You are on page 1of 4

P

Electr onics Workbench


wirtualny warsztat elektronika
Nawet zdeklarowany
praktyk-konstruktor,
niezalenie od tego, czy
jest inynierem czy
hobbyst elektronikiem,
musi obecnie korzysta
zrnych programw
symulacji, choby by
zajadym wrogiem
komputerw.
Jeden z czoowych
programw tego typu
przedstawiamy w artykule.

Czym bowiem jest symulacja? Jest to eksperyment


przeprowadzony za pomoc
komputera i odpowiedniego
programu, pozwalajcy przewidzie waciowoci ukadu
przed jego zmontowaniem i
uruchomieniem.
Wprocesie
symulacji s wykorzystywane
modele funkcjonalne elementw ipodzespow.
Przykadowo:
do
analizy
prostych obwodw rezystancyjnych - atakimi wkocu zdobrym przyblieniem jest wikszo dzielnikw polaryzacji wystarcza znajomo prawa
Ohma iobu praw Kirchhoffa.
Dlatego te, bez budowania
sieci
rezystancyjnej
mona
obliczy rozkad napi wjej
wzach po przyoeniu konkretnego napicia zasilajcego.
Zamiast stou laboratoryjnego
wystarczy wic owek ikartka papieru - cho co wygodniejsi mog czasem sign po
prosty kalkulator.
Sytuacja komplikuje si, gdy
zaczynamy analizowa ukad
zawierajcy elementy charakteryzowane nieliniowymi zalenociami prdw inapi atakimi elementami s dioda
itranzystor. Do rcznego obliczenia takiego ukadu niezbdne staj si tabele, nomogramy, wykresy charakterystyk
i... wiksza kartka papieru.
Nic wic dziwnego, e od
dawna mylano owspomaganiu
tego procesu przez komputer.
Szczeglnym impulsem byo
rozpoczcie produkcji ukadw
scalonych wlatach szedziesitych. Oile prototyp ukadu
realizowanego technik tradycyjn, zpojedynczych tranzystorw, mona stosunkowo pros-

to iszybko modyfikowa przez


wymian elementw lub przewidziane zawczasu iwprowadzone do ukadu elementy nastawne (np. potencjometry), dla
ukadu scalonego jest to operacja bardzo dugotrwaa ikosztowna, gdy wymaga przeprojektowania ipowtrnego wykonania masek.
Efektem dugoletnich prac
wielu orodkw by powstay
wBerkeley wpierwszej poowie lat siedemdziesitych program SPICE (Simulation Program with Integrated Circuits
Emphasis - program symulacyjny dla ukadw scalonych)
- nastpca kilku wczeniejszych
(m.in. CANCER) - do dzi stale udoskonalany irozwijany
oraz speniajcy funkcj nieformalnego, acz uznawanego
powszechnie standardu wtej
dziedzinie.
Pomimo e dedykowany pierwotnie ukadom scalonym, SPICE by zczasem coraz szerzej
stosowany wsymulacji ukadw
elektronicznych, awraz zupowszechnieniem si komputerw
osobistych sta si dostpny
dla szerokiego grona uytkownikw. Warto przy tym zaznaczy, e najbardziej chyba znana odmiana SPICE: PSpice1 firmy MicroSim [1] (obecnie OrCAD) bya pierwsz (1984),
cho nie jedyn, implementacj tego symulatora na komputery osobiste IBM. Mnogo
rnych odmian SPICE wynika
zfaktu, e waciciel kodu
rdowego programu - Uniwersytet Kalifornijski wBerkeley udostpnia go na zasadzie
licencji zainteresowanym firmom, te za zkolei wzbogacaj jdro programu owygodny
interfejs uytkownika isprzedaj jako wasny produkt. Pocztkowe
wersje
pracoway
woparciu oprzetwarzanie tekstowe. Wymagao to znajomoci formalizmu jzyka wejciowego, opisanego na przykad
wpodrczniku [2], jednak zpocztkiem lat dziewidziesitych zaczy si pojawiawersje zwalniajce uytkownikw
zkoniecznoci pamitania zawiej niekiedy syntaktyki komend idyrektyw, pozwalajce
wprowadza analizowany ukad
za pomoc rysowania schematu, anie pisania listy pocze.
Dalszymi usprawnieniami byy narzdzia do graficznej prezentacji iobrbki wynikw symulacji (oryginalny SPICE dru-

kowa jedynie tabele wartoci


lub tworzy wykresy wtrybie
znakowym) ibiblioteki - niekiedy bardzo rozbudowane zawierajce modele dostpnych
elementw dyskretnych rnych
wytwrcw. Program wzbogacono onowe moliwoci analiz ieksportowania/importowania danych zinnych programw uytkowych - szczeglnie programw do rysowania
schematw iprojektowania obwodw drukowanych.
Poniewa oryginalny berkeleyowski SPICE jest przewidziany tylko do analizy ukadw analogowych, wikszo
komercyjnych wersji SPICE jest
uzupeniona osymulator logiczny
pozwalajcy
analizowa
ukady cyfrowe ianalogowocyfrowe na poziomie funkcjonalnym (oznacza to, e np.
bramka NAND jest opisywana
za pomoc tabeli stanw zuwzgldnieniem czasw propagacji, anie przez jej peny schemat elektryczny, co przypiesza, awprzypadku bardziej
zoonych ukadw wogle
umoliwia, dokonanie analizy).
Do bardziej znanych programw majcych wymienione
waciwoci nale (obok wymienionego ju PSpice): Is-Spice firmy Intusoft[3], Dr.Spice
firmy Deutsch Research[4] lub
Spice-It! firmy CAD-Migos Software Tools [5].
Cho nie wynika to znazwy
firmowej, znany program Micro-Cap-V firmy Spectrum Software[6] jako jdra symulatora
(simulation engine) take uywa programu SPICE.
Electronics Workbench
Do ciekawym pomysem na
przyjazny uytkownikowi interfejs SPICE jest interfejs graficzny w programie Electronics Workbench (bdziemy dalej uywa skrtu EWB), kanadyjskiej firmy Interactive
Image Technologies [7].
Najnowsza wersja EWB 5.12
jest rozprowadzana wkilku wariantach, do podobnych funkcjonalnie, ale rnicych si
wielkoci moliwego do analizy ukadu, zestawem dostpnych analiz izasobnoci bibliotek modeli. Cztery zasadnicze wersje to: studencka, edukacyjna, hobbystyczna iprofesjonalna. Oprcz tego jest dostpna take wersja demonstracyjna rozpowszechniana za
darmo wInternecie oraz doczana do kilkunastu popular-

Rys. 1.

Elektronika Praktyczna 3/99

31

nych podrcznikw akademickich zdziedziny elektrotechniki


ielektroniki wjzyku angielskim
(midzy innymi do majcej
swoich entuzjastw jak iprzeciwnikw, ale bdcej swoist
bibli elektroniki, ksiki Microelectronic
Circuits
Sedry
iSmitha [9]). Niniejszy artyku
powsta wwyniku testowania
wersji edukacyjnej, udostpnionej przez krakowsk firm Oprogramowanie
Naukowo-Techniczne (www.ont.com.pl).
Projektanci EWB przypuszczalnie kierowali si zaoeniem,
e przecitny, atym bardziej
rasowy elektronik, jeeli nawet korzysta wswej pracy
zkomputera, najlepiej czuje si
trzymajc wrce sond oscyloskopow lub multimetr. Ztego
te wzgldu duo uwagi powicono warstwie prezentacyjnej programu, gdzie postarano
si omaksymalne upodobnienie
rodowiska
symulatora
do
rzeczywistego laboratorium pomiarowego, co zreszt wyranie
sugeruje nazwa produktu zawierajca sowo workbench, oznaczajce warsztat bd st laboratoryjny.
Pracujc zEWB uytkownik
wprowadza analizowany ukad
wpostaci schematu ideowego,
za zasila go, pobudza idokonuje pomiarw za pomoc
wirtualnych przyrzdw jak
multimetr, oscyloskop, generator
przebiegw czy analizator stanw logicznych. Sama za aktywacja procesu analizy ukadu
polega na zaczeniu wirtualnego przycisku sieciowego wprawym grnym rogu okna roboczego.
EWB to jedna znajdalej idcych realizacji wirtualizacji
wiata przetwarzania sygnaw
elektrycznych - jedyny znany
nam przykad bardziej zaawansowany wtym kierunku, to program EDISON, wgierskiej firmy Design Software [9], wktrym elementy ukadu s reprezentowane przez trjwymiarowe
ikony, wkna arwek zmieniaj kolor wzalenoci od natenia prdu itd. JednakeEDISON, podobnie jak oferowany
przez t sam firm analogowocyfrowy symulator TINA - majcy rwnie wirtualne oprzyrzdowanie, to produkty wycznie edukacyjne, nie pretendujce, wodrnieniu od EWB,
do zastosowa praktycznych.
Pracujc zprogramem EWB,
elektronik czuje si wic jak
wrzeczywistym laboratorium pomiarowym. Przykadowo, chcc
zbada odpowied ukadu na
pobudzenia czasowe, wystarczy
narysowa jego schemat, po
czym wzi zpki przyrzdw
generator
ioscyloskop.
Wgeneratorze mamy moliwo

32

Y
wyboru typu przebiegu (prostoktny, trjktny lub sinusoidalny) oraz jego parametrw, jak
amplituda, wspczynnik wypenienia
czy
czstotliwo.
Zkolei, na dwukanaowym oscyloskopie naley wybra podstaw czasu, tryb pracy, sposb
podczenia torw (AC/GND/DC)
oraz czuo poszczeglnych kanaw. Najwaniejsz zalettego
podejcia jest przede wszystkim
interaktywno pracy. Na szybkim komputerze iprzy niewielkiej zoonoci ukadu mona
na bieco, lub niemal na bieco, ledzi wpyw zmian sygnauwymuszajcego na ksztat
odpowiedzi. Jest to zasadnicza
zaleta wstosunku do pracy
zpostprocesorem
graficznym,
gdzie zwykle trzeba poczeka
na zakoczenie analizy, aby
mc wizualizowa jej wyniki,
cho obecnie, przy penym dostosowaniu komputerw osobistych do pracy wielozadaniowej,
mona czasem uruchamia postprocesor ida autoaktualizacji
przebiegw- jak to ma miejsce
np. wprzypadku najnowszych
wersji postprocesora Probe zpakietu Design Center firmy MicroSim/OrCAD. Tym niemniej,
zasadnicz zalet wirtualnego
oscyloskopu wydaje si by
brak autoskalowania wykonywanego rutynowo przez wikszo
postprocesorw - co moe czasami prowadzi do faszywych
wnioskw wyciganych przez
mniej dowiadczonych (i spostrzegawczych!) uytkownikw.
Cieszy moliwo przeczania
oscyloskopu wtryb XY (uyteczna wprzypadku okrelania
np.
charakterystyk
ukadw
przerzutnikw zhisterez), cho
szkoda, e nie mona sumowa
czy odejmowa przebiegw jak
wnormalnym
oscyloskopie.
Wprawdzie elementarne (bardzo
zoone te!) operacje arytmetyczne na wartociach sygnaw
mog by wykonywane za pomoc prostych ukadw ze rdami sterowanymi (w ten sposb mona te skonstruowa
np. sondprdow), ale jest to
ju mniej wygodne itroch
przeczy oglnej filozofii produktu. Pewnym ograniczeniem jest
te moliwo obserwacji tylko
dwch sygnaw, ale - po pierwsze - jest to sytuacja wkocu
do typowa (oscyloskopy cztero- iwicej kanaowe s jednak
raczej wyjtkowe), dotyczy zasadniczo sygnaw analogowych
(dla cyfrowych jest do dyspozycji 16-kanaowy analizator logiczny), i wreszcie, wprzypadku koniecznoci jednoczesnej
prezentacji wikszej liczby sygnaw analogowych, mamy do
dyspozycji tradycyjn metod
zprocesorem graficznym, do
ktrego moemy przekazywa

Rys. 2.
dowoln liczb napi wzowych. Trzeba tu jednak do
wyranie powiedzie, e postprocesor graficzny EBW jest
oklas gorszy od odpowiadajcych mu programw innych
producentw.
Wprzypadku
wikszych wymaga estetycznych nieodzownym moe okaza si uycie zewntrznych
programw do obrbki iprezentacji danych. Eksport wynikw
symulacji wpostaci liczbowej do
pliku tekstowego jest przewidziany przez projektantw EWB.
Poza opisanymi przyrzdami,
na pce zaparatur pomiarow (oczywicie wirtualn...) znajduj si jeszcze: wobuloskop
oraz generator sw 16-bitowych,
16-kanaowy analizator logiczny
oraz, nie majcy raczej prostego odpowiednika wrzeczywistym wiecie, konwerter logiczny dokonujcy zamiany rnych
reprezentacji funktorw logicznych (tabela prawdy, wyraenie
w postaci alternatywnej lub koniunkcyjnej, symbol bramki, nazwa funktora) pomidzy sob.
Po przegldniciu szafy zoprzyrzdowaniem zobaczmy co
mamy wszufladkach podrcznego magazynu czci naszego
wirtualnego laboratorium. Gwn zalet tej szafki jest niewyczerpalno zapasu poszczeglnych podzespow - bo przyrzdy (oscyloskop, multimetr
itd.) znikaj jednak zpki po
ich podcze niu do ukadu jak wzwykym laboratorium,
gdzie drog aparatur mamy zazwyczaj wpojedynczych egzemplarzach, ale czci ielementw pod dostatkiem. Niezalenie od powyszej zalety, naprawd cieszy zasobno dostarczonych modeli. Nie jest to
zapewne rzecz niezwyka dla
uytkownikwdobrze wyposaonego warsztatu, ale pamita naley, e wpierwotnym SPICE
przewidziane s oglne (skalowalne) modele podstawowych

przyrzdw
pprzewodnikowych: diody, tranzystora bipolarnego, tranzystorwpolowych
zczowych izizolowan bramk, elementw biernych (rezystor, kondensator, cewka indukcyjna ilinia opniajca) oraz
niezalenych isterowanych rde napicia oraz prdu.
Komercyjne wersje SPICE zaopatrzone s zwykle wbiblioteki zawierajce parametry skalujce ogln posta rwna modelu bazowego okrelonej klasy
(np. tranzystora NPN) do rzeczywistych charakterystyk produkowanego idostpnego whandlu
elementu. Oprcz tego, biblioteki komercyjnych wersji SPICE
zawieraj dodatkowo makromodele2 wzmacniaczy operacyjnych
ikomparatorw, atake modele
funkcjonalne
(behawioralne)
wikszoci popularnych rodzin
cyfrowych ukadw scalonych,
czasami wcznie zukadami
programowalnymi
PAL/GAL
(MicroSim/OrCAD).
Tych ostatnich nie ma co
prawda
wadnej
zszuflad
EWB, ale brak ten, jakkolwiek
dla niektrych dotkliwy, jest
kompensowany
opracowaniem
iudostpnieniem modeli elementw, ktrych na prno szuka
winnych symulatorach. Przykadem mog tu by modele diod
elektroluminescencyjnych
(nie
chodzi tu jednak oefekty optyczne, lecz ocharakterystyki prdowo-napiciowe tych diod, odbiegajce nieco od charakterystyk
standardowej diody krzemowej),
czy pprzewodnikowych prostownikw sterowanych (tyrystora, diaka, triaka - cho nie
udao nam si znale IGBT).
Proste, zdawaoby si elementy,
jak bezpiecznik czy klucz dwupooeniowy, ze wzgldu na fakt
zmiany struktury analizowanego
ukadu mog wystpowa tylko
winterakcyjnych, jak EWB, wersjach symulatorw, gdzie, jak naley przypuszcza, symulator

Elektronika Praktyczna 3/99

P
SPICE jest uruchamiany wtle
kilkakrotnie, adopiero wwarstwie prezentacyjnej wyniki s
czone.
Nie
sposb
tu
wymieni
wszystkich elementw pogrupowanych wdwunastu szufladkach,
zktrych
szczegln
uwag zwracaj wskaniki (Indicators), zawierajce woltomierze iamperomierze (tak wictylko multimetr wystpuje wpojedynczym egzemplarzu), ale take arwki, wskaniki siedmiosegmentowe czy zestawy diod
luminescencyjnych wpostaci linijki wietlnej, anawet brzczyk. Elementy te, pobudzone
odpowiednimi sygnaami, wiec lub wydaj dwiki zgonika systemowego. Drug bardzo
(cho troch
Rys. interesujc
3.
nieuporzdkowan - co zdarza
si jednak wnajlepszym warsztacie...) jest szuflada rnoci
(Miscellaneous Parts), wktrej
znale moemy wspomniane
ju bezpieczniki topikowe, silnik prdu staego (z moliwoci szeregowego lub rwnolegego czenia stojana zwirnikiem; napicie na umownej
kocwce odpowiada prdkoci
obrotowej), atake kilka rodzajw przetwornic prdu staego
oraz lampy prniowe.
Cho wszystkie szuflady otwieraj si lekko, szybko ibezszelestnie (i nigdy nic si znich
nie wysypuje...), dla usprawnienia pracy mona czciej uywane elementy przeoy do
podrcznej szuflady pod blatem
stoulaboratoryjnego (Favourites wlewym, grnym rogu).
Omwione na samym pocztku przyrzdy wirtualne su
do przeprowadzania podstawowych typw analiz - staoprdowej, maosygnaowej iprocesw przejciowych (.DC, .AC
i.TRAN). Oprcz tego, wEWB
s moliwe wszystkie pozostae
analizy przewidziane przez standard Berkeley SPICE, awic staoprdowa analiza punktu pracy (.OP), analiza szumowa
(.NOISE), analizy znieksztace
(.DISTO i.FOUR), analiza wraliwociowa
(.SENS),
funkcji
przejciowej (.TF) oraz biegunw izer (.PZ). Jako rozszerzenie wystpuj bardziej zaawansowane typy analiz, jak parametryczna (.STEP), Monte Carlo
(.MC) czy statystyczna analiza
najgorszego przypadku (.WCASE), wpostaciach odpowiadajcych zgrubsza rozszerzeniom
wprowadzonym
przez
firm
MicroSim jeszcze wokresie jej
samodzielnej dziaalnoci [2].
Wwyliczeniu powyszym uyto dla przypomnienia (wnawiasach) mnemonikw SPICE/PSpice, odpowiadajcych poszczeglnym analizom, ale uytkownik
aktywuje je wycznie przez wy-

Elektronika Praktyczna 3/99

penianie waciwych formularzy. Zasadniczo EWB nie przewiduje bezporedniego przetwarzania plikw tekstowych zopisem zadania wjzyku SPICE,
co jest troch zaskakujce, zwaywszy, e jdrem programu jest
32-bitowy kod SPICE 3F5, co
bardzo eksponuj producenci
idystrybutorzy. Nie oznacza to
jednak braku moliwoci symulowania
netlist
stworzonych
przez inne programy lub wprowadzonych bezporednio jako
pliki tekstowe. EWB moewtakim
wypadku
zaimportowa

miast informacja topologiczna,


nawet
wtak
pogmatwanym
schemacie, jest wystarczajca dla
symulatora jak idowolnego programu do projektowania pytek
drukowanych. EWB moe eksportowa schemat do programw OrCAD PCB, Tango, Protel, Layo1, Ultimate i- co oczywiste - do wasnego programu
do projektowania pytek: Electronics Workbench Layout. Moliwy jest takeeksport wformacie standardowego SPICE, cho
tu sprawa jest bardziej problematyczna ztego wzgldu, e

zbir znetlist istworzy odpowiadajcy jej schemat. Uyteczno tego ostatniego jest
wtakim wypadku mocno ograniczona, gdy automatyczne rozmieszczanie iczenie rozpoznanych elementwukadu prowadzi zazwyczaj do bardzo zagmatwanego schematu - czsto
amicego wszystkie wskazwki
zawarte wpodrczniku Hilla
iHorowitza [10]. Trudno jednak
wymaga od algorytmu, eby
domyla si funkcji ukadu
czy choby kierunku zasadniczego przepywu sygnau. Nato-

wstandardowym SPICE nie ma


odpowiednikw wielu elementw zdefiniowanych iuywanych
przez EWB.
Kolejnym ciekawym mechanizmem
zaimplementowanym
wEWB jest funkcja uszkodze
(faults). Dla kadego elementu
wystpujcego wanalizowanym
ukadzie mona zdefiniowa warunki krytyczne, po przekroczeniu ktrych element nie spenia ju swej funkcji tylko zachowuje si jak zwarcie, rozwarcie lub rezystancja (upyw)
pomidzy wybranymi kocw-

Rys. 4.

kami. Uszkodzony element zmienia swj kolor na czerwony.


Taka moliwo bardzo uatwia
diagnozowanie uszkodze ukadu ijest niesychanie wartociowa pod wzgldem dydaktycznym. Testowana przez nas wersja edukacyjna ma zreszt kilka
dodatkowych opcji, ktrych kontrolowanie wymaga hasaznanego nauczycielowi. Midzy innymi moliwe jest ukrywanie
wspomnianych uszkodze, wtedy ucze czy student musi samodzielnie zlokalizowa uszkodzenie na podstawie znamion
zewntrznych.
Ponadto
jest
moliwa blokada zmian parametrw modelu, dezaktywowanie niektrych analiz itp.
Wydaje si, e omawiany program jest bardzo ciekawym narzdziem, ktrego gwn zalet
jest moliwo bardzo szybkiego
opanowania go przez uytkownika dziki przejrzystemu ibardzo przyjaznemu interfejsowi.
Jedynym szybko zauwaalnym
mankamentem jest mao wygodny sposb cofania wprowadzonych zmian ipoprawek - brak
tu klasycznych funkcji Undo/
Redo, aich namiastk jest funkcja Revert to Saved, ktrej
uycie wymaga jednak do
czstego tworzenia kopii zapasowych. Jednoczenie do wysoki stopie skomplikowania interfejsu uytkownika powoduje,
e wykonanie mniej standardowych zada albo doczenie
wasnych, nowych modeli moe
by utrudnione. Jeeli doda do
tego opisane wczeniej niedoskonaoci postprocesora graficznego, to profesjonalici, ktrzy
znaj dobrze jzyk wejciowy
programu
SPICE,
potrzebuj
ipotrafitworzy wasne biblioteki modeli isymboli oraz maj
wysze wymagania prezentacyjne (rysunek przebiegu na wirtualnym oscyloskopie wyglda
niestety troch amatorsko, apoziom tworzonych grafw te nie
wszystkich satysfakcjonuje), mog optowa za innymi produktami,
cho
nawet
wtedy
niezaprzeczalnym atutem EWB
jest stosunkowo niska cena (nawet wersji profesjonalnej). Program za jest chyba idealny
dla uczniw, studentwihobbystw. Naley jeszcze tylko na
zakoczenie przestrzec przed
zbyt
dugim
przebywaniem
wwirtualnym warsztacie elektronicznym. Kada rzeczywisto
jest bowiem zawsze bogatsza ni
najbardziej rozwinite jej modele inaley sobie zdawa spraw, e istniej klasy zjawisk
wystpujce wukadach, anie
majce swojego odbicia wich
modelach - wkocu wedle klasycznej definicji model odzwierciedla najwaniejsze, a nie
wszystkie cechy obiektu. Wy-

33

Y
chodzc za zwirtualnego warsztatu nie zapomnijmy zgasi
wiata gwnym wycznikiem
- wyniki dugotrwaej symulacji
s ciglezapisywane na dysk
imog spowodowa jego przepenienie.
Witold Machowski

[8] A.S. Sedra, K.C. Smith,


Microelectronic Circuits,
wyd. 4Oxford University
Press, 1998
[9] www.designsoftware.com
[10] P. Horowitz, W. Hill Sztuka
elektroniki, wyd. 3, WK,
1996, dodatek E, str. 641

Nagrody konkursowe ufundowaa firma ONT tel. (0-12) 63625-52.

Literatura:
[1] www.microsim.com,
www.orcad.com
[2] J. Porbski, P. Korohoda
SPICE - program
nieliniowej analizy ukadw
elektronicznych, WNT,
Warszawa 1996, wyd. V
[3] www.intusoft.com,
europejski mirror
www.softsim.com
[4] www.deutsch.com
[5] www.cadmigos.com
[6]www.spectrum.co.uk
[7] www.interactiv.com

34

Patrz EP 2/97
Istot modelowania jest reprezentowanie obiektu na podanym stopniu szczegowoci idokadnoci. Wmakromodelu zazwyczaj dymy
do wiernego opisania zachowa zoonego ukadu elektronicznego za pomoc mniejszej liczby elementw. Na
przykad, kilka tranzystorw
bipolarnych, tworzcych stopie wzmacniacza operacyjnego moe by zastpione
rdem sterowanym. Przypiesza to analiz, nie wpywajc przy tym znaczco na
jej dokadno.

Elektronika Praktyczna 3/99

You might also like