujcie aktywistyczne i
dialektyczne);
Rozwj to cig zmian wynikajcych z organizowania si struktur dowiadczenia
(strukturacji) i ich przeksztacania (restrukturacja);
Struktury dowiadczenia s strukturami psychicznymi, ktre cechuj si spjnoci
wewntrzn, samosterownoci i zdolnoci do rozwoju;
Restrukturacja jest koniecznoci wymuszan przez nowe dowiadczenia, a zarazem
warunkiem dostosowania przez podmiot jego dalszej aktywnoci do warunkw rodowiska
zewntrznego poprzez rwnowaenie;
Rozwj psychiki jest te zaleny od indywidualnych moliwoci kumulowania i
organizowania dowiadczenia;
Dowiadczenie ma charakter zoony i wielopostaciowy i skada si z:
o Dowiadczenia gatunkowego (gotowe struktury i poczenia nerwowe oraz
schematy czynnoci wrodzonych),
o Dowiadczenia indywidualnego (zdobywane w cigu ycia wskutek dziaa,
przey, zdarze, kontaktw i sytuacji),
o Dowiadczenia spoecznego (komunikacja interpersonalna i przyswajanie kultury).
Aktywno:
o Cecha immanentna ycia,
o Umoliwia sta wymian substancji i informacji midzy jednostk, a rodowiskiem.
Tyszkowa uwzgldnia czynniki genetyczne i biologiczne w rozwoju czowieka;
rodowisko- kolejny czynnik rozwojowy;
Dowiadczenie, aktywno i rodowisko wchodz ze sob w dynamiczne interakcje;
Zgromadzone dowiadczenia po ich opracowaniu poznawczym, afektywnym i
ewaluatywnym w aparacie psychicznym, staj si budulcem struktur i przyczyniaj si do
zmian konstrukcyjnych i funkcjonalnych i w ten sposb aktywno umoliwia realizowanie
potencjau rozwojowego w warunkach wewntrznych i zewntrznych. Generujc
dowiadczenie dostarcza te materiau do budowy i przebudowy struktur psychiki w sposb
umoliwiajcy konstruktywn adaptacj (podstaw dalszego rozwoju indywidualnego) do
warunkw rodowiskowych;
Struktury i funkcje zmieniaj si w toku rozwoju, ale regulacja stosunkw czowieka z
otoczeniem (nadrzdna funkcja psychiki) pozostaje staa;
Wskutek gromadzenia coraz bogatszego i zrnicowanego dowiadczenia dochodzi do
18

dalszych przeksztace psychiki i moliwe s zmiany systemu jednostka-wiat zewntrzny

(jego rozwj ma charakter cykliczny).
Procesy rwnowaenia i homeorezy- okrelaj dalsze zmiany rozwojowe ukadu
psychicznego i ksztatowanej przez niego aktywnoci;
Czowiek jest twrc wasnej biografii i porednio kreatorem samego siebie;
Rozwj indywidualny przebiega zgodnie z modelem spiralnym;

4.3.2. Koncepcja rozwoju aktywnoci Przetacznik-Gierowskiej.

Wsppracownica Stefana Szumana;
Zwizana z UJ;
Aktywno wasna- biologicznie zdeterminowane, czynne uczestnictwo w
eksplorowaniu otaczajcej rzeczywistoci i jej przeksztacanie;
Zwizki aktywnoci podmiotu z rozwojem maj charakter przyczynowo-skutkowy,
wic aktywno jest determinantem rozwoju;
Adaptacyjna funkcja aktywnoci- charakterystyczny stan, podstawowa funkcja
organizmu, dziki niej jednostka przystosowuje si do rodowiska, ale ma ona take
znaczenie w wywoywaniu jego zmian;
Aktywno wasna doskonali si wraz z wiekiem- jej atrybutem jest plastyczno,
najwiksza we wczesnych stadiach rozwoju, osigajca apogeum na pocztku
wczesnej dorosoci;
W stadium wczesnej dorosoci aktywno osiga najwiksza dynamik i tempo
ilociowych i jakociowych zmian;
Zmiany rozwojowe wasnej aktywnoci i ich gwne kierunki wyznaczane przez
cztery pary dopeniajcych si podstawowych procesw rozwojowych:
o Rnicowanie vs. Scalanie
o Interioryzacja vs. Eksterioryzacja
o Uwiadomienie vs. Automatyzacja
o Socjalizacja vs. Indywidualizacja
4.3.3. Koncepcja rozwoju w cyklu yciu indywidualnego Niemczyskiego
Ucze Przetacznik-Gierowskiej, zwizany z UJ;
Twrca koncepcji rozwoju w penym cyklu ycia;
Proces rozwoju czowieka trwa cae ycie;
Droga rozwoju ksztatuje si stopniowo pod wpywem czynnikw biologicznych i
spoeczno-historycznych;
Dziki nim zmienia si organizacja zachowania jednostki;
rdem zmian rozwojowych w organizmie jest wewntrzna sprzeczno midzy
koniecznoci osigania pewnych celw, a koniecznoci osigania ich w
konkretnych warunkach yciowych;
Sprzeczno ta wymusza ksztatowanie nowych sposobw dziaania;
Pierwsze dwa lata ycia- przeksztacenia wrodzonej organizacji zachowania s
zdominowane przez 4 typy dziaa:
a) Instynktowne
b) Orientacyjno-nawykowe
c) Percepcyjne
d) Interakcyjne
Jest to okres realizowania i biologicznej i spoeczno-kulturowej linii rozwoju, zostaje
19

take zainicjowany proces uspoeczniania czynnoci;

Dziecistwo- intelektualizacja czynnoci, rozwj wyobrani i mylenia;
Dorastanie i wiek modzieczy- proces personalizacji dziaa- mody czowiek
ksztatuje system celw i projektw i tworzy sw indywidualn podmiotowo;
Wczesna doroso- proces dopenienia osobowociowej konstrukcji, integracja i
stabilizacja osobowoci;
Wiek dojrzay- proces eksterioryzacji osobowoci. Wniesienie wasnego wkadu w
przebieg zdarze ycia spoecznego;
Procesy przeksztacania organizacji zachowania prowadz do uzyskania przez
podmiot perspektywy biograficznej.
Istot rozwoju jest osiganie coraz wikszej autonomii.

4.3.4. Temporalny model rozwoju Trempay.

Ucze Marii Tyszkowej, zwizany z UKW w Bydgoszczy.
3 podstawowe zaoenia:
a. Rozwj polega na samoorganizowaniu si dowiadczenia indywidualnego
gromadzonego przez jednostk w jej aktywnych interakcjach z otoczeniem,
b. Uporzdkowanie w czasie jest najwaniejsz i najprostsz zasad organizacji
dowiadczenia indywidualnego,
c. Czas nie jest staym ani homogenicznym parametrem funkcjonowania i rozwoju
czowieka.
Materiaem rozwoju jest dowiadczenie, a rdem aktywno;
Podstawowym elementem dowiadczenia jest zdarzenie- zmiana w stanach i relacjach
jednostki z otoczeniem. Jest ono rejestrowane, organizowane i przechowywane w
pamici;
Uporzdkowanie zdarze w czasie- o organizujca dowiadczenie i aktywno
jednostki;
Wpyw czasu jest niezbdny do zrozumienia rozwoju czowieka;
Podstawowe znaczniki upywu czasu w badaniach to czas zegarowy i wiek
kalendarzowy.
Czas jest kategori niedefiniowaln;
Kada zmiana w funkcjonowaniu i rozwoju zachodzi w okrelonej czasoprzestrzeni
(odwoanie do teorii pola Kurta Lewina);
Rne rodzaje czasu i zwizane z nimi cztery rodzaje zdarze tworz ramy odniesienia
w ocenie upywu czasu:
a.
czas fizyczny (np. pory roku)
b.
czas biologiczny (np. rytmy biologiczne)
c.
czas spoeczny (np., normatywne cykle ycia spoecznego)
d. czas psychologiczny (np. subiektywne cykle przey)
Wzgldno zmian rozwojowych w ramach wielowymiarowoci czasoprzestrzeni (ta
sama zmiana moe by rnie interpretowana w zalenoci od uwzgldnionych w ocenie
zmiany znacznikw upywu czasu).
Zasada synchronizacji przebiegu zmian w rozwoju czowieka.
Dwa rodzaje asynchronii, ktre mog by rdem zmian rozwojowych:
e. Dysharmonie rozwojowe, nienormatywno, dystans pokoleniowy;
f. Dysharmonie midzy rozwojem biologicznym, spoecznym, psychologicznym.

20

4.3.5. Funkcjonalna koncepcja rozwoju Porbskiej.

I.
Zwizana z Uniwersytetem Wrocawskim;
II.
Jej koncepcja rozwoju nawizuje do Nuttin i Tomaszewskiego traktujcych
zachowanie czowieka jako funkcj sytuacji.
Istotna rola czynnikw rodowiskowych, biologicznych oraz funkcjonalnych powiza
czowieka z otoczeniem ksztatujcych si w toku przyswajania informacji i pobierania
ze wiata zewntrznego elementw niezbdnych do utrzymania si przy yciu;
W rodowisku spoecznym funkcjonuj orodki aktywnoci (np. rodzina, praca,
szkoa);
Wspdziaanie z ludmi jest rdem dowiadczenia;
Koncepcja ta jest relacyjna, poniewa kluczow rol przypisuje relacjom podmiotu ze
wiatem zewntrznym;
Podmiot jest aktywny;
Deformacje struktury funkcjonowania.
4.3.6. Biograficzna koncepcja rozwoju czowieka Pietrasiskiego
Zwizany z Uniwersytetem Warszawskim
2) Podmiotem rozwaa czyni czowieka i jego biografi (cig aktywnoci od narodzin a do
mierci). Skadaj si na ni zapisy przeszoci, antycypacje przyszoci i dziaania w
teraniejszoci;
3) Rozwj czowieka wyznaczaj czynniki dziedziczne i rodowiskowe (klasa formowanie) oraz
wsptworzenia (klasa autokreacja);
4) Podzia aktywnoci na:
Wymuszon przez otoczenie
Autonomiczn
5) Autokreacja intencjonalna i spontaniczna (jej efektem s niezamierzone zmiany osobowoci
nazywane ubocznymi);
6) Zmiany intencjonalne i uboczne mog prowadzi do przemian w mikro- lub makrostrukturze
aktywnoci czowieka;
7) Rozwj czowieka- uboczny efekt aktywnoci podejmowanej w cigu ycia;
8) Dwa gwne okresy z punktu widzenia ewolucji czowieka jako podmiotu rozwoju:
Przedrefleksyjny- pierwsze 12 lat ycia i pocztek modoci, formowanie si zrbw
osobowoci i ksztatowanie procesw poznawczych istotnych dla percepcji,
Refleksyjny- zdobywanie pozycji spoecznych i dbr materialnych, istotna rola kultury.
9) Mdro i jej szczeglna forma- kompetencja biograficzna.
4.3.7. Koncepcja osobowoci rozwojowej Obuchowskiego.
Zwizany z PAN, UAM i UKW
Koncepcja osobowoci rozwojowej- rozwj jako jedna z postaci zadaniowych zmian
osobowoci;
Zadanie- jedna z najwaniejszych determinant funkcjonowania czowieka, stan rzeczy,
ktrego zrealizowanie wypywa z wasnych intencji;
Wymagania- zadania narzucone przez otoczenie;
Dojrzewanie i rozwj (przybieranie przez jednostk nowych waciwoci, wie si z
realizacj zada, jakie sobie stawia);
Zadania dalekie wyznaczaj sens ludzkiej egzystencji;
21

 Rozwj jest wynikiem adaptacji twrczej do zada dalekich;

Zmiany rozwojowe- uatwiaj podmiotowi opanowanie przyszoci;
Wana w rozwoju jest rola czynnika biologicznego, rodowiska zewntrznego i
aktywnoci jednostki w przebiegu drogi yciowej;
Czynnikiem rozwojowym o szczeglnym znaczeniu jest wypracowanie przez jednostk
oglnej i stosunkowo stabilnej koncepcji dziaania;
Rozwj zapewniaj dziaania, ktre nie maj charakteru egocentrycznego;
Zmianom adaptacyjnym i jakociowym podlega ukad programujcy osobowoci,
tworzony przez wiedz, zadania i postawy, w odrnieniu od ukadu bazalnego, ktry jest
zwizany z biologi;
Idea osobowoci rozwojowej jest propozycj normatywn;
Teza o rewolucji podmiotw- czowiek powinien samodzielnie tworzy wasne
podstawowe odniesienia do siebie i wiata;
W cigu ycia jednostka przechodzi od statusu czowieka-przedmiotu (jego aktywno jest
regulowana przez otoczenie) do statusu czowieka-podmiotu (sam okrela swoje cele);
Czowiek-podmiot organizuje intencjonalnie swoje ycie i podejmuje odpowiedzialno za
decyzje (poczucie prywatnej odpowiedzialnoci za losy wasne i wiata, formuje w ten
sposb nowy indywidualizm).
Jednostka odizolowana od rzeczywistoci nie ma szans na zrealizowanie zada dalekich;
SOWA KLUCZOWE:
Koncepcja rozwoju- konstrukcja teoretyczna bdca propozycj wyjanienia przebiegu rozwoju
psychologicznego i zmian w zachowaniu, ktra nie zostaa jeszcze w wystarczajcym stopniu
zweryfikowana ani sfalsyfikowana empirycznie. Pojcie zblione pod wzgldem treci do pojcia
nieformalnej teorii rozwoju.
Model rozwoju- wzr zmian w funkcjonowaniu psychicznym, ktre dokonuj si wraz z wiekiem
organizmu. W przeciwiestwie do teorii, ktra tworzy zesp spjnych logicznie twierdze
wyjaniajcych badane empirycznie zmiany rozwojowe, model nie wynika bezporednio z faktw.
Model reprezentuje teori i jest jak gdyby jej uproszczon analogi lub metafor.
Periodyzacja rozwoju- podzia ycia ludzkiego na okresy rozwojowe (ery, podokresy, stadia,
fazy), wyrnione ze wzgldu na przyjte przez badacza wskaniki zmian rozwojowych, ktre
zachodz w okrelonych ramach czasowych wyznaczonych wiekiem ycia.
Teoria rozwoju- logicznie uporzdkowany system poj, twierdze i zasad wywiedzionych z
faktw, sucy zrozumieniu i wyjanieniu genezy, uwarunkowa i przebiegu procesu rozwoju
psychiki i zachowania oraz wspzalenoci midzy nimi, pozwalajcy na przewidywanie
zmian funkcjonowania organizmu.

Rozdzia 5- BADANIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO CZOWIEKA

To jak badacz pojmuje zjawisko decyduje o przedmiocie bada i stosowanych metodach jego
pomiaru. Jednak czasami zoono zjawiska rozwoju ogranicza moliwoci badania, zmuszajc
badacza do skupienia si na ktrym z jego aspektw.
Niewaciwy wybr metody, narzdzi i analizy danych moe skutkowa bdami w pomiarze zmian
rozwojowych.
5.1 Podejcia badawcze w psychologii rozwojowej.
Z punktu widzenia holistycznej i interakcyjnej perspektywy badawczej wyrniamy dwie
podstawowe strategie bada:
22

 zorientowane na zmienne
zorientowane na osob
5.1.1. Podejcie skoncentrowane na zmiennych vs. na osobie
Rozrnienie tych podej zaproponowa Block, a temat pogbi Magnusson. Ujmuje ono
najwaniejsze kontrowersje metodologiczne.
Podejcie skoncentrowane na zmiennych:
zmienne traktowane s jako czynniki sprawcze i nastpcze,
poszukujc uwarunkowa funkcjonowania i rozwoju jednostki badamy rnice w stanach
pojedynczej zmiennej wraz z upywem czasu, zmiany we wzorcach rnych zmiennych
w rnym czasie oraz zwizki midzy zmiennymi indywidualnymi, a rodowiskowymi,
badania zajmuj si zwykle aspektami funkcjonowania i rozwoju zmiennych, ktre s
nomotetyczne- odnosz si do zjawisk powtarzalnych i da si je wyjani,
poszukiwane s prawidowoci przecitne i uniwersalne, dotyczce rnych osb i sytuacji
w rnym czasie, na ich podstawie formuowane s oglne twierdzenia, traktowane jako
pewne i stae prawa, ktre potrafi przewidywa ludzkie zachowania,

dokadno tych przewidywa stanowi podstawowe kryterium rzetelnoci naukowej praw

psychologii.
Podejcie skoncentrowane na osobie:
jednostka jako:
o nieredukowalna cao procesw i funkcji odpowiedzialna na indywidualna struktur
dowiadcze i przeobraanie si sposobw ich przeywania (psychologia
humanistyczna),
o zoony system funkcjonujcy i rozwijajcy si caociowo w dynamicznym
procesie zmian wielowymiarowych, wielokrotnie i wieloczynnikowo
determinowanych (psychologia rozwoju czowieka).
cao ksztatuje si w interakcjach midzy jej czciami,
odchylenia od reguy nie s szumem informacyjnym, ale efektem midzyosobniczych
rnic,
celem podejcia skoncentrowanego na osobie nie jest predykcja (jak w wypadku
zmiennych), ale wyjanienie i zrozumienie procesw lecych u podstaw funkcjonowania
czowieka.
Trafno
powysze podejcia s sobie przeciwstawiane, ale wydaje si, e wcale si nie wykluczaj,
a wrcz przeciwnie- uzupeniaj si,
gdy interesuje nas izolowana funkcja psychiczna (np. spostrzeganie, empatia, uwaga) i jej
poziom w populacji, to skupiamy si na danej zmiennej (funkcji). Na podstawie analizy
danych i replikacji badania w rnych grupach/sytuacjach wnioskujemy o oglnej
prawidowoci. Jednak ten sposb badania rozwoju psychicznego posiada znaczne
ograniczenia.
o badajc zmienne zwykle zakadamy liniowo rzeczywistoci, stosujemy gwnie
badanie metod regresji liniowej, jednak koncepcje przecitnego dziecka, czy
przecitnej sytuacji s abstraktami i nie maj zastosowania w badaniu
dynamicznoci,
o koncepcje przecitnych wzorcw nie maj zastosowania do badania rnic
indywidualnych,
o replikacja bada nie zawsze jest moliwa w psychologii rozwojowej, bo
psychologw interesuj nie tylko zmiany krtkoterminowe, ale take te
23

przebiegajce na przestrzeni dziesitek lat.

3. tak wic jeli chcemy pozna dynamik powiza jednostki, to najczciej stosujemy
podejcie skoncentrowane na osobach,
4. podejcie to znacznie redukuje wiele znanych w psychologii bdw generalizacji.
5.1.2 Podejcie statyczne vs. dynamiczne
O rozwoju wnioskujemy na podstawie rnic w pomiarach zmiennej w rnym czasie badania lub
korelacji midzy tymi pomiarami. Wikszo badaczy akceptuje zaoenie o dynamicznoci zmian
rozwojowych.
Niedopasowanie czynnoci badawczych do przedmiotu bada.
nie zawsze potrafimy dopasowa przyjte modele teoretyczne i postawione problemy
badawcze do dostpnych sposobw gromadzenia danych empirycznych, m.in. dlatego, e
przejawy rzeczywistoci s bogatsze ni metody jej badania,
nawet dowiadczeni badacze napotykaj na tego rodzaju problemy.
Statyczno modeli statystycznych w badaniu dynamicznoci.
klasyczne modele analizy statystycznej nie radz sobie z problemem czasu,
nie radz sobie z rnicami midzyosobniczymi w rnym czasie badania, co ogranicza
moliwoci badania dynamiki zjawisk rozwojowych,
analizy oparte na standardowych modelach mog wskazywa na pozorne prawidowoci:
o J.-E. Nurmi- przeprowadzi badania podune na pewnej grupie uczniw. Co
zaskakujce, wykazay one, e po okresie 1,5 roku pocztkowej nauki szkolnej
przecitna sprawno czytania nie wzrasta w sposb istotny statystycznie.
Jednoczenie nastpuje istotny wzrost samooceny uczniw dotyczcej sprawnoci
czytania. Jednak poprzez zastosowanie analizy skupie w podejciu
skoncentrowanym na osobach stwierdzono, e prawidowo ta dotyczy tylko 1/3
badanych i wyodrbniono dwa skupienia uczniw przejawiajcych przeciwne
tendencje. Mimo to 1/3, czyli nawet nie poowa grupy staa ujawnia si jako
przecitna.
Zastosowania statycznych modeli w badaniu procesu.
poszukiwane s rozwizania metodologiczne wygodniejsze w badaniu PROCESU
zmian rozwojowych,
Magnusson (1990): propozycja zorientowanej na osob analizy wzorcw wartoci
zmiennych badanych podunie,
Larsen (1989): propozycja rwnoczesnego stosowania rnych standardowych
metod analizy statystycznej zmian, jakie zachodz w czasie, osobno u kadej z
badanych osb,
biometryczny model ukrytego wzrostu McArdlea (1989): modelowanie ukrytych
krzywych wzrostu.
5.1.3. Paradygmat ilociowy vs. jakociowy
wielu badaczy optuje za powrotem do korzeni psychologii rozwojowej i bada
przeprowadzanych przy pomocy dzienniczkw, wywiadw, analizy rozmw i
tekstw pisanych. Zakadaj oni, e narzdziem poznania jest umys ludzki i e nie
mona od siebie oddzieli umysu osoby badanej od umysu obserwatora,
zgodnie z tymi teoriami podjto badania nad ukrytymi teoriami rozwoju- modelami
zmian, jakie ludzie tworz w umyle na wasny uytek, w nurcie tym proces rozwoju
przybiera form narracji,
zwolennicy tych pogldw uwaaj, e podejcie ilociowe nie suy
24

zobiektywizowaniu bada,
jednak zwolennicy podejcia ilociowego odpowiadaj, e eliminowanie
psychometrii nie prowadzi do satysfakcjonujcych wynikw,
naley dy do poczenia paradygmatu ilociowego z jakociowym, co staje si
coraz bardziej moliwe dziki programom komputerowej analizy danych, takie
komputerowe modelowanie pozwala stymulowa rne procesy rozwojowe i jest
bardziej ekonomiczne ni badania podune,
mimo tego, korzystajc z modelowania jestemy skazani na dane empiryczne, co
sprawia, e modele matematyczne jawi si jako uyteczna, lecz uzupeniajca
metoda bada rozwojowych.
5.2. Plany bada rozwojowych.
Pytanie o to, jak bada rozwj, moe odnosi si do:
zasad poprawnego opisu i identyfikacji jego przejaww (cel deskryptywny),
zagadnienia ugruntowanego wyjaniania zjawisk rozwojowych (cel eksplanacyjny),
okrelania granic plastycznoci rozwoju (cel praktyczny).
S to 3 podstawowe cele, jakie stawia przed sob badacz zjawisk i procesw rozwojowych.
Natomiast typowe plany badawcze stosowane w p. rozwojowej umoliwiaj jedynie realizacj celu
deskryptywnego, ktry mona zwiza z czasem chronologicznym.
5.2.1. Oglny Model Rozwoju Schaiego
I.
u podstaw stosowanych strategii badania ley pogld, e czas mona wyrazi
w postaci okrelonego indeksu i traktowa go jako zmienn niezalen albo
istotny predyktor rozwoju. Zaoenie to wyraa prosta formua:
R= f (C)
R- rozwj
C- czas
f- funkcja
II.
III.
IV.
V.

zakadano, e wiek badanych jest najlepszym wskanikiem czasu

chronologicznego dla oceny jego wpywu na rozwj czowieka, na tej
koncepcji s oparte badania podune i poprzeczne,
w badaniach ukonych przyjmowano, e takim wskanikiem jest czas
badania,
wszystkie te wypadki czy przekonanie, e zwizane z czasem
chronologicznym zasadnicze rdo wariancji wynikw uzyskiwanych w
badaniach rozwojowych jest tylko jedno- wiek ycia albo czas badania,
Schaie w OMR wyrnia 3 podstawowe rda wariancji wynikw, w
ktrych czas chronologiczny (W, T, G) traktuje si jako zmienn niezalen:

R= f (W, T, G)
R- rozwj
W- wiek ycia
T- czas badania
G- wiek generacyjny

jednak postulowane w OMR 3 zmienne nie do koca s niezalene, gdy, bo pozostaj w

zwizku liniowym wyraanym przez formu:

W= T G
25

5.2.2. Strategie tradycyjne.

w badaniach nad rozwojem psychicznym stosowane s 3 tradycyjne strategie
g. poprzeczne
h. podune
i. ukone
Postpowanie i wnioskowanie.
Strategie te rni si postpowaniem w gromadzeniu danych empirycznych i sposobem
wnioskowania o rozwoju.
I.

II.
III.

badania poprzeczne- badani dobierani do zrwnowaonych grup wiekowych (np. 5latkw, 10-latkw, 15-latkw), przeprowadzany na nich jest pomiar interesujcej nas
zmiennej (np. inteligencji) okrelonym narzdziem (np. test Wechslera), mniej wicej w
tym samym czasie (np. w jednym dniu),
badania podune- badani reprezentujcy populacj, o ktrej chcemy wnioskowa (np. 5latkowie), przeprowadzane jest na nich badanie okrelonym narzdziem w sposb
powtarzalny (w rnych punktach czasu- gdy maj 5, 10, 15 lat),
badania ukone- pomiar danej zmiennej, okrelonym narzdziem w sposb powtarzalny
w rnym czasie, na rnych badanych w tym samym wieku (np. badanie 15-latkw w
2005 i 2010 roku).

Strategie podune i poprzeczne pozwalaj wnioskowa o rozwoju ontogenetycznym, a ukone o

antropogenetycznym.
badania poprzeczne- istotna ocena rnic zwizanych z wiekiem badanych
reprezentujcych dwie lub wicej wartoci zmiennej wieku, sta warto przybiera
zmienna G (wiek generacyjny),
badania podune- istotne zmiany zwizane z wiekiem, sta warto przybiera zmienna
T (czas badania),
badania ukone- istotne rnice midzy grupami w tym samym wieku, ale badanymi w
rnych momentach czasowych, sta warto przybiera zmienna W (wiek ycia).
Ograniczenia.
plan badania podunego nie pozwala na kontrol czynnika T, poprzecznego na kontrol
G, a ukonego na wzajemne powizanie okrelonych poziomw czynnika T z
poziomami czynnika G, a wic badacz staje przed problemem rozdzielenia dwch
spord trzech moliwych rde wariancji, podczas, gdy trzecia ma warto sta,
badacz decydujcy si na strategie tradycyjne, powinien by wiadomy ich ogranicze,
mie mocne podstawy teoretyczne i/lub empiryczne, aby przyj brak wpywu ktrej z
wiekowych rnic za zmienn zalen
5.2.3. Strategie sekwencyjne.
cz strategie tradycyjne w jedno postpowanie.
10) badanie generacyjno-sekwencyjne (GS)- zoenie dwch (lub wikszej liczby) sekwencji
podunych obejmujcych te same poziomy wieku, gdzie grupy badane reprezentuj nie jedn
ale dwie (lub wicej) generacje i s poddane co najmniej dwukrotnemu pomiarowi zmiennej
zalenej,
11) badanie czasowo-sekwencyjne (GS)- zoenie dwch (lub wikszej liczby) sekwencji
poprzecznych obejmujcych te same poziomy wieku, gdzie zmienna czasu badania przyjmuje
nie jedn, ale dwie (lub wicej) wartoci ,

26

12) badanie poprzecznie-sekwencyjne- rozwinita wersja badania ukonego pozwalajca na

kontrol dwch uwikanych wzajemnie rde wariancji wynikw: przynalenoci do okrelonej
generacji i czasu badania.
Nie mona jednoczenie kontrolowa wszystkich 3 zmiennych. Jedna (G lub T) zawsze pozostaje
poza kontrol.
5.3. Analiza danych o rozwoju: analiza rnic, analiza korelacji, dopasowanie modeli.
Wikszo bada rozwojowych dotyczy zmian jakim podlega rozwj w zwizku z czasem.
Zainteresowanie badaczy ogniskuje si na kwestii przecitnej krzywej wzrostu. Chc oni wiedzie
jaki jest kierunek i wielko zmian rozwojowych. Czy maj one charakter:
monotoniczny (wzrastajcy lub opadajcy),
wielokierunkowy,
stabilny?
Procedury parametryczne pozwalaj wydoby wicej informacji o przedmiocie nie procedury
nieparametryczne. Jednak aby je zasadnie stosowa musz by spenione pewne warunki.
Metody analizy statystycznej oparte na zaoeniu o liniowym charakterze zwizkw midzy
zmiennymi czsto nie pozwalaj na identyfikacj istniejcych zwizkw, poniewa maj one
charakter nieliniowy.
Dylemat wyboru analizy statystycznej do natury sekwencyjnych planw badania- przedmiot
dyskusji:
W. Schaie, P. Baltes- rnice zwizane z wiekiem paradoksalnie nie s
wpywem wieku, ale generacji,
J. Horn, J. MacArdle- Schaie wysun takie wnioski, bo przyj bdny model
analizy statystycznej, oni preferowali Oglny Model Liniowy.
5.4. Problemy etyczne w badaniach nad rozwojem psychicznym.
Standardy etyczne powinny by brane pod uwag w badaniach nad rozwojem czowieka w biegu
ycia.
Aktualnie jedynym oficjalnym dokumentem okrelajcym standardy etyczne w polskiej psychologii
jest Kodeks etyczno-zawodowy psychologa (PTP, 1994). Wykorzystujemy rwnie zasady
etyczne publikowane przez APA.
Zaleca si aby kady projekt badawczy zosta poddany kompleksowej ocenie etycznej przed jego
rozpoczciem.
!!! Zasady, ktrymi naley si kierowa w planowaniu i prowadzeniu bada naukowych:

Wyjanienie charakteru bada

badacz jest zobowizany poinformowa badanego o cechach badania, na czym bd
polegay, o potencjalnych niedogodnociach i ewentualnych szkodach.
powinien udzieli odpowiedzi i wyjanie na wszystkie pytania badanego. Informacja musi
by przedstawiona w przystpnej formie, ktra jednak nie lekceway potrzeb poznawczych
badanego.
poniewa udzielenie odpowiedzi moe by kopotliwe, gdy pytania dotycz spraw, ktre
mog ujawni ukrywany zamiar badawczy, dopuszczalne jest w takich wypadkach
mwienie zgodnie z prawd, ale w wystarczajco oglnych terminach.

27

 Uzyskanie wiadomej zgody od uczestnikw bada.

badacz powinien uszanowa prawo osoby do odmowy udziau w badaniach i
wycofania si z uczestniczenia w nich, w kadej chwili,
zgoda na udzia w badaniach musi mie wiadomy charakter, w przypadku
badania dzieci niezbdna jest zgoda rodzicw,
etap pozyskania zgody na uczestnictwo jest jednoczenie etapem zawarcia
umowy midzy badaczem, a badanym, umowa ta okrela obowizki obojga.
Prawo do prywatnoci i poufnoci informacji.
uczestnik musi mie zagwarantowane prawo do anonimowoci i poufnoci
informacji na swj temat,
wszelkie dane osobowe i wyniki bada danej osoby mog by przetwarzane i
wykorzystywane jedynie do celw naukowych, chyba e umowa stanowia
inaczej,
w publikacjach bada nie mog pojawi si informacje pozwalajce na
identyfikacj osoby lub grupy osb badanych,
Zagwarantowanie warunkw osobistego bezpieczestwa.
badacz jest zobowizany do ochrony badanych przed psychicznym lub
fizycznym dyskomfortem, krzywd i innymi szkodami, ktre mog pojawi si
jako konsekwencje badania,
w badaniach psychologicznych najczciej stwarzane s zagroenia zwizane ze
wstydem, poczuciem winy, niepokojem, a nawet poczuciem zagroenia,
powinnimy uprzedzi badanego o ewentualnych negatywnych konsekwencjach
badania, a po nich przeprowadzi rozmow pomagajc usun ewentualne
problemy.
Wtpliwoci etyczne mog take rodzi badania naukowe speniajce kryteria etyczne, ale
prowadzce do wynikw uznanych za szkodliwe (np. niezgodne z prawem).
SOWA KLUCZOWE:
- Oglny model rozwoju (OMR)- teoretyczna propozycja wczenia do przedmiotu bada nad
genez ycia psychicznego zmian, innych ni ontogenetyczne, w ktrej zakada si, e: (a) u
podstaw rozwoju le 3 zasadnicze determinanty pozostajce w zwizku z czasem
chronologicznym: wiek, generacja oraz czas badania (Schaie); (b) nauka o rozwoju musi opisa i
wyjani przeksztacenia w przejawach ycia psychicznego, jakie dokonuj w caym wymiarze
ycia indywidualnego, rnych gatunkw oraz w kontekcie rnych kultur (Goulet, Baltes).
- Paradygmat badawczy- okrelony zesp metod stosowany w badaniu danej rzeczywistoci.
- Podejcie badawcze- og zaoe teoretycznych i metodologicznych przyjmowanych przez
badacza dcego do poznania danej rzeczywistoci.
- Rnice (midzyosobnicze) zwizane z wiekiem- rnice stwierdzanie w porwnaniach grup
reprezentujcych rne przedziay wieku, badanych jednokrotnie (badania poprzeczne) lub wiele
razy (badania czasowo-sekwencyjne).
- Standard etyczny- norma uzgodniona spoecznie, ktr posugujemy si w ocenie etycznej
postpowania (tu: postpowania etycznego).

Zmiany (wewntrzosobnicze) zwizane z wiekiem- zmiany stwierdzane w badaniach z

ponawianym pomiarem zmiennej zalenej (podune, generacyjno- sekwencyjne) w odniesieniu do
tych samych osb (grupy zalene) lub rnych osb, ale wywodzcych si z tej samej generacji
(grupy niezalene).
28

Rozdzia 6 ROZWJ PRENATALNY

Komrka jajowa- oocyt

Plemnik

1 na 400

1 na 5 mln

przez 24 h (zdolno do zapodnienia)

kieruj si receptorami wchu, ktre wytwarza ich DNA (wchaj sobie

zapach komrki jajowej i std wiedz, gdzie le)

elektrochemiczny mechanizm uniemoliwiajcy przedostanie

innych plemnikw (gdy jeden sobie wlezie)

tylko 10 % dociera do jajowodu

haploidalna liczba: zespolenie 23 chromosomw mamy z 23

chromosomami taty (22 autosomy i 1 chromosom pciowy) - ten
proces trwa: 2h
podzia zygoty-> Morula!!!
4 dzie: Blastula!!! 64 do kilkuset komrek :) otoczone bon
zarodek w macicy, z blastomerw: tarcza zarodkowa + bony
podowe i trofoblast (kosmki, ktre potem si zmieni w oysko),
Wydziela si gonadotropina kosmwkowa, progesteron
(przygotowanie do zagniedenia)
7-9 dzie: implantacja
2 TYdzie!
zarodek w ksztacie dysku
listki zarodkowe (od zewntrz ektoderma,endoderma)
pojawia si owodnia
do 2 miesica *pcherzyk tkowy*
-grupuj si komrki penice t sam funkcj: proces: GASTRULACJI
- po 14 dniu: komrki trac totipotencj (zdolno pojedynczej komrki do zrnicowania si
w kad komrk organizmu)

Endoderma (wewntrz)

Mezoderma

Ektoderma

- nabonek ukadu
-struna grzbietowa
-bony podowe
pokarmowego, oddechowego
-ukad ruchu
-nabonek pokrywajcy ciao
-trzustka, wtroba
-ukad krwionony, limfatyczny -naskrek, paznokcie, wosy
-grasica, tarczyca
-tkanka czna i podskrna
-gruczoy potowe, linowe
-cewka moczowa
-ukad rozrodczy
-szkliwo zbw
-pochwa
-nerki
-ukad nerwowy, narzdy zmys.
3 Tydzie!
- organogeneza, zacztki ukadu nerwowego
- 19 dzie: rynienka nerwowa, zawizki 33 krgw- somity
- 20 dzie: zacztek mzgu i oczu.
- 21 dzie: przodomzgowie, rd- i tyo-) :), zaczyna pracowa cewa sercowa <-pierwsze ruchy!
29

 4 Tydzie!
- powstaje cewa nerwowa (z rynienki)
- 25 dzie: serce pulsuje rytmicznie
- zamknity system naczy krwiononych
-zawizki nerek, wtroby, trzustki, pcherzyka ciowego, odka, jelit, puc, tarczycy, koczyn,
oczu, uszu, nosa, otwr ustny
-28 dzie: zalek oka
-zacztki 40 par mini
-5-6 mm dugoci (zarodek 10 tys razy wikszy ni zygota, skada si z kilku mln komrek)
2 Miesic:
- okres najwikszej wraliwoci na dziaanie czynnikw uszkadzajcych! (TERATOGENY)
-powstae w tym okresie zaburzenia: EMBRIOPATIA
5 Tydzie!
-szczytowy okres neurogenezy!
-tworzenie synaps (rdze krgowy)
-zawizki doni i stp
- 31 dzie: rnicuj si rce i barki
- 33 dzie: zarysy palcw, zagbienia uszne, pigment w tczwce
-zarysowuje si nos i szczka
-przysadka mzgowa, tkanka chrzstna, tkanka miniowa
-siatkwka, soczewka, narzd suchu i przedsionkowy
-widoczne ju zawizki gruczow i narzdw pciowych
- wielko ciaa 1 cm
6-7 Tydzie!
-ruchy marionetkowe rk i ng
zawizki zbw
-ucho wewntrzne
-przepona, minie brzucha i grzbietu
-gowa najwiksz czci ciaa
-kostnienie paskich koci czaszki
- jest ju uformowane serce, szczka, uchwa
-wytwarza si podniebienie, przewd nosowo-zowy
-androgeny stymuluj ju rozwj prcia u chopcw (jak ich nie ma, to dziewczynka)
-z 3 pcherzykw robi si ich 5 (kresomzgowie dzieli si na pkule)
-zawizki mostu, rdzenia przeduonego, mdku, wzgrza, zwojw
-podstawa ukadu limbicznego
- 41 dzie!- 1 odruch nerwowy
-nerw suchowy, limak
-wielko ciaa 1,5 cm waga: 2-3 g (po 6 tygodniu) 2 cm (po 7 tygodniu)
-zamykaj si powieki
-ttno 40-80 uderze na minut
- 43 dzie!- pierwszy zapis EEG
-kanay pkoliste u uchu
8 Tydzie!
-gowa stanowi poow dugoci ciaa
-gaki oczne nabieraj mocnego pigmentu
-dziurki w nosie :)
-linie papilarne
-rozwj gruczow dokrewnych i kubkw smakowych
30

-intensywny rozwj pcherzykw mzgowych, nerwu wzrokowego i ucha wewntrznego

Rozwj podowy
-czas trwania: 9 tydzie - narodziny
-wiksza odporno na dziaanie teratogenw.
-zaburzenia podu= FETOPATIA
3 miesic ycia: zrnicowanie w zakresie temperamentu
-wyprostowuj si plecy i gowa
-meszek podowy LAMUGO
-zawizki paznokci
-tczwka, powieki
-narzdy szkliwotwrcze
-hormon wzrostu
-bliniaki dwujajowe zaczynaj si rni
midzy sob
-komrki nerwowe
-zmys dotyku
-nerw wchowy
- 4g wagi, 4 cm wzrostu
-zblianie rk do twarzy
-ruchy oddechowe

9 tydzie

-zakoczona budowa puc, trzustki, ucha

-zarastanie podniebienia
-ruchy perystaltyczne jelit
-wzrost liczby neuronw (kilka tys/ sek)
-lepsza wraliwo dotykowa twarzy, grymasy
-ziewanie

10 tydzie

-struny gosowe
-trzustka wydziela insulin
-komrki wosowate w uchu
-9 g wagi, 6 cm wzrostu

11 tydzie

-otwr odbytowy
-linianki
-kostnienie eber i krgw
-produkcja moczu
-mielinizacja nerww
-cechy osobnicze mzgu
-14 g, 7,5 cm wzrostu

12 tydzie
12 tydzie

Czwarty miesic

mama tyje :)
dziecko szybko ronie (do 25 cm i 20 dkg)
gwka 1/3 dugoci ciaa
nowy rodzaj tkanki tuszczowej: BRUNATNA (przeksztaca tuszcz bezporednio w
energi)
serce przepompowuje dziennie 30 l krwii
wydzielanie tyroksyny
bardziej pofadowany mzg (bruzdy i zwoje)
pojawia si bruzda boczna Sylwiusza
31

wyranie uformowany mdek

w mzgu: mapa ruchowa i czuciowa ciaa
narzd Cortiego
aktywna kora czoowa i ciemieniowa (uczucia, wola, inteligencja,zdolnoci, pami)
wzrost liczby komrek w korze wzrokowej
wicej pynu owodniowego (1l do 7 miesica)
zanika uoglniona reakcja na bodce ( w wykonanie ruchu angaowane s tylko te minie,
ktre konieczne)
20 tysicy rnych ruchw w cigu dnia
dziecko wiczy ruchy antycypacyjne

Pity miesic

25 cm wzrostu 40 dkg wagi

odczuwalne ruchy dziecka
porost wosw, brwii, rzs, paznokci
syszalne tony serca
ostateczna wielko limaka 7 mm
bruzda czoowa, ciemieniowo-potyliczna, ostrogowa, zakrty
wyksztacone spoida mzgu: ciao modzelowate
17 tydzie: ruch uwypuklania warg (wiczy ruchy ssce)
Najbardziej ruchliwe dzieci
Silny chwyt
wolne ruchy gaek ocznych
aktywno ruchowa matki i dziecka jest naprzemiennie zsynchronizowana (mama si rusza
a dziecko nie i odwrotnie)
sen (95% czasu) i czuwanie, 23 tydzie: faza REM

Szsty miesic

35 cm wzrostu, 70-90dag
ma podowa
wizada stawowe
rosn wosy, paznokcie
otwarte oczy
komrki glejowe
ryzyko chorb psychicznych (gdy bdna migracja komrek nerwowych, uszkodzenie
ukadu nerwowego)
24-28 tydzie: odruch Moro
najwicej ruchw nad ranem

Sidmy miesic: zdolno do uczenia si i zapamitywania

zanik lamugo (zostaje tylko na plecach i ramionach)

twardniej paznokcie
jdra z jamy brzusznej zsuwaj si do moszny
podcika tuszczowa
dziecko pije 1 litr pynu owodniowego dziennie
6 warstw kory mzgowej
odruchy: ssania, poszukiwania pokarmu, kroczenia, Moro, chwytny
32

dziecko gow w d
peny wzrost 40 cm (a wzrost ciemieniowo-poladkowy 25 cm), 170 dag wagi
130 duych ruchw na godzin
ruchy oddechowe klatki piersiowej
28 tydzie: ssanie, przeykanie

smy miesic
do 220 dag wagi, peny wzrost 45 cm
skra rowa i wygadzona
mielinizacja nerwu wzrokowego
serce przetacza 300 litrw krwi dziennie
dziewity miesic

skurcze perystaltyczne przesuwaj do jelita grubego (smk- czyli kup chyba... z ci,
martwych komrek przewodu pokarmowego, poknitych woskw i lamugo
2-3 tygodnie przed urodzeniem: przestaj rosn.
wzrastajca zdolno dziecka do przeycia poza organizmem matki
Wczeniak: urodzony midzy 28-36 tygodniem ciy, waga poniej 2500 g, ppowina 60
cm dugoci
oysko 20 cm rednicy,2-3cm gruboci, way 1 kg (dziki fadom 8cm2 powierzchni)

System chemosensoryczny
Smak: 4 miesic- wraliwo na smak wd
Wch: od 7 tygodnia, 9 tydzie: opuszka
podowych, 5 miesic: kubki smakowe w gardle, wchowa
na podniebieniu, policzkach, caym jzyku,
28 tydzie: wch w peni aktywny
Zmysy dalekosine: noworodek niewidomy wykazuje mniejsze upoledzenie ni guchy
Wzrok:
Such:
pod koniec 6 miesica otwiera si
gone rodowisko prenatalne: 60-70 db
powieka
najpierw syszy wibracje (od 20 tygodnia
32 tydzie: zdolno fiksacji i ledzenia
reaguje)
poruszajcych si przedmiotw ale saba
24 tydzie: opniona reakcja
ostro
przestrachu na gony dwik
pomaraczowo- brunatny pmrok

33

Nihuis: 4 stany opisujce zachowanie

Objawy lateralizacji pkul: 12 tydzie (ssanie
prenatalne:
1kciuka)
(wskaniki: praca serca, ruchy ciaa,ruchy oczu) -Lewa pkula jest lepiej ukrwiona w yciu
-gboki i regularny sen
podowym
-aktywny sen
-Wysoki poziom testosteronu w yciu
-spokojne czuwanie
podowym: praworczno
-aktywne czuwanie
emocjonalno "ku i od"- podanie- unikanie
w ostatnim trymestrze: 9 sygnaw dziecka: zainteresowanie, rado, zaskoczenie,
niezadowolenie, zo,strach, wstyd, wstrt (zmys smaku), obrzydzenie (zmys wchu)
(1)Chopcy bardziej podatni na dziaanie teratogenw, lepiej rozwinity ukad kostny, wiksza
wraliwo i pami zapachw, wiksza wraliwo dotykowa.
(2)Komunikacja prenatalna:
- neurohormonalna midzy matk a dzieckiem
-zachowania matki skierowane przeciw dziecku- przemoc prenatalna (fetus abuse)
(3)Pocztki diagnostyki prenatalnej: 1950r. wiat, 1970r. Polska
(4)Cechy dziecka prenatalnego:
-posiada wasn homeostaz
-jest adaptabilne i samosterowne (plan rozwoju zakodowany w nim samym)
-jest ukierunkowane ku pozytywnemu rozwojowi i aktywnej komunikacji ze wiatem zewntrznym
6.1 Rozszerzenie: psychologia prenatalna
6.2 Rozszerzenie: Naukowe badania okresu
-1924 r. Hans Gustaw Graber - ojciec
prenatalnego:
psychologii prenatalnej
-badania modelu zwierzcego
-24 VII 1971 wiatowy Kongres
-badania noworodkw wczeniaczych
Psychoanalityczny w Wiedniu- pierwsza grupa -badania embrionw i podw po ciciu
badawcza okresu prenatalnego.
cesarskim
- Verny, Chamberlain 1983 "The association for -obserwacje matki
pre- and prenatal psychology and health"
-endoskopia i USG
-1984 r. Sekcja psychologii prenatalnej przy
polskim towarzystwie psychologicznym
(Fijakowski, Kornas Biela)
-cel psychologii prenatalnej: *deskrypcja i
eksplanacja zmian w rnych obszarach rozwoju
w prenatalnym okresie ycia *aplikacja
(zastosowanie) tej wiedzy w praktyce.
lady pamici z okresu prenatalnego dotycz: wrae zmysowych, pozycji ciaa i ruchw,
biorytmu, dominujcego samopoczucia. (Przykady: zwijamy si w kbek, wtulamy w zagbienia,
zanurzamy w wodzie, okrywamy si, ssamy, koyszemy si, uspokajamy po przytuleniu, lubimy
rytmiczne dwiki np. koysanki, odpoczywamy przy przyciemnionym wietle)
A)Okres perinatalny: okooporodowy okres dla matki i okoourodzinowy okres dla dziecka (39
tydzie ciy do 7 dnia po narodzinach)
B)Okres prenatalny: okoo 266 dni od poczcia do narodzin
Trempaa, rozdzia 7 "Wczesne dziecistwo"
Tiffany Field "The amazing infant" (popularna badaczka rozwoju maego dziecka)
1. Noworodek:
przecitna masa ciaa 3300-4000g (2/3 dzieci: 2850-3850g) [4-5% masy dorosego]
34

wzrost: 50-51 cm [29% dugoci dorosego]

obwd gowy: [64% wielkoci docelowej]
6 miesicy: podwojona waga urodzeniowa
12 miesicy: potrojona waga urodzeniowa
noworodkowy okres asymetrii: szermiercza pozycja ciaa
Jean Piaget: reakcje odruchowe- jedyne narzdzie, ktre suy dziecku do poznawania
wiata
Trevarthen: dziecko przychodzi na wiat przygotowane do wchodzenia w interakcje
spoeczne
zdolno do naladowania wyrazw mimicznych i gestw (Meltzoff)
Nagy- prowokujce zachowania noworodka
Podstawowe biologiczne przystosowanie (1 miesic ycia)
Wolaski: fizjologiczne narodziny (5-7 miesic ycia)- oddziela faz biernoci od fazy
ekspansji
Pierwszy przeom w yciu dziecka (2 miesice) [ rytm: sen- czuwanie]- faza regulacji
biologicznych
2-3 miesice: wyduanie stanu czuwania
3 miesic: umiech spoeczny, faszywy pacz (sposoby kontrolowania zachowa osb
dorosych)
Virginia Apgar 1953r.
czstotliwo bicia serca
w 1, 5,10 minucie po urodzeniu
oddychanie
skala 0-2 pkt
napicie miniowe
poniej 3-stan krytyczny
barwa ciaa
4-6- rednia zamartwica
reakcja na bl
7-8 zmczenie porodem

Skala Brazeltona:
ocenia zdolno do habituacji, sprawnoci
orientacyjnych, reakcji odruchowych

oceniane odruchy przystosowawcze i

prymitywne (np. poszukiwanie piersi, odruch
chwytny, Moro,... zanikaj do 5 miesicy,
sterowane przez rdze przeduony i orodki
podkorowe)

2. Wolf, John Oates: stany snu i czuwania

gboki sen (2,5 miesica)
lekki sen
spokojne czuwanie
aktywne czuwanie
pacz, marudzenie
Ukad nerwowy: rozwj w 2 Rozwj percepcji:
badania: habituacja, preferencja patrzenia, technika ssania
tygodniu ycia podowego
sprawczego, pomiar czstotliwoci bicia serca, kodowanie
ekspresji twarzy,EEG

a) Percepcja haptyczna (dotykowa):

mzg niemowlaka: 350 g,
mzg dziecka rocznego 1000 g
odrnia powierzchni gadk
poliferacja- powstawanie
rozpoznaje na rysunku przedmiot, ktry mia w
nowych komrek nerwowych
ustach (percepcja midzymodalna)
b) Percepcja smaku i powonienia
migracja neuronw
(obwodowe i promieniste
znaj 4 smaki (preferuj sodki)
przemieszczanie si do
znane zapachy przynosz dziecku ulg w
35

punktw docelowych)
rnicowanie si neuronw
(powstaj aksony i dendryty)
mielinizacja (najpierw w
rdzeniu przeduonym,
tyomzgowiu
synaptogeneza

przeywaniu blu, lubi zapach lawendy

c) Percepcja suchowa
preferuj gos matki, lubi "mow skierowan do
dziecka"
d) Percepcja wzrokowa
roczne dziecko widzi tak ostro jak dorosy,
rozrnia kolory, jest wiadomy staoci wielkoci
Alan Slater: noworodki s wiadome staoci
ksztatu
Widzenie binokularne (3 miesic ycia)
Technika "wzrokowego urwiska" Gibson, Walk

3. Rozwj motoryki: nastpuje dziki dojrzewaniu ukadu nerwowego i wiczeniu

a)motoryka dua (postawa ciaa, lokomocja)
-najpierw unosi gow, siada, wstaje
b)motoryka maa (chwyt dowolny, manipulacja)
Ester Thelen- teoria systemw dynamicznych: ruch i wszystkie jego waciwoci s
skutkiem dziaania ukadu nerwowego, biomechanicznych i energetycznych waciwoci
ciaa, czynnikw rodowiskowych oraz specyficznych waciwoci zadania.
Remi Largo (1985) 87% dzieci rozwija si zgodnie z sekwencj:
obracanie wok osi ciaa -> pezanie, raczkowanie -> stawanie, chodzenie
Karen Adolph: pokonywanie zjedalni przez dzieci 5-15miesiczne (modsze pezaj,
starsze stosuj rne strategie)
Arnold Gessel: pierwsze prawa rozwoju fizycznego i motorycznego
kierunek cefalokaudalny (gowowo-ogonowy)
proksymodystalny (od osi ciaa na zewntrz)
Wiek
Lokomocja
Postawa ciaa
Chwyt, manipulacja
(w
mies.)
1

obrt z boku na plecy

2
3

obrt z brzucha na plecy

unoszenie podbrdka

odruch chwytny

unoszenie gowy

zanik chwytnego

trzymanie gowy prosto siga po przedmioty

w pozycji pionowej
unoszenie gowy i
klatki piersiowej

chwyt prosty/
nakadkowy
chwyt doniowo
okciowy

siada przy podciganiu za rce

siedzi krtko z
podparciem

przewroty z plecw na bok

unosi gow w pozycji

na plecach przez 3s

siedzi bez podparcia

peza, siada z pozycji na brzuchu

sprynowanie (przy trzymaniu pod

pachami)

10

wstaje przy oparciu

chwyt noycowy
chwyt psetkowy

stoi przy
przytrzymywaniu si
36

11

chodzi przy trzymaniu za obie rce

12

51% dzieci: samodzielne kroki

stoi bez trzymania si

4.Rozwj poznania
2 pierwsze lata ycia: OKRES SENSOMOTORYCZNY (wg. Piageta)
wiczenie odruchw: modyfikacja odruchw, akomodacja (np.przystosowuje rodzaj
ssania do przedmiotu), asymilacja uoglniajca i rnicujca (odrnia obiekty
zaspokajajce gd od tych, ktre nie maj takich waciwoci)
Reakcje okrne pierwotne (2-4 miesic ycia): wielokrotne powtarzanie czynnoci
nabytych (np. puszczanie baniek ze liny)
Reakcje okrne wtrne: dziecko chwyta przedmioty, wykonuje z ich uyciem ruchy
(np. potrzsa), schematyczne
czenie schematw (8-12 miesic ycia)
Renee Baillargeon: technika amania oczekiwa: 5 miesiczne dzieci wiedziay, e klocek
jest trwaym przedmiotem, ktry nie moe znikn
W 1 roku ycia szczeglnie rozwijaj si reprezentacje przedmiotw (bo rozwj manipulacji
i lokomocji)
Funkcja zarzdzajca: hamowanie (dziecko powstrzymuje swoj reakcj, jeli wie, e nie
przynosi ona celu),Bd A-nie-B (Piaget, jeli zabawk, ktr dugo chowalimy w miejscu
A, schowamy w miejscu B, to dziecko i tak pjdzie do miejsca A)

5.Pami:
zaczyna funkcjonowa przed narodzinami
paradygmat uczenia, Carolyn Rovee-Collier (1980) , badanie pamici przyczynowych
powiza midzy ruchem karuzeli a kopaniem. WNIOSEK: 3miesiczne niemowlta
pamitaj przez 8 dni, e jeli kopn to karuzela si zakrci.
(http://www.youtube.com/watch?v=lPJiB-oGMN0)
6. Poznanie spoeczne
wrodzona zdolno do naladowania (Meltzoff, Moore) dziki neuronom lustrzanym!
(Gallese)
9miesiczne dzieci potrafi zapamita 3 nowe zachowania przez 24 godziny
Tomasello, Carpenter: okooroczne dzieci wiedz, e u podstaw dziaa innej osoby ley
intencja czyli wewntrzna reprezentacja celu
Tevarthen: 1 faza rozwoju relacji: pierwotna intersubiektywno, szczeglny rodzaj
interakcji twarz w twarz: protokonwersacja (zwracanie si do siebie, reagowanie na
zachowania partnera)
Hobson: podstawa nawizania relacji: emocje
Adamson, Frick: Procedura nieruchomej twarzy (na widok twarzy bez emocji dziecko
przestaje by zainteresowane)
Feinman: Dziecko siga po przedmiot, ktry wzbudza zaciekawienie dorosego; to czego boi
si dorosy, wzbudza lk rwnie u dziecka
Bates,Camaioni,Volterra: gesty wskazywania
a) protoimperatywne ("daj mi")
b) od 14 mca ycia: protodeklaratywne ("zobacz")
7. Komunikacja
Barbara Bokus i Grace Wales: 2 rozwojowe mechanizmy
37

a) odczytywanie intencji
b) wychwytywanie wzorw w sposobach posugiwania si jzykiem (kategoryzacja)
Kurcz: dziecko dopiero po opanowaniu okrelonej liczby sw przechodzi do konstruowania
systemu gramatycznego
Dobrze rozwinita percepcja kategorialna
Rozrniaj gos matki, jzyk od nie- jzyka, jzyk ojczysty od obcego (Bernstein, Gleason)
4.5miesiczne niemowlaki rozpoznaj swoje imi
2,3miesice: faza gruchania
4-6 miesicy: faza gaworzenia wstpnego (mruczy, piszczy)
7-10 miesicy: faza gaworzenia zasadniczego (Oller) i gaworzenia modulowanego: kontrola
nad strunami gosowymi, jzykiem,wargami, ustami
u dzieci guchych pniej, 11mc-gaworzenie, gaworzenie manualne (ruszaj rczkami,
stukaj, jak w jzyku migowym
Pierwsze znaczce sowo: 10-18 miesic
Pierwsza wypowied zoona z kilku sw: 14-24 miesic (Lieven)
8.Przywizanie:
Funkcja biologiczna przywizania: zapewnienie ochrony
Funkcja psychologiczna: zapewnienie poczucia bezpieczestwa
Rudolph Schaffer: 5 aspektw przywizania
*system przywizania(wzory zachowa umoliwiajcych budowanie wizi)
*zachowania przywizaniowe (np. objawy lku przed rozk)
*poczucie wizi
*relacje przywizania
*obiekty przywizania
Faza przedprzywizaniowa: do 2 miesica ycia
Faza przywizania w trakcie tworzenia (2-7 miesic)
Objawy przywizania u 8miesicznego dziecka:
*denie do bliskoci z obiektem przywizania
*traktowanie obiektu jak bezpiecznej bazy
*tendencja ukierunkowana tylko na konkretn osob (selektywna)
*lk separacyjny (8 miesic)
9.Emocjonalno:
Badanie emocji:(1) system AFFEX: zgodny z tez, e dzieci rodz si zdolne do ekspresji
emocji (Carol Izard) (2)BABY FACS (Harriet Oster) (3)technika habituacji (Field):
dyshabituacja w odpowiedzi na odmienn ekspresj emocji to dowd na to, e 3miesiczne
dzieci rozrniaj przejawy emocji
Ju noworodki przejawiaj reakcj wstrtu w odpowiedzi na nieprzyjemne smaki, zapachy
3 miesiczne dzieci okazuj rado, 4,5 miesiczne dzieci okazuj zo
Walker, Andrews: 7 miesiczne niemowlta patrz duej na film, w ktrym ekspresja
mimiczna bya dopasowana do tonu gosu
Dzieci pod koniec 1 roku ycia rnicuj emocje wyraane przez opiekunw
10.Temperament, regulacja zachowania:
Mary K. Rothbart, John Bates: istot temperamentu s uwarunkowane rnice indywidualne
w reaktywnoci i samoregulacji
Reaktywno: fizjologiczna pobudliwo, tendencja do reagowania, skonno do wzrostu
38

pobudzenia ( jej miarami s: opnienie reakcji, intensywno, czas trwania)

Samoregulacja: procesy modulowania reaktywnoci, kontrola uwagi, powstrzymywanie i
hamowanie reakcji.
A. Thomas i S.Chess: nowojorskie badania podune, 9 wymiarw temperamentu
aktywno
rytmiczno
zblianie si vs wycofywanie
adaptabilno
intensywno i prg reakcji
nastrj
odporno na interferencj

zakres i trwao uwagi

Rothbart, Hwang: ju w pierwszych 6 miesicach: wyrane rnice indywidualne w:
zwracaniu uwagi na bodce, skonnoci do reagowania na bl, wyraaniu pozytywnych

emocji

i tendencji do zbliania.
Pod koniec 1 roku ycia, nowy wymiar temperamentu: aktywna kontrola zachowania
(rozwija si najintensywniej w wieku przedszkolnym)
Kochanska: trwao uwagi i zdolno do powstrzymania si od dotknicia zakazanej
zabawki w wieku 9 miesicy pozwala przewidywa poziom aktywnej kontroli zachowania
w wieku 22 miesicy.

11.Samowiadomo
Michael Lewis:
(1) Mechanizm Ja (organizuje dowiadczenie i pozwala odczuwa siebie jako istot odrbn
od innych i trwa w czasie) <- podstawowa samowiadomo, poczucie odrbnoci fizycznej i
psychicznej (1 r)
(2) Idea siebie (skutek wiadomej refleksji nad sob, poznawcza reprezentacja siebie,
samowiedza)
Bahrick, Watson (1985): dzieci 5miesiczne cz odczuwanie ruchu z info wzrokowymi
Eksperyment: dziecko patrzy na 2 ekrany, na 1 s jego nki a na 2 s cudze. <- dzieci w 6
mcu duej patrzyy na nogi innego dziecka: bo im si to wydawao, e to co dziwnego.
Sandra Pipp: dziki powtarzaniu codziennych, rutynowych czynnoci (np. ubierania,
kpania, jedzenia) rodzice umoliwiaj dziecku midzy 3-9 miesicem ycia tworzenie tzw.
sensomotorycznych modeli roboczych Ja.
7-8 miesicy: dzieci inicjuj zachowania dorosych, dowd na ksztatowanie si poczucia Ja
jako podmiotu spoecznego.
Pierwsza dziecica samowiadomo ma charakter relacyjny (powstaje w relacji midzy
opiekunem a dzieckiem)

Wiek poniemowlcy (2-3 rok ycia)

Rozwj fizyczny i somatyczny dziecka
szybki rozwj koca (ciemiczko mae zarasta w 3 miesicu a due w 12-15 miesicu,
ronie cz mzgowa czaszki, ronie i spaszcza si klatka piersiowa, szybko rosn
koczyny, tuw ronie wolniej)
tempo wzrostu jest nadal due
39

2 lata: 5-8 cm wzrostu w cigu roku, przybieranie na wadze 3kg rocznie

Dziewczynki 2 lata, Chopcy 2,5 lat: poowa wzrostu dorosego.
Rozwj motoryki
doskonalenie sprawnoci lokomocyjnych
Jane E. Clark: bieg (15-24 miesic ycia), galop (22 miesic ycia)
podskoki na 1 nodze (3r.)
zmiany w zakresie tzw. ruchw stabilizacyjnych (schylanie si, obracanie, wyciganie,
chodzenie po rwnowani, koysanie)
Nowy rodzaj manipulacji: specyficzna (zalena od przedmiotu manipulacji)
26 miesic ycia: wkadanie przedmiotw do otworw
Matczak: dziecica skala rozwojowa: 17-20 miesicy (budowa wiey z 3 klockw) 2 lata
(wiea z 7 klockw)
Doskonalenie czynnoci praksji (ubieranie, jedzenie, mycie si)
Zabawa symboliczna pod koniec 2 r..
Mylenie i reprezentacja
Piaget: przejcie inteligencja w dziaaniu -> inteligencja refleksyjna
pojawiaj si reprezentacje symboliczne (schematy umysowe), dowody: naladownictwo
odroczone, zabawa symboliczna, posugiwanie si mow, wewntrzne rozwizywanie
problemw drog inwencji lub wgldu
A. Karmiloff-Smith: rozwj poznawczy polega na redeskrypcji reprezentacji, przejciu od
wiedzy ukrytej do wiedzy jawnej (np. zabawa w udawanie)
Judy DeLoache: podwjna reprezentacja (symboliczna) po 24 miesicu ycia, Pomyka
Guliwera:dziecko chce wsi do auta dla lalek, albo usi na zabawkowym stole.
Pami
Hartshorn, Collier: zabawa kolejk, roczne dzieci pamitaj przez 8 tygodni co zrobi by
uruchomi pocig, a 18 miesiczne dzieci pamitaj przez 13 tygodni.
Nelson: 2 i 3 rok ycia: okres w ktrym powstaj pierwsze skrypty zdarze.
Komunikacja i jzyk
Acredolo, Goodwyn: midzy 11 a 20 miesicem ycia intensywnie rozwija si symboliczna
gestykulacja (81 rnych gestw, np. kwiatek- pociganie nosem)
Goldin-Meadow, Morford: gesty jako ekwiwalenty komunikatw sownych, gesty
komplementarne (dopeniajce komunikat sowny) i gesty suplementarne (dodaj now
informacj do wypowiedzi sownej)
Gesty, mowa, zabawa stanowi rne przejawy reprezentacji symbolicznej
Ida Kurcz: stadia przyswajania jzyka przez mae dziecko:
(1)wypowiedzi jednowyrazowe- holofrazy (12-16 miesic)
(2)wypowiedzi dwuwyrazowe (17-27 miesic)
(3)wypowiedzi kilkuwyrazowe (20-40 miesic)
(4)pene zdania (26-42 miesic)
(5)osiganie penej konsekwencji w jzyku ojczystym (4-9r.)
Eve Clark: midzy 2-6 r dzieci przyswajaj okoo 14 tys. sw (codziennie 9)
w wieku 16 miesicy: sownik czynny 55 sw
w wieku 23 miesicy: sownik czynny 225 sw
w wieku 30 miesicy: sownik czynny 573 sowa
40

w wieku 2 lat: sownik czynny wynosi od 10 do 500 sw.

T.Tardif (2008) wypenianie Kwiestionariusza Rozwoju Mowy i Komunikacji MacArthurBates (ocena zasobu sownego dziecka) Wniosek: tendencja do przyswajania jako
pierwszych rzeczownikw okrelajcych ludzi i przedmioty jest uniwersalna, orientacja
kulturowa jednak ma wpyw na to, co pojawia si pierwsze ;)
Szuman, Przetacznik: rozwj mowy polskich dzieci (metoda: dzienniczki mowy)
dzieci w poowie 3r uywaj czasu przeszego (55%)
20miesiczne dzieci wskazuj wymienione czci ciaa (90%) <- sownik bierny
sownik czynny 37miesicy
Rozumienie sw poprzedza w rozwoju ich produkcj. (Benedict: 50 sw rozumianych na
10 wypowiadanych)
wybuch sownictwa= "eksplozja nabywana" (17-19 miesic) tu przed momentem kiedy
sownik dziecka zawiera 50 sw zaczyna ono szybko przyswaja nowe sowa
nadmierne rozszerzanie i nadmierne zawanie znacze (np. mwi "but" tylko w
odniesieniu do butw na nogach ...albo pies jako kade zwierze na 4 apach)
3 rok ycia: gramatykalizacja mowy
Polskie dzieci najpierw opanowuj deklinacj rzeczownika, najczstsze bdy to np piespiesa, boi si- boiem si.
Przywizanie
Ainsworth: Procedura Obcej Sytuacji
Typ przywizania
B. Bezpieczne/Ufne
A. Unikajce/Lkowe C. Oporne
ponad 60%
ok. 20%
(lkowoambiwalentne)
Reakcja na nowe
badanie otoczenia, stae
miejsce i nieznajomego sprawdzanie kontaktu z
matk,
nieprzyjmowanie
ukojenia od
nieznajomego

badanie
niebadanie otoczenia,
otoczenia,niezwracanie nieufno wobec
uwagi na matk,
nieznajomego
nawizywanie kontaktu
z nieznajomym

Reakcja na wyjcie
matki

niepokj, protest

brak protestu

protest, rozpacz

Reakcja na powrt
matki

rado, przytulenie,
powrt do zabawy

unikanie kontaktu z
matk

szukanie i unikanie
kontaktu,
niereagowanie na
prby uspokojenia

* dodatkowy typ D przywizanie zdezorganizowane (cechy obu lkowych)

Cechy matki warunkujce okrelony typ przywizania:
(1) Reaktywno matki
(2) Wraliwo emocjonalna
(3) Synchronizacja matki z dzieckiem
Elisabeth Meins: czynnik przywizania: matczyna tendencja do uwiadamiania sobie
umysu dziecka, traktowania go jako podmiotu majcego umys
negatywna emocjonalno dziecka= przywizanie lkowe
Relacje z rodzestwem i rwienikami
2r rozmylnie drani partnera, 3r potrafi udawa emocje
Poziomy zabawy:
(1) obserwacja innego dziecka,
41

(2)zabawa samotna
(3) proste naladowanie, zabawa rwnolega
(4) zabawa asocjacyjna
(5) zabawa kooperacyjna
Nowe emocje: duma i wstyd, zakopotanie, oniemielenie
Hoffman
(1) empatia globalna (do 6 miesica ycia) np. zaraliwy pacz
(2)empatia egocentryczna 1 rok ycia (przytulaj si do mamy jak inne dziecko pacze, eby
zmniejszy swoje cierpienie)
(3)empatia pseudoegocentryczna 2 rok ycia (daj swj kocyk, misia, robi to, co im
pomaga)
(4) empatia waciwa
Rozwj samowiedzy
Test czerwonej plamki: dzieci midzy 16-24 miesicem dotykaj twarzy na widok plamki w
lustrze. (Nelson)
wiadomo fizyczna, spoeczna (1.5 roku), poznawcza (2.5 roku) perspektywa
obiektywnego zewntrznego obserwatora w patrzeniu na siebie.
zaimki osobowe i dzierawcze, emocje samowiadomociowe, negatywizm (2-3 latka)
Pipp: 2.5 roku: model roboczy Ja o charakterze reprezentacji. (imi, pe, zawyona
samoocena- bo nie umie oceni zdolnoci)
Elementy samowiedzy s pojedynczymi reprezentacjami, ktre nie skadaj si jeszcze na
spjny autoportret
Samokontrola
Kopp: pojawia si midzy 12 a 18 miesicem ycia, zdolno do stosowania si do polece
osoby dorosej
24 miesic: odroczenie reakcji na prob dorosego, regulacja zachowania zgodna z
zasadami, ktre proponuje dorosy.
Temperament
Jerome Kagan: reakcja dziecka na nieznajomego, nieznane pomieszczenie
wniosek: cho istniej wrodzone predyspozycje okrelonych charakterystyk
temperamentalnych, ich ujawnianie w rozwoju zaley od czynnikw rodowiskowych
Rozwj aktywnoci
zabawy interpersonalne (spoeczne, w parach, grupach)
zabawy z przedmiotem (eksploracyjne, manipulacyjne, konstrukcyjne)
Peter Smith: zabawy (1) funkcjonalne (2) konstrukcyjne (3) dramatyczne, symboliczne (4)
gry z reguami
zabawy receptywne (ogldanie filmu) i fizyczne
Najwaniejsza: zabawa w udawanie: (1) autoudawanie (2) uywanie obiektw zastpczych
(3)oywianie przemiotw (4) udawanie, e istnieje co, czego nie ma (5) udawanie kogo
innego (6) wyobraony przyjaciel
Alan Leslie: udawanie (1) substytucjonalne (2) egzystencjalne (3) waciwoci
7.2 Rozszerzenie: Technika badajca upodobania percepcyjne noworodka, Komora wzrokowa
Roberta Fantza (mierzy czas fiksacji wzroku na danym elemencie)
Noworodki lubi:
-schematyczne rysunki twarzy
-wzorki symetryczne i zaokrglone
-obiekty w ruchu
-12 godzin po urodzeniu: preferuj twarz wasnej mamy
42

-efekt zewntrznoci: (zanika po 2 miesicach od urodzenia) nie zwracanie uwagi na oczy i usta.
Rozwj

Noworodek

Fizyczny

Mae dziecko
8-18 m..

Mae dziecko
18-36 m.

Przystosowanie do Faza ekspansji

rodowiska,
Zmiany w
odruchy, stany
ukadzie
snu i czuwania
nerwowym
Ronicie
narzdw i
ukadw ciaa

Ronicie
Dalsze zmiany
w ukadzie
nerwowym

Wolniejsze ronicie
Wyduanie sylwetki

Motoryczny

stabilizacja
postawy

lokomocja

manipulacja

unosi gow w
pozycji na
brzuchu

obroty wok osi

ciaa
siadanie
rozwj chwytu
dowolnego
(prostego,
doniowookciowego,
noycowego,
psetkowego)

samodzielne
chodzenie
manipulacja
niespecyficzna

Bieg
Galop
Ruchy stabilizacyjne
Przeskoki
Praksje
Manipulacja
specyficzna
Pocztki rysunku

Percepcja

Haptyczna
(dotykowa)
Smaku
Zapachu
Rozpoznaje twarz
i gos matki

poprawa ostroci
wzroku
widzenie gbi

Percepcja
staoci,
kategorii

Mylenie

reakcje
odruchowe

rozwj schematw czynne

czynnociowych
eksperyment
wtrnych
owanie
stao
przedmiotu

Pami

Pami wrae
Pami
okresu podowego rozpoznawcza

Jzyk

Niemowl
do 8 m..

reprezentacje
symboliczne

Pami
odtwrcza

skrypty zdarze
wzrost trwaoci i
zakresu pamici
ekwiwalenty strategii
pamiciowych

Guenie
Gaworzenie

Gesty
Pierwsze sowa
Holofrazy

Gramatykalizacja
mowy
Nazywanie pragnie

Poznanie spoeczne

naladowanie
mimiki i gestw

pierwsze gesty
wskazywania

wskazywanie
proto
deklaratywne,
spoeczne
odnoszenie

Kontakty spoeczne

pierwsze
interakcje twarz
w twarz, ustalenie
rytmu snu i
karmienia

synchronia
matka-dziecko
faza
przedprzywizanio
wa

przywizanie do
opiekuna
obserwacja i
pocztki wsplnej
naladowanie
zabawy (dopenianie
zabawy innego
rl)
dziecka

Wyraanie emocji

pacz- ekspresja
dyskomfortu

umiech
spoeczny
podstawowe
emocje (zo,
strach)

lk separacyjny

43

emocje
samowiadomociowe
(zazdro, wstyd,
duma)

Samowiadomo

Rnicowanie
emocji
podstawowych

Nazywanie reakcji
emocjonalnych

odrbno
psychiczna,
rozpoznanie
siebie w lustrze

Tosamo pci,
wiedza o imieniu,
podstawowe
charakterystyki
(konkretne,
zachowaniowe)

Odrbno
fizyczna, model
roboczy Ja

Samowiedza

Samokontrola

Redukowanie
pobudzenia

Pierwsze
przejawy
samokontroli

Zdolno do
odroczenia reakcji

Temperament

Rnice
indywidualne w
zwracaniu uwagi
na bodce,
skonnoci do
reagowania na
bl, wyraaniu
pozytywnych
emocji, tendencji
do zbliania si

rnice w
reagowaniu
lkiem i
tendencji do
hamowania
reakcji

Wyraziste przejawy
temperamentu.

Zabawa

sensomotoryczna
eksploracyjna

manipulacyjna
konstrukcyjna

udawanie
w parach

Rozdzia 8 REDNIE DZIECISTWO WIEK PRZEDSZKOLNY

Okres redniego dziecistwa, inaczej zwany wiekiem przedszkolnym, trwa od 4 do 6 r. . i jest to
czas, w ktrym zachodz istotne zmiany we wszystkich sferach i funkcjach psychicznych. Std te
okres redniego dziecistwa jest przedmiotem licznych bada (poprzecznych i podunych)
dotyczcych sfery poznawczej i spoecznej, teorii umysu, funkcji zarzdzajcych.
ROZWJ FIZYCZNY I MOTORYCZNY
Zmiany w sferze motorycznej s zwizane ze zmianami fizycznymi (wzrost, masa ciaa, sylwetka
dziecka, funkcjonowanie organizmu zwaszcza systemu nerwowego) oraz zmiennymi, takimi jak:
pe, warunki rodowiskowe czy rasa (dziewczynki rozwijaj si szybciej, ni chopcy, dzieci
wychowywane w dobrych warunkach odywiania osigaj wyszy wzrost) itd.
Do 6 r.. wzrost dziecka zwiksza si o ok. 22cm, masa o 6kg. (redni wzrost 117cm, waga 21kg)
zmiana sylwetki: wydua si, szybciej rosn koczyny, znika sterczcy brzuszek
ok. 5 r.. nieznacznie powiksza si mzgowa cz czaszki, rozrasta si cz twarzowa
wzrost aktywnoci motorycznej, opanowane sprawnoci ulegaj doskonaleniu oraz pojawiaj si
nowe, bardziej skomplikowane. Dziecko porusza si swobodnie, jest samodzielne w zakresie
samoobsugi.
ruchy s pynne, rytmiczne, harmonijne
charakterystyczna wzmoona potrzeba ruchu, dziecko nie jest w stanie skupi si duej na
wykonywaniu jednej czynnoci
zrnicowanie pciowe w rozwoju: dziewczynki s lepsze w czynnociach wymagajcych
44

rwnowagi i rytmicznoci, chopcy osigaj lepsze wyniki w czynnociach siowych czy

energetycznych.
samodzielno w ubieraniu si (4-5 r.) , w toalecie (od 3r.) , przy jedzeniu (4-6 r.), sprawno w
posugiwaniu si owkiem
Zmiany w ukadzie nerwowym:
postpuje MIELINIZACJA (zwaszcza w patach czoowych)
wzrasta liczba synaps, nowe poczenia midzy neuronami, wzrasta produkcja neuroprzekanikw
chemicznych
do 5 r.. w okresie czuwania fale theta (charakterystyczne dla snu dorosych) odgrywaj wiksz
rol, ni fale alfa (charakterystyczne dla zaangaowanej uwagi) midzy 5 a 7 r.. ich udzia
wyrwnuje si
wzrasta synchronizacja aktywnoci w rnych obszarach mzgu, koordynacja midzy patami
czoowymi a innymi cz. mzgu (stanowi to podstaw do kontrolowania zachowa, kierowania
swoj uwag czy rozwizywania problemw logiczno-matematycznych)\
ROZWJ POZNAWCZY
Istotne zmiany zachodz w zakresie wszystkich funkcji poznawczych (percepcji, funkcji
zarzdzajcych, pamici, mylenia) i maj podoe zarwno biologiczne, jak i s zwizane z
podejmowan przez dziecko aktywnoci.
Sprawnoci percepcyjne:
- w rednim dziecistwie postpujce dojrzewanie mzgu sprzyja lepszej integracji
sensomotorycznej (moliwo ledzenia wzrokiem piki i uchwycenie jej, rozpoznawanie kilku
geometrycznych ksztatw, kilka liter alfabetu)
- dzieci rozpoznaj litery jako zbiory punktw, w 3-4 r.. odrniaj pismo od tego, co pismem nie
jest, cho nie potrafi identyfikowa poszczeglnych liter alfabetu
- w wieku przedszkolnym dzieci nie ujmuj jeszcze dokadnej wielkoci i proporcji przedmiotw
(wida to chociaby na rysunkach, prbach reprodukowania przedmiotw). Szczegln trudno
sprawia im odwzorowanie zalenoci midzy wielkoci przedmiotu, a zmian odlegoci.
- wzrasta zdolno rozrniania barw i odcieni barwnych, dzieci opanowuj nazwy kolorw
- w okresie tym wzrasta rwnie wraliwo suchowa, muzyczna jak i fonemowa, stopniowe
powikszanie zdolnoci rozpoznawania melodii
- wikszo dzieci 6-7 letnich rozpoczyna proces nauki czytania i pisania. W rozwijaniu zdolnoci
percepcyjnych, niezbdnych do opanowania pisma i czytania, pomocne s aliteracje i rymowanki,
zabawy wymagajce wizualnego rnicowania obiektw itd.
Fields, Spangler sze grup warunkw promujcych pimienno:
1) rodowisko bogate w materiay drukowane, np. czytajcy gazet rodzice, kontakt z drukami ;
2) otoczenie bogate w jzyk mwiony, np. czytanie i opowiadanie dzieciom ;
3) dowiadczenia bezporednie, wzbogacajce sownik ;
4) dowiadczenia z symboliczn reprezentacj, np. zabawy tematyczne, rysowanie, muzyka i taniec
5) eksperymentowanie z pisaniem, np. rysowanie, bazgranie, prby pisania literek;
6) eksploracja czytania, np. czytanie z pamici, czytanie na podstawie wskazwek kontekstowych
STADIUM PRECZYTELNICZE zdaniem Chall przypada ono na okres przedszkolny, kiedy
dziecko udaje, e czyta a odtwarzajc historie podczas ogldania znanej ksiki, nazywa litery
alfabetu.
FUNKCJE ZARZDZAJCE to zesp wyszych funkcji poznawczych, ktre umoliwiaj
45

planowanie, inicjowanie i kierowanie nastawionym na cel dziaaniem w sposb zorganizowany i

przemylany. Rozwj tych funkcji zaczyna si od 18 m.. dziecka. Obejmuj one wiele
komponentw, takich jak:
- gitko poznawcza
- pami robocza
- planowanie
Funkcje zarzdzajce zwizane s z aktywnoci kory przedczoowej. Stanowi warunek wstpny
inteligentnego, wiadomego i planowanego dziaania. Ujawniaj si w sytuacji uczenia si nowych
sprawnoci (w miar jak opanowane czynnoci automatyzuj si, rola funkcji zarzdzajcych
maleje), planowania i podejmowania decyzji, korygowania bdw, inicjowania nowej sekwencji
czynnoci, wiadomego kontrolowania dziaania itp.
Midzy 3-6 r.. obserwuje si proces intensywnego rozwoju f. zarzdzajcych, zwaszcza w
zakresie hamowania, przekierunkowywania uwagi oraz elastycznoci poznawczej. Badania
wykazay, e funkcje zarzdzajce maj zwizek zarwno z teori umysu, jak i ze sprawnociami
jzykowymi. Do badania f. zarzdzajcych wykorzystuje si najczciej Test Sortowania Kart
Wisconsin / Grant i Berg
PAMI
w tym wieku u dzieci stwierdza si rnice w pamici utajonej i jawnej
(p. utajona pojawia si wkrtce po urodzeniu, wczenie dojrzewa i utrzymuje si na staym
poziomie ; p. jawna pojawia si pod koniec 1 r.. a jej rozwj trwa a do dorosoci)
dobrze rozwinita p. utajona moe stanowi podstaw przyswajania jzyka, ksztatowania
nastawie i kategoryzacji spoecznej jej wskanikiem mog by zmiany w
przewodnictwie skrnym na widok fotografii znajomych twarzy / Jagodziska.
W wieku przedszkolnym obserwuje si wyrane zmiany w zakresie p. jawnej. Polepsza si
zdolno do zapamitywania, co znajduje wyraz w zwikszeniu si zakresu i trwaoci
zapamitywanego materiau. Zwiksza si tempo zapamitywanego materiau. Podstaw
zapamitywania zdarze s skrypty. Dzieci zaczynaj korzysta ze strategii pamiciowych. Lepiej
zapamituj to, co zwizane jest z ich dziaaniem i codziennymi sytuacjami yciowymi.

46

Zdolno
zapamitywania
- 4-6 latki potrafi rozpozna
przedmioty nawet po roku
(dla porwnania trwao
pamici 3 latkw wyraa si
w miesicach)
- wspomnienia z przeszoci
potrafi przywoywa ju
dzieci 3letnie, dzieci 4-5
letnie potrafi przypomina
wiernie zdarzenie sprzed
nawet roku (wyrniajce
si przeyciowo zdarzenia s
oczywicie lepiej
zapamitywane)
- wspomnienia osobiste
dzieci s trwae!

Trwao
przechowywania inf.

Organizacja inf. w
pamici

Strategie pamiciowe

* zakres pamici
bezporedniej zmienia si z
wiekiem 2latki potrafi
odtworzy z szeregu dwie
liczby, 3latki trzy a 7latki
pi liczb

> zmiany rozwojowe

zaznaczaj si w pamici
semantycznej

+ pami maych dzieci

ma charakter mimowolny
i wykazuje deficyt
strategii pamiciowych
a do koca wieku
przedszkolnego

* ten wymiar pamici

decyduje o tym, o ilu
rzeczach jestemy w stanie
naraz myle
* zmiany rozwojowe w tym
zakresie zwizane s z
biologicznym rozwojem
mzgu (mielinizacja, rozwj
pocze m. strukturami
mzgu itd.), automatyzacj
operacji pod wpywem ich
wiczenia, a take ze
stosowaniem strategii
pamiciowych (sprzyjaj
lepszemu wykorzystywaniu
pojemnoci pamici, co z
kolei sprzyja wzrostowi
tempa przetwarzania inf.)
* 6latki uzyskuj lepsze
wyniki przy kodowaniu
czynnociowym ni
werbalnym (wiksza
atrakcyjno zada
manipulacyjnych)
* wyrane zmiany zachodz
w zakresie pamici
operacyjnej i polegaj na
przetwarzaniu informacji
ich wyrazem jest wzrost
efektywnoci operacji
umysowych

> a do ok. 10 r.. obserwuje

si wzrost wynikw w
zakresie rozpoznawania
obcych twarzy
> w rozpoznawaniu zdarze
stwierdza si tendencj do
faszywych rozpozna a do
11 r..
> reprezentacje zdarze maj
form skryptu a
powtarzajce si zdarzenia
maj wpyw na jego rozwj
> skrypty s
wykorzystywane przy
odtwarzaniu opowiada oraz
realnych zdarze
> wspomnienia dzieci w w.
przedszkolnym dotycz
najczciej zdarze
wyrniajcych si w ich
yciu dzieci pamitaj
czynnoci, ludzi, przedmioty,
zdarzenia i miejsca, rzadziej
za czas i uczucia
> wspomnienia peni
funkcje spoeczne (np.
uatwiaj tworzenie wizi),
emocjonalne (np.
ksztatowanie postawy
uczuciowej) i poznawcze
(porzdkowanie dowiadcze
yciowych) / Jagodziska

+ dzieci podejmuj
jednak rne dziaania
sprzyjajce
zapamitywaniu (np.
patrz na obiekt by go
zapamita, nazywaj
obiekty i powtarzaj
nazwy) a najwicej
zachowa strategicznych
dotyczy miejsc
+ dzieci zapamituj
wicej w sytuacji
zabawowej ni
laboratoryjnej
(eksperyment Istominy)
+ wykorzystywanie
podstawowych strategii
(powtarzanie,
grupowanie, elaboracja)
+ obserwuje si:
1) wzrost czstoci
spontanicznego
posugiwania si
strategiami
2) poszerzenie repertuaru
indywidualnych strategii
3) doskonalenie strategii
nabytych
4) wzrost kontroli
metapoznawczej
/ Jagodziska
+ ekwiwalenty strategii
pamiciowych
wystpuj u maych
dzieci, to m.in.
eksplorowanie,
rysowanie, zabawy,
monologowanie, dialogi

47

Eksperyment ISTOMINY (1948) dot. zalenoci pamici od kontekstu. Powtrzony nastpnie

przez Jagodzisk. Wykazano, e pami dzieci JEST zalena od kontekstu w sytuacji zabawowej
dzieci zapamityway istotnie wicej informacji, ni w sytuacji laboratoryjnej, a take ich
aktywno z zapamitywaniem bya wiksza.
MYLENIE
Materiaem czynnoci umysowych dziecka w wieku przedszkolnym s przede wszystkim
obrazy umysowe
Pierwsze obrazy umysowe pojawiaj si ok. poowy drugiego r.. (18 miesic), a ich
rozwj przypada na okres wyobrae przedoperacyjnych, czyli od 2 do 7 r..
OBRAZY UMYSOWE
(kryt. odniesienia do
uprzedniego dowiadczenia)
REPRODUKCYJNE

ANTYCYPACYJNE

(ewokacje przedmiotw lub zjawisk ju znanych)

(konkretne wyobraenia zdarze poprzednio

nie spostrzeganych)

OBRAZY UMYSOWE
(kryt. operacyjne)
STATYCZNE
(przedmiot nieruchomy)

KINESTETYCZNE
(przedmiot w ruchu)

TRANSFORMACYJNE
(obraz rezultatu przeksztace lub faz przeksztacenia)
(Kierunek rozwoju prowadzi od obrazw reprodukcyjnych do antycypacyjnych i od statycznych do
transformacyjnych)

Badania Sajdery wykazay zwizek pozycji spoecznej dzieci z poziomem rozwoju obrazw
umysowych. Dzieci popularne aktualizoway istotnie wicej obrazw statycznych,
kinestetycznych i transformacyjnych, lepiej ni izolowani rwienicy wytwarzali obrazy
ruchw i przeksztace.
Wiksza pewno siebie dzieci popularnych sprzyjaa eksplorowaniu otoczenia i
pozyskiwaniu materiau do wyobrae.

Podstawowymi czynnociami mylowymi dziecka s: porwnywanie, szeregowanie,

klasyfikacja (podlegaj one intensywnym zmianom rozwojowym w okresie 3 6 lat)
Porwnywanie prowadzi do wykrywania rnic, co stanowi podstaw szeregowania, a
nastpnie do odkrywania podobiestw, czyli do klasyfikowania.
Ju pod koniec dziecistwa dziecko potrafi zestawi ze sob przedmioty tej samej klasy
rnice si rozmiarem, np. du pik z ma pieczk. /tzw. may szereg
(mae szeregi /ukadanie patyczkw rnej dugoci/ potrafi uoy wiksza liczba 5 latkw,
ni 3 latkw)
48

Szeregowanie empiryczne gdy dzieci prbuj losowo wybiera elementy z podanego

zestawu, np. patyczkw i ukada je wg wzrastajcej-malejcej wielkoci. Uwag obejmuj
dwa ssiadujce ze sob elementy i midzy nimi ustalaj relacj wikszoci albo
mniejszoci. Nie potrafi jednak ujmowa tej relacji w obu kierunkach jednoczenie.
Szeregowanie systematyczne pojawia si ju w 5 r.., charakterystyczne dla inteligencji
operacyjnej. Cechuje je ujmowanie relacji wikszy/mniejszy w obu kierunkach
jednoczenie, systematyczne wybieranie z zestawu patyczkw zawsze
najmniejszego/najwikszego z pozostaych, wstawianie do szeregu dodatkowych
elementw. Zwizane z rozwojem decentracji w ujmowaniu zjawisk.
Klasyfikowanie polega na grupowaniu przedmiotw wedle ich rwnowanikw.
Klasyfikacja pocztkowo ma charakter obrazowy, pniejsze formy klasyfikowania
uwalniaj si od obrazowoci i staj si abstrakcyjne (tak powstaj grupy przedmiotw
czerwonych, lekkich, skrzanych itd.)
Koncepcja kategorii semantycznych Rosch czowiek tworzy ukady podobnych
obiektw przez porwnywanie ich do prototypu, czyli dobrego przykadu kategorii.
Rosch twierdzi, e kategoryzacja zachodzi na 3 poziomach:
o nadrzdnym (przykad instrumenty muzyczne ; owoce)
o podstawowym (przykad gitara ; jabko)
o podrzdnym (przykad gitara akustyczna ; jabko antonwka)
najatwiejszy do zidentyfikowania jest poziom podstawowy, dlatego dzieci opanowuj go
najszybciej, potem jest poziom nadrzdny a na kocu podrzdny
Mandler rnicuje kategorie na percepcyjne (wiedza o tym, jak co robi, czyli wiedza
proceduralna) i konceptualne (wiedza dotyczca tego, jakie rzeczy s podobne, wiedza
deklaratywna)
Wygotski rozwj mylenia postpuje od mylenia synkretycznego (globalny charakter,
dziecko stworzy grupy obiektw znane mu z dowiadczenia np. noga i but), przez
kompleksowe (dziecko kieruje si percepcyjnymi cechami obiektw) a do pojciowego.
Dziecice rozumowanie:
Egocentryzm niemono uwzgldnienia przez dziecko innego, ni wasny, punktu widzenia.
(dziecko mwi o sobie, nie dba o to, do kogo mwi, monologizuje, sami dobrze wiecie na pewno)
Mylenie egocentryczne jest niedyskursywne oraz synkretyczne gdy cechuje si caociowym
ujmowaniem zjawisk, bez analizy szczegw. / Piaget
EGOCENTRYZM
BEZPOREDNI
- wyjanianie zjawisk zgodnie z modelem
wasnego dziaania, np. soce zachodzi,
bo dziecko idzie spa

POREDNI
- dziecko przypisuje swj sposb widzenia
wiata rzeczom nieoywionym (animizm)
i zwierztom (antropomorfizm) jest
przekonane, e cay wiat zosta
skonstruowany przez czowieka,
np. ludzie wykopali jeziora

przeciwiestwem egocentryzmu jest decentralizacja interpersonalna zdolno do

tworzenia w umyle struktur poza ja , zaczyna ksztatowa si zazwyczaj ok. 7 r..

49

Reprezentacja poznawcza oznacza odwzorowanie w umyle caoci lub czci rzeczywistoci

zewntrznej lub wewntrznego wiata jednostki. Piaget wyrni dwa typy wewntrznej
reprezentacji: przez symbole (tzw. personalna, rozwija si wczeniej) i przez znaki (tzw.
konwencjonalna).
Reprezentacja przez symbole ma charakter idiosynkretyczny, dotyczy tylko uycia
osobowego.
Reprezentacja przez znaki zwizana jest z komunikacj spoeczn,
Realizm dziecicy dziecko dugo zwizane jest ze wiatem realnych obiektw, ycie umysowe
niemal go nie obchodzi, nawet u 6 latkw brak granicy midzy jani a wiatem zewntrznym.
Proces wychodzenia z realizmu jest dugotrway i stopniowy. Warunkiem rozwoju w tym zakresie
jest uwiadomienie sobie przez dziecko wasnego mylenia.
Kierunek rozwoju:
realizm absolutny (istniej jedynie rzeczy) realizm bezporedni (myli s lokalizowane w
rzeczach) realizm poredni (instrumenty mylenia s lokalizowane w ciele podmiotu i poza
nim) relatywizm (instrumenty mylenia s lokalizowane w podmiocie)
redeskrypcja wielokrotne zapisywanie tej samej informacji w rnych formatach (obrazowym,
werbalnym) a wic dokonywanie cigych re-reprezentacji.
Teoria umysu zdolno do wnioskowania o stanach wewntrznych innych osb na podstawie
obserwowalnych zachowa i traktowania ich jako przejaww stanw nieobserwowalnych (np.
uczu, emocji)
Wiedza dziecka nt umysu ksztatuje si stopniowo
3-latki sdz, e dorosy, widzc zachowanie dziecka, czuje to samo, nie rozumiej
rnic midzy wiatem w umyle a wiatem realnym (np. uwaaj, e mleko w
szklance z niebieskiego szka jest niebieskie, pies przebrany za kota jest kotem,
LOL)
Nie potrafi rwnie odrni przekona swoich od przekona innych osb na temat
danej sytuacji (Test Zwodniczego Pudeka)
Dzieci 3 letnie dobrze radz sobie z uwiadomieniem wasnych wczeniejszych
przey i pragnie, posuguj si sowami myle, wiedzie, pamita, wierzy itd.,
nie rozumiej natomiast stopnia posiadanej przez kogo wiedzy (uwaaj, e mona
wiedzie wszystko, albo nic)
MOMENT PRZEOMOWY = ok. 4 r.. dziecko odrnia przekonania nt rzeczywistoci od
samej rzeczywistoci. Od tej poty rozumie, e to, co wiemy, widzimy, czego pragniemy
odnosi si do reprezentacji rzeczy w umyle, a nie do samych rzeczy.
Midzy 4 a 5 r.. dziecko potrafi odrni przekonania swoje od przekona innych
na temat tego samego fragmentu rzeczywistoci. Dostrzega take, e przekonania na
jaki temat mog by prawdziwe albo faszywe.
Sposobami badania teorii umysu s m.in.: Test Zwodniczego Pudeka oraz Test Niespodziewanej
Zmiany (oba omawiane na wykadach i wiczeniach, wic ich ju nie opisuje)
SPRAWNOCI JZYKOWE I KOMUNIKACYJNE
W okresie tym doskonali si such fonemowy umiejtno identyfikowania i suchowego
rozrniania dwikw mowy (fonemw) i sw, dziki dostrzeganiu cech odrniajcych jedn
gosk od drugiej (np. pal bal) przy jednoczesnym utosamianiu rnych wymwie i cech goski
(np. szeptem gono)
50

- trudno w wypowiadaniu sw zawierajcych zbitk dwch spgosek jedna po drugiej (np.

drzwi)
- dopiero dzieci w 6r.. zaczynaj lepiej wymawia sowa ze zbitk trzech spgosek
- dziecko jest w stanie zacznie wicej sw rozpozna ni wypowiedzie
- model podwjnego deficytu to deficyt wraliwoci fonologicznej, poczony z deficytami
nazywania. Zapowiada trudnoci w dalszym rozwoju pimiennoci. Zwiastuje to rwnie kopoty z
czytaniem.
Wzbogacanie sownictwa
W wieku przedszkolnym dziecko opanowuje ok 8-10 sw dziennie. Pod koniec tego okresu
sownik czynny dziecka zawiera ok 4500 sw, sownik bierny jest o wiele wikszy.
Dzieci pewnych sw ucz si szybciej, ni innych. Najpierw opanowuj rzeczowniki i czasowniki,
potem dopiero przymiotnikw i bardziej skomplikowanych czci mowy.
Pojawia si skonno do tworzenia neologizmw na podstawie zaobserwowanych zalenoci
gramatycznych (np. rower rowerowa).
Dzieci w wieku przedszkolnym ucz si szybciej nowych sw od osb, ktre uwaaj za
wiarygodne (doroli s bardziej wiarygodni ni dzieci).
Pocztek gramatykalizacji przypada na poow 3 r.. Dziecko majce ok 3 lat 6 miesicy
opanowuje wikszo regu gramatycznych i stosuje je rwnie do wyjtkw. Rozwj mowy, reszt
podobnie jak jakikolwiek rozwj, jest cile powizany z rozwojem umysowym dziecka. Std
obserwuje si znaczne rnice w postpach rozwojowych.
Dziecko na tym etapie rozwoju popenia wiele bdw jzykowych. Ich stopniowa eliminacja
rozpoczyna si od momentu nauki szkolnej. Midzy 4 a 5 r.. dzieci buduj zdania zoone coraz
bardziej przypominajce wypowiedzi dorosych. Najczciej pojawiaj si zdania czne (spjnik
i) oraz przeciwstawne (spjnik a). W 5 r.. wikszo dzieci mwi pynnie w jzyku
ojczystym, cho nie opanowuje jeszcze jzyka w peni.
W okresie redniego dziecistwa rozwija si take wiadomo jzykowa. Dzieci wykazuj
zainteresowanie tym, jak funkcjonuj sowa, uwaaj na gramatyk i jej zwizek ze znaczeniem,
rozumiej co raz lepiej, czym jest sowo.
Dopiero 7-latki s w skonne uznawa za sowa rzeczowniki abstrakcyjne (mio,
sprawiedliwo, dobro, Bg).
Kompetencja narracyjna pod koniec 3 r.. mona zaobserwowa pocztki dziecicych narracji,
bdce komentowaniem dziaa w czasie zabawy oraz monologw przed zaniciem. Nelson
uwaa, e jest to przejawem przetwarzania dziecicych dowiadcze, zanim zostan one zapisane w
pamici. Tak powstaj skrypty.
Dzieci opowiadaj najczciej o zdarzeniach codziennych, starsze dzieci chtnie podejmuj
tematy fikcyjne.
Starsze dzieci przedszkolne odrniaj opowiadanie od opisu, doskonali si i bogaci
struktura opowiadania (liczba wtkw, bohaterw, epizody wizane w sposb przyczynowoskutkowy), czsto zostaje zachowana kompozycja opowiadania, zawiera ono take mora
Rozumienie i tworzenie opowiada zaley nie tylko od wiedzy dziecka nt rzeczywistoci
materialnej, lecz take stosunkw midzyludzkich, celw i wartoci, ktre motywuj do
dziaania. Badacze wskazuj na zwizek kompetencji narracyjnej z rozwojem mylenia
(dopiero u progu rozwoju mylenia pojciowego moliwe jest tworzenie narracji).
51

Kompetencja narracyjna rozwija si intensywnie midzy 7 a 10 r.. Odgrywa istotn rol,

poniewa opowiedzenie wasnej historii jest sposobem na zrozumienie wasnego
dowiadczenia, odkrycie jego sensu a take stanowi rodek komunikacji z innymi.
Wany jest take wpyw rodzicw na dziecko (stymulowanie do opowiadania, suchanie
jego wypowiedzi, czytanie im ksiek itd.) W ten sposb dobrze rozwinita kompetencja
narracyjna staje si podstaw rozwijania pimiennoci.

Kompetencja konwersacyjna wraz z umiejtnoci uwzgldniania punktu widzenia odbiorcy,

wypowiedzi egocentryczne (echolalia, monologi) s zastpowane przez spoeczne formy
wypowiedzi (pytania, proby, zaprzeczenia itd.)
Dziecko uczy si sucha i analizowa wypowiedzi partnera rozmowy (cho nie zawsze
potrafi odnale w nich sensowne informacje)
Uczy si take modyfikowa swoje komunikaty, poznaje zwroty suce nawizaniu i
podtrzymaniu rozmowy
W rozmowach z dorosymi wiksz aktywno wykazuj dziewczynki i dzieci starsze,
dzieci modsze i chopcy wczaj dorosego w dziaanie wasne (cokolwiek to znaczy :/)

Szczeglna rola pyta w rozmowach. Tendencja do zadawania pyta jest wyrana w okresie
dziecistwa, szczeglnie midzy 4 a 5 r.. Okres ten jest nazywany WIEKIEM PYTA.
Najczciej stawiane s pytania, ktrych rdem jest obserwowana rzeczywisto i ch
wyjanienia zaistniaych w niej procesw (pytania dotycz przedmiotw, zjawisk, zdarze)

ROZWJ EMOCJONALNY
2 rok ycia
Dziecko potrafi powiedzie, czego si boi, co je cieszy
Pojawiaj si pierwsze nazwy emocji
3 i 4 rok ycia

W sowniku dzieci 2 i 4 letnich 6,6% nazw czynnoci stanowi nazwy stanw i

przey. Zaznacza si wzrost zdolnoci i skonnoci dziecka do mwienia o
wasnych emocjach oraz refleksji nad nimi.
Dzieci mwi o swoich pragnieniach i preferencjach, rozumiej 125 nazw emocji
4 latki s zdolne rnicowa rda emocji ze wzgldu na potrzeby i wymagania
poszczeglnych osb.

5 i 6 rok ycia

W wypowiedziach dominuj czasownikowe okrelenia emocji, dzieci sprawnie

dekoduj ich nazwy.
Czciej uywaj nazw emocji pozytywnych, mwi o przyczynach emocji oraz o
sposobach radzenia sobie z nimi.

Pne
dziecistwo

Wzrasta liczba okrele emocji pozytywnych oraz negatywnych. O emocjach

mwi czciej dziewczynki.
W wypowiedziach coraz czciej pojawiaj si rzeczownikowe okrelenia emocji

Zmiany w tej sferze dotycz: ekspresji emocji (rozumienia i stosowania zarwno

niewerbalnych, jak i werbalnych wyrazw emocji), kontroli oznak wasnych stanw
emocjonalnych, orientacji o przyczynach emocji wasnych i cudzych.
Miejscem, gdzie dzieci ucz si co myle o swoich emocjach i jak je wyraa jest rodzina.
Do ekspresji emocji we wczesnej fazie rozwoju uywane s rodki niewerbalne, stanowice
podstaw interakcji dziecka z otoczeniem.
Opanowywanie nazw emocji pozwala rnicowa wasne przeycia oraz komunikowanie
52

ich innym. Zdolno i skonno do mwienia o emocjach zwiksza si w wieku

przedszkolnym.
Etapy rozwoju rozumienia emocji:
1) Rozumienie publicznych aspektw emocji (rozumienie ekspresji oraz zewntrznych
przyczyn) w wieku 5 lat.
2) Rozumienie mentalnej natury emocji (rozumienie ich zwizku z pragnieniami i
pzzekonaniami o rnicy midzy emocjami rzeczywistymi a okazywanymi) w wieku 7 lat.
3) Rozumienie refleksyjnej natury emocji (rozumienie regulowania emocji, moralnych
przyczyn oraz emocji mieszanych) w wieku 9-11 lat.
Dzieci w wieku przedszkolnym:
- dobrze rozumiej emocje oparte na wspomnieniach, natomiast maj trudnoci z regulowaniem
emocji i rozumieniem emocji mieszanych
- opanowuj reguy ekspresji i nabywaj umiejtnoci zaradczych (udajc odpowiednie wasne
przeycia mog manipulowa uczuciami innych osb!)
- dopiero ok. 6 r.. dostrzegaj rnic midzy uczuciami przeywanymi a ujawnianymi
- starsze dzieci w wieku przedszkolnym lepiej identyfikuj emocje, ni modsze. Najatwiejsza do
identyfikacji jest rado, a nastpnie kolejno: smutek, zo, strach. Trudniejsze s: ciekawo,
wstrt, pycha, za bardzo trudne: zaskoczenie.
Dla rozwoju rozumienia i wyraania emocji przez dziecko istotne znaczenie maj interakcje
spoeczne z matk, rodzin, najbliszym otoczeniem.
ROZWJ SPOECZNY
Dzieci w wieku przedszkolnym, ktre maj kopoty z komunikowaniem swoich potrzeb,
rozpoznawaniem odstawowych emocji i znajdowaniem rozwiza konfliktw interpersonalnych
maj te w pniejszym wieku wiksze trudnoci z nawizywaniem relacji z innymi i w mniejszym
stopniu korzystaj ze stwarzanych przez szko warunkw edukacyjnych.
Kontakty z rwienikami relacje przyjacielskie
W tym okresie tworz si pierwsze dziecice przyjanie. Przyjaciel jest wyrniany jako:
partner zabawy, przyjaciele dziel si zabawkami, czciej przebywaj ze sob, patrz na
siebie, rozmawiaj itd.
Selman wczesne przyjanie cechuje:
- tymczasowo ; zwracanie uwagi na zewntrzne przyczyny konfliktu i prba rozwizania go
fizycznie
- przyczyn takiego stanu jest nieumiejtno przyjmowania cudzej perspektywy

Jednak z drugiej strony przyjanie z tego okresu cechuje wzajemno partnerw, mog one
stanowi kontekst wspomagajcy rozwj spoeczny i moralny. Jako przyjani w wieku
przedszkolnym jest predykatorem przyjani w wieku pniejszym.
Z przyjani dodatnio koreluj takie charakterystyki dziecka, jak: teoria umysu ;
rozumienie emocji ; sprawno jzykowa i poznawcza. Ujemnie za: cechy temperamentu
(np. niemiao lub nadaktywno)
Dzieci odrzucane i nieposiadajce staych relacji przyjacielskich uzyskuj gorsze wyniki w
zadaniach badajcych rozumienie faszywych przekona, sabo te odrniaj kamstwo od
pomyki (u dzieci z przyjacielem odwrotne wyniki)
Dziecko moe take utrzymywa relacje z przyjacielem wymylonym, ktry pojawia si,
53

gdy dziecko jest samotne, brak mu zrozumienia i wsparcia ze strony otoczenia.

Wan grup socjalizacyjn stanowi rodzina, a zwaszcza rodzestwo. Pozytywna relacja z
rodzestwem peni funkcj ochronn przed dowiadczaniem negatywnych skutkw przykrych
zdarze yciowych.
Prospoeczne i negatywne zachowania spoeczne
Wzrost dolnoci poznawczych pozwala dziecku rozumie siebie w relacji z innymi. Dzieci 3-4letnie
s bardziej skonne reagowa prospoecznie na zmartwienia dzieci, z ktrymi weszy w relacje
koleeskie, ni na kopoty innych (starsze dzieci empatyzuj si rwnie z osobami nieznanymi
oraz postaciami fikcyjnymi, np. bohaterami opowiada, filmw)
Dla ksztatowania prospoecznych zachowa istotne s: przekazywanie wzorcw postpowania,
ktre uruchamia proces modelowania oraz indukcja, polegajca na podawaniu wyjanie
odwoujcych si do dziecicej ambicji.
Obserwuje si rwnie zachowania negatywne, agresj i brak posuszestwa.
Agresja instrumentalna wystpuje w deniu do osigania czego upragnionego, przedmiotu,
miejsca i wywouje takie zachowania jak popychanie czy uderzanie. Zanika w toku rozwoju, w
miar jak dziecko uczy si zachowa kompromisowych wobec innych.
Agresja wroga inaczej nazywana zorientowan na osob, polega na sprawianiu przykroci innej
osobie, zarwno przez odwet jak i sposb ustalenia dominacji. Starsze dzieci w wieku
przedszkolnym s w stanie rozpozna agresj wrog, polegajc na rozmylnym zadawaniu komu
blu.
Chopcy wykazuj agresj bezporedni, ktra wyrzdza szkod przez dziaanie fizyczne.
Dziewczynki za przejawiaj agresj poredni, ktra niszczy relacje spoeczne (wykluczanie,
plotki) / true story, stosujemy j do dzi! ^^
Zachowania agresywne czciej s kierowane wobec osb tej samej pci.
DZIECICA MORALNO (niewiele na ten temat, polecam powtrzy materia z wicze)
Rozwj moralny wspgra z rozwojem w sferach: poznawczej, emocjonalnej i spoecznej. Jego
pocztek wie si z poznaniem regu obowizujcych w grupie spoecznej, odrnianiem dobra od
za oraz dowiadczaniem poczucia winy i wstydu. Postpuje od podporzdkowania si nakazom i
zakazom do zachowania zgodnie z normami spoecznymi.
W wieku przedszkolnym dziecko pozostaje pod wpywem nakazw i zakazw dorosych i
pocztkowo respektuje je aby unikn kary.
Starsze dzieci traktuj podporzdkowanie si jako instrument do uzyskania nagrody.
Szacunek do dorosych wywouje jednostronne wartociowanie i prowadzi do moralnoci
polegajcej na niewolniczym dostosowaniu si do narzuconych regu (do moralnoci
heteronomicznej)
W moralnoci tej dziecko kieruje si zasadami realizmu moralnego (dziecko uwaa, e
naley postpowa zgodnie z liter prawa, a nie z jego duchem, adne odstpstwa od regu
nie s tolerowane).
Np. jeli przyjmiemy regu, e nie naley zabiera zabawek innemu dziecku, to malec nie
wyjmie noyczek z rki modszego brata, jeli ten wzi je jako zabawk.
Dla dziecka liczy si te wymiar materialny czynu. Gorsz szkod wyrzdzio dziecko,
ktre stuko przez przypadek 20 filianek, ni to, ktre stuko jedn, ale podczas prby
potajemnego ukradzenia konfitury. Wielko szkody wg dziecka powinna by dostosowana
54

do wielkoci wyrzdzonej szkody.

Wewntrznym przewodnikiem w rozrnianiu dobra od za jest sumienie dziecka. Pocztki

ksztatowania sumienia zwizane z poczuciem normy, ktre obserwuje si ju u 2 latkw.
Ok 4 r.. dzieci zaczynaj odczuwa wewntrzny powcig, cho nie rozumiej jeszcze
istoty zakazw i nakazw.

OSOBOWO DZIECKA
Identyfikacja pci. Identyfikacja jest procesem, ktry pozwala jednostce spostrzega siebie w
kategoriach spoecznych rodziny, grupy, ssiedzkiej lub religijnej, a przede wszystkim w grupie
wyznaczonej przez pe.
Proces identyfikacji pciowej przypada wanie na wiek przedszkolny. Rni psychologowie
wskazywali na rne procesy lece u podstawy tego procesu:
Freud rnicowanie i integracja
Bandura obserwacja i naladowanie
Kohlberg poznanie
Wystpuje rwnie kombinacja powyszych wymienionych.
Od pocztku okresu przedszkolnego dzieci spdzaj wikszo czasu z rwienikami tej samej pci.
1) Freud. zgodnie z jego koncepcj, ju dzieci w 1 r.. s w stanie rozpoznawa obiekty
podobne do siebie proces ten nazywany jest pierwotn identyfikacj.
Identyfikacja wtrna wystpuje po 3 r.. jako usiowanie upodobnienia si do modela. Mae
dziewczynki identyfikuj si z matk, chopcy z ojcem.
2) Bandura. chopcy obserwuj i naladuj zachowania chopice, poniewa s za nie
nagradzani. Dziewczynki odpowiednio naladuj zachowania dziewczce.
3) Kohlberg pojcie roli pciowej jest wynikiem strukturowania wasnego dowiadczenia, a nie
biernego treningu spoecznego.
Zdolno do samokontroli
Samokontrola ma zoony charakter i obejmuje: kontrol poznawcz, motoryczn, odraczanie
gratyfikacji oraz utrzymywanie rwnowagi.
/ jeste ju zmczony/a nauk? Ja te! /
Badania wykazay, e piciolatki cechuje wyszy poziom samokontroli ni dzieci 3-4 letnie.
Osigniciem rozwojowym jest zdolno do powstrzymywania si od natychmiastowego
reagowania na pobudzenia i planowanie dziaania.
Macoby - cztery rodzaje powstrzymywania si, ktrych opanowanie zapewnia samokotnrol.
Powstrzymywanie si od:
1) natychmiastowego dziaania
2) ujawniania emocji
3) szybkiego wyprowadzania wnioskw
4) dokonywania wyborw bez rozwaania sytuacji
Mae dzieci w sytuacji rozwizywania jakiego zadania odpowiadaj szybko, bez namysu i
zazwyczaj popeniaj bdy. Dzieci starsze cechuje rozwizuj zadanie powoli, analizuj i dziki
temu uzyskuj lepsze wyniki.

55

Dzieci przedszkolne maj kopoty z odraczaniem gratyfikacji. Zdolno do samoregulacji zaczyna

rozwija si midzy 3 a 6 r... Stopniowo dzieci staj si zdolne do planowania swoich dziaa,
dziaaj systematycznie, s w stanie stosowa si do prb i zalece dorosych oraz do kulturowych
norm, bez koniecznoci zewntrznej kontroli.
Rozwj obrazu wasnej osoby
- Obraz wasnej osoby nosi cechy wynikajce z typu dziecicego mylenia (jest bardzo konkretny,
skadaj si na na: imi, posiadane rzeczy, codzienne zachowania). Odrnianie siebie od innych
przejawia si m.in. w stosowaniu zaimkw mj i twj.
- Uywanie zdania to moje w sytuacji konfliktowej jest nie tyle przejawem samolubstwa, co
oznak wytyczania granicy midzy ja i inni.
- Istotne jest rwnie odrnianie dziaa intencjonalnych od zamierzonych (potrafi to ju dzieci
od 2 r..).
- samoocena powoduje, e sdy opisowe na temat wasnej osoby utrwalaj si. Dzieci przed 7 r..
nie rnicuj kompetencji w poszczeglnych formach aktywnoci (czsto oceniaj swoje zdolnoci
bardzo wysoko, nie doceniajc stopnia trudnoci wykonywanych zada)
- wikszo cech osobowoci jest wzgldnie stabilna (np. dziecko wycofane w wieku 4-6 lat,
majc lat 23 na og dalej pozostaje wycofane z otoczenia ; dzieci diagnozowane jako konfliktowe,
w dorosoci przejawiaj agresj itd.)
FORMY AKTYWNOCI
Na wiek przedszkolny przypada intensywny rozwj zabawy. Dziecko podejmuj zabaw z
naturalnych skonnoci, zarazem zabawa w duej mierze kreuje dziecko.
Zabawy mona sklasyfikowa wg kryterium:
o spoecznego (zabawy samotne, rwnolege, wsplne i zespoowe)
o rodzaju aktywnoci (ruchowe, konstrukcyjne, tematyczne, dydaktyczne)
W wieku przedszkolnym obserwuje si spontaniczne zabawy spoeczne, zabawy ze
wspdziaaniem
To take okres intensywnego rozwoju zabaw symbolicznych (zastpowanie jednych
przedmiotw drugimi, czyli rozumienie relacji znaczcy-znaczenie)
Zabawa symboliczna suy wiczeniu wyobrani, Piaget uwaa, e w zabawie to dziecko
asymiluje wiat do swojego ego, a nie pomysy do rzeczywistoci.
Piaget wyrni dwa stadia w rozwoju zabawy:
1) Stadium I (1-4 r..) dokonuje si:
a. Projekcja symboliczna schematw na nowe obiekty
To projekcja najpierw schematw znanych, pniej naladowczych. W pierwszej
formie chodzi o reprodukowanie przez dziecko na niby wasnych dziaa w
odniesieniu do nowych obiektw (np. najpierw udawanie paczu lalki, potem misia, a
potem buta) ? :O W drugiej formie chodzi o zastosowanie schematw dziaa
zaobserwowanych u innych osb. W odniesieniu do nowych obiektw. (np.
czyszczenie podogi za pomoc muszelki, po wczeniejszym zaobserwowaniu tej
czynnoci u gosposi)
b. Rozdzia midzy indeksami a dziaaniami
Dziaania dziecka staj si coraz bardziej odrnicowane od tego, co oznaczaj (gest
staje si coraz bardziej niezaleny od rekwizytu). Czste gry imitacyjne.
c. Kombinacja symboli
Kiedy dziecko zaczyna zastpowa rzeczywiste sceny wyobraonymi.
2) Stadium II (4-7 r..)
Zabawa staje si uporzdkowana, nastpuje odtwarzanie rzeczywistoci, role
uczestnikw dopeniaj si nawzajem. Zabawy te s stopniowo wypierane przez gry
56

z reguami.
Stopniowo aktywno symboliczna dziecka oddziela si od gestu i dziaania z
przedmiotami. Coraz bardziej wie si z przyjmowaniem rl i regu. W zabawach
dzieci poznaj rne role spoeczne, sytuacje, buduj w wyobrani swoje wiaty.
Zabawy w dom, gospodarstwo, miasta czy nawet kraje.
Zabawy przytulankami maj znaczenie dla emocjonalnego rozwoju dziecka, pomagaj bowiem
przej dziecku od emocjonalnego kontaktu z matk do emocjonalnej autonomii.
Uczenie si
Dzieci w wieku przedszkolnym s zainteresowane wiatem i lubi si uczy. Wygotski zaleca w
tym okresie uczenie si spontaniczno-reaktywne proponowanie dziecku takiego
programu/zaj, ktre wydaby mu si interesujcy.
Badania wykazay, e chopcy w tym wieku przewanie (72%) wykazuj pozytywne
nastawienie do nauki i uwaaj, e uczenie si jest atwe i przyjemne (zmieni zdanie idc
na studia)
Dzieci o nieadaptacyjnych wzorcach uczenia si dowiadczaj mniejszej liczby
wspierajcych interakcji ze strony nauczyciela, ni dzieci o optymistycznym profilu
motywacyjnym

Rozdzia 9 - PNE DZIECISTWO, MODSZY WIEK SZKOLNY

Okres pnego dziecistwa rozpoczyna si wraz z podjciem nauki szkolnej (6-7lat), a koczy
z wejciem w okres dorastania (10-12lat). Zmiany rozwojowe w tym okresie nie s szczeglnie
intensywne, w porwnaniu z okresami poprzednimi. Istotnym motorem rozwoju w okresie pnego
dziecistwa jest zmiana sytuacji yciowej dziecka. Rozpoczyna ono systematyczne zdobywanie
wiedzy, a uczenie si stanowi jego podstawow form aktywnoci. Dziecko przyjmuje take stae
obowizki, zaczyna podlega ocenie, robi si coraz bardziej samodzielne, peni rne role.
Gotowo szkolna odnosi si do sfer:
psychomotorycznej dziecko porusza si pynnie, jest sprawne manualnie, potrafi
wymawia wszystkie goski j. ojczystego, dokona analizy i syntezy wzrokowej i suchowej,
ma prawidowo rozwinite zdolnoci pamiciowe i uwagowe, dobra koordynacja
wzrokowo-ruchowa.
sownikowo-pojciowej dziecko ma bogaty zasb sw, operuje nimi adekwatnie do
sytuacji, potrafi wyraa myli za pomoc sw, umie wyciga wnioski i uoglnia,
posuguje si symbolami
emocjonalno-motywacyjnej dziecko potrafi zachowa si waciwie w grupie
rwienikw, jest samodzielne w dziaaniu, podporzdkowuje si poleceniom nauczyciela,
odracza gratyfikacje, samodzielnie poszukuje rozwiza problemw itp.
Rozwj fizyczny i motoryczny
To okres jednostajnego tempa wzrastania.
Typowe dziecko w 7 r.. Ma ok. 120-127 cm i way 22-26kg. /
11 r.. to ok. 142-150cm i 33-43 kg. - to tzw. okres fizjologicznego penienia tempo przyrostu
masy ciaa ma przewag nad tempem wzrostu
zmiany w systemie kostnym osyfikacja koci nadgarstka (zmiana chrzstek w koci),
rozwj uzbienia staego
funkcjonalne doskonalenie centralnego ukadu nerwowego (zwizane z dalsz mielinizacj,
57

a take z przycinaniem synaps, czyli degenerowaniem zbdnych pocze nerwowych),

rozwj wyszych procesw i czynnoci poznawczych, np. mowa, czytanie, uwaga
selektywna, kreatywno.
Zaczynaj si zaznacza rnice somatyczne w obrbie pci, a pok koniec tego okresu, czyli
w pocztkach dorastania, s one ju dobrze widoczne. Nastpuje wyduenie koczyn,
rozrost stp. Dziewczynki na og gruj nad chopcami wzrostem i mas ciaa, przez co
sprawiaj wraenie starszych i bardziej dojrzaych.

Sprawno motoryczna:
Rozwj motoryczny ma dwie rnice si od siebie fazy:
1) faza I obejmuje 3-4 pierwsze lata nauki. Dojrzewanie orodkowego ukadu nerwowego,
doskonalenie funkcji ukadu obwodowego i miniowo-stawowego wpywaj na
obserwowane szybkie wzbogacenie ruchw manualnych (rysowanie, wizanie sznurwek,
pisanie, rne prace rczne). Dziecko jest wyjtkowo ruchliwe.
2) Faza II rozpoczyna si w klasie czwartej (ok. 10 r..). Zmniejsza si wtedy ruchliwo
dziecka, dziaania ruchowe staj si bardziej celowe, ekonomiczne. Dzieci przyswajaj
skomplikowane czynnoci ruchowe zwizane ze sportem (wrotki, deskorolka, pywanie).
Szybkie postpy w grze na instrumentach.
Etap pnego dziecistwa nazywany jest etapem dziecka doskonaego chodzi o
wszechstronno w rozwoju wszystkich aspektw motorycznoci, to najlepszy moment na
rozpoczcie systematycznych zaj sportowych. / Piaget
Rozwj poznawczy :
W modszym wieku szkolnym mylenie dziecka staje si logiczne, elastyczne i
zorganizowane. Dziecko rozwija operacje logiczne, czyli uwewntrznione, zintegrowane i
odwracalne czynnoci mylowe.
Operacje umysowe maj charakter konkretny (proces mylenia logicznego pozwala na
rozwizywanie zada, ktre zawieraj pene informacje, dotycz rzeczywistych
obserwowanych przedmiotw i zdarze.
Dziecko zdolne jest do rozumowania indukcyjnego (wnioskowanie od szczegu do ogu)
dziecko poznaje dwie formy odwracalnoci:
inwersj (jeli do rurki woymy kulki w kolejnoci A B C, to dziecko rozumie, e
po odwrceniu rurki o 180' kolejno kulek bdzie C B A)
wzajemno
odwracalno mylenia wie si z opanowaniem zasady zachowania staoci
(niezmiennika) np. jeli mamy 7 guzikw, to niezalenie od sposobu rozoenia ich na
stole (mniej lub bardziej zwarcie) dziecko rozumie, e nadal jest ich tyle samo.
Niezmienniki od opanowania najwczeniejszych do najpniejszych:
stao liczby (5-6 r..) stao masy, powierzchni i iloci cieczy (7-8r..) stao ciaru i
objtoci (9-10 i 11-12 r..)
Stopniowa decentracja umiejtno wykorzystania wszystkich widocznych cech bodca (kolor,
ksztat, wielko), rnych aspektw obserwowanego stanu.
Zdolno do logicznego rozwizywania problemw moliwa jest dziki opanowaniu dwch
wanych operacji: szeregowania (porzdkowania przedmiotw wg rnic) i klasyfikowania
(grupowaniu przedmiotw wg podobiestw). Dokonujc szeregowania dziecko opiera si na
rozumieniu przechodnioci jeeli A > B ; B > C, to A te jest > C. Dziecko klasyfikujc
uwzgldnia zasad inkluzji klas (zawierania zbiorw). Operacyjno mylenia pozwala na rozwj
58

nowych form reprezentacji, jakimi s bardziej zaawansowane formy obrazw umysowych

(antycypacyjne, kinetyczne oraz obrazy transformacyjne) i pojcia. Rozwj rozumienia wielu poj
abstrakcyjnych (przyczynowo, przestrze, czas, prdko itd.).
Zmiany rozwojowe w przetwarzaniu informacji.
zmiany dotycz zwikszenia zasobw poznawczych, czyli nastpuje znaczne skrcenie
czasu potrzebnego na wykonanie zada umysowych

59

 zwikszenie sprawnoci mechanizmw kontroli, rozwj funkcji zarzdzajcych

uwaga dziecka w coraz wikszym stopniu staje si dowolna, kierowana przez wewntrzne
reguy poznawcze (np. reguy selektywnego poszukiwania), a nie cechy sytuacji. Ponadto
staje si bardziej selektywna i planowa, zwikszaj si take moliwo adaptacji uwagi.
Wyrane nieprawidowoci dla rozwoju uwagi widoczne s w przypadku ADHD, ktre
polega na ograniczonej zdolnoci do hamowania zachowa i ma trzy podstawowe cechy:
nieuzasadnion nieumiejtno skupienia uwagi, impulsywno i nadruchliwo, majce
pocztek przed 7 r..
Pami
pod wpywem aktywnoci szkolnej nastpuje zwikszenie pojemnoci pamici.
Zaznaczaj si zmiany w stosowaniu strategii pamiciowych i metapamici.
Na wzrost efektywnoci zapamitywania wpywaj zmiany zwizane z poszerzaniem
oglnej wiedzy dziecka oraz zdolno do gospodarowania wasnymi zasobami
poznawczymi
dzieci coraz czciej stosuj strategie pamiciowe (powtarzanie, organizowanie,
elaboracja)
due znaczenie dla rozwoju matapamici ma nauka szkolna. Dzieci staj si bardziej
wiadome wasnych zdolnoci pamiciowych i potrafi przewidywa swoje wyniki.
Metapami stanowi wany aspekt refleksji dziecka nad wasnymi procesami poznawczymi.
Obraz wiata
W tym okresie ksztatuje si bardziej oglna wiedza spoeczna, na ktr skadaj si informacje na
temat czowieka w ogle, wspzalenoci cech psychicznych zwizanych z pci, wiekiem, rol
spoeczn, rodowiskiem.
Wanym czynnikiem w ksztatowaniu takiego spojrzenia jest dostrzeenie staoci w ludzkim
postpowaniu oraz subiektywnoci w postrzeganiu rzeczywistoci.
Zmiana w zakresie wiedzy spoecznej nastpujce midzy 5 a 7 r.. wie si z rozwojem
dziecicych teorii umysu. Chodzi tu o rozumienie faszywych przekona II rzdu czyli
przekona jednej osoby nt przekona innej osoby. Przykadowo: jeli rozumienie faszywych
przekona I rzdu polega na rozumieniu, e jednostka w swoim zachowaniu kierowa si bdzie
swoj wiedz o rzeczywistoci (np. Marek pomyli, e czekolada jest tam, gdzie j schowa, i tam
jej poszuka, bo nie wie, e zostaa przeoona) o tyle przekonania II rz. dotycz przekona osoby
nt przekona kogo innego (np. Joasia, ktra przeoya czekolad, myli, e Marek pomyli, e
czekolada jest tam, gdzie j schowa, bo nie wie, e jest teraz w innym miejscu).

W okresie tym dzieci odkrywaj znaczenie wartoci pienidza, ceny, rozumiej konieczno
zapacenia za zakupy w sklepie. Dziki rozwojowi mylenia operacyjnego, przede
wszystkim dziki rozumieniu staoci liczby, dzieci rozumiej, e o sile nabywczej
pienidza decyduje jej nomina, a nie ilo monet.
W 7-8 r.. dzieci odkrywaj relatywn warto rzeczy.
Pocztkowo cen kojarz jeszcze z zewntrznymi atrybutami produktu (np. wiksza rzecz,
wysza cena), od 8 r.. cen utosamiaj z funkcj rzeczy i jej uytecznoci, a powyej 11
r.. cen cz z kosztami produkcji i profitami sprzedawcy.

Sprawnoci jzykowe i komunikacyjne

Dziecko przychodzi do szkoy posugujc si jzykiem mwionym. Ucze szkoy podstawowej
uczy si rednio 20 sw dziennie, jego sownik czynny liczy ok. 10 000 sw. Do 10-12 r.. mona
60

mwi o opanowaniu przez dziecko podstaw jzyka.

W okresie tym dziecko wyksztaca i rozwija wiadomo jzykow zdolno do mylenia o
jzyku jako systemie. Dziecko potrafi analizowa sowa zoone i odczytywa ich znaczenie, wiele
sw poznaje w toku czytania tekstw, potrafi przyswoi nowe sowo na podstawie definicji.
Zmiany jakociowe w sowniku: synonimy, odrnienie znaczenia metaforycznego od
podstawowego, rozumienie sw wieloznacznych, metafor i ironii.
W pnym dziecistwie dzieci opanowuj coraz wicej sprawnoci konwersacyjnych. Rozumiej,
e wypowiedzi naley dostosowywa do rozmwcy, naley mwi o tym, co jest zwizane z jego
poprzedni wypowiedzi, odnosi si do tematu rozmowy itd. Sposb prowadzenia konwersacji
staje si bardziej wyszukany (np. dziecko umie przeformuowa swoj prob, jeli rozmwca
poprzednio na ni nie zareagowa).
Kompetencja narracyjna jest intensywnie rozwijana midzy 7 a 10 r.. Dzieci potrafi coraz
skuteczniej wprowadza do opowiadania nowe postacie i budowa ich charakterystyk
psychologiczn, konstruowa nowe wtki, zaznacza zwizki przyczynowo-skutkowe.
Jzyk pisany:
dziecko w szkole uczy si przekodowywa sygnay werbalne i pozawerbalne na ich
odpowiedniki graficzne, uczy si pisa i czyta.
Najpierw ucze opanowuje technik pisania (wygld liter, zasady ich czenia). Gdy pisze
ju bez wysiku, kieruje uwag na tre, struktur gramatyczn i ortograficzn
poprawno.
Rozwj umiejtnoci czytania
do ok 4 klasy umiejtno rozumienia suchanego tekstu jest wiksza, ni tekstu czytanego.
Pniej wystpuje wyrwnanie.
Rozwj czytania opisuje Jeanne Chall (tabela poniej)

61

62

Oczywicie nie postpy w pisaniu i czytaniu maj wymiar indywidualny, jedne dzieci umiejtnoci
te opanowuj szybciej i lepiej, inne wolniej i w mniejszym stopniu. Uwarunkowane jest to
stymulacj to aktywnoci, czynnikami rodowiskowymi a take predyspozycjami dziecka.
Niektre dzieci potrafi ju sprawnie czyta w 5 r.. Cz dzieci cierpi z powodu dysleksji.
Rozwj spoeczny i emocjonalny
midzy 8 a 9 r.. dzieci rozwijaj zdolno do decentracji interpersonalnej (powtrzenie: to
zdolno do dostrzegania wewntrznych przyczyn zachowania innych ludzi, dziki przyjmowaniu
odmiennego ni wasny punktu widzenia). Rozwj rozumienia sytuacji spoecznej opisuje Selman
(tabelka wczeniej, ta najmniejsza).
Dla okresu pnego dziecistwa charakterystyczna jest zmiana w zakresie i charakterze zwizkw i
relacji spoecznych. Dziecko znacznie wicej czasu spdza w kontaktach z innymi dziemi, ni z
dorosymi. Istotne wsparcie zapewnia dziecku rodzina, rwnie ta dalsza, jednak u progu dorastania
to rwienicy postrzegani s jako najwaniejsze rdo wsparcia spoecznego.
Relacje z rodzicami:
badania nad przywizaniem wykazay, e dla dziecka w modszym wieku szkolnym coraz
wiksze znaczenie ma psychiczna dostpno rodzica (wczeniej bya to jego fizyczna
obecno)
dostpno ta odnosi si do: wraliwoci rodzica, gotowoci do udzielenia wsparcia dla
dziecka, zainteresowaniem komunikacj z dzieckiem, poczucie bezpieczestwa
Relacje z rwienikami:
popularno dziecka w grupie akceptacja grupy ma znaczcy wpyw na psychiczny
dobrostan dziecka, za stopie akceptacji czy odrzucenia wpywa na poziom psychicznego
przystosowania w przyszoci
dziecko popularne jest oceniane pozytywnie przez wikszo czonkw grupy. Jest
lubiane dziki otwartoci, optymistycznemu usposobieniu, towarzyskoci i wysokim
kompetencjom spoecznym. Czsto staje si naturalnym przywdc grupy.
dziecko nieakceptowane/odrzucane wikszo rwienikw ocenia je negatywnie. Nie
potrafi nawiza konstruktywnych relacji z rwienikami, przejawia antyspoeczne
zachowania. S odrzucane z powodu ktliwoci, nadmiernej gadatliwoci, niechci do
dzielenia si w zabawie.
dziecko ignorowane wikszo rwienikw w ogle go nie zauwaa. Take nie potrafi
nawiza interakcji, uczestniczy w dziaaniach grupy, lecz przejawia tendencj do unikania
dziaa w diadzie. Jest to dziecko niemiae, brak im stanowczoci, wycofuj si w obliczu
agresji
Przyja jest postrzegana jako zwizek oparty na wsplnocie zainteresowa, polega na
podobiestwie pogldw i gustw, jest oparta na wzajemnoci. Pod koniec okresu modszego wieku
szkolnego (ok 11lat) dziecko oczekuje od przyjani bliskoci psychicznej, intymnego dzielenia si
przeyciami i emocjami. W tyk okresie przyjani si zazwyczaj dzieci tej samej pci. Dziewczynki
wol blisko emocjonaln, tworz zwizki mniej liczne. Chopcy ceni przyjanie oparte na
wsplnej aktywnoci, nawizuj je z wiksz liczn kolegw, czas spdzaj w wikszej grupie.
Segregacja rodzajowa spontaniczne tworzenie w trakcie zabawy i nauki grup zgodnie z
kryterium pci.
Rozwj rozumienia i wyraania emocji.

63

Okres zewntrzny

Okres umysowy

Okres refleksyjny

Dalsza zmiana nastpuje w wieku

9-11 lat i wie si z odkryciem
W rednim dziecistwie (do ok 5r.) Od ok 7 r.. zmienia si rozumienie
moliwoci jednoczesnego
wiedza dzieci dotyczy gwnie
emocji, w kierunku dostrzegania
przeywania rnych emocji,
publicznie dostpnych aspektw
wewntrznego charakteru przey
moliwoci regulacji emocjonalnej
przey emocjonalnych, takich jak: emocjonalnych, ich zwizku z
oraz wpywu rozumowania
rda sytuacyjne, widoczna
innymi stanami mentalnymi (np.
moralnego na emocje.
ekspresja czy okolicznoci
pragnienia, przekonania) oraz
Dzieci rozumiej, e niemono
zdarze , ktre mog wpyn na
rnicy midzy emocjami
przyznania si do winy i uzyskania
pami emocji.
przeywanymi a okazywanymi.
przebaczenia moe by rdem
negatywnych emocji.

Nowa sytuacja spoeczna (przebywanie w szkole), z jak spotyka si dziecko, przynosi take nowe
wzorce agresji fizycznej, werbalnej i spoecznej. Jedn z najczstszych form agresji jest
tyranizowanie, czyli powtarzajce si akty fizycznego i psychicznego zncania si nad sabszym.
Dla tyranizowania charakterystyczne jest: - fizyczny, werbalny i psychiczny atak na drug osob,
- dysproporcja si midzy sprawc a oprawc, - bezporednie nkanie, - powtarzalno atakw,
- zamiar wywoania strachu, - przyjemno czerpana przez sprawc z krzywdzenia innych.
Agresji szkolnej towarzyszy rwnie motyw instrumentalny, zwizany z chci osignicia lepszej
pozycji spoecznej w grupie oraz przekonanie siebie o swojej wysokiej pozycji. W wielu
przypadkach tyranizowanie jest przejawem agresji proaktywnej wystpujcej bez prowokacji,
przemylanej, ktrej towarzyszy niski poziom emocji.
Stres. Pojawiaj si nowe lki w yciu dziecka, zwizane z:
obaw zostania ofiar napaci (okradzenie, zranienie) itd.
osigniciami szkolnymi (bd gorszy ni kolega), odrzuceniem przez grup
separacj od rodzicw (w sytuacji rozwodu), moliwoci choroby lub mierci rodzicw
Regulacja wasnej ekspresji emocjonalnej pozwala na coraz bardziej wiadom refleksj nad
wasnymi przeyciami i sposobami radzenia sobie ze skutkami negatywnych emocji. Dziecko umie
te dystansowa si od wasnych przey. Wzrost odpornoci psychicznej dzieci w modszym
wieku przedszkolnym.
Rozwj moralny.
Dziecko przechodzi od moralnoci heteronomicznej (opartej na jednostronnym szacunku
wobec autorytetu osoby dorosej) w kierunku autonomii moralnej (opartej na szacunku
wzajemnym, rwnoci i sprawiedliwoci).
Ten przejciowy etap midzy jednym a drugim nazywa si relatywizmem moralnym.
Oznacza to, e dzieci oceniajc zaczynaj uwzgldnia intencje innych osb, a nie tylko
skutki dziaania. Dostrzegaj te umowno regu i praw, uwaaj jednak, e wszyscy s
rwni wobec prawa i takie samo przewinienie powinno pociga za sob tak sam kar.
Jeli patrze na rozwj moralny zgodnie z teori Kohlberga , dziecko w tym okresie
przechodzi od przedkonwencjonalnego (stadium I i II) do konwencjonalnego (stadium III
i IV) poziomu rozwoju.
W dziaaniu prospoecznym nastpuje przejcie od orientacji hedonistycznej (zrobi to, bo Ola
bdzie mnie za to lubi) do zorientowania na potrzeby innych (trzeba pomc Oli, bo sama sobie nie
poradzi). Nastpnie (ok. 9r..) pojawia si orientacja interpersonalna (dziecko odwouje si do tego,
co inni akceptuj), wyjanianie zachowania przez odwoanie si do stereotypu czy motyww
empatycznych.
64

Przejawianie zachowa pomocowych w okresie pnego dziecistwa zwizane jest z rozwojem

zdolnoci empatycznych. Empatia moe dotyczy osb realnych, ale te osb i sytuacji fikcyjnych
lub zasyszanych przez dziecko. Empatia skania do pomagania niezalenie od tego, czy wyzwala
uczucie gniewu, wspczucia czy poczucie winy i niesprawiedliwoci. Dla systematycznych
zachowa prospoecznych motywowanych empati istotna jest zdolno do dostrzegania oglnej
sytuacji osoby na tle jej sytuacji yciowej. /Hoffman

Osobowo
Erikson wskazywa, e wanym czynnikiem ksztatujcym dziecko w tym wieku jest obowizek
szkolny. Dziecko uczy si pracowitoci i poznaje nagrody, jakie przynosi wytrwao w pilno.
W tym okresie wystpuje te niebezpieczestwo rozwinicia si poczucia niszoci, jeli dziecko
nie moe poradzi sobie ze stawianymi mu wymaganiami. Erikson nazywa to antynomi
pracowito-poczucie niszoci.
Efektem tego stadium jest wypracowanie poczucia wasnej kompetencji.
Obraz wasnej osoby
dziecko dostrzega u siebie wicej rnorodnych cech zewntrznych (wygld itd.) oraz cech
dyspozycyjnych (zdolnoci, cechy zachowania itd.)
dzieci zaczynaj formuowa wasne opinie, dotyczce rnych sfer dziaalnoci, na
podstawie opinii innych na swj temat (np. jestem grzeczny).
Pojawiaj si sdy o charakterze normatywnym (Ja idealne), dotyczce podanych
waciwoci fizycznych i psychicznych. Dzieci mwi o yczeniach i pragnieniach.
Wiedza o sobie samym (samowiedza) zaczyna uczestniczy w regulacji zachowania
znajomo wasnych cech wpywa na podjcie lub zaniechanie dziaa (np. nie jestem na
tyle dobry z matematyki, eby porwa si na oglnowiatowy konkurs)
dzieci zaczynaj uwaa poczucie Ja za sedno samowiedzy zaczynaj dostrzega
prywatny charakter wiata psychicznego
istotne znaczenie dla rozwoju obrazu wasnej osoby ma samoakceptacja:
samoocena (aspekt poznawczy)
poziom lubienia wasnej osoby (aspekt emocjonalny)
poziom samoakceptacji wynika z rozbienoci midzy Ja realnym (jaki jestem) a Ja
idealnym (jaki chciabym by), spostrzeganymi przez jednostk. Kiedy rozbieno jest
niewielka, dziecko odczuwa satysfakcj i poczucie wasnej wartoci.
Dzieci formuuj samooceny zazwyczaj w piciu obszarach: kompetencje szkolne,
kompetencje sportowe, kompetencje spoeczne, wygld zewntrzny i wasne postpowanie.
W okresie pnego dziecistwa najczciej wskazywana jako szczeglnie wana jest
kompetencja spoeczna i sportowa. W okresie dorastania, wyjtkowo wana dla dziecka jest
atrakcyjno fizyczna (kompetencja zewntrzna).
Bardzo wane jest take poczucie wasnej skutecznoci.
Pe - ok. 6-7 r.. dziecko rozumie pojcie staoci pci. Potrafi przypisa stereotypowe cechy
psychiczne odpowiednio kobietom (np. emocjonalno, wraliwo) i mczyznom (np. twardo,
agresywno). Stereotypowo postrzega te zdolnoci, zamiowania, formy aktywnoci. Sprzyja to
tendencyjnej korelacji czyli bdnemu spostrzeganiu wspzalenoci midzy pci a
zachowaniem, nawet jeli taki zwizek nie wystpuje. Z drugiej strony znajomo stereotypw
sprzyja zauwaaniu wyjtkw, std nastpuje stopniowe zwikszanie elastycznoci rodzajowej
stopniowe eliminowanie sztywnych podporzdkowa stereotypom.

65

Stosunek do stereotypw pci ma znaczenie dla podejmowanych zachowa. U chopcw obserwuje

si umocnienie mskiej tosamoci, tendencj do zachowywania si zgodnego z rol msk. U
dziewczynek nastpuje stopniowe osabienie tej identyfikacji, postrzegaj siebie jako kobiece, ale
posiadajce te inne, mskie atrybuty.
Generalnie jest tak, e grupa rwienicza toleruje dziewczynki przejawiajce zachowania chopice,
za wyklucza chopcw postpujcych niezgodnie ze stereotypami mskimi.
Formy aktywnoci w modszym wieku szkolnym:
nadal wana jest zabawa i rozrywka, cho dziecko spdza teraz wicej czasu na nauce.
Zabawa zmienia form i czciej przybiera posta zaawansowanych zabaw
konstrukcyjnych oraz gier i zabaw z reguami.
W zainteresowaniach dziecka pojawia si majsterkowanie
w rysunku, ok 7-8 r.. dziecko stara si zachowa realizm wizualny rysowanych postaci i
przedmiotw, zaznacza wiele szczegw na rysunku.

Podsumowanie- podrcznik

Rozdzia 10 DORASTANIE
Dorastanie 10/12 do 20/23 rok ycia

Wczesne dorastanie (10-16 rok)

Pne dorastanie (17-20/23 rok)

wiadomo, e jest si w przeomowym okresie ycia pojawia si ok. 17 r i jest wskanikiem
przejcia z wczesnego do pnego okresu dorastania
Rozwj biologiczny
1. Rozwj fizyczny i motoryczny
Zmiany hormonalne
o Aktywno neurohormonalna na osi podwzgrze-przysadka- gonady
Pokwitanie i skok pokwitaniowy
o Zmiany fizyczne organizmu przebiegaj gwatownie i prowadz do znacznego
przeobraenia wygldu zewntrznego
o Skok pokwitaniowy- obejmuje pewn sekwencj przyspieszonych przyrostw
rnych czci ciaa, np. skok pokwitaniowy wysokoci ciaa
o Skok pokwitaniowy trwa okoo 2 lat, u dziewczt zachodzi 2 lata wczeniej
o Dugo dolnych koczyn zwiksza si w stosunku do koczyn grnych i tuowia co
powoduje, gwnie u chopcw, przesunicie rodka cikoci ciaa ku grze i
pogorszenie statyki ciaa
Zmiany w mzgu
o Podwyszona podatno na negatywne oddziaywania rodowiska
o Zmniejszenie gstoci substancji szarej spowodowany zalen od dowiadczenia
plastycznoci
o Gsto substancji szarej osiga swj szczyt
U dziewczynek ok. 11,5 lat
U chopcw ok. 14 lat
o Wzrasta zawarto substancji biaej odpowiedzialnej za mielinizacj komrek
o To krytyczny okres rozwoju systemu limbicznego
66

Rozwj cech pciowych-tosamo biologiczna

o Cechy pciowe dzielimy na
Pierwszorzdne- gruczoy pciowe (gonady); w tym jajniki, jdra oraz
zewntrzne i wewntrzne narzdy pciowe
Drugorzdne niezwizane z narzdami pciowymi ,np. owosienie onowe i
pachowe, cechy twarzy, rozwj piersi, mutacja gosu, etc.
o Zmiany w obrbie pierwszo- i drugorzdowych cech pciowych staj si podstaw
do ksztatowania poczucia tosamoci biologicznej jednostki, ktrego istot jest
pena akceptacja wasnej pci
o 12-14 r etap wiadomego okrelania tosamoci pciowych oraz wasnych
preferencji i potrzeb seksualnych
Waniejsza jest rola dowiadcze o charakterze mentalnych ni
behawioralnym

2. Rozwj seksualny
Ksztatowanie si tosamoci pciowej
o Tosamo pciowa- fundamentalne, egzystencjalne poczucie czyjej mskoci lub
kobiecoci i akceptacja wasnej pci na poziomie psychologicznym. Tosamo
pciowa jest zwykle paralelna wobec pci biologicznej i potwierdza uwiadomion
oraz uznan przynaleno do grupy pci
o Pe psychologiczna = pojcie kobiecoci + pojcie mskoci
o Bem:
Osobowo androgyniczna (elementy eskie i mskie)
Osoby okrelone pciowo
Osoby o nieokrelonej pci
Osoby o skrzyowanym ukadzie cech psychicznych zwizanych z pci
Spoeczna rola pciowa
o Zmiany w obrazie ciaa staj si podstaw dalszego budowania koncepcji Ja
o Dla otoczenia staj si sygnaem wyzwalajcym oczekiwania wobec jednostki w
zakresie penienia przez ni roli zwizanej z pci
o Zasadnicze zadanie rozwojowe- ksztatowanie zachowa zgodnych z rol przypisan
pci, w tym zwizkw intymnych (zaspokojenie potrzeby seksualnej i potrzeby
mioci)
Potrzeba rozadowania napicia z roku na rok obnia si wiek inicjacji seksualnej (20017% badanych przed 15 r)
Potrzeba wizi
o Zwizki budowane w okresie adolescencji preintymne
Niszy poziom bliskoci, akceptacji i troski
Wyranie mniejsza skonno do powice
Gwn ich funkcj jest uczenie si obcowania z drug osob,
rozpoznawanie jej potrzeb i oczekiwa
o Zwizki romantyczne
W centrum zainteresowania podmiotu dowiadczane uczucie oraz partner
Partner czsto idealizowany
o Zwizki intymne (wczesna doroso)

67

Rozwj poznawczy
Funkcjonowanie na poziomie operacji konkretnych oznacza moliwo operowania zestawem
regu (najwaniejsza odwracalno), strategii, schematw wewntrznych przy badaniu wiata i
swoich interakcji z nim.
W okresie wczesnego dorastania nastolatek nie potrafi:
o Operowa ideami i wizjami sytuacji moliwych
o Zastosowa logiki do rozwizywania hipotetycznych, sownych lub abstrakcyjnych
problemw (logika dedukcyjna)
Nastolatek stopniowo zdobywa umiejtno nadawania swoim mylom biegu przeciwnego
do presji faktw, co stanowi fundament rozwoju rozumowania hipotetyczno-dedukcyjnego
Mylenie formalne (dostpne dopiero na pniejszych etapach rozwoju)
o Przekraczanie tego, czego nie mona pozna bezporednio
o Rozumowanie od ogu do szczegu
o Wyprowadzanie oglnych konkluzji ze szczegowych faktw
o Rozumowanie kombinatoryczne (branie pod uwag wielu zmiennych)
o Abstrahowanie (wewntrzna myl oparta na dostpnej wiedzy, ale wykraczajce
poza to, co moliwe do zaobserwowania)
Okres wczesnego dorastania to okres preformalny w rozwoju poznawczym
Test Operacji Formalnych (TOF) Hornemana i Longeota
Rozwj wiadomoci
11-12 rok rodzi si zdolno do uwiadamiania sobie operacji i poj, a take traktowania
siebie jako obiektu wiadomej penetracji i kontroli
Zdolno nastolatkw do introspekcji werbalnej (uoglnianie wewntrznych, psychicznych
form aktywnoci)
3 poziomy wiadomoci (2 ostatnie dotycz adolescentw)
o Praktyczna
o Pojciowa, konceptualna- wiadoma refleksja nad rezultatami aktywnoci
praktycznej oraz innymi aspektami funkcjonowania (np. rozumienie relacji midzy
rodkami a celem czynnoci)
o Refleksyjna (wystpuje na poziome operacji formalnych)- obejmuje refleksj
podmiotu nad wasnym funkcjonowaniem na poziomie operacji konkretnych.
Podmiot uwiadamia sobie wasn wiadomo.
Mylenie relatywistyczne w okresie dorastania
Dominujcym sposobem rozstrzygania sprzecznoci umysowych jest odrzucenie jednej z
alternatyw
Z perspektywy niektrych uj potrafi ju myle relatywistycznie, posiada stosunek do
wiedzy oparty na przekonaniu, e wiedza jest wzgldna
Przyswojenie mylenia relatywistycznego jest uatwione dziki obcowaniu z problemami o
charakterze spoecznym oraz treningowi w zakresie wiedzy humanistycznych
Trening w zakresie wiedzy formalnej (matematyka, fizyka, itp.) uatwia ksztatowanie
mylenia formalnego
Perspektywa teorii przetwarzania informacji
W tym okresie zachodz zmiany w zakresie
o Wiedzy
Wiedza deklaratywna (wiedza e)
Wiedza proceduralna (wiedza jak)
68

 Wiedza konceptualna (wiedza dlaczego)

o Procesw poznawczych i kompetencji
Rozumowanie indukcyjne i dedukcyjne
Analogie
Podejmowanie decyzji i rozwizywanie problemw
Kodowanie, uczenie si, odtwarzanie
o Orientacji metapoznawczych
Pami w okresie dorastania
Transformacje w obszarze
o Pojemnoci pamici zwiksza si ilo zapamitywanych i przechowywanych inf.
o Bazowych procesw pamiciowych doskonalenie
o Strategii zapamitywania wzrasta ich czsto oraz skuteczno
o Meta pamici - doskonalenie
U rde zmiany dokonujce si w mzgu w okresie dorastania
Rozwj emocjonalny

Emocje staj si coraz bardziej zoone i lepiej kontrolowane.

Rozbudowuje si sfera uczu wyszych powizanych z wartociami.

Od chwiejnoci do stabilizacji uczuciowej

Wpyw na zmienno i obnienie nastroju maj:
o Zmiany w obrazie wasnego ciaa
o Spadek samooceny
o Maa popularno wrd rwienikw
o Niepowodzenia szkolne
o Problemy rodzinne, itp.
Midzy 11 a 13 rokiem ycia wyranie zaznaczaj si rnice pciowe
o Dziewczynki czciej przeywaj emocje negatywne, ktre s u nich bardziej
nasilone i trwalsze. Czste uczucie wstydu, winy, smutku czy wrogoci bardziej w
kontekcie stosunkw midzyludzkich
o Chopcy- wzrasta uczucie pogardy i uczu negatywnych zwizanych z aktywnoci
Przyczyny lku
o Szybko zmian fizycznych
o Symptom poczucia niszoci i braku samowystarczalnoci (prba zmiany poprzez
zachowania majce na celu uniezalenienie si od rodzicw)

Ambiwalencja uczuciowa
1) przeywanie sprzecznych uczu wobec tych samych obiektw w tym samym czasie. Ujemna
korelacja midzy negatywnymi i pozytywnymi emocjami wyranie spada u osb o wyszym
poziomie rozwoju podmiotowego;
2) drugie rozumienie zwizane z labilnoci emocjonaln , czyli zdolnoci do przechodzenia w
krtkim czasie od emocji wyraajcych smutek, lk, bezsilno czy lk do entuzjazmu, optymizmu
czy pewnoci siebie
Wolman tumaczy to potrzeb opanowania uczu dyssatysfakcji i niepewnoci, jakie spontanicznie
powstaj w zwizku z przemianami rozwojowymi

69

Depresja modziecza
Depresja dzieci moe przejawia si w postaci okrelonych masek depresyjnychzawoalowanych przejaww depresji, przybierajcych posta objaww somatycznych,
zachowa prowokacyjnych, niechci do dziaania lub niepokoju i obaw.
Depresja w wieku dorastania moe wystpowa w sposb jawny
o Jako symptom nastrj depresyjny
o Syndrom- zesp depresyjno-lkowy
o Zaburzenie depresyjne
Przyczyn przemiany dokonujce si w sferze biospoecznej modego czowieka
(konsekwencja trudnoci w realizacji zada rozwojowych)
Moe wywiera istotny wpyw na dalsze ycie adolescenta
Rozpowszechnienie depresji utrzymuje si na podobnym poziomie
Powody utrzymywania si do wysokiego wskanika depresji:
o Rozpad wizi midzyludzkich
o Brak oparcia w rodzinie
o Niskie poczucie bezpieczestwa
o Narastanie negatywnych zjawisk spoecznych, itp.
Rozwj kompetencji emocjonalnych
Zachodzce zmiany:
o Regulowanie intensywnoci emocji
o Dostosowywanie rodkw wyrazu do labilnych emocji
o Samodzielne wyciszanie si
o Zrozumienie konsekwencji spoecznych zwizanych z otwartym wyraaniem emocji
lub ich ukrywaniem
o Odrnianie uczu od faktw, ktre je powoduj
o Podtrzymywanie zwizkw z innymi ludmi, pomimo silnych emocji negatywnych
o Opanowanie szerokiej gamy umiejtnoci dowiadczania i wyraania empatii
o Wykorzystanie umiejtnoci poznawczych do lepszego rozumienia natury i rde
emocji
Umiejtnoci niezbdne do kontroli emocji wymagaj
o Planowania
o Monitorowania
o Oceniania
o Odzwierciedlania
Wstyd i niepokj a atrakcyjno interpersonalna
Wewntrzne kompetencje
Atrakcyjno fizyczna
o Bardzo podatna na ksztatowanie w kierunku wzoru lansowanego przez kultur
o Frederick i Roberts- koncepcja uprzedmiotowienia ciaa
Przejmowaniu perspektywy obserwatora w ocenie wasnej urody
(posugiwanie si narzuconym przez kultur standardem)
Liczne negatywne konsekwencje takie jak: wzrost poczucia wstydu,
tendencja do poprawiania wygldu, obnienie efektywnoci aktualnie
wykonywanego zadania w zwizku z koncentrowaniem uwagi na
sprawowanym monitoringu
Rozwj uczu wyszych
Podstaw bardziej dojrzaych dowiadcze empatycznych- wzrost moliwoci poznawczych
oraz poszukiwanie odrbnoci w relacjach ja-inni
70

Identyfikacja osobowa- wzrost wiadomoci innych ludzi jako posiadajcych wasn

histori ycia, ustalon przeszo, charakterystyczne dla siebie (i wzgldnie stae) cechy
osobowoci i dowiadczenia.
Modzie jest zdolna do odczuwania i okazywania empatii, nawet obcym ludziom,
szczeglnie wtedy, gdy przeywaj oni emocje negatywne. Natomiast empatia zwizana z
przeywaniem przez innych ludzi emocji pozytywnych ujawnia si przede wszystkim w
kontaktach z bliskimi.
Podstawowe wartoci ku ktrym skania si modzie: prawda, dobro, wartoci religijne,
altruizm, wartoci spoeczno-polityczne lece u podstaw tolerancji i sprawiedliwoci i inne.

Rozwj osobowoci
Koncepcja Ja- suma atrybutw, uzdolnie, postaw, wartoci, jakie przypisuje sobie podmiot
charakteryzujc samego siebie. Samoocen za traktuje si zwykle jako aspekt ewaluatywny
koncepcji Ja.

Przejcie od niespjnego i niestabilnego Ja do Ja zintegrowanego

Wzrasta wiadomo posiadania sprzecznych cech, ktre mog ujawni si w rnych
kontekstach spoecznych
Brak penej integracji cech przeciwstawnych moe by podtrzymywany, zwaszcza we
wczesnej adolescencji, przez sprzeczne oczekiwania, ktrym nastolatek pragnie sprosta
Ukrywanie prawdziwego Ja i wyraanie publicznego Ja moe dodatkowo pogbia zamt
tosamociowy i osabi proces integracji koncepcji Ja
W okresie pnego dorastania nastpuje stopniowa koordynacja w zakresie najwaniejszych
czynnikw motywacyjnych (celw, de yciowych, wartoci i postaw). Podmiot moe ju
posiada bardziej zintegrowan koncepcj Ja
Zmiany w samoocenie
Hierarchicznie uporzdkowana koncepcja Ja
Globalna samoocena = poszczeglne obszary samooceny lub koncepcji Ja
Do badania samooceny globalnej metoda RSE (Rosenberg Self-Esteem Scale)
W okresie dorastania samoocena ulega obnieniu dwukrotnie bardziej u dziewczynek (13-17
lat) ni u chopcw
Modsi dorastajcy oceniaj siebie w sposb dychotomiczny (dobry-zy), a starsi na
kontinuum
W okresie pnego dorastania samoocena podnosi si, a jej obszary rnicuj si na bardziej
szczegowe
Orientacja przyszociowa konceptualizacja siebie w przyszoci, majca charakter
poznawczo-motywacyjny
o Jednostka umiejscawia cele w perspektywie czasowej
o Modzie odracza w czasie realizacj rl czowieka dorosego
Rodzaje sytuacji trudnych dowiadczanych przez wspczesn modzie
Problemy egzystencjalne (odczuwane wspczenie niezalenie od wieku)
Problemy szkolne lub zawodowe- najczciej dostrzegane rdo zagroenia
Tosamo indywidualna
Ksztatowanie tosamoci indywidualnej- najwaniejsze zadanie rozwojowe tego okresu wg
Eriksona
Tosamo indywidualna to struktura Ja, wewntrzna, dynamiczna organizacja potrzeb,
de, moliwoci, nadziei i wierze oraz historii indywidualnej (Marcia)
o Buduje si stopniowo przez podejmowanie wyzwa, ktre stanowi
Orientacja seksualna
71

Postawa ideologiczna
Ukierunkowanie zawodowe
o Statuty tosamoci oparte na:
Eksploracji- psychologiczny proces pogbiania samowiadomoci drog
rozpatrywania alternatywnych rozwiza, eksperymentowania z sob i
otoczeniem, co czsto przyczynia si do rozwizania kryzysu
Zaangaowanie osobicie sformuowane plany i cele, wartoci,
przekonania, ktre nadaj yciu jednostki znaczenia oraz kierunek
Statuty tosamoci wg Marcii
o Tosamo lustrzana- przejta, wyraa zaangaowanie bez eksploracji (wczesne
dorastanie)
rodzice wci s niepodwaalnym autorytetem
dorastajcy moe zaangaowa si w nie swoj ciek yciow
Konsekwencje:
- wysoki poziom konformizmu, autorytaryzmu
- silnie zaznaczone posuszestwo wobec autorytetw
- wysoki poziom uprzedze rasowych i homofonii
- zamknicie na nowe dowiadczenia i informacje
- niski poziom lku
- skonno do mylenia analitycznego z zewntrznym umiejscowieniem
kontroli
o Tosamo dyfuzyjna oznacza, e eksploracja (kryzys) jest obecna lub nie,
natomiast wystpuje brak zaangaowania (wczesne dorastanie)
Zaabsorbowanie wygldem zewntrznym i ksztatowanie na tej podstawie
wasnej tosamoci pciowej oraz tosamoci grupowej
Tosamo ideologiczna bd szkolno-zawodowa nie jest wana
Przyczyn utrzymywania si tej tosamoci jest stan dyfuzji rodzicw lub ich
brak zainteresowania na otwieranie dziecka na wiksz niezaleno
Konsekwencje
- niski poziom autonomii
-sabe poczucie integralnoci i cigoci w czasie
-niemiao, konformizm
o Tosamo negatywna (wyrniona przez Erisksona) identyfikacja z wartociami i
modelem ycia spoecznie nieakceptowanymi. Zalicza si do niej rwnie siln
identyfikacj z kim co nie cieszy si akceptacj najbliszego otoczenia, ale w innej
grupie spoecznej moe by oceniane pozytywnie (np. wrd czonkw sekty)
Charakterystyczny konkretny punkt odniesienia
o Tosamo odroczona, moratoryjna wystpuje u osb, ktre aktywnie eksploruj,
czemu towarzyszy kryzys bez zaangaowania (pne dorastanie)
Niejednokrotnie towarzyszy jej kryzys i silny lk lub niepokj
Eksploracja dotyczy zarwno sfery poznawczej jak i stosunkw intymnych
(stosunku seksualne, wybr zawodu, eksperymentowanie z uywkami)
Charakterystyczne jest odsuwanie podejmowania wicych decyzji,
sceptycyzm, krytycyzm w stosunku do wiedzy
Skonno do weryfikacji nabywanych informacji, otwarto na nowe
informacje
o Tosamo osignita dojrzaa, stanowi aktualne zaangaowanie po eksploracji, po
kryzysie (pne dorastanie)
Wyszy poziom motywacji osigni i samooceny

72

Niszy poziom neurotyzmu, wstydu i wykorzystania klasycznych

mechanizmw obronnych
Wysza sumienno i ekstrawersja
Bunt modzieczy dowiadczana w jednostkowym przeyciu wyrana potrzeba i ch
sprzeciwiania si tym wszystkim stanom rzeczy, ktre jednostka spostrzega jako
ograniczajce, zagraajce lub niezgodne z jej, czsto idealistycznymi, oczekiwaniami.
Moe przybiera 2 formy: zewntrzn i wewntrzn
o Funkcje:
Ekspansywna- zwizana z osiganiem jednostkowej autonomii
Obronna wana z punktu widzenia podtrzymywania tosamociowej
spjnoci i cigoci w czasie
Kreatywna - suca budowaniu osobowej odrbnoci
Odwetowa istot wyraanie niezadowolenia z niewystarczajcej oferty
spoecznej i patologicznych relacji interpersonalnych
Drogi rozwoju tosamoci w okresie dorastania mog by rne (str. 272)
Rozwj tosamoci
Wg niektrych badaczy proces ksztatowania tosamoci moe trwa przez cae ycie
Skala rozwoju tosamoci U-GIDS Meeusa
o suy do diagnozowania statusw tosamoci w trzech sferach: stosunkw
interpersonalnych, szkoy i pracy.
o Diagnozowane statusy to: tosamo rozproszona (dyfuzyjna), przekazywana
(lustrzana), odraczana (moratoryjna), nabyta (osignita)
Inwentarz Stylw Tosamoci (ISI) Berzonskyego
o Diagnozuje 3 style tosamoci:
Informacyjny- dorastajcy s autorefleksyjni, aktywnie poszukuj informacji
odnoszcych si do Ja, eksploruj, chc pozna siebie, otwarci na nowe
informacje, skonni do modyfikacji aspektw wasnej tosamoci
Normatywny przejmuj oczekiwania, wartoci, przepisy od znaczcych
osb; gwnym celem jest ochrona tak uksztatowanych wasnych pogldw
na ycie i ochrona przed informacjami rozbienymi
dyfuzyjno-unikowy odsuwanie rozwizywania problemw, niech do
konfrontacji, akceptacji i radzenia sobie z nieprzyjemnymi sytuacjami
decyzyjnymi, czy problemami osobistymi
o dodatkowy wymiar- zaangaowanie

Rozwj moralny
Od heteronomii do autonomii moralnej
W okresie wczesnego dorastania nastolatki czciej skaniaj si ku heteronomii
Rodzi si prospoeczne zaangaowanie i potrzeba troski o innych
Nastolatki mog posiada zarwno orientacj prospoeczn jak i nastawion na interes
wasny
Sdy spoeczne i moralne, mimo e powizane, dotycz odmiennych zjawisk
Sdy moralne sdy oparte na przekonaniach osobistych; wiedza dotyczca moralnoci, w
tym sdy moralne, opieraj si na rozumieniu konsekwencji wasnego dziaania
Sdy spoeczne (konwencjonalne) opierajce si na spoecznie wypracowanych
pogldach na to, jak naley zachowywa si w rnych sytuacjach spoecznych, co
przyczynia si do upodobnienia zachowa spoecznych rnych ludzi w danym krgu
kulturowym i umoliwia koordynacj zachowa opartych na spoecznej konwencji i
stereotypowych
73

Sdy prospoeczne i konwencjonalne stereotypowe osigaj optymalny poziom ich

wykorzystania w redniej adolescencji, po czym stopniowo poziom ten spada
Rozwj moralny a motywacja zaangaowana w zachowania etyczne
W zakresie sdw o charakterze konwencjonalnym, zwaszcza w okresie pnego
dorastania, nastpuje silna ich rewizja i podwaanie wielu dotychczasowych regu,
przejmowanych dotd zwykle bez refleksji.
Coraz wikszego znaczenia nabieraj intencje i motywacja czynu
Pocztek podejmowania zobowiza moralnych i ocen zachowania wasnego oraz innych
adekwatnie do samodzielnie redefiniowanych standardw moralnych
Kobiety i dziewczta s na nieco wyszym poziomie rozumowania moralnego
uwzgldniajcego etyk sprawiedliwoci

Rozwj spoeczny
Zmiany w relacjach z rodzicami i rwienikami
Wikszo czuje si blisko zwizana z rodzicami i podziela ich przekonania dotyczce
najwaniejszych zagadnie oraz ceni ich akceptacj
Konflikty z rodzicami najczciej dotycz obowizkw domowych, aktywnoci modziey i
relacji interpersonalnych
Wsplnota wyznawanych wartoci i wiatopogldu
Wg Eriksona rozwizaniem narastajcych konfliktw jest wprowadzenie zasady
delegowania autorytetu- stopniowe zwikszanie udziay modych w ich podmiotowych
decyzjach, przy jednoczesnym utrzymaniu prawa opiekunw do kontroli tych obszarw
ycia, w ktrych liczy si dowiadczenie yciowe.
W okresie pnej adolescencji- stabilizacja relacji rodzinnych, zwizana z brakiem
wzajemnej ingerencji we wasne sprawy
Szczeglnie wane staj si procesy zwizane z identyfikacj z grup rwienicz

Rola identyfikacji z grup:

o Gratyfikacja w zakresie takich potrzeb jak: potrzeba przynalenoci, bezpieczestwa,
wrae, wasnej wartoci
o Dostarczenie wzorw postpowania
o Informacje o preferowanych wartociach
o rdo kar i nagrd zewntrznych
Rozwojowy sens identyfikacji z grup
o Zobowizuje do obrony grupy i jej faworyzowania (umocnienie poczucia wasnej
wartoci)
o Wymaga ustosunkowania si do celw i norm grupy (okazja do uporzdkowania
wasnej hierarchii wartoci)
o Pozwala angaowa si w rne role spoeczne i poszukiwa dowiadcze
niezbdnych do ksztatowania tosamoci indywidualnej
o Pozwala okrela siebie poprzez przegldanie si w oczach innych
Odnajdowanie swojego miejsca w wiecie
Potrzeba samotnoci jest czci zdrowego procesu dojrzewania i koniecznoci
rozwojow; wspomaga zdolno do autoanalizy, yciow aktywno w zakresie uczenia si,
mylenia, wprowadzania innowacji, twrczoci artystycznej, relaksowania si, itp.
Osamotnienie (poczucie samotnoci) wie si z trudnymi do zaakceptowania emocjami
negatywnymi kojarzcymi si z subiektywnie dowiadczan rozpaczliw pustk, poczuciem
straty, nostalgi za bliskoci innych.
74

Samotno przeywana w okresie dziecistwa i modoci moe by predykatorem

powanych problemw przystosowawczych, trudnoci i niepowodze szkolnych,
przestpczoci i zachowa ryzykownych w sferze seksualnej.
Kultura modzieowa- odrbny od innych podsystem kultury, skadajcy si z konkretnej
rzeczywistoci kulturowej, sfery aksjologicznej oraz sfery wzorcw i zachowa
wyznaczajcej np. sposb ubierania si
o Wypracowaa swoisty obieg informacji (trzeci obieg kultury)
Zacieranie si relacji komunikacyjnych producent-konsument, itp.
Niech do ustalonych hierarchii i podziaw
Promowanie komunikacji uczestniczcej
Jzyk modzieowy- najpopularniejszy tzw. jzyk sieci

Zachowania modziey
Zachowania pozytywne
Wolontariat- to dobrowolna forma wiadczenia nieodpatnej pomocy lub usugi na rzecz
innych osb; rozwija w modym czowieku poczucie odpowiedzialnoci, motywacj do
dziaania i daje szans na gromadzenie wanych dowiadcze spoecznych i zawodowych
Uczestnictwo spoeczne silnie rozwijaj inicjatyw, motywacj, daje szans na
gromadzenie kapitau spoecznego
Zachowania negatywne
Zachowania majce na celu poszukiwanie silnych dozna
Wice si buntem wobec autorytetw i obowizujcych norm spoecznych
Zachowania brawurowe
Zachowania amice prawo
Prby samobjcze
Przyczyny:
a. Problemy rodzinne
b. Problemy w szkole
c. Lobbing
d. Niesprawiedliwe oceny ze strony nauczycieli
e. Trudna sytuacja yciowa (np. nieplanowana cia)
f. Przestpczo
g. Impulsywno, poczucie beznadziejnoci i braku sensu ycia oraz
obecno stresorw

Rozdzia 11 WCZESNA DOROSO

Okres wczesnej dorosoci obejmuje okres od 20/22 (przyjcie przez jednostk przywilejw i
obowizkw obywatelskich i prawnych) do 35/40 r. . (osignicie stabilizacji ycia rodzinnego i
zawodowego; pierwsze oznaki biologicznego starzenia si organizmu).
Wkraczanie w doroso:
a) brak wyranego progu, ktrego przekroczenie oznacza wejcie w doroso
b) wejcie w doroso naley traktowa jako wynik rozcignitego w czasie procesu
c) Arnett i Levinson - wyodrbnienie stadium rozwojowego okrelanego jako wkraczanie w
75

doroso lub faza nowicjusza; okres od 18 do 25 r. .

d) w tym okresie mody czowiek eksperymentuje w zakresie rnych rl, bez koniecznoci
podejmowania ostatecznych zobowiza;
e) w tym okresie zmieniaj si relacje z rodzicami , nasilaj si tzw. zachowania ryzykowne oraz
pojawiaj si due rnice indywidualne
f) Arnett wkraczanie w doroso - najlepszy czas na budowanie tosamoci
g) tosamo ujmowana w trzech obszarach: interakcji spoecznych (bardziej intymne i dusze
zwizki), aktywnoci zawodowej (przygotowujcej do przyszych rl zawodowych), budowania
wasnego wiatopogldu
Pojcie dorosoci w rozumieniu modziey i badaczy:
a) badania modziey w wieku od 17 do 29 r. .: korelacja ujemna midzy wiekiem
chronologicznym a wiekiem subiektywnym, odczuwanym
b) osoby starsze (powyej 25 r. .) spostrzegaj siebie jako modsze
c) zmiana w odczuwaniu wasnego wieku interpretowana jest jako punkt zwrotny w okresie
wkraczania w doroso
d) wikszo badanych rozumie doroso jako odpowiedzialno za swoje czyny, niezaleno
finansow i zapewnienie bytu materialnego lub bezpieczestwa rodzinie
e) rozwojowi wspczesnych spoeczestw towarzyszy:
standaryzacja zagszczanie w okresie wczesnej modoci takich zjawisk jak osignicie
kompetencji szkolnych, zawarcie maestwa, podjecie obowizkw rodzicielskich i rozpoczcie
kariery zawodowej
indywidualizacja wzrost zrnicowania w obrbie sekwencji markerw dorosoci (np.
niezaleno od kontroli rodzicw);wynika to z takich czynnikw jak: pe, rnice w statusie
ekonomicznym oraz poziom wyksztacenia
f) dwa rodzaje indywidualizacji:
rozwojowa (aktywna) aktywne sprawdzanie alternatyw i okolicznoci stymulujcych
rozwj potencjalnych zasobw; pomocna przy wchodzeniu w doroso
wycofujca (pasywna) opisuje modego czowieka, ktry w maym stopniu zarzdza
biegiem swojego ycia i jest uzaleniony od warunkw otoczenia
Rozwj fizyczny:
a) u osb obojga pci powyej 20 r. . wzrasta ciar ciaa; niektrzy rosn do 25 r. . (przecitna
granica: 17 lat 3 miesice kobiety; 21 lat mczyni)
b) maksymalny rozwj tkanek aktywnych metabolicznie (w kg): midzy 16 a 19 r. . - kobiety;
midzy 20 a 25 r. . - mczyni
c) midzy 30 a 50 r. z. zaczyna zmniejsza si wysoko ciaa na skutek redukcji gstoci koci,
kompresji chrzstki krgosupa oraz zmian posturalnych
d) pod koniec wczesnej dorosoci nastpuj niekorzystne zmiany w wygldzie zewntrznym
(skra, wosy, twarz)
e) na omawiany okres przypada najwyszy poziom sprawnoci fizycznej
f) do 30 r. . istnieje moliwo narastania siy mini, a maksymalne napicie i sia mini
przypada midzy 25 a 30 r. .
g) rozwj motoryczny osiga szczyt midzy 20 a 30 r. .
h) ukady wewntrzne osigaj biologiczn dojrzao, pojawiaj si dojrzae formy przebiegu fal
mzgowych
i) maksymalna sprawno w zakresie funkcjonowania zmysw
j) ostro widzenia ustala si okoo 18 20 r. .; w tym czasie mog pojawi si rwnie pewne
defekty: miopia (zdolno wyranego widzenia przedmiotw bliskich); hipertrofia (sprawno
widzenia dalekich przedmiotw)
76

k) najlepsza ostro suchu 20 30 r. .; pniej nastpuje upoledzenie syszalnoci dwikw

wysokich
l) w okresie wczesnej dorosoci wystpuje najwysza sprawno rozrodcza
m) poziom hormonw pciowych nie zmienia si do 50 r. .
n) najbardziej optymalny okres na przekazanie informacji genetycznej:
kobiety w wieku 25 30 lat oraz mczyni w wieku 30 35 lat.
Rozwj emocjonalny i spoeczny:
Rozwj emocjonalny:
a) satysfakcja z ycia jest w wikszym stopniu przeywana przez osoby w wieku senioralnym ni
we wczesnej i redniej dorosoci
b) wg bada najwyszy poziom negatywnych emocji ujawniaj modzi doroli (stres zwizany z
nowymi rolami i obowizkami)
c) inne badania wskazuj na zmniejszanie si wraz z wiekiem czstoci dowiadczania
negatywnych emocji, ze szczeglnym spadkiem w wieku 18 34 lat
d) zo w kontaktach interpersonalnych najczciej przeywaj adolescenci i modzi doroli
e) koncepcja rozwojowego funkcjonalizmu w jej ramach wyrnia si trzy zjawiska uwikane w
rozwojow zmian w obrbie emocji: zmiany rozwojowe, zmiana funkcji emocji, zmieniajce si
zdolnoci organizmu
Zwizki intymne:
a) w okresie wczesnej dorosoci rozlunieniu ulega zwizek z rodzin na rzecz nawizywania
intymnych relacji przyjacielskich i romantycznych oraz emocjonalnej wizi z wasnymi dziemi
(gwne zadania wg Eriksona)
b) intymny zwizek pogbiany jest przez takie komponenty jak: emocjonalne wsparcie,
niezawodno, zaufanie, wzajemna empatia i zrozumienie
c) Morris wyrnia 12 poziomw intymnoci; najsilniejsza wi ujawnia si we wspyciu
seksualnym, ktre z kolei t wi pogbia
d) modzi doroli pozostajcy w intymnych zwizkach romantycznych s szczliwsi ni osoby
samotne (w przeciwiestwie do okresu dorastania)
e) samotny mody dorosy otrzymuje wsparcie od przyjaci i rodzicw (matka nadal jest obiektem
przywizania)
f) wizi z przyjacimi wyranie sabn (zwaszcza u mczyzn) w fazie zwizku maeskiego
g) po pojawieniu si dziecka ono jest gwnym rdem i obiektem emocji
h) wyrnia si dwa podstawowe modele opisujce dynamik relacji w zwizku intymnym, znane
jako modele mioci: teoria koowa Reiss oraz model Sternberga
Teoria koowa Reiss: mio charakteryzowana tu jest jako proces zoony z czterech wzajemnie
powizanych komponentw: zrozumienia, ujawniania siebie, wzajemnego uzalenienia i
speniania si osobowoci
Model Sternberga: mio jest stanem, na ktry skadaj si trzy podstawowe elementy: intymno,
namitno i zobowizanie
Wyrnia si:
mio partnersk (zobowizanie i intymno, bez namitnoci)
mio romantyczn (intymno i namitno, bez zobowiza)
mio doskona (zobowizanie, intymno i namitno)
Maestwo i rodzina:
Maestwo:
a) osoby yjce w zwizkach maeskich maj lepsz kondycj fizyczn i psychiczn oraz czuj
77

si szczliwsze w porwnaniu z osobami samotnymi

b) mczyni czerpi wicej satysfakcji z maestwa ni kobiety
c) poczucie satysfakcji z maestwa zmienia si wraz z upywem czasu: zdecydowanie spada w
okresie redniej dorosoci
d) w pierwszej fazie zwizku czsto zapadaj decyzje zwizane z podziaem obowizkw; w
trudniejszej sytuacji znajduje si zwykle kobieta (pogodzenie aspiracji zawodowych z poczuciem
odpowiedzialnoci za dom i dzieci)
e) ze wzgldu na podzia rl w rodzinie wyrnia si rne typy maestw:
maestwo tradycyjne autorytetem podejmujcym gwne decyzje (oprcz tych
zwizanych z prowadzeniem domu i wychowaniem dzieci) jest mczyzna
maestwo koleeskie rwnomierny podzia obowizkw, bez podziau na mskie i
kobiece; najwaniejsze jest koleestwo i satysfakcja ze zwizku
maestwo wsppracujce wspmaonkowie jednakowo uczestnicz w yciu rodziny,
przypisane s im obowizki z rnych dziedzin, zgodnie z ich zdolnociami i preferencjami
Rodzicielstwo:
a) obecnie w spoeczestwach zachodnich maonkowie decyduj si na rodzicielstwo w
pniejszym wieku (wczeniej d do zdobycia wyksztacenia, stabilizacji i niezalenoci)
b) wzrasta liczba kobiet deklarujcych niech posiadania dzieci
c) po urodzeniu si pierwszego dziecka spada poziom satysfakcji z maestwa (liczne obowizki,
stres, mniej czasu dla siebie)
d) Turner i Helms: rodzicielstwo stymuluje dalszy rozwj dorosych m.in. nadajc sens ich yciu i
pomagajc rozwiza kryzys generatywno stagnacja
Rozwd:
a) rozwd to jedno z najbardziej stresujcych zdarze na skali stresu Holme i Rahe
b) zwykle rozwd jest poprzedzony kryzysem maeskim
c) najczciej wymieniane przyczyny: problemy seksualne, niezgodno w kwestii wychowania
dzieci, kopoty materialne, tzw. niezgodno charakterw
Liberska i Matuszewska kryzysu upatruj w deformacjach rozwojowych, tzn.
rozbudowaniu struktury Ja i koncentracji na osobistych celach przez jednego lub obu
wspmaonkw
e) na podstawie bada mona przypuszcza, i istniej wrodzone predyspozycje do cech
osobowociowych, ktre utrudniaj konstruktywne rozwizywanie rodzinnych problemw
f) zwikszenie prawdopodobiestwa rozwodu istnieje w przypadku osb, ktre w dziecistwie
dowiadczyy licznych konfliktw lub rozpadu maestwa wasnych rodzicw
g) czynnikami, ktre mog uatwi przejcie przez to wydarzenie s m. in. posiadanie silnego
wsparcia spoecznego, posiadanie wysokiej samooceny czy wejcie w nowy, satysfakcjonujcy
zwizek
h) do rozwodu dochodzi najczciej w cigu pierwszych piciu lat lub midzy 15 a 25 rokiem
maestwa
Aktywno zawodowa:
a) faza moratorium czas, ktry spoeczestwo pozostawia modym ludziom, aby okrelili wasn
tosamo
b) wraz z podjciem systematycznej pracy modzi ludzie porzucaj zostaj idealistyczne koncepcje
aktywnoci zawodowej i obniaj aspiracje zwizane z prac
c) Super (autor teorii rozwoju zawodowego) wyrni kilka faz rozwoju zawodowego:
faza krystalizacji (14 18 r. .) - rozwaanie rnych dziedzin aktywnoci, uwzgldniajc
wasne zdolnoci i umiejtnoci
78

 faza specyfikacji (18 -22 r. .) - zawenie potencjalnych rl zawodowych

faza implementacji (22 24 r. .) - koniec edukacji, rozpoczcie pracy
faza stabilizacji (24 35 r. .) - odnalezienie trwaego miejsca aktywnoci zawodowej, w
ktrym realizowane s ambicje
faza konsolidacji (35 do pnych lat pidziesitych) denie do utrzymania pozycji
zawodowej
faza schykowa (pne lata pidziesite do 60 r. .) - stopniowe wycofywanie si z
aktywnoci zawodowej i angaowanie w inne formy aktywnoci
emerytura (powyej 60 r. .)
d) powyszy model zosta skrytykowany za pominicie specyfiki rozwoju zawodowego kobiet,
ktry przebiega inaczej ni mczyzn, np. ze wzgldu na czas ciy i wychowania dzieci
e) modzi doroli (zwaszcza kobiety) kad wikszy nacisk na wewntrzne ni zewntrzne wartoci
zwizane z prac (np. satysfakcja z pracy waniejsza ni pienidze, awans)
f) bezrobotni i ich ony dowiadczaj czciej i silniejszych napi wewntrzrodzinnych ni
rodziny z pracujcym mem
Rozwj poznawczy:
Perspektywa psychometryczna:
a) badania poprzeczne: modzi doroli wykazuj podobny jak adolescenci poziom sprawnoci w
nabywaniu i posugiwaniu si wiedz abstrakcyjn, a wyszy ni osoby w okresie redniej i pnej
dorosoci
b) inteligencja pynna zdolno do mylenia abstrakcyjnego i radzenia sobie z now sytuacj
inteligencja skrystalizowana zdolno wykorzystywania wyuczonej informacji zgromadzonej
w cigu ycia
c) badania podune: w okresie wczesnej dorosoci nie ma wielkich rnic midzy wymienionymi
typami inteligencji; w okresie redniej dorosoci inteligencja skrystalizowana zaczyna przewysza
pynn, wykazujc spadek
Perspektywa genetyczno epistemologiczna:
a) krytykuje si tez Piageta o zakoczeniu rozwoju poznawczego jednostki na stadium operacji
formalnych; podkrela si nieadekwatno ukadanych przez niego zada
b) specyficzne cechy mylenia, zwane postformalnymi, ktre mog pojawi si w dorosoci:
- rozumowanie praktyczne zwizane z kontekstami treciowymi
- pynne i relatywistyczne dziki uwzgldnianiu rnych perspektyw
- dialektyczne pozwalajce syntetyzowa sprzecznoci i ujmowa dynamik zjawisk oraz
uwzgldniajce zoono systemw i ich zalenoci
Mylenie relatywistyczne:
a) relatywizm: uwzgldnienie subiektywnego charakteru wiedzy, wynikajcego z indywidualnych
dowiadcze, potrzeb czy przyjmowanej perspektywy
b) ten typ mylenia ma szczeglne znaczenie w rozwizywaniu problemw spoecznych
c) Sinnott: taki typ mylenia to efekt akomodacji struktur formalno operacyjnych w trakcie
rozwizywania codziennych zada w dorosoci; struktura postformalna to system porzdkujcy
relacje midzy podsystemami
d) na podstawie bada autorka wyrnia dziewi rnych operacji relatywistycznych:
definiowanie problemu
nazywanie kluczowych zmiennych
refleksja metateoretyczna (nad teoretycznym i praktycznym aspektem rozwizania)
wyodrbnienie procesu rozumowania i jego efektu w postaci rozwizania problemu
poszukiwanie zoonych przyczyn analizowanych zdarze
79

generowanie wielu rozwiza

dokonywanie oceny uytecznoci rozwiza
odkrywanie wewntrznych sprzecznoci w obrbie problemu
ujmowanie kontekstualnego charakteru prawdy

Mylenie dialektyczne:
a) Riegel i Basseches: dialektyk mylenia wymusza dialektyczna natura rzeczywistoci
b) mylenie dialektyczne pozwala budowa rnorodne przekonania odnonie do systematycznie
zmieniajcej si, czsto niespjnej rzeczywistoci
c) Basseches zaproponowa operacjonalizacj mylenia dialektycznego, opisujc 24 specyficzne
formy tego mylenia, ktre zostay uporzdkowane w obrbie kilku schematw poznawczych:
schematy zorientowane na zmian podmiot jest wraliwy na dynamiczn natur
rzeczywistoci oraz rozszerza refleksj dotyczc okrelonej idei o ide jej przeciwn
(rozwijanie schematu teza-antyteza-synteza)
schematy zorientowane na form umoliwiaj umieszczenie poznawanego obiektu w
obrbie szerszej caoci
schematy zorientowane na wzajemne relacje w ich ramach s dostrzegane i opisywane
wewntrzne zwizki midzy poznawanymi zjawiskami, z uwzgldnieniem ich
wieloznacznoci i rnorodnoci
schematy metaformalne pozwalaj porwnywa ze sob rne systemy i dokonywa ich
uporzdkowania
d) opanowanie operacji formalnych stanowi konieczny, ale nie wystarczajcy warunek rozwoju
schematw dialektycznych (na podstawie bada Bassechesa)
Mylenie postformalne jako odkrywanie problemw:
a) Arlin: gwnym osigniciem stadium mylenia postformalnego jest zdolno odkrywania
problemw, w przeciwiestwie do strategii rozwizywania problemw
b) zdolno odkrywania problemw jest stosowana w przypadku otwartych, niedookrelonych
problemw przed ktrymi czsto staj doroli
c) badania Selmana i Kohlberga: taki sposb podejcia do rozwizywania problemw nie musi by
jednak poprzedzony stadium mylenia formalno operacyjnego
Mylenie systemowe, metasystemowe, paradygmatyczne i ponadparadygmatyczne:
a) koncepcja czterech stadiw mylenia postformalnego autorstwa Commonsa, Richardsa
Model Hierarchicznej Zoonoci
b) w koncepcji tej proponuje si dwa sposoby rnicowania zoonoci problemw:
- horyzontalny ze wzgldu na ilo informacji zawartej w zadaniu i koniecznej dla poprawnego
rozwizania
wertykalny (hierarchiczny) wyznaczony przez rodzaj dziaa okrelonych na poziomie
organizacji o niszym porzdku, a prowadzcych do wikszej ich zoonoci
c) nowe operacje, ktre wyznaczaj kolejne stadia aktywnoci poznawczej czowieka: systemowe,
metasystemowe, paradygmatyczne, ponadparadygmatyczne
d) przedmiotem systemowych uporzdkowa s formalno operacyjne relacje midzy
zmiennymi; dziaania na tym zbiorze prowadz do okrelenia wszystkich moliwych przyczynowo
skutkowych zwizkw oraz do wyznaczania wielu przyczyn
e) metasystemowe uporzdkowania okrelaj relacje midzy systemami, budujc w ten sposb
nadrzdny system, zwany metasystemem (wikszo profesorw wyszych uczelni)
f) paradygmatyczne uporzdkowania powstaj na podstawie zbioru wielu metasystemw;
znajdowanie si na tym poziomie wie si z umiejtnoci odkrywania zwizku midzy du
liczb odmiennych obszarw wiedzy i umiejtno koordynowania ich (np. znani fizycy)
80

g) stadium ponadparadygmatyczne wprowadzany porzdek dotyczy zbioru paradygmatw

(tylko niektrzy odkrywcy, np. Kopernik)
Mylenie intersystemowe i autonomiczne (zintegrowane):
a) Labouvie Vief: mylenie dorosych charakteryzowane jest przez logiczny relatywizm,
dialektyk i postpujce zakotwiczenie w Self
b) wiedza mityczna (nasycenie osobistym dowiadczeniem, odejcie od zasad formalnej logiki zda
na rzecz intuicji) rozwija si rwnolegle do wiedzy logicznej
c) autonomia w rozumowaniu ta jest osigana wwczas, gdy procesowi rozumowania nadawany
jest indywidualny sens, wynikajcy z integrujcego dziaania Self
d) Labouvie Vief wyrnia cztery rodzaje autoregulacji: presystemowy, intrasystemowy,
intersystemowy, autonomiczny (zintegrowany)
e) regulacje z poziomu intersystemowego ksztatuj si na podstawie wczeniejszych regulacji
intrasystemowych, dla ktrych charakterystyczne jest mylenie formalno operacyjne; pozwala
ono ujmowa rzeczywisto i logik jako odrbne, ale rwnowane systemy
f) na tym poziomie rozwija si tzw. dualistyczne rozumienie prawdy ten sam sd, w zalenoci
od kontekstu, moe by rnie oceniany zjawisko to jest okrelane jako przejcie od logicznego
absolutyzmu do logicznego relatywizmu
g) Labouvie Vief: regulacje z poziomu autonomicznego ksztatuj si na najwyszym etapie
rozwoju; podstawowym regulatorem jest struktura Self, ktra integruje trzy sfery: mylenia, emocji
i dziaania
h) podmiot podejmuje odpowiedzialno za wasne dziaania i rozwj, przy jednoczesnym
uwzgldnieniu rnego rodzaju ogranicze w ujawnianiu indywidualnych de; wzgldne
uniezalenienie si jednostki od zewntrznych norm i ogranicze stwarza jej szans ujawnienia
peni wasnej osobowoci
Rozwj moralny:
a) psychologiczne analizy dotyczce moralnoci podejmowane s w ramach rnych perspektyw:
modelu psychodynamicznego, spoecznego uczenia si oraz poznawczo rozwojowego
b) podejcie psychodynamiczne (Freud) moralno wie si z superego, nie ma miejsca na jej
rozwj w okresie dorosoci (superego rozwija si do 6 r. .)
c) model spoecznego uczenia si (np. Bandura) nowe dowiadczenia i ich rnorodno mog
modyfikowa postawy wobec norm spoecznych; podejmowanie nowych rl spoecznych sprzyja
przyjmowaniu bardziej relatywistycznego punktu widzenia
model poznawczo rozwojowy:
Stadialna teoria rozumowa moralnych Kohlberga (rozszerzenie koncepcji Piageta) rozwj
moralny przebiega od hereronomii do autonomii moralnej, osiganej w okresie adolescencji.
wysze formy rozumowania logicznego = wysze formy rozumowania moralnego
Wyrnia si trzy poziomy perspektywy spoeczno moralnej:
poziom przedkonwencjonalny dominacja egocentryzmu; zachowanie oceniane jest na
podstawie fizycznych konsekwencji unikania kary (1 stadium) lub osigania korzyci
(2 stadium)
poziom konwencjonalny rozumowanie odwoujce si do spoecznej konsekwencji
(moe prowadzi do skrajnie relatywistycznej postawy wobec zasad moralnych);
zachowania prowadzce do podtrzymania wsparcia od bliskich osb (3 stadium) lub
zachowania porzdku spoecznego (4 stadium)
poziom postkonwencjonalny (autonomiczny) sposoby rozwizywania kwestii moralnych
oparte na zasadach i normach sumienia czowieka (5 stadium) oraz odwoujce si do
81

uniwersalnych zasad sprawiedliwoci, rwnoci, szacunku dla ycia czowieka

Czynniki warunkujce przebieg rozwoju moralnego (wg Kohlberga): przede wszystkim
dowiadczenia spoeczne zwizane z koniecznoci rozwizywania konfliktu moralnego.
Metaanalizy dwch niezalenych bada wskazuj, e rozumowanie moralne dorosych reprezentuje
gwnie czwarte stadium w modelu Kohlberga.
Kurdek: typ orientacji moralnej ujawnionej przez modych dorosych zaley od rodzaju problemu,
przed ktrym zostali oni postawieni: orientacja sprawiedliwociowa dylematy ujmujce zasad
sprawiedliwoci w kategoriach zakazu; orientacja afiliacyjna dylematy ujmujce zasad
sprawiedliwoci w kategoriach prospoecznych interakcji
Osobowo modego dorosego, czyli o dojrzaoci psychicznej:
Dwa stanowiska w kwestii zmian osobowoci czowieka dorosego:
wskazujcy na rozwojowy (najczciej stadialny) charakter zmian w strukturze osobowoci
dokumentujcy stao cech osobowoci, mimo wystpowania rnych cyklw yciowych
Zmiany w strukturze Ja:
a) Stra Romanowska: zmiany w osobowoci s wynikiem nieustannej rekonstrukcji treci
osobistego dowiadczenia, s przejawem procesu indywidualizacji oraz postpujcej autonomii
jednostki
b) Niemczyski:
poziom organizacji dziaania czas, w ktrym aktywno podmiotu donoszca si do
teraniejszoci oraz aktywno nastawiona na przyszo i realizujca wizj przyszego
ycia zostaj poczone; w tym okresie mona zauway pocztki autonomii
dopenienie osobowociowej organizacji dziaania czas, w ktrym wizje wasnego ycia
zostaj zintegrowane w kontekcie spoeczno historycznym
c) ukaszewski: zdolno do integracji przyszoci z przeszoci to podstawowy warunek
dowiadczania odpowiedzialnoci za wasne dziaania
Sens ycia a rozwj religijny:
a) sens ycia tkwi w wartociach celw, do ktrych dy jednostka i ze wzgldu na ktre
podejmuje trud codziennej aktywnoci, a take w wartociach transcendentnych
b) Gould i Levinson: pierwsze kryzysy w dorosoci przeywaj ludzie 30-letni; niezadowolenie z
realizacji dotychczasowych pragnie i zamierze oraz odkrywanie w sobie nowych talentw
c) w razie takiego kryzysu pomocy moe okaza si rozwj refleksyjnoci
3) wczesna doroso: oglnie czas stabilnoci religijnej i pogbiania religijnoci (chocia
wielu modych przeywa oddalenie od Kocioa)
e) Flower: osoby midzy 25 a 40 r. . reprezentuj stadium indywidualistyczno refleksyjne;
jest to faza dowiadczania niepokoju zwizanego z ksztatowaniem si bd odrzuceniem
przekona i odczu religijnych
f) Flower: osobom przeywajcym wiar bez odniesienia wsplnotowego zagraa nasilenie
indywidualizmu, zarozumiao i narcyzm; w krytycznych sytuacjach religijno stanowi dla nich
znacznie mniejsze oparcie ni dla starszych dorosych
g) Gaz: dowiadczeniom obecnoci Boga towarzyszy u modych dorosych poczucie sensu ycia, a
wiadomo braku Boga wie si z poczuciem braku sensu ycia
h) wyszy poziom praktyk religijnych skorelowany jest dodatnio z lepszym zdrowiem oraz
dobrostanem emocjonalny
i) czonkowie starszych kohort (rocznikw) charakteryzuj si we wczesnej dorosoci wyszym
82

poziomem religijnoci ni ich rwienicy z pniejszych generacji

Zmiana i cigo w obrbie cech osobowoci:
a) badania metod NEO-FII (Picioczynnikowy Kwestionariusz Osobowoci) w okresie od 18 do
30 r. . obnia si poziom Neurotyzmu, Ekstrawersji i Otwartoci na dowiadczenie, a wzrasta
poziom Ugodowoci i Sumiennoci
b) skale MPQ (Multidimensional Personality Questionnaire) podwyszenie si poziomu w
zakresie Samokontroli, Osigni i Unikania krzywdy; obnianie si redniego poziomu takich cech
jak Reakcja na stres, Alienacja, Agresja, Przyswajanie
c) zmiany te wskazuj na rozwj w kierunku osigania funkcjonalnej dojrzaoci (wysoka
samokontrola, wraliwo interpersonalna, stabilno emocjonalna oraz realizm w odniesieniu do
siebie i wiata)
d) dwie interpretacje wzrostu funkcjonalnej dojrzaoci osobowoci:
osiganie dojrzaoci jako wrodzony proces oparty na biologicznych mechanizmach,
modyfikowany pod wpywem presji rodowiska wymuszajcej ksztatowanie cech
zapewniajcych opiek nad potomstwem (pogldy Costy i McCrae)
rdem rozwoju osobowoci s gwnie czynniki szeroko rozumianego rodowiska; zmiany
ksztatuj si pod wpywem podejmowania przez modego czowieka nowych rl
spoecznych, ktre wymuszaj pewne wzorce mylenia, odczuwania i zachowania
e) liczne badania wskazuj na silny zwizek midzy spoecznym zaangaowaniem jednostki a
wyszym poziomem cech osobowoci mierzonych w skali Zgodnoci, Sumiennoci oraz
Stabilnoci emocjonalnej;
f) Chlewiski: osiganie autonomii jest procesem cigym; trzy wymiary dojrzaej osobowoci:
autonomia jednostki, wgld we wasne motywy, dojrzay stosunek do innych osb
Rozwj tosamoci:
a) wyrnia si tosamo jednostkow (indywidualn), zwizan z dowiadczaniem wasnej
odrbnoci i niepowtarzalnoci oraz tosamo spoeczn, okrelan poprzez przynaleno do
wybranej grupy spoecznej
b) kilka odrbnych badawczych uj tosamoci:
ujcie psychospoeczne (kontynuacja myli Eriksona) nacisk na rol spoeczestwa oraz
rol jednostkowych, intrapsychicznych i biologicznych dynamizmw w rozwoju tosamoci
podejcie spoeczno kulturowe (Mead) tosamo jako rezultat dziaania rnych
kontekstw kulturowych
ujcie narracyjne (McAdams) tosamo konstruowana jest i podtrzymywana przez
wypowiadany tekst narracji
c) Marcia wyrni cztery statusy tosamoci: dyfuzyjna, lustrzana (nadana), moratoryjna,
osignita
d) modzi doroli najczciej ujawniaj status tosamoci lustrzanej, ktry stanowi najbardziej
stabilny w tym okresie wzorzec tosamoci
e) badania Fajdukoff: w grupie modych dorosych wicej osb ujawnia moratorium w obszarach
zwizanych z aktywnoci zawodow ni z innymi dziedzinami ycia
f) w przypadku braku osobistych dowiadcze zwizanych z dan rol (np. rodzica), jednostka
przejmuje wzorce od osb znaczcych, aby nastpnie przez osobist eksploracj wypracowa
indywidualny schemat realizacji przyjtych obowizkw
g) modzi mczyni wolniej ni kobiety ksztatuj wysoki poziom zaangaowania i pniej
ujawniaj postpy w kierunku tosamoci osignitej (ta zaleno nie dotyczy wybranych
dziedzin, np. polityki)
h)wzorzec progresywnych zmian tosamoci osb dorosych: status moratorium tosamo
osignita moratorium tosamo osignita
83

i) osoby z tosamoci osignit wczenie charakteryzuj si wysokim poziomem refleksyjnoci,

wysok osobist kontrol wasnego rozwoju, niskim neurotyzmem i wysokim poziomem
generatywnoci
Polecam rzucenie okiem na tabel Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie wczesnej
dorosoci na stronie 310 najlepsze, krciutkie podsumowanie :)

Rozdzia 12 REDNIA DOROSO

Wiek redni obejmuje okres od 35/ 40 60/ 65 r.

Refleksja zwizana z nim moe by rdem zadowolenia i poczucia satysfakcji lub
niezadowolenia i poczucia winy (kryzys wieku redniego)
O kierunku rozwoju i naturze w tym okresie decyduj czynniki nienormatywne- indywidualne i
spoeczne, rozwj ma charakter plastyczny
Rozwj fizyczny:
Wzrok od 40 r.. pogarsza si: obnia si ostro, zdolnoci akomodacyjne, tolerancja na sabe
owietlenie. Pojawia si dalekowzroczno i gorsza ocena gbi, moe wystpowa jaskra.
Such: spadek zdolnoci syszenia dwikw o wysokiej czstotliwoci; niektre badania wskazuj
na wolniejsze tempo spadku wydolnoci ukadu suchowego w spoeczestwach pierwotnych.
Zapach i smak: wraliwo smakowa zaczyna si obnia ok. 50 r. . zmniejsza si liczba
kubkw smakowych. W wieku rednim zmiany regresywne s niewielkie.
Funkcje psychomotoryczne:
Sia mini i koordynacja ruchowa obniaj si o 10% w trzeciej dekadzie ycia- niegrone
Badania Salthousea: 74 maszynistki od 19- 72 r. . wiek nie pozostawa w zwizku z
poziomem kompetencji w pisaniu na maszynie. Mode maszynistki wypady lepiej w
pomiarze szybkoci percepcyjno - motorycznej, a starsze maszynistki byy lepsze w liczbie
sw przepisywanych w jednym czytanym akcie -> starsze kompensuj braki ,,wybiegajc
naprzd w odczytywaniu przepisywanego tekstu. Czyli odwouj si do wikszego
dowiadczenia.
Oglny stan zdrowia:
Na og dobry, ale istnieje zrnicowanie indywidualne ( czynniki rodowiskowe,
demograficzne, kulturowe)
miertelno polskich mczyzn 45- 54 wzrasta i jest wysza o ni w 1970 r.
miertelno kobiet i mczyzn w wieku rednim w Polsce jest wysza ni w UE.
Mczyzn - o 2/3.
Nastpuje spadek iloci pompowanej krwi, nisza sprawno nerek, mniej hormonw i
enzymw trawicych, przerost prostaty ( u mczyzn)
Wzrost prawdopodobiestwa zachorowa przez te czynniki-> choroby ukadu krenia,
oddech, trawienie, psych., artretyzm, reumatyzm, nadcinienie
W 2006 choroby ukadu krenia byy w Polsce odpowiedzialne za 46% zgonw!
Zdrowie a pe:
1. Kultura i rodowisko sprawiaj, e kobiety s wiadome swego ciaa i zjawisk w nim
84

zachodzcych. Pracujce kobiety s mniej zaabsorbowane zdrowiem.

2. Przekwitanie: ok. 50 r. .
3. Okres od 2-5 lat przed menopauz to KLIMAKTERIUM- utrudnia wspycie pciowe-> fale
gorca, mniej luzu w pochwie, zmniejsza si ilo estrogenw, co prowadzi do OSTEOPOROZY
4.U mczyzn jest co podobnego w sensie psychicznym- depresja itp.
Rozwj poznawczy:
1. Inteligencja pynna ulega regresji w wieku dojrzaym.
2. Horn i Donaldson: oglna DETERIORACJA sfery intelektualnej.
3. Baltes i Schaie twierdz, e inteligencja jest kompleksem rnych jakociowo zdolnoci, z
ktrych te ze skrystalizowanej przejmuj gwne funkcje adaptacyjne w redniej i pnej dorosoci
4. Schaie: program SLS -> cho przed 60 r. . wystpuj zmiany regresywne, to jednak maj
znaczenie dopiero po 74 r. .
5. Schaie wykaza istotno znaczenia generacji: urodzeni przed I wojn ustpuj modszym w
wynikach testu PMA
6. Schaie bada te przyczyny interindywidualnego zrnicowania zmian interindywidualnych.
7. Sternberg: autor triarchicznej teorii inteligencji twierdzi, e zmienia si jej struktura, bo te
zmieniaj si zadania rozwojowe ( problemy, ktre rozwizuje czowiek stary rni si od
problemw czowieka w wieku rednim). Zmianie ulega NATURA inteligencji.
8. Sternberg: eksperyment- osoby w rnym wieku wybieray odpowiednie zadania
charakteryzujce dany wiek, np. dla 30-latkw: inteligencja skrystalizowana i wykonywanie zada
codziennych
Mylenie postformalne:
1. Nurt neo- i postiagetowski mwi o problemach spoecznych w wieku rednim, gdy mylenie
formalne zawodzi
- cech mylenia postformalnego jest umiejtno relatywistycznego ujmowania zjawisk i
dialektycznego przekraczania paradoksw.
- znaczenie osobowoci- struktury Ja w rozwoju Inteligencji (Labouvie- Vief)
Wiedza ekspertywna:
1. Model rozwoju ekspertywnoci pozwala wyjani wiele mechanizmw kompensujcych ubytki
sfery intelektualnej
2. Badania nad mdroci Pietrasiski, Baltes;
3. Znaczenie wieloci i rnorodnoci dowiadcze, praktyki i swoistego treningu stanowicego
podstawy perfekcji
4. Teoria kapsulacji: Hoyer, Rybash i Roodin- system poznawczy tworz 3 wymiary: przetwarzanie
informacji, wiedzy i mylenia. Ujmuje system poznawczy w sposb caociowy i zintegrowany,
uwzgldniajc te wymiary. Istot rozwoju poznawczego w dorosoci jest specjalizacja.
Cechy: relatywistyczna, dialektyczna i otwarty stosunek do wasnej wiedzy.
Pozwala to na rozwizanie nowych i codziennych problemw; rozwija twrczo
Rozwj emocjonalny i spoeczny
Kryzys wieku redniego
1. Termin uyty po raz pierwszy przez Jaquesa; oznacza moment uwiadomienia sobie realnoci
mierci.
- zakada obawy o przyszo
- brak radoci z czasu wolnego
- mylenie o gorszym zdrowiu
- negatywna ocena poycia maeskiego
85

2. Levinson: problemem redniej dorosoci jest niepewna perspektywa wkroczenia w drug poow
ycia.
W badaniach Levinsona zdecydowana wikszo mczyzn okrela swj stan jako kryzysowy.
3. Ole: wymiary wedle ktrych mona okreli 4 typy rozwoju kryzysu wieku redniego: cigozmiana i refleksyjno- dziaanie
Rozwj uczestnictwa w pracy
1. Pozycja zawodowa optymalna, najwicej korzyci
2. Czowiek dzieli si dowiadczeniem.
3. Wg Levinsona w pracy moe jednak wystpi kryzys zwizany z oczekiwaniami.
4. Zadowolenie z pracy koreluje z dugoci ycia (Holt).
5. Niektre czynniki jednak s stresujce: niska paca, brak wpywu na warunki pracy- to jest
najczstszy problem pacjentw w poradniach psychologicznych, czy orodkach medycznych
6. WYPALENIE zawodowe: wyczerpanie emocjonalne, brak zaangaowania.
Badania Maslach: nauczyciele, pielgniarki, suby wizienne itp. -> dugotrway stres prowadzi do
wypalenia- bli gowy, brzucha, naduywanie alkoholu.
3 fazy wypalenia: wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji, braku poczucia wasnych
osigni.
3 grupy objaww wypalenia: psychiczne, fizyczne wyczerpanie, dystans emocjonalny wobec pracy.
Aktywno spoeczna w rodzinie
1. Wiek redni = wejcie w kolejn faz rodziny- dorastajce dzieci, warunek koniecznyzaakceptowanie ich samodzielnoci
2. Faza opuszczonego gniazda- gdy rodzice prbuj odroczy ten moment, robi dzieciom krzywd
3. Opieka nad starzejcymi si rodzicami: zdecydowanie czciej opiekuj si crki ni synowie
Rozwj osobowoci
1. Baltes- 3 perspektywy ujcia osobowoci, podobnie- McAdams i Ole: najbardziej podstawowy
poziom dotyczy staych predyspozycji do zachowywania si, potem denia, cele i wartoci, a wic
motywy, ostatni- narracyjna koncepcja samego siebie;
Rwnie McCrae opowiada si za takim podziaem, cho wyraa go w innych kategoriach : CECH,
stylu adaptacji oraz koncepcji samego siebie
Modele stabilnoci
1.Psychometryczne Bad. nad osobowoci wskazuj na stabilno osobowoci w penym cyklu
ycia, lecz:
reszta bada sugeruje, e osobowo czowieka dorosego podlega zasadniczym zmianomprzewanie rozwojowym
2. Wielka Pitka: reprezentanci teorii cech (wskazuj na stabilny charakter osobowoci w wieku
rednim)
3. Costa i McCrae twierdz, e osobowo dorosego nie ulega zmianie
4. Z wiekiem ludzie staj si mniej neurotyczni i ekstrawersyjni, bardziej ugodowi i otwarci
5. Costa i McCrae: od 10 r. jest wysoki poziom stabilnoci strukturalnej osobowoci
6. Baltes nie podziela tego stanowiska. Jego podejcia, koncentrujce si na obrazie samego siebie
oraz regulacyjnej funkcji Ja, podkrelaj znaczenie niecigoci zmiany w osobowoci Czowieka.
,,modele wzrostu osobowoci;
- przykady: T. Junga, Buhler, Eriksona, Labouvie Vief, Levinsona
7. Badania nad osobowoci oparte na modelach wzrostu osobowoci Haan i wsppracownikw
trway 50 lat
- uczestniczyy w nich osoby majce 5 lat, a po raz ostatni, gdy miay 60 lat;
86

- wykorzystywano do tego tech. Q- sort i test CPI

-wyniki Q-sort byy poddane analizie czynnikowej - wyodrbniono ich 6: asertywno, wiar w
siebie, ciepo, spolegliwo, bezporednio, zaangaowanie; nastpi wzrost ciepa po 40 r.
8. Badania Murraya rwnie nie potwierdziy stabilnoci osobowoci w tym okresie ycia
9. Dziki badaniom Stevensa i Edwardsa okazao si, e w wieku rednim wzrasta znacznie
potrzeba osigni, autonomii i dominacji, zmniejsza si potrzeba afiliacji.
10. Wg Eriksona doroli przewartociowuj swe potrzeby i preferencje z osobistych na takie, ktre
s wyrazem troski o przysze pokolenia.
11. Integracja Ja ( Loevinger) okrelana jako dojrzao kontrola emocjonalna : osoby w wieku
rednim wykazyway najwyszy poziom rozwojowy w zakresie rozumienia i kontrolowania emocji.
Ryff i wsppracownicy teza o wspwystpowaniu przejaww wzrostu, spadku i
stabilizacji.
Podsumowanie
- Ubytek funkcji sensoryczno- motorycznych (s kompensowane)
- Specjalizacja i indywiduacja inteligencji
- Spadek inteligencji pynnej i nieznaczny wzrost skrystalizowanej
- Zmiany osobowoci: badania psychometryczne wskazuj na jej stabilno od okresu
pnego dziecistwa, badania nawizujce do modeli wzrostu- sugeruj zmiany w
osobowoci (zwaszcza rozwojowe)
- Przekwitanie- trwajcy od ok. 2- 5 lat proces zmian fizjologiczno- biologicznych,
zwizany z zatrzymaniem funkcji prokreacyjnych organizmu kobiety
Wiedza ekspertywna- pod koniec redniej dorosoci, zwizana z procesem
indywidualizacji rozwoju poznawczego

Rozdzia 13 PNA DOROSO

Pna doroso (staro) schykowy okres ycia czowieka (najczciej wskazywany wiek
progowy 60-65 lat; trzeci wiek), przewaga zmian regresywnych nad progresywnymi, okres zmian
wielopaszczyznowych i wielokierunkowych; o wejciu w ten etap decyduj jakociowe zmiany w
funkcjonowaniu
Biologiczny punkt widzenia: uboczny, nieadaptacyjny produkt ewolucji
Psychologiczny punkt widzenia: ostatnia szansa rozwojowa
UWAGA: zmiany w tym okresie charakteryzuj si wysokim stopniem zindywidualizowania ->
trudno sformuowa jeden uniwersalny model staroci!
Ustalenie jednoznacznego progu staroci utrudniaj:
Wyduanie si ycia ludzkiego i przesuwanie granic kolejnych etapw rozwojowych
Pokoleniowe zmiany biologicznych waciwoci zwizane z przemianami cywilizacyjnymi
(trend sekularny*)
Zrnicowanie podstawowych wzorcw zmian rozwojowych
Indywidualne tempo starzenia si (genetyczna rnorodno, rola czynnikw
pozanormatywnych: rozwj, styl ycia, rodzaj aktywnoci)
Indywidualne tempo starzenia si, niejednolite obrazy staroci i rnice kulturowe w
wyborze kryteriw

87

Kryteria:
biologiczne: uchwytne zmiany funkcji fizjologicznych organizmu
socjoekonomiczne
psychologiczne: przeobraenia w sferach: procesw poznawczych, osobowoci i
emocjonalno-motywacyjnych
Kategorie wieku czowieka starego:
3. wiek chronologiczny (kalendarzowy + socjoekonomiczny), charakter wycznie
orientacyjny
4. wiek biologiczny
5. wiek psychologiczny
Staro podokresy:
s. wczesna (old-young, wiek podeszy, wiek modych starszych): 60-74 lat
s. zaawansowana (old-old, wiek starczy, starsi w rednim wieku): 75-89 lat
s. pna (longlife, staro sdziwa, staro waciwa, dugowieczno): powyej 90 lat
Podzia na podokresy kryterium jakociowe:
Riley
Staro dobra, pomylna zdrowie, aktywno, integracja ze wsplnot
Staro za, uciliwa choroba, saba kondycja fizyczna i psychiczna, wymaga opieki
Powell
Staro zwyczajna, dobra (usual ageing) odczuwalne deficyty , ale bez patologii
Staro pomylna (succesful ageing), optymalna (optimal ageing) bardzo dobra,
zmiany neutralne lub stymulujce aktywno spowalniajc proces starzenia si
Staro patologiczna (impaired ageing) szybko postpujce upoledzenie wielu
funkcji yciowych
Biologiczny wymiar starzenia si:
Starzenie si powoduje zmniejszanie si zasobw funkcjonowania, co ogranicza
zdolno do adaptacji
Zmiany wsteczne zachodz wskutek zaniku zdolnoci reprodukcyjnej komrek, ich
degeneracji, rozpadu i braku koordynacji
Staro rozpoczyna si na poziomie komrkowym potem obejmuje tkanki, narzdy
i ukady
Rodzaje zmian biologicznych:
o Zmiany uniwersalne: dotycz w rnym stopniu wszystkich ludzi (np. wiotczenie
skry)
o Zmiany prawdopodobne: istnieje due prawdopodobiestwo ich wystpienia (np.
artretyzm)
Trzy rodzaje starzenia si:
o Pierwotne: zmiany organiczne dotyczce wszystkich ludzi (np. utrata elastycznoci
skry)
o Wtrne: nastpstwo zmian organicznych i przejciowych chorb (np. spowolnienie
ruchw ciaa)
o Trzeciorzdowe: nage, skokowe pogorszenie si wszystkich funkcji; z reguy
poprzedza mier
Naturalny, maksymalny czas ycia ok. 120 lat
Przewidywany czas ycia zaley od: statusu spoeczno-ekonomicznego, pci (oglnie
czynnikw cywilizacyjnych)
Mczyni yj krcej ni kobiety (wynik ich ekosensytywnoci) jednak
88

dugowieczni sprawniejsi i zdrowsi od swoich rwieniczek

Mechanizmy starzenia si:
Genetyczne czynniki starzenia si dugo ycia zalena od wspdziaania wielu genw:
Hipoteza genw mierci (zaprogramowanej mierci komrek; granic
genetycznych; zegara mitotycznego, ycia) program starzenia zapisany w
genach, okrelany przez liczb podziaw komrkowych
Hipoteza telomerowa uszczegowiona wersja h. genw mierci, telomery
ulegaj podczas podziau komrkowego skrceniu a do wyczerpania
(mierci); im starszy organizm, tym krtsze telomery i mniejsze moliwoci
dalszego podziau komrek (ok. 70 r.. komrki przechodz w stan
wyczerpania ale wci mog oddycha i porusza si)
Hipoteza kaskady bdw (mutacji somatycznych DNA; cze
krzyowych) przy kolejnych podziaach komrkowych dochodzi do
kumulujcych si drobnych mutacji, co powoduje wzrost iloci bdnych
informacji genetycznych, wadliwych skadnikw budulcowych w zwizku
z osabieniem mechanizmw regeneracyjnych uniemoliwiona jest ich
eliminacja
Hipoteza immunologiczna uszkodzenia mechanizmw odpornociowych
obniaj skuteczno zwalczania infekcji i zwikszaj alergi na skadniki
metabolizmu
Hipoteza wyczerpania reprodukcyjnego (wyczerpania dyspozycyjnego
ciaa) utrzymywanie w formie komrek organw rozrodczych kosztem
innych organw; inwestowanie energii w reprodukcj przyspiesza
degeneracj caego organizmu
Hipoteza zuycia z czasem sabn mechanizmy podtrzymujce
funkcjonowanie organizmu i mechanizmy naprawcze (wana rola genw z
rodziny sirtuin, genw dugowiecznoci jak dugo s aktywne, tak dugo
poprawiaj stan zdrowia organizmu i przeduaj jego ycie; odpowiadaj za
odporno na stres rodowiskowy (np. niedobr wody) i zdolnoci naprawcze
(niezalene od wieku))
rodowiskowe czynniki starzenia si
13) Czynniki rodowiska wewntrznego:
Hipoteza wolnych rodnikw przyczyn starzenia si organizmu nadaktywne
czsteczki H2O2 (powstaj w procesie oddychania komrkowego oraz pod wpywem
promieni Roentgena i UV) uszkadzaj makromolekuy (m.in. DNA); podatno na
ich dziaanie wzrasta z wiekiem
Hipoteza klinkierowa w organizmie gromadz si skadniki odpadowe i
wchonite, niezmetabolizowane substancje
14) Czynniki rodowiska zewntrznego:
Hipotezy behawioralne na dynamik starzenia si wpywaj takie czynniki jak: ruch
(umiarkowany sprzyja dugowiecznoci), tempo ycia (zuycie energii -> szybki
metabolizm zwiksza ilo wolnych rodnikw, organizm yje krcej), sposb odywiania
si
15) Wpyw czynnikw wzrasta, gdy s skumulowane
Obraz zmian biologicznych w procesie starzenia si grupy biologicznych zmian
starczych:
Obnienie sprawnoci fizycznej: bezporedni rezultat regresywnych zmian anatomicznych
oraz zmian fizjologicznych (przewaga procesw katabolicznych nad anabolicznymi), maleje
wydolno wielu ukadw, sabnie komunikacja pomidzy komrkami nerwowymi; zmiany
89

w wygldzie ciaa, funkcjonowaniu narzdw, sylwetce ciaa, sposobach stania i poruszania

si; sabnie wigor, obniona zdolno do wysiku, ograniczona i spowolniona aktywno
ruchowa, zwikszona mczliwo; rezultatem: mniejsza odporno na stres,
immunologiczna, obniona wydolno mechanizmw odpowiadajcych za homeostaz,
ograniczenie zdolnoci adaptacyjnych
Uwaga! Ciko okreli czy obnienie sprawnoci fizycznej wynika z naturalnych
procesw starzenia si, a na ile z towarzyszcych im i przebytych wczeniej chorb
Mnoga patologia (polipatologia): wystpowanie kilku dolegliwoci jednoczeniespowodowane zaburzeniami metabolizmu; ogranicza sprawno narzdw, utrudnia
rozpoznanie staroci jako takiej; najczstsze choroby infekcyjne, ukadu krenia,
oddechowego, pokarmowego , hormonalnego i narzdw ruchu; od 60 r.. narastanie
mikroskopowych zmian w korze mzgowej (pytki starcze) w wyniku zaniku komrek,
przyrostu produktw ich rozpadu, zmniejszenia przepywu krwi przez mzg; po 65 r..
wiksze prawdopodobiestwo chorb neurologicznych i psychicznych (depresja!)
Wymiar spoeczny

Gwne zadanie psychospoeczne adaptacja do nowej sytuacji yciowej

(istotne straty i ich kumulacja -> aging losses & loss continuum)
Wymiary strat
Zdrowie, sia, sprawno, atrakcyjno fizyczna
Pozycja zawodowa, presti, status materialny utrata waniejsza dla mczyzn
Kontakty zawodowe i towarzyskie ciej utrat kontaktw przeywaj kobiety
Wi z bliskimi osobami (mier & zmiany struktury rodzinnej)
Perspektywa yciowa kurczcy si czas ycia
Tosamo spoeczna nienadanie za zmianami
I.
Teoria stresu staroci (stress aging theory) wydarzenia krytyczne zwizane
z procesem starzenia si dziaaj jak stresory -> zmuszaj do cigej
readaptacji, pozbywaj nabytych cech, upraszczaj osobowo (wtrne
czynniki stresogenne); typowy sposb reagowania zachowanie typu gra
d (elevatory behaviour) pomimo nauczenia si nowej formy zachowania
powrt do starego schematu, skutkiem rekapitulacja cyklu rozwojowego
powrt do schematu charakterystycznego dla wczesnego dziecistwa
(najwaniejsze: dobrostan fizjologiczny, poczucie bezpieczestwa, agodna
stymulacja)
II.
Podstawy adaptacji
Podtrzymywanie funkcji i dziaa sabncych najwolniej (selektywna optymalizacja
sprawnoci)
Stopniowe dziaania kompensacyjne
Utrzymywanie optymizmu
Czynniki rnicujce: stan zdrowia, warunki materialne, sprawno intelektualna, cechy
osobowoci, rodzaj i poziom aktywnoci we wczeniejszym okresie ycia, postawy
Poczucie bezpieczestwa psychologicznego (z wczesnego okresu ycia) szczeglnie
pomocne w radzeniu sobie z problemami starzenia si
Efektywna adaptacja = akceptacja nieuchronnoci, ogranicze, przemijania, kresu ycia +
dostosowanie stylu ycia do nowych warunkw + dostrzeganie pozytyww, twrcza
postawa, skoncentrowanie uwagi na rzeczach istotnych -> maksymalizacja poczucia sensu
ycia + pogoda ducha
Wskanikiem adaptacji podjcie ostatniego zadania rozwojowego przygotowania na
mier (brak <- samoizolacja, mizantropia, apatia, negatywne emocje (wrogo, lk,
poczucie winy))
90

Style funkcjonowania osb starszych:

Styl przystosowany aktywny: niezaleny, zaangaowanie w realizacj celw,
satysfakcja z dziaania; ywe, dobre relacje z innymi; radzenie sobie z
wyzwaniami codziennoci
Styl przystosowany bierny: styl bujanego fotela; zaleny; koncentracja na
przeyciach wewntrznych, spokj, wycofanie z aktywnego ycia, akceptacja
sytuacji yciowej jako uwolnienia od obowizkw
Styl przystosowany obronny: radzenie sobie ze stresem przez zastpcze formy
aktywnoci, nadaktywno, rygoryzm czy sztywne przestrzeganie norm; niska
refleksyjno, samowystarczalno, unikanie bezczynnoci i pomocy innych
Style nieprzystosowane: agresja, bunt przeciw staroci (jawny, ukryty); wrogo i
agresja ku wiatu i innym lub nienawi do siebie, autoagresja (self-haters)
prawdopodobnie wynik silnego poczucia niespenienia
Wyjanienie mechanizmu przystosowania do staroci
Teoria wycofania si (wyczenia, dezaktywacji, disengagement theory)
potrzeba zdystansowania si, zwolnienia tempa ycia, poczucie koniecznoci
ustpienia miejsca modym, potrzeba oszczdzania zasobw energetycznych i
eliminowania rde stresu -> sprzyja refleksji nad yciem, pomaga w dokonaniu
bilansu i osigniciu rwnowagi psychicznej
Teoria aktywnoci (zaangaowania, activity theory) potrzeba bycia aktywnym
niezalena od wieku (niezaspokajana -> obnienie poczucia jakoci yciem,
szybsza degradacja psychiczna)
Z biegiem czasu aktywno skierowana z celw wyszych, zainteresowa itp. Na czynnoci typu
pielgnacyjnego, zwizane z codziennym funkcjonowaniem
Gwna rola rola emeryta
Rola pusta, bez treci, rola bez roli brak konkretnego rodzaju obowizku
Dowiadczana w skrajny sposb pocztek koca (osoby silnie identyfikujce si z rol
zawodow im wyszy status, tym trudniejsza adaptacja)/zasuony odpoczynek, czas na
realizacj marze (zadowoleniu sprzyja sabe zdrowie, obowizki rutynowe)
Zasoby materialne i dobra jako relacji rodzinnych chroni przed kryzysem
Pocztkowa akceptacja moe si zmieni w przeciwiestwo, gdy: osoba nie moe odnale
si w nowej sytuacji, nie ma alternatywnego zajcia, nie moe kontynuowa
dotychczasowych zaj w podanym zakresie
Klasycy: do staroci trzeba przygotowywa si cae ycie!
Zmiana w zakresie rl rodzinnych coraz wiksza zaleno od byych podopiecznych
Charakterystyczne odwrcenie piramidy rodzinnej wicej dziadkw ni wnukw -> sprzyja
odejciu od powicenia si wychowaniu wnukw na rzecz kontaktw z przyjacimi,
zainteresowa, samorealizacji
Relacje w zwizkach i przyjanie
Osoby w zwizkach szczliwsze ni samotne
Kobiety lepiej radz sobie z samotnoci
Relacje maeskie: przywizanie, wzajemna pomoc, niekiedy charakter
romantyczny, rzadziej namitno
Kontakty z dziemi wane, ale niekiedy zbyt angaujce emocjonalnie
Relacje z przyjacimi znaczenie dla samooceny i oglnego zadowolenia,
niekiedy waniejsze ni relacje z rodzin, zaspokajaj inne potrzeby (dzielenia
wspomnieniami, konfrontowania dowiadcze), oparte na wzajemnoci, etc.
91

Zmiany psychiczne:
Sfera funkcji poznawczych
Sfera percepcyjno-motoryczna
- osabienie wraliwoci zmysw (wzrok, such,
smak)
- wraliwo blowa na wzgldnie staym
poziomie
- osabienie koncentracji, podzielnoci i
selektywnoci uwagi
- spowolnienie czasu reakcji (najpewniejszy
wskanik starzenia si)
- wyduenie czasu wykonania czynnoci
-> degradacja tkanki nerwowej, brak treningu
- czynniki kompensujce: dowiadczenie,
strategie kompensacyjne, aktywno umysowa,
czste wykonywanie zoonych czynnoci
Sfera pamici i zapamitywania

- najwikszy deficyt: pami mechaniczna i

bezporednia
- najdusza sprawno: pami skojarzeniowa i
logiczna (skojarzenia znane z wiksz atwoci)
- lepsze rezultaty w rozpoznawaniu
zapamitywanego materiau ni swobodnym
przypominaniu jego treci
- wyjanienia sabnicia pamici:
Procesualne (poznawcze) pami
procesem etapowym, zwizanym z
procesem przetwarzania informacji
(sabncy wskutek zaniku patw
czoowych i hipokampa -> pobieranie
nowych info z pamici roboczej i ich
magazynowanie ograniczone); deficyty
uwagi -> sabsza wydolno; saba
selektywno -> w pamici operacyjnej
duo info przypadkowych ( -> haas
neuronalny, wolniejsze przetwarzanie,
ale na dusz met moe by korzystne!);
styl funkcjonowania z rozlegym
ogniskiem uwagi jednym z warunkw
mdroci
Systemowe rnice w dynamice
procesw pamiciowych ze wzgldu na
typ pamici
o Proceduralna informacje
zapamitywane automatycznie, bez
refleksji, podczas codziennych
aktywnoci; utrzymuje si niemal
nienaruszona do pnych lat
ograniczana przez deficyty aparatu
ruchowego
o Semantyczna fakty, element
92

inteligencji skrystalizowanej, baza

dla mdroci, brak rnic ze
wzgldu na wiek, wyniki w testach
zalene od wczeniejszego
ukierunkowania uwagi (torowanie,
priming), starsi praktycznie nie
korzystaj z mnemotechnik; jej
wydolno zwizana jest z
zasobami ugruntowanej wiedzy,
zdolnociami werbalnymi
(utrzymuj si na wczeniej
osignitym poziomie) i poziomem
mylenia dialektycznego (uatwia
uporzdkowanie materiau,
hierarchizowanie, rozpoznawanie
sensw i relacji jednoczenie
pozbawia szczegw); pynno
jzykowa chroni pami przed
deterioracj przez sprzyjanie
operowaniu symbolami i
przetwarzaniu info
o Epizodyczna biece zdarzenia,
sabsza ni semantyczna
(najsabsza u najstarszych)
o Autobiograficzna najwicej
wspomnie z okresu 10-30r..
(wczeniejsze rzadkie, raczej
nieprzyjemne), najwaniejsze z
ostatniej dekady ycia, u osb
starszych z reguy pozbawione
szczegw oglne informacje i
prby interpretacji; przywoywanie
forma terapii, reakcja na nud;
- zalecana strategia optymalizacyjnokompensacyjna
- nie ma prostoliniowej zalenoci midzy
pogorszeniem funkcji intelektualnych a
starzeniem si (czynniki genetyczne mog
przyspiesza deterioracj obecno genu APOE
naraa na szybsze obnienie jakoci, moliwe
zachorowanie na chorob Alzheimera, jest on
odpowiedzialny za sprawno pamici roboczej i
odroczone rozpoznawanie figur)
- wikszy wpyw genw na pami robocz,
krtkoterminow ni dugoterminow (widoczny
u osb po 80 r..)
- destrukcyjny wpyw: kortyzol, nadmiar
neuroprzekanikw, rodki uspokajajce,
niedotlenienie mzgu
- pozytywny wpyw: unikanie stresu, aktywno
93

fizyczna i umysowa, gimnastyka mzgu

- stopniowej deterioracji ulegaj wszystkie
funkcje intelektualne (w rnym stopniu i tempie)
- inteligencja oglna spadek sprawnoci
(mylenie indukcyjne, wyobrania przestrzenna,
koordynacja wzrokowo-ruchowa spadek;
rozumowanie arytmetyczne, kompetencje sownopojciowe, wiadomoci brak ubytkw
- funkcje inteligencji pynnej (wrodzona, decyduj
o przetwarzaniu info, baza dla nowych
sprawnoci) starzenie i rozpad
- inteligencja skrystalizowana wzgldnie stay
poziom, niewielka tendencja wzrostowa
- strategie poznania wikszy udzia operacji
kontekstualno-dialektycznych w rozwizywaniu
problemw
- aktywno poznawcza ukierunkowana na
integracje logiczno-rozumowej sfery poznania z
intuicyjno-emocjonaln
- wnioskowanie pragmatyczne oparte na
dowiadczeniu i oglnej wiedzy o wiecie, brak
zmian jakociowych (tylko gdy pami
nadmiernie obciona)
- modyfikatory sprawnoci intelektualnej: poziom
wyksztacenia, rodzaj rozwizywanych
problemw, typ osobowoci, poziom aspiracji,
rodzaj celw yciowych i charakter codziennej
aktywnoci
- strukturalny regres inteligencji obnianie si
inteligencji skrystalizowanej, zwizane ze
spadkiem inteligencji pynnej
- znaczne zindywidualizowanie przebiegu zmian w sferze procesw poznawczych (nawet w
grupie osb sdziwych)
Sfera szeroko rozumianej osobowoci, wraz z emocjami i deniami
Cechy osobowoci
- wrodzone cechy raczej stabilne
- ale: Jung z wiekiem introwertyzacja
osobowoci; czynnik kulturowy wpywa na
oglny nastrj i intensywno przey
emocjonalnych; jedne cechy umacniaj si
z wiekiem, inne sabn
- gwne determinanty: wrodzone
predyspozycje + aktualny i dawny kontekst
ycia
Struktura Ja (obraz wasnej osoby i
- tendencja do przeceniania pozytywnych
samoocena)
zmian w sobie
- czstsze przekonanie o zmiennoci
czowieka w biegu ycia
- czciej eksponowane cechy zwizane z
penionymi rolami i sfer moralnoci (ju
nie sprawnociowe)
Sfera intelektualna

94

Emocje, stres i sposoby sobie z nim

radzenia

- czsto pojawiaj si wartoci ostateczne

- najstarsza grupa wiekowa samoocena
nisza od pozostaych, ale nie od
adolescentw
- samoocena osb starszych jest labilna
(zaley od porwna spoecznych
pozytywne j podnosz)
- podstawowa wraliwo i wzorzec
reagowania w zasadzie bez zmian
- stabilizacja wzorca emocjonalnego od
okresu redniej dorosoci
- pewne zmiany w zakresie znaku emocji
- intensywno emocji spada
- w Polsce efekt kulturowy: skonno do
przeceniania negatywnych stanw
emocjonalnych
- w badaniach czsto ch
zaprezentowania si w lepszym wietle
- z wiekiem skonno do gniewu, smutku i
lku sabnie u kobiet (u mczyzn bez
rnicy), ale nie ma to zwizku z wzrostem
poczucia szczcia
- inne rda pozytywnych emocji ni u
osb modszych (sukcesy bliskich,
spokojne i beztroskie oddawanie si
ulubionym zajciom, kontakt z przyrod,
dobra kondycja, sam fakt ycia, )
- zoono i niejednorodno przey
emocjonalnych przy gbi i wyrazistoci
- Baltes teorie selektywnoci i
optymalizacji: gbokie zaangaowanie,
emocje sodko-gorzkie przejaw
ostatecznego, kompensacyjnego
samonagradzania
- Labouvie-Vief zoono stanw
emocjonalnych -> interakcja sfery
poznawczej i emocjonalnej i ich integracja
- liczba stresogennych dowiadcze nie
zwiksza si, ale wzrasta sia
przeywanego stresu i duej si on
utrzymuje
- stres epizodyczny w staroci zamienia si
w chroniczny
- specyficzne strategie radzenia sobie ze
stresem: unikanie sytuacji trudnych,
strategie negocjacyjne i interpretacyjne
oparte na pozytywnych iluzjach (pomaga
mylenie paradoksalno-dialektyczne)
- rnicowanie mechanizmw obronnych
przez wiadomo o kontrol emocjonaln
95

System potrzeb i postaw

Cele i zadania yciowe

(instrumentalna i spoeczna zmienia si w

wewntrzn, osobist)
- mechanizm kontroli sytuacja bieca i
wspomnieniowa
- depresja rda: bezczynno,
samotno, brak celu yciowego,
osabienie ukadu serotoninergicznego
- u osb starszych nasilenie potrzeby
ulegoci i poniania siebie (nieco wiksze
u mczyzn) u kobiet wzrost potrzeby
autonomii
- nasilenie postawy ulegoci przejaw
instynktu samozachowawczego
- wzrost egocentryzmu
- nowe wyczucie moralne przejawiajce
si w pokorze i bezinteresownoci,
wynikajce gwnie z pogbionej
religijnoci
- przesunicie priorytetw yciowych
Intelektualizacja de zmiana
celw zwizanych z potrzebami
witalnymi, praktycznymi i
ekspansji Ja na cele duchowe i
religijne (rdo poczucia sensu)
Reorientacja temporalna
nastawienie prospektywne na
retrospektywne lub prezentatywne
(potrzeba bilansu)
- poczucie samospenienia
przewiadczenie, e ycie jako cao byo
wartociowe, najwaniejsze cele zostay
osignite
- cele yciowe, kierunek rozwoju
osobistego oraz puap, do jakiego czowiek
dochodzi na ostatnim etapie ycia zale
od: wczeniejszego sposobu ycia, rodzaju
realizowanych celw, efektywnoci
rozwizywania kryzysw, refleksyjnoci i
wraliwoci duchowej

Mdro
= sztuka dobrego ycia
Charakterystyczna cecha staroci
Szerokie spektrum wspokrelajcych j czynnikw (waciwoci systemu poznawczego,
cechy osobowoci zwizane z poznaniem, panowanie nad wasn perspektyw biograficzn,
Poziom zaleny od synergii dyspozycji czstkowych
Rozwija si przez cae ycie, poziom szczytowy (6 i 7 dekada ycia)
Warunkiem zdobywanie jej we wczeniejszych okresach nie wiek
Zachowaniu mdroci sprzyjaj: zdrowie, brak patologicznych zmian osobowociowych,
interaktywny styl ycia, refleksyjne usposobienie
96

 Mdro transcendentna archetypowa, charakterystyczny dla czowieka najstarszego

Mdro duchowa (transcendentna) caociowe ustosunkowanie si do wiata, odwrcenie
si od wiata materialnego i spoecznego, daje gbokie poczucie sensu ycia i wewntrzny
spokj, wymaga spenienia dodatkowych warunkw (zwaszcza woli rozwoju)
Staro stwarza najdogodniejsze warunki dla rozwinicia mdroci:
a) Bogactwo dowiadcze
b) Wycofanie z aktywnego ycia bez poczucia alu
c) Prosty styl ycia
d) Spadek energii yciowej sprzyja refleksji i kontemplacji
Mdro pragmatyczna ukierunkowanie uwagi na zewntrz, daje poczucie bezpieczestwa
i pewno siebie, osobiste ustosunkowanie do wiata, naturalna konsekwencja
dowiadczenia yciowego
Jako ycia
Na og deklarowana na do wysokim poziomie
rdo poczucia wysokiego poziomu jakoci ycia: dobre relacje z innymi, serdeczne wizi,
poczucie sensu ycia, kontakty z przyjacimi
Wyznaczniki dobrej jakoci ycia: przyjemne spdzanie czasu, praktyki religijne i
subiektywnie odczuwane zdrowie
Ocena aktualnej sytuacji yciowej = ocena przeszoci + poziom rozwoju osobowego +
cechy osobowoci (regulatory posiadanych zasobw)
O poczuciu jakoci ycia ostatecznie decyduje mdro czowieka
Wysoki poziom jakoci ycia: osoby sumienne, ekstrawertyczne, o umiarkowanym
neurotyzmie
Umieranie
mier jako najpotniejsze rdo motywacji
Lk przed mierci motor poszukiwania sensu ycia
Kuebler-Ross: mier jako przerwanie ycia (problem) i mier jako naturalny kres
ycia w wyniku starzenia si (proces stanowicy integraln cz cylku rozwoju)
Zainteresowanie mierci wyrniki fazy preterminalnej
Lk przed mierci: u ludzi starszych nie tak silny jak u modych, ale nie zanika zupenie;
due znaczenie obawy przed kar, lku przechodzenia przez prg mierci i zwizanego z
nim cierpienia, upokorzenia i utraty tosamoci (ycie po yciu i al za wiatem nie takie
istotne); mniej boj si osoby zdecydowanie religijne i niewierzce najbardziej osoby
sabej wiary; sabszy u osb, ktre pomylnie zrealizoway zadania yciowe, czuj si
spenione i maj poczucie sensu ycia
Powrt do przeszoci: rewizja i ocena caego ycia; odnajdywanie sensu przey i ich
reinterpretacja uwalnia od alu, poczucia winy i lku; Butler hipoteza uaktywnienia si
pamici sensorycznej by uciec pod myli zwizanych z teraniejszoci
Podobne reakcje na mier vs. schematy mierci ksztatowane pod wpywem kultury,
tradycji i osobistego systemu wartoci
Predykatory rychej mierci (przejawy utraty woli ycia)
Sfera biologiczna problemy z oddychaniem i poykaniem, nudnoci, brak
aknienia, sucho ust, bezsenno, obstrukcja, diureza i obnienie wraliwoci na
bl
Sfera psychiczna znaczne obnienie funkcji poznawczych i motorycznych,
spoeczna obojtno, wzrost wraliwoci emocjonalnej
Nie ma jednej uniwersalnej teorii wyjaniajcej zmiany rozwojowe sfery psychicznej w pnej
97

dorosoci. Wiodce teorie:

a) Teoria selektywnej optymalizacji gwnie zmiany w sferze poznawczej i psychospoecznej
b) Teoria kontynuacji gwnie cechy osobowoci i styl funkcjonowania
c) Teorie dynamiki biegu ycia dialektyczny i kontekstowy charakter rozwoju
d) Teorie egologiczne rozwj ego
Do obejrzenia: tabelka na str. 348-349
SOWNICZEK :P
Podwjne starzenie si spoeczestw nie tylko wzrost liczby osb powyej 60 r.., ale rwnie
bardzo starych (>75 lat)
Agerazja osoby starsze metrykalnie o kondycji i wygldzie ludzi modych
Progeria patologicznie szybkie starzenie si
Senescencja stan wyczerpania, starzenia si komrek; w najmniejszym stopniu dotyczy ukadu
nerwowego
Histereza odwodnienie koloidu tkankowego
Efekt generacyjny (birth kohort effect) specyficzne dla danego pokolenia dowiadczenie,
okrelone przez warunki spoeczno-kulturowe, charakterystyczne dla danego okresu historycznego
Geotranscendencja przekierowanie wiatopogldu od materialistycznego i racjonalistycznego do
kosmicznego i transcendentalnego
Ageizm dyskryminacja ze wzgldu na wiek

Rozdzia 14 - PRAWIDOWOCI ROZWOJU SFERY METAPOZNAWCZEJ

W TEORII I PRAKTYCE NAUCZANIA
(Maria Ledziska i Ewa Czerniawska)
- podstaw samodzielnego uczenia si s wiedza i umiejtnoci metapoznawcze
- gwnym zadaniem szkolnictwa jest nauka samodzielnego uczenia
1. Zmiany w wiecie, zmiany w nauczaniu:
- dawniejsza koncepcja to nauczanie przygotowawcze (Wodarski i Hankaa, 2004), czyli
przekazywanie uczniom treci niezbdnych i wystarczajcych do dorosego ycia - jest to raczej
utopia ni realna, dajca si zrealizowa strategia
- zmiany w XX i XXI wieku s tak gwatowne i wielokierunkowe, e przeksztacaj ycia caych
spoeczestw (przede wszystkim rozwj technologii i technologii informacyjnej)
- jest to przyczyn globalizacji- zjawisko zoone z nurtw lub cieek, w tym psychologowie s
zainteresowani jej aspektem kulturowym i informacyjnym
- globalizacja zmienia wiedz o wiecie, co wg Feynmana jest jednym z 3 ogniw nauki
- problemem jest okrelenie roli i zada szkoy wobec takich zmian
aktualnie gwnym celem nauczania jest: formowanie podstaw wiedzy u uczniw oraz
wyksztacenie cennej umiejtnoci samodzielnego uczenia si (poszukiwanie rde danych,
selekcjonowanie informacji, integracja ich w wiksz cao, czenie ich z ju posiadan
wiedz)
2. Psychologia poznawcza jako kontekst analiz:
- Neisser zdefiniowa psychologi poznawcz jako zajmujc si nabywaniem,
98

strukturalizowaniem, przechowywaniem i wykorzystywaniem wiedzy

- szerokie rozumienie procesw poznawczych: aby zrozumie zachowanie czowieka naley pozna
sposb w jaki on odbiera i rozszyfrowuje wiat
- wskie rozumienie procesw poznawczych: interpretacja nowych danych, czyli porwnanie ich z
ju posiadanymi, nadawanie im nowej postaci, aktywno angaujca uwag, pami, mylenie i
samokontrol
3. Uczenie si w ujciu poznawczym:
- Perspektywy analizy w podejciu kompleksowym/holistycznym:
1. Perspektywa konstruowania wiedzy (stopniowe tworzenie fundamentw uczniowskiej wiedzy)
2. Perspektywa strategiczna (wykorzystywanie poznanych strategii poznawczych, pamiciowych
oraz metapoznawczych)
3. Perspektywa motywacyjno- emocjonalna (motywacja decyduje o mobilizacji i wywiera znaczny
wpyw na cele i ich realizacj)
4. Perspektywa rozwojowa (uczenie si to przewanie nie jednorazowy akt, ma swoje miejsce w
czasie, etapy i dynamik)
5. Perspektywa kontekstu (uczenie si przebiega w okrelonych warunkach, zgodnie z planem)
6. Perspektywa interakcyjna (parametry otoczenia spoecznego i jednostki pozostaj w interakcji)
- istot uczenia si pozostaje coraz lepsze orientowanie si, rozumienie siebie i wiata oraz midzy
nimi zwizkw; zakada ona przechowywanie okrelonej wiedzy w pamici w postaci schematw
poznawczych, okrelanych np. jako skrypty, ramy i plany (Miller 2003;Chlewiski 2007)
- schematy wpywaj na percepcj(umoliwiaj tworzenie trafnego spostrzeenia, rozumienie
odbieranego przekazu), komunikacj midzyludzk, pami, rozwizywanie problemw, uczenie
si; peni wan rol we wszystkich procesach rozumowania (nieraz zrozumienie problemu
traktujemy jako rozwizanie go)
- mwi si o uczeniu jako o rozwoju schematw i w lad za tym o:
Uczeniu si przyrostowym, czyli uczeniu si faktw
Ewolucji schematw ku lepszej synchronizacji z dowiadczeniem
Tworzeniu nowych schematw (generowanie wzorca- tworzenie schematu przez kopiowanie
istniejcego i wprowadzenie modyfikacji lub indukcja schematw- uczenie si przez styczno)
- uczenie si (nabywanie nowej wiedzy i skutecznych strategii dostpu do niej i wykorzystania)
wymaga aktywnoci nauczyciela
- wspczesna psychologia poznania mwi, e nauczyciel powinien wspomaga: a)tworzenie i
stosowanie strategii uczenia si, b)ksztatowanie umiejtnoci metapoznawczych
4. Metapoznanie:
- termin oznacza analizowanie wasnych procesw poznawczych i wykorzystywanie efektw
analiz do zwikszania skutecznoci dziaania
- bardziej oglnie to indywidualna umiejtno kierowania aktywnoci poznawcz
- rozrniamy wiedz metapoznawcz (indywidualne koncepcje Ja, znajomo zada i
schematw poznawczych i pamiciowych) i umiejtnoci metapoznawcze (strategie i ich
wykorzystywanie, monitorowanie i ocenianie dziaania), co nawizuje do wiedzy proceduralnej i
deklaratywnej (Ncka, Orzechowski, Szymura 2006)
- jednak do tego podziau dodano 3 kategori: dowiadczenie metapoznawcze (subiektywne
odczucia wzgldem znajomoci materiau, trudnoci w opanowaniu, czasu potrzebnego na
opanowanie go, oszacowanie nakadu pracy itp.), zatem na meta poznanie skadaj si wiedza,
umiejtnoci (odnosz si do monitorowania procesw poznawczych) i dowiadczenia (zwizane z
kontrol)
- metapoznaniem mona te okreli te przejawy mylenia u dzieci, np. wiem e wiem i wiem
99

co wiem (Jagodziska 2008)

- wraliwo metapamiciowa- wiadomo faktu, e wykonywanie konkretnych czynnoci sprzyja
zapamitywaniu
- istnieje wiele teorii na temat jak metapoznanie czy si ze sfer poznawcz, np. mwica, e brak
wiedzy z konkretnego dziau uniemoliwia bd utrudnia kontrol nad wasnym uczeniem si
- kompetencje metapoznawcze wymagaj zaangaowania operacji umysowych (analiza, synteza,
uoglnienie, abstrahowanie, decentracja)
- Sternberg: triarchiczna teoria inteligencji (majca zwizek -ze wiatem wewntrznym,
-dowiadczeniem, -wiatem zewntrznym)~zwizek inteligencji z metapoznaniem
- w tym wymiarze Inteligencja to rne procesy przetwarzania informacji, planowanie, kontrola,
monitorowanie, ocena procesw ~~ metapoznanie jest czci inteligencji
- kontrola psychologiczna- wziej: obecno procesw organizujcych inne czynnoci umysowe;
szerzej: sposb zachowania umoliwiajcy wywieranie wpywu na bieg zdarze
- problem z kontrol stanowi nadprodukcja informacji okrelana jako paradoks dostpnoci, np.:
Powstawanie nowych specjalnoci (poczucie nienadania za nauk)
Zwikszenie objtoci treci programowych, co prowadzi do ustalania minimum programowego
Przeraajco duo podrcznikw obowizkowych i uzupeniajcych
Nadmierne korzystanie przez uczniw z Internetu
- tu byo adne zdanie to macie;) Sprawowanie kontroli nad sob i otoczeniem wyrnia jednostk,
czynic j aktorem w rodowisku ycia
- kontrola behawioralna to kierowanie wydarzeniami za pomoc wasnych, intencjonalnych
dziaa, poprzedzonych okreleniem sobie celu
- kontrola poznawcza to rozumienie zjawisk i przewidywanie ich nastpstw (interpretacja i
predykcja)
- wzajemna zaleno: kontrola poznawcza stanowi istotny ale niewystarczajcy warunek
skutecznej kontroli behawioralnej, ale sprawowanie kontroli behawioralnej moe zwiksza
kontrol poznawcz
- mechanizm natomiast kontroli umysowej nie zosta do koca rozszyfrowany (Wegner, Wenzlaff
1996)
- osabienie kontroli moe wystpi przy obcieniu poznawczym, emocjonalnym lub presj czasu
- metapoznanie jest kluczowe do prawidowego funkcjonowania i rozwoju jednostki
- Wane kwestie metapoznania:
wiadomo rnic midzy informacj a wiedz (wiedza tworzy si na pdst informacji)
Znajomo narzdzi i procedur do wyszukiwania danych, zarzdzania nimi i procesami ich
tworzenia
5. Metapoznanie w praktyce nauczania:
- psychologia poznawcza mwi e najwaniejsze zasady nauczania to:
koncentracja na procesach uczenia si i mylenia uczniw
stopniowe przekazywanie uczniowi kontroli nad uczeniem si
Umiejscowione nauczanie umiejtnoci uczenia si i mylenia (nauczyciel musi nie tylko
przekazywa wiedz ze swojego zakresu ale te to jak w niej rozumowa, wnioskowa,
myle)
Diagnozowanie strategii uczenia si, mylenia i regulacji oraz poj na pocztku kadego etapu
nauczania
Uwzgldnianie stylw uczenia si i wczeniejsz wiedz uczniw, BO uczcy si lubi si
uczy inaczej :P
Wzbudzanie konstruktywnych tar czyli brak idealnej harmonii w stosowaniu si do ram
nauczania i sposobw uczenia si (nauczyciel powinien i za uczniami i stymulowa ich do
dziaa, w ktre on te musi by zaangaowany)
100

 Ksztatowanie aktywnoci poznawczej, afektywnej i regulacyjnej musi by spjne i

zsynchronizowane
Jawne ukazywanie uczniom strategii poznawczych i regulacyjnych
Stymulacja uczniw do stosowania konkretnych strategii uczenia si i mylenia
Tworzenie okazji do stosowania strategii uczenia si i mylenia
Rozwijanie umysowego modelu uczenia si (np. transfer strategii na rne aktywnoci)
- nauczyciel, jeli chce stosowa si do tych zasad, musi zna take kolejno ich wprowadzania
- Alexander(1995) wyrznia 3 etapy uczenia si: aklimatyzacj (uboga i fragmentaryczna
wiedza), kompetencj (uczenie si podporzdkowane szerszym celom przedmiotowym) i
biego (pozycja eksperta w danej dziedzinie)
- Alexander(1995): na 1 etapie podejmowane s mae prby samoregulacji; zdobycie pewnej
kompetencji umoliwia efektywn samoregulacj

Rozdzia 15 - PRAKTYCZNE IMPLIKACJE WIEDZY O ROZWOJU

SPOECZNO-MORALNYM
(Adam Niemczyski)
1. Uyteczno wiedzy o rozwoju spoeczno-moralnym:
- przede wszystkim jest ona inspiracj do rozwoju
- Bient: koncepcja wieku umysowego, ktry nie pokrywa si z wiekiem rzeczywistym (nic wicej
o tym nie ma)
- wiedza taka moe pomc w profilaktyce
- wikszo pedagogw myli ze profilaktyka to tylko eliminacja negatywnych stanw rzeczy i
postaci rozwoju aspoecznego i antyspoecznego (z przypisaniem odpowiedzialnoci za taki stan
rodzinie, rwienikom, zaburzeniom neurologicznym itp., ale nie szkole!)
2. Wiedza wynikajca z bada nad rozwojem spoeczno-moralnym:
- wyrnia si 3 pdst nurty bada: natywistyczny, empirystyczny i poznawczy
NATYWIZM
- Erikson: na podstawie yciorysw znanych osb (Luter, Ghandi, Jefferson) wysnu teori jako e
wszystkie funkcje psychospoeczne ksztatuj si w penym cyklu ycia czowieka; kada funkcja
ego wpywa na przeywanie wiata pod ktem zaspokojenia id w dopuszczalnych przez superego
formach aktywnoci
Pierwsza psychospoeczna funkcja ego rozwija si w okresie niemowlcym(kryzys poczucia
bezpieczestwa); okres krytyczny w ksztatowaniu si poczucia zaufania do wiata
Prawidowe rozwizanie kryzysu to poczenie poczucia ufnoci z poczuciem wyczulenia i
zdolnoci do rozpoznawania niebezpiecznych zdarze
Drugie stadium to wyksztacenie si poczucia autonomii z poczuciem zalenoci
Trzecie to wyksztacenie poczucia inicjatywy i poczucia winy
Czwarte to wyksztacenie poczucia przedsibiorczoci i wyszej wartoci
Stadium pite to tworzenie si tosamoci przypadajce na okres adolescencji (przerzucenie
aktywnoci interpersonalnej z rodzicw na znajomych, nowe mioci, zmiana perspektywy
czasu- przyszo dominuje nad teraniejszoci)
Moe to powodowa poczenie modzieczego idealizmu z megalomani, co daje niesamowite
poczucie mocy sprawczej, ch zmiany wiata na lepszy
Patrzenie w przyszo ma charakter hipotetyczno-dedukcyjny
101

 Otoczenie spoeczno-kulturowe oddziauje na tak jednostk kac jej odpowiedzie sobie na

wane pytania, aby moga osign tosamo przez przyjcie okrelonych rl spoecznych i
wejcie w pewien system wartoci
- Erikson wprost mwi o teorii epigenezy, czyli cay rozwj aparatu psychicznego rozwija si w
toku procesu epigenetycznego (pierwotnie niezrnicowana cao, w okrelonym przez
epigenetyczny zegar czasie kada z jej czci wyania si i dojrzewa reagujc na dziaanie
otoczenia)
EMPIRYZM I MORALNY HEDONIZM
- system norm spoecznych ley u podstawy funkcjonowania kadego czowieka, przez
okolicznoci wzmocnie (rozumiane nie jako okolicznoci jakiego przypadku, ktry powoduje
wzmocnienie, ale jako wspwystpowania zdarze w ogle aby zwizek midzy nimi wystpi i
albo uleg wzmocnieniu albo osabieniu)
- asocjacja(ten zwizek midzy wydarzeniami) powstaje w efekcie dowiadczenia, jest nabyta
- wrodzona jest tylko zdolno do uczenia si asocjacji i ograniczenia w reagowaniu na nie
- asocjacje powstajce midzy zdarzeniami i konsekwencjami, wraeniami i bodcami itp. Mog
sabn lub umacnia si zalenie od tego czy zaspokajaj potrzeby czy je frustruj, taka forma
nauki moe trwa cae ycie
- epikurejska zasada maksymalizacji przyjemnoci i minimalizacji przykroci wie si z
hedonizmem moralnym (co wcale nie odnosi si do egoizmu), ktry w otoczeniu spoecznym
prowadzi do zachowa prospoecznych, poniewa to otoczenie jest w tym wypadku rdem
przyjemnoi
- wie si to cile z empiryzmem, gdy obie teorie mwi o wszelkim rozwoju w toku nabywania
indywidualnego dowiadczenia i uczenia si prawidowoci wiata
- wynika te z tego e funkcjonowanie spoeczestwa zaley od dostosowania si zachowa
jednostkowych do biegu ycia spoecznego, ergo minimalizowania przykroci, maksymalizacji
przyjemnoci
- zasad hedonizmu jest zrwnowaenie ycia umysowego, biologicznego, spoecznego i
duchowego
- tak wic empiryzm w ujciu behawioralnym wie si z konsekwencjonalizmem moralnego
hedonizmu (istot moralnoci spoecznej stanowi maksymalizacja przyjemnoci i minimalizacja
przykroci doznawanych w zwizku z otoczeniem spoecznym)
3. Psychologia poznawczo-rozwojowa i jej intencjonalizm moralny
- charakter spoeczno-moralny rozwija si w procesie planu epigenetycznego- adne inne rda
- jednak dla realizacji tego planu potrzebne jest rodowisko, cho nie moe tego planu zmieni
- wane s tu kwestie praktyczne, np. jak zapobiega spoecznemu wykolejeniu i przestpczoci
modziey , a nie opowiedzenie si po stronie empirystw czy psychologw poznawczych
- chodzi o to aby dysponowa ca nagromadzon wiedz i skorzysta z rnych bada, koncepcji i
teorii spoeczno-moralnego rozwoju czowieka
- celem prewencji jest bowiem okreslenie czy przeciwdziaamy, ograniczamy i eliminujemy
zachowania a- i antyspoeczne dzieci i modziey, czy skupiamy si na stymulowaniu i promowaniu
rozwoju wraliwoci spoecznej, motywacji altruistycznej i postpowania prospoecznego (co dla
mnie jest do naiwne)
-trzeci nurt bada (oprcz natywizmu i empiryzmu) pochodzi od bada Piageta nad rozwojem ocen
moralnych u dzieci wzbogaconych przez Kohlberga badaniem rozwoju sdw i rozumowania
spoeczno-moralnego; jest to psychologia poznawczo-rozwojowa
- skupia si ona na badaniu umysu dziecka w rnych stadiach rozwojowych
- kolejne postacie zmiany aktywnoci umysowej dziecka to kolejne stadia rozwojowe, czego
zewntrznym aspektem jest asymilacja i akomodacja skadajce si na adaptacj, ktr Piaget
pojmuje jako inteligencj
102

- asymilacja polega na wczaniu oddziaywa wiata to istniejcego ju schematu organizacji, a

akomodacja na modyfikowaniu tego schematu w celu poznania wiata
- w badaniach Piageta dzieci w okresie heteronomii moralnej skupiaj si na rodowiskowych
nastpstwach wydarze i ich adekwatnoci do obowizujcej normy z pominiciem intencji (gorzej
robi chopiec mwic e pies jest duy jak krowa ni dziewczynka mwica e kot stuk wazon a
nie ona)
- Piaget nazywa to realizmem mylenia spoeczno- moralnego
- moralno autonomiczna powstaje gdy pojawia si intencjonalizm, czyli przewiadczenie e ocena
moralna ma dotyczy intencji sprawcy jakiego czynu
- Kohlberg nawizujc do stadiw rozwojowych Piageta wskaza na hierarchiczno-integracyjn
nautr szeciu stadiw:
Pierwszy to egocentryzm i unikanie kary (u Piageta heteronomia moralna), wiat moralny jest
zorganizowany przez autorytety wymagajce bezwzgldnego posuszestwa
W drugim stadium dominuje indywidualizm i waloryzowanie rwnoci w stosunkach
spoecznych
W trzecim stadium wane s zwizki interpersonalne i role spoeczne oraz uznawane
odpowiednio do roli regulacje
Czwarte stadium jest zorientowane na regulacj przez spoeczny system normatywny, ktry
okrela stosunki interpersonalne
Pite stadium (postkonwencjonalne) umoliwia krytyk kadego spoecznego systemu
normatywnego i akceptacj jeli system jest otwarty na zmiany oraz kierowanie si naturalnymi
prawami czowieka i uniwersalnymi wartociami
W stadium szstym zawiera si wszystkie poprzednie 5 stadiw, ale wykracza ono poza nie i
pozawala uwolni si od wszystkich narzuconych przez instytucje spoeczne regulacji ycia i
stworzy wasny moralny punkt widzenia, bardzo wana jest tu sprawiedliwo
- Kohlberg opierajc si na twierdzeniu Piageta o odwracalnoci operacji umysowych, sformuowa
procedur moralnej linii melodycznej, polegajcej na sprawdzeniu czy rozwizanie (melodia)
zawiera wszystkie dostpne i uzasadnione roszczenia stron biorcych udzia w problemie
- przykad: Heinz, m umierajcej na raka kobiety, straci ju wszystkie pienidze i nie ma za co
kupi leku ktry moe jej pomc. Zastanawia si czy ukra lekarstwo farmaceucie, ktry je
wyprodukowa (i nie chce ani go sprzeda na raty ani obniy ceny). Test odwracalnoci roszcze
polega tu na postawieniu kadej osoby na pozycji innej uczestniczcej w sprawie sprawdzeniu jakie
rozwizanie wybierze. W tym wypadku pozytywne test odwracalnoci przechodzi co takiego:
Heinz kradnie lek aby ratowa ycie ony(podstawowe prawo) i odpowiada za swj czyn siedzc w
wizieniu(zadouczynienie farmaceucie) i kady jest zadowolony.
4. Strategia stosowania wiedzy o rozwoju spoeczno-moralnym
- aby dziaa profesjonalnie jako psycholog naley (np. wanie przy problemach w szkolnictwie)
Okreli cel na drodze interakcji z klientem (przez 1.analiz potrzeb i 2.ustanowienie celu)
Dokona diagnozy/oceny aktualnego stanu (np. okrelenie istotnych ze wzgldu na cel
indywidualnych charakterystyk osb, grup, rozwiza organizacyjnych i sytuacji)
Skonstruowa interwencj i okreli metody jakimi odbiorcy i psychologowie maj si posuy
aby osign cele (fazy tego procesu to:
- sprecyzowanie natury interwencji i analiza wymaga jakim ma sprosta
- pokazanie kto zyska a kto straci na tej interwencji, jakie powinny by warunki dla osignicia celu
i ograniczenie tempa i gbokoci zmian aby opr i przeciwdziaanie byo do opanowania
- zrewidowanie i ewentualna modyfikacja planu interwencji )
Przeprowadzi interwencj zgodnie z jej projektem, rozkadajc kolejne jej czci w czasie i na
rne okolicznoci
Ostatnim elementem jest ewaluacja odpowiednioci midzy wykonaniem i osigniciem
103

ustalonych celw i projektem

- Jakub Koodziejczyk- standardy ewaluacji programw profilaktycznych:
Program profilaktyki powinien by tworzony na mocnych podstawach metodologicznych
Pozytywne efekty realizacji programu powinny by istotne statystycznie
Replikowanie programu w innych miejscach powinno prowadzi do ponownego uzyskania
pozytywnych wynikw
Pozytywne efekty programu powinny by widoczne po upywie roku od zakoczenia programu

Rozdzia 16 - ZARZDZANIE EDUKACJ WSPIERAJC ROZWJ

INDYWIDUALNY UCZNIW
(Jan uczyski)
- szkoa jest jedyn instytucj spoeczn ktra ma na celu edukowanie dzieci i modziey (YOU
DONT SAY?)
- problemy zreformowanej owiaty, niektre oczywicie:
Zwikszona liczba progw selekcyjnych przez wprowadzenie gimnazjum
Dopasowywanie nauczania do wymaga na egzaminach zewntrznych przez obaw o niskie
wyniki uczniw
Trudnoci wychowawcze
Zmniejszona dostpno zaj pozalekcyjnych itd..
1. Obszary edukacyjnego wspierania rozwoju
- pojcie kompetencji kluczowych zawarte w dokumencie Parlamentu europejskiego wyznacza
pola aktywnoci szkoy, na ktrych ma si rozgrywa wspieranie rozwoju:
Porozumiewanie si w jzyku ojczystym
Porozumiewanie si w jzykach obcych
Kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne
Kompetencje informatyczne
Umiejtno uczenia si
Kompetencje spoeczne i obywatelskie
Zdolno podejmowania inicjatywy i przedsibiorczo
wiadomo i ekspresja kulturowa
- wie si to cile z czterema prawami edukacji wg Delorsa(1996):
Uczenie si dla wiedzy
Uczenie si dla praktyki
Uczenie si ycia we wsplnocie
Uczenie si samego siebie
- Piaget podkrela rol wasnej aktywnoci dziecka w rozwoju struktur poznawczych a tym samym
inteligencji
- dlatego wane jest aby nauczyciele zwikszali moliwo uczenia si przez eksperymentowanie i
rozwizywanie problemw
- Rogoff (1995) trzy perspektywy w ktrych rozgrywa si rozwj jednostek w otoczeniu spoecznokulturowym, co wskazuje na istotn rol otoczenia kulturowo-spoecznego w szkolnictwie:
1) Aktywno jednostek uczestniczcych wraz z innymi w kulturowo zorganizowanym dziaaniu,
ktrej celem jest rozwinicie dojrzaych form uczestnictwa w tym dziaaniu przez mniej
dowiadczone osoby(praktykowanie)
104

2) proces komunikowania si i koordynacji wysikw podczas uczestnictwa w kulturowo istotnym

dziaaniu (ukierunkowane uczestnictwo)
3) Proces zmiany jaka zachodzi w rozwijajcej si osobie w wyniku jej zaangaowania w kulturowo
zorganizowane, wykonywane wsplnie z innymi praktyki (uczestniczce doskonalenie si)
- Rogoff (1990): praktyka jest szczeglnym rodzajem relacji midzy adeptem a jego mistrzem,
ktra wystpuje w wielu kulturach jako sposb przekazywania wiedzy i umiejtnoci wanych dla
funkcjonowania danej kultury (normalnie jak JediJ)
- inn tego form jest coaching, czyli indywidualne doskonalenie zwaszcza umiejtnoci
zawodowych
- Brown, Collins i Duguid (1989): wikszo wiedzy ludzie opanowuj podczas wykonywania
praktycznych czynnoci w yciu codziennym, a w szkole wiedza najczciej nabywana jest w
kontekcie czysto akademickim bez zwizku z dowiadczeniem, co nazywaj usytuowanym
poznaniem
- wzajemne nauczanie to metoda nauczania grupowego, w ktrym po kolei kady przyjmuje rol
lidera procesu i to pomaga przezwyciy czciowo sztuczno nauczania szkolnego i pozwala
wczy elementy pozaszkolnego dowiadczenia
- problem stanowi take edukacja moralna, poniewa szkoa staje przed dylematem indoktrynacjarelatywizm moralny
- nauczyciel powinien stosowa metod opisan przez Damona w 1988 roku wyjaniania
wartoci, czyli zachowanie neutralnoci aksjologicznej w pracy z uczniami i akceptowanie ich
wyborw z braku moliwoci okrelenia jednoznacznie ktre wartoci s dobre lub ze
- eksperymenty Kohlberga pokazay e szkoa w edukacji moralnej musi by jak najbardziej
demokratyczna zgodnie z koncepcj Deweya (1972), poniewa tylko demokracja przyczynia si do
stawiania pyta co z kolei przyczynia si do rozwoju mylenia
- relacje z nauczycielami przybieraj posta wertykalnych, tzn. uczniw nie cz z nimi adne
powizania emocjonalne takie jak z rodzin, co odgrywa du rol w rozwoju spoecznym,
poniewa daje okazj do obserwacji zachowa i zada ludzi dorosych innych ni rodzicielskie
- rwnie wane s dowiadczenia uczniw wynoszone z relacji rwieniczych, niezbdne do
treningu umiejtnoci interpersonalnych o charakterze rwnoci
- cztery podstawowe wymiary kultury szkoy opisane przez Anderson (1982):
Wymiar ekologiczny- rodowisko szkoy
Wymiar milleu zespou- wymiar skumulowanych cech zespou (nauczycieli i uczniw)
Wymiar systemu spoecznego instytucji:
Struktura organizacyjna instytucji- stawiane zadania
Sposoby komunikowania si- formalne i nieformalne
Procedury dziaania- pisemne i niepisane wzorce postpowania
Procesy podejmowania decyzji- zasady oceny i weryfikacji oraz wyboru rozwizania w
sytuacjach decyzyjnych
Wymiar systemu normatywnego:
Reguy postpowania- we wszelkich aspektach ycia w instytucji
Wartoci- wyznaczajce specyficzne cele instytucji
System znacze- tworzcy si w toku interakcji wewntrz grupy lub instytucji sposb
rozumienia wartoci i poj
- z innej strony relacji rwieniczych wg bada (Elliott 1991) co czwarte dziecko bierze udzia w
zncaniu si biernie albo czynnie
- kolejnym zjawiskiem osabiajcym skuteczno edukacyjnego wpywu szkoy na uczniw jest
dynamika rozwoju zespou (Elsner 2006) co przeszkadza w realizowaniu zada czysto
edukacyjnych

105

Faza rozwoju
zespou
Formowanie

Problemy uczestnikw

Zadania lidera

1. Jakie zadania mnie czekaj?

1.Umoliwienie zrozumienia celu i

zada uczestnikw.
2.Wyjanienie regu postpowania w
zespole.
3.Umoliwienie uczestnikom jak
najlepszego wzajemnego poznania
si.
1.Konsekwentne przestrzeganie
ogoszonych regu.

2. Wg jakich regu mam

postpowa?
3. Kim s inni czonkowie
zespou?
Szturmowanie

1.W jakim stopniu narzucone

reguy rzeczywicie
obowizuj?
2.Jakie korzyci odnios z
uczestnictwa w tym zespole?
3.Jak uzyska dobr pozycj w
strukturze nieformalnej
zespou?

Normowanie

Wykonanie

1.Jakie s oczekiwania innych

czonkw zespou?
2.Jak naley zachowywa si w
relacjach z innymi czonkami
zespou?
1.W jakim stopniu mog
decydowa o sposobie
wykonania zadania?
2.Czy wykonywanie zada
przyblia mnie do osignicia
wyznaczonych celw?
3.Czy relacje nawizywane w
trakcie wykonywania zada s
dla mnie wystarczajco
satysfakcjonujce?

2.Wskazywanie osobistych korzyci,

jakie uczestnicy mog wynie z
uczestnictwa w zespole.
3.Bezstronna pomoc w
rozwizywaniu konfliktw
pojawiajcych si w trakcie
konkurowania o pozycj w
strukturze nieformalnej.
1.Moniorowanie pojawiajcych si
w zespole spontanicznie
nieformalnych norm zachowania.
2.Przeciwdziaanie utrwalaniu si
norm sprzecznych z formalnymi
reguami grupowymi.
1.Zagwarantowanie uczestnikom
wystarczajcego stopnia autonomii
przy wykonywaniu zada.
2.Dostarczanie uczestnikom
poczucia sukcesu.
3.Dbanie o dobr atmosfer i
waciwe relacje interpersonalne w
zespole umoliwiajce czonkom
identyfikacj z nim.

- w obliczu globalizacji i zmian kulturowych naley przygotowywa dzieci do umiejtnego

adaptowania si do nowego rodowiska
- Kilpatrick (1921) opracowa metod projektu ktra jest szczeglnie przydatna w rozwoju
umiejtnoci i postaw przydatnych w nowoczesnym wiecie, polega ona na samodzielnym
wybraniu przez uczniw realizowanego tematu, nastpnie opracowaniu go i ocenie rezultatw, przy
czym dostpne tematu powinny angaowa wiedz z wielu dziedzin i mie charakter problemu
- zdolno do samopoznania rozwija si w dziecistwie wraz z opanowywaniem jzyka i rozwojem
struktur poznawczych (Kozielecki 1986); posiadanie adekwatnego wgldu we waciwoci
psychologiczne (w tym uczenie si) jest podstaw do podmiotowej kontroli wasnego rozwoju
- pocztkowo jednak samowiedza ma charakter odzwierciedlania tego co inni mwi o nas jako
wiedz wasn, i dopiero w okresie ksztatowania tosamoci zdobywamy umiejtno jej
106

generowania i prezentowania innym

- w wieku 6-11 dla dziecka najwikszym polem aktywnoci jest szkoa i nauka dlatego bardzo
wane jest aby niepowodzenia w tym zakresie nie przyczyniy si do zbytniej dezaprobaty ze strony
rodzicw i nauczycieli, poniewa moe to doprowadzi do problemw z uzyskaniem dojrzaej
tosamoci
- niezbdne jest aby zarzdzanie szkole umoliwiao odnoszenie sukcesw jak najwikszej liczbie
dzieci, gdy nastawienie na selekcj najlepszych zagraa rozwojowi osobowoci dzieci sabszych
- Obuchowski (1995): koncepcja sensu ycia ktra w dziecistwie realizuje si w poszukiwaniu
pozytywnego kontaktu emocjonalnego , stanowi gwn motywacj do dziaania; pniej realizuje
si poprzez identyfikacj z idolami, a nastpnie tworz si pierwsze, mao realistyczne cele yciowe
2. Zarzdzanie edukacyjne:
- psychologia rozwoju jest gwn dziedzin wiedzy, na ktrej powinna opiera si teoria i praktyka
zarzdzania edukacyjnego
- ten system cho jest powszechnie postulowany nie wystpuje jednak w peni w adnym systemie
edukacyjnym
- aby osign dobro edukacyjne (fajne haseko) naley zarzdza wszystkimi procesami
wystpujcymi wycznie w edukacji np.: planowanie pracy szkoy, organizacja warunkw do
osignicia celw przez dostarczanie potrzebnych do tego celu zasobw materialnych, wsppraca z
zewntrznymi organizacjami wspomagajcymi wychowanie uczniw, rozwj zawodowy
nauczycieli, przywdztwo edukacyjne, szkolna prewencja i profilaktyka spoeczna, budowanie
autonomii szkoy, rozwijanie jej wizerunku, zwikszanie rnorodnoci systemu edukacyjnego i
wiele innych

Rozdzia 17 PRAKTYCZNA WIEDZA O ROZWOJU YCIA RODZINNEGO

1. Rodzina definicje i waciwoci:
- podejcie badaczy struktur spoecznych maa, ale szczeglnie znaczca grupa
spoeczna, w ktrej zachodz bliskie i zoone interakcje midzy spokrewnionymi lub
spowinowaconymi jednostkami wchodzcymi w jej skad, pozwalajce na realizacj
wikszoci ich potrzeb (indywidualnych i spoecznych);
- podejcie socjologiczne silna, zorganizowana sie powiza midzy pozycjami
spoecznymi matki, ojca i dziecka, wobec ktrych kierowane s okrelone oczekiwania
spoeczestwa odnoszce si do sposobw postpowania;
- podejcie psychologiczne nacisk na spenianie przez rodzica funkcji poredniczenia
pomidzy potrzebami jej czonkw a oczekiwaniami szerszych systemw spoecznych
2. Cztery najwaniejsze cechy rodziny:
1. dugotrwao czonkowie rodziny pozostaj nimi nawet gdy wraz z osigniciem
dorosoci tworz nowe struktury spoeczne;
2. wielopokoleniowo w grupie rodzinnej znajduj si w tym samym czasie
jednostki reprezentujce rne generacje, ich role z biegiem lat ulegaj zmianie i/lub
odwrceniu;
3. powizania biologiczne zdolno do powoania do ycia nowych jednostek (proces
dziedziczenia cech genetycznych) oraz do kreowania nowych osobowoci w
toczcym si w rodzinie procesie socjalizacji
4. stosunki powinowactwa wynikaj z prawnego usankcjonowania zwizku
107

maeskiego lub uprawnie zwizanych z adopcj; rozbudowa rodziny; powstaje

grupa, ktra moe nabra cech klanu wsplnoty jednoczce si wok rodowodu,
historii, tradycji i podtrzymujcej wi, czasami o charakterze symbolicznym, z
licznymi pokoleniami poszczeglnych czonkw
5. spoeczna instytucja postrzega rodzin w kategoriach formalnych norm i funkcji
obowizujcych w danym systemie spoecznym
3. Podstawowe funkcje rodziny: prokreacyjna, socjalizacyjna i uczuciowa.
4. Teorie rozwoju rodziny (teorie rozwoju ontologicznego)
1. wczesne posugiway si metafor cyklu i analogi do biologicznych zmian
zachodzcych w cigu ycia organizmu - teoria rozwoju Duvall krytykowana przez
zaoenie sztywnych, z gry okrelonych stadiw rozwoju, ma elastyczno i
szczeglny nacisk na rodzicielstwo
2. koncepcja karier rodzinnych i subkarier na karier skadaj si wszystkie zdarzenia
i okresy midzy zdarzeniami, do jakich doszo w rodzinie (np. karier maeska,
rodzicielska, rodzestwa), pozostajce pod wpywem karier zewntrznych
(edukacyjnej, zawodowej); istot rozwoju jest proces, w ktrym biece etapy
wprawdzie pozostaj pod wpywem zdarze z przeszoci, ale brak skrajnie
okrelonego punktu kocowego poszczeglnych okresu; podobiestwo w sekwencji
zdarze w rodzinach stanowi efekt norm i spoecznych oczekiwa wynikajcych z
faktu, i w wikszoci rodzin yjcych w danych spoeczestwie ustalia si taka, a
nie inna sekwencja (np. urodzenie dziecka przed maestwem moe by ocenione
jako pozanormatywne nastpstwo zdarze, chyba, e norma ulegnie zmianie
ilociowej); krytyka ze wzgldu na skoncentrowanie si na jednostce, a nie na
grupie;
3. nowe koncepcje, analizujce rodzin z punktu widzenia historii zdarze, przyjmuj
ponisze zaoenia:
rozwj rodziny wyznaczany jest kulturowo systemy spoeczne okrelaj
normy zwizane z terminowoci i sekwencyjnoci zdarze w rodzinie,
ktre mog ulega zmianie; norma sekwencyjnoci zdarze oczekiwanie
spoeczne dotyczce kolejnoci realizacji zada rozwojowych lub porzdku
wystpowania okrelonych zdarze w toku rozwoju rodziny i jej czonkw;
norma terminowoci zdarze oczekiwanie spoeczne dotyczce terminu
realizacji okrelonego zadania rozwojowego lub wystpienia danego
zdarzenia w toku rozwoju rodziny i jej czonkw; Klein i White w kulturze
anglosaskiej silniej podtrzymywany jest porzdek zdarze ni kontrola
wystpienia w oczekiwanym terminie;
jeli rodzina, lub jeden z jej czonkw, znajduje si poza normatywnym
porzdkiem zdarze w rodzinie moe doj do zakce na ich drodze
yciowej utrudnia to synchronizacj z wymaganiami innych instytucji a w
rezultacie z negatywnymi konsekwencjami (np. brak odpowiedniego
wyksztacenia odracza znalezienie dobrej pracy, cia u nastolatek itd.)
czonkowie rodziny w jej ramach kreuj wewntrzne normy o
zrnicowanym charakterze mog mie charakter organizacyjny,
rozwojowy lub dotyczcy zasad w relacjach rodzinnych; Wewntrzne
Modele Robocze Opieki podobnie do poznawczych modeli przywizania,
bazuj na aktualnych dowiadczeniach zwizanych z okolicznociami, w
jakich dostarczana jest opieka; su do regulacji, interpretacji i
przewidywania zachowa myli i uczu w relacjach midzy zapewniajcym
opiek i j otrzymujcym;odzwierciedlaj nie tylko stan faktycznie ale take
wpywaj na jego zmian i mog by aktualizowane pod wpywem nowych
108

dowiadcze lub autorefleksji; angauj bardziej lub mniej wiadomie i z

rnym nateniem odrbne systemy pamiciowe: proceduralny,
semantyczny i epizodyczny; a take wiadcz o dziaaniu mechanizmw
obronnych, sucych do ochrony osoby dostarczajcej opieki przed
nadmiernym lkiem i psychologicznym cierpieniem; funkcj systemu opieki
jest zapewnienie potomstwu przetrwania a do czasu osignicia przez nie
dojrzaoci i podjcia reprodukcji, co moe by realizowane przez trzy cele:
zapewnianie dziecku bezpieczestwa,
trosk o jego szczcie i zadowolenie,
dziaanie na rzecz skutecznego i zadowalajcego radzenia sobie
dziecka w wiecie.
badacze wskazuj na znaczenie i konieczno tworzenia programw
poszerzajcych wiedz rodzicw nt. Prawidowoci rozwojowych i typowych
zachowa dzieci na rnych etapach rozwoju
rodzinne interakcje s przewidywalne i jednakowe w rodzinach, ze wzgldu
na istnienie instytucjonalnych norm i oczekiwa odnoszcych si rl
rodzinnych normy te dostarczaj kryteriw na podstawie ktrych
czonkowie rodziny mog konstruowa zasady specyficzne dla wasnej grupy
rodzinnej; badania wskazuj na negatywny wpyw braku lub nadmiaru
czuoci na rozwj dziecka; specyficzne wymagania stawiane wobec roli ojca
i matki obie role doceniane przez Fromma w jego koncepcji mioci
tworzenie takiego kontekstu, w ktrym dziecko dowiadczaoby obu
rodzajw mioci uznawa za niezbdne do penego uksztatowania si
osobowoci i sumienia dziecka; pozostawanie pod opiek jednego z rodzicw
stanowio dla niego rdo kopotw adaptacyjnych a nawet za ksztatowanie
si postaw antyspoecznych; wane rwnie s inne role spoeczne (babci,
teciowej, synowej, brata siostry itd., zwaszcza oczekiwania spoeczne
wobec dziadkw
przejcie z jednego stadium rodziny do drugiego jest przewidywane na
podstawie aktualnego stadium i czasu jego trwania stadium rodziny to taki
okres, w ktrym struktura i interakcje midzy rolami czonkw rodziny
wyranie odrniaj si jakociowo od poprzedzajcych i nastpujcych po
nim etapw ycia rodzinnego; istnieje wysoki stopie przewidywalnoci w
kwestii funkcjonowania rodzin yjcych w danej kulturze; przejcie z
jednego stadium do drugiego moe by dowiadczane jako punktualne (ontime) lub niepunktualne (off-time) w stosunku do oczekiwanego terminu
zdarze; koncepcja spoecznej punktualnoci odnosi si do czstoci,
czasu trwania i kolejnoci rl oraz do zwizanych z wiekiem oczekiwa i
przekona dotyczcych biegu ycia, charakterystycznych dla danego
spoeczestwa i spoecznego kontekstu; spnione lub punktualne zdarzenie
spoeczne/podjcie roli peni podstawow rol w yciu spoecznym i
indywidualnym rozwoju jednostki; spoeczny zegar zdarze przyswajany jest
kulturowo, tworzc w efekcie struktury umysowe; punktualno zdarzenia
chroni przez kryzysem; ksztatuje si rwnie struktura umysowa
pozwalajca oceni czy dane stadium jest punktualne i normatywne;
jednostki oraz rodziny odbiegaj od instytucjonalnych norm rodzinnych, aby
przystosowa swoje funkcjonowanie do innych instytucjonalnych norm,
zwizanych z ksztaceniem i prac zawodow; normy dotyczce
terminowoci i sekwencyjnoci wyznaczane w rodzinie nie wystpuj w
izolacji od innych spoecznych, religijnych lub wieckich instytucji
109

5. Przemiany w yciu rodziny na tle rozwoju jej czonkw

- teoria Duvall opisowa koncepcja rozwoju rodziny krytykowana, ale przydatna; zakada
osiem stadiw rodziny (w kadym z nich rodzice stanowi kluczow rol w odpowiednim
rozwoju dziecka i musz zapewnia mu odpowiednie warunki do tego):
1. pocztek trwa ok. 2 lat, gdy para maeska nie ma jeszcze dzieci
2. rodzina z maym dzieckiem trwa ok. 25. roku zgodnie z teori
Eriksona jest to czas budowania pierwszych wizi i ufnych relacji midzy
rodzicami a dzieckiem
3. rodzina z dziemi w wieku przedszkolnym trwa ponad 3 lata;
4. rodzina z dziemi w wieku szkolnym trwa ok. 7 lat;
5. rodzina z adolescentami trwa ok. 7 lat; okres najwikszej trudnoci dla
psychiki rodzicw;
6. okres, w ktrym dziecko staje si dorose i przygotowuje si do
usamodzielnienia si podejmujc kroki w kierunku rozpoczcia
niezalenego ycia
7. rodzice osigaj wiek redni, a ich dzieci odchodz z domu rodzinnego;
wg Eriksona moment, w ktrych rodzice musz podj zadanie
generatywnoci
8. czas starzenia si rodzicw odpowiednie przejcie tego procesu, jednym
ze sposobw na uniknicie kryzysw jest studiowanie na Uniwersytecie
Trzeciego Wieku :) niekiedy rodzic moe oczekiwa wsparcia od dziecka;
6. Natura zmian w rodzinie w cigu ycia:
wzrost liczby zwizkw nielubnych; wzrost rozwodw; rekonstrukcje rodzin;
ewolucja roli matek/ojcw
wydua si okres zalenoci materialnej i emocjonalnego dzieci od rodzicw
tendencja do skracania czasu socjalizacji dzieci
zmniejsza si integracja wsplnoty rodzinnej z bliszymi i dalszymi krewnymi
wyzwania wobec wychowywania potomstwa przez osoby o orientacji
homoseksualnej; dyskusja nad in vitro;
7. Edukacja seksualna w rodzinie trzy style:
1. oparty na otwartoci interakcji
2. oparty na otwartoci interakcji w ramach jednej pci
3. oparty na braku otwartoci interakcji

Rozdzia 18 WSPIERANIE MODZIEY W ZAKRESIE SAMOPOZNANIA,

PLANOWANIA WASNEGO YCIA ORAZ PODEJMOWANIA DECYZJI
DOTYCZCYCH WASNEJ PRZYSZOCI
1. Znaczenie samopoznania i samookrelenia dla rozwoju czowieka podkrelane jest przez
wielu autorw (Erikson dla procesu okreslenia przez modzie swojej tosamoci, jak
rwnie dla procesu poszukiwania swojego indywidualnego miejsca w spoeczestwie;
Piaget dla procesu okrelania swojej przyszoci i tworzenia projektu swojego ycia).
2. Samopoznanie w procesie ksztatowania si tosamoci modziey:
1. poczucie wasnej tosamoci wiadomo wasnej spjnoci w czasie i przestrzeni
110

w rnych okresach ycia, sytuacjach spoecznych i penionych rolach oraz

wiadomo wasnej odrbnoci, indywidualnoci i niepowtarzalnoci;
2. okrelanie wasnej tosamoci to typowy proces poznawczy podstaw tworz
informacje nt. Siebie nabyte poprzez dowiadczenia
3. w okresie dorastania ksztatuje si przede wszystkim samowiadomo
okrelanie wasnej tosamoci oraz ksztatowanie si autonomii; dominuj dziaania
wyznaczajce dalszy kierunek ycia; okrelane s cele i plany yciowe;
4. intensywny rozwj samowiedzy modziey moliwy m.in. dziki rozwojowi operacji
formalnych
5. gwnym rdem wiedzy s przede wszystkim wasne sdy; oceny wynikw
wasnych dziaa oraz procesy porwnywania interpersonalnego > samowiedza
peni funkcj poznawcz
3. Wrastanie w spoeczestwo dorosych a okrelanie siebie i swojej przyszoci przez
modzie wrastanie (Piaget) oznacza, e dorastajcy zaczyna uwaa si za osob
rwn dorosych i zaczyna poszukiwa swojego miejsca w spoeczestwie ludzi dorosych;
dwa aspekty:
1. oprcz uczu do ludzi, pojawiaj si uczucia zwizane z ideaami;
2. program ycia dorastajcego czowieka opiera si na okrelonej skali wartoci,
na ktrej umieszcza on pewne ideay i cele ponad innymi
> moliwe dziki rozwojowi osobowoci i okrelaniu swojej tosamoci;
znalezienie indywidualnego miejsca w spoeczestwie pomaga czowiekowi pokona
kryzys tosamoci okresu dorastania i sta si czowiekiem dorosym
4. Rozwj orientacji przyszociowej modziey a samopoznanie:
1. rozwj przyszociowej perspektywy czasowej - moliwe dopiero od okresu
mylenia formalnego 2. 14-16 l. Zdolno do prognozowania przyszoci i do realistycznej jej oceny
(czyli przewidywanie zdarze moliwych do osignicia itd.)
3. konieczno podejmowania wanych decyzji yciowych (ksztacenie, partner,
zawd itd.)
4. kluczowy warunek osignicia dorosoci przez czowieka
> przyszociowa perspektywa czasowa (PPC) zdolno czowieka do przenoszenia si w
mylach w przyszo, na rne odlegoci oraz do konstruowania w mylach przyszych
stanw rzeczy; subiektywna reprezentacja poznawcza iloci przyszego czasu wypenionego
zdarzeniami;
orientacja przyszociowa tendencja czowieka do kierowania swojej wiadomoci ku
przyszoci i wiadome tworzenie poznawczej reprezentacji antycypowanych przyszych
stanw rzeczy; wg Nurmi s to trzy procesy: motywacji, planowania i oceniania; (rys. 18.1
str. 409); podstawowymi elementami s cele i plany yciowe
indywidualne dowiadczenie oparte jest na dwch systemach wiedzy: wiedzy
spoecznej oraz wiedzy o sobie
rola samooceny i poczucia kontroli na formuowanie oczekiwa wobec przyszoci
5. Tworzenie koncepcji dotyczcej wasnego ycia oraz jego projektu:
- Czerwiska-Jasiewicz stworzya program bazujcy na tezach Piageta zwizanych z
programem yciowym w tworzonej przez modzie oglnej koncepcji dotyczcej
wasnego ycia daj si wyodrbni gwne elementy (rys. 18.2 str. 410):
1. system wartoci,
2. styl ycia,
3. cele yciowe,
4. plany yciowe i decyzje dotyczce przyszoci ;
na koncepcj t rzutuje przede wszystkim preferowany styl (model) ycia
111

6. Planowanie przez modzie w okresie dorastania wasnej przyszoci:

- wybr preferowanego stylu ycia (np. rodzinny, materialistyczny, prestiowy)
1. stawianie celw yciowych
2. formuowanie planw yciowych
3. podejmowanie decyzji yciowych
7. Style yciowe preferowane przez modzie:
1. indywidualny styl ycia posiada specyficzne waciwoci:
przejawia si on w zachowaniach wanych dla czowieka (np. praca, hobby)
skadaj si na nie tylko zachowania, ale rwnie ich motywacje (np. potrzeby,
wartoci, cele)
widoczny jest on take w stosunku czowieka do wiata
2. Mdrzycki styl ycia to wzgldnie staa proporcja i organizacja codziennych
czynnoci zorientowanych na teraniejszo i ukierunkowanych na przyszo, wraz
z ich motywacyjnym uwarunkowaniem oraz stosunkiem do wiata rzeczy
3. Jawowska czowiek preferujc okrelony styl ycia dokonuje rnych wanych
wyborw yciowych; styl ycia przejawia si w nastpujcych sferach:
1. w sferze wiatopogldu, celw i de yciowych oraz potrzeb i aspiracji
2. w sferze zachowa i czynnoci
3. w sferze przedmiotw, ktre czowiek tworzy, wybiera i przejmuje, uznajc
je za swoje najblisze rodowisko yciowe
4. Matusiewicz za kryterium klasyfikacji przyj wartoci moralne; wyrni 20
stylw ycia wg kryteriw centralnych wartoci, ktre im towarzysz
5. w okresie dorastania po raz pierwszy mamy do czynienia ze wiadomym
ksztatowaniem przez modzie indywidualnego stylu ucia, zarwno aktualnego
(realizowanego) jak i przyszego (preferowanego)'
8. Cele i plany yciowe modziey:
1. stanowi istotne wskaniki orientacji przyszociowej czowieka;
2. Nuttin - cel jest zmian w otoczeniu czowieka, do ktrej zmierza on przez dziaanie, jest
wyrazem poznawczego przepracowania potrzeb czowieka
3. Zaleski cel to poznawczo reprezentowany, moliwy do osignicia, przyszy stan
rzeczy, do ktrego czowiek dy przez dziaanie jest to konstrukt poznawczy;
4. plan (Miller, Galanter, Pribran) jest to proces, ktry umoliwia kontrolowanie
wykonywanych czynnoci i zada; czy on obraz z dziaaniem
5. Mdrzycki plan yciowy to wany cel gwny, powizany z wieloma celami
pomocniczymi (instrumentalnymi) oraz gwnymi zasadami operacjonalizacji tych
celw
6. Plany yciowe mona scharakteryzowa nastpujco:
dotycz spraw bardzo wanych dla podmiotu
s realizowane przez duszy czas
obejmuj du cz codziennej aktywnoci czowieka
oddaj jego potrzeby, wartoci i pogld na wiat;
7. Cele i plany yciowe posiadaj specyficzne cechy tj: konkretno, wano,
trudno, realistyczno, rozpito czasow.
8. Decyzja polega na wyborze jednego dziaania spord moliwych do wyboru
- dwie istotne decyzje dla modziey to wybr zawodu i partnera seksualnego
9. Decyzje w kontekcie teorii decyzji:
- ryzykowne sytuacje decyzyjne dzieli si na sytuacje ryzykowne zamknite
(niezbdne informacji o dziaaniach i wynikach) i otwarte (brak penych informacji o
dziaaniach i wynikach)
- w sytuacjach yciowych ludzie podejmuj acuch decyzji
112

- decyzje edukacyjne i zawodowe oraz te, dotyczce ycia osobistego nale do

decyzji ryzykownych otwartych
9. Opis przebiegu procesu planowania i realizowania dziaa przez czowieka w ujciu:
a) Mdrzyckiego:
1. planowanie dziaania wybr celu i jego operacjonalizacja przebiegaj
podobnie jak proces rozwizywania problemw decyzyjnych
2. czynnoci realizacyjne uporzdkowane i ukierunkowane na cel; cel
gwny skada si z podcelw;
3. ocena dziaania
b) Bross:
1. proces decyzyjny zaczyna si od analizu informacji na temat dziaa i
ich wynikw, ktre posiada decydent informacja to surowiec, z
ktrego powstaje decyzja
2. informacje te przechodz kolejno przez dwa wane systemy:
przewidywa oraz wartoci;
3. kolejnym etapem jest okrelenie tzw. kryterium decyzji, ktre stanowi
wynik porwnania uytecznoci wynikw dziaa i ich
prawdopodobiestwa
c) Kozielecki:
1. tworzenie reprezentacji zadania decyzyjnego na podstawie
dostpnych informacji
2. proces wartociowania (uytecznoci) wynikw dziaa
3. proces przewidywania wynikw dziaa
4. proces wyboru dziaania;
im bardziej zoona jest sytuacja decyzyjna, tym bardziej subiektywny charakter
ma decyzja
w miar wzrostu liczby rozwaanych moliwoci maleje liczba porwnawczych
ocen tych moliwoci regua dominacji (ju na pocztku decydent wyszukuje
najbardziej atrakcyjn wg siebie opcj i prbuje j uzasadni
10. Gwne kierunki oddziaywa psychologicznych w stosunku do modziey:
1. trening w samopoznaniu
2. uczenie rnych form zdobywania i przetwarzania informacji o szkoach,
studiach i zawodach
3. rozwijanie umiejtnoci konfrontowania wiedzy o studiach, szkoach i zawodach
z wiedz o sobie
4. trening decyzyjny (uczenie strategii decyzyjnych przebiegu procesu
decyzyjnego, prby podejmowania decyzji).
oddziaywania psychologiczne dziaania psychologw, ktrych celem jest pomaganie
czowiekowi w rozwizywaniu problemw zwizanych z jego rozwojem; s to dziaania
psychologw dotyczce wspierania modziey w samopoznaniu, planowaniu wasnego ycia i
podejmowaniu decyzji yciowych (gwnie edukacyjnych i zawodowych)
quasi-mityczny charakter aktywnoci kultur masowych w stosunku do odnoszenia si do wiata,
mityczna modalno mylenia np. fantasy, RPG, ruch odtwrstwa historycznego;
dowiadczanie specyficznie innej rzeczywistoci stanowi dla modych ludzi sposb na
przekraczanie zasad rzdzcych rzeczywistoci realn, kompensacj jej brakw; im wiksze
prawdopodobiestwo danego zaangaowania quasi-mitycznego do partycypacji w micie ywym,
w tym wikszym stopniu peni ono rol wspomagajc w procesie osigania dojrzaoci osobowej,
gotowoci do podjcia zada dorosoci, ksztatowania si obrazu dorosego JA i perspektywy
113

yciowej czowieka dorosego; im wiksz rol odgrywa dla uczestnika ludyczno (rozrywka,
relaks, przyjemno, zabawa) i dowiadczenie zanurzenia w innym wiecie, tym wiksze jest
zagroenie uzalenieniem si od uczestnictwa w kreowanej transcendentalnej rzeczywistoci

Rozdzia 19 - WSPOMAGANIA FUNKCJONOWANIA LUDZI

STARZEJCYCH SI
Moliwoci pomylnego starzenia si
Kady inaczej przezywa pn doroso dlatego wyrniamy:
Rodzaj starzenia si
pomylne (inaczej: optymalne)
normalne (naturalne, fizjologiczne, zwyczajne)
patologiczne (nieprawidowe)

Charakterystyka
Dugie ycie; zdrowie psychiczne, fizyczne; wysoki
poziom funkcjonowania poznawczego, satysfakcja
yciowa itd.
Proces pozbawiony patologii fizycznych i
psychicznych; przebiega stopniowo
Proces przyspieszony, gwatowne pogorszenie
funkcjonowania fiz. i psych. Na skutek chorob lub
innych czynnikw patolog.

Model Selektywnej Optymalizacji i Kompensacji (SOC) by Baltes & Baltes

wskazuje mechanizm pomylnego starzenia si
w cigu ycia bardzo wane jest ksztatowanie form adaptacji, a w staroci czowiek musi si
zaadaptowa do niekorzystnego bilansu midzy zyskami a stratami w rozwoju, robi to za pomoc 2
mechanizmw:
a) selektywna optymalizacja- wybr obszarw funkcjonowania (selekcja), dla ktrych zostanie
utrzymana wysoka sprawno (optymalizacja), przy jednoczesnej rezygnacji z utrzymywania
wysokiego poziomu funkcjonowania w innych obszarach
b) kompensacja- rozwj mechanizmw wyrwnujcych i/lub zastpujcych te funkcje , ktre
ulegy pogorszeniu
Model nie uwzgldnia pojawienia si nowych jakociowo zjawisk rozwojowych, ktre te maj
duy wpyw na pomylne starzenie si.
Wspomaganie funkcjonowania poznawczego osb starzejcych si
selektywna optymalizacja
Badania nad usprawnieniem funkcji poznawczych maj 2 gwne nurty:
tzw. Training Study- treningi poszczeglnych funkcji poznawczych aby je usprawni
- treningi umysowe prowadzi si gownie w odniesieniu do poprawy funkcji przynalecych do
inteligencji pynnej- wykazuje wyszy spadek ni skrystalizowana
-wyniki bada mwi o istnieniu u osb starszych rezerw potencjau rozwojowego- tzw.
plastyczno rozwojowa a take o poprawie funkcji dziki ich aktywizacji
- dany trening usprawnia tylko t funkcj, ktrej dotyczy, inne funkcje pozostaj niezmienione
-treningi nie s w stanie w peni wyeliminowa strat pojawiajcych si w okresie staroci
-przykad upowszechnienia treningu poznawczego: umysowe gry komputerowe
rola czynnikw zwizanych ze stylem ycia seniorw
114

- trwae zaangaowanie funkcji poznawczych w cigu caego ycia s korzystne na funkcjonowanie

w staroci
- korzystny wpyw aktywnoci spoecznej, rekreacyjnej, kulturalnej, intelektualnej, a take
kontaktw towarzyskich czy rnych hobby
kompensacja w obszarze procesw poznawczych
-oglnie starsi dosy dobrze radz sobie w yciu codziennym- pogorszenie pamici czy czasu
reakcji nie wpywa zasadniczo na radzenie sobie z codziennymi zadaniami
-moliwa interpretacja tego faktu to istnienie mechanizmw kompensacyjnych, ktre wyksztacili
seniorzy, wykorzystujc funkcje poznawcze w realnych sytuacjach
-np. wiksza wiedza , dowiadczenie, adaptacyjne lokowanie zasobw uwagi mog stanowi
czynnik kompensujcy (np. strategi kompensacyjn s zew. rodki pomocnicze jak zapiski w
kalendarzu, na kartkach)
mdro jako nowe jakociowo zjawisko w funkcj. poznawczym
- trudno jej zdefiniowania, rozumiana jako wiedza o podstawowej pragmatyce ycia, wiedza o
znaczeniu yciowym zdobyta dziki osobistym dowiadczeniom
-sam wiek i dowiadczenie nie gwarantuje mdroci, potrzeba podjcia refleksji nad yciem
-rozwj i pogbianie mdroci- np. umoliwianie osobie starszej korzystania z dowiadczenia,
moliwoc udzielania wskazwek, porad dla modszych
Wspomagania funkcjonowania osb starzejcych si na poziomie osobowociowymsamoocena i tosamo
selektywna optymalizacja i kompensacja w zakresie samooceny
*w okresie staroci samoocena jest nisza i mniej stabilna ni w pozostaych okresach dorosoci
*obnienie samooceny moe mie zwizek z obiektywnymi stratami (np. praca, umiejtnoci) czy
zjawiskiem stratyfikacji wiekowej spoeczestwa (kategoryzowanie osb na podstawie wieku w
poczeniu ze zjawiskiem AGEIMZU, czyli stereotypizacji, uprzedze i dyskryminacji ludzi ze
wzgldu na ich wiek)
*ageizm- najczciej w odniesieniu do seniorw; zwizany np. ze stron spoeczn, czyli rynkiem
pracy, usug czy ze stron prawn- ubezpieczenia, pielgnacja czy ochrona zdrowia osb starszych
itd.
*czsto dochodzi do autostereotypizacji i samowykluczenia seniorw- osoby starsze same
zaczynaj patrze na siebie w stereotypowych kategoriach
*wystpuj te mechanizmy chronice samoocen seniorw- nazywane s jako kompensacyjne,
cz bazuje na selektywnej optymalizacji
- np. dystansowanie si od wartoci i celw, ktrych osignicie jest niemoliwe i jednoczesna
identyfikacja z wartociami i dziaaniami specyficznymi dla swojej grupy wiekowej
-np. podejmowanie zachowa sprzecznych ze stereotypem czowieka starszego
-np. przeciwdziaanie ageizmowi- kampanie informacyjne, akcje spoeczne, wspieranie osb
starszych, pomoc w wybranych przez nich strategiach itd.
nowe jakociowo zjawiska w obszarze tosamoci
dokonywanie bilansu ycia- ocena swoich dowiadcze, osigni, niepowodze, poszukiwanie
sensu ycia
rewizja tosamoci- ponowne okrelenie, w obliczu yciowych zmian, wasnej tosamoci
Oba mechanizmy wi si z kryzysem tosamoci- on wymaga przeorganizowania osobowoci.
Pozytywn konsekwencj moe by uksztatowanie tosamoci o nowej jakociowo
115

charakterystyce.
ERIKSON- konsekwencj pomylnego rozwizania kryzysu w okresie ponej dorosoci jest
osignicie integralnoci ego (akceptacja wasnej osoby, odpowiedzialnoci za wasne ycie,
poczucie bliskoci z innymi). Siln stron ego staje si mdro rozumiana jako bezstronne
zainteresowanie yciem w obliczu mierci.
PECK- mwi o trzecim skutku pomylnego rozwizania kryzysu , czyli o generatywnoci
(dziaanie na rzecz pokole)
Wane zagadnienie cigoci ycia- zachowanie cigoci wew. i zew. w stosunku do
wczeniejszego ycia stanowi warunek adaptacji do staroci. Naley wspomaga osoby starsze w
odnalezieniu i akceptacji nowych form wyraania swojej tosamoci.
PSYCHOLOGICZNE STARZENIE SI zaley od:
-biologicznego wymiaru starzenia si organizmu
-czynnikw zlokalizowanych w rodowisku
-aktywnoci wasnej

Rozdzia 20 - WSPOMAGANIE ROZWOJU OSB Z

NIEPENOSPRAWNOCI INTELEKTUALN
Pojcie niepenosprawnoci intelektualnej jest szerokie, dotyczy osb, ktre z powodu trudnoci
intelektualnych osigaj niski iloraz inteligencji (poniej 70) i maj ograniczon moliwo
przystosowania si spoecznego.
Uywano te innych okrele (w praktyce nadal si je spotyka): upoledzenie umysowe,
niedorozwj umysowy.

Postacie niepenosprawnoci intelektualnej

Skadaj si na ni defekty o rnym charakterze- czsto posta uoglniona (np. dobra pami a
sabe rozumowanie) lub z tzw. wyspami zdolnoci (np. doskonae ukadanie puzzli o wysokim
stopniu trudnoci i niemono zawizania butow)
Niepe. intel. ma rne stopnie. Wyrnia si 4 poziomy: gboki, znaczny, umiarkowany, lekki.
Sprawdza si je za pomoc testw inteligencji, a take ocenie poziomu rnych funkcji
poznawczych.
Cele wspomagania osb z niepenosprawnoci jest nie tylko podniesienie ich ilorazu inteligencji,
ale podwyszenie kompetencji dawania sobie rady w rnych sytuacjach yciowych.

Geneza niepenosprawnoci intelektualnej

Wady genetyczne
Uszkodzenia ukadu nerwowego (czsto w okresie rozwoju podowego)
Choroby somatyczne i defekty percepcyjne
Zaniedbania i inne formy patologii rodowiska
116

Trauma psychiczna
Procesy inwolucyjne
Zaburzenia intrapsychiczne
Proces patologizacji rozwoju
Oglne zasady wspomagania rozwoju osb z niepenosprawnoci intelektualn
Istniej nastpujce kategorie wspomagania:
biofizyczne
- oddziaywanie na organizm rodkami waciwymi medycynie
-nadchodzi era eksperymentw genetycznych
-problem eutanazji
rodowiskowe
-wzbogacenie rodowiska kulturowego
-kontakty personalne
-pozbawienie czynnikw patologizujacych
-adopcje, rodziny zastpcze, domy opieki
- nie powinno si tworzy dla niepenosprawnych osobnych zamknitych rodowisk, bo pniej one
same staj si formami patologii, powinno si ich wcza do normalnych rodowisk spoecznych
pedagogiczne
-edukacja osb niepenosprawnych, kompensowanie deficytw, usprawnienie gorzej dziaajcych
funkcji
psychologiczne
-metody pomocy: psychoterapia, psychoedukacja (warsztaty, treningi), poradnictwo
oglnospoeczne
-dziaanie instytucji i stowarzysze
-uregulowanie prawne i system pomocy ze strony pastwa

Wybrane problemy i potrzeby osb niepenosprawnych intelektualnie w rnych

fazach ycia

Okres przed narodzeniem

Lki rodzicw przed urodzeniem dziecka nienormalnego; zgodnie z polskim prawem mona
przerwa cia gdy badania wyka cikie wady rozwojowe podu; brak w Polsce systemu
wsparcia psychologicznego i socjalnego dla rodzin zagroonych ryzykiem urodzenia dziecka
niepenosprawnego
Narodziny
Brak profesjonalnego doradztwa rehabilitacyjnego czy wsparcia dla rodzin; niepokj, lk
rodzicw udziela si take dziecku co powoduje pogorszenie rozwoju
Dziecistwo
Zwikszajca si liczba tzw. orodkw wczesnej interwencji; metody stymulujce aktywno
dziecka i usprawniania jego umiejtnoci (np. metoda Vojty, Domana)

117

Okres szkolny
Obowizek szkolny dla WSZYSTKICH dzieci; istnienie szk specjalnych; problem dalszej
edukacji dla uczniw niepenosprawnych z maych miejscowoci
W kierunku dorosoci
Zakoczenie edukacji przynosi wyzwania, ktre nie s uregulowane systemowo; warsztaty
terapii zajciowej i pracownie twrczoci artystycznej; problem zakadania rodziny (brak
pienidzy na ycie, zaniedbana edukacja seksualna);

Rozdzia 21 - WSPOMAGANIE OSB Z ZABURZENIAMI NALECYMI

DO AUTYSTYCZNEGO SPEKTURM W PERSPEKTYWIE
PSYCHOPATOLOGII ROZWOJOWEJ
Psychopatologia rozwojowa- moda dyscyplina naukowa, integruje informacje na temat
prawidowego i zaburzonego rozwoju czowieka
Autystyczne spektrum, zalicza si do niego: zaburzenie autystyczne, zesp Aspergera, inne
caociowe zaburzenia rozwoju
Teoria umysu- odnosi si do konstruowanego w umyle modelu dot. stanw mentalnych,
umoliwiajcego wyjanienie i przewidywanie wasnego zachowania i zachowania innych ludzi
Charakterystyka osb z zaburzeniami nalecymi do autystycznego spektrum (ASZ)
Objawy: nieprawidowoci w tworzeniu relacji spoecznych, zaburzenia komunikowania si,
ograniczone wzorce aktywnoci, zachowania i zainteresowa
Przyczyny autyzmu nie zostay dotd wyjanione, uznaje si go za zaburzenie o podou
neurobiologicznym i zoonej etiologii.
Charakterystyka osb z autyzmem: (zalicza si te objawy podane powyej)
*nie wykorzystuj zachowa niewerbalnych
*nie dziel si swoimi zainteresowaniami i uczuciami z innymi
*ograniczone zdolnoci naladowania
*trudnoci w rozwoju mowy
*nietypowe reakcje na bodce sensoryczne
*nietypowe zainteresowania
*problemy w rozwoju emocjonalnym, poznawczym i motorycznym
*u wielu dzieci stwierdza si niepenosprawno intelektualn (oglnie te ciko u takich dzieci
bada poziom inteligencji)
*specyficzny profil zdolnoci intelektualnych
*gorzej radz sobie z rozpoznawaniem emocji

118

 Wspomaganie rozwoju dzieci z autyzmem

wczesne wykrywanie i wczesna interwencja
Pojawiaj si charakterystyczne trudnoci, ktre poprzedzaj wystpienie symptomw (tzw.
trudnoci preautystyczne)- m.in. brak reakcji na imi, ograniczony kontakt wzrokowy, rzadsze
umiechanie si, brak podania wzrokiem.
Skuteczno interwencji zaley od: intensywnoci i czasu rozpoczcia terapii, funkcjonowania
rodziny , zaangaowania rodzicw, dostosowania programu do potrzeb dziecka. Interwencja
poprawia umiejtnoci komunikacji, zdolnoci spoecznych, przystosowawczych, zwiksza
motywacj do nauki.
wspierania rozwoju dziecka z autyzmem w wieku szkolnym
-problemy i odmienno staj si widoczne
-przebywanie wrd prawidowo rozwijajcych si rwienikw jest bardzo wane, zdobywane
dowiadczenia maj wpyw na ich rozwj (zazwyczaj konieczna jest obecnoc terapeuty-cienia,
ktra bezporednio wspiera dziecko)
trudnoci szkolne (w zakresie przebiegu nauki jak i relacji spoecznych)
-zaburzenia funkcji poznawczych
-problem organizowania informacji w cao, odrczne czytanie, pisanie, czytanie ze zrozumieniem
po cichu, zaburzenia uwagi
-ograniczone umiejtnoci spoeczne- nie rozumiej norm wystpujcych w klasie
- powstanie wielu programw pozwalajcych na rozwj spoecznych umiejtnoci (np. zdolno
czytania w umyle, historie spoeczne)
Wspomaganie rozwoju modziey i dorosych
Autyzm nie mija wraz z wiekiem.
Problemy zwizane z dorastaniem
-przebieg rozwoju u rnych osb jest zrnicowany
-u wielu osb zachodz pozytywne zmiany, u wikszoci nasilenie symptomw sabnie z
wiekiem (np. odnosi si to do komunikacji, poziomu rozwoju mowy)
-nastolatki z ASZ nadal maj trudnoci z odczytywaniem emocji i ocen zachowa, nadal
istniej sztywne wzorce zainteresowa i aktywnoci
-u niektrych pojawia si padaczka, wzrasta agresywno i problemy emocjonalne
-cierpienie z powodu nieudanych relacji spoecznych powoduje stany lkowe, zaburzenia
nastroju i snu
-jednym z wanych zada jest edukacja seksualna osb z ASZ (jednym z takich programw
edukacyjnych jest TEACCH)
Problemy od dziecistwa do dorosoci
- due zrnicowanie indywidualne
-niewielki procent osb z ASZ pracuje, yje niezalenie i studiuje
-wiele dorosych jest pozbawionych profesjonalnego wsparcia
-stosuje si rne terapie np. behawioraln, poznawczo-behawioraln, zajciow
-profesjonalne wsparcie powinno rwnie obejmowa rodzin

119