Epoka lodowa na Pomorzu

Bdziemy tutaj mwi o ostatnim z dziesiciu rozpoznanych zlodowace na Pomorzu (jedenastu na

Mazurach), jakie miay miejsce w plejstocenie - okresie samym w sobie zwanym epok lodowcow.
Skupimy si na ostatnich dziesiciu tysicach lat tej epoki, to jest od okoo 20 do okoo 10 tysicy lat
temu, ktre decydujco wpyney na uksztatowanie si dzisiejszego krajobrazu pomorskiego. Skalne
lady wczeniejszych epok lodowych ukryte s, z wyjtkiem podszczeciskich Wzgrz Bukowych i
Wzgrz Warszewskich, pod osadami tej najmodszej epoki lodowej, koczcej tak zwane
zlodowacenie Wisy (vistulianu), oraz pod osadami holoceskimi ostatnich dziesiciu tysicy lat.
Przeledmy krtko najwaniejsze etapy zmian geomorfologicznych, a take zmian w pooeniu
geograficznym systemu rzecznego, jakie zachodziy na ziemiach Polski w kolejnych fazach gwnego
stadiau zlodowacenia Wisy, zwanym w Polsce zlodowaceniem pnocnopolskim lub batyckim.
Oto na poniszej mapie pooenie ldolodu skandynawskiego w Europie rodkowej sprzed okoo
20.000 lat, to jest na pocztku recesji lodowca w jego najstarszej fazie Brandenburg-Leszno, wraz z
zaznaczonym
kolorem
jasnoniebieskim
pierwotnym
przebiegiem
koryta
Paleorzeki
Pnocnoeuropejskiej na odcinku od dzisiejszego grnego biegu Biebrzy do delty paleorzeki na
terenach staego ldu zwanym Doggerlandem, od omiu tysicy lat bdcym dnem Morza
Pnocnego.
Trzeba pamieta, e paleorzeka wraz z systemem odwadniajcym ldold, a take lecy na poudnie
od paleorzeki w strefie peryglacjalnej zasilajcy j wodami opadowymi ukad rzek przez wiksz
cz roku, w warunkach wiecznej zmarzliny (permafrost) by cakowicie zamarznity, a uaktywnia
si odprowadzajc wody roztopowe do paleorzeki tylko w okresie letnim kilku miesicy, kiedy
przecitna temperatura oscylowaa midzy plus trzema i picioma stopniami Celsjusza. Dynamika
wd fluwioglacjalnych w korytach rzecznych, to jest ich wolumen i szybko przemieszczania si, a
co za tym idzie - intensywno procesw erozyjnych i akumulacyjnch, byy kilkanacie lub nawet
kilkadziesitkrotnie wiksze ni w dzisiejszych rzekach. Dzisiaj redni wieloletni przepyw wd Odry
u jej ujcia wynosi 534 m/sek, Wisy 1046 m/sek, Renu 2170 m/sek, Wogi 8060 m/sek.

O genezie powstania Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej mwiem w artykule "Prapomorzanie sprzed 11

tysicy lat". Wykorzystujcy dawne zapadliska tektoniczne system odprowadzania wd opadowych z
gbii kontynentu europejskiego do mrz i oceanw powsta jeszcze w miocenie, okoo 10 milionw
lat temu, za wyjtkiem Europy poudniowej, gdzie trwao jeszcze jako pozostao po Morzu
Sarmackim (Paratethys) Morze Panoskie. Pierwsze prarzeki aba, Odra i Wisa byy dopywami
Paleorzeki Batyckiej (zwanej take Eridanos), pyncej z terenw dzisiejszej Zatoki Botnickiej do
powstaego jeszcze w permie Basenu Pnocnoeuropejskiego. O tym basenie i okresie pisz w
artykule "Burzliwe narodziny Europy".
1

Zlodowacenia plejstoceskie znacznie zmieniy przebieg rzek w obszarze swego oddziaywania na

taki, jaki dzisiaj istnieje. Chocia ewolucja ukadu rzek w szerszym kontekcie geograficznym i
czasowym wykracza poza zasig niniejszego artykuu, warto wspomnie e w okresach najwikszych
zlodowace ostatniego miliona lat Wisa i Odra zmieniay swj bieg w sposob radykalny - kieroway
swe wody nie do niecki batyckiej, a do Morza Czarnego i do Morza Pnocnego.
I tak w obydwu glacjaach Sanu, przed okoo 700 i 500 tysicami lat, Odra i Wisa pyny od swych
rde przez Bram Morawsk na poudnie, czc si z rzek Moraw i wpadajac do Dunaju. W
trakcie ustpowania ldolodu system rzeczny powraca do pierwotnego, to znaczy rzeki wybieray
odblokowane przez lodowiec pradoliny i koryta prowadzce na pnoc lub pnocny zachd. W
okresie maksymalnego zlodowacenia Odry przed okoo 300 tysicami lat rzeka Odra ponownie
skierowaa swoje wody przez Dunaj do Morza Czarnego, podczas gdy Wisa popyna do tego
samego morza Kotlin Sandomiersk, Bram Przemysk i korytem Dniestru. W miar ustpowania
lodowca zmienia si kierunek przepywu tych rzek. W kocowym okresie glacjau Odry rzeka Odra
powrcia do jej naturalnego kierunku pnocno-zachodniego, pync Pradolin WrocawskoMagdebursk oraz dalej pradolin rzek Aller i Wezera, aby znale ujcie do Morza Pnocnego u
wybrzey Doggerlandu.
W glacjale Warty okoo 180 tysicy lat temu Odra wykorzystaa koryto Pradoliny WrocawskoMagdeburskiej, aby poczy si z ab i przepywajc przez tereny Doggerlandu znale ujcie w
Zatoce Skagerrak w Morzu Pnocnym. Wisa "tymczasem" skierowaa swe wody Pradolin Wieprza
- Tymienicy - Krzny do koryta Prypeci, skd Dnieprem zaniosa je do Morza Czarnego. Oto
pogldowy szkic tego ukadu rzek naniesiony na fragmencie mapy Europe Physical, London
Geographical Institute 1920.

Wracajmy jednak do najbliszego nam czasowo i geograficznie gwnego stadiau Wisy, ktry w
zasadniczny sposb przemodelowa uksztatowanie ziem pnocnej Polski. Na pierwszej mapie
charakterystycznym zbiornikiem wodnym jest, powstae w uksztatowanej w zakoczonym przed 130
tysicami lat zlodowaceniu Warty Kotlinie Warszawskiej, tak zwane jezioro zastoiskowe. Nie byo
ono jednak jeziorem zaporowym w tym sensie, e bdca w pewnym oddaleniu od lustra wody ciana
lodowca nie stanowia zapory przed dalszym powikszaniem si jeziora, ale jego poziom
kontrolowany by progiem w Pradolinie Warszawsko-Berliskiej w okolicach czycy (Pradolina
Bzury-Neru).
Warszawskie zastoisko zaczo tworzy si od pocztku topnienia krawdzi ldolodu przed 20
tysicami lat. Wypeniao si wodami topniejcego lodowca, pochodzcymi z powstaej w Kotlinie
2

Pockiej rynny subglacjalnej, a take wodami napywajcymi z grnego biegu Paleorzeki

Pnocnoeuropejskiej oraz wodami Wisy i Bugu, bdcymi dopywami paleorzeki, zasilanymi
wodami opadowymi z poudniowych i wschodnich terenw Polski.
Na poudnie od ldolodu skandynawskiego, zaznaczone kolorem czerwonym, rozpocieraj si utwory
polodowcowe (gwnie moreny denne i czoowe), powstae w starszych zlodowaceniach
plejstoceskich (rodkowo-polskich i poudniowo-polskich). Kolorem tym oznaczone s tak zwane
sandry, czyli zoa sortowanych przez wody lodowca piaskw. Te na pnoc od Paleorzeki
Pnocnoeuropejskiej pochodz ze zlodowacenia Wisy, natomiast te na poudnie od paleorzeki
powstay w zlodowaceniu Warty lub starszych. Kolorem zielonym oznaczono najmodsze utwory
akumulacji rzecznej, naniesione przewanie ju w holocenie, czyli w ostatnich 10 tysicach lat.

Zanim ldold cofn si na pozycj fazy Frankfurt Pozna 18.400 lat temu, na zachd od
dzisiejszego ujcia Prosny do Warty odsoni niej pooone, powstae jeszcze we wczeniejszych
epokach lodowcowych koryto Pradoliny Warszawsko-Berliskiej. Spowodowao to okoo 19.000 lat
temu przeniesienie od tego miejsca na zachd nurtu Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej z Pradoliny
GogowskoBaruckiej w koryto Pradoliny WarszawskoBerliskiej. Oto pooenie ldolodu i
paleorzeki w kolejnej, drugiej fazie gwnego stadiau zlodowacenia Wisy.

W wyniku przypieszonego od tego okresu przepywu wd paleorzeki warszawskie zastoisko

proglacjalne zaczo zmniejsza swoje rozmiary, a do zaniknicia okoo 17.200 lat temu, kiedy
ldold odszed jeszcze bardziej na pnoc i zatrzyma si na linii Chodzie Rypin, w tak zwanej
subfazie Kujawskiej. Nowe jezioro lodowe powstao natomiast w Kotlinie Pockiej, skd cz wd
odpywaa w okolicach Gostynina na poudnie Dolin Przysowy - Sudwi oraz dolinami Skrwy
Poudniowej i Ochni do Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej na odcinku dzisiejszej rodkowej Bzury, a
cz kontynuowaa swj odpyw korytem Wisy do Kotliny Warszawskiej.
W trakcie ustpowania lodowca po subfazie Kujawskiej jezioro zastoiskowe zanikno w Kotlinie
Pockiej, a zaczo formowa si przed czoem lodowca w Kotlinie Toruskiej, na pnoc od
Aleksandrowa Kujawskiego. Zasilay go wody uchodzce podlodowcowymi rynnami Wisy oraz
Drwcy. Zastoisko toruskie powikszao si w miar odchodzenia czoa lodowca na pozycj subfazy
Krajeskiej. Jego poziom regulowany by przez prg, jaki pozosta po postoju czoa lodowca w
korycie Wisy w fazie Kujawskiej, ponad ktrym wody roztopowe kontynuoway swj bieg w
kierunku Kotliny Warszawskiej, do Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej oraz przez przez rynn
polodowcow, ktr dzisiaj pynie w swoim grnym odcinku Note i wody Kanau Warta - Gopo,
czc si z Pradolin Warszawsko-Berlisk w okolicach Konina.
Kolejne przesunicie si czoa lodowca na pnoc do fazy Krajeskiej, na linii Kalisz Pomorski Wacz - Zotw - Chemno - Wbrzeno, byo moim zdaniem decydujce dla zmiany kierunku
3

odpywu wd w odsonitej wtedy Kotlinie Toruskiej i wczeniej Kotlinie Pockiej. Nie ma

dotychczas w polskiej paleogeografii oglnie przyjtego okresu i opisu sposobu odwrcenia si
kierunku spywu wd w tych kotlinach w trakcie ostatniej recesji lodowca. Moja hipoteza jest taka, e
wody przestay pyn korytem Wisy w kierunku poudniowo-wschodnim, a zwrciy si na zachd
pierwszym opuszczonym przez lodowiec fragmentem Pradoliny Torusko-Eberswaldzkiej okoo
16.900 lat temu, w nastpujcych po sobie etapach.
Przesuwajcy si do linii subfazy Krajeskiej lodowiec odsoni nie tylko Kotlin Torusk, ale i
cztery gwne rynny podlodowcowe: Pradolin Drwcy, Fordoski Przeom Wisy oraz koryta Brdy i
Gwdy. Rynny te, za wyjtkiem ostatniej, odprowadzay wody topniejcego lodowca do Kotliny
Toruskiej i dalej do Kotliny Pockiej, a take do odsonitego koryta rodkowego odcinka Pradoliny
Noteci. Pradolin t od zachodu blokowa (w miejscu zaznaczonym strzak na poniszej mapie)
grzbiet glin zwaowych przechodzcy w jej poprzek, bdcy czci uku wysoczyzny morenowej
pomidzy Pojezierzem Krajeskim i Pojezierzem Chodzieskim, a take pozostawione przez lodowiec
pole martwego lodu. Oto pozycja Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej w fazie Krajeskiej.

Linia B-L oznacza przebieg czoa lodowca w okresie maksymalnego zlodowacenia okoo 20.500 lat
temu w pasie Brandenburg - Leszno - Pock. Na poudnie od tej linii kolorem zielonym oznaczono
tereny nie objte zlodowaceniem Wisy (pnocno-polskim). Kolorem tym oznaczone s ziemie
uwolnione przez lodowiec do fazy Krajeskiej okoo 16.600 lat temu (linia K-W). Kolor
jasnoniebieski przedstawia tereny pokryte wtedy lodowcem, z zaznaczonym przyszym przebiegiem
fazy Pomorskiej okoo 15.200 lat temu. Kolor ciemnoniebieski przedstawia kotliny Pocka i Torunia
wypenione do poziomu, w ktrym nastpio przerwanie wau moreny czoowej w okolicach Ujcia
okoo 16.900 lat temu. Po powstaniu przeomu Ujcia zanikno toruskie zastoisko, a Paleorzeka
Pnocnoeuropejska przyja w tych kotlinach form tak zwanej rzeki roztokowej, czyli pyna
wieloma splatajcymi si i niestabilnymi nurtami.

Przeom Fordoski, jako rynna podlodowcowa, zosta uksztatowany w trakcie wycofywania si czoa
ldolodu na pozycje subfazy Krajeskiej okoo 17 tysicy lat temu, a wic niedugo przed powstaniem
Przeomu Ujcia. Przej on z rynny Drwcy funkcj gwnego kanau odwadniajcego lob Wisy,
przyspieszajac przedarcie si wd z Doliny Srodkowej Noteci do Kotliny Gorzowskiej.
Zaznaczona na mapie wyspa w basenie toruskim reprezentuje pochodzce jeszcze z pliocenu
wzniesienie, poddane polodowcowej erozji wodnej, na ktrym w okresie modszego dryasu okoo 11
tysicy lat temu, po osuszeniu si basenu osadzay si wydmy, ktre dzi tworz wzgrze zwane Gr
Szwedzk. Dzisiaj wydmowe gleby Kotliny Toruskiej porastaj lasy Puszczy Bydgoskiej.
W okolicach Ujcia, w rejonie pooonym blisko czoa lodowca, gdzie dynamika wd bya najwysza,
doszo do przerwania wau morenowego na wysokoci 70-72 m n.p.m.. Przeamanie zostao
spowodowane nie tylko w wyniku erozji wau przez gromadzce si wody od wschodu, ale i
postpujcym od strony zachodniej podmywaniem pnocno-zachodniego stoku moreny przez
spywajce w to miejsce roztopowe wody Gwdy. Dzi wysoko lustra wody u zbiegu Gwdy i Noteci
wynosi 47.7 m n.p.m. Moren, na ktrej pooone jest miasto Ujcie oraz spokojn, leniwie
meandrujc Gwd obrazuje ponisze malownicze zdjcie, publikowane na portalu Urzdu Miejskiego
w Ujciu.

Destrukcja osadw przeomu Ujcia obja okoo 25-metrow warstw glin zlodowacenia Wisy i
signa do poziomu osadw tak zwanego interglacjau Eemskiego, okresu ciepego midzy glacjaami
Wisy i Warty. Bezporednio na tych ostatnich osadach (pnocne zbocze pradoliny i aktualne dno
Noteci poniej osadw holoceskich) ley okoo 5/10-metrowa warstwa piaskw i wirw fazy
Pomorskiej zlodowacenia, co wskazuje e przelewowy przeom Ujcia musia powsta przed
akumulacj w tym rejonie sandrw w fazie Krajeskiej i Pomorskiej.
Pochodzca z artykuu Magdaleny Ratajczak-Szczerby "Charakterystyka geomorfologiczna Doliny
rodkowej Noteci", Landform Analysis 2011, ponisza mapa przedstawia zaznaczony przeze mnie
polem kreskowanym hipotetyczny przeom Ujcia oraz na wschd od niego wpenion wodami
lodowcowymi pradolin. Strzaki wskazuj moliwe dodatkowe kierunki przedarcia si w okresie
pocztkowym wd przez wysoczyzn morenow (kolor brzowy), w miejscach obnie zajtych
dzisiaj przez pniejsze warstwy sandrowe i eoliczne (odcienie koloru beowego i tego), w
kierunku zachodniej czci Pradoliny Noteci, zanim wa morenowy blokujcy koryto rzeki nie zosta
rozmyty w stopniu tworzcym jedyny nurt poprzez ten przeom.
5

lady dawnej obecnoci wau pozostawione zostay do dzi, kryjce si pod lekkim wzniesieniem
wyznaczonym przez 50-metrow poziomic, ktra w ksztacie jzyka przebiega w poprzek pradoliny
na wschd od Ujcia (po lewej stronie drogi widocznej na pierwszym planie na powyszej fotografii).

Po otwarciu w okolicach Ujcia w kierunku zachodnim rozlegego systemu zbiornikw od Kotliny

Warszawskiej po rodkow cz Pradoliny Noteci i zwrocie kierunku przepywu wd na zachodni,
system ten sta si od tego okresu nurtem Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej. Wody paleorzeki omijajc
kolejn przeszkod, jak by tak zwany lob Odry ldolodu skandynawskiego, wypeniajacy wwczas
Kotlin Gorzowsk, kieroway si dolinami przeomowymi na poudnie, najpierw Poznaskim
Przeomem Warty, a pniej rynn wzdu Bruzdy Zbszyskiej, ktr dzi wyznacza cig jezior:
Lubikowskie, Szarcz, Chop, Lutol, Bdno i Chobienieckie. Dodam tylko, e lob lodowca to jego
wysunity, wybrzuszony poza gwn lini czoa fragment, powstay w wyniku dziaania strumienia
lodowego.
W miar erozji czoa lodowca w Kotlinie Gorzowskiej i przeksztacania go w tzw. martwy ld,
paleorzeka kierowaa cz swych wd t kotlin, znajdujc ujcie na poudnie do Pradoliny
Warszawsko-Berliskiej polodowcow rynn, ktr dzi wyznaczaj rzeki Postomia, Lenka (cza) i
Ilanka, wraz z zasilanymi przez nie jeziorami polodowcowymi Reczynek, Czyste Wielkie i Busko,
prowadzce od Soska przez Ono Lubuskie do Kunic nad Odr.
W kolejnym etapie paleorzeka przedara si Kotlin Gorzowsk jeszcze bardziej na zachd, aby
natrafiajc na cian martwego lodu wypeniajcego Kotlin Freienwaldzk (Oderbruch) skierowa si
na poudnie Lubuskim Przeomem Odry, czc si ponownie z Pradolin Warszawsko-Berlisk.
Oderbruch, wielka kotlina w formie wanny, powstaa jeszcze w okresie zlodowacenia Warty, a jej
poudniowe stoki zostay przeksztacone okoo 17.200 lat temu, w fazie Chodzieskiej zlodowacenia
Wisy. Wysoka na okoo 250 metrw n.p.m. w okresie maksymalnego zlodowacenia w fazie Leszno
20.000 lat temu pokrywa lodowa w Oderbruch (i w gbii caego lobu Odry), trzy tysice lat pniej
musiaa by jeszcze bardzo gruba, bowiem ld stopnia tam ostatecznie dopiero 12 tysicy lat temu, w
ciepym okresie Allerod. Od tamtych czasw pejza Oderbruch jeszcze bardziej zagodnia (foto:
Innes Spannbauer).

Grubsza ni gdzie indziej na terenach Polski pokrywa lodowa wzdu pradoliny Odry znacznie
spowolniaa odejcie lodowca z tego rejonu. Na wycofanie si na odlego 60 km, jaka dzielia jego
czoo w fazie Poznaskiej w stosunku do fazy Leszczyskiej ldold potrzebowa okoo 1600 lat,
czyli topnia (cofa si) z szybkoci 37 metrw na rok. Pokonanie kolejnych 40 km wzdu doliny
Odry do linii fazy Pomorskiej trwao dalsze 3.200 lat, czyli ldold topnia w tym okresie i miejscu ze
redni prdkoci zaledwie 12 metrw rocznie. Dla porwnania w tym samym czasie i okresie 3.200
lat lodowiec pokona dystans na poudniku od Gniezna do Bytowa z ponad 4,5-krotnie wiksz
prdkoci.
Fakty te potwierdzaj, e "lodowa wanna" Oderbruch, o pojemnoci okoo 5 miliardw metrw
szeciennych lodu, tworzya lokalny mikroklimat opniajcy recesj lobu Odry. Podobn rol
odegray wielkie zasoby lodu w Kotlinie Pockiej, ktre niemal zatrzymay recesj lobu Wisy w tym
rejonie w okresie midzy faz Leszczysk a Poznask. Rnica midzy obiema kotlinami bya
jednak taka e Kotlina Freienwaldzka bya przez pierwszy okres wypenion martwym lodem "lep
kiszk", a aktywny system odwadniajcy ldold przebiega poza ni, z Kotliny Gorzowskiej przez
Lubuski Przeom Odry do Pradoliny Warszawsko-Berliskiej.
W drugim przypadku, w miar cofania si lodowca, Kotlina Pocka odsaniaa drone koryto prarzeki,
ktrym spyway wody spod lodowca. Moim zdaniem odmienne uksztatowanie geomorfologiczne
Kotliny Freienwaldzkiej i Kotliny Pockiej w okresie ich pokrycia ldolodem, a zwaszcza pooenie
tej pierwszej niemal prostopadle do osi strumienia lodowego, a tej drugiej w jego osi, byo gwn
przyczyn duo szybszej recesji lodowca w lobie Wisy, ni w lobie Odry.
Wzgldnie zamknity od pnocnego zachodu charakter niecki Oderbruch dobrze obrazuje ponisze
trjwymiarowe (w 25-krotnym przesadzeniu wysokoci) zdjcie Przeomu Eberswaldzkiego albo
Bramy Eberswaldzkiej (Eberswalder Pforte), widok ze wschodu na zachd, opublikowane w artykule
C. Dalchow, J. Kiesel "Die Oder greift ins Elbegebiet - Spannungsverhltnisse und Sollbruchstellen
zwischen zwei Flussgebieten", Brandenburgische Geowissenschaftliche Beitrge, 2005. Widoczny jest
wyrany prg dzielcy Oderbruch od odcinka Pradoliny Eberswaldzkiej prowadzccego do pradoliny
rzeki Haweli (w gbii). Prg ten zosta w holocenie zerodowany przez rzek Finow, ktra pynie w
kierunku wschodnim i ma ujcie do Odry.

Trwa midzy geomorfologami dyskusja, czy faza Poznaska na obszarze lobu Wisy bya regresywna
czy te transgresywna, a nawet czy przekroczya lini zlodowacenia fazy Leszczyskiej. Moim
zdaniem dyskusja ta, ktra niczego dotd nie rozstrzygna (brak jest miarodajnych dowodw
datowania bezporedniego osadw polodowcowych obydwu faz metod OSL), nie uwzglednia e
ldold nie musia si gboko cofa (znajdowa si w innej fazie), aby zoy drug warstw glin
morenowych, ktra interpretowana jest by moe mylnie jako dowd na transgresj lodowca.
Nie uwzglednia si, e w korpusie ldolodu, w nawet wzgldnie stabilnej pozycji, moe nastpi
zmiana kierunku i dynamiki strumienia zasilajcego albo powstanie nowego odgazienia strumienia,
aby w jednym miejscu powstaa jedna, a w drugim dwie warstwy zdeponowanych glin, bez
zasadniczej zmiany pozycji czoa lodowca. Poza tym w stanie dynamicznej rwnowagi czoa ldolodu
w skali kilku dziesicioleci, mog nastpowa wahania w pooeniu czoa na rnych jego odcinkach,
rzdu kilkuset metrw lub kilku kilometrw, ktre nie wiadcz ani o transgresji ani o regresji
gwnego frontu lodowca. Brak jest dotychczas w polskiej nauce spjnej rekonstrukcji procesw
subglacjalnych, jakie zachodziy w lobach Wisy i Odry.
Oscylacja lodowca (czyli awans i recesja) nazwijmy krtkoterminowa, to znaczy w obrbie kilku
dekad, jest charakterystyczna dla ewolucji ldolodu na Grenlandii w cigu ostatniego wieku. Fakt ten
potwierdza, e w obrbie przyjtych przez nauk faz postoju lodowca zlodowacenia Wisy mogy
zachodzi podobne procesy krtkoterminowych i strefowych oscylacji, ktre nie wpyway na zmian
gwnej pozycji lodowca, czyli na zmian jego fazy. Ale to ju osobny temat, wskazujcy e by moe
istnieje wrd badaczy ostatniej epoki lodowej na ziemiach polskich pewna doza schematyzmu
metodologicznego i interpretacyjnego.
Oto niecka Odry wycinita przez zalegajace przez ponad sze tysicy lat masy martwego lodu do
gbokoci poniej poziomu morza, a dzi z naniesionymi gwnie przez koryto Odry osadami
holoceskimi niewiele powyej.

W okresie 16.900 BP, kiedy wody Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej skieroway si przez Przeom
Ujcia do Kotliny Gorzowskiej, wschodni kraniec Kotliny Eberswaldzkiej zablokowany by waem
moreny czoowej powstaej 200-300 lat wczeniej, w okresie subfazy Kujawskiej (Eberswalder
Staffel). Kilkaset lat pniej, kiedy wody te dotary do krawedzi Oderbruch, wypenionej popkanymi
blokami martwego lodu niecki, jak ju wspomniaem, nurt Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej skierowa
si z Kotliny Gorzowskiej do Lubuskiego Przeomu Odry (na powyszej mapie jest to "jzyk" w
kierunku Frankfurtu nad Odr). Przeciskajce si przez bloki lodowe Oderbruch wody paleorzeki oraz
wody topniejcego lodu znajdoway swoje ujcie do Pradoliny Berliskiej w widocznej na mapie
rynnie polodowcowej pomidzy Wriezen i Seelow.
Zreasumujmy krtko te z pozoru chaotyczne relacje pomidzy cofajcym si ldolodem i
dostosowujacym si do zmieniajcych si warunkw geomorfologicznych i hydrodynamicznych
przebiegiem koryta Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej. Poczwszy od odwrcenia si kierunku spywu
wd z Kotliny Toruskiej do Kotliny Warszawskiej na odwrotny okoo 16.900 lat temu kolejne
fragmenty Pradoliny Warszawsko-Berliskiej, od zachodniego kraca Kotliny Warszawskiej do
Doliny rodkowej Odry byy wyczane z systemu odwadniajcego ldold skandynawski. Najpierw
do Kotliny remskiej, pniej do Kotliny Kargowskiej, a w kocu zanikajc jako aktywne koryto
paleorzeki na caym polskim odcinku tej pradoliny.
Tak oto doszlimy do fazy Pomorskiej zlodowacenia okoo 15.200 lat temu. I tak w przyblieniu
wyglda system odwadniajcy ldold skandynawski w rodkowym i dolnym biegu Paleorzeki
Pnocnoeuropejskiej w fazie Pomorskiej, kiedy to rzeka opucia ostatni, niemiecki, odcinek
Pradoliny Warszawsko-Berliskiej midzy ujciem Nysy uyckiej do Odry i ujciem rzeki Rhin do
Haweli i przeniosa swj nurt w caoci do Pradoliny Torusko-Eberswaldzkiej. Warto zauway, e
historyczne granice Ksistwa Pomorskiego przebiegay mniej wicej wzdu wau morenowego
powstaego w fazie Pomorskiej, od Barth na zachodzie po Bytw na wschodzie.

Faza Pomorska, w ktrej postj lodowca w mniej wiecej tej samej pozycji trwa okoo 200-300 lat,
najduej ze wszystkich faz ostatniego zlodowacenia, pozostawia po sobie take najwiksze zmiany
we wspczesnej rzebie ziem rodkowej i pnocnej Polski. Srednioroczna temperatura spada na
Pomorzu w stosunku do okresu 17.000 BP, kiedy bya najwysz przed opuszczeniem tych ziem przez
ldold, o okoo dwa stopnie, osigajc okoo minus 6 stopni Celsjusza (w fazie Leszczyskiej
wynosia okoo minus 7-8 C). Dla porwnania dzisiaj rednioroczna temperatura na Pomorzu wynosi
okoo plus 8 C i z uwagi na globalne ocieplenie ma tendencj rosnac. Faza Pomorska pozostawia po
sobie okoo 70 procent wszystkich polodowcowych pl sandrowych w Polsce. Na nich rosn dzisiaj
wielkie skupiska lene: Puszcza Drawska, Bory Tucholskie, Puszcza Piska i Puszcza Augustowska.
Bloki martwego lodu w Oderbruch nie przeszkodziy w przedarciu si Paleorzeki
Pnocnoeuropejskiej do Pradoliny Eberswaldzkiej. Pynca bezporednio wzdu ciany lodowca w
okolicach Neuenhagen paleorzeka rozpocza w miejscu najbardziej na poudnie wysunitej czci
jego czoa przypieszon erozj i sprowokowaa gbsze procesy recesyjne w fazie Pomorskiej.
Przypatrzmy si pooeniu lobu Odry na pocztku fazy Pomorskiej, kiedy ldold odsoni najnisze
miejsce w pnocno-zachodnim kracu niecki, w ktrym na wysokoci 36 metrw n.p.m. utworzya
si Brama Eberswaldzka, otwierajca wodom paleorzeki swobodny spyw Pradolin Eberswaldzk.
Mapa zaczerpnita i opracowana z artykuu C. Lthgens, M. Bse "Chronology of Weichselian main
ice marginal positions in north-east Germany", E&G Quaternary Science Journal, Vol. 60, 2011.

10

Poziom najwyszej terasy 36 m n.p.m. w Przeomie Eberswaldzkim, regulujcej wysoko lustra

wody w paleorzece 15.200 lat temu odpowiada wysokoci terasy w Gorzowie 45 m n.p.m., w Ujciu
70 m n.p.m., a w Toruniu 80 m n.p.m.
W wyniku postpujcej w okresie kolejnych 300-400 lat intensywnej erozji, jak dokonywaa
Paleorzeka Pnocnoeuropejska w Pradolinie Eberswaldzkiej, powstaa tam nisza, ostatnia w historii
pradoliny, terasa na wysokoci 32 m n.p.m. Korespondowaa ona z poziomem w Gorzowie 40 m
n.p.m., w Ujciu 63 m n.p.m., w Toruniu za 77 m n.p.m.
W okresie okoo 14.700 lat temu, kiedy ldold cofn si z rejonu Neuenhagen (zaznaczony liter A
na poniszej mapie) na pozycj subfazy Angermnde-Chojna, wezbrane wody roztopowe midzy
czoem lodowca a waem morenowym zoonym w poprzek doliny Odry od Hohensaaten (litera B) do
Osinowa Dolnego (litera C), 4 km na poudniowy zachd od Cedyni, dokonay w nim przeomu na
poziomie okoo 33-32 metrw n.p.m. i zaczy zasila paleorzek.
Oto proponowana rekonstrukcja pooenia Paleorzeki Pnocnoeuropejskiej w rejonie Bramy
Eberswaldzkiej (na wysokoci Niederfinow) w subfazie Chojeskiej. Na przedpolu lodowca
zaznaczone s trzy zastoiska (jeziora proglacjalne): w rejonie dzisiejszego Parsteiner See (okolice
miasta Chorin), w pradolinie Odry na pnoc od Osinowa Dolnego (litera C) oraz w rejonie
dzisiejszych jezior Ostrw i Mtno, na poudnie od Chojny. W pradolinie Odry zaznaczone s kanay
spywu wd lodowcowych przed wypenieniem si zastoiska i przerwaniem grzbietu morenowego w
pobliu Hohensaaten. Pola martwego lodu zalegay nie tylko w Oderbruch, ale w zastoiskach i na
morenach przed czoem lodowca.

2013 massovia.blogspot.com

11