Studia L D ziejw Rosji i Europy

rodkow o-W schodniej XXX VI

PL ISSN 1230-5057

HENRYK BARTOSZEW ICZ

MISJA ROMANA KNOLLA W ANKARZE 1924-1925

Nieoficjalne kontakty dyplomatyczne z Turcj nawizay polskie orodki polityczne w okresie
I wojny wiatowej. Od 1915 r. Naczelny Komitet Narodowy, a nastpnie Tymczasowa Rada
Stanu i rzdy Rady Regencyjnej delegoway swoich przedstawicieli, ktrych zadaniem byo
prowadzenie dziaalnoci na rzecz realizacji ich koncepcji politycznych. Autorem planu
prowadzenia przez NKN akcji zagranicznej na Bakanach by Tadeusz Stanisaw Grabow
ski. Z jego inicjatywy ustanowiono przedstawicielem Biura Prasowego Departamentu Woj
skowego NKN w Turcji Zdzisawa Maciejowskiego, ktry ju wczeniej zajmowa si pro
pagowaniem sprawy polskiej w tym kraju. Dziaalno Maciejowskiego koncentrowaa si
wok dwch problemw. Po pierwsze podj dziaania majce na celu popraw cikiej
sytuacji Polakw w Turcji, przede wszystkim jecw wojennych wzitych do niewoli na
froncie rosyjsko-tureckim. Drugim obszarem jego aktywnoci bya praca dziennikarska,
polegajca na publikowaniu w prasie tureckiej informacji i artykuw dotyczcych sprawy
polskiej1. W maju 1917 r. do Stambuu zosta wysany przez NKN i Tymczasow Rad
Stanu Olgierd Grka. Na skutek interwencji wadz niemieckich przeciwnych tej misji, po
byt Grki w Turcji trwa tylko ptora miesica. Zaowocowa jednak popraw losu Pola
kw mieszkajcych w tym kraju. Uzyskali oni midzy innymi prawo opuszczenia armii
tureckiej i wstpowania do Legionw2.
Po podpisaniu przez rzd turecki aktu zawieszenia broni wystpi wobec Wysokiej
Komisji Alianckiej w charakterze przedstawiciela Rady Regencyjnej Zdzisaw Maciejow
ski, legitymujc si penomocnictwem podpisanym przez dyrektora Departamentu Stanu
Wojciecha Rostworowskiego3. Momentem przeomowym w stosunkach polsko-tureckich
byo wysanie do Stambuu ministra penomocnego z tytuem Delegata Rzdu Polskiego
przy Wysokiej Porcie Ottomaskiej, ktrym zosta dotychczasowy szef Sekcji Wschodniej
MSZ Witold Jodko-Narkiewicz4. Polska nie moga wwczas ustanowi w Turcji posel
stwa, poniewa dokonanie takiego aktu przed zawarciem pokoju byoby le widziane przez
mocarstwa Ententy. Sytuacja Turcji w momencie, kiedy 22 czerwca 1919 r. Jodko-Narkie
wicz via Pary udawa si do Stambuu bya wyjtkowo trudna. Od 15 maja wojska greckie,
ktre na mocy decyzji Ententy wyldoway w Smyrnie, posuway si w gb terytorium
1 J. Sibora, Narodziny polskiej dyplomacji u progu niepodlegoci, W arszaw a 1998, s. 46- 47, 105-106; W. S tp
niak, Dyplomacja polska na Bakanach (1918-1926), W arszaw a 1998, s. 18-20.
2 W. S tpniak, op. cit., s. 2 0 -2 2 ; Z. R om ek, Olgierd Grka. Historyk w subie myli pastw owej (1908-1955),
W arszaw a 1997.
3 W. S tpniak, op. cit., s. 69.
4 A rchiw um A kt N o w y ch (dalej: A A N ), K om itet N aro d o w y Polski w Paryu (dalej: K N P), sygn. 170, Pism o M SZ
w W arszaw ie do K N P w Paryu, 8 m arca 1919, s. 67; ibidem , sygn. 96, Pism o K N P do M SZ, 9 czerw ca 1919, s. 55.

http://rcin.org.pl

HENRYK BARTOSZEWICZ
pastwa tureckiego. W tym samym czasie rozwin si ruch partyzancki kierowany przez
gen. Mustaf Kemala, ktry mia w niedalekiej przyszoci zapobiec podbojowi i rozbioro
wi Turcji. Nie uzna take warunkw traktatu podpisanego w Svres 20 sierpnia 1920 r.,
narzuconych rzdowi sutaskiemu przez mocarstwa koalicji. Sukcesy militarne i politycz
ne Kemala zmusiy rzdy pastw Ententy do podjcia z nim rokowa pokojowych zako
czonych zawarciem 24 lipca 1923 r. w Lozannie nowego traktatu pokojowego zabezpiecza
jcego suwerenno Turcji5.
Zainteresowanie Turcj istniao w Warszawie od momentu odzyskania przez Polsk
niepodlegoci. O tym jak du wag do stosunkw polsko-tureckich przywizywa Na
czelnik Pastwa Jzef Pisudski wiadczy m.in. fakt, e do Stambuu jako przedstawicieli
Polski delegowa kolejno dwch swoich bardzo bliskich wsppracownikw, najpierw
Jodko-Narkiewicza, a nastpnie Wadysawa Baranowskiego6. Od poowy 1920 r. strona
polska podja dziaania zmierzajce do nawizania kontaktw z Kemalem Pasz. Zarw
no Jodko-Narkiewicz, jak i Baranowski opowiadali si za sformalizowaniem stosunkw
z rzdem w Ankarze. Obydwaj wystpowali do MSZ z propozycj wysania do tworzonej
przez Kemala Pasz nowej stolicy Turcji poficjalnego delegata polskiego, ktry podj
by misj o charakterze wojskowo-dyplomatycznym7. Odsunicie Polski, na mocy decyzji
mocarstw, od udziau w obradach konferencji w Lozannie zmusio rzd w Warszawie do
bliszego zajcia si spraw stosunkw z Ankar8. Analiza sporzdzona w MSZ na pole
cenie wczesnego szefa resortu Gabriela Narutowicza zawieraa konkluzj, e z punktu
widzenia interesw Polski podane jest powstanie silnego pastwa tureckiego, bdce
go w stanie uwolni si spod wpyww Rosji Sowieckiej i zachowa niezaleno od
mocarstw9.
Polska, niedopuszczona do stou konferencji w Lozannie, podja dwustronne nego
cjacje z Turcj. Byy one prowadzone z delegacj tureck uczestniczc w rokowaniach
pokojowych. 23 lipca 1923 r., dzie przed podpisaniem przez mocarstwa traktatu loza
skiego i konwencji o cieninach, zostay sfinalizowane rozmowy dotyczce umw polskotureckich. Podstawowym dokumentem zawartym midzy Polsk i Turcj w Lozannie by
traktat przyjani. Poza deklaracj przyjani i pokoju midzy obydwoma krajami, umiesz
czon w artykule 1., w dwch kolejnych stanowi o nawizaniu normalnych stosunkw
dyplomatycznych i zawarciu konwencji: handlowej i osiedleczej, podpisanych rwnocze
nie z traktatem. Podpisy pod traktatem i obiema konwencjami ze strony polskiej zoyli:
pose RP w Bernie Jan Modzelewski, naczelnik Wydziau Wschodniego w Departamencie
Politycznym MSZ Aleksander ado i dyrektor Departamentu w Ministerstwie Przemysu
i Handlu Henryk Tennenbaum. Ranga negocjatorw i sygnatariuszy tych umw ze strony
tureckiej bya wysza. Przewodniczy minister spraw zagranicznych i najbliszy wsppra
5T. Wituch, Od Trypolisu do Lozanny. Polityka Wioch wobec Turcji i Bliskiego Wschodu w latach 1912-1922,
Warszawa 1986, s. 220, 225-226; idem, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923, Warszawa 1980, s. 264-268;
M. Tanty, Bosfor i Dardanele wpolityce mocarstw, Warszawa 1982, s. 349-350.
6W. Baranowski, Rozmowyz Pisudskim 1916-1931, Warszawa 1938, s. 168-170; M. Sokolnicki, Polityka Pisud
skiego a Turcja, Niepodlego 1961, t. 6 (po wznowieniu), s. 8, 13-16.
7Po raz pierwszy z propozycj wysania delegata do Ankary wystpi przedstawiciel RP w Stambule wczerwcu
1920 r. AAN, Ambasada RP w Londynie, sygn. 89, Wycig z raportu, 16 grudnia 1920, s. 16. Wpadzierniku 1921 r.
Baranowski proponowa wysanie do Ankary poficjalnego delegata w charakterze wojskowo-dyplomatycznym,
AAN, Poselstwo RP wAtenach, sygn. 323; Polska a zagranica, 27 padziernika 1921, s. 182; W. Baranowski, op. cit.,
s. 168-169.
XAAN, Ambasada RP w Londynie, sygn. 858, Instrukcja MSZ dla placwek, 4 listopada 1922, s. 39; ibidem,
Ambasada RP w Paryu, sygn. 25, Instrukcja MSZ dla placwek, 4 listopada 1922, s. 54-55.
9
AAN, Ambasada RP w Londynie, sygn. 858, Raport Poselstwa RP w Londynie, 21 listopada 1922, s. 40^46;
ibidem, Kopia raportu Poselstwa RP w Sofii, 29 listopada 1922, s. 77-80.

http://rcin.org.pl

MISJA ROMANA KNOLLA W ANKARZE 1924-1925

cownik Kemala Paszy Ismet Pasza, a towarzyszyli mu minister rzdu tureckiego Riza
Nour Bey oraz deputowany do Zgromadzenia Narodowego Turcji Hassan Bey10.
Traktat przyjani i konwencje zawarte z Turcj byy z jednej strony ukoronowaniem
dotychczasowej polityki Polski wobec tego kraju, a jednoczenie pocztkiem uoenia nor
malnych stosunkw dwustronnych midzy Warszaw i Ankar. Gwnym celem polityki
polskiej wobec Turcji, formuowanym w latach 1919-1922, miao by osabienie wpyww
sowieckich na Bakanach oraz Bliskim i rodkowym Wschodzie11. Realizacja umw pod
pisanych w Lozannie miaa umoliwi jego urzeczywistnienie. Jednake nie od razu doszo
do nawizania oficjalnych stosunkw polsko-tureckich. Wczeniej postanowiono rozwija
wspprac wojskow i gospodarcz. Strona polska w poowie 1924 r. podja dziaania
zmierzajce do sfinalizowania sprawy utworzenia w Turcji Poselstwa RP. Nastpiy one
najprawdopodobniej w zwizku z przygotowywan przez Polsk w Stambule wielk wy
staw przemysow, ktrej postanowiono nada wysok rang, powierzajc przewodnic
two honorowe Komitetu Organizacyjnego ministrowi spraw zagranicznych Maurycemu Za
moyskiemu oraz ministrowi przemysu i handlu Jzefowi Kiedroniowi12.
Pierwszym posem Rzeczypospolitej w Turcji zosta mianowany Roman Knoll, za
trudniony od 1918 r. w Wydziale Wschodnim MSZ, skupiajcym wielu wybitnie uzdolnio
nych modych ludzi, jak Juliusz ukasiewicz, Adam Tarnowski, czy Micha Stanisaw Korwin-Kossakowski. Wszyscy oni, podobnie jak pierwsi ministrowie spraw zagranicznych
Leon Wasilewski, Stanisaw Patek, Eustachy Sapieha widzieli na Wschodzie gwne
zadania, jakie Polska miaa do spenienia, wszyscy podzielali federacyjne denia Jzefa
Pisudskiego. W pierwszej poowie 1924 r. Knoll, przygotowujc si do objcia kierownic
twa Poselstwa RP w Ankarze, posiada ju pewne dowiadczenie dyplomatyczne. Karier
w subie dyplomatycznej rozpocz w Przedstawicielstwie Rady Regencyjnej w Rosji.
Pniej uczestniczy w rozmowach polsko-ukraiskich, negocjujc warunki ukadu zawar
tego przez Polsk z Semenem Petlur. W ryskich rokowaniach pokojowych bra udzia
jako przedstawiciel ministra Sapiehy. W latach 1921-1923 pracowa w Poselstwie RP w Mo
skwie, najpierw jako radca, a nastpnie charg daffaires. Ponadto peni funkcj naczelni
ka wydziau do spraw Rosji, Ukrainy i Kaukazu13. Stanowisko posa w Moskwie opuci
w wyniku konfliktu z ministrem spraw zagranicznych Marianem Seyd, odwoany przez
kolejnego szefa tego resortu, Romana Dmowskiego z dniem 31 grudnia 1923 r.14
Ustanowienie Poselstwa RP w Turcji wizao si nie tylko z deniem do rozwijania
dwustronnych stosunkw gospodarczych, lecz take byo wynikiem precyzowania celw
polskiej polityki na Bakanach i na Bliskim Wschodzie. Prace w tym kierunku rozpoczy
si w okresie kierowania resortem spraw zagranicznych przez Romana Dmowskiego. 13 li
stopada 1923 r. Dmowski desygnowa na stanowisko posa polskiego w Bukareszcie jedne
go ze swych najbliszych wsppracownikw Jzefa Wielowieyskiego, ktremu powierzy
przede wszystkim zadanie zacieniania wspdziaania politycznego i wojskowego z Ru
muni, co byo wwczas najwaniejsze ze wzgldu na zdecydowanie niekorzystn dla Pol10Traktat przyjani midzy Polsk i Turcj, Dziennik Ustaw 1924, nr 39, poz. 407, s. 606; Umowa handlowa
midzy Polsk i Turcj, Dziennik Ustaw 1924, nr 39, poz. 409, s. 607-612; Konwencja osiedlecza midzy Polsk
i Turcj, Dziennik Ustaw 1924, nr 39, poz. 411, s. 616-620; W. Stpniak, op. cit., s. 334-335.
11AAN, Ambasada RP wLondynie, sygn. 40, Referat turecki opracowany przez Wacawa Lednickiego, rozesany
do polskich placwek dyplomatycznych pismem z 13 sierpnia 1919 r., s. 1, 2-33; M. Sokolnicki, op. cit., s. 15-17.
12AAN, Ambasada RP wAnkarze, sygn. 59, Odezwa Komitetu Organizacyjnego Wystawy Polskiej w Konstanty
nopolu, 29 kwietnia 1924.
13W. Kamieniecki, Historycy i politycy warszawscy 1900-1950, Wrocaw 1992, s. 146-147; Historia dyplomacji
polskiej, t. 4; 1918-1939, pod red. P. ossowskiego, Warszawa 1995, s. 22, 88-89.
14Historia dyplomacji polskiej, s. 255.

http://rcin.org.pl

112

HENRYK BARTOSZEWICZ

ski sytuacj midzynarodow, spowodowan prb dokonania, z inspiracji i przy udziale

wadz sowieckich, przewrotu komunistycznego w Niemczech15. Jednoczenie dokument
ten zawiera wytyczne dotyczce caoci polskiej polityki na Bakanach i na Bliskim Wscho
dzie. Dmowski podkrela, e zamierza w tym zakresie realizowa dwa gwne cele. Pierw
szym z nich miao by polityczne zblienie do pastw mahometaskich, przede wszystkim
do Turcji. Natomiast drugim rozwijanie ekspansji ekonomicznej na Wschd przez porty
rumuskie, Morze Czarne, Bakany i Turcj16. Dowodzio to istnienia cigoci polskiej
polityki wschodniej. Zagroenie Polski ze strony Rosji i konieczno budowania systemu
sojuszy zabezpieczajcych polsk granic wschodni widzia zarwno Pisudski jak i Dmow
ski. Koncepcje w tym zakresie wypracowane do koca 1922 r. przez politykw i wojsko
wych bliskich Naczelnikowi Pastwa byy realizowane w nastpnych latach zarwno przez
MSZ, jak i przez Sztab Generalny Wojska Polskiego.
Nastpca Dmowskiego w resorcie spraw zagranicznych, Maurycy Zamoyski, prowa
dzi w pierwszej poowie 1924 r. aktywn polityk wobec pastw bakaskich, przede wszyst
kim w stosunku Rumunii, ale take wobec Turcji17. W tym czasie podjto wane decyzje,
ktre miay nareszcie, po jedenastu miesicach od czasu zawarcia polsko-tureckich umw
lozaskich, rozpocz ich realizacj. Zamoyski przychylnie odnis si do pomysw i pro
pozycji pierwszego posa polskiego w Turcji. Knoll nie tylko nalea do pomysodawcw
zorganizowania w Stambule wielkiej polskiej wystawy gospodarczej, ale take zapropono
wa, aby siedzib Poselstwa RP bya Ankara, nowa, dopiero powstajca stolica pastwa
tureckiego. W tym czasie wikszo przedstawicielstw dyplomatycznych tradycyjnie rezy
dowao w Stambule. Wyjtek stanowiy poselstwa ZSRR, Afganistanu i Grecji. Ponadto
Knoll zaproponowa utworzenie w Stambule filii polskiej placwki w Ankarze. Umiesz
czenie poselstwa w nowej stolicy Turcji miao zapewni jej personelowi stay, bliski kon
takt z wadzami pastwowymi tego kraju, zwaszcza z jego przywdc Mustaf Kemalem
Pasz. Natomiast filii planowano powierzy przede wszystkim kontakty z korpusem dyplo
matycznym przebywajcym w Stambule18.
Zadania postawione przed pierwszym polskim posem w Turcji zostay sprecyzowane
w instrukcji Zamoyskiego dla Knolla, noszcej dat czerwiec 1924 r.19 W pierwszej
czci tego dokumentu zdefiniowano pozycj midzynarodow Turcji i polityk Polski wobec
tego kraju od czasu konferencji w Lozannie. Podkrelono, e tylko Polska wwczas od
dzielnym paktem bez zastrzee zdefiniowaa swoje pozytywne stanowisko wzgldem
obecnego rzdu tureckiego. Jednak od czasu podpisania traktatu lozaskiego upyno 11
miesicy i w tym czasie szereg pastw, midzy innymi Stany Zjednoczone, Niemcy, Wgry
i Austria, nawizao stosunki z Turcj, podpisujc wzorem Polski, deklaracje polityczne
i umowy handlowe. W instrukcji minister Zamoyski zwraca jednoczenie uwag, i mo
carstwa nie ratyfikoway dotychczas traktatu lozaskiego, a stanowisko ich wobec nowej
Turcji nie zostao dostatecznie sprecyzowane20.
15AAN, Ambasada RP w Londynie, sygn. 59, Instrukcja Ministra Spraw Zagranicznych R. Dmowskiego dla posa
polskiego w Bukareszcie J. Wielowieyskiego, 3 grudnia 1923, s. 1-3.
16Ibidem, s. 4-5.
17H. Buhak, Polska Francja z dziejwsojuszu 1922-1939, cz. 1: (1922-1932), Warszawa, 1993, s. 105-107;
W. Stpniak, op. cit., s. 241-242, 339-340.
18AAN, Ambasada RP wParyu, sygn. 150; Memorandumposa polskiego wAnkarze R. Knolla do ministra spraw
zagranicznych RP, 10sierpnia 1924, s. 28-29; ten samdokument, ibidem, Ambasada RP wLondynie, sygn. 416, s. 48-49.
19AAN, Ambasada RP w Paryu, Instrukcja ministra spraw zagranicznych M. Zamoyskiego dla posa polskiego
wAnkarze, czerwiec 1924, 20-23. Nie zachowa si orygina instrukcji; dat czerwiec 1924 nosi kopia przesana przez
MSZ do Poselstwa RP w Paryu.
20Ibidem, s. 20.

http://rcin.org.pl

MISJA ROMANA KNOLLA W ANKARZE 1924-1925

113

Szef polskiej dyplomacji zaleca Knollowi denie do zblienia politycznego i gospo

darczego Polski z Turcj oraz pozyskanie wpyww w Ankarze. Celem wsppracy ekono
micznej miao by odzyskanie dawnych i tworzenie nowych rynkw zbytu dla wyrobw
przemysowych, a przede wszystkim dla polskiego wgla. W sferze polsko-tureckich sto
sunkw politycznych za najwaniejsze cele uznawa Zamoyski: 1) rozszerzenie frontu
odpornego przeciw Rosji, 2) ustalenie wpyww naszych u dostpu dla wanego dla nas
zarwno ekonomicznie, jak strategicznie Morza Czarnego i 3) pozyskanie nowego dostp
nego naszym wpywom czynnika w grze si na Bakanach21. Jednoczenie zastrzega, e
sposoby realizacji tych celw sprecyzuje po rozpoznaniu przez posa faktycznych si i wpy
ww Turcji na obszarach pozostajcych w sferze zainteresowania polityki pastwa polskie
go, przede wszystkim znaczenia wrd innych ludw muzumaskich, a w szczeglnoci,
zamieszkujcych na poudniu i wschodzie ZSRR, a take od militarnych moliwoci utrzy
mania i obrony cienin oraz Stambuu.
Knoll mia wykorzysta atuty wynikajce z przychylnej, samodzielnej i niezalenej
polityki polskiej na Bliskim Wschodzie, prowadzonej od czasu konferencji lozaskiej, do
podjcia przez Polsk mediacji midzy Turcj a pastwami europejskimi. W wyniku tych
dziaa planowano doprowadzi do zbudowania, zgodnie z zaoeniami resortu spraw za
granicznych, bloku pastw czarnomorskich, przy czym za priorytetowe zadanie uwaano
zacienienie stosunkw rumusko-tureckich. Bardzo ostronie rozwaa minister Zamoy
ski moliwo odegrania przez Polsk roli mediatora w stosunkach Turcji z mocarstwami,
przede wszystkim z Francj i Wochami, pniej moe nawet z Wielk Brytani. Podkre
la, e izolowanie tego pastwa przez Zachd moe doprowadzi, wbrew polskim intere
som, do jego zblienia z Rosj22.
Ostatnia cz instrukcji Zmoyskiego dla Knolla dotyczya przygotowania gruntu do
wsppracy polsko-tureckiej w kwestii stosunku do ZSRR. Szef MSZ podkrela, e za
rwno Polska, jak i Turcja koncentruj swoj uwag przede wszystkim na konsolidacji
wewntrznej swoich pastwowoci, dlatego te zaleca Knollowi zoenie w Ankarze za
pewnie o pokojowym charakterze polskiej polityki zagranicznej. Zamoyski, jak prawie
wszyscy wczeni polscy politycy, zdawa sobie spraw z de imperialnych pastwa so
wieckiego, dlatego te uwaa, e istnieje dua nieufno w stosunkach Ankary z Moskw,
a rzd i spoeczestwo tureckie jest usposobione negatywnie do ustroju sowieckiego i oba
wia si destrukcyjnej propagandy rosyjskiej. Nie wyklucza obaw Turcji przed deniami
ZSRR do opanowania w przyszoci Stambuu. Dlatego te uwaa, e posowi polskiemu
uda si porozumie ze stron tureck w sprawie uzgodnienia wsplnego stanowiska wobec
problemu rosyjskiego. Zasadniczym interesem polityki polskiej w tym wzgldzie jest, stwier
dza autor instrukcji, skierowanie de tureckich w kierunku rozwoju samodzielnoci lu
dw mahometaskich oraz pastw kaukaskich. Polska powinna przy tym by uwaana w Tur
cji i w krajach mahometaskich Rosji jako pewnego rodzaju patronka i ostoja moralna ich
de wyzwoleczych23.
Cele polskiej polityki wobec Turcji sprecyzowane w instrukcji Zamoyskiego dla Knol
la cakowicie przecz opiniom w tej kwestii zawartym we wspomnieniach Wadysawa
Gnthera. Przyjaciel i bliski wsppracownik Knolla, ktry wyjecha z nim do Ankary w cha
rakterze radcy Poselstwa polskiego, w opublikowanych wiele lat pniej pamitnikach pi21 Ibidem, s. 20-21.
22Ibidem, s. 21-22.
23Ibidem, s. 22-23. Zalecenie to dla Knolla bdnie zostao przytoczone w pracy W. Stpniaka. Pominito sowo
samodzielno przed sowami ludw mahometaskich oraz pastwkaukaskich, co cakowicie wypacza sens stanowi
ska polskiego MSZ wtej kwestii. W. Stpniak, op. cit., s. 341.

http://rcin.org.pl

HENRYK BARTOSZEWICZ
sze o prbie uczynienia z koncepcji prometejskiej elementu polskiej polityki wobec Turcji
jako o prywatnej inicjatywie swojego szefa. Przypisuje Knollowi tak oto wypowied doty
czc celu misji w Ankarze: Pojedziemy rozkada Rosj od wewntrz. Kemal Pasza jest
wrogiem Sowietw. Jako muzumanin powinien by ostoj wszelkiej muzumaskiej irredenty w Rosji, a jako Turek musi by tradycyjnym przyjacielem Polakw. Zobaczysz, jak
wpadniemy w otwarte ramiona Kemala! Z tego wzgldu bdziemy rezydowa w Ankarze,
jako stolicy, ktr on buduje na przekr sutaskiemu Stambuowi. Musimy odci si od
Francji i Anglii, by wykaza, e nie mamy nic wsplnego z ich rdziemnomorskim impe
rializmem. Natomiast dalej tak komentuje t koncepcj: Jadc do Ankary jako pierwszy
pose RP przy rzdzie Kemala Paszy obiecywa sobie uy Turcj jako klina rozsadzajce
go Rosj, a samemu przey jak fantastyczn bajk wschodni24. R. Knoll nalea do
zwolennikw idei prometeizmu, ale nie traktowa jej jako koncepcji wypeniajcej cao
polityki polskiej wobec Rosji, czemu dawa dowd, kierujc Poselstwem RP w Moskwie25.
W stosunkach polsko-tureckich, zwaszcza w zakresie wypracowania wsplnej polityki
w kwestii rosyjskiej, sprawie niepodlegoci narodw muzumaskich i kaukaskich przypi
sywano znaczc rol. Jednake plany w tym zakresie zakaday dziaania dugofalowe,
a ich realizacj uzaleniano zarwno od rozwoju sytuacji wewntrznej w ZSRR i take od
polityki mocarstw wobec tego kraju. Zwolennicy idei prometeizmu, w tym R. Knoll, czy
M. Zamoyski, nie uwaali, e z dnia na dzie moliwe jest rozbicie Zwizku Sowieckiego.
wiadczy o tym zarwno tre instrukcji dla Knolla26, jak i opinie pierwszego posa pol
skiego w Ankarze formuowane w jego raportach27.
Knoll natomiast, przebywajc w Rosji nieomale nieprzerwanie od czasu przejcia
w tym kraju wadzy przez bolszewikw, potrafi realnie ocenia zagroenia std wynikaj
ce dla pastw ssiednich, w tym Polski i Turcji. Wedug jego ocen niebezpieczestwo stao
si jeszcze wiksze po utworzeniu ZSRR. Za gron uwaa ideologi i propagand so
wieck, ale przede wszystkim polityk imperialn tego kraju28. Znajomo problematyki
wschodniej, w tym przede wszystkim pastwa sowieckiego, udzia w ksztatowaniu idei
prometeizmu, a take identyfikowanie si z wczesn koncepcj polskiej polityki wschod
niej, ktrej wyrazicielem by midzy innymi szef resortu spraw zagranicznych M. Zamoy
ski, stanowiy dostateczne kwalifikacje do mianowania Knolla posem w Ankarze.
Poselstwo polskie opucio Warszaw na pocztku czerwca 1924 r., udajc si do An
kary przez Bukareszt i Stambu. Gnther w swoich wspomnieniach podaje dat 5 czerwca,
ale przeczy temu list Knolla do Ludwika Darowskiego, kierujcego wwczas Poselstwem
RP w Moskwie, datowany w Warszawie 6 czerwca 1924 r.29 Poselstwo liczyo wwczas
piciu pracownikw. Knollowi w podry do Ankary towarzyszyli: radca Wadysaw
24W. Gnther, Piropusz i szpada. Wspomnienia ze suby dyplomatycznej, Pary 1963, s. 61-62.
25Wpoowie 1923 r. Knoll, kierujc PoselstwemRP wMoskwie, opowiada si za aktywn polskpolitykwschodni.
Uwaa, e Polska powinna wykorzysta swoje pooenie geograficzne i fachowo swoich specjalistwz zakresu proble
matyki wschodniej, aby sta si wanym porednikiem w kontaktach Zachodu z Rosj. Ponadto sta na stanowisku, e
podstaw stosunkw polsko-rosyjskich powinno by konsekwentne denie do realizacji traktatu ryskiego. Nie by prze
ciwnikiem uznania ZSRR, ale uwaa e naley to uczyni bez naruszenia zasad polskiej polityki wschodniej. AAN, Akta
Romana Knolla, sygn. 3, Raport R. Knolla dla ministra M. Seydy, 2 lipca 1923, s. 50-58.
26Zamoyski wyranie wskazuje na zalenoci midzy moliwoci, wypracowania wsplnej polityki Polski i Turcji
wstosunku ZSRR a stanowiskiem mocarstw wobec pastwa tureckiego, jak i Sowietw. AAN, Ambasada RP w Paryu,
sygn. 150, Instrukcja ministra sprawzagranicznych M. Zamoyskiego dla posa polskiego w Ankarze, op. cit.
27AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Raport R. Knolla dla ministra spraw zagranicznych, 7 sierpnia 1924,
s. 205-212.
28AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 3, Raport R. Knolla dla MSZ, 30 grudnia 1922, s. 150-154; ibidem, Raport
R. Knolla dla ministra spraw zagranicznych, 23 padziernika 1923, s. 7-10.
29W. Gnther, op. cit., s. 63; AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 3, List Knolla do Darowskiego, s. 2-3.

http://rcin.org.pl

MISJA ROMANA KNOLLA W ANKARZE 1924-1925

115

Gnther, II sekretarz Tadeusz Gosiewski, urzdnik kontraktowy MSZ Jzef Gruja i sekre
tarka Irena Prosiska. W Stambule przebywa ju I sekretarz Juliusz Dzieduszycki, peni
cy funkcj kierownika konsulatu polskiego30. Ponadto w tym miecie przebywa polski
attach wojskowy pk Leon Bobicki31.
Zamoyski poleci Knollowi, aby podczas podry do Ankary zatrzyma si w Buka
reszcie i przeprowadzi rozmowy z posem Jzefem Wielowieyskim i posem polskim w Sofii
Tadeuszem S. Grabowskim. Nie zachowa si raport Wielowieyskiego dotyczcy tego spo
tkania, o ktrym wspomina Knoll w pimie do szefa resortu spraw zagranicznych wysa
nym z Ankary. Rozmowy trzech posw dotyczyy zapewne zalece MSZ w sprawie aktu
alnej polityki Polski na Bakanach, a przede wszystkim koordynacji dziaa polskich plac
wek dyplomatycznych w Bukareszcie, Sofii i Ankarze w zakresie jej realizacji32.
Do nowej stolicy Turcji poselstwo dotaro 24 czerwca. Nazajutrz R. Knoll pierwszy
pose polski w Ankarze w towarzystwie swoich wsppracownikw zoy listy uwierzytel
niajce Kemalowi Paszy. Pierwsza rozmowa z prezydentem Turcji miaa charakter czysto
formalny33. Ceremoni dosy szczegowo opisa w swoich wspomnieniach Gnther, pi
szc take o rzekomo popenionych przez Knolla gafach, wynikajcych z braku znajomoci
obyczajw tureckich dotyczcych sposobu prowadzenia konwersacji i spoywania niekt
rych potraw. Prasa Ankary i Stambuu powicia wiele miejsca sprawie przybycia posa
polskiego, szczeglnie entuzjastycznie pisano o Polsce i jej przedstawicielstwie dyploma
tycznym w Turcji nastpnego dnia po uroczystoci zoenia listw uwierzytelniajcych34.
W tym samym czasie przyby do Warszawy pose turecki Ibrahim Taliy Bey35. Knoll, oce
niajc krytycznie tureck dyplomacj, o pole w Warszawie pisa jako o czowieku pozba
wionym talentw dyplomatycznych, skromnym lekarzu nie posiadajcym w kraju wiksze
go znaczenia, ktrego kariera opiera si jedynie na dawnej subie w tych samych jednost
kach wojskowych, w ktrych znajdowa si obecny prezydent36.
26 czerwca Knoll przedstawi poselstwo premierowi i ministrowi spraw zagranicz
nych Ismetowi Paszy, a w dwa dni pniej szef rzdu i dyplomacji Turcji zoy posowi
polskiemu dusz wizyt. Ten ostatni fakt, nie majcy podobno precedensu w dotychcza
sowych stosunkach wadz tureckich z korpusem dyplomatycznym, by pierwszym wyra
zem przychylnoci Turcji wobec Polski okazanym Knollowi. Nie myli si szef polskiej
placwki piszc, e opnienie w nawizaniu stosunkw dyplomatycznych zostao wyrw
nane przez fakt natychmiastowego osiedlenia si poselstwa w Ankarze. Politycy tureccy
podkrelali, e gest ten uwaaj za dowd przyjani i samodzielnej polityki Polski wobec
ich pastwa37.
Poselstwu polskiemu przyszo dziaa w bardzo trudnych materialno-technicznych.
Gnther pisze o liczcej wwczas okoo 20 tys. mieszkacw Ankarze, e brakowao jej
ludnoci, budynkw, ywnoci, poczenia ze wiatem wszystkiego. Knoll w pierw
30W. Gnther, op. cit., s. 63-64.
31AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Pismo R. Knolla do M. Zamoyskiego, 30 czerwca 1924, s. 223.
32Ibidem, s. 222.
33Ibidem.
34W. Gnther, op. cit., s. 66-69.
35Wczerwcu 1924 r. udaa si do Europy Zachodniej i do Polski specjalna misja tureckiego sztabu generalnego
z Nadi Pasz na czele. Zasadniczym celem wizyty w Polsce byo ewentualne wspdziaanie z armi polsk zarwno
wwarunkach pokoju, jak i wojny. Ponadto zapada w Ankarze decyzja o powoaniu w ramach poselstwa tureckiego
wWarszawie stanowiska attache handlowego, co wczeniej nie miao miejsca w praktyce dyplomatycznej tego pastwa.
AAN, Ambasada RP w Londynie, sygn. 310, Kopia pisma Poselstwa RP w Bukareszcie do MSZ, 24 padziernika 1923,
s. 52; W. Stpniak, op. cit., s. 339.
36AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Raport R. Knolla dla ministra sprawzagranicznych, 7 sierpnia 1924, s. 210.
37AAN, Archiwum Romana Knolla, Pismo R. Knolla do M. Zamoyskiego, 30 czerwca 1924, s. 222-223.

http://rcin.org.pl

116

HENRYK BARTOSZEWICZ

szych dniach urzdowania skary si, e jednym z czynnikw uniemoliwiajcych mu

blisze nawizanie kontaktw z tureckimi sferami politycznymi stanowi due trudnoci
w uzyskaniu i urzdzeniu chociaby tymczasowego mieszkania38.
Pierwsze pisma i raporty Knolla do Centrali w Warszawie wskazyway, e posowi
polskiemu przyjdzie dziaa take w niesprzyjajcych warunkach politycznych. Odnosi
si on sceptycznie do moliwoci realizacji programu polskiej polityki na Bakanach i Bli
skim Wschodzie sformuowanego w otrzymanej od Zamoyskiego instrukcji. Uwaa, e
tradycja przyjaznych zwizkw midzy Turcj i Polsk moe mie tylko minimalny wpyw
na ksztatowanie obecnych stosunkw dwustronnych. Zblienie polsko-tureckie uwaa
za moliwe dopiero po unonnowaniu stosunkw Turcji z mocarstwami zachodnimi, a to
mogoby nastpi po rozstrzygniciu przynalenoci terytorialnej obszaru Mosulu39. Do
piero wyeliminowanie walki z Zachodem z kanonw tureckiej polityki zagranicznej po
zwolioby temu pastwu na cakowite uniezalenienie si od wpyww Zwizku Sowiec
kiego. Wadze w Moskwie, zdajc sobie z tego spraw, podsycay w Turcji nastroje antyzachodnie. W Turcji, zdaniem Knolla, panowa lk przed potnym ssiadem, ale
jednoczenie nie dostrzegano moliwoci zbudowania sojuszu, ktry umoliwiby Anka
rze przeciwstawienie si ZSRR. Za rwnie niekorzystny dla polskiej polityki wschodniej
uwaa on stan stosunkw Turcji z pozostaymi pastwami bakaskimi. Istniejce ww
czas trudnoci w zblieniu si tego kraju do Bugarii i Rumunii wykluczay moliwo
zbudowania, planowanego przez Polsk, bloku pastw czarnomorskich. Knoll propono
wa, aby polski MSZ rozway moliwo zasugerowania rzdowi rumuskiemu zmiany
posa w Stambule, co mogoby poprawi stosunki turecko-rumuskie. Szczeglnie nieko
rzystny dla Polski by upr Turcji w kwestii zblienia z Bugari. Stanowisko Ankary
mogo doprowadzi do sojuszu jugosowiasko-bugarskiego, a nastpnie do federacji
poudniowosowiaskiej, nad czym, wedug posiadanych przez Knolla informacji pocho
dzcych ze rde bugarskich, usilnie pracowaa Czechosowacja. Pose polski uwaa, e
zrealizowanie przez Prag tej koncepcji zniweczyoby plan budowy bloku czarnomorskie
go. Turcja, jego zdaniem, nie miaa te dobrych stosunkw z pastwami muzumaskimi,
co w sumie oznaczao pozostawanie tego kraju w stanie izolacji. Uzna on sytuacj za na
tyle powan, e planowa wysa do Warszawy radc poselstwa Gnthera, aby ten osobi
cie zreferowa szczegowo ministrowi spraw zagranicznych wszystkie problemy doty
czce polityki zagranicznej Turcji. Jednoczenie pose podejmowa dziaania majce zmieni
pozycj midzynarodow tego kraju w kierunku rwnie korzystnym dla Polski. Stara si
midzy innymi nieoficjalnie zainteresowa zarwno tureckie czynniki polityczne, jaki i Po
selstwo Bugarii deniami strony polskiej do normalizacji stosunkw midzy tymi dwo
ma pastwami bakaskim40.
W pierwszych miesicach urzdowania Poselstwa wydarzeniem najbardziej spektaku
larnym bya polska wystawa przemysowa w Stambule. Knoll jako inicjator tego przedsi
wzicia by szczeglnie zainteresowany jego sukcesem. Pierwszym najwaniejszym zada
niem filii Poselstwa mia by nadzr nad wystaw. Zorganizowanie filii Knoll powierzy
38
Ibidem; W. Gnther, op. cit., s. 65.
39Kwestii tej nie rozstrzygnito podczas konferencji wLozannie. Turcja zdecydowanie przeciwstawiaa si przeka
zaniu tego ropononego obszaru zdominowanemu przez Wielk Brytani Irakowi. Ostateczne rozwizanie sprawy przyna
lenoci terytorialnej Mosulu nastpio w wyniku zawarcia 5 czerwca 1926 r. porozumienia midzy Wielk Brytani,
Irakiem i Turcj, na mocy ktrego obszar ten sta si wasnoci Iraku, a Turcja otrzymaa na okres 25 lat 10% udziau
w zyskach z eksportu ropy z tego terenu. W. Stpniak, op. cit., s. 345.
40AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Raport R. Knolla dla ministra sprawzagranicznych, 5 sierpnia 1924, s. 213
221; ibidem, Raport R. Knolla dla ministra spraw zagranicznych, 7 sierpnia 1924, s. 205-212.

http://rcin.org.pl

MISJA ROMANA KNOLLA W ANKARZE 1924-1925

117

radcy Giintherowi. Jednake cao prac zwizanych z wystaw pose stara si doglda
osobicie. Dziaania w tym zakresie miay od pocztku pene poparcie wadz polskich,
w tym resortu spraw zagranicznych. 10 sierpnia 1924 r. dyrektor Departamentu Polityczne
go MSZ Kajetan Dzierykraj-Morawski skierowa do poselstw polskich w stolicach pastw
europejskich pismo zalecajce propagowanie wystawy w Stambule. W dokumencie tym
podkrelano, e oprcz celw gospodarczych ma ona cele polityczne, ,jako manifestacja
naszych interesw na Bliskim Wschodzie41. Ministerstwo Spraw Zagranicznych wizao
z wystaw nadmiernie due nadzieje. 14 sierpnia 1924 r. Centrala informowaa posa pol
skiego w Paryu, i rzd RP zamierza wykorzysta sukcesy wystawy gospodarczej w celu
urobienia we Francji opinii o Polsce pozostajcej w dobrych stosunkach z Turcj i posiada
jcej w tym kraju znaczne wpywy, mogcej stanowi drog do porozumienia francuskotureckiego42.
Wystawa zostaa dobrze przygotowana nie tylko od strony propagandowej, ale i orga
nizacyjnej43. Otwarta uroczycie 1 wrzenia, stanowia wymowne wiadectwo wczesnych
moliwoci gospodarczych odrodzonej Polski. Nie przyniosa doranych korzyci handlo
wych, chocia nie pozostaa bez wpywu na przysze kontakty gospodarcze z pastwami
bakaskimi i bliskowschodnimi44. Rwnie w sferze polsko-tureckich stosunkw gospo
darczych wadze w Warszawie nie od razu wykorzystay pozytywn ocen z jak strona
turecka przyja uznanie przez Polsk Stambuu za waciwy teren dla pierwszego zagra
nicznego pokazu swojego dorobku przemysowego. Dopiero w kwietniu 1925 r. na stano
wisko radcy handlowego Poselstwa RP, wczeniej nie obsadzone, powoano Ottona Wcawicza. Terenem dziaania radcy, oprcz Turcji, mia by Bliski Wschd i Bakany, uzna
wane wwczas w Warszawie za jeden z najwaniejszych obszarw polskiej ekspansji
gospodarczej45. Wzrost wymiany handlowej z Turcj nastpi po wejciu w ycie 17 kwietnia
ukadu handlowego, ale jednoczenie pogbi si ujemny bilans handlowy Polski z tym
krajem. Dlatego dla strony polskiej szczeglnie wane byy rozpoczte wiosn 1925 r.
negocjacje w sprawie otrzymania koncesji na dzieraw tureckiego monopolu spirytuso
wego. Rzd RP przywizywa du wag do tej akcji, finansowanej gwnie z poyczki
zagranicznej. Realizacja podpisanej 1 czerwca 1926 r. umowy o dzierawie monopolu
spirytusowego spowodowaa szybki wzrost eksportu polskiego do Turcji. W MSZ w War
szawie transakcj midzy tureckim Ministerstwem Finansw a Naczeln Organizacj Go
rzelni Rolniczych w Polsce uznano za najwiksze przedsiwzicie gospodarcze za grani
c, wice si nie tylko ze wzrostem eksportu na Wschd ale i z aktywnoci polskiej
polityki w tym regionie. Dlatego te Poselstwu RP w Ankarze powierzono nadzr nad
negocjacjami w tej sprawie, a nastpnie nad realizacj zawartego porozumienia46.
R. Knoll wykorzysta wystaw przemysow do realizacji swoich planw dotyczcych
struktury i zasad dziaania Poselstwa i jego filii w Stambule. Ustalenia w tej sprawie z mi
41AAN, Ambasada RP w Paryu, sygn. 150, Pismo MSZ do Poselstwa RP w Paryu, 10 sierpnia 1924, s. 41-42.
42AAN, Ambasada RP wParyu, sygn. 150, Pismo dyrektora Departamentu politycznego MSZ do posa RP w Pa
ryu, 14 sierpnia 1924, s. 30-31.
43Komisarzem rzdowym wystawy by Krystyn Ostrowski. Nadjej techniczno-handlowym przygotowaniem czu
wa znany warszawski przemysowiec Witold Kiltynowicz. Projekt przestrzenny ekspozycji opracowa artysta dekorator
Karol Frycz. AAN, Ambasada RP w Ankarze, sygn. 59, Sprawozdanie Wydziau Konsularnego Poselstwa RP wAnkarze,
4 grudnia 1924, s. 250-255; W. Gnther, op. cit., s. 72-73.
44Ibidem; W. Stpniak, op. cit., s. 342-343.
45AAN, Ambasada RP wAnkarze, sygn. 139, Instrukcja ministra sprawzagranicznych dla O. Wcawicza, 5 kwietnia
1925, s. 11.
46Ibidem, sygn. 17, Studium pt. W sprawie monopolu spirytusowego i wdczanego w Turcji, 24 marca 1925,
s. 10-47; ibidem, Instrukcja MSZ dla Poselstwa RP w Ankarze, 18 stycznia 1927, s. 1.

http://rcin.org.pl

118

HENRYK BARTOSZEWICZ

nistrem Zamoyskim z perspektywy kilku miesicy ocenia jako suszne. Lokalizacja Posel
stwa w stolicy Turcji pozwolia na bliszy kontakt posa z wadzami tego kraju, a uzyskane
z pierwszej rki informacje umoliwiy wzmocnienie pozycji polskiej placwki wobec przed
stawicielstw dyplomatycznych rezydujcych w Stambule. Knoll postulowa nie tylko pozo
stawienie w Stambule filii zorganizowanej w zwizku z wystaw przemysow, ale uwaa,
e powinna ona mie kilkuosobowy personel, a stanowisko jej kierownika byoby rotacyjne
w ramach personalnych Poselstwa RP w Ankarze. Ponadto sprecyzowa zakres kompeten
cji filii, ktry obejmowaby: 1) utrzymywanie kontaktw z korpusem dyplomatycznym
w Stambule, ze szczeglnym uwzgldnieniem wsppracy z Poselstwami Rumunii i Buga
rii, 2) nawizanie kontaktw z opozycj tureck, 3) utrzymywanie stosunkw z przedstawi
cielami kaukaskich i zakaukaskich organizacji politycznych oraz z Patriarchatem Ekume
nicznym Kocioa Prawosawnego w Stambule47.
Po zakoczeniu prac zwizanych z polsk wystaw przemysow w Stambule Knoll
ca swoj uwag skoncentrowa na sprawach politycznych. Uwanie obserwowa sytu
acj wewntrzn w Turcji, zwaszcza wzrost aktywnoci opozycji w okresie poprzedzaj
cym planowane w kocu padziernika 1924 r. posiedzenie Zgromadzenia Narodowego.
Prbowa pozna stanowisko rzdu tureckiego w sprawie ruchw powstaczych na Kau
kazie. Przekazywa do Centrali w Warszawie swoje opinie w sprawie tureckiej polityki
zagranicznej oraz propozycje dotyczce wytyczenia kierunkw polskiej polityki wschod
niej. W tej ostatniej kwestii pose polski w Ankarze sceptycznie ocenia moliwo stwo
rzenia bloku pastw czarnomorskich, ktry stanowiby przeciwwag dla Rosji w tym re
gionie. Uwaa, e Turcja nie ponosia winy za taki stan rzeczy. Wadze w Ankarze byy
zainteresowane bardziej ni jakiegokolwiek innego pastwa na Bakanach w utrzymaniu
terytorialnego status quo i dobrossiedzkich stosunkw. Pomimo to, rokowania tureckobugarskie w sprawie normalizacji stosunkw dwustronnych byy dalekie od pozytywnego
zakoczenia. Nie nastpio take zblienie Turcji z Rumuni, za co Knoll wini posa ru
muskiego w Stambule i ponownie sugerowa Centrali w Warszawie, aby wykorzystaa
wpywy posa Wielowieyskiego w Bukareszcie do zastpienia Filalitiego powaniejsz
osob48.
W drugiej poowie 1924 r. polityka zagraniczna Turcji, w opinii Knolla, bya przed
miotem ostrego sporu midzy opozycj a rzdem tego kraju. Bya paszczyzn wok ktrej
konsolidowali si przeciwnicy Kemala Paszy, reprezentujcy rodowiska zrnicowane pod
wzgldem politycznym, ideologicznym i ekonomicznym, a przede wszystkim zbyt sabe,
aby stanowi realn przeciwwag dla silnej i stabilnej wadzy prezydenta. Rzdowi zarzu
cano zbytni ulego wobec ZSRR i sabo wobec Wielkiej Brytanii. Opozycja domagaa
si poprawy stosunkw z Francj i z pastwami bakaskimi. W krytyce tej dominoway
dwie sprawy. Pierwsz bya nie rozstrzygnita kwestia przynalenoci terytorialnej Mosu
lu, drug za stanowisko rzdu tureckiego wobec antysowieckiego powstania narodowego
w Gruzji49. Ten ostatni problem by przedmiotem szczeglnego zainteresowania posa pol
47AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Memorandum R. Knolla do ministra spraw zagranicznych RP, 10 sierpnia
1924, s. 48-49. Rezydujce wAnkarze przedstawicielstwa dyplomatyczne nie miay swoich filii wStambule, a z przedsta
wicielstw posiadajcych siedziby wStambule tylko Stany Zjednoczone i Wgry umieciy delegatw wAnkarze.
48Ibidem, Raport R. Knolla dla ministra spraw zagranicznych, 23 wrzenia 1924, s. 185-186. Otwarcie jesiennej
sesji Zgromadzenia Narodowego Turcji nastpio 1listopada 1924 r.
49Antysowieckie powstanie narodowe wybucho wGruzji 28 sierpnia 1924 r. Wojska sowieckie stumiy powstanie
wsposb wyjtkowo okrutny. Wedug oficjalnych danych sowieckich, prawdopodobnie zanionych, regularne jednostki
sowieckie rozstrzelay co najmniej 12 578 osb, nie liczc powstacw i cywilw zabitych wtrakcie dziaa wojennych.
Szerzej na temat powstania w Gruzji zob.: W. Materski, Powstanie narodowowyzwolecze 1924 r. w Gruzji, Studia
z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej 1999, t. 34, s. 57-67.

http://rcin.org.pl

MISJA ROMANA KNOLLA W ANKARZE 1924-1925

119

skiego w Ankarze. Stara si on pozna stanowisko tureckie w tej sprawie. Jednak majc
wiadomo, e stosunki sowiecko-tureckie byy wwczas materi dosy delikatn i nie
chcc by podejrzanym o ch wcignicia Turcji antyrosyjsk awantur, nie podj na
ten temat oficjalnych rozmw z wadzami w Ankarze. Natomiast Ismet Pasza z wasnej
inicjatywy poinformowa go o wybuchu powstania w Gruzji. Owiadczy on, e Turcja
witaaby przychylnie wyzwolenie si pastw kaukaskich, chocia rzd turecki pozostanie
wiemy swoim zobowizaniom w stosunku do Rosji. Jego zdaniem wwczas nie byo mo
liwe, aby jakiekolwiek powstanie przynioso oderwanie Kaukazu od ZSRR. Poparcie walk
w Gruzji przez opozycj tureck Knoll odnotowywa z zadowoleniem. Jednoczenie stwier
dza, i rzd Ismeta Paszy, nawet jeli udzielaby pomocy powstacom walczcym przeciw
ko ZSRR, to i tak nie mgby tego faktu ujawni ze wzgldu na umowy zawarte z wadzami
sowieckimi50.
Pose polski w Ankarze nie traci nadziei na wykorzystanie muzumanw w realizacji
celw polskiej polityki wschodniej, zwaszcza stworzenia takiego ukadu si na Bliskim
Wschodzie i na Bakanach, ktry zlikwidowaby, a przynajmniej ograniczy, niebezpie
czestwo ekspansji sowieckiej, zagraajcej take Polsce. Zdawa sobie spraw, e nie b
dzie to zadanie atwe i moliwe do zrealizowania w krtkim okresie czasu. Uwaa on za
konieczny udzia w tej akcji nie tylko narodw Kaukazu oraz Turkiestanu z Chiw i Buchar, ale take organizacji religijnych islamu. Knoll nawiza kontakt z szejkiem Senussi,
ktry by uwaany wwczas za posta numer jeden w wiecie islamu. Dlatego te popar
prob szejka adresowan do rzdu RP w sprawie przyjazdu do Polski jego przedstawiciela
i wysania do Kairu delegata muzumanw polskich na planowany na marzec 1925 r. zjazd
panislamistyczny. W zamian szejk obieca rozwin najenergiczniejsz propagand polonofilsk wrd muzumanw w Rosji51.
17 listopada 1924 r. R. Knoll skierowa do Centrali w Warszawie pismo, w ktrym
informowa szefa polskiego resortu spraw zagranicznych o swoim zamiarze wyjazdu do
Egiptu. Sdzi, e podr ta umoliwi rozpoznanie rzeczywistej pozycji Turcji w wiecie
muzumaskim, co jego zdaniem byo bardzo istotne dla oceny midzynarodowych walo
rw tego pastwa. Odpowied na to pytanie miaa mie kluczowe znaczenie dla dalszych
decyzji, jakie powinno podj MSZ w sprawie polskiej polityki wschodniej. Knoll propo
nowa ministrowi Aleksandrowi Skrzyskiemu, aby po jego powrocie z Egiptu wezwa
go do Warszawy, najlepiej razem z posem RP w Moskwie. Obaj posowie polscy, w An
karze i Moskwie, mogliby przedstawi propozycje do polskiego programu wschodniego,
co szefowi MSZ pozwolioby na sformuowanie instrukcji dla dalszego dziaania obu pla
cwek52.
W listopadzie 1924 r., zgodnie z zaleceniami MSZ, Knoll uda si do Stambuu gdzie
mia negocjowa i podpisa pakt polityczny z Persj. Jednake pose tego kraju w Turcji
nie otrzyma penomocnictw w tej sprawie. Byo to prawdopodobnie wynikiem sporw
personalnych w elitach politycznych Persji, nie zwizanych z polityk zagraniczn tego
kraju, ktrego wadze deklaroway niezmiennie gotowo nawizania stosunkw dyplo
50AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Raport R. Knolla dla ministra spraw zagranicznych, 20 wrzenia 1924,
s. 192-204.
51 Ibidem, s. 196-198.
52AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Pismo R. Knolla do ministra spraw zagranicznych, 17 listopada 1924,
s. 174-177. Propozycja moga by take interesujca dla Poselstwa RP w Moskwie, gdzie wtym czasie dokonyway si
zmiany kierownictwa placwki. Po odwoaniu do kraju 18 czerwca 1924 r. posa Ludwika Darowskiego, w okresie od
27 czerwca do 20 grudnia obowizki szefa placwki w randze kierownika peni Kazimierz Wyszyski, a 20 grudnia
1924 r. posem RP w Moskwie zosta mianowany Stanisaw Ktrzyski. Historia dyplomacji polskiej, s. 644.

http://rcin.org.pl

120

HENRYK BARTOSZEWICZ

matycznych z Polsk oraz zawarcia paktu politycznego i ukadu handlowego. Pose polski
w Ankarze doradza ministrowi Skrzyskiemu zawarcie stosownych umw z Persj
w Warszawie, po uprzednim udzieleniu agrment posowi tego kraju w Polsce Assad Ha
nowi. Uwaa, e dopiero wwczas winno uda si do Teheranu Poselstwo RP. Przestrze
ga przed dziaaniami wadz sowieckich przeciwnych zblieniu Polski z Persj, podobnie
jak i dobrym stosunkom polsko-tureckim. ZSRR, realizujc na Bliskim Wschodzie trady
cyjn rosyjsk polityk imperialn, zwalcza wszelkie przejawy aktywnoci politycznej
Polski w tym regionie53.
Jesieni 1924 r. Knoll prowadzi take w Stambule negocjacje z patriarch ekumenicz
nym w sprawie uznania Kocioa prawosawnego w Polsce za samoistny Koci autokefa
liczny. W wyniku tych rozmw uzyskano zgod patriarchatu i ustalono wielko daru pie
ninego w wysokoci 12 000 funtw szterlingw. Bya to najnisza suma, jak udao si
wynegocjowa. W podobnych przypadkach, wedug informacji posa polskiego w Anka
rze, patriarchat ekumeniczny da wikszego daru54. Uwieczeniem negocjacji Knolla
w Stambule bya uchwaa podjta 11 listopada 1924 r. przez synod patriarszy o udzieleniu
bogosawiestwa nowopowstaej autokefalii Kocioa prawosawnego w Polsce. Dwa dni
pniej patriarcha Grzegorz VII podpisa w tej sprawie thomos, pod ktrym podpisy zoyli
rwnie wszyscy czonkowie synodu. Jego nastpca na tronie patriarszym Konstantyn VI
ordziem noszcym dat 13 stycznia 1925 r. powiadomi wadze wszystkich Kociow
prawosawnych o uznaniu autokefalii Kocioa w Polsce55. W uzyskaniu przez polski Ko
ci prawosawny niezalenoci od patriarchatu moskiewskiego Knoll mia swj znaczcy
udzia. Ponadto pose polski w Ankarze zaangaowa si w tym czasie w dziaania, ktre
zapobiegy przeniesieniu patriarchatu ekumenicznego ze Stambuu do Grecji, bd do Je
rozolimy. W kocu 1924 i na pocztku 1925 r. prowadzi na ten temat rozmowy z przedsta
wicielami patriarchatu i wadz tureckich. Uwaa on, e zmiana siedziby patriarchy ekume
nicznego byaby sprzeczna z interesami polskiej polityki wschodniej. W Grecji patriarchat
byby przedmiotem rywalizacji midzy Wielk Brytani i Zwizkiem Sowieckim, a w Jero
zolimie zostaby cakowicie podporzdkowany wadzom brytyjskim. Najwikszym niebez
pieczestwem dla interesw polskich byoby wedug Knolla osignicie porozumienia sowiecko-brytyjskiego w tej sprawie56.
Po upadku powstania w Gruzji, krwawo stumionego przez wojska sowieckie, Knoll
wicej uwagi ni dotychczas powica problemom dotyczcym dziaalnoci emigracyj
nych organizacji kaukaskich. Krytycznie ocenia gruziskich socjaldemokratw (mienszewikw), ktrzy stworzyli niepodlege pastwo, a po upadku Republiki rzd emigracyjny,
a nastpnie w sierpniu 1924 r. wywoali powstanie. Wedug jego opinii powstanie w Gruzji,
czy na Kaukazie mogoby by skuteczne jedynie w przypadku jednoczesnego przewrotu
w Moskwie. Postulowa, aby wadze polskie w stosunkach z Gruzinami nie ograniczay si
jedynie do kontaktw rzdem emigracyjnym i skomunikoway si, za porednictwem Po
selstwa RP w Paryu, z udajcymi si do Francji znaczcymi przywdcami ruchu niepodle
gociowego, pk. Czoogajewem i ksiciem Czawczawadze. Doradza nawizanie tego kon
53AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Pismo R. Knolla do ministra spraw zagranicznych, 24 listopada 1924,
s. 170-173.
54Ibidem, Pismo R. Knolla do ministra spraw zagranicznych, 25 listopada 1924, s. 165-167; M. PapierzyskaTurek, Midzy tradycj a rzeczywistoci. Pastwo wobecprawosawia 1918-1939, Warszawa 1989, s. 122; Informacje
na temat negocjacji w tej sprawie przedstawione we wspomnieniach Gntera, podobnie jak w wielu innych kwestiach
rozmijaj si z prawd. W. Gnter, op. cit., s. 79.
55Szerzej na ten temat zob.: M. Papierzyska-Turek, op. cit., s. 120-126.
56AAN, Akta Romana Knolla, Pismo R. Knolla do ministra spraw zagranicznych, 26 stycznia 1925, s. 150-155.

http://rcin.org.pl

MISJA ROMANA KNOLLA W ANKARZE 1924-1925

121

taktu bez porednictwa strony francuskiej, co powinno upewni Gruzinw, e Polska pro
wadzi wobec nich wasn, niezalen polityk57.
Powanym wsparciem prowadzonej przez Knolla akcji prometejskiej byo nomino
wanie 2 grudnia 1924 r. na stanowisko attache wojskowego Poselstwa RP w Ankarze
ppk. Tadeusza Schtzela. Pogldy obydwu dyplomatw w kwestii polskiej polityki wschod
niej byy zbiene. Obydwaj za gwny cel tej polityki uwaali osabienie pozycji ZSRR,
przede wszystkim na Bakanach oraz na Bliskim i rodkowym Wschodzie. Naleeli do
najbardziej zagorzaych zwolennikw akcji prometejskiej. Podstawow wytyczn w dzia
alnoci nowego attache wojskowego w Ankarze miaa by teza, e Turcja stanowi jeden
z orodkw systemu obronnego pastwa polskiego. Dlatego kraj ten posiada dla Polski
wane znaczenie jako cz systemu antyrosyjskiego, mia stanowi teren rozbudowy woj
skowych drg komunikacyjnych od poudnia, oraz by obszarem wsppracy w dziedzinie
wojskowo-przemysowej. Zadania w tym zakresie Schtzel mia realizowa w ramach
szerszej koncepcji mwicej o tym, e Polska powinna sta si przodujcym orodkiem
i pierwowzorem rozwoju si militarnych dla zaprzyjanionych pastw i narodw, nie bd
cych mocarstwami58.
W tym samym czasie w Warszawie postanowiono rozwija wspprac polsko-turec
k w zakresie handlu uzbrojeniem i amunicj oraz w dziedzinie inwestycji w dziaach go
spodarki pracujcych dla wojska. 20 grudnia 1924 r. minister spraw wojskowych gen. Wa
dysaw Sikorski skierowa pisma do szefa resortu spraw zagranicznych A. Skrzyskiego
i posa polskiego w Ankarze R. Knolla dotyczce dziaa zwizanych z eksportem do Tur
cji produktw polskiego przemysu zbrojeniowego. Polska miaa eksportowa amunicj
dziaow i karabinow oraz materiay wybuchowe, a w zamian importowa midzy innymi
rud miedzi i bawen. Dziaania te nie zostay wczone w zakres kompetencji radcy han
dlowego Poselstwa RP w Ankarze. Powierzone zostay pk. Bobickiemu, odwoanemu
wczeniej ze stanowiska attach wojskowego Poselstwa RP w Turcji. Bobicki mia repre
zentowa interesy polskiego przemysu wojennego na Bliskim i rodkowym Wschodzie.
Sikorski zwraca si z prob do Knolla o udzielenie poparcia i pomocy tej misji59.
Wadze polskie wykazyway take zainteresowanie dziaalnoci posa polskiego w An
karze dotyczc kontaktw z emigracyjnymi organizacjami kaukaskimi. Najprawdopo
dobniej postulaty Knolla w tym zakresie pozostaway w zwizku z decyzj o wysaniu do
Parya Tadeusza Howki. MSZ powierzy Howce zadanie nawizania kontaktw z przed
stawicielami emigrantw ukraiskich, gruziskich, ormiaskich, tatarskich i rosyjskich.
Szczegln wag przywizywano wwczas do rozmw z Ukraicami i Gruzinami60. W tym
czasie Knoll uczestniczy w tworzeniu w Stambule organizacji noszcej nazw Zwizek
Oswobodzenia Kaukazu, w skad ktrego wchodzili przedstawiciele Azerbejdanu, Gru
zji, Kaukazu Pnocnego. 9 maja 1925 r. pose polski w Ankarze w pimie do ministra
Skrzyskiego ponowi swoj sprzed kilku tygodni propozycj wyasygnowania 6000 fun
tw tureckich (niewiele ponad 3000 dolarw USA) na biec dziaalno Zwizku, nazy
wanego te Komitetem Wszechkaukaskim. Pienidze te miay by przeznaczone na orga
nizacj cznoci (5000 funtw) i propagand (1000 funtw) w okresie 6 miesicy, czyli
do koca 1925 r.61
57Ibidem, Pismo R. Knolla do ministra spraw zagranicznych, 25 listopada 1924, s. 162-165.
58AAN, Oddzia II Sztabu Generalnego, sygn. 616/44, Raport roczny attach wojskowego, 15 stycznia 1926, s. 40.
Schtzel przytacza tu tezy otrzymanej przez niego instrukcji z dnia 4 grudnia 1924 r.
59AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Pismo W. Sikorskiego do R. Knolla, 20 grudnia 1924, s. 158.
60I. Werschler, Zdziejwobozu belwederskigo. Tadeusz Hoiwko ycie i dziaalno, Warszawa 1984, s. 215-216.
61AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Pismo R. Knolla do A. Skrzyskiego, 9 maja 1925, s. 134-137.

http://rcin.org.pl

122

HENRYK BARTOSZEWICZ

13 czerwca 1925 r. Knoll przesa do Centrali w Warszawie obszerne memorandum

opatrzone klauzul cile tajne, uzupenion adnotacj nie nadaje si do umieszczania
w Polsce i Zagranicy, dotyczce stanu organizacji, zada i rozwoju Zwizku Oswobo
dzenia Kaukazu. Wwczas na czele Zwizku sta Komitet liczcy 9 osb, po 3 przedstawi
cieli Azerbejdanu, Gruzji i Kaukazu Pnocnego. Pose polski w Ankarze zapewnia, e
bdzie dy, aby z Azerbejdanu w skad tej organizacji oprcz bdcego jej czonkiem
stronnictwa Itahat wczy take stronnictwo Mussawat. Ponadto Dagestan mia reprezen
towa Said-bej, wnuk Szamila, posiadajcy due wpywy wrd politykw kaukaskich.
Knoll zamierza take skoni do wsppracy przedstawiciela mienszewikw gruziskich
w Stambule, Mdiwaniego, zastpujcego wwczas nieobecnego Gwardaadzego. Zwi
zek, ktry w zaoeniu by organizacj tajn, mia zosta jeszcze bardziej zakonspirowany
i wsppracowa jedynie z rzdem tureckim, Poselstwem RP w Ankarze, dziaaczami na
Kaukazie i politykami kaukaskimi w Paryu, a wyoniona z niego cile tajna organizacja
miaa utrzymywa kontakt z tureckim Sztabem Generalnym i polskim attach wojskowym
w Ankarze. Gwny cel dziaalnoci Zwizku Oswobodzenia Kaukazu zosta sprecyzowa
ny w jego nazwie. Nastpnie miaa powsta federacja caego Kaukazu, pozostajca w soju
szu z Turcj i Persj oraz pod protekcj Rzeczypospolitej, dca do wyzwolenia Ukra
iny. Za podstawow zasad taktyczn Komitet Wszechkaukaski przyj unikanie jakichkol
wiek przedwczesnych walk, a powstanie miao tam zosta wywoane jedynie w przypadku
przewrotu w Moskwie, najlepiej jednoczenie z powstaniem w Turkiestanie i na Ukrainie.
Knoll postulowa, aeby caoci prac dotyczcych antysowieckich organizacji kaukaskich
kierowa specjalnie w tym celu utworzony w Wydziale Wschodnim MSZ referat, ktrego
kierownictwo mgby obj zastpca naczelnika tego wydziau Stanisaw Janikowski62.
W Ministerstwie Spraw Zagranicznych do propozycji posa polskiego w Ankarze do
tyczcych spraw organizacji kaukaskich odnoszono si z uznaniem, akceptujc nawet trud
ne do realizacji wnioski finansowe. Pozytywnie oceniono take projekt koordynacji, a w per
spektywie zjednoczenia tych organizacji oraz koncepcj ich wspdziaania z innymi orod
kami antysowieckimi, reprezentujcymi narody podbite przez Rosj. MSZ delegowa do
Turcji T. Howk, majcego opini znawcy problematyki wschodniej oraz eksperta od
prowadzenia negocjacji z przedstawicielami organizacji emigracyjnych, ktry wczeniej
prowadzi rozmowy z Gruzinami i Ukraicami w Paryu. Dyrektor Departamentu Politycz
no-Ekonomicznego J. ukasiewicz w licie do R. Knolla, zapowiadajcym przyjazd Howki, pozytywnie ocenia plany posa polskiego w Ankarze dotyczce polskiej polityki na
Bliskim Wschodzie i stan zaawansowania prac nad ich realizacj. ukasiewicz w Centrali
MSZ w Warszawie wspiera dziaania Knolla prowadzone w Ankarze. Uwaa on posa RP
w Turcji za swojego sojusznika w realizacji koncepcji polskiej polityki wschodniej, zmie
rzajcej do zbudowania systemu sojuszy zabezpieczajcych Polsk przed zagroeniem ze
strony ZSRR63.
Podczas pobytu w Turcji Howko, zgodnie z zaleceniami kierownictwa MSZ, prze
prowadzi rozmowy z Knollem, ktrych przedmiotem byy sprawy zwizane budow zwiz
kw sojuszniczych Polski na Wschodzie wzdu linii Helsinki-Warszawa-Ankara-Teheran oraz spotka si z przedstawicielami organizacji kaukaskich w Stambule. W nawizaniu
kontaktu Howki z dziaaczami Zwizku Oswobodzenia Kaukazu oraz Mdiwanim, Saidbejem i Rasu-zade z azerbejdaskiego stronnictwa Mussawat poredniczyli w Stambule,
62Ibidem, Memorandum R. Knolla do MSZ RP, 13 czerwca 1925, s. 98-101; dokument opublikowany w: Doku
menty i materiay do historii stosunkwpolsko-radzieckich, t. 4, Warszawa 1965, s. 434-435.
63AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, List J. Lukasiewicza do R. Knolla, 11 lipca 1925, s. 82-88.

http://rcin.org.pl

MISJA ROMANA KNOLLA W ANKARZE 1924-1925

123

na polecenie Knolla, Gnther i wydelegowany z Ankary Schtzel64. Rozmowy z organiza

cjami kaukaskimi nie przyniosy spodziewanych rezultatw. Howko pozna jednie ich
gwnych przywdcw przebywajcych w Stambule, ale nie zdoa przekona do cisego
wspdziaania65. Natomiast Knoll skoni Howk do zaakceptowania jego koncepcji od
nonie problemw kaukaskich. Obydwaj dyplomaci i animatorzy akcji prometejskiej uzgod
nili, e MSZ powinien zaprzesta finansowania gruziskiego rzdu emigracyjnego, a pie
nidze na ten cel przewidziane przekaza Komitetowi Oswobodzenia Kaukazu. Ponadto
zaproponowali, aby subsydia polskie dla tej organizacji byy wysze anieli te, ktre otrzy
mywa rzd emigracyjny. Opowiedzieli si take za podporzdkowaniem gruziskiego rz
du emigracyjnego Komitetowi Oswobodzenia Kaukazu66.
W sprawie ukraiskiej Knoll i Howko ustali, e naley spowodowa zwoanie przez
Petlur konferencji dziaaczy ukraiskich z nim zwizanych oraz zblionych do niego ugru
powa emigracyjnych w dniach 1-15 padziernika 1925 r. w Paryu. Zadaniem tej konfe
rencji byaby reorganizacja emigracji ukraiskiej, zbudowanie jednolitego orodka poli
tycznego i stworzenie systemu jego cznoci z krajem. Knoll i Howko proponowali prze
znaczenie przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych sumy 8000 zotych, z ktrej 5000 Petlura
otrzymaby na organizacj konferencji, a 3000 pozostaoby w dyspozycji Howki na cele
informacyjne i propagandowe zwizane z akcj zjednoczeniow emigracji ukraiskiej67.
Ustalenia przyjte przez Knolla i Howk by akceptowane przez kierownictwo MSZ.
Howce powierzono kontynuowanie misji w Paryu, gdzie 11 grudnia 1925 r. z jego ini
cjatywy utworzono organizacj pod nazw Le Promethe (Prometeusz), skupiajc emi
grantw ukraiskich, gruziskich, azerbejdaskich, turkmeskich, Gorcw, Tatarw krym
skich i kazaskich, a nawet karelskich i fiskich (ingermanlandzkich)68. Akcj prometej
sk w Turcji od drugiej poowy 1925 r. kierowa attach wojskowy ppk Schtzel69. W tym
czasie R. Knoll wyjecha z Ankary i na placwk najprawdopodobniej ju nie powrci.
Nie udao si ustali przyczyn zakoczenia, czy raczej przerwania misji Knolla w An
karze, ani te dokadnej daty opuszczenia przez niego Turcji. Oficjalnie zosta odwoany
ze stanowiska posa w Ankarze dopiero 15 lutego 1926 r.70 Wiadomo, e placwk opuci
wczeniej, przekazujc swoje obowizki radcy Gntherowi. Data wyjazdu Knolla podana
przez Giinthera wjego wspomnieniach wiosna 1925 r. jest bdna71. Wwczas Knoll
najprawdopodobniej uda si do Egiptu, a nastpnie do Warszawy, gdzie prowadzi rozmo
wy z ministrem Skrzyskim, dyrektorem Departamentu Polityczno-Ekonomicznego ukasiewiczem i kierownikiem Poselstwa RP w Moskwie Kazimierzem Wyszyskim72. Na
stpnie powrci do Ankary, gdzie wykonywa swoje obowizki co najmniej do koca
lipca 1925 r. W trzecim kwartale tego roku, zgodnie z wczeniejsz prob skierowan do
64Ibidem, Pismo R. Knolla do W. Giinthera, 28 lipca 1925, s. 25.
65I. Werschler, op. cit., s. 217.
66AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Pismo R. Knolla do naczelnika Wydziau Wschodniego MSZ, 23 lipca 1925,
s. 30-31.
67Ibidem.
68Organemprasowymtej organizacji byo pismo noszce rwnie tytu Le Promethe. I. Werschler, op. cit., s. 218.
69Ibidem, s. 221. Porozumienie midzy Gruzinami przebywajcymi w Stambule i rzdem emigracyjnym wParyu
uoyo si wedug innego scenariusza, ni ten przygotowany przez Knolla i Howk. Gruziscy narodowi demokraci,
kierujc swojego przedstawiciela do rzdu emigracyjnego, spowodowali rozam w Zwizku Oswobodzenia Kaukazu.
Wlipcu 1926 r. przebywajcy ponownie w Stambule Howko doprowadzi do zblienia ugrupowa kaukaskich i utwo
rzenia nowej organizacji noszcej nazw Komitet Niezalenoci Kaukazu.
70Historia dyplomacji polskiej, s. 640.
71W. Gnther, op. cit., s. 79.
72AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Memorandum R. Knolla do MSZ RP, 13 czerwca 1925, s. 100; ibidem, List
J. Lukasiewicza do R. Knola, 11 lipca 1925, s. 87.

http://rcin.org.pl

124

HENRYK BARTOSZEWICZ

Centrali MSZ w Warszawie, opuci stolic Turcji, udajc si na urlop wypoczynkowy,

w ramach ktrego zamierza wyjecha do Parya na planowan w tym miecie w pierw
szej poowie padziernika konferencj emigracyjnych ugrupowa ukraiskich. Po urlopie
do Ankary prawdopodobnie nie powrci73. Wiemy, e w padzierniku i listopadzie 1925 r.
prowadzi w Warszawie rozmowy z wiceministrem spraw zagranicznych, dyrektorem
Departamentu Polityczno-Ekonomicznego i naczelnikiem Wydziau Wschodniego MSZ
oraz spotyka si z przewidywanym ju wwczas na jego nastpc w Ankarze, Karolem
Baderem74. Opinia Knolla, e nie jest to dobra kandydatura potwierdzia si w okresie
kilku miesicy pobytu Badera w Turcji75.
Misja R. Knolla w Ankarze zostaa przerwana w momencie, kiedy pozycja midzyna
rodowa i polityka zagraniczna Turcji, zgodnie z jego wczeniejszymi przewidywaniami,
zacza zmierza w kierunku niezgodnym z interesami polskiej polityki wschodniej. Przy
czyn takiego stanu rzeczy bya zarwno sytuacja wewntrzna w tym kraju, jak i uwarun
kowania midzynarodowe. Powstanie Kurdw, w wywoaniu ktrego Knoll dopatrywa si
pomocy za strony Wielkiej Brytanii i Persji oraz inspiracji ze strony ZSRR, przyczynio si
do zmiany rzdu. Ministrem Spraw Zagranicznych zosta wwczas Tefik Ruszdi, polityk
prorosyjski, o ktrym Knoll pisa przez par lat przesiadywa w Moskwie w centrali III Mi
dzynarodwki, nie tyle moe jako przedstawiciel tureckich komunistw, ile jako adept,
ktry pod kierownictwem Zinowiewa, a zwaszcza Bucharina pobiera wyksztacenie poli
tyczne. Nowy szef tureckiej dyplomacji mniej interesowa si normalizacj stosunkw
z mocarstwami zachodnimi, a wiksz aktywno wykazywa wobec pastw bakaskich
i muzumaskich. Knoll uwaa, e Tefik Ruszdi mgby dy do podporzdkowania po
lityki tureckiej dyrektywom Moskwy, ale prezydent Kemal Pasza i premier Ismet Pasza
stanowili tam przed takim niebezpieczestwem76. Jednak nieuregulowane stosunki Turcji
z mocarstwami zachodnimi oraz niekorzystna dla tego kraju decyzja Rady Ligi Narodw
doprowadziy do zawarcia 17 grudnia 1925 r. sowiecko-tureckiego ukadu o przyjani, co
wwczas nie rokowao dobrze realizacji planw polskiej polityki wschodniej. W kocu
1925 r. nastpio zblienie Turcji do Jugosawii, a w pierwszej poowie 1926 r. do Persji
i Bugarii. Nie dosza wwczas do skutku wizyta Tefika Ruszdiego w Warszawie. Zmianie
pozycji midzynarodowej Turcji patronowa w tym czasie ZSRR, a nie Polska. Szansa na
popraw stosunkw polsko-tureckich zarysowaa si dopiero w drugiej poowie 1926 r.77
W okresie kilkunastu miesicy pobytu w Ankarze Knollowi nie udao si odnie spek
takularnych sukcesw, nie zdoa zbudowa tak silnego sojuszu polsko-tureckiego, ktry
mgby sta si postaw bloku pastw na Bakanach i na Bliskim Wschodzie, stanowice
go przeciwwag dla wpyww ZSRR w tym regionie. Jednak za nieuprawniony naley
uzna sd, e jego wybr na stanowisko posa polskiego w Turcji nie by trafny78. Zreali
zowaniu strategicznego celu polskiej polityki na Bakanach oraz na Bliskim i rodkowym
Wschodzie nie sprzyjaa polityka mocarstw, zwaszcza wobec Turcji, a take przeciwdzia
anie wadz sowieckich, zwalczajcych wszelk aktywno Polski w tym rejonie. R. Knoll
73AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Pismo R. Knolla do naczelnika Wydziau Wschodniego MSZ, 23 lipca 1925,
s. 30-31 ; ibdem, Dokument b. tytuu [Opracowanie dotyczce historii wspczesnej Turcji], Ankara, 31 lipca 1925, s. 3-24.
74Ibidem, List R. Knolla do Karola [Badera], 3 grudnia [1925], s. 224-226.
75Ibidem; W. Gnther, op. cit. s. 82; Historia dyplomacji polskiej, s. 640. K. Bader funkcj posa polskiego wAn
karze peni w okresie od 22 lutego do 26 sierpnia 1926 r.
76AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 4, Raport R. Knolla dla ministra spraw zagranicznych, 8 maja 1925, s. 138
142; ibidem, Pismo R. Knolla do dyrektora Departamentu Poltyczno-Ekonomicznego MSZ RP, 8 czerwca 1925 s. 102
107; ibidem, Raport R. Knolla dla ministra spraw zagranicznych, 28 lipca 1925, s. 26-28.
77W. Stpniak, op. cit., s. 345, 347-348.
78Ibidem, s. 342.

http://rcin.org.pl

MISJA ROMANA KNOLLA W ANKARZE 1924-1925

125

na stanowisku posa w Ankarze cile realizowa postanowienia zawarte w instrukcji mini

stra Zamoyskiego i zalecenia jego nastpcy, ministra Skrzyskigo. W tym czasie zdoa
doprowadzi do znacznego zblienia midzy Polsk i Turcja. Jego dziaania przyczyniy
si do rozwoju stosunkw gospodarczych, przede wszystkim wymiany midzy obydwoma
krajami. Pose RP aktywnie wspiera polsko-tureck wspprac wojskow. Nawiza ko
rzystne dla Polski kontakty z patriarchatem ekumenicznym Kocioa prawosawnego w Stam
bule, przyczyniajc si do uniezalenienia polskiego Kocioa prawosawnego od patriar
chatu moskiewskiego. Ponadto zyska uznanie wadz w Ankarze. Najlepszym tego przyka
dem byo skonienie politykw tureckich do wspierania akcji prometejskiej, ktrej
pocztkowo nie byli zbyt przychylni. Oceny pozycji midzynarodowej Turcji oraz polityki
zagranicznej i wewntrznej tego kraju, podobnie jak i przewidywania w tym zakresie za
warte w raportach Knolla byy wyjtkowo trafne. Walory polityczne i dyplomatyczne Knolla spotkay si z uznaniem jego przeoonych, w tym kolejnych szefw resortu spraw zagra
nicznych, M. Zamoyskiego i A. Skrzyskiego. Pozycja jego jako dyplomaty bya na tyle
znaczca, e kiedy 30 maja 1928 r. Turcja i Wochy zawary traktat koncyliacyjny, jego
kandydatura na jednego z trzech neutralnych komisarzy w liczcej 5 osb komisji koncyliacyjnej zyskaa akceptacj zainteresowanych stron79.

The Roman Knoll Mission in Ankara 1924-1925

Polish political centres inaugurated diplomatic contacts with Turkey in the course of the first world war. Interest in
that particular country increased in Warsaw after Poland regained her independence. Jzef Pisudski, the Head of
State, attached great importance to Polish-Turkish relations and sent to Stambu his close co-workers as Polish
diplomatic representatives. During the conference held in Lausanne the Polish government established contacts with
the new Turkish authorities in Ankara, created by Mustapha Kemal Pasha. On 23 July 1923, on the eve of the
Lausanne peace treaty and the Straits convention, Poland and Turkey signed a political pact and two conventions:
economic and settlement.
As much as eleven months later Roman Knoll was appointed the first envoy of the Polish Republic in Turkey.
From 1918 Knoll was a member of the staff of the Eastern Department in the Ministry of Foreign Affairs. He began his
diplomatic career in the Representation of the Regency Council in Russia, and in 1921-1923 worked in the Polish
legation in Moscow.
From June 1924 to the end of July 1925 Knoll held the post of the Polish envoy in Ankara, realising the instruc
tions received from Maurycy Zamoyski, the Minister of Foreign Affairs, and his successor, Aleksander Skrzyski. The
basic purpose of Knolls mission in Ankara was a closer political, military, and economic cooperation with Turkey,
which was to comprise the foundation for constructing a bloc of states in the Balkans and the Near East, envisaged as
a counterbalance for Soviet impact in this region.
Translated by Aleksandra Rodziska-Chojnowska

79
AAN, Akta Romana Knolla, sygn. 6, Pismo wiceministra spraw zagranicznych A. Wysockiego do posa RP
w Berlinie R. Knolla, 3 wrzenia 1928, s. 171. Od 20 grudnia 1926 do 26 czerwca 1928 r. Knoll peni funkcj posa RP
wRzymie.

http://rcin.org.pl

126

HENRYK BARTOSZEWICZ
1924-1925

I .
. -
,
.
. 23 1923 .,
,
: .
,
. 1918 .
. 1921-1923 .
, , 1924 1925 .,
,
, .
, ,
,
.

http://rcin.org.pl