Zagadnienia Rodzajw Literackich, LVI z.

2
PL ISSN 0084-4446

Krzysztof Gajewski

IBL PAN*

No comment. Zpoetyki komentarza elektronicznego

No Comment. On Poetics Of Electronic Comment

Abstract
The aim of the paper is to analyze electronic comment as anew genre of speech. At the
beginning the state of the art is presented. The history of comment in manuscript printed books is outlined, as well as main functions of comment. Then two kinds of post-typografical comments are indicated: programming comment and Internet comment.
The article limits its scope to the last one. The research based on acase of anews taken
from apopular Polish language Internet portal. Seven types of comments are discovered:
an approval, aquestion/desideratum, an amplification/adialog, acorrection, adisapproval, an impression, aparasitism. Three most numerously represented groups happen to
be adisapproval, an impression, and aparasitism. In the conclusion ahypothesis explaining the phenomenon is proposed.

komentarz, poetyka, gatunek

*Instytut Bada Literackich PAN

ul. Nowy wiat 72, 00-330 Warszawa
e-mail: krzysztofgajewski@gmail.com

Stan bada
Komentarz, jeden znajstarszych intertekstualnych gatunkw mowy, znany jest niemal
od pocztkw pimiennictwa. Staroytno przekazaa nam bogat komentatorsk
twrczo mylicieli zepoki hellenistycznej, na wieki rednie przypad rozkwit tego gatunku. Epoka nowoytna wmniejszym stopniu sprzyjaa dziaalnoci komentatorskiej,
co wie si by moe zumacnianiem si przekonania owartoci oryginalnoci iindywidualnego autorstwa tekstu literackiego czy filozoficznego. Nasza wspczesno wydaje
si przynosi renesans komentarza, gdy mona zaryzykowa tez, e jeszcze nigdy komentowanie nie byo tak popularne jak dzi wepoce rozwoju mediw elektronicznych
iufundowanej na nich formacji zwanej kultur uczestnictwa, ktra udostpnia na skal
masow narzdzia umoliwiajce atwe dzielenie si ni, organizowanie jej ikomentowanie wanie (Jenkins2009:8). Komentarz wwiecie posttypograficznym, pojawiajcy
si pod artykuem na portalu informacyjnym, pod wpisem na blogu, pod postem na
forum internetowym czy wserwisie spoecznociowym zyskuje niekiedy rang autonomicznej wypowiedzi, bywa cytowany, staje si zarzewiem publicznej dysputy. Niniejszy
artyku przedstawia prb teoretycznego ujcia zagadnienia morfologii ifunkcji komentarza internetowego.
Etymologia sowa komentarz odsania jego dwuznaczno. Wacinie odnajdujemy
bowiem dwa podobnie brzmice, ale znaczeniowo nietosame czasowniki: commentor
oraz comminiscor (zob. Korpanty 2001). Ten pierwszy znaczy tyle, co myle, bada,
omawia, pisa, obmyla, std formy rzeczownikowe: commentor (wynalazca, sprawca) oraz commentator (wynalazca, autor, komentator), commentatio (mylenie, rozumowanie, opis, interpretacja) oraz commentarius (notatnik, sprawozdanie, zapiski, traktat,
notatki). Zkolei czasownik comminiscor odsya do sw wymyla, zmyla, stwierdza
faszywie. Pochodzi ode forma przymiotnikowo-rzeczownikowa commentus (udawany; pomys, wymys, dowodzenie). Wobu jednak tych formach widoczna pozostaje
struktura zoenia: com (czyli cum, tzn. z) oraz mens (myl)1. Wida tu strukturalne
podobiestwo do sowa komunikacja, wktrego sensie Yves Winkin dostrzega wpisan
ide wymiany daru (Winkin2007:206).
Pojawia si tu dwoisto semantyczna, ktrej polszczyzna wodrnieniu od angielszczyzny po acinie nie odziedziczya. Jzyk angielski dysponuje dwowa sowami:
commentary icomment. Commentary to transmitowana przez media relacja zdziejcego si wanie wydarzenia albo ksika lub artyku objaniajce inn ksik, utwr literacki lub koncepcj. Comment za to wyraone przekonanie na temat kogo lub czego,
1

Co kieruje nas wpolszczynie do nieoczekiwanie ku sowu zmys.

114

Krzysztof Gajewski

krytyka albo dyskusja czego, co kto powiedzia lub zrobi (Summers 2003)2. Wpolszczynie napotykamy tylko jedno sowo: komentarz. Szymczak notuje nastpujce
znaczenia: przypisy do tekstu; wypowied omawiajca aktualne zdarzenia; krytyczne
uwagi okim lub oczym (Szymczak 1982). Warto doda, e wnajnowszej polszczynie
elektronicznej upowszechnia si sowo koment wznaczeniu komentarza do artykuu
opublikowanego na portalu internetowym (zob. np. Miejski sownik slangu imowy potocznej, 03.07.2013).
Sownik terminw literackich notuje dwa sensy: komentarz edytorski (filologiczny),
czyli aparat krytyczny doczony do edycji tekstu literackiego, oraz komentarz autorski element dyskursu narratora auktorialnego, wyraajcy przekonania odnonie do
wiata przedstawionego ifabuy (zob. Gowiski iin. 1998). Sownik rodzajw igatunkw literackich dorzuca jeszcze komentarz prasowy, czyli artyku lub innego typu wypowied ocharakterze publicystycznym (Gawron 2006).
Autorzy hase z przywoywanych sownikw wymieniaj nastpujce funkcje komentarza filologicznego (por. Markiewicz 2000):
1. wyjanianie form jzykowych
2. dostarczanie informacji faktograficznych
3. objanianie aluzji
4. objanianie miejsc, do ktrych zrozumienia wymagana jest specjalistyczna wiedza
5. wskazanie miejsc niezrozumiaych dla komentatora.
Komentarz autorski natomiast miaby suy:
1. ocenie
2. wartociowaniu
3. wyjanieniu
przedstawionych w utworze literackim zdarze, postaw i sytuacji (por. Bogdanowska
2003).
Danuta Ulicka wyrnia dwa typy komentarzy: oficjalny oraz zastpczy. Ten pierwszy
wspiera legitymizacj panujcej wadzy i sankcjonuje interpretacj kanoniczn, drugi
umoliwia oddolne dziaanie subwersywne, co czyni poprzez ukrywanie mowy autonomicznej pod postaci komentarza iprzemycanie wten sposb treci wywrotowych (Ulicka2011:18). Uyteczn charakterystyk tego gatunku pasoytniczego (Kraus2002:1)
znajdziemy wartykule programowym internetowego periodyku powiconego, jak gosi
podtytu, praktyce iteorii komentarza. Cechy wyrniajce komentarz na tle innych
gatunkw wypowiedzi s, zdaniem autora wstpniaka, nastpujce:
1. focus komentarz koncentruje si na jednym przedmiocie lub jego czci
2. presence komentarz nie zastpuje swego przedmiotu, ale zachowuje jego
obecno istruktur

Synne No comment miao zosta po raz pierwszy oficjalnie wypowiedziane wroku 1950 przez Charlesa
Rossa, rzecznika prasowego Biaego Domu (Harper 2001, dostp 05.07.2013), cho wg innego rda mia
owo wyraenie sysze ju wroku 1946 Winston Churchill od amerykaskiego dyplomaty Sumnera Wellesa (Markiewicz, Romanowski2005:475).

No comment. Z poetyki komentarza elektronicznego

115

3. dilation komentarz pozostaje w stosunku do swego przedmiotu w relacji

rwnolegoci (towarzyszy mu) oraz prostopadoci (przerywa jego tok)
4. copia komentarz zachowuje proporcj rozmiaru wstosunku do swego przedmiotu
5. proliferation komentarz nie formuuje tezy gwnej, ale sprzyja rozmnoeniu
znacze, koncepcji iodniesie
6. access komentarz zapewnia interpretacyjny dostp do swego przedmiotu poprzez prb jego zrozumienia (Masciandaro 2009, dostp 05.07.2013).
Po teoretycznym wstpie nieco uwagi warto powici refleksji nad histori gatunku
ikonkretnymi realizacjami ww. postulatw teoretycznych. Gruntowna ikompetentna
historia komentarza czeka jeszcze na swego autora. Na potrzeby niniejszej rozprawki
wystarczy wskaza kilka kamieni milowych w rozwoju gatunku. Wiele przykadw
znajdziemy w epoce aleksandryjskiej, obfitujcej w filologiczne komentarze do dzie
Homera. Komentarz bdzie typowy dla tych czasw, ktre przytoczone wspaniaoci odziedziczonego po dawnych mistrzach dorobku artystycznego czy filozoficznego
koncentruj si na jego przyswajaniu ireinterpretacji, anie na tworzeniu wasnych oryginalnych utworw. Tytu dziea Juliusza Cezara przekadanego na jzyk polski jako
Pamitniki owojnie galijskiej woryginale brzmi Commentarii de bello gallico, co wiadczy ouywaniu interesujcego nas terminu, jak ju wspomniano powyej, wznaczeniu
sprawozdania, notatki, zapiski. Wduej mierze, dziki komentarzom Awerroesa spucizna Arystotelesa trafiaa do redniowiecznego czytelnika. Orygenes, w. Hieronim, w.
Augustyn iinni Ojcowie Kocioa, jak iich adwersarze, zupodobaniem wypowiadali si
wformie komentarzy do caoci lub czci Biblii. To wanie wKomentarzach do Listw
w. Pawa Pelagiusz polemizuje zkoncepcj aski koniecznej, aJan Kalwin swe tezy wykada wKomentarzach do Pisma witego. Jak wida, komentarz, mimo swego rodzaju
przyrodzonej mu drugoplanowoci iwtrnoci, nieraz wdziejach pimiennictwa peni
role pierwszoplanowe, anawet przeomowe.
Wraz znadejciem kultury elektronicznej rola komentarza zdaje si zyskiwa na znaczeniu. Architektura Web 2.0 realizuje wreszcie zapowiadany ju przez McLuhana dwukierunkowy model funkcjonowania mediw. Kady uytkownik internetu moe bez
trudu nada wasny przekaz na kanale publicznym. Wrozwoju mediw to wydarzenie
bezprecedensowe.
Komentarze pisze Paul Levinson s dzi najczstsz form trwajcego nieustannie, opartego na pimie dyskursu w przestrzeni nowych nowych mediw (Levinson2010:43). Levinson zwraca uwag na proliferacj tej formy, nie majc pod tym
wzgldem rwnych pord innych elektronicznych gatunkw mowy. Wbiocenozie Pajczyny s to niby rozplenione komary, nie niosce wiele treci, efemeryczne iulotne, cho
niekiedy dokuczliwe, przycignite wieym misem wpostaci wpisu na blogu, artykuu
gazetowego czy statusu w serwisie spoecznociowym.
Podobnie Jan Grzenia wymienia komentarz jako jeden zkilkunastu gwnych gatunkw tekstu elektronicznego (Grzenia2007:152). Precyzujc tez Grzeni iodwoujc si
do terminologii Henryego Jenkinsa, mona uzna komentarz za jeden zpodstawowych
przejaww elektronicznej kultury uczestnictwa (Jenkins 2006; por. Schfer 2011), jeden
znajprostszych sposobw sieciowej partycypacji.

116

Krzysztof Gajewski

Obok figury hipertekstu to wanie instytucja komentarza umoliwia pojawienie si

postaci wreadera (Landow 1991), czyli czytelnika bdcego jednoczenie pisarzem, czcego rol nadawcy iodbiorcy. Oile hipertekst by podstawowym narzdziem interaktywnoci wepoce jednokierunkowego Internetu lat 90., otyle komentarz staje si nim
wzrealizowanej przez Web 2.0 utopii komunikacji symetrycznej.
Komentarz wwiecie post-typograficznym
W uniwersum przekazu elektronicznego mona wskaza co najmniej dwa pojcia, do
ktrych odnosi si zajmujce nas sowo:
1. komentarz programistyczny
2. komentarz internetowy.
Komentarz programistyczny to cz tekstu rdowego programu komputerowego ignorowana przez kompilator lub interpreter iprzeznaczona jedynie dla oczu ludzkich.
# this program prints Hello World to the screen and then quits
print Hello World!

W powyszym fragmencie kodu komentarz sygnalizowany jest przy pomocy znaku

kratki (#), tekst nastpujcy po tym znaku a do koca linii bdzie traktowany jako komentarz, awic co niepotrzebnego zpunktu widzenia dziaania programu. Programici zamieszczaj komentarze, aby objani dziaanie tych partii kodu, ktrych uytek
isens mog wydawa si nieoczywiste. Dobry komentarz oszczdza wwczas wielu minut pracowitego analizowania nie zawsze przejrzycie pisanego kodu rdowego.
Jeli chodzi ogwnego bohatera niniejszego szkicu, komentarz internetowy, to jednym zjego typowych przedstawicieli jest komentarz pod artykuem prasowym na portalu informacyjnym:
Za konstytututywne cechy tego gatunku mowy uzna naley:
1. charakter reaktywny
2. aktywny otwarty dostp
3. bierny otwarty dostp
Poprzez charakter reaktywny rozumie naley wtrno komentarza wobec jego przedmiotu: racj istnienia komentarza jest uprzednie istnienie tekstu komentowanego. Cech t dzieli komentarz zinnymi intertekstualnymi gatunkami mowy takimi jak parodia lub pastisz.
Aktywny otwarty dostp miaby wtym kontekcie znaczy tyle, e kademu uytkownikowi medium elektronicznego zapewniona jest moliwo napisania wasnego komentarza. Ianalogicznie, bierny otwarty dostp polegaby na tym, e kady uytkownik
moe internetowy komentarz odczyta.
Paul Levinson wymienia szereg funkcji spenianych przez komentarz internetowy
zamieszczony pod wpisem blogowym. Komentarz:
1. jest gosem ludu, greckim chrem, elementem demokratyzacji mediw;
2. suy promocji strony autora komentarza;
3. umoliwia komunikacj zautorem komentowanego tekstu; korekt;
4. stanowi narzdzie dla trolli (Levinson2010:43-46).

No comment. Z poetyki komentarza elektronicznego

117

Promocja strony internetowej autora komentarza polega na tym, e wstopce komentarza

(morfologia gatunku zostanie omwiona poniej) mona czasami znale m.in. link do
strony, ktr komentujcy chciaby spopularyzowa, zwykle jest to jego wasna strona
lub blog. Wpunkcie ostatnim pojawia si wana posta zuniwersum mediw elektronicznych, jak jest troll.
Trolling to termin wdkarski, ktry oznacza tyle co owienie na byszczk, awic poprzez zarzucanie sztucznej przynty. Wwiecie komunikacji zaporedniczonej komputerowo przy pomocy tego okrelenia zwyko si wskazywa wsposb wartociujcy
negatywnie dziaania komunikacyjne majce na celu zakcenie owej komunikacji.
Troll rzuca przynt, czyli jakie faszywe inapastliwe stwierdzenie, ktrego przeznaczeniem jest wywoa dezorganizacj dyskusji i ktni (Wallace 2001: 136; Levinson2010:261-262). Przykadem trolla jest Antek Emigrant, intensywnie dziaajcy kilka
lat temu na forach dyskusyjnych portalu onet.pl, kad ze swych licznych wypowiedzi
rozpoczynajcy incipitem Cze komuszki. Skdind to wanie wskutek dziaania
onetowych trolli komentarz internetowy jako gatunek nie cieszy si dobr opini, oczym
wiadczy napotykane wpolskim internecie wyraenie gupi jak komentarz na onecie.
Niemniej zjawisko ma ju do szacowne dzieje, przynajmniej wskali rozwoju komunikacji internetowej, gdy ju wroku 1990 Mike Goodwin sformuowa artobliwe prawo
funkcjonujce do dzi pod jego nazwiskiem (znane rwnie jako reductio ad Hitlerum),
goszce, e wraz zwyduaniem si dyskusji online prawdopodobiestwo porwnania
do nazistw lub Hitlera wzrasta do jednoci (Goodwin 1994).
Poniej sprbuj zweryfikowa i rozszerzy tezy Levinsona, tzn. zbada ich zasadno wodniesieniu do komentarza internetowego jako takiego, nie ograniczajc si do
blogosfery.
Na podstawie analizy komentarzy zamieszczanych na portalach wp.pl, onet.pl, interia.pl, gazeta.pl, youtube.pl, facebook.com, wykop.pl3 mona wskaza kilkanacie
elementw, ktre skadaj si na repertuar moliwych skadnikw morfologicznych komentarza internetowego:
1. nick autora
2. nick adresata
3. czas publikacji
4. avatar
5. temat
6. tre
7. ocena
8. przyciski umoliwiajce ocen
9. cze do odpowiedzi
10. przycisk umoliwiajcy odpowied
11. przycisk umoliwiajcy zgoszenie naruszenia regulaminu
12. wtyczka spoecznociowa
13. stopka
3

Ta lista najpopularniejszych polskojzycznych witryn internetowych zawierajcych komentarze zostaa

sporzdzona na podstawie rankingu Alexa.

118

Krzysztof Gajewski

Novum w porwnaniu z tradycyjnym komentarzem z uniwersum druku stanowi pozycja okrelona jako nick adresata, wskazujaca do kogo komentarz jest skierowany. To
specyfika komentarza internetowego: odsya on nie tylko, wzorem klasycznego komentarza, do komentowanego tekstu, ale rwnie (fakultatywnie) do ktrego z poprzednich komentarzy. Wskutek tego komentarze internetowe mog tworzy wtki, czyli cigi
odpowiedzi na pewien komentarz. Dlatego te standardowym obecnie elementem konstrukcyjnym komentarza internetowego jest przycisk umoliwiajcy odpowied na ten
wanie konkretny komentarz.
Przy wikszoci nickw autorskich pojawia si znak tyldy (~), ktry sygnalizuje, e
dany nick ma charakter tymczasowy izosta wybrany specjalnie na potrzeby opublikowania tego wanie komentarza. Tylko nieliczni uytkownicy korzystaj ze staych nickw, ktre nie s poprzedzone tyld aktrych uywanie pociga za sob konieczno
utworzenia konta na danym portalu izalogowania si do tego konta na czas komentatorskiej aktywnoci. Jednak nawet owe tymczasowe nicki nabieraj doranie trwaego
charakteru na przestrzeni jednej dyskusji, gdy zdarza si, e uytkownik nicka tymczasowego zabiera gos wielokrotnie, kadorazowo wpisujc ten sam nick. Umoliwia to
prowadzenie duszych dyskusji.
Avatar to element graficzny, ktry czyni zkomentarza internetowego gatunek multimedialny. Zwykle jest to grafika automatycznie doczana przez oprogramowanie
portalu, ale w przypadku zarejestrowanych uytkownikw Sieci moe by to dowolny przekaz graficzny niewielkich rozmiarw, skadajcy si na internetow tosamo
uytkownika.
Ad 7, 8, 11, 12: Web 2.0, technologiczny korelat sieciowej kultury uczestnictwa, zakada jak najdalej idc wspprac odbiorcy, stara si jak najbardziej obniy prg wejcia wsfer aktywnego ksztatowania sieciowego przekazu. Dlatego te standardem we
wspczesnym komentarzu sieciowym staj si przyciski spoecznociowe umoliwiajce byskawiczne opublikowanie komentarza wserwisach spoecznociowych. Jeszcze
prostsz form interwencji, rzec by mona, atomem partycypacji, jest moliwo oceny
czytanego komentarza; wszystkie badane portale tak moliwo udostpniay. Do tej
sfery naley zaliczy rwnie przycisk umoliwiajcy zgoszenie komentarza jako amicego prawo lub zasady regulaminu danego serwisu internetowego.
Aby wyj poza czyst spekulacj, warto przyjrze si bliej konkretnym przedstawicielom gatunku bdcego tematem niniejszych rozwaa, wyj wteren, posucha
ywej mowy elektronicznego komentarza. Korpus badawczy znajduje si na wycignicie rki. Komentarz jest dzi staym elementem konstrukcyjnym niemal kadej witryny WWW. Mona zaryzykowa tez, e wikszo spdzanego w Sieci czasu zajmuj
wspczesnemu internaucie wizyty na stronach portali spoecznociowych. Podstaw
partycypacji w tego rodzaju rodowiskach sieciowych jest prowokowanie komentarzy
iaktywne komentowanie.
Czy w tak mnogich i heterogenicznych egzemplarzach badanego gatunku daje si
dostrzec jednolit struktur funkcji? Zmierzenie si ztak hipotez wymagaoby szczegowego przeanalizowania reprezentatywnej grupy komentarzy zkadego zwanych
w tym kontekcie (a wic publikujcych komentarze swych czytelnikw) elektronicznych rodzajw, za jakie mona uzna: witryny informacyjne, portale spoecznociowe,

No comment. Z poetyki komentarza elektronicznego

119

witryny umoliwiajce publikacj zdj, klipw audio iwideo, portale aukcyjne, portale
typu social bookmarking oraz dziesitki innych gatunkw elektronicznej wypowiedzi.
Badania takie powinny zosta wykonane osobno dla rnych jzykw, aich porwnania
mogoby doprowadzi do interesujcych rezultatw.
Studium przypadku
Analizie poddany zostanie jeden artyku prasowy, a cilej rzecz ujmujc komentarze
pod nim opublikowane. Zosta on zamieszczony na jednym znajpopularniejszych wg
rankingu Alexa polskich portali internetowych. Artyku nie zosta wybrany przypadkowo. Celem by wybr takiego tekstu, ktry nie porusza treci kontrowersyjnych politycznie, obyczajowo czy religijnie. Dziki temu moliwe byo uniknicie nadmiaru
komentarzy przewidywalnych. Jednoczenie tekst musia by na tyle intrygujcy, aby
wogle jakiekolwiek komentarze wywoa. Wybrany tekst, zatytuowany Planetoida pdzi wkierunku naszej planety, zosta podpisany inicjaami (PG 2013, 05.06.2013) ijak
mona wnioskowa zumieszczonego obok logo Polskiej Agencji Prasowej, stanowi nieprzetworzon lub tylko nieznacznie przetworzon depesz wyprodukowan przez PAP.
Artyku otrzyma wsumie 375 komentarzy, ktre byy pisane midzy godzin 7:05
dnia 27 maja 2013 agodzin 22:17 dnia nastpnego, awic wsumie wprzecigu 39h i12
minut, co daje jeden nowy komentarz rednio co 6 minut. Na potrzeby niniejszej publikacji przeanalizowane zostay 122 najstarsze komentarze, ktre zostay opublikowane
midzy godzin 7:05 i 9:26, a wic w czasie pierwszych 2h i 21 minut (artyku zosta
opublikowany zgodzin 6:58). Oznacza to, e nowy komentarz by dodawany rednio
co minut. Prbka badawcza stanowica korpus ma objto ok. 19 tys. znakw. Dla
porwnania sam artyku zamyka si w2000 znakw.
Ju pobiena lektura korpusu sugeruje dwa typy klasyfikacji. Po pierwsze, rzuca si
w oczy, e ze wzgldu na zajmowany poziom tekstowy wyrni mona dwa rodzaje
komentarzy. Komentarz pierwszego poziomu stanowi bezporedni reakcj na komentowany artyku. Np.:
CARTHWIG: Wredniowieczu te przelatyway, tylko nikt otym nie mwi bo nie widzia. Przelatyway od zawsze izawsze bd przelatywa. Azderzenie moe nastpi tak
jak wygrana wtotolotku4 .

Niekiedy zdarza si jednak, e komentarz pod artykuem bezporednio odnosi si nie

do samego artykuu, ale do komentarza zamieszczonego wczeniej, np.: ~kawusia do
~Konsul: BRAWO! celna uwaga!
Mona zatem wyrni:
1. komentarze pierwszego poziomu
2. komentarze drugiego poziomu (metakomentarze, komentarze do komentarzy).

Ten idalsze komentarze internetowe cytuj podajc jedynie nick autora oraz tre komentarza. Ze wzgldw redakcyjnych rezygnuj rwnie z opatrywania przypisami pojedynczych komentarzy. Wszystkie
komentarze znajduj si pod linkiem: http://wiadomosci.onet.pl/forum/planetoida-pedzi-w-kierunku-naszej-planety,2,913502,0,czytaj-najnowsze.html (dostp 20.07.2013).

120

Krzysztof Gajewski

Wprowadzona klasyfikacja jest rozczna ipena, tzn. kady komentarz wpada do dokadnie jednej zgrup, co czy si zfaktem, e uporzdkowanie ma charakter formalny.
Druga propozycja kategoryzacyjna opiera si na kryteriach treciowych ifunkcjonalnych. Stanowi ona rezultat prby okrelenia zbioru funkcji penionych przez komentarz
internetowy czy te postaw przyjmowanych przez komentujcych uytkownikw. Na
podstawie analizy korpusu powstaa nastpujca lista postaw:
1. Aprobata pozytywna ocena komentowanego tekstu
2. Pytanie/dezyderat pytanie do autora komentowanego tekstu, proba owyjanienie lub postulat uzupenienia informacji podawanych przez tekst
3. Amplifikacja/dialog rozwinicie myli zawartych wkomentowanym tekcie
lub podjcie dialogu z tekstem; obszerne uzupenienie lub dialogowa riposta
moe pynnie przej wpostaw impresyjn (pkt. 7) lub pasoytnicz (pkt. 8)
4. Korekta sugestia poprawki jzykowej lub rzeczowej
5. Polemika negatywna ocena tekstu lub negacja sdu zawartego wtekcie poparta argumentami merytorycznymi; brak owej argumentacji wiadczy oprzyjciu przez komentatora postawy czystej dezaprobaty (pkt. 6)
6. Dezaprobata negatywna ocena pozbawiona rzeczowej argumentacji; jeli
dezaprobata zostanie poparta rzeczow argumentacj, zamienia si wpolemik.
7. Impresja refleksja luno zwizana ztematem tekstu
8. Pasoytnictwo tre tekstu komentowanego stanowi pretekst do forsowania
tez nie wicych si znim bezporednio
Moe zaj przypadek, gdy wjednym komentarzu cz si elementy kilku postaw.
Biorc pod uwag wspomnian wyej klas komentarzy drugiego poziomu, czyli komentarzy bdcych odpowiedziami na komentarze, trzeba podkreli, e pod terminem
komentowany tekst wprzedstawionej przed chwil klasyfikacji postaw komentatorskich rozumie naley nie tylko sam artyku, ale rwnie dowolny do komentarz. Komentarze bowiem wchodz ze sob wdialogi, aartyku, ktry sta si pierwsz przyczyn ich powstania, schodzi czsto na dalszy plan. Wida to wprzykadach, ktrymi ww.
postawy komentatorskie zostan zilustrowane.
Aprobata
Wprzeanalizowanym korpusie znalazy si jedynie trzy komentarze (wobec 122 wchodzcych wskad badanego korpusu) reprezentujce postaw aprobaty:
(1) ~BRAWO NAUKOWCY: Dziki naukowcom moemy odetchn z ulg. Podziwiam
precyzj oblicze, bo to wszystko dotyczy 3 wymiarw aprzecie ztej odlegoci oni obserwuj zruchomego punktu (Ziemia) jedynie na podstawie 2 wymiarowych zdj. 2 kilometry to po drobnicy wRosji niedawno, ktra spowodowaa znane skutki, to byaby prawdziwa katastrofa dla cywilizacji.
(2) ~kawusia do ~Konsul: BRAWO ! celna uwaga !
(3) ~Baja do ~Rafal: Masz racj ito jeszcze jak bo pdzi ito wielkie jak cholera.

No comment. Z poetyki komentarza elektronicznego

121

De facto tylko komentarz (1) odnosi si wsposb afirmatywny do badanego artykuu.

Dwie pozostae aprobaty dotycz komentarzy innych uytkownikw. Postawa aprobaty
dla tekstu opublikowanego wwitrynie internetowej pojawia si wic stosunkowo rzadko, wtym wypadku jest to mniej ni 1% korpusu. Zauwamy dodatkowo, e pochwaa
nie dotyczy pracy dziennikarza, autora artykuu, ale naukowcw, ktrych badania s
tematem artykuu.
Pytanie/dezyderat
Jako jedn zpodstawowych funkcji komentarza blogowego wymienia Levinson komunikacj z autorem majc w szczeglnoci na celu korekt komentowanego tekstu. Ta
funkcja realizowana jest wanalizowanym przypadku poprzez postawy: Pytanie/dezyderat, Amplifikacja/dialog oraz Korekta. Wsumie ilo tego rodzaju komentarzy
wyniosa 25, awic okoo 20% badanego korpusu. Komentarzy typu pytanie/dezyderat odnotowano 6. Oto niektre znich :
(1) ~tjf: czym si rni asteroida od planetoidy
(2) ~Taki, co chciaby popatrze na niebo: Panowie Astronomowie zONETU! / Gdzie ta zapowiadana przez Was kometa, ktra miaa by janiejsza od Ksiyca? Podawajcie wiadomoci astronomiczne bardziej realnie. Przy dzisiejszym zapyleniu powietrza izniszczeniu
rodowiska nadmiernym owietleniem dobrze byoby chocia winternecie wiedzie, co si
dzieje na niebie, bo zobaczy nie mona.
(3) ~ewa: Czy ta planetoida nie ma mniejszych koleanek niewidocznych na razie, jak poprzednia, ktre ujawniy sie nad Rosj nie tak dawno.

Uytkownicy zadaj pytania redakcji portalu: wpierwszym przypadku jest to pytanie

merytoryczne z zakresu leksyki astronomicznej, w drugim proba o uzupenienie
tekstu stosownymi grafikami; wprzykadzie (3) zaniepokojona uytkowniczka pragnie
pogbi sw wiedz na temat opisywanego zjawiska.
Amplifikacja/dialog
Wikszy wybr przykadw (13 egzemplarzy) pojawia si wzakresie komentarzy amplifikujcych komentowane treci lub te nawizujcych znimi rwnorzdny dialog.
(1) CARTHWIG: W redniowieczu te przelatyway, tylko nikt o tym nie mwi bo nie
widzia. Przelatyway od zawsze izawsze bd przelatywa. Azderzenie moe nastpi tak
jak wygrana wtotolotku.
(3) ~Baja do ~ewa: Ta planetoida to jeszcze may piku. Prawdziwe przedstawienie czeka nas jesieni / Naukowcy z zachodniego Ontario nas nie pocieszyli kometa ISON,
ktr bdziemy mie okazj zobaczy ju niebawem, goym okiem nawet w peni dnia,
moe wywoa niewyobraalne zmiany klimatu. Wszystko przez py, ktry na pocztku
2014 r. dotrze do atmosfery naszej planety. Za jego spraw dojdzie do gigantycznego spadku temperatury. () Ju 18. listopada br. odkryta 21 wrzenia 2012 r. przez biaoruskich
oraz rosyjskich naukowcw kometa C/2012 S1 znajdzie si najbliej Ziemi i ma by ona

122

Krzysztof Gajewski

najjaniejszym takim obiektem whistorii astronomii. Wtym dniu odlego Ziemi od ciaa
wyniesie ok. 0,0125 j.a, czyli o0,0001 j.a. bliej ni wynosi odlego Ziemi od Ksiyca.
Astronomowie daj 90 proc. szans na ujrzenie komety nawet wcigu dnia.
(3) ~HURaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa do ~jacek2090: NA PEWNO UDERZY WPAAC
KULTURY

Tego rodzaju komentarze zostay zebrane pod nazw Amplifikacja/dialog, cho np.
przykad (1) egzemplifikuje akt bagatelizacji, awic zblia si do postawy polemicznej
lub nawet dezaprobaty. Mona rwnie uzna, e kwestionuje sensacyjny czy dramatyczny wydwik opublikowanego artykuu, awic dokonuje rodzaju korekty. Jak wida,
jednoznaczna klasyfikacja komentarzy nie zawsze jest oczywista czy nawet wykonalna.
Przykad (2) zkolei reprezentuje komentarz drugiego poziomu, bdcy odpowiedzi na
cytowany powyej komentarz poziomu pierwszego autorstwa uytkowniczki ~ewy.
Przytoczony zosta jedynie fragment obszernej wypowiedzi (ponad 2000 znakw, awic
mniej wicej oobjtoci komentowanego artykuu). Operujcy fachowym sownictwem
oraz precyzyjnymi danymi, przytaczajcy rda podawanych informacji komentarz
wspbrzmi z kasandrycznym tonem wypowiedzi ~ewy. Zpunktu widzenia reprezentowanej postawy komunikacyjnej mona go uzna za amplifikacj cic wkierunku
impresji.
Komentarz (3) podobnie nawizuje dialog nie bezporednio z autorem artykuu,
ale z komentatorem internetowym. Komentarz uytkownika ~jacek2090 dotyczy
kwestii stylistycznych (zob. niej). Uytkownik podpisujcy si nickiem ~HURaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa nawizuje znim dialog, cho zmienia rejestr na buffo, zatem
mona by ten komentarz uzna za impresyjny lub pasoytniczy.
Korekta
Oto przykady komentarzy zakwalifikowanych jako korekta:
(1) ~jacek2090 : jak co leci wkierunku to na pewno wto uderzy, piszcie inaczej bo matury
bycie nie zdali...
(2) ~Wesoy wegetarianin do ~jacek2090: Kierunek to poowa sukcesu jeszcze musi mie
zwrot do Ziemi.
(3) ~:) do zeus47: Rb spacj po przecinku bdzie adniej.

Tego rodzaju wypowiedzi podejmuj prb komunikacji zautorem tekstu wcelu wprowadzenia korekty. Komentatorzy odnosz si nie tylko do informacji prasowej, ale rwnie do komentarzy innych czytelnikw, jak wprzypadku (3), wktrym jeden uytkownik zwraca uwag na typograficzne usterki wkomentarzu innego uytkownika. Pojawia
si problem w zaklasyfikowaniu przykadu (2). Z jednej strony zgasza on uzupenienie do komentarza (1), na ktry jest odpowiedzi, zdrugiej za do samego artykuu.
Funkcja peniona przez komentarz powinna by okrelana wzgldem tekstu komentowanego, wkonkretnych przypadkach nieatwo jednak niekiedy rozstrzygn czy tekstem komentowanym jest sam artyku prasowy, czy te komentarz innego uytkownika.

No comment. Z poetyki komentarza elektronicznego

123

Korekta to jedna zczterech wskazanych przez Levinsona funkcji komentarza internetowego. Zpowyszej analizy wynika jednak, e funkcja ta nie jest dominujca. Wbadanym korpusie znalazo si tylko 6 tego typu komentarzy (5% korpusu).
Polemika
Komentarze polemiczne byy znacznie liczniejsze, stanowiy ok. 16% caoci (19 egzemplarzy). Zostay ona zdefiniowane jako dezaprobata poparta merytoryczn argumentacj. Przykady:
(1) zeus47 do ~jacek2090: Ty jej zpewnoci nie masz. Fakt,e jad np. wkierunku polskiego wybrzea, nie oznacza, e nie mog dojecha rwnie dobrze do winoujcia jak do
Gdyni.
(2) ~Heniek do zeus47: Jeeli jedziesz wkierunku Gdyni, to na pewno do winoujcia nie
dojedziesz.
(3) ~zimny dra: Jak leciao na Czerabisk to nikt nie zauway, ale jak leci okoo 6 mln
kilometrw od Ziemi, to ju trbi :) Kto tu ma le skalibrowane urzdzenia...

Zwraca uwag, e tylko 4 komentarze z19 nie s metakomentarzami, czyli nie odnosz
si do komentarzy innych uytkownikw, lecz bezporednio do depeszy PAP. Ton polemiczny pojawia si wic najczciej wreakcji na czyj komentarz. Cytowany wprzykadzie (1) zeus47 kwestionuje stylistyczne ustalenia jacka2090 (zob. przykady
komentarzy-korekt), podajc argument wpostaci wyraenia zawierajcego fraz, ktrej
poprawno uycia ten ostatni kwestionuje. Dyskusj kontynuuje Heniek, zaprzeczajc zkolei konkluzjom zeusa47. Problem zasadnoci uycia wyraenia wkierunku
womawianym artykule prasowym zaprztn uwag wielu komentatorw, sprowokowa
ich do podawania szeregu dalszych argumentw istworzy osobny wtek dyskusji.
W przykadzie (3) polemika dotyczy innej sfery. Autor komentarza dyskredytuje
zasadno publikowania tekstu w tonie apokaliptycznym w sytuacji, gdy rzeczywiste
zagroenie (upadek fragmentw meteorytu na rosyjski Czeliabisk) nie doczekao si
nagonionych medialnie zapowiedzi.
Dezaprobata
Grupa tak zakwalifikowanych komentarzy okazaa si wbadanej prbce najliczniejsza,
cho trzeba podkreli, e iwtym wypadku niektre komentarze trudno byo przyporzdkowa jednoznacznie. Reprezentowana przez nie postawa dyskredytacyjna kieruje
si nie tylko w stron komentowanego artykuu prasowego, ale i wypowiedzi innych
komentatorw.
(1) ~do redaktorka: Nie kam. Nie wkierunku naszej planety, ale obok. Inie jest oddalona
niespena 6 mln kilometrw, tylko a 6 mln. Robisz sensacj iniepotrzebnie bijesz pian

124

Krzysztof Gajewski

racja, za to Ci pac. Ale miej troch szacunku do nas, Czytelniow, ktrzy nie lubia jak
im si kamie wtytule. To moe znaczyc tylko Twj brak kultury. Wida jeste wychowany
przez media, ktrych jeste niewolnikiem.
(2) ~asdf do ~do redaktorka: Zauwaz jak nigdy sie nie podpisuja pod artykulem. Taki artykul znazwiskiem iblok na kariere dziennikarska do reszty zycia. Ktos powinien wziasc
imiona tych pismakow iopublikowac na czarnej liscie dziennikarskiej.
(3) ~Jay do ~Cezar II: Ale wrodzinie wszyscy zdrowi?

Zwraca uwag silne emocjonalne nacechowanie publikowanych wypowiedzi. Ju dawno badacze mediw spostrzegli, e tekstowa komunikacja elektroniczna sprzyja agresji sownej, ktra stanowi istot takich zjawiska jak trolling czy flaming (zob. Joinson,
2003:64-77). Oile jednak celem trollingu jest wywoanie sprzeczki (tzw. flejmu) poprzez atak na innych uytkownikw forum, otyle cytowany powyej komentator podpisujcy si nickiem do redaktorka nie ma takiego zamiaru, owszem, moe si spodziewa poparcia, sdzc po mnogoci innych postw opodobnych intencjach. Itakie
poparcie uzyskuje wwypowiedzi podanej jako przykad (2). Wypowied ta stanowi by
moe przykad komentarza, ktry wymyka si zaproponowanej typologii postaw komentatorskich. Zjednej bowiem strony jest komentarzem dyskredytujcym artyku prasowy, zdrugiej jednak jest metakomentarzem, odpowiedzi na komentarz iwstosunku
do owego komentarza poprzedzajcego przyjmuje postaw amplifikacyjn idialogow.
Przykad (3) przynosi typow, czyst dezawuacj komentowanego tekstu, ktrym wtym
przypadku jest komentarz innego uytkownika, komentarz skdind godny uwagi
(przytoczony zostanie poniej).
Impresja
Refleksje luno zwizane ztematem artykuu, pod ktrym zostay opublikowane stanowiy ok. 15% korpusu (18 przykadw). Wikszo spord tych refleksji ogranicza
si do wyraenie emocjonalnego nastawienia komentatora do przeczytanej wiadomoci.
Najprostsze znich poprzestaj na lapidarnym ujciu tego nastawienia:
(1) ~Wanda: Nie mog si ju doczeka.
(2) ~lotototek do ~mechanik: nie chc takiej wygranej!
(3) polski.bydlaczek(2): moe zmieni trajektorie, czekam

Niektre znich rozrastaj si wmini-narracje:

(4) ~olala: Moe kosmici wstrzeliwuj si wZiemi, aprzedzia czasu wich wymiarze, to
jak wnaszym przeadowanie magazynka kaacha?

No comment. Z poetyki komentarza elektronicznego

125

Inne zkolei proponuj rozbudowan profecj sigajc po stylizacj biblijn:

(5) ~Cezar II: Po wojnie wktrej runie Khan ze Wschodu, gdy trzy dni trwa bdzie zamienie to jest ten zapowiadany Biblijny Znak Jonasza wcigu jednej nocy nim
ziemia wykona jeden obrt obce ciao runie dwa razy: wocean ina ld. Stolica wiata
bdzie zniszczona... gdy padnie Rzym upadnie wiat. Sprawiedliwy Sdzia nadchodzi.

Ze wzgldu na mae rozmiary komentarza przy jednoczesnej wysokokontekstowoci stosowanego przez nie kodu (Hall 1999) czasem nieatwo rozstrzygn, czy zostaa wnim
zastosowana rama ironiczna.
Pasoytnictwo
Grup komentarzy reprezentujcych postaw pasoytnicz (27 egzemplarzy, 22% korpusu) mona by wzasadzie uzna za podgrup komentarzy ocharakterze impresji, poniewa zawieraj sdy wice si wsposb odlegy zprzedmiotem komentowanego tekstu.
Niemniej wydawao si celowe wyodrbnienie tej osobnej grupy ze wzgldu na czysto
pretekstowy sposb potraktowania tematyki tekstu. Oile wprzypadku impresji impulsem do napisania komentarza pozostaje komentowany tekst, otyle pasoytnictwo jest
postaw aktywn, ktra czerpie impulsy do dziaania zsamej siebie, atemat komentowanego jest wzasadzie nieistotny.
(1) ~zuza: zanim uderzy wziemi to itak Tusk zniszczy wszystko wPolsce
(2) ~Gienia: Moe pierdyknie wBiay Dom albo wKneset !!! Modl si oto od kilku ju dni
do Matki Jasnogrskiej
(3) ~abp: najlepiej byoby ebi pierdykno wklechw ipedziw.

Tematyka komentarzy ztej grupy koncentrowaa si wok kilku gniazd semantycznych.

Byy to:
1.
2.
3.
4.
5.

obelga polityczna 13 komentarzy (48% caoci grupy)

komentarze antykatolickie 6 (22%)
komentarze antysemickie 5 (19%)
komentarze homofobiczne 3 (11%)
inne 3 (11%)5.

Jak wida, niemal 90% komentarzy zaklasyfikowanych jako pasoytnicze, awic takie,
dla ktrych artyku sta si pretekstem do umieszczenia treci zupenie znim niezwizanych, ma charakter krytyki skierowanej do osb publicznych lub grup spoecznych
(katolikw, ydw, gejw). Naley by ostronym wdosownym traktowaniu wszystkich
komentarzy, cze znich ujta jest by moe wram ironiczn, nieczyteln ze wzgldu
na niedostatecznie silne wykadniki ironii.

Podane wielkoci nie sumuj si do 100%, gdy jeden komentarz moe nalee do kilku podgrup.

126

Krzysztof Gajewski

Pojawia si pokusa, aby nie wnikajc wszczegy uzna powyszy rodzaj komentarzy za klasyczny przykad trollingu. Jednak sigajc do powyej przytoczonej definicji zjawiska trudno tego stanowiska broni. Trolling ma na celu dezorganizacj dyskusji
internetowej poprzez napastliwe ataki werbalne. Komentarze pasoytnicze nie atakuj
adnego zkomentatorw bezporednio, lecz zawieraj sdy wymierzone wosoby, co do
ktrych nie mona zakada, e wogle wdyskusji bior udzia. Tego rodzaju komentarze zdaj si spenia odwoujc si do repertuaru Jakobsonowskich funkcji jzyka
przede wszystkim funkcj emotywn, awic odgrywaj rol narzdzia autoekspresji.
Podsumowanie
Poniej znajduje si zestawienie liczebnoci wszystkich grup komentarzy.
Zwraca uwag wyrana przewaga komentarzy onastawieniu krytycznym wstosunku do komentowanego tekstu, takich jak polemika czy dezaprobata. Do tych ostatnich,
ze wzgldu na ich tre, naleaoby rwnie zaliczy niemal wszystkie komentarze pasoytnicze. Zjawisko to mona tumaczy wielorako, ale wyjanienia te wykraczayby
poza czyst analiz komentatorskiego dyskursu. Wyprzedzajc jednak analizy ozaciciu spoecznym ipsychologicznym, warto pokusi si ouwag, e to wanie sprzeciw
jest najsilniejsz motywacj do publicznego zabrania gosu. Jak wida to wprzypadku
komentarzy ocharakterze pasoytniczym sprzeciw w moe przyj form mowy nienawici tak posiada okoo jedna pita wszystkich komentarzy. Ich autorzy potraktowali dyskusj spontanicznie powsta pod artykuem prasowym jako okazj do wyraenia przy uyciu przemocy symbolicznej swoich radykalnych przekona politycznych,
religijnych lub obyczajowych. Mona postawi szereg hipotez, ktre wyjaniayby ow
nadreprezentacj gosw radykalnych. By moe wynika ona std, i ich autorzy rzadziej
ni osoby opogldach umiarkowanych maj okazj otwarcie rozmawia oswoich przekonaniach. By moe jest to wyraz sprzeciwu wobec umiarkowanych, tolerancyjnych
komentarzy najliczniej reprezentowanych na badanym portalu.
Komentarze internetowe bywaj czasem bagatelizowane; wielu uwaa, e nie warto
si znimi zapoznawa, gdy s pozbawionym wartoci spamem, miejscem wirtualnych
ktni, tzw. flame wars, wywoywanych przez kierujcych si z wol dyskutantw-trolli. Rekapitulujc przedstawione wywody, mona stwierdzi, e teza ta bywa bliska
rzeczywistoci, ale nie jest stuprocentowo prawdziwa. Cho ch wyraenia sprzeciwu
wydaje si dominujcym motywem komentatorskiej aktywnoci, to jednak komentarze
wyraajce dezaprobat odznaczaj si du rnorodnoci. Cz znich rzeczywicie
stanowi przykad czystej agresji jzykowej isymbolicznej (tak jest wprzypadku komentarzy pasoytniczych czy komentarzy wyraajcych nieuargumentowan dezaprobat),
zdarzaj si jednak itakie, ktre nie su wycznie negacji (celem niektrych komentarzy, np. korekt czy polemik jest krytyka konstruktywna). Bogactwa funkcji komentarza
zca pewnoci nie mona wic sprowadzi do ora wirtualnej potyczki sownej.

No comment. Z poetyki komentarza elektronicznego

127

Bibliografia
Bogdanowska Monika (2003), Komentarz ikomentowanie. Zagadnienia konstrukcji
tekstu, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice.
Gowiski Micha, Kostkiewiczowa Teresa, Okopie-Sawiska Aleksandra,
Sawiski Jerzy (1998), Sownik terminw literackich, Wydawnictwo Ossolineum,
Wrocaw.
Gawron Agnieszka (2006), Komentarz, [w:] Sownik rodzajw igatunkw literackich,
red. G.Gazda, S.Tyniecka-Makowska, Universitas, Krakw.
Godwin Mike (1994), Meme, Counter-meme, Wired magazine Oct, Issue 2.10,
http://www.wired.com/wired/archive/2.10/godwin.if.html.
Grzenia Jan (2007), Komunikacja jzykowa w Internecie, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Hall Edward T. (1999), Przekaz wysokokontekstowy i niskokontekstowy, [w:] Hall
Edward T., Taniec ycia, prze. R.Nowakowski, Warszawa: Muza SA.
Harper Douglas (2001), Online Etymology Dictionary, http://www.etymonline.com.
Jenkins Henry (2006), Fans, Bloggers, and Gamers: Exploring Participatory Culture.
New York: New York University Press.
Jenkins Henry et al (2009), Confronting the challenges of participatory culture : media
education for the 21st century, Cambridge, MA: The MIT Press.
Landow Georg P.(1991), Hypertext: The Convergence of Contemporary Critical Theory
and Technology, The John Hopkins University Press, Baltimore.
Joinson Adam N.(2003), Understanding the Psychology of Internet Behaviour. Virtual
World, Real Lives, Palgrave MacMillan, Nowy Jork.
Levinson Paul (2010), Nowe nowe media, prze. M.Zawadzka, Wydawnictwo WAM,
Krakw.
Longman Dictionary of Contemporary English (2003), red. D. Summers, Longman:
Pearson Education, Harlow.
Markiewicz Henryk (2000), Drogi i manowce komentarza literackiego, Pamitnik
Literacki nr 4.
Markiewicz Henryk, Romanowski Andrzej (2005), Skrzydlate sowa. Wielki sownik
cytatw polskich iobcych, Wydawnictwo Literackie, Krakw.
Masciandaro Nicola (2009), About, http://glossator.org/about/.
Miejski sownik slangu imowy potocznej, haso: Koment, http://www.miejski.pl/slowokoment.
Mirko Tobias Schafer (2011), Bastard Culture! How User Participation Transforms
Cultural Production, Amsterdam University Press, Amsterdam.

PG (2013), Planetoida pdzi w kierunku naszej planety, http://wiadomosci.onet.pl/

swiat/planetoida-pedzi-w-kierunku-naszej-planety,1,5525815,wiadomosc.html.
Sownik acisko-polski (2001), red. J. Korpanty, Wydawnictwo Szkolne PWN,
Warszawa.
Sownik jzyka polskiego (1982), red. M.Szymczak, PWN, Warszawa.
Ulicka Danuta (2011), Sia komentarza, [w:] Sia komentarza. Romantyzmy
literaturoznawcw, red. J.Borowczyk, W.Hamerski, P.niedziewski, Poznaskie
Towarzystwo Przyjaci Nauk, Pozna.
Wallace Patricia (2001), Psychologia internetu, prze. T.Hornowski, Dom Wydawniczy
Rebis, Pozna.
Winkin Yves (2007), Antropologia komunikacji. Od teorii do bada terenowych, prze.
A.Karpowicz, Warszawa.