JoMS 3/18/2013, ss.

239-258

Kateryna Novikova

WSGE | 239

240 | WSGE

Fakes and Consumption Dimension of the Social

Exclusion
Zjawisko podrbek akonsumpcyjny wymiar
wykluczenia spoecznego
dr Kateryna Novikova
Wysza Szkoa Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide de Gasperi wJzefowie
kate_novi@hotmail.com
Abstracts
Social exclusion and inequalities appear most vividly in the consumption sphere. The phenomenon of the counterfeit goods and its social dimension refer to such sociological notions as imitation, envy and simulation, the construction of identity and personal front in symbolic interactions. Market research and legal views on the fake phenomenon facilitate
the interpretation of the problem from the point of view of negative consequences for the intellectual property and original products sales. Social
dimension instead reveals the specific characteristics of the fake consumption, which add to the purely negative image of the fake industry and consumption the peculiar economic, cultural and symbolic reasons of such
activities.
Nierwnoci i wykluczenie spoeczne rwnie najbardziej widoczne
okazuj si wsferze konsumpcji. Zjawisko podrbki ijej wymiar spoeczny nawizuj do takich elementw rozwaa socjologicznych ospoeczestwie, jak naladownictwo, zazdro, imitacja isymulacja, konstruowanie
tosamoci ifasady winterakcjach symbolicznych. Marketingowy iprawny wymiary podrbek pomaga zrozumie problem z punktu widzenia
negatywnych konsekwencji dla wasnoci intelektualnej isprzeday oryginalnych produktw. Wymiar spoeczny natomiast ujawnia takie cechy
konsumpcji podrbek, ktre uzupeniaj obraz przemysu podrbkowego
jako istotnie negatywnego obszaru dziaa gospodarczych ikonsumpcyjnych, powody takich dziaa opodou zarwno ekonomicznym, jak ikulturowym czy symbolicznym.

WSGE | 241

Keywords:
social closure, social-cultural stratification, symbols, image, luxury brand,
imitation, authenticity, counterfeit
zamknicie spoeczne, stratyfikacja spoeczno-kulturowa, symbole, wizerunek, marka luksusowa, imitacja, oryginalno, podrbka
Nierwnoci spoeczne przejawiaj si we wspczesnym wiecie
w zrnicowaniu szans dostpu do caego szeregu dbr, w ktrym dobra konsumpcyjne zajmuj nieostatnie miejsce. Nadal w wielu rodowiskach sdzi si o ksice po okadce, a twierdzenie nie szata zdobi
czowieka staje si jako wyjtek ironicznym potwierdzeniem takiej reguy,
ewizerunek stanowi opocztku lub wrcz sukcesie kadej sprawy. Nierwnoci iwykluczenie spoeczne rwnie najbardziej widoczne okazuj
si w sferze konsumpcji, zwaszcza konsumpcji produktw czy towarw
podstawowych. W obliczu wymogw wspczesnoci takie wielostronne
zjawisko jako podrbka oraz wszystkie jej wcielenia niewtpliwie stanowi
istotn cz rozwaa okonsumpcyjnym wymiarze wykluczenia. Zjawisko podrbki naley rwnie do obszaru bada nad stylami ycia, naladownictwem oraz wizerunkiem we wszystkich sferach we wspczesnym
spoeczestwie. Jak odnotowa jeden z historykw badajcych podrbki
wsztuce, to zjawisko moe powiedzie duo owartociach ipostrzeganiu
wiata zarwno tych, ktrzy produkuj podrbki, jak i tych, do kogo s
skierowane (Jones, Craddock, Barker, 1990, s.11).
Najwicej ozjawisku podrbki wkonsumpcji rozprawiaj autorzy zzakresu psychologii konsumenta, marketingu, atake prawa oraz ekonomii
mody (Burgiel 2010, 2011; Chaudhry, Zimmerman, 2009; Featherstone,
2001; Hennessey 2004, 2009; Lin, 2011; Moor, 2007; Phillips, 2007; Xiao,
2006; Yurchisin, 2010). Socjologia niewtpliwie rwnie aktywnie przyczynia si do zwrcenia uwagi na ten ipokrewne problemy, przy tym jednak
wysuwajc na pierwszy plan zjawiska oglniejsze, wramach ktrych podrbka jako wiee zjawisko spoeczne zajmuje obecne najwaniejsze miejsce. Wrd takich poj warto wymieni naladownictwo, zazdro, imitacj isymulacj, czy te konstruowanie tosamoci ifasady winterakcjach
symbolicznych (Baudrillard, 1988; Blumer, 1969; Erner, 2008; Goffman,
1959; Schoek, 1966; Tarde, 2011; Veblen, 2008).
Podrbka jest zjawiskiem wielostronnym, wielopostaciowym, starym
jak wiat inowym na miar kadego pokolenia ifali rozwoju ekonomicz-

242 | WSGE

nego. Podobnie jak wiele innych obecnie przycigajcych uwag zjawisk

podrbka ma dug histori, wielo sprzecznych definicji isynonimw.
Zjednej strony podrabiane jest wszystko. Zdrugiej jednak spoeczny wymiar podrbek nawizuje do do specyficznego, okrelonego typu podrbek, ktry stanowi konsumpcyjn stron wykluczenia spoecznego. Co
byo, jest ibdzie podrabiane? Przede wszystkim jako najwaniejszy symboliczny rodek wymiany i czynnik spoeczny podrabiany jest pienidz,
w postaci zarwno materialnej, jak i wirtualnej, jako monety, banknoty,
karty kredytowe czy cyfrowa wersja na koncie wsystemie bankowym. Podobnie niebezpieczne iztego te powodu marginalizujce idelegalizujce
obrt tymi dobrami s dokumenty tosamoci. Gdzie obok mieszcz si
podrabiane dziea sztuki iantyki oglnie, wktrych podrabiany jest nie
tylko talent czy jego owoc, ale rwnie czas ijego oddziaywanie; biuteria, zegarki ioglnie wikszo dbr uchodzcych za luksusowe. Faszywe
mog by nie tylko towary, ale i usugi, ktre stworz tasz namiastk
luksusowego produktu. Najbardziej niebezpieczne wydaj si podrabiane
papierosy ileki, bdce nie tylko niewinnym placebo, ale zawierajce toksyczne elementy, oraz ywno oparta na taszych odpowiednikach ibdca efektem uprzemysowienia rolnictwa, tak zwanej macdonaldyzacji
iumasowienia konsumpcji.
Podrabiane kosmetyki, perfumy, odzie czy akcesoria obecnie tworz
na tyle dochodowy segment rynku wiatowego, na ile ogromne straty zarzuca si piratom kultury isztuki, korzystajcych zpki co nieograniczonych moliwoci sieci internetowej. Przerbki, imitacje docieraj wrcz do
sfer cielesnych, gdzie wrezultacie ingerencji chirurgicznej sztuczne staj
si (czy moemy powiedzie, es podrabiane?) rne czci ciaa wcelach estetycznych, czsto wramach walki znatur rasy czy te pochodzenia (na przykad operacje plastyczne polegajce na zmianie koloru skry
czy skonoci oczu). Jak dotd jedynymi pozytywnie odbieranymi przynajmniej wniektrych ekologicznie wiadomych krgach s podrbki
futer iniekiedy te skry, czyli inaczej mwic skry ifutra sztuczne, czy
te ekologiczne.
Pojcie podrbka nie moe zatem odnosi si ostatecznie ibezapelacyjnie do wszystkich tych zjawisk, warto rozrni niektre znaczenia oraz
znaczenia synonimw tego pojcia. Na pierwszy pogld pojcie podrbki
wydaje si intuicyjnie zrozumiae. Jak kiedy zauway Eco wswoim eseju
Czytanie wiata, posugujc si jzykiem naturalnym, wszyscy wiemy,
czym jest faszerstwo lub imitacja, przy tym wyliczy oraz zinterpretowa

WSGE | 243

kilka podobnych okrele czy zjawisk: faszerstwo, falsyfikat, imitacja,

pseudoepigraf, duplikat, podrobiony, apokryficzny, faszywy czy te
faksymile, zwodniczy, iluzoryczny, zmieniony (1999 s. 24-25). Jeeli
czowiek nie potrafi rozrni czy co jest autentyczne, czy faszywe (ta
rnica wystpuje wtedy jako pewnego rodzaju granica), poszukuje wwczas rady znawcy lub eksperta. Zatem aby stwierdzi czy co jest podrbk, warto si zastanowi nad tym, co to orygina, oryginalno czy autentyczno. Podobnie moe wyglda wymiar spoeczny tego zjawiska, bo to
wanie autentyczno ioryginalno okazuj si dobrem rzadkim iwtaki
sposb jak najbardziej podanym.
Wedug Eco zatem ofalsyfikacie moemy mwi, kiedy co zostaje
wystawione na pokaz jak gdyby byo oryginaem, podczas gdy orygina
(jeli istnieje) znajduje si gdzie indziej (1999, s.27). Nie mniej wany
jest jednak zamiar podmiotu, wymiar intencjonalny, innymi sowy czy
oszustwo jest przypadkowe czy wiadome. Rozwaajc problem identycznoci iwymiennoci takiego rodzaju imitacji jak duplikat, Eco dochodzi
do wniosku oniezbdnym udziale podmiotu oceniajcego, wybierajcego, przyjmujcego imitacj (1999, s.29). To oznacza, ekonsument musi
by ostatecznie zainteresowany wefektach osdzenia autentycznoci czy
te podobiestwa do oryginau. Zatem jego wybr lub osd okazuje si
jego wasn decyzj pragmatyczn, czy to ze wzgldu na kwestie ekonomiczne (bo taniej wprzypadku podrbki), czy te ze wzgldu na obojtno oraz elastyczno wocenach, spowodowane przede wszystkim przez
kultur. Wanie wtej sytuacji Eco uywa pojcia reprodukcja, ktra nie
posiada wszystkich cech oryginau (moe mie troch inn form, materia, zktrego zostaa wyprodukowana, moe mie gorsz jako), ale
itak spenia wymagania kupujcego. Charakter kapitau kulturowego, pozwalajcego tolerowa czy wrcz wybiera owe reprodukcje, okazuje si
tym istotnym czynnikiem zrnicowania spoecznego, ktre ostatecznie
przejawia si wkonsumpcji podrbek.
Na tle tych rozwaa ciekawe moe by podkrelenie czy te rozrnienie rnych typw podrbek czy te poziomw przemysu podrbkowego wramach studiw nad mod (fashion studies). Podrbk zatem jest
stuprocentowa kopia produktu oryginalnego zrobiona zmyl otym, aby
zmyli konsumenta izmusi go wierzy wautentyczno tego produktu.
Produkt piracki zakada natomiast wiedz konsumenta otym, eto podrbka. Imitacja (lub inaczej replika czy duplikat) nie jest wstu procentach
podobna do produktu oryginalnego, moe by podobna ze swojej istoty,

244 | WSGE

nazwy, projektu, ksztatu czy znaczenia, ale konsumenci maj wiadomo

tego, eten produkt jest taki, enie jest oryginalny. Funkcjonuje jeszcze
inne rozumienie repliki zrobionej przez uprawnionego rkodzielnika czy
rzemielnika, zwizanego wjaki sposb zdan mark (Okonkwo, 2007,
s.172). Najwaniejszym elementem oznaczenia podrbki pozostaje zatem
intencjonalno producenta oraz handlowca w prbie zmylenia konsumenta co do oryginalnoci towaru.
Poza wiadomym wyborem konsumenta aintencjonalnym oszustwem
producenta niewtpliwie istniej inne ujcia, zktrych jednym oraz najoryginalniejszym jest postmodernistyczne spojrzenie Jeana Baudrillarda
na istot imitacji wwarunkach zniesienia referencyjnoci inastania epoki symulacji. Zatem wepoce symulacji ju nie ma imitacji rzeczywistoci,
jest zastpienie owej rzeczywistoci jej znakami, bo imitacja ju nie jest
kwesti naladownictwa, reduplikacji, ani parodii, aw konsekwencji nie
ma faktycznej rnicy midzy wymysem arzeczywistoci, jest ona symulowana, amodele do symulacji powtarzane (Baudrillard, 1988, s.167).
Jakkolwiek mgliste te postulaty zmuszaj jednak do zastanowienia si nad
kierunkiem przepywu znacze zawartych wokreleniach autentyczny
podrobiony iwszystkich ztym zwizanych problemach.
Ujcie tego wielowymiarowego zjawiska wterminie podrbka, podrabianie czy podrabiane wskazuje na nielegalno, negatywny charakter, na przykad w porwnaniu z replik, adaptacj, stylizacj czy nawet
imitacj, jak rwnie takimi pokrewnymi pojciami, jak taszy odpowiednik czy zamiennik. Oryginalno czy te autentyczno jakiego towaru
czy usugi z zaoenia nie bdzie wic dostpna dla kadego z rnych
powodw. Zwyke obserwacje potoczne podpowiadaj nam, epodrbki
s dla biednych. Ironi jest zatem powiedzenie nie sta nas na kupowanie rzeczy tanich, jakby takie dziaania nie byy praktyczne ipoyteczne.
Podobnie postrzegane od wiekw byy ubrania z drugiej rki, miay na
sobie cikie pitno biedy idesperacji, bowiem to ndza ibrak moliwoci nabywania nowych tkanin czy te zamwienia lub uszycia ubra nowych zmuszaa ludzi do sigania po ubrania uywane, czsto otrzymane
od warstw usytuowanych wyej (Hermanson, 2012). WXX wieku ubrania
z drugiej rki, pomijajc okres powszechnych trudnoci wzaopatrzeniu
podczas II wojny wiatowej ispoecznego poparcia dla tego zjawiska, stay si form kontrkultury, swoistego protestu przeciwko spoeczestwom,
ktre uwieczniaj nierwnoci wposiadaniu poprzez ubranie iwygld,
przeciwko nieumiarkowanej konsumpcji, a szczeglnie snobistycznym

WSGE | 245

ubraniom projektanckim, podkrelajc przy tym wzgldy ideologiczne,

antykonsumpcyjny styl ycia i radykalne pogldy spoeczno-polityczne
(Gregson, Crewe, 2003; Hermanson, 2012).
W zjawisku podrbki zpunktu widzenia socjologicznego wana jest
nie tylko ogromnie wpywowa ekonomiczna strona tego zjawiska, czyli racjonalno podjcia produkcji idystrybucji podrbek. Niezwykle wany
okazuje si swoisty symboliczny wymiar spoecznych stosunkw wadzy
i dominacji na polu konsumpcji podrbek. Produkcja ilustruje poziom
makro, aich nabywanie mikro. Dochodzi jeszcze element prawny, zwizany zprawami autorskimi iwasnoci intelektualnej, lecz nie moe by
uwaany za ostateczny iabsolutny punkt odniesienia dla oceny spoecznego wymiaru wspomnianego zjawiska. Warto pamita, ezgodnie zwieloma pogldami jest nieodczn czci dyskursu dominujcego, ktry
wterminach socjologicznych mona uj jako przejaw monopolizacji albo
zamknicia spoecznego. Elementem charakterystycznym takiego zamknicia jest wykluczenie spoeczne na polu konsumpcji.
Terminologia zamknicia, wykluczenia spoecznego lub te tzw. monopolizacji po raz pierwszy pojawia si uMaksa Webera wjego Gospodarce ispoeczestwie (Weber, 1978, s.342). Mamy wic relacje zamknite dla autsajderw. Takimi wanie autsajderami s osoby wykluczone, ich
uczestnictwo moe by ograniczone albo uwarunkowane cisymi wymogami. Weber do takich typw relacji zalicza najbardziej rnorodne:
ekskluzywny monopol erotyczny nalecy do lubu, uczestnictwo wsektach, lojalno, system kastowy, grupy dziedziczne itd. Pojcie zamknicia
wostatnim wierwieczu XX wieku zyskao ponown popularno m.in.
w analizach zrnicowania spoecznego. cile definiowana przynaleno klasowa ju nie wspgraa bowiem zdystrybucj bogactwa iszans
yciowych, apozycje spoeczne przestay zalee wycznie od bogactwa.
Na przykad Raymond Murphy stwierdzi, ewadz ekonomiczn warto
analizowa wzwizku ztzw. zdolnoci do wykluczania lub monopolizacji
(power to exclude or monopolise) (Turner, 2006, s.568). Stwierdzi rwnie,
ekonflikty spoeczne mona rwnie przeanalizowa wramach schematu
tworzenia iobrony monopolu. Monopol niewtpliwie wczeniej czy pniej zostanie zakwestionowany przez tych, ktrzy s wykluczeni iktrzy
zechc uzyska dostp do pewnych udogodnie zwizanych zmonopolem
czy, jak to uj autor, uzurpowa je. Czy podrabianie towarw mniej lub
bardziej luksusowych to prba przejcia kontroli nad monopolem wsferze
spoecznie cenionej konsumpcji? Egalitarna wojna przeciw wykluczeniu

246 | WSGE

luksusowemu? Std czsto przedstawiane jako przyczyny rozpowszechnienia podrbek ibraku poszanowania dla praw wasnoci intelektualnej
twierdzenia ze strony zarwno producentw, jak ikonsumentw podrbek otym, eluksusowe marki itak maj ogromne dochody inie ucierpi
na ich dziaaniach. WChinach takie zjawisko jest okrelane jako kultura
Shanzhai, ktra nawizuje do redniowiecznej legendy ochiskich Robin
Hoodach iodnosi si do niewielkich zakadw imanufaktur produkujcych imitacje ipodrbki markowych produktw, zwaszcza zbrany elektronicznej, komputerowej itelekomunikacyjnej (Hennessey, 2009).
Jeeli przywilej rozumiemy nie tyle jako dostp do rzeczy oryginalnych, ile jako brak potrzeby lub wrcz spoeczn presj unikania podrbek
oraz ich eliminacji, to mechanizm zwalczania zamknicia imonopolizacji
konsumpcji bdzie wyglda nastpujco. Warstwy uprzywilejowane ciesz si posiadaniem rzeczy oryginalnych, jakociowo dobrych i symbolicznie mocnych. Wprbie dowiadczy tych samych pozytywnych stron
konsumpcji, apoprzez ni dowiadczy przynalenoci imoliwie te wyrnienia, wykluczeni z obiegu symboli autentycznych szukaj alternatywnych moliwoci. Zpomoc przychodzi rynek, dla ktrego kady popyt jest wietn okazj, iodpowiednio wtej czy innej formie zawsze stara
si go zadowoli odpowiedni poda. Moc symboliczna osigana jest za
pomoc metek ilogo. Metka nadaje przecie niemal autentycznego smaku
luksusu. Jako jest tolerowana wten czy inny sposb, zgodnie zkapitaem
kulturowym ipoziomem obojtnoci, aoryginalno mona najzwyczajniej ogosi, nawet podkreli (poprzez umieszczenie logo czy metki na
widocznym miejscu).
Status warstw uprzywilejowanych okazuje si zagroony, zatem jedynym rozwizaniem jest wyrane rozgraniczenie autentycznoci aimitacji
zdodatkowym naznaczeniem tej drugiej negatywnym symbolizmem podrbki, urgajcym prestiowi kadej popularnej marki, zwaszcza umieszczonej na widocznym miejscu na danym wyrobie (np. zprzodu na podkoszulku czy bluzce). Warstwa uprzywilejowana podkrela brak widocznoci
metek, logo, marki itd., skrywajc j wrcz za skromnym manifestem no
logo. Kada metka na wierzchu jest oznak ju nie tyle niskich zarobkw iniemonoci pozwolenia sobie na rzeczy markowe, ile gupiego naladownictwa oraz braku wyobrani czy te inwencji, albo wrcz honoru.
Odpowied producentw dyskrecja, maksymalne podobiestwo do wymarzonych przedmiotw zkatalogu, skutkujce potrzeb rozwoju ipielgnowania umiejtnoci odrniania (!) podrbek od oryginaw uwiado-

WSGE | 247

mych konsumentw. Instytucjonalizacja takich umiejtnoci moe by na

szczcie wsparta moliwociami, ktre daj jzyki obce oraz odpowiednie
informacje wprzernych rdach zaufanych (oparte oczywicie gwnie
ozdobycie rewolucji informacyjno-komunikacyjnej).
Ciekawe iowocne dla danego tematu wydaje si rozrnienie midzy
pojciami klient ikonsument. Alan Aldridge podkreli wi osobist
midzy klientem adostawc kiedy wodrnieniu od masowego konsumenta czasw wspczesnych, zagubionego zoceanie podobnych konsumentw i zudzenia wyboru konsumenckiego (Aldridge, 2006, s. 11).
Klient jest na tyle samodzielny wzaspakajaniu swych potrzeb, na ile niesamodzielny jest konsument, ktremu jego potrzeby s niejako wmawiane.
Mona ztym nie do koca si zgodzi, bo potrzeby s niekoniecznie wmawiane przez producentw, presja spoeczna odgrywa nie mniejsz rol.
Wjeszcze wikszym stopniu konstruowane natomiast s sposoby zaspakajania tych potrzeb na bezosobowym rynku. Bardzo wane miejsce wtych
procesach zajmuje reklama (podstpny mechanizm tworzenia potrzeb),
a wraz z ni marka handlowa, znak firmowy, wspomniana metka, logo
itd. Traktowany indywidualnie klient aabstrakcyjny konsument wwiecie
wspczesnym wci istniej. Takie przeciwstawienie opiera si obecnie na
kryterium oryginalnoci czy prawdziwoci rozlicznych dbr, azwaszcza
ich marek.
Indywidualne traktowanie wwiecie autentycznych dbr luksusowych,
zwaszcza tych najdroszych, wyraa si wspersonalizowanych certyfikatach dla kadego towaru (np. butw, torebki, sukni czy biuterii) czy te
kolejki wpostaci listy zapisw na nabycia takiego ekskluzywnego towaru,
produkowanego rcznie wograniczonych ilociach. Ograniczenie masowoci produkcji bezporednio przekada si na ekskluzywno, wyjtkowo, odpowiedni presti posiadania i status w rodowisku. Konsument
zwyky natomiast potrzeb posiadania rzeczy wyjtkowych moe zaspokoi albo na rynku lokalnym, albo, jeeli wyjtkowo ma by potwierdzona mark, na rynku podrbek.
Kada prba zawaszczenia oryginalnoci iprawdziwoci bdzie karana symbolicznie, np. wPolsce poprzez rozpowszechnianie przewiadczenia, epodrbki kupuje si na bazarze, erobi to kto ze wsi, etakich
transakcji sprzeday i kupna trzeba zabroni itd. (Przewoniak, 2006).
Konsumpcyjny wymiar wykluczenia spoecznego nawizuje wic do spoeczestwa konsumpcyjnego oraz konsumpcji jako czci normalnego
i szczliwego ycia wtym spoeczestwie. Takie rozumienie jeszcze raz

248 | WSGE

podkrela potrzeb wyrniania specyficznych wymiarw wykluczenia

spoecznego, anieli ujcia wszystkich w homogenicznej kategorii ludzi
wykluczonych spoecznie (Turner, 2006, s.575). Zatem wykluczenie spoeczne wtej analizie nie jest synonimem biedy czy ubstwa, cho kwestie
wadzy ipodmiotowoci s tutaj jak najbardziej aktualne, awyizolowanie
czy wyczenie spoeczne ma nie tylko charakter symboliczny, lecz jak najbardziej materialny.
Jeszcze dziesi lat temu Hanna Palska twierdzia, e ludzie yjcy
w biedzie, ale majcy co je, raczej naladuj bogatych, kupujc przedmioty kojarzone zluksusem (na przykad, auta stare, ale luksusowe) lub
tak zwane podrabiane rekwizyty prestiu. Stwierdzia te, edziki temu
czuj si lepiej postrzegani (Przewoniak, 2006; Palska, 2002). Podobnie
stwierdzi rwnie Bogdan Wojciszke, poniewa w konsumpcji nie chodzi tylko okonsumpcj, czyli zwyke zaspakajanie zwykych potrzeb konsumpcyjnych, ao status. Dlatego podrbka pozostaje udziaem ludzi niezamonych, bo szukaj oni taszego zamiennika dla wywalczenia statusu.
Bogaci przy tym czerpi przyjemno nawet nie z marki, ktra oznacza
status, az faktu, eduo zapacili (Wjcik, 2011).
O podobnych procesach pisa jeszcze Thorstein Veblen na przeomie
XIX i XX wieku posugujc si pojciem imitacji czy te naladowania
wsensie poniekd zblionym do rozumienia Gabriela Tardea ipodkrelajc, ecelem konsumpcji s nie tylko potrzeby praktyczne iposzukiwanie
wygody, wchodz wgr powody prestiowe (Tarde, 2011; Veblen, 2008).
Veblen rozwaa otak zwanej klasie prniaczej (leisure class), ktrej wyjtkowo nale si znatury rzeczy luksus ikomfort, oprnowaniu ikonsumpcji na pokaz oraz rnie przejawiajcym si marnotrawstwie na tle
wczesnego nowego etapu kultury, ktry przejawia si wrozwijajcym
si nowoczesnym spoeczestwie przemysowym. Wramach przemyle
dotyczcych konsumpcji ostentacyjnej iklasy prniaczej spoeczestwa
patriarchalnego konsumpcja dbr luksusowych jest przedstawiana jako
wyczny przywilej pana, czyli przedstawiciela klas wyszych, zamonych,
szczeglnie dlatego, ecelem owej konsumpcji jest przyjemno iwygoda konsumujcego (Veblen, 2008, s.63). Uywanie przedmiotw zbytku
przez klas nisz moe zosta uznane za niewaciwe z rnych powodw iodzwierciedla si to wprawie zwyczajowym. Zatem na pocztku XX
wieku przedstawiciel klasy prniaczej, chcc unikn omieszenia by
zmuszony do rozwijania swojego smaku, aby umie nieomylnie rozrni
szlachetne artykuy konsumpcyjne od pospolitych, jak rwnie wiedzie

WSGE | 249

jak je konsumowa wsposb odpowiedni (Veblen, 2008, s.65-66). Natomiast na pocztku XXIw. niezbdn cech kadego szanujcego si konsumenta jest sposobno rozrnienia oryginau apodrbki.
Konsumpcja na pokaz i to konsumpcja dbr najwyszej jakoci,
w ujciu Veblena, to nic innego jak sposb na zdobycie prestiu przedstawiciela klasy prniaczej. W warunkach wieku XXI najwysza jako
moe by zapewniona przez odpowiednie logo, metk ocharakterze luksusowym lub jakkolwiek prestiowym. Konsumpcja na pokaz przyniesie zaszczyt tylko wtedy, kiedy jest marnotrawstwem, wydatkowaniem tego, co
wnadmiarze, jak podkrela Veblen, bez konotacji negatywnych, bowiem
odnosi si do konsumenta dokonujcego wyboru ijego wiadomej oceny
poytecznoci danego wyboru (2008, s.84-85). I chocia wrzeczywistoci
wwikszoci przypadkw analiza Veblena wskazuje raczej na strony negatywne, ale wolny wybr kadego przedstawiciela klasy prniaczej zosta
uniego demokratycznie podkrelony. Tego nie mona jednak stwierdzi
w przypadku klas usytuowanych niej na drabinie spoecznej, ni klasy
uwaajce konsumpcj imarnotrawstwo na pokaz za swj obowizek. Ciekawe, ewkocu jednak potwierdza Veblen znaczenie opinii publicznej
wramach danej klasy czy warstwy spoecznej, ktra wduym stopniu wyksztaca potrzeb ostentacyjnej konsumpcji nawet na najniszych szczeblach drabiny spoecznej iodpowiedni konformizm wobec uznanego powszechnie poziomu wydatkowania (2008, s.96). To wszystko powoduje,
ekonsumpcja na pokaz jest wana dla kadej klasy, porzucana dopiero
pod naciskiem ostatecznej koniecznoci, bowiem trzeba wielkiej ndzy
i potwornych warunkw, by ludzie odrzucili ostatni byskotk i ostatni
pozr przyzwoitej pozycji materialnej, ana dodatek ta konsumpcja na
tyle przenika we wszystkie sfery ycia, ejest uprawiana nawet wdomowym zaciszu (Veblen, 2008: 74).
Takie porwnywanie si inaladowanie klasy usytuowanej bezporednio wyej wci pozostaje kwesti aktualn, cho iznajduje alternatywne
kanay wpostaci szerokiego asortymentu towarw iusug przemysu podrbkowego. Jeeli Veblen rozwaa okonsumpcji klasy prniaczej wobec
przymusu pracy zarobkowej izwizanych ztym obowizkami klas redniej iniszej, to Bauman na przeomie XX-XXI wieku analizuje przejcie
od uprzemysowionego spoeczestwa pracy ku ponowoczesnemu spoeczestwu powszechnej konsumpcji. A wnim znikaj jakiekolwiek symbole szacunku igodnoci porzdnego, cho biednego przedstawiciela klasy
pracujcej iprzyzwoitoci jego ycia codziennego, na przykad, wpostaci

250 | WSGE

wypielonego ogrdka, adnych firanek na zewntrznych oknach inajlepszych ubra zakadanych wniedziel, poniewa prawdziwym symbolem
normalnoci iszczliwoci jest konsumpcja idobrobyt konsumencki (Aldridge, 2006: 125). Aldridge stwierdza, espoeczestwo konsumpcji wytworzyo odpowiednie mechanizmy powodujce wykluczenie wadliwych
konsumentw, ktrych nie sta na ekspresj i samorealizacj na rynku
w oparciu o racjonalne dziaania konsumpcyjne (na przykad, w banku
im mniej pienidzy wpywa co miesic na konto, tym wiksze s opaty za usugi bankowe ina odwrt) (2006: 125-126). Najbardziej podobne
mechanizmy i presja opinii publicznej oddziauje na dzieci, dla ktrych
racjonalna konsumpcja rodziny pozostajcej wbiedzie okazuje si nie do
przyjcia wwalce ostatus, presti ipoczucie wasnej wartoci, azatem pozostaj gwnie alternatywne kanay, midzy innymi nabywanie podrbek.
Centrum Bada Opinii Publicznej w2011r. przeprowadzio badanie
opinii o przemycie, podrbkach i pracy Suby Celnej, ktra jako instytucja podlegajca Ministerstwu Finansw kontroluje przestrzeganie m.in.
przepisw dotyczcych wasnoci intelektualnej. Wyniki bada wskazuj
na to, epodrbki s kupowane wci na du skal, na wiksz nawet ni
towar pochodzcy zprzemytu (23%). CBOS definiuje przy tym podrbki
jako produkty nielegalnie oznaczone znakiem nalecym do innej firmy
izazwyczaj przypominajcych rzeczy oryginalne. Zatem podrbki s kupowane przez 30% badanych (wrzesie 2001, 1077 osb, reprezentatywna
prba losowa dorosych mieszkacw PL). Oczywicie tak wysoki procent
nie oznacza wcale regularnoci: wikszo nabywa rzadko (20%), 8 % - od
czasu do czasu itylko 2% czsto. Wcale nie kupuj 66% badanych.
Gdy wemiemy pod uwag kryterium wieku, to czsto kupuj podrbki osoby przed 44 rokiem ycia, za wyjtkowo czsto midzy 25 a34, czyli
raczej ci modsi ibardziej podatni na presj spoeczn co do prestiu, wizerunku itd. Wyjtkowo czsto podrbki kupuj uczniowie istudenci, bezrobotni, osoby zatrudnione jako robotnicy, pracownicy usug, atake technicy iredni personel. Wkomunikacie zosta podkrelony fakt, echocia
dochody nie s czynnikiem wyranie rnicujcym nabywanie podrbek,
to mona zauway, e podrobione towary s nieco bardziej popularne
wrd osb zgospodarstw domowym ostosunkowo niskich dochodach
per capita. Gdy natomiast sytuacja finansowa jest oceniana jako bardzo
za, podrbki s nabywane rzadziej, chodzi tutaj ju obrak zapewnienia
podstawowych potrzeb (Feliksiak, 2011, s.3).
Zgodnie zwynikami bada SMG/KRC dla Allegro, w2012r. 18% Pola-

WSGE | 251

kw uwaao, esprzedawanie podrobionych rzeczypowinno by karane.

Natomiast 28% nie widziao elementu nieetycznego w handlu towarami
podrabianymi.43% badanych przyznao, ekupio kopi oryginau, aprawie 30% znich byo tego wiadomych. Zgodnie zocenami rynek podrbek
wPolsce w2012 roku szacowany by na okoo 830 mln dolarw (Kampania
spoeczna, 2012).
Jakie towary s najbardziej popularne wrd podrbek nabywanych
wPolsce? 65% to odzie iobuwie, 24% - kosmetyki iperfumy. Natomiast
od 1 do 3% to tzw. artykuy motoryzacyjne, narzdzia, sprzt elektroniczny ioprogramowanie komputerowe, artykuy spoywcze, chemiczne ipapierosy (Feliksiak, 2011, s.4). Poza sprztem elektronicznym, to przecie
odzie, obuwie ikosmetyki su jako zewntrzne symbole statusu. Ciekawe, przy tym, edosy duo osb badanych potpia nabywanie produktw
podrabianych (74%) itylko 17% nie widzi wtym nic niewaciwego. Na
tle innych badanych, deklaruj to najczciej robotnicy (wykwalifikowani
iniewykwalifikowani), bezrobotni irespondenci onajniszych dochodach
na osob w gospodarstwie domowym. I oczywicie relatywnie rzadziej
ocena negatywna pojawia si wrd osb kupujcych podrbki.
Jeeli chodzi o ocen produkcji i dystrybucji podrbek, s oceniane
dosy krytycznie. 70% wymaga karania zarwno dla producentw, jak
i sprzedawcw (wrd takich osb np. najwicej rolnikw, prywatnych
przedsibiorcw oraz pracownikw administracyjno-biurowych), natomiast tylko 19% ocenia tylko jako nieuczciwe. Rzadziej taka ocena oczywicie pojawia si wrd osb faktycznie kupujcych tego typu towary.
Natomiast bardziej restrykcyjne postawy wobec przemytu oraz produkcji
idystrybucji podrbek wspwystpuj zwyszym wyksztaceniem badanych ilepsz sytuacj materialn, co jest wtym przypadku dosy logiczne,
bowiem zwizane zodpowiednim kapitaem kulturowym.
Podrbki wpostrzeganiu polskich projektantw mody s zjawiskiem
jednoznacznie negatywnym iwkampaniach spoecznych przywouj do
niekupowania podrbek, wykorzystujc przy tym elementy raczej marketingowe ni moralne, uwraliwiajce na jakiekolwiek spoeczne konsekwencje produkcji ikonsumpcji podrbek. Najczciej chodzi tylko obycie oryginalnym i nietolerowanie podrbek ze wzgldu na sam wiadomo posiadania towaru nieoryginalnego, czyli indywidualn szczero
iwiarygodno (Kampania spoeczna, 2012).
Warto zaznaczy, ewpolskiej blogosferze dotyczcej wygldu, wizerunku, stylu czy przede wszystkim mody, czyli sfer najbardziej dotknitych

252 | WSGE

produkcj ikonsumpcj podrbek, spotyka si niekiedy ambiwalentne podejcia do tego zjawiska. Najczciej dziennikarze, bloggerzy iuytkownicy skaniaj si jednak do ocen negatywnych iskrajnie negatywnych. Warto podkreli, eczsto narzekaj na serwisy handlu detalicznego, takie jak
Allegro, ktre umoliwiaj handel podrbkami1. Tworzone s rnorodne
spoecznoci, gdzie uytkownicy dziel si umiejtnociami iinformacjami dotyczcymi podrbek, opatrujc je stosownymi ocenami i komentarzami. Wrd owych mona znale takie jak Na co czekasz? Docz
do naszej spoecznoci. Nie daj si oszuka wserwisie Nieoryginalny.pl,
Podrbki nigdy nie s modne (Kobieta.pl) lub Podrbki s fuj. Pokazuj
jak ich unika na blogu Podrbkowo-Wielkie. Autorzy oraz uytkownicy
czsto podkrelaj masowo sprzeday podrbek przez dan firm czy
sprzedawc, uwraliwiajc odbiorcw na rne rodzaje oszustw, szczeglnie tych niebezpiecznych dla zdrowia zzakresu przemysu farmaceutycznego czy kosmetycznego. Nawet oceny kontrowersyjnego midzynarodowego porozumienia ACTA, zawierajcego umow handlow dotyczc
zwalczania obrotu towarami podrabianymi, kojarzone gwnie zograniczeniem wolnoci wInternecie, nie byy jednoznaczne, bo odnosiy si do
nadziei na skuteczne zwalczanie podrbek.
Oczywicie wkomentarzach mog si pojawi zdania typu nie zaley
mi na tym, eto podrbka, jeeli jako jest dobra, przecie giganci przemysu mody itak zarabiaj krocie, straty wtym punkcie niczego nie zmieni. Badania rynku podrbek wWielkiej Brytanii potwierdzaj podobn
tendencj, bowiem wtraktowaniu podrbek podejcie snobistyczne zanika, konsumenci nie tylko nie wstydz si tego, ale nawet si ztego ciesz
(Cathcart, 2007; Kirby, 2007).
Jeeli natomiast konsumpcja towarw podrobionych jest potpiana
przez rodowisko, czy mona wtym ujrze elementy mechanizmu wykluczenia spoecznego? Marka iwiadomo jej wartoci dla wasnego wizerunku czy rnie rozumianego prestiu (czy to sama wiadomo, emnie
sta, czy np. zadowolenie z korzystania z rzeczy lepszych jakociowo,
aprzecie to swoisty sposb na oszczdzanie) s wPolsce mocno zakorzenione. Dziki szeregowi czynnikw rozpowszechniaj si jeszcze bardziej
ito koniecznie wwersji autentycznej, bowiem konsumenci maj dostp
do zagranicznych sklepw internetowych, niektre zagraniczne marki luksusowe wchodz rwnie na polski rynek, polskie marki robi karier na
rynku midzynarodowym woparciu nie tylko otalent, ale ilokalny charakter ispecyfik.

WSGE | 253

Warto zaznaczy te inny przejaw korzystania zzastpczych rodkw

podniesienia prestiu i wasnej samooceny. Jest to korzystanie z rzeczy
imitujcych znane wzorce, tak zwane repliki czy te stylizacje. Popularno replik czy produktw stylizowanych moe oznacza, eniekoniecznie lub wrcz wzym tonie okazuje si mie napisane duymi literami DG
z przodu na koszulce czy wyrane literki LV na torbie jak symbolicznie
przejawia si to wtowarach ogromnego przemysu podrbkowego wwielu krajach Trzeciego wiata. Wydaje si, edla warstwy oodpowiednim
kapitale kulturowym, ale za braku kapitau finansowego, wystarczy utosamianie si, zwyke podobiestwo iwiadomo tego, ezostanie to podobiestwo rozpoznane przede wszystkim przez osoby, ktrym bdzie ten
temat nieobojtny. Jeeli klas redni nie sta na dokadn wymarzon
rzecz markow, nie oznacza to utracenie wiary wsuszno ipotrzeb oryginalnoci i autentycznoci. Jest to potwierdzane badaniami SMG/KRC,
gdzie jednym znajwaniejszych trendw konsumenckich wPolsce okazuje si poszukiwanie autentyzmu, iniekoniecznie marek wielkich (Raport
MillwardBrown SMG/KRC, 2012). Inne badania wskazuj na tendencje do
cakowitego unikania widocznych metek ioznak luksusu, na przykad na
ubraniach iprzedmiotach codziennego uytku, ktre maj cenno wanie dlatego, e s prawdziwe, oryginalne bez wzgldu na obecno czy
widoczno marki, poniewa prawdziwy styl to rodzaj prywatnej radoci
(Kelly, 2011).
Elementem wykluczenia spoecznego okazuje si ju nie dostpno
isiganie po podrbki, awalka zpodrbkami, ich cakowite potpianie.
Drogie iczsto niedostpne dla wikszoci ludzi produkty sygnalizuj najwaniejszy atrybut naszych czasw: pozycj spoeczn. I jeeli ten mechanizm sygnalizujcy zostaje zaburzony, reakcja jest odpowiednia czy wrcz
naturalna, obrona swojego terytorium luksusu oraz zmiana symboli
ioznakowania tego terytorium. Dlatego te zarwno producenci, jak ipo
czci konsumenci markowych rzeczy walcz zpodrbkami, powodujcymi inflacj marki, osabiajc inwestycje poczynione wstatus. Zgodnie zzaoeniami producentw towarw luksusowych marek zamoni ibogaci s
wstanie paci duo za oryginalno iautentyczno tylko wtedy, gdy jednoznaczne zewntrzne symbole bd potwierdza ich wyjtkowo oraz
t wieloznaczn ekskluzywno. Im bardziej zatem podrbki synnych
marek s rozpowszechnione, tym mniej ekskluzywne staj si owe marki.
Oczywicie jednoznaczno takiej oceny sytuacji nie zawsze jest potwierdzana. Wyniki niektrych bada rynku (np. Davenport Lyons) wrozwi-

254 | WSGE

nitych krajach Zachodu wiadcz otym, eto wrd osb, ktrych sta
na produkty oryginalne, jest najwicej nabywcw podrbek, podwaajc
przekonanie o tym, e podrbki s skierowane i kupowane przewanie
przez osoby oniskich zarobkach, ktre wten sposb chc na skrty pokona drog do prestiu (Cathcart, 2007).
Badania naukowe i dochodzenia dziennikarskie wskazuj, e konsumpcja podrbek ma ciemne strony te zinnych powodw, takich jak
wykorzystywanie pracy nieletnich, wyzysk pracownikw wkadym wieku,
uwikanie wsieci przestpczoci zorganizowanej, unikanie opodatkowania
itd., co wkonsekwencji stwarza szereg czynnikw wykluczenia spoecznego. Zatem ostratyfikacji spoecznej iwykluczeniu spoecznym przejawiajcych si wkonsumpcji warto rozwaa zarwno wterminach produkcji,
jak i konsumpcji, faktycznej i symbolicznej, ograniczonej wzgldami jakoci, trwaoci i nawet bezpieczestwa produktu. Spoeczna akceptacja
i tolerancja podrbek opiera si na szeregu czynnikw ekonomicznych
i spoecznych, ilustrujc jednoczenie rne podziay we wspczesnych
spoeczestwach zarwno rozwinitych, jak irozwijajcych si.
References
Aldridge, Alan. (2006) Konsumpcja. Warszawa: Sic!
Baudrillard, Jean. (1988) Selected Writings. Sel. and ed. by Marc Poster.
Stanford University Press.
Blumer, Herbert. (1969) Fashion: From Class Differentiation to Collective
Selection. The Sociological Quarterly. Volume 10, Issue 3.
Bourdieu, Pierre. (1984) Distinction. A Social Critique of the Judgement of
Taste. London: Routledge.
Burgiel, Aleksandra. (2010) Komunikacja nieformalna jako czynniki determinujcy zakup produktw o zrnicowanym ryzyku, [w:] Tendencje
zachowa konsumenckich na regionalnym rynku. Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Szczeciskiego nr 609: Problemy zarzdzania, finansw
imarketingu nr 16. WN Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin.
Burgiel, Aleksandra. (2011) Naladownictwo jako element zachowa konsumpcyjnych wspczesnych Polakw, [w:] Witek, Jolanta (red.) Studia
imateriay Polskiego Stowarzyszenia Zarzdzania Wiedz, Bydgoszcz.
Cathcart, Brian. (2007) The social acceptability of fake goods. The New Statesman, July. Internet: http://www.newstatesman.com/media/2007/07/

WSGE | 255

outrage-television-dodgy-false.
Chaudhry, Peggy; Zimmerman, Alan. (2009) The Economics of Counterfeit Trade. Governments, Consumers, Pirates and Intellectual Property
Rights. Berlin: Springer-Verlag.
Craik, Jennifer. (2009) Fashion: the Key Concepts. Berg.
Eco, Umberto. (1999) Czytanie wiata. Krakw: Znak.
Erner, Guillaume. (2008) Sociologie de tendances. Paris: Presses Universitaires de France.
Featherstone, Mike. (2001) Koncepcje kultury konsumenckiej, [w:] Lambkin, Mary; Foxall, Gordon; van Raaji, Fred; Heilbrunn, Benoit (red.)
Zachowanie konsumenta. Koncepcje ibadania europejskie. Warszawa:
PWN.
Feliksiak, Micha. (2011) Opinie oprzemycie, podrbkach ipracy celnikw.
CBOS: Komunikat zbada.
Fennessy, Steve. (2008) The Crimes of Fashion. Multiplication of Replication. Atlanta, May.
Finkelstein, Joanne. (2007) The Art of Self-Invention. Image and Identity on
Popular Visual Culture. London: Tauris.
Goffman, Erving. (1959) The Presentation of Self in Everyday Life. New
York: Anchor Books.
Gregson, Nicky; Crewe, Louise. (2003) Second Hand Cultures. Oxford,
New York: Berg.
Guffey, Elizabeth E. (2006) Retro. The Culture of Revival. London: Reaktion.
Hennessey, William. (2009) Protection of Intellectual Property in China (30
years and more): Personal Reflection. Sixth Annual Baker Botts Lecture. Internet: http://www.law.gwu.edu/News/20112012events/Documents/Hennessey.pdf.
Hennessey, William. (2004) The Role of Trademarks in Economic Development and Competitiveness. Internet: www.aief-usa.org/ipr/workshop/
presentation.
Hermanson, Tove. (2012) Poverty and Power: Second-Hand Clothes as Protest. Internet: http://www.threadforthought.net/2012/04/11/povertypower-secondhand-clothes-protest.
Jones, Mark; Craddock, P.Paul T.; Barker, Nicolas. (1990) Fake?: The Art of

256 | WSGE

Deception. University of California Press.

Kampania spoeczna Bd oryginalna! Nie kupuj podrbek. (2012) Internet: http://www.kampaniespoleczne.pl/wydarzenia,4883,rusza_akcja_badz_oryginalna_nie_kupuj_podrobek.
Karwacki, Arkadiusz. (2007) Moda, wolno i polityka spoeczna, [w:]
Szlendak, Tomasz; Pietrowicz, Krzysztof. (red.) Rozkoszna zaraza.
Orzdach mody ikulturze konsumpcji. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Kawamura, Yuniya. (2005) Fashion-ology: An Introduction to Fashion Studies. Berg.
Kelly, Deidre. (2011) Can you see it? Out of sight designs are the new fashion
luxury. The Globe and Mail, 30 July.
Kirby, Jason. (2007) Most arent ashamed that they fake it. Macleans. 8/13,
Vol. 120. Issue 31/32.
Klein, Naomi. (2005) No Logo. London: Harper Perennial.
Lin, Yi-Chieh Jessica. (2011) Fake Stuff: China and the Rise of Counterfeit
Goods. Routledge.
Lipovetsky, Gilles. (1994) The Empire of Fashion. Dressing Modern Democracy. Princeton University Press.
Moor, Liz. (2007) The Rise of Brands. Berg.
Okonkwo, Uche. (2007) Luxury Fashion Branding: Trends, Tactics, Techniques. Palgrave Macmillan.
Palska, Hanna. (2002) Bieda idostatek. Onowych stylach ycia wPolsce
koca lat dziewidziesitych. Warszawa: Wyd. IFiS PAN.
Phillips, Tim. (2007) Knockoff. The Deadly Trade in Counterfeit Goods: the
True Story of the Worlds Fastest Growing Crime Wave. Kogan Page Publishers.
Przewoniak, Marcin. (2006) Podrbki zbazarw namiastk luksusu. ycie
Warszawy, 9 marca. Internet: http://www.civitas.edu.pl/pub/mediaOnas/2006/Zycie_Warszawy_2006_03_09_Podrobki_z_bazarow_namiastka_luksusu_1_pdf_txt%5B1%5D.pdf.
Raport MillwardBrown SMG/KRC: 10 trendw konsumenckich wPolsce
(2012). Internet: http://www.millwardbrown.com/Libraries/Poland_
News_Downloads/10trendow_MBSMGKRC_26042012.sflb.ashx.
Reinach, Simona Segre. (2011) Four Models of Fashion Relationships. In:

WSGE | 257

Fashion Reader: Second Edition. Berg.

Schoeck, Helmut. (1966) Envy. A Theory of Social Behaviour. Indianapolis:
Liberty Press.
Shilling, Chris. (2010) Socjologia ciaa. Warszawa: PWN.
Tarde, Gabriel. (2011) Gabriel Tarde On Communication and Social Influence: Selected Papers. Ed. by Terry C. Clark. University of Chicago
Press.
Turner, Bryan S.(2006) The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge
University Press.
Veblen, Thorstein. (2008) Teoria klasy prniaczej. Warszawa: Muza.
Weber, Max. (1978) Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology. Volume 1. University of California Press.
Wjcik, Marcin. (2011) Sie pena podrbek. Internet: http://m.interia.pl/
facet/news,nId,451214,nPack,3.
Xiao, Hong. (2006) Intellectual Property Theft and Illicit Consumer Behaviour : a Psychology of Counterfeit Buying, Durham theses, Durham
University. Available at Durham E-Theses Online: http://etheses.dur.
ac.uk/1803/.
Yurchisin, Jennifer and Kim K.P. Johnson. (2010) Fashion and the Consumer. Berg.
(Endnotes)
1W zasadach korzystania Allegro widnieje jednak bardzo wyrany zakaz sprzeday podrbek, czyli towarw oznaczonych w sposb, ktry moe wprowadzi klientw wbd
co do pochodzenia, iloci, jakoci, skadnikw, sposobu wykonania, przydatnoci,
moliwoci zastosowania, naprawy, konserwacji lub innych istotnych cech towarw
albo usug przy jednoczesnym zatajeniu ryzyka, jakie wie si zkorzystaniem znich.
Zabroniona jest sprzeda przedmiotw naruszajca wjakikolwiek sposb prawa uzyskane przez osoby trzecie, wtym prawa znaku towarowego, handlowego, firmowego
(marki towaru) ioznacze pochodzenia. Internet: http://allegro.pl/help_item.php?item=363.

258 | WSGE