Akty performatywne

a konstrukcja pci kulturowej

Szkic z zakresu fenomenologii
i teorii feminizmu

Judith Butler

Filozofowie rzadko rozpatruj dziaanie w kategoriach teatralnych, rozprawiaj natomiast o aktach,

ktre maj semantyczne zwizki z teoriami sztuki teatralnej i aktorstwa. Na przykad akty mowy
Johna Searlea, ich werbalne zapewnienia i obietnice, ktre zdaj si nie tylko dotyczy relacji
mwionej, lecz rwnie stwarzaj wizi etyczne midzy interlokutorami, ukazuj jeden z gestw
illokucyjnych, stanowicych stadium analitycznej filozofii jzyka. Take teoria dziaania, bdca
domen filozofii moralnej, usiuje zrozumie, co to znaczy dziaa, zanim wysunie jakiekolwiek
stwierdzenie na temat tego, co powinno zosta zrobione. Wreszcie fenomenologiczna teoria aktw,
ktrej zwolennikami byli, midzy innymi, Edmund Husserl, Merleau-Ponty czy George Herbert Mead,
prbuje wyjani codzienne zasady, zgodnie z ktrymi stwarzamy spoeczn rzeczywisto poprzez
jzyk, gest oraz wszelkiego rodzaju symboliczne znaki spoeczne. Cho niejednokrotnie si wydaje, i
fenomenologia zakada moliwo wyboru oraz wczeniejsze od jzyka istnienie dziaajcego (ktry
zdaje si jedynym rdem aktw konstytutywnych), istnieje rwnie radykalniejsze rozumienie tej
doktryny, w ktrym dziaajcy stanowi bardziej przedmiot ni podmiot aktw konstytutywnych.
Twierdzc, e nikt nie rodzi si kobiet, ale raczej si ni staje, Simone de Beauvoir przeja
1

z tradycji fenomenologicznej i na nowo zreinterpretowaa doktryn aktw konstytutywnych. W myl jej

twierdzenia pe kulturowa w aden sposb nie okrela staej tosamoci miejsca dziaania, z ktrego
wypywaj rne akty; jest to raczej tosamo powoli konstytuujca si w czasie tosamo
ustanawiana przez stylizowane powtarzanie aktw. Co wicej, pe kulturowa konstytuuje si na
drodze stylizacji ciaa i dlatego naley j rozumie jako codzienny sposb, w jaki nasze gesty, ruchy i
rnego rodzaju odgrywane role tworz iluzj istnienia okrelonej tosamoci pciowej. Takie
sformuowanie odrywa pojcie pci kulturowej od esencjonalistycznego pojcia tosamoci i
udowadnia konieczno stworzenia nowej koncepcji spoecznej czasowoci. Istotnie, jeli pe
kulturowa ustanowiona jest za pomoc aktw, ktre s wewntrznie niecige, wwczas zudzenie
esencji jest niczym innym ni skonstruowan tosamoci, performatywnym dokonaniem, w ktre
codzienna publiczno spoeczna, wczajc w to samych aktorw, wierzy i odgrywa w wiarygodny
sposb. Jeli podstaw tosamoci pciowej jest stylizowane powtarzanie aktw w czasie, nie za jej
esencjonalna istota, to wwczas moliwo transformacji pci kulturowej daje arbitralno relacji
pomidzy

takimi

aktami,

moliwo

odmiennego

rodzaju

powtrze,

amania

stylu

bd

subwersywnego powtrzenia.
Biorc pod uwag zarysowan wanie ide aktw konstytuowania pci, postaram si ukaza
niektre sposoby, w jakie urzeczowione i naturalizowane koncepcje pci kulturowej mog by
rozumiane jako spoeczne konstrukty, a wic take moliwe do odtworzenia w rozmaity sposb. W

odrnieniu od modeli teatralnych czy fenomenologicznych, ktre przyjmuj istnienie naznaczonego

pci ja jako wczeniejsze od jego aktw, rozumiem akty konstytutywne nie tylko jako tworzce
tosamo aktora, lecz take jako tworzce t tosamo jako narzucajc si iluzj, przedmiot wiary.
W toku mojej argumentacji czerpa bd z teatralnych, antropologicznych i filozoficznych rozwaa,
gwnie jednak z ustale fenomenologii, aby pokaza, e tak zwana tosamo pciowa stanowi
dokonanie performatywne, wymuszone przez sankcje spoeczne i tabu. W samym performatywnym
charakterze tej tosamoci tkwi take moliwo zakwestionowania jej urzeczowionego statusu.

I. Pe biologiczna / pe kulturowa: feministyczny i fenomenologiczny punkt widzenia

Teoria feministyczna czsto krytycznie zapatruje si na naturalistyczne wyjanienia pci biologicznej i

seksualnoci, ktre zakadaj, e sens egzystencji spoecznej kobiet mona uzasadni pewnymi
elementami ich fizjologii. Odrniajc pe biologiczn od pci kulturowej, teoretycy feminizmu spierali
si o wyjanienie przyczyny tego, i pe biologiczna nadaje dowiadczeniom kobiet pewne znaczenia
spoeczne lub ich wymaga. Teorie fenomenologiczne dotyczce ludzkiej cielesnoci rwnie
zajmoway si rozrnieniem pomidzy rozmaitymi fizjologicznymi i biologicznymi uwarunkowaniami
cielesnoci, a take znaczeniami, jakich nabywa w kontekcie przeytego dowiadczenia. W swoich
rozwaaniach na temat ciaa i jego seksualnej istoty, zawartych w Fenomenologii percepcji, MerleauPonty bierze pod uwag tak stawian kwesti cielesnego dowiadczenia i twierdzi, e ciao jest
2

bardziej ide historyczn ni rodzajem naturalnym. Znaczcy jest fakt, i to twierdzenie cytuje
Simone de Beauvoir w Drugiej pci, gdy przygotowuje grunt dla swojej tezy, e kobieta, a tym samym
kada pe kulturowa, stanowi raczej sytuacj historyczn, ni fakt naturalny.

W obu kontekstach nie zaprzecza si istnieniu ani materialnoci, ani naturalnoci ciaa,
wyobraa si je natomiast jako odmienne od procesu, w ktrym ciao zaczyna nosi znaczenia
kulturowe. Zarwno u Beauvoir, jak u Merleau-Pontyego, ciao rozumiane jest jako aktywny proces
wcielania pewnych moliwoci kulturowych i historycznych, skomplikowany proces ich przyjmowania,
ktry kada fenomenologiczna teoria musi opisa. By jednak opisa naznaczone pci ciao,
fenomenologiczna teoria konstytucji musi tak rozwin dotychczasowego rozumienia aktw, by
oznaczay one zarwno to, co tworzy znaczenie, jak i to, poprzez co znaczenie jest odgrywane lub
przedstawiane.

Innymi

sowy,

akty konstytuujce

pe

kulturow

podobne

do

aktw

performatywnych w kontekcie teatralnym. Moim zadaniem jest zatem przeanalizowanie tego, w jaki
sposb pe kulturowa powstaje dziki okrelonym aktom cielesnym, oraz wskazanie moliwoci
kulturowej transformacji pci poprzez takie akty.
Merleau-Ponty utrzymuje, e ciao stanowi nie tylko ide historyczn ale rwnie zbir
moliwoci do nieustannego realizowania. Twierdzc, e ciao jest ide historyczn, Merleau-Ponty
uwaa, i zdobywa ono swoje znaczenie poprzez konkretne i historycznie zaporedniczone sposoby
wyraenie si w wiecie. To, e ciao stanowi zbir moliwoci, oznacza:
a) e jego postrzeganie w wiecie nie jest zdeterminowane przez jaki rodzaj wewntrznej
esencji oraz

b) e jego konkretne wyraenie w wiecie musi by rozumiane jako przyjmowanie i realizowanie

okrelonego zbioru historycznych moliwoci.
Std te istnieje dziaanie, rozumiane jako proces realizowania tak okrelonych moliwoci, ktre z
kolei s w sposb konieczny ograniczone dostpnymi konwencjami historycznymi. Ciao samo w sobie
nie stanowi tosamoci, nie jest te po prostu materi; jest to co najmniej materialno niosca
znaczenie w sposb o zasadniczo dramatycznej naturze. Mwic dramatyczny, mam na myli jedynie
fakt, i ciao nie jest tylko po prostu materi, lecz take cigym i nieprzerwanym urzeczywistnianiem
si moliwoci. Nikt nie jest po prostu ciaem, ale w bardzo istotnym znaczeniu kto czyni swoje ciao i
naprawd czyni to inaczej ni jego wspczeni czy ni robili to jego posiadajcy ciao poprzednicy i
ewentualni nastpcy.
Jednak z gramatycznego punktu widzenia zupenie niefortunne jest stwierdzenie, e to
wanie my czy ja jestemy tymi, ktrzy czyni swoje ciao, jak gdyby istniao dziaanie bez ciaa
skierowane do jakiej cielesnoci zewntrznej. Waciwsze wedug mnie byoby sownictwo, ktre
stawia opr metafizyce esencji o budowie podmiot-czasownik i zamiast tego opiera si na ontologii
imiesoww wspczesnych czynnych. Bdce jego treci ja stanowi z koniecznoci sposb
wcielania, natomiast przyoblekajce go w ciao co oznacza moliwoci. Lecz tutaj znowu gramatyka
wprowadza nas w bd, poniewa przyobleczone w ciao moliwoci nie s zasadniczo zewntrzne
czy warunkujce proces samego wcielenia. Jako celowo zorganizowana materia ciao jest zawsze
wcieleniem moliwoci, zarwno uwarunkowanych, jak i ograniczonych konwencj historyczn. Innymi
sowy, ciao jak twierdzi Beauvoir stanowi sytuacj historyczn, jest sposobem czynienia,
dramatyzowania i odtwarzania sytuacji historycznej.
Czynienie, dramatyzowanie, odtwarzanie wszystko to zdaje si stanowi podstawowe
skadniki struktur wcielania. Sprawia to, e pe kulturowa nie jest jedynie jawnym, otwartym na
postrzeganie innych sposobem, w jaki uzewntrznia si wcielony dziaajcy. Wcielanie jasno ukazuje
okrelony zestaw strategii bd te tego, co Sartre prawdopodobnie nazwaby stylem bycia, Foucault
za stylistyk istnienia. Styl ten nie jest nigdy w peni samozwaczy, poniewa ywe style maj
histori, a ta historia warunkuje i ogranicza moliwoci. Rozpatrzmy pe kulturow, na przykad, jako
styl cielesny, jako akt, ktry jest zarwno intencjonalny jak performatywny, w ktrym ju samo
okrelenie performatywny niesie podwjne znaczenie: dramatyczny oraz pozbawiony referencji.
Kiedy Beauvoir twierdzi, e kobieta jest ide historyczn, nie za faktem naturalnym, jasno
podkrela rnic pomidzy pci, rozumian jako fakt biologiczny, a pci, bdc kulturow
interpretacj lub znaczeniem tego faktu. Bycie samic jest, wedug tego rozrnienia, faktem nie
posiadajcym adnego znaczenia, natomiast bycie kobiet oznacza konieczno stania si kobiet,
zmuszenia ciaa do zgodnoci z historyczn ide kobiety, nakonienia ciaa do tego, by stao si
znakiem kulturowym, urzeczywistnienia siebie w posuszestwie do historycznie ustalonego zakresu
moliwoci i czynienia tego jako uznanego i powtarzanego cielesnego planu. Pojcie planu sugeruje
jednak istnienie nadajcej pocztek radykalnej woli, a poniewa pe jest planem, ktrego celem jest
kulturowe przetrwanie, okrelenie strategia lepiej odzwierciedla sytuacj przymusu, pod jakim
czynienie pci zawsze i w rny sposb si odbywa. Std jako strategia przetrwania pe kulturowa jest
przedstawieniem z oczywistymi konsekwencjami karnymi. Niecige pci kulturowe stanowi cz

tego, co uczowiecza jednostki we wspczesnej kulturze; tym za, ktrzy nie potrafi prawidowo
czyni swojej pci, regularnie wymierzane s kary. Poniewa nie istnieje ani istota, ktr pe wyraa
lub uzewntrznia, ani te obiektywny idea, do ktrego pe dy; poniewa pe nie jest faktem, to
ide pci tworzy rnorodno wytwarzajcych j aktw, bez nich w ogle nie byoby pci. Tak wic
pe jest konstrukcj, ktra cigle ukrywa swoje pochodzenie. Wsplne milczce przyzwolenie na to,
by przedstawia, tworzy i uznawa niecige i przeciwstawne pci jako fikcj kulturow, jest zasonite
przez wiarygodno wasnego tworu. Twrcy tak pojtej pci zachwycaj si swoj fikcj, ktrej
konstrukcja

zmusza

do

wiary

jej

konieczno

naturalno.

Moliwoci

historyczne,

urzeczywistnione poprzez rne style cielesne, s niczym innym wanie, jak ow usankcjonowan
karami fikcj kulturow, ktr pod przymusem na przemian wciela si i zataja.
Na ile uyteczny jest fenomenologiczny punkt wyjcia dla feministycznego opisu pci
kulturowej? Na pozr wydaje si, e fenomenologia dzieli z analiz feministyczn przekonanie o
koniecznoci ugruntowania teorii w przeytym dowiadczeniu, a take o koniecznoci ujawnienia
sposobu, w jaki wiat jest tworzony przez konstytutywne akty subiektywnego dowiadczenia.
Oczywicie, nie wszystkie teorie feministyczne uprzywilejowuj punkt widzenia podmiotu (Kristeva
4

zarzucaa niegdy teorii feministycznej zbytni egzystencjalizm), jednake twierdzenie feministek, e

prywatne jest politycznym sugeruje po czci, i subiektywne dowiadczenie nie jest jedynie tworzone
przez istniejce porozumienia polityczne, ale wpywa na nie i je buduje. Teoria feministyczna usiuje
zrozumie sposb, w jaki systemy czy dominujce struktury polityczne i kulturowe s przedstawiane i
odtwarzane przez indywidualne akty i praktyki, oraz w jaki sposb analiza pozornie osobistej sytuacji
moe by wyjaniona dziki umieszczeniu jej w szerszym i wsplnym kontekcie kulturowym. Istotnie,
feministyczny impuls, a jestem pewna, e byo ich wicej ni jeden, niejednokrotnie pojawia si w
rozpoznaniu, e mj bl czy moje milczenie, mj gniew czy moje widzenie nie naley ostatecznie do
mnie samej i e ogranicza mnie we wsplnej sytuacji kulturowej, ktra z kolei daje mi si w zupenie
nieoczekiwany sposb. Tak wic prywatne jest domylnie politycznym, poniewa warunkuj je
wsplne struktury spoeczne. Lecz prywatne jest rwnie uodpornione na polityczne wyzwanie w takim
zakresie, by przetrway rozrnienia na sfer publiczn i prywatn. Zatem dla teorii feministycznej to,
co osobiste, staje si kategori obszerniejsz, jedyn, ktra domylnie dostosowuje si do struktur
politycznych, postrzeganych zazwyczaj jako publiczne. Oczywicie, powoduje to take poszerzenie
sfery politycznej. Teoria feministyczna wymaga w najlepszym wypadku dialektycznego poszerzenia
obydwu tych kategorii. Moja sytuacja nie przestaje by moj tylko dlatego, e jest sytuacj jeszcze
czyj, natomiast moje akty, chocia s prywatne, to jednak odtwarzaj sytuacj mojej pci kulturowej i
czyni to na rne sposoby. Innymi sowy, w prywatnym istnieje ukryte polityczne sformuowanie teorii
feministycznej, domniemanie, e ywy wiat relacji midzy pciami tworzony jest, przynajmniej
czciowo, przez konkretne i historycznie zaporedniczone akty jednostek. Przyjmujc, e to ciao
jest niezmiennie przeksztacone w ciao mskie lub kobiece, odrnia si je jedynie poprzez wygld
przyjtej pci. Konieczne wydaje si zatem rozpatrzenie sposobu, w jaki manifestuje si pe
kulturowa. Moim zdaniem, ciao staje si pci kulturow poprzez seri aktw, ktre s ponawiane,
weryfikowane i konsolidowane w czasie. Z feministycznego punktu widzenia mona by sprbowa na
nowo wyobrazi sobie ciao naznaczone pci kulturow bardziej jako spucizn osadzajcych si

aktw, ni z gry okrelonej czy ustalonej struktury, esencji bd faktu, tak naturalnego, jak
kulturowego czy jzykowego.
Przejta przez feminizm fenomenologiczna teoria konstytucji mogoby posuy si pojciem
aktu w mocno dwuznacznym sensie. Jeli prywatne oznacza kategori, ktra si powiksza, by obj
szersze polityczne i spoeczne struktury, wwczas akty naznaczonego pci kulturow podmiotu staj
si rwnie ekspansywne. Oczywicie, istniej takie akty polityczne, ktre s zamierzonymi i
konkretnymi dziaaniami organizowania, oporu czy zbiorowej interwencji z wyranym celem
wyznaczenia czego wicej ni tylko zbioru relacji spoecznych i politycznych. Istniej akty
wykonywane w imieniu kobiet, a take akty w kobietach i samych kobiet, ktre, oprcz wszelkich
korzystnych skutkw, kwestionuj rwnie sam kategori kobiety. Istotnie, mona uwaa za
bezskuteczny program polityczny, ktry prbuje radykalnie zmieni sytuacj spoeczn kobiet bez
wczeniejszego okrelenia, czy kategoria kobiety jest skonstruowana spoecznie w taki sposb, e
bycie kobiet z definicji oznacza znalezienie si w sytuacji ucisku. W zrozumiaym pragnieniu
zacienienia wizi solidarnoci, feministyczny dyskurs czsto zatrzymywa si przy takiej kategorii
kobiety, ktra zakadaa uniwersalno dowiadczenia kulturowego, dostarczajcego przez swoj
zaoon uniwersalno ontologicznie faszywej obietnicy ewentualnej solidarnoci politycznej. W
kulturze, w ktrej faszywe mskie uniwersalia byy w znacznej czci rwnane z sam ludzkoci,
teoria feministyczna z powodzeniem usiowaa ukaza kobiec specyfik i na nowo napisa histori
kultury w zakresie, ktry potwierdzaby obecno, wpyw oraz ucisk kobiet. Jednake w tej walce
przeciwko pomijaniu kobiet jako kategorii, feministki ryzykuj uwidocznienie kategorii, ktra moe nie
przedstawia ycia konkretnych kobiet. Std jako feministki, jak podejrzewam, mniej chtnie
rozwaaymy samej kategorii i mniej byymy skonne dostrzega te formy ucisku, ktre wypyway z
niekontrolowanego powielania tosamoci pciowych, potwierdzajcych niecige i binarne kategorie
mczyzny i kobiety.
Kiedy Beauvoir twierdzi, e kobieta to sytuacja historyczna, podkrela fakt, i ciao cierpi z
powodu pewnej konstrukcji kulturowej, nie tylko z powodu konwencji, sankcjonujcych i nakazujcych
jak naley czyni ciao, ten akt lub przedstawieniem, jakim ono jest, ale rwnie z powodu milczcej
zgody, ktra tworzy konwencj jego kulturowego postrzegania. Istotnie, jeeli pe jest kulturowym
znaczeniem, ktre przybiera obdarzone pci biologiczn ciao, i jeli o tym znaczeniu rozstrzygaj
rne akty i ich kulturowe postrzeganie, to wwczas wydawa by si mogo, e w obrbie kultury nie
mona oddzieli pci biologicznej od kulturowej. Odtwarzanie kategorii pci kulturowej przybiera wielk
polityczn skal, gdy kobiety po raz pierwszy zaczynaj pracowa zawodowo czy otrzymuj pewne
prawa, albo gdy przyjmuj znaczco nowe znaczenia w dyskursie prawnym lub politycznym. Jednak
bardziej codzienne odtwarzanie tosamoci pciowej odbywa si poprzez rne metody, w jakie ciaa
s odgrywane w zwizku z gboko wpojonymi lub osadzonymi oczekiwaniami naznaczonej pci
egzystencji. Naley wic uwzgldni fakt, i normy pci kulturowej osadzaj si, wywoujc
charakterystyczny fenomen naturalnej pci biologicznej albo fenomen prawdziwej kobiety lub te
wszelkich dominujcych i narzucajcych si fikcji spoecznych, a take, z biegiem czasu, tworzc zbir
stylw cielesnych, ktre w urzeczowionej formie wydaj si naturalnym uksztatowaniem cia w formie
pci biologicznych, ktre istniej w relacji binarnej.

II.

Binaryzm pci kulturowych i kontrakt heteroseksualny

By zagwarantowa odtwarzanie danej kultury, konieczne byo ustalenie rozmaitych warunkw,

dokadnie opisanych w dotyczcej pokrewiestwa literaturze antropologicznej, reprodukcji seksualnej
w obrbie systemu opartego na maestwie heteroseksualnym, ktry nakazuje rozmnaania si istot
ludzkich w naznaczony pci sposb, co w efekcie zapewnia odtwarzanie si tego systemu. Jak
zauway Foucault i inni, zwizek naturalnej pci biologicznej z niecig pci kulturow oraz z
pozornie

naturalnym

nienaturalnym

przyciganiem

poczeniem

konstrukcji

si

przeciwnych

kulturowych

pci
subie

biologicznych/kulturowych
interesw

jest

reprodukcyjnych.

Feministyczna antropologia kulturowa i badania nad pokrewiestwem pokazay, jak konwencje rzdz
kulturami, nie tylko regulujc i gwarantujc produkcj, wymian oraz konsumpcj dbr materialnych,
ale take reprodukcj samych wizi pokrewiestwa, co wymaga istnienia tabu i systemu kar
regulujcych zasady reprodukcji. Levi-Strauss pokaza, w jaki sposb tabu kazirodztwa zapewnia
wtoczenie seksualnoci w rnorodne rodzaje maestwa heteroseksualnego,

Gayle Rubin

przekonujco udowodnia, e wytwarza ono pewnego rodzaju niecige tosamoci pciowe i

7

seksualnoci. Wedug mnie, jednym ze sposobw powielania i ukrywania zarazem tego systemu
przymusowej heteroseksualnoci jest narzucenie ciaom przynalenoci do odrbnych pci
biologicznych

naturalnym

wygldem

naturalnymi

skonnociami

heteroseksualnymi.

Etnocentryczna zarozumiao sugeruje istnienie postpu, umoliwiajcego wyjcie poza opisane

przez Levi-Straussa obowizujce struktury zwizkw pokrewiestwa, skaniaabym si za Rubin ku
teorii, i wspczesne tosamoci pciowe s w istocie znakami lub ladami szcztkowego
pokrewiestwa. Przewiadczeniu, e pe biologiczna, kulturowa i heteroseksualno s wytworami
historycznymi, ktre w przeszoci zostay poczone i urzeczowione jako naturalne, w ostatnich latach
wiele krytycznej uwagi powici nie tylko Michel Foucault, ale rwnie Monique Wittig, historycy
8

gejowscy oraz wielu antropologw kulturowych i psychologw spoecznych. Ich teoriom jednak wci
bdzie brakowao podstaw, by radykalnie podej do historycznego osadzenia si seksualnoci i
konstruktw odnoszcych si do pci biologicznej, dopki nie rozgranicz i nie opisz codziennych
sposobw tworzenia, odtwarzania i ucieleniania tych konstruktw.
Czy fenomenologia moe wspiera feministyczn rekonstrukcj osadzenia si pci
biologicznej, kulturowej i seksualnoci na poziomie ciaa? Po pierwsze, fenomenologiczna
koncentracja na rnych aktach konstytuujcych i rozpoznajcych tosamo kulturow dostarcza
dobrego punktu wyjcia dla feministycznych prb zrozumienia codziennych zasad, wedle ktrych ciaa
przybieraj okrelon pe kulturow. Ujcie ciaa jako sposobu dramatyzacji czy wcielania moliwoci
pozwala zrozumie zasad wcielania i odgrywania konwencji kulturowych. Wydaje si jednak trudne,
o ile w ogle moliwe, by wyobrazi sobie sposb takiej teoretycznej konceptualizacji skali i
systemowego charakteru ucisku kobiet, ktra za punkt wyjcia przyjmuje akty konstytutywne. Cho
indywidualne akty utrzymuj i powielaj systemy ucisku i rzeczywicie kada teoria osobistej
odpowiedzialnoci politycznej przyjmuje taki punkt widzenia, nie wynika z tego, e ucisk jest jedynym
skutkiem takich aktw. Mona by argumentowa, e brak istot ludzkich, ktrych rne akty, zwykle

spoecznie konstruowane, tworz i utrzymuj warunki ucisku, zlikwidowaby ucisk, naley jednak
zauway, i zwizek pomidzy aktami a warunkami nie jest ani jednostronny, ani bezporedni.
Istniej konteksty spoeczne i konwencje, w ramach ktrych pewne akty nie tylko staj si moliwe,
lecz w ogle wyobraalne jako takie. Przemiana stosunkw spoecznych staje si zatem spraw
transformacji zasad spoecznej dominacji ni rodzcych si z niej indywidualnych aktw. Istotnie,
ograniczenie si wycznie do aktw politycznych grozi jedynie poredni, jeli nie wtrn, analiz
tych warunkw.
Jednak

teatralny

sens

aktu

wymaga

zrewidowania

indywidualistycznych

zaoe

zawonego spojrzenie na akty konstytutywne w dyskursie fenomenologicznym. Jako okrelone w

czasie trwanie w granicach caego przedstawienia, akty s wsplnym dowiadczeniem i zbiorowym
dziaaniem. Jak w teorii feministycznej sama kategoria prywatnego zostaje tak rozszerzona, by obj
struktury polityczne, tak tutaj podstawy teatralne i mniej indywidualnie ukierunkowane spojrzenie na
akty podobnie unieszkodliwia krytyk teorii aktw jako zbyt egzystencjalnej. Akt, ktrym jest pe
kulturowa, akt, ktrego wcielone podmioty s na tyle, na ile dramatycznie i aktywnie si wcielaj oraz
rzeczywicie przybieraj okrelone znaczenia kulturowe, z ca pewnoci nie jest czyim
indywidualnym aktem. Z pewnoci istniej subtelne rnice oraz indywidualne sposoby odgrywania
wasnej pci kulturowej, lecz fakt, e to si robi i e si to robi zgodnie z pewnymi ustalonymi zasadami
obwarowanymi sankcjami, nie jest zupenie prywatn spraw. I ponownie nie chodzi mi o
minimalizowanie wpywu pewnych norm pci kulturowej, typowych dla danej rodziny i wzmacnianych
waciwymi jej karami i nagrodami, ktre w efekcie mog by wysoce indywidualne, lecz nawet
wewntrzrodzinne relacje streszczaj, indywidualizuj i uszczegowiaj istniejce ju relacje
kulturowe; bardzo rzadko, jeli w ogle, bywaj one znaczco oryginalne. Akt, ktry kto spenia; akt,
ktry kto odgrywa, jest w tym sensie aktem, ktry bywa speniany na dugo przedtem, nim ten kto
pojawi si na scenie. Dlatego pe kulturowa jest aktem, ktry si powtarza, ktry jak scenariusz
przeywa wystpujcych w nim aktorw, lecz ktry jednak potrzebuje tych aktorw, by po raz kolejny
zosta zaktualizowany i odtworzony jako rzeczywisto. Aby zrozumie rodzaj wsplnego dziaania i
dziaania w zgodzie, ktrym zawsze jest czyja pe kulturowa, naley wyodrbni zoone skadniki
takiego aktu.
W jakim zatem sensie pe kulturowa jest aktem? Jako antropolog Victor Turner w swoich
badaniach nad rytualnym dramatem spoecznym sugeruje, e spoeczne dziaanie wymaga
przedstawienia, ktre jest powtarzane. Powtarzanie to jest zarazem powtrnym odegraniem i
powtrnym dowiadczaniem zespou spoecznie ustalonych znacze; to codzienna i zrytualizowana
9

forma ich legitymizacji. Jeli t koncepcj spoecznego przedstawienia zastosowa do pci kulturowej,
wwczas staje si jasne, e cho istniej ciaa indywidualne, ktre wcielaj znaczenia stylizujc si
zgodnie z istniejcymi wzorcami pci kulturowej, to owo dziaanie natychmiast staje si publiczne.
Istniej czasowe i zbiorowe ramy tych dziaa, a ich natura publiczna ma swoje znaczenie; istotnie,
przedstawienie odgrywane jest w strategicznym celu utrzymania pci kulturowej w jej binarnych
ramach. Rozumiane w kategoriach pedagogicznych jasno odzwierciedla prawa spoeczne.
Jako dziaanie publiczne i akt performatywny pe kulturowa nie stanowi wyboru ani te
projektu, ktry odzwierciedlaby indywidualny wybr, lecz nie jest rwnie narzucona lub przypisana

jednostce, jak dowodz niektre post-strukturalne tezy na temat przemieszcze podmiotu. Ciao nie
poddaje si biernie zapisowi kodu kulturowego, jak gdyby byo martwym odbiorc z gry okrelonych
relacji kulturowych. Lecz rwnie indywidualne ja nie wyprzedza istnienia kulturowych konwencji,
ktre zasadniczo oznaczaj ciaa. Mwic w kategoriach przedstawienia, aktorzy zawsze znajduj si
ju na scenie. Jak scenariusz mona wykona na wiele sposobw i jak gra wymaga zarwno tekstu,
jak i jego interpretacji, tak naznaczone pci ciao odgrywa swoj rol w ograniczonej kulturowo
cielesnej przestrzeni i wciela interpretacje w granicach istniejcych ju wytycznych.
Chocia zwizek pomidzy rol teatraln a spoeczn jest zoony, a rnice trudne do
wyoenia (Bruce Wilshire wskazuje granice ich przyrwnania w swojej ksice Role-Playing and
10

Identity: The Limits of Theatre as Metaphor),

to wydaje si jasne, e cho przedstawienia teatralne

ogranicza polityczna cenzura i niszcz ataki krytykw, jednak przedstawieniami pci kulturowej w
nieteatralnych kontekstach rzdz bardziej karzce i regulujce konwencje spoeczne. Rzeczywicie,
widok transwestyty na scenie moe sprawi przyjemno i wywoa oklaski, lecz ju ten sam
transwestyta siedzcy obok nas w autobusie moe wywoa lk, wcieko, a nawet przemoc.
Konwencje stosownej odlegoci i identyfikacji w tych dwch przykadach znacznie si od siebie
rni. Chciaabym sformuowa dwie rne tezy, dotyczce tego prbnego rozrnienia. W teatrze
mona powiedzie to jest po prostu gra i odebra realno temu aktowi, ustanowi granie jako co
odmiennego od rzeczywistoci. Dziki temu mona utrzymywa wasne poczucie rzeczywistoci w
obliczu tej chwilowej prowokacji wobec naszych zaoe ontologicznych na temat pci kulturowej;
rne konwencje zapowiadajce, e to tylko gra, pozwalaj na wytyczenie dokadnych granic
pomidzy przedstawieniem a yciem. Na ulicy czy w autobusie ten akt staje si niebezpieczny wanie
dlatego, e nie ma konwencji teatralnych wyznaczajcych czysto fikcyjny charakter tego aktu na
ulicy czy w autobusie nie pojawia si zaoenie, e rni si on od rzeczywistoci, a wywoany nim
niepokj to skutek tego, e nie istniej konwencje uatwiajce to rozrnienie. Niewtpliwie istnieje
teatr, ktry prbuje podway czy rozbi konwencje, ktre odgraniczaj wyobraenia od
rzeczywistoci (Richard Schechner uwydatnia pokazuje to wyranie w swojej ksice Between
11

Theatre and Anthropology ). Jednak w tych przypadkach stajemy wobec podobnego zjawiska, a
mianowicie tego, e akt nie jest przeciwstawiony rzeczywistoci, ale tworzy w pewnym sensie now
rzeczywisto, t modalno pci kulturowej, ktra nie daje si atwo wczy w obrb istniejcych ju
kategorii, regulujcych rzeczywisto pci kulturowych. Z punktu widzenia tych ustalonych kategorii
mona by stwierdzi, e to jest naprawd dziewczyna albo kobieta, lub to jest naprawd chopiec albo
mczyzna, a dalej upiera si, e wygld zaprzecza rzeczywistoci pci kulturowej, e musi tam
istnie nieciga i znana rzeczywisto, jedynie chwilowo niezrealizowana lub moe realizowana w
innym czasie albo miejscu. Transwestyta jednak moe zrobi wicej, ni tylko wyrazi rnic
pomidzy pci biologiczn a pci kulturow moe zakwestionowa, przynajmniej domylnie,
rnic pomidzy wygldem a rzeczywistoci, ktra stanowi podstaw wielu powszechnych
wyobrae na temat tosamoci pciowej. Jeli rzeczywisto pci kulturowej powstaje w wyniku
samego przedstawienia, wwczas nie mona uciec si do istnienia jakiej esencjonalnej i
niezrealizowanej pci biologicznej czy pci kulturowej, ktre przedstawienia pci pozornie wyraa.

Pe kulturowa transwestytw jest naprawd w peni rzeczywista, jak pe kadego, kto przedstawia j
zgodnie z oczekiwaniami spoecznymi.
Rzeczywisto pci kulturowej jest performatywna, co cakiem zwyczajnie oznacza, e jest
rzeczywista jedynie w tym zakresie, w ktrym jest przedstawiana. Suszne zatem wydaje si
twierdzenie, e pewne rodzaje aktw s zazwyczaj interpretowane jako wyraajce sedno pci
kulturowej lub tosamoci oraz e akty te albo zgadzaj si z oczekiwan tosamoci pciow albo
te w jaki sposb podwaaj to oczekiwanie. Oczekiwanie to z kolei opiera si na postrzeganiu pci
biologicznej, zgodnie z ktrym jest ona rozumiana jako nieciga i tosama z faktycznymi prymarnymi
cechami pciowymi. Ta niekwestionowana i powszechna teoria aktw i gestw jako wyraajcych pe
kulturow sugeruje, e sama pe kulturowa jest czym wczeniejszym w stosunku do rnych aktw,
postaw i gestw, ktre j odgrywaj i pokazuj; istotnie, pe kulturowa w powszechnym wyobraeniu
stanowi esencjonalny rdze, ktry mona rozumie jako duchowy lub psychologiczny korelat pci
biologicznej.

12

Jeli jednak cechy pci kulturowej uznamy nie za ekspresywne, lecz performatywne, to

wwczas cechy te bd w rzeczywistoci tworzy t tosamo, ktr rzekomo maj wyraa lub
ujawnia. Rnica pomidzy wyraaniem a przedstawianiem jest istotna, poniewa jeli cechy i akty
pci kulturowej, rne sposoby, w jakie ciao okazuje lub tworzy swoje znaczenie kulturowe, s
performatywne, to wwczas nie istnieje wyprzedzajca je tosamo, suca za miar danego aktu
bd cechy; nie istniej take prawdziwe czy faszywe, rzeczywiste lub wypaczone akty pci
kulturowej, a postulat prawdziwej tosamoci pciowej okazuje si regulujc fikcj. Fakt, i
rzeczywisto pci kulturowej powstaje dziki potwierdzonym przedstawieniom spoecznym oznacza,
e same wyobraenia na temat esencji pci biologicznej, prawdziwej lub oczekiwanej mskoci lub
kobiecoci, rwnie tworz cz tej strategii, ktra suy ukryciu aspektu performatywnego pci
kulturowej.
W konsekwencji nie mona rozumie pci kulturowej jako roli, ktra albo wyraa, albo maskuje
wewntrzne ja, niezalenie od tego czy jest ono naznaczone pci czy nie. Jako performatywne
przedstawienie pe kulturowa to akt, tworzcy fikcj spoeczn wasnego wntrza psychologicznego.
W przeciwiestwie do Ervinga Goffmana, ktry opisuje ja przybierajce i zmieniajce role w ramach
zoonych spoecznych oczekiwa wobec gry wspczesnego ycia,

13

twierdz nie tylko, e ja

nieodwracalnie znajduje si na zewntrz jako twr dyskursu spoecznego, ale rwnie e ju samo
wyobraenie wntrza stanowi spoecznie regulowan i sankcjonowan form fabrykowania esencji
ludzkiej istoty. Pe kulturowa nie moe by ani prawdziwa, ani faszywa, ani rzeczywista, ani pozorna.
Jestemy jednak zmuszeni do ycia w wiecie, w ktrym tworzy ona jednoznaczne znaczenia, w
ktrym jest ona stabilizowana, polaryzowana, przedstawiana jako esencja i tajemnica. W wyniku tego
pe kulturowa musi zgadza si z przyjtym modelem prawdy bd faszu, ktry nie tylko
przeciwstawia si jej wasnej performatywnej pynnoci, lecz take suy spoecznej regulacji i kontroli
pci. Bdne przedstawienie pci uruchamia zestaw kar, zarwno bezporednich jak i porednich,
natomiast prawidowe jej przedstawienie upewnienia, e istnieje jaka esencja tosamoci pciowej.
Fakt, e to upewnienie atwo zastpuje niepokj, e kultura tak chtnie wymierza kary bd spycha na
margines tych, ktrzy nie odgrywaj iluzji esencjonalizmu pci kulturowej, powinien by wystarczajc

oznak tego, e na pewnym poziomie istnieje wiedza spoeczna o tym, e prawda bd fasz pci
kulturowej zostaa wymuszona spoecznie i w adnym sensie nie stanowi koniecznoci ontologicznej.

14

Tekst Performative Acts and Gender Constitution. An Essay in Phenomenology and Feminist Theory
ukaza si w: Writing on The Body. Female Embodiment and Femist Theory, red. K. Conboy, N.
Medina i S. Stanbury, Columbia University Press, New York 1997, ss. 401-417.

Rozwaania na temat feministycznego wkadu Beauvoir w teori fenomenologiczn zob. Judith

Butler, Variations on Sex and Gender: Beauvoirs The Second Sex, [w:] Yale French Studies nr 172
(1986).
2
Maurice Merleau-Ponty, The Body in its Sexual Being, [w:] The Phenomenology of Perception, tum.
Colin Smith, Routledge and Kegan Paul, Boston 1962.
3
Simone de Beauvoir, The Second Sex, tum. H. M. Parshley, Vintage, New York 1974, s. 38.
4
Julia Kristeva, Historie damour, Editions Denoel, Paris 1983, s. 242.
5
Zob. Michel Foucault, The History of Sexuality: An Introduction, tum. Robert Hurley, Random House,
New York 1980, s. 154: termin <<seks>> umoliwia zgrupowanie razem w sztucznej harmonii
elementw anatomicznych, funkcji biologicznych, sposobw zachowania, odczu i przyjemnoci oraz
wykorzystanie tych funkcji razem jako podstawowej przyczyny.
6
Zob. Claude Levi-Strauss, The Elementary Structures of Kinship, Beacon, Boston 1965.
7
Gayle Rubin, The Traffic in Women: Notes on the Political Economy of Sex, [w:] Toward an
Antropology of Women, red. Rayna R. Reiter, Monthly Review Press, New York 1975, s. 178185.
8
Zob. Judith Buttler, Variations on Sex and Gender: Beauvoir, Wittig, and Foucalt, [w:] Feminism as
Critique, Seyla Benhabib i Drucila Cornell, Basil Blacwell, Londyn 1987.
9
Zob. Victor Turner, Dramas, Fields, and Metaphors, Cornell University Press, Ithaca 1974.
Clifford Geertz w Blurred Genres: The Refiguration of Thought, [w:] Local Knowledge: Further Essays
in Interpretive Anthropology, Basic, New York 1983, sugeruje, e najnowsza teoria spoeczna uywa
metafory teatralnej na dwa, czsto przeciwstawne, sposoby. Teoretycy rytuau, jak Victor Turner,
skupiaj si na pojciu rnego rodzaju dramatu spoecznego jako sposobu rozwizania
wewntrznych dla danej kultury konfliktw i odnowienia wizi spoecznych. Uksztatowane pod
wpywem tak odmiennych osobowoci, jak Emile Durkheim, Kenneth Burke i Michel Foucalt, teorie
symbolicznych dziaa skupiaj si na sposobie, w jaki wadza polityczna i kwestie spoecznej
legitymacji zostaj stematyzowane i unormowane w kategoriach przedstawianego znaczenia. Geertz
natomiast sugeruje, e napicie to mona postrzega dwojako; odpowiednim tego przykadem jest
jego studium o strukturze politycznej na Balii jako o pastwie-teatrze. W ramach feministycznej teorii
performatywnej pci kulturowej wydaje mi si uzasadnione to, e ujcie pci kulturowej jako
zrytualizowanego, spoecznego performance musi by poczone z analiz sankcji politycznych i tabu,
przesdzajcych o tym, czy moe si ono pojawi bezkarnie w sferze publicznej.
10
Bruce Wilshire, Role-Playing and Identity: The Limits of Theatre as Metaphor, Routledge and Kegan
Paul, Boston 1981.
11
Richard Schechner, Between Theatre and Anthropology, University of Pennsylvania Press,
Philadelphia 1985. Zob. zwaszcza News, Sex, and Performance, s. 295324.
12
W ksice Mother Camp: Female Impersonators in America, Prentice-Hall, Englewood Cliffs N.Y.
1972, antropolog Ester Newton opisuje miejsk etnografi homoseksualistw, sugerujc, e pe
kulturowa moe by rozwaana z pomoc modelu transwestytyzmu. W ksice Gender: An
Ethnometodogical Approach, University of Chicago Press, Chicago 1978, Suzane J. Kessler i Wendy
McKenna dowodz, e pe kulturowa jest osigniciem, ktre wymaga umiejtnoci konstruowania
ciaa w uprawniony spoecznie artefakt.
13
Zob. Erving Goffman, The Presentation of Self in Everyday Life, Doubleday, Garden City N.Y.,
1959.
14
Zob. interesujce przedstawienie przeraenia, jakie wywouj interseksualne ciaa w Herculine
Barbin: The Journals of a Nineteenth Century French Hermaphrodite, red. Michel Foucalt, tum.
Richard McDougall, Pantheon, New York 1984. We wstpie Foucault wyjania, e medyczne
okrelenie jednoznacznej pci biologicznej jest jeszcze jednym kaprynym zastosowaniem dyskursu

10

na temat prawdziwej tosamoci. Zob. take artyku Roberta Edgertona w American Anthropologist
na temat odmiennych reakcji na ciao hermafrodyty w rnych kulturach.

11