Tadeusz Piotrowski

Z zagadnie leksykografii

Wrocaw 1993

caej
mojej
rodzinie

- ii -

SPIS TRECI

I. WSTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 1 A. Wprowadzenie (- 1 -)
B. Terminologia (- 7 -)
C. Konwencje (- 12 -)
a. Przytoczenia (- 12 -)
b. Odniesienia do literatury (- 12 -)
c. Bibliografia (- 13 -)

II. LEKSYKOGRAFIA POLSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 14 1. Leksykografia polska na tle leksykografii europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 14 A. Sowniki i leksykografowie w Europie (- 15 -)
B. Typy sownikw, struktura leksykografii (- 19 -)
2. O sownikach jzyka polskiego encyklopedycznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 26 A. Zakres rozdziau (- 26 -)
B. Sowniki dziewitnastowieczne (- 27 -)
C. Sowniki pierwszej poowy XX wieku (- 30 -)
a. SOWNIK WARSZAWSKI (- 30 -)
b. Inne sowniki oglne (- 34 -)
c. Sowniki ortograficzne i wyrazw obcych (- 35 -)
d. Sowniki specjalistyczne (- 36 -)
e. Opis modelu tego okresu (- 37 -)
D. Sowniki drugiej poowy XX wieku (- 38 -)
a. SOWNIK JZYKA POLSKIEGO pod red. W Doroszewskiego (- 40
-b. Inne sowniki oglne (- 40 -)
c. Sowniki ortograficzne i wyrazw obcych (- 46 -)
d. Sowniki specjalistyczne (- 47 -)
e. Ocena okresu (- 49 -)
3. Teoria leksykograficzna Witolda Doroszewskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 51 A. Zadania leksykografii (- 54 -)
B. Skadniki teorii Doroszewskiego (- 54 -)
a. Perswazyjno (- 56 -)

- iii -

b. Scjentyzm, encyklopedyzm (- 56 -)
c. Normatywizm (- 59 -)
C. Ksztatowanie jzyka przez sownik (- 61 -)
D. Wpyw teorii na sowniki (- 64 -)
4. Uwspczenianie leksykografii. Sowniki i ich uytkownicy w Polsce . . . . . . . - 66 A. Sowniki i ich uytkownicy w metaleksykografii (- 69 -)
B. Kulturowe to uywalnoci sownikw w XX wieku (- 69 -)
C. Potrzeby uytkownikw (- 70 -)
D. Sownik-prototyp (- 75 -)
E. Polski sownik-prototyp (- 79 -)
F. Sowniki polskie w przyszoci - prba typologii (- 80 -)
G. Ksztacenie uytkownikw (- 82 -)

III. LEKSYKOGRAFIA ANGLOJZYCZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 85 1. Leksykografia polska a anglojzyczna - gwne rnice. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 89 A. Komparatystyka leksykograficzna (- 89 -)
B. Leksykografia anglojzyczna a polska (- 90 -)
a. Uzus a norma (- 92 -)
b. Adekwatny opis jzyka (- 92 -)
c. Wzorce z przeszoci (- 96 -)
d. Dwa sowniki: SJPD a WIII (- 97 -)
e. Opis sownictwa (- 98 -)
(1) Sownictwo potoczne i wulgarne (- 102 -)
(2) Sownictwo rzadkie (- 103 -)
(3) Sownictwo najczstsze (- 104 -)
C. Podsumowanie (- 108 -)
2. Tezaurus Marka Petera Rogeta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 108 A. Tezaurus w Polsce (- 110 -)
B. Tezaurus - kwestie terminologiczne (- 110 -)
C. Tezaurus jzyka angielskiego obecnie (- 113 -)
D. Historia tezaurusa Rogeta (- 114 -)
E. Koncepcja tezaurusa (- 115 -)
a. Zasada grupowania wyrazw (- 118 -)
b. Klasyfikacja pojciowa (- 118 -)

- iv -

F. Antecedencje klasyfikacji Rogeta (- 123 -)

G. Tezaurus w informatyce (- 130 -)
H. Uyteczno tezaurusa (- 131 -)
3. Leksykografia pedagogiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 133 A. Sowniki pedagogiczne poza krajami anglojzycznymi (- 135 -)
B. Zadania sownika pedagogicznego (- 136 -)
C. Historia angielskich sownikw pedagogicznych (- 137 -)
a. To jzykoznawczo-metodologiczne (- 140 -)
b. Pierwsza generacja (- 140 -)
c. Druga generacja (- 141 -)
d. Trzecia generacja (- 142 -)
D. Sowniki pedagogiczne: aspekty jzykowe i leksykograficzne (- 143 -)
a. Dobr sownictwa (- 150 -)
b. Hasowanie (- 151 -)
c. Opis gramatyczny (- 153 -)
d. Definicje (- 153 -)
E. Zalety i wady sownikw pedagogicznych (- 156 -)

IV. SOWNIKI DWUJZYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 158 1. Sowniki jednojzyczne a dwujzyczne - podstawowe rnice . . . . . . . . . . . . . - 160 A. Fakty (- 160 -)
a. Fakty historyczne (- 161 -)
b. Fakty psycholingwistyczne (- 161 -)
c. Wyniki bada uywalnoci sownikw (- 161 -)
B. Opis znaczenia w sownikach (- 162 -)
a. Znaczenie jako byt (pojcie) (- 163 -)
i. Definicje a ekwiwalenty (- 164 -)
b. Znaczenie jako umiejtno (- 166 -)
C. Przykad (- 168 -)
D. Sowniki a struktura i funkcje jzyka (- 170 -)
a. Opis znacze wyrazw jzyka w tym samym jzyku - epistemologia (173 -)
b. Sposb odniesienia jzyka do rzeczywistoci - ontologia (- 173 -)
E. Konkluzje (- 179 -)

-v-

2. Sownik dwujzyczny - podstawa przekadu czy opis znaczenia leksykalnego.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 184 A. Ekwiwalenty a definicje (- 185 -)
B. Uyteczno sownikw przy tumaczeniu (- 186 -)
C. Teoretyczne kryteria doboru ekwiwalentw (- 188 -)
D. Ekwiwalenty kognitywne a tumaczeniowe (- 189 -)
E. Zapis ekwiwalentw w sownikach (- 192 -)
F. Znaczenie ekwiwalencji kognitywnej w leksykografii (- 193 -)
a. Czynniki praktyczne (- 198 -)
b. Sowniki dwujzyczne opisem semantyki (- 198 -)
G. Podsumowanie (- 199 -)

V. SOWNIKI A KOMPUTERY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 203 A. Wstp (- 205 -)

B. Sowniki elektroniczne (- 205 -)
a. Sowniki edytorw tekstw (- 206 -)
b. Sowniki w formie CD-ROM (- 207 -)
C. Lingwistyka komputerowa (- 210 -)
a. Sztuczna inteligencja (- 211 -)
b. Tumaczenie maszynowe (- 212 -)
c. System leksykograficzny z Pizy (- 213 -)
D. Komputer na biurku leksykografa (- 214 -)
a. Oglnie (- 216 -)
b. Analiza jzyka - COBUILD (- 216 -)
i. Korpus (- 217 -)
ii. Opracowanie danych korpusu (- 217 -)
c. Komputer jako pomoc biurowa (- 222 -)
d. Uycie komputera do rewizji istniejcego sownika (- 225 -)
E. Sytuacja w Polsce (- 226 -)
a. SOWNIK FREKWENCYJNY WSPCZESNEGO JZYKA
POLSKIEGO (- 229 -)
b. NOWY SOWNIK ANGIELSKO-POLSKI POLSKO-ANGIELSKI (230 -)
F. Zakoczenie (- 232 -)

- vi -

VI. BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 234 A. Sowniki (- 236 -)

B. Inna literatura (- 236 -)

NOTKA BIBLIOGRAFICZNA
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 277 -)

- vii -

I. WSTP

A. Wprowadzenie

Przedstawiana ksika traktuje o problemach leksykografii - w zamierzeniu autora maj

to by wybrane oglne problemy wspczesnej leksykografii. Problemy oglne naley jednak
omawia na przykadzie konkretnego materiau, tzn. trzeba podda analizie konkretne sowniki
osadzone w tradycji leksykograficznej. W sposb naturalny autor zwraca si w stron sownikw
polskich, poniewa jego ojczystym jzykiem jest jzyk polski. Ju dawno wszake zauwaono,
e cechy charakterystyczne analizowanego obiektu zostaj najlepiej uwypuklone, gdy
porwnywany jest on z innym, podobnym. Nie wszystkie problemy leksykografii polskiej s te
oglnymi kwestiami leksykografii, a to dlatego, e Polska w stosunku do rozwinitych krajw
europejskich jest zacofana technologicznie, a leksykografia wspczesna wyrnia si duym
stopniem stechnicyzowania oraz dlatego, e w socjalistycznym kraju problemy wszystkich
dziedzin byy do swoiste.
Te powody skaniaj do porwna leksykografii polskiej z leksykografi innego obszaru
jzykowego, o innych tradycjach, porwnanie moe bowiem przynie wiele interesujcych
ustale. Autor obecnej ksiki jest z wyksztacenia anglist i z tej racji najblisze jest mu
sownikarstwo anglojzyczne, cho jego zainteresowania obejmuj leksykografi oglnie
nazywan europejsk, a w niej zwaszcza rosyjsk. Zainteresowania autora byy jednak tylko
jednym z powodw, dla ktrych chciaby porwna on sowniki polskie z angielskimi, poniewa
istniej wane przyczyny oglne, by dokona wanie takiego wyboru.
Po pierwsze, to do charakterystyczne, e po roku 1945 sowniki polskie zazwyczaj
porwnywano z dzieami leksykograficznymi krajw o silnej centralizacji wadzy, a za
centralizacj wadzy sza zazwyczaj supremacja jednego jzyka, bd jednej jego odmiany.
Typowymi punktami odniesienia dla sownikw polskich bya leksykografia francuska i
-1-

rosyjska. Co ciekawe, cho leksykografia polska ma wicej wsplnego z leksykografi

niemieck ni z francusk, to w naszej literaturze mona znale niewiele porwna
sownikarstwa polskiego z niemieckim. W przeciwiestwie do Francji czy Rosji, Niemcy
jzykowo s obszarem bardzo zrnicowanym, bez wyranej przewagi prestiowej jednej
odmiany jzykowej - nie istnieje nawet wzorzec "dobrej" wymowy. Podobna jest sytuacja z
jzykiem angielskim, w stosunku do ktrego nigdy - nawet w XVIII wieku - nie udao si
wprowadzi odgrnie narzucanej unifikacji jzykowej, w rodzaju np. ustale akademii, a
wszelkie prby po temu s do dzi odrzucane z oburzeniem.
Po drugie, w Europie Francja tradycyjnie uwaana jest za kraj wielu znakomitych
sownikw, cho taka sytuacja w duej mierze naley do przeszoci. W swojej porwnawczej
analizie leksykografii francuskiej, niemieckiej i brytyjskiej Franz-Josef Hausmann, romanista,
nazwa Wielk Brytani krajem przyszoci sownikw. Chodzio mu o to, e w Europie prace
leksykograficzne prowadzone w Wielkiej Brytanii najbardziej wybiegaj wprzd, w przyszo.
Na pewno jest rzecz interesujc spojrze cho w zarysie na owe prace, poniewa moliwe, e
w Polsce bdziemy mogli wykorzysta niektre z tych dowiadcze.
Jednak we wszystkich rozdziaach ksiki, zarwno tych o leksykografii polskiej, jak i
tych o anglojzycznej, rozwaania na temat sownikarstwa przeprowadzane s w odniesieniu
do leksykografii europejskiego krgu kulturowego, ale z punktu widzenia wspczesnej sytuacji
w Polsce. Wychodzc od obecnego stanu leksykografii, zwaszcza jednojzycznej, w Polsce,
konfrontujemy j z jej wasnymi tradycjami, histori, oraz z innymi europejskimi tradycjami
sownikowymi.
Sw kilka naley si take czytelnikowi na temat pojmowania miejsca leksykografii
wrd innych nauk przez autora. Tradycyjnie leksykografi wcza si w zakres
jzykoznawstwa, czsto traktujc j jako dzia jzykoznawstwa stosowanego. Jednak my
bdziemy rozpatrywa leksykografi jako przynalen do szeroko rozumianych nauk o kulturze.
Suszniejszy bowiem wydaje si pogld, i sownikarstwo jest dziedzin autonomiczn, ktra
-2-

w duej mierze korzysta z metod analizy jzykoznawczej, cho czsto take stosuje wasne
zasady opisu takiego materiau, ktry nie wchodzi w zakres zainteresowa jzykoznawstwa.
Jako przykad mona tu przytoczy sownictwo tzw. konkretne, ktre niejednokrotnie jest
wyczane z analiz leksykologicznych i semantycznych, jako nie nalece w rzeczywistoci do
jzyka oglnego. Leksykograf zobowizany jest jednak uwzgldni w sowniku take i wyrazy
konkretne, cho opis leksykograficzny takiego sownictwa przewanie bliszy jest opisowi
stosowanemu w encyklopediach czy, szerzej, w naukach szczegowych, ni w
jzykoznawstwie. Warto tu przypomnie take, e jzykiem interesuje si wiele dziedzin
wiedzy, np. tradycyjnie filozofia, socjologia, psychologia, a wspczenie choby informatyka.
W poszczeglnych rozdziaach tej ksiki znajdziemy zastosowanie wanie punktw widzenia
rnych nauk na sprawy jzykowe rozpatrywane dla szczeglnych potrzeb leksykografii.
Mona powiedzie, e leksykografia take i z innego punktu widzenia nie naley do
jzykoznawstwa. Mianowicie wielu jzykoznawcw twierdzi, e lingwistyka jest nauk
przyrodnicz, ktra ma zadania i metody takie same, jak i inne nauki przyrodnicze, np. fizyka.
Leksykografia jednak jest przez wikszo praktykw uwaana za sztuk. Chodzi tu o to, e w
pracy leksykografa istniej elementy nie poddajce si opisowi scjentystycznemu, nie oparte na
logicznym rozumowaniu i wnioskowaniu, a podlegajce intuicji, wyczuciu jzykowemu,
przekonaniach pyncych z dowiadczenia. Z tego punktu widzenia leksykografia jest dziedzin
podobn do praktyki przekadu, czyli gboko humanistycznego zajcia czowieka.
Z tego te punktu widzenia sownikarstwo jest czci kultury humanistycznej. Nieczsto
omawia si kulturowe podstawy leksykografii ani jej powizania z kulturowymi prdami
rnych epok historycznych. W tej pracy chcielibymy wanie podkreli wszechstronne
osadzenie sownikw w kulturze.
Mona si spodziewa dlatego, e ksika moe trafi do bardzo rnorodnych grup
czytelnikw. Oprcz osb zainteresowanych profesjonalnie sprawami leksykografii, czyli
leksykografw czy jzykoznawcw, na pewno mog z niej korzysta studenci polonistyki i
-3-

anglistyki (uniwersyteccy i z kolegiw nauczycielskich). Do polonistw adresowany jest przede

wszystkim syntetyczny rozdzia o losach leksykografii w XX wieku, za z myl o anglistach
powstawa rozdzia o sownikach pedagogicznych jzyka angielskiego. W obu tych rozdziaach
analiza przeprowadzana jest na szerokim tle kulturowym. Anglistw zapewne zainteresuje take
i cz omawiajca sowniki dwujzyczne, cho partie tekstw tam zamieszczonych nale
chyba do najtrudniejszych1.
W jednym z rozdziaw nazywamy leksykografi "prb ogarnicia nieogarnionego" w rzeczy samej leksykograf usiuje opisa to wszystko, o czym mona mwi przy pomocy
jzyka, a jzyk suy do symbolizacji prawie caego dowiadczenia czowieka. Z tych te
przyczyn leksykografia jest dziedzin ogromn i kady jej opis jest tylko skromnym wyborem
problemw. W naszej ksice take znajdziemy jedynie wybrane zagadnienia leksykografii.
Poniej przedstawimy bardziej dokadnie jakie problemy zostay omwione w ksice.
Ksika skada si z piciu czci.
W nastpnych podrozdziaach wstpu, stanowicego cz pierwsz, wprowadza si
przedmiot leksykografii i przedstawia uywan terminologi, a nastpnie prezentuje stosowane
konwencje opisu.
Cz druga obejmuje cztery rozdziay powicone leksykografii polskiej, od
najoglniejszego do najbardziej szczegowego; jest to najwaniejsza cz ksiki. Rozdzia
pierwszy pokazuje leksykografi polsk na tle sownikarstwa zachodnio-europejskiego, na
przykadzie trzech najwaniejszych tradycji leksykograficznych: francuskiej, niemieckiej i
brytyjskiej. W rozdziale nastpnym czytelnik znajdzie encyklopedyczny zarys leksykografii

Tak zrnicowany krg potencjalnych odbiorcw skoni autora do tumaczenia na jzyk

polski wszystkich obcojzycznych cytatw z literatury teoretycznej (angielskiej, niemieckiej,

rosyjskiej, francuskiej). Wzi tu pod uwag wzgldy dydaktyczne, podkrelane w instrukcji dla
autorw "Jzyka Polskiego", w ktrej prosi si o zamieszczanie tumacze w nadsyanych
tekstach.
-4-

polskiej, znw z pewnymi elementami porwnawczymi. W trzecim rozdziale poddajemy

analizie najbardziej wpywow teori leksykograficzn w powojennej Polsce, czyli teori
Witolda Doroszewskiego. Cz t koczy rozdzia omawiajcy prawdopodobne oczekiwania
uytkownikw sownikw w Polsce a take tzw. sownik prototypowy, tzn. taki, ktry by
najlepiej spenia oczekiwania tych, ktrzy posuguj si sownikami polskimi.
Cz nastpna, trzecia, zostaa powicona w caoci wybranym zagadnieniom
leksykografii anglojzycznej, a zwaszcza brytyjskiej. Znw trzeba si zastrzec, e opis tej
bogatej tradycji jest w caoci podporzdkowany jej konfrontacji ze sownikarstwem polskim.
W czci tej najpierw omawia si najwaniejsze rnice midzy leksykografi anglojzyczn
a polsk - tu rozszerza si ustalenia z odpowiedniego rozdziau poprzedniej czci. W
nastpnych dwch rozdziaach omawia si dwa typy sownikw bliej nie znane w Polsce, a
mianowicie tezaurus Rogeta, czyli pewien typ sownika onomazjologicznego w ukadzie
pojciowym, oraz tzw. leksykografi pedagogiczn, to znaczy sowniki dla uczcych si jzyka
angielskiego.
Cz nastpna, czwarta, powicona jest oglnym problemom leksykografii
dwujzycznej. Jak wspomnielimy, porwnywanie obiektw pozwala je lepiej zrozumie,
dlatego porwnanie leksykografii dwujzycznej z jednojzyczn pozwoli nam spojrze w nowy
sposb na zagadnienia opisu leksykograficznego w tych obu typach leksykografii. Nie mniej
istotnym powodem by brak opracowa na temat problematyki leksykografii dwujzycznej.
Najpierw omawia si rnice midzy sownikami dwujzycznymi a jednojzycznymi na
przykadzie sownikw pedagogicznych. Nastpnie analizujemy pewne problemy zwizane z
najbardziej doniosym zagadnieniem leksykografii dwujzycznej: ekwiwalencj.
W czci ostatniej, pitej, omawiamy najnowsze tendencje i metody leksykografii, czyli
funkcje sownikw w skomputeryzowanym wiecie wspczesnym oraz nowe metody pracy,
jakie do pracy sownikarskiej wprowadzio szerokie uycie komputerw.

-5-

Ksika zostaa tak skonstruowana, aby mona z niej byo korzysta bez potrzeby
czytania jej w caoci, dlatego kady rozdzia jest samodzieln czstk. Poza tym zamierzeniem
autora byo, by czytelnik mg uzyska informacje o leksykografii polskiej i anglojzycznej z
rnych punktw widzenia. Tak na przykad z metodami pracy przy ukadaniu sownika
pedagogicznego mona si zapozna przy okazji lektury rozdziau o zwizkach komputerw z
leksykografi, a krytyka sownikw pedagogicznych znalaza si w rozdziale o rnicach midzy
leksykografi dwujzyczn a jednojzyczn. Nieuniknion konsekwencj takiej metody byy
powtrzenia tych samych stwierdze w kilku rozdziaach, jednak tylko w jednym z nich omawia
si jedno zagadnienie szczegowo, w innych s one jedynie zasygnalizowane, z podaniem
odsyacza do waciwej czci.
Teksty skadajce si na niniejsz prac powstaway w przecigu omiu lat, a prawie
poowa z nich zostaa ju opublikowana w rnych zbiorach i czasopismach, w wikszoci
anglojzycznych. Dla potrzeb niniejszej ksiki te teksty zostay przetumaczone na jzyk polski,
uzupenione o odniesienia do nowszej literatury i o materia, ktry moe bardziej zainteresowa
polskiego czytelnika. Niektre z nich zostay przeredagowane i mao przypominaj wersje
oryginalne. Opisy bibliograficzne rozdziaw, ktre ju ukazay si drukiem, mona znale
przy kocu tomu w notce bibliograficznej. Reszta tekstw powstaa specjalnie dla potrzeb
obecnej ksiki. Autor sdzi, e wszystkie wyraaj jego ustabilizowane pogldy na temat
leksykografii i z tego wzgldu stanowi spjn cao. Ma te nadziej, e przekonanie to bdzie
podziela rwnie czytelnik tej ksiki.
Miym obowizkiem kadego autora obszerniejszej pracy jest wyraenie swego
podzikowania wszystkim, ktrzy przyczynili si do jej powstania i udoskonalenia. Dla autora
obecnej ksiki jest to obowizek z pewnego wzgldu utrudniony, poniewa zawdzicza on
wiele yczliwoci wikszoci z osb, ktrych prace, umieszczone w bibliografii, ukazay si w
latach osiemdziesitych. Mam na myli zarwno autorw prac teoretycznych, jak i autorw

-6-

sownikw oraz wydawcw, ktrzy zaopatrywali mnie w swoje dziea. Wszystkim im winienem
jestem ogromn wdziczno.
Chciabym jednak zoy szczeglne podzikowania tym, ktrzy bardzo powanie
potraktowali na pocztku lat osiemdziesitych tumacza z Muzeum Przyrodniczego
Uniwersytetu Wrocawskiemu, czyli Pastwu: Profesorowi Janowi Miodkowi, Magistrowi
Jerzemu Tomaszczykowi i Profesor Barbarze Lewandowskiej-Tomaszczyk, Doktorowi
Reinhardowi R. K. Hartmannowi, Profesorowi Francisowi Knowlesowi, a szczeglnie
Profesorowi Zygmuntowi Saloniemu, ktry take przeczyta i bardzo konstruktywnie
skomentowa pierwsz wersj tej ksiki. Dzikuj mu serdecznie za to, jak i za wieloletni
koleesk wspprac. Profesorowie za Piotr Ruszkiewicz oraz Micha Post askawie zechcieli
przyj mnie do grona nauczycieli akademickich. I wreszcie ogromny dug wdzicznoci jestem
winien wszystkim wsppracownikom, kolegom i przyjacioom z Muzeum Przyrodniczego
UWr, od ktrych nauczyem si chyba wicej, ni sdz.

B. Terminologia

Wyrazu leksykografia, bd sownikarstwo, uywa si w jzyku polskim w dwch

znaczeniach, ktre najprociej okreli wyraeniami zoonymi: leksykografia to zarwno teoria
sownikw jak i praktyka ich ukadania. Dla wikszej precyzji bdziemy czsto uywa wyrazu
metaleksykografia dla okrelenia teorii leksykograficznej, rezerwujc uycie terminu
leksykografia dla praktyki leksykograficznej.
Przejdmy do terminologii okrelajcej rodzaje sownikw i ich czci skadowych.
Przede wszystkim trzeba zauway, e samego wyrazu "sownik" uywa si w
odniesieniu zarwno do sownikw jzykowych, czyli takich, ktre traktuj o jzyku, a nie o
wiecie zewntrznym, do opisu ktrego uywa si jzyka, jak i do sownikw
encyklopedycznych, czyli po prostu encyklopedii. Cho rnica midzy tymi dwoma typami
-7-

kompendiw nie jest ostra, jednak w przypadku pewnych grup sownictwa da si j do

jednoznacznie okreli. Przede wszystkim, w encyklopedii nie znajdziemy w ogle pewnych
wyrazw jako hase, a cile wyrazw najczstszych w danym jzyku. Picioma najczstszymi
wyrazami w jzyku polskim s w, i, by, si, na (SOWNIK FREKWENCYJNY). Doprawdy,
encyklopedia, ktra by umieszczaa takie wyrazy, byaby traktowana jako swego rodzaju
osobliwo. Co wicej, raczej mao kto sigaby do niej po ich opis. Nie znajdziemy take w
encyklopediach np. czasownikw, poniewa encyklopedie zajmuj si najczciej obiektami,
przedmiotami (w szerokim znaczeniu tego sowa).
Istnieje jednak wiele wyrazw, ktre umieszczone zostan zarwno w encyklopedii, jak
i w sowniku jzykowym. Takimi wyrazami bd np. kot, dom, pomaracza, pikno, itp. Czsto
te bd one zdefiniowane podobnie, cho to ju bdzie zaleao od sownika, do jakiego
zajrzymy. Jakie za bd rnice? Przede wszystkim w encyklopedii opis takich wyrazw
pomija ich funkcj w jzyku. W jzyku polskim, by wiedzie, jakich poprawnych form
przymiotnikw i czasownikw trzeba uywa z danym rzeczownikiem, trzeba zna rodzaj tego
rzeczownika. Encyklopedia nas nie poinformuje, e wyraz pomaracza jest rodzaju eskiego,
a take nie dowiemy si z niej, e czsto ludzie mwi o pomaraczy ten pomaracz, co przez
innych ludzi jest uwaane za niepoprawne. Wikszo encyklopedii nie poda take, e w jzyku
angielskim pomaracza to 'orange'. Tego rodzaju informacje znajdziemy w sownikach
jzykowych. W encyklopedii natomiast znajdziemy opis pomaraczy - wygldu, koloru,
zapachu, smaku, pochodzenia, funkcji, odmian, pokrewiestwa z innymi rolinami, itp. Mona
powiedzie, e encyklopedie staraj si opisa wiat, a sowniki opisuj zasadniczo jzyk, a
wiat tylko w tym stopniu, w jakim jzyk odnosi si do niego. Stopie odnoszenia si jzyka do
wiata bdzie rnie okrelany - dla jednego leksykografa, czy, szerzej, jzykoznawcy, jzyk
przede wszystkim istnieje po to, by w nim mwi o wiecie (patrz rozdzia o Doroszewskim,
II.3), a dla innego jzyk jest struktur zamknit w sobie, ktra ma jedynie pewne punkty
styczne ze wiatem (patrz np. rozdzia o rnicach midzy sownikami jedno- a dwujzycznymi,
-8-

IV.1). S to rnice zasadnicze, polegajce na odrbnoci wiatopogldw, filozofii i kada ma

zarwno wady, jak i zalety.
Teraz mona zdefiniowa termin "sownik jzykowy". Sownik mianowicie mona
okreli jako pewien uporzdkowany zbir jednostek jzykowych (najczciej sownictwa)
jednego (lub wicej ni jednego) jzyka. Sownictwo za da si okreli jako zbir leksykalnych
jednostek jzykowych. Sownik najczciej podaje take opis sownictwa. Jest to do
oglnikowa definicja sownika jzykowego, ale sowniki s bardzo zrnicowane i
precyzyjniejsza definicja nie obejmowaaby wiele ich typw. Jednak elementy powyszej
definicji s do znaczce. Wynika z niej, e np. nieuporzdkowany zbir sownictwa nie jest
sownikiem. Trzeba jednak zauway, e sownik moe cechowa nie tylko uporzdkowanie
wewntrzne, czyli uszeregowanie jednostek wchodzcych do sownika wedug regu formalnych
czy semantycznych, ale moe si on odznacza uporzdkowaniem zewntrznym swych
jednostek wobec obiektu - w bardzo szerokim znaczeniu tego sowa - nie nalecego do
sownika. Takim obiektem zewntrznym bdzie np. tekst, a sownik tekstowy - czyli glosy mona uoy wedug kolejnoci wystpie wyrazw w tekcie. Dla kogo, kto nie zna tekstu,
lub nie ma do niego dostpu, glosy wydaj si nie mie adnego porzdku.
W leksykografii nie jest te regu, e sownik musi zawiera opis jednostek
leksykalnych. Jest wiele sownikw, ktre przekazuj informacj znaczc przez sam ukad i
posta hase, a nie ma w nich opisu. Takim sownikiem jest np. CONTEMPORARY ENGLISH:
WORD-LISTS, ktry zawiera ma dwie listy: a tergo i a fronte wyrazw angielskich. Nie ma
w nim adnych innych informacji o wczanych wyrazach. Sam cig wyrazw jest tu znaczcy,
bo tylko on daje uytkownikowi poszukiwan informacj: jakie przedrostki lub przyrostki
wystpuj z danymi wyrazami angielskimi, i taki jest wanie jego cel.
Jednostkami opisu sownikowego mog by take dowolne jednostki jzyka, nie tylko
leksemy, ale np. i czstki mniejsze ni wyraz (morfemy), znaczeniowo rwne wyrazowi
(idiomatyzmy, czyli idiomy), lub te poczenia tych jednostek (np. syntagmy leksemw,
-9-

frazeologizmy). Szeroko znane s sowniki zawierajce morfemy (np. RUSSIAN

DERIVATIONAL DICTIONARY, czy np. KOL'NYJ SLOVOOBRAZOVATEL'NYJ
SLOVAR'), czy syntagm leksemw, tzn, wg. terminologii Skorupki, zwizkw frazeologicznych
lunoczliwych, np. Skorupki SOWNIK FRAZEOLOGICZNY JZYKA POLSKIEGO, czy
THE BBI. THE COMBINATORY DICTIONARY OF ENGLISH.
W sowniku mona opisa dowolny aspekt jzyka, czy jednostek leksykalnych, np.
wymow, skadni, znaczenie, itp., w dowolnym okresie jego historii, poczwszy od
hipotetycznego stanu pocztkowego dziejw jzyka do teraniejszoci. Sowniki wymowy s
bardzo rozpowszechnione, sownik skadni to np. SINTAKSIESKIJ SLOVAR'. Sownikiem,
w ktrym znajdziemy sownictwo z okresu formowania si jzykw sowiaskich - a w zasadzie
zapis hipotez na ten temat - jest SOWNIK PRASOWIASKI.
Bardzo charakterystyczn cech sownikw, rozpoznawaln na pierwszy rzut oka, jest
ich ukad. Sownik bowiem nie jest tekstem cigym, ale skada si z wielu mniejszych tekstw.
Kady taki tekst stanowi blok informacji. Kady blok informacji - tzw. haso - ma swj tytu,
ktry pozwala do niego dotrze, nazywany nazw hasa, lub wyrazem hasowym. Haso z kolei
take skada si z blokw informacji, zwanych czciami hasa. T cz hasa, w ktrej
znajduje si definicja (lub inne okrelenie znaczenia, np. tzw. tumaczenie, czyli ekwiwalent),
bdziemy w sposb uproszczony nazywa znaczeniem w sownikach jednojzycznych, a
ekwiwalentem w sownikach dwujzycznych. Sposb uporzdkowania hase w sowniku
nazywany jest makrostruktur sownika, a uporzdkowanie czci wewntrz hasa to jego
mikrostruktura. Siatka hase za to spis wszystkich hase, jakie si pojawiaj w danym sowniku.

W leksykografii istnieje wiele sposobw uporzdkowania sownictwa, czyli wiele

rodzajw makrostruktury. Najbardziej oglne dwa sposoby opieraj si albo na formie
opisywanej jednostki (uporzdkowanie formalne), albo na jej znaczeniu (uporzdkowanie
pojciowe, czyli onomazjologiczne).
- 10 -

Najczstszym typem sownika jest taki, w ktrym jednostk podstawow

makrostruktury, suc jako nazwa hasa, jest graficzny wyraz. Nazwy hase za porzdkuje si
formalnie, wedug kolejnoci wystpowania liter w alfabecie. Taki sownik opisuje przede
wszystkim znaczenie wyrazw i pocze wyrazw - czy to przy pomocy definicji, czy
ekwiwalentw - a take inne aspekty jzyka, uznane za wane w danym sowniku, np.
pochodzenie (etymologi), wymow, itp.
Sowniki, ktre zawieraj jednostki jzykowe tylko jednego jzyka bdziemy nazywa
sownikami jednojzycznymi, za sowniki obejmujce jednostki jzykowe dwch jzykw sownikami dwujzycznymi. Sownik dwujzyczny to zapewne najbardziej rozpowszechniony
i znany typ sownika.
Jednak z wielu wzgldw najwaniejszym sownikiem jest duy sownik jednojzyczny,
cho z wielu wzgldw nie jest on powszechnie znany, jest te stosunkowo rzadko uywany.
Sownik oglny jednojzyczny to sownik oglny sownictwa wspczesnego. Oznacza to, e
obejmuje on w miar monoci cae sownictwo, ktrym posuguj si - lub znaj - wszyscy
ludzie, dla ktrych dany jzyk jest jzykiem ojczystym, yjcy w okresie, w ktrym powstawa
dany sownik. Opis sownictwa dokonywany jest w tym samym jzyku. Najczciej jest to duy
sownik, poniewa ze wzgldu na wymogi naukowoci zawiera on obszern dokumentacj, na
podstawie ktrej dokonano opisu hase. Ta dokumentacja to dokadnie podane przytoczenia
(cytaty), zawierajce take adresy bibliograficzne. Dziki temu mona sprawdzi, czy hasa
zostay prawidowo opisane. Taki sownik jest najwaniejszym sownikiem danego jzyka,
poniewa stanowi on podstaw dla opracowywania innych sownikw, zarwno dwujzycznych,
jak i jednojzycznych, takich, ktre nie musz spenia owego wymogu naukowoci.

C. Konwencje opisu

- 11 -

Oglnie konwencje w tej ksice odpowiadaj konwencjom opracowanym dla

podobnych wydawnictw przez European Association for Lexicography (EURALEX), s one
konsekwentnie uywane w serii ksiek wydawanych przez wydawnictwo Maxa Niemeyera w
Tybindze.

a. Przytoczenia
Obszerniejsze przytoczenia ze sownikw podawane s w miar moliwoci w takim
samym ukadzie typograficznym jak w oryginale. Poszczeglne wyrazy, przytaczane w tekcie,
s podkrelone, a ich definicje bd odpowiedniki innojzyczne ujte w cudzysw, np. dog
'pies'. Cytaty z literatury obojzycznej zostay na og przetumaczone przez autora (inne
wypadki zostay zaznaczone). Wszystkie wyrazy bd nazwy wasne oryginalnie nie pisane
alfabetem aciskim zostay transliterowane. Transliteracja cyrylicy odpowiada polskim normom
bibliograficznym ( to tradycyjne sz)

b. Odniesienia do literatury
Inna jest konwencja podawania odniesie do sownikw a inna do prac
niesownikowych. Odniesieniem do sownika mianowicie jest jego tytu lub umowny skrt
tytuu, wydrukowany wersalikami drukiem zwykym. LDOCE np. to LONGMAN
DICTIONARY OF CONTEMPORARY ENGLISH, za SJPD to SOWNIK JZYKA
POLSKIEGO pod red. Doroszewskiego. Tytu sownika, ktry nie znalaz si w bibliografii,
poniewa w tekcie zosta wymieniony tylko raz, podawany jest niewersalikami. Podany jest
wwczas przy tytule rok i miejsce wydania. Odniesieniem do pracy niesownikowej jest
nazwisko autora, rok wydania dziea oraz waciwe strony cytowanego dziea, np. (Kurkowska
1981: 40). Odniesieniem za do pracy zbiorowej jest nazwisko redaktora wraz ze skrtem red.,
np. (Kurkowska, red. 1981).

- 12 -

c. Bibliografia
Bibliografia dzieli si na dwie czci. W pierwszej zgrupowane zostay publikacje
sownikowe, uszeregowane wedug tytuw. W tej czci znajduj si take umowne skrty
sownikw (wraz z rozwizaniami), stosowane w ksice. W drugiej czci znalazy si prace
niesownikowe, uoone wedug nazwisk autorw, a nastpnie wedug dat wyda. Kadorazowo
uwzgldnia si miejsce wydania i nazw wydawcy. W przypadku czasopism przytacza si numer
tomu (rocznika) podany bez przecinka po tytule oraz numer zeszytu, podany po numerze tomu,
po nim za nastpuj strony danego artykuu, po cudzysowie, np. Applied Linguistics 2, 3: 207222. Porzdek alfabetyczny zgodny jest z polskimi konwencjami bibliograficznymi ( np.
traktowane jest jak s).

- 13 -

II. LEKSYKOGRAFIA POLSKA

1. Leksykografia polska na tle leksykografii europejskiej

W niniejszym rozdziale zajmiemy si przedstawieniem leksykografii polskiej na tle

sownikarstwa europejskiego. Termin "leksykografia europejska" bdzie odnosi si w bardzo
zawony sposb do Europy, mianowicie bdzie oznacza trzy najwaniejsze tradycje
leksykograficzne: francusk, niemieck i brytyjsk.
Sprecyzujmy na pocztku, dlaczego akurat te trzy tradycje wybralimy do porwna.
Pierwszym powodem bya dostpno publikacji na temat leksykografii, take ich dostpno
jzykowa, dla autora. Drugim za jest liczebno uytkownikw sownikw danego terenu:
Francja, Niemcy i Wielka Brytania to demograficznie najwiksze kraje Europy. Tradycje za
tych krajw s najwaniejsze ze wzgldu na ich rol kulturotwrcz. Francja, Niemcy i Wielka
Brytania tradycyjnie byy centrami kulturalnym Europy i prdy kulturalne promienioway z nich
na cay kontynent. Francja i Wielka Brytania byy silnie powizane ze sob kulturowo,
analogiczne wizi istniay midzy Francj i Niemcami, wic idee kulturalne przechodziy takimi
drogami midzy tymi trzema krajami.
Trzeba take si zastrzec, e dokonujemy w tym rozdziale ogldu niejako zewntrznego,
statystyczno-bibliograficznego, nie wnikajc w gbsze rnice midzy leksykografiami, przy
czym interesuje nas tu tylko wspczesna posta leksykografii, nie za ich uwarunkowania
historyczne, ktre prowadziy do wypracowania takiego a nie innego modelu. W rozdziale IV.1
zajmiemy si dokadniej takimi rnicami midzy leksykografi polsk a anglojzyczn, tzn.
nie tylko brytyjsk ale i amerykask.
Najpierw zajmiemy si sprawami statystycznymi, tzn. postaramy si ustali
produktywno leksykograficzn danej leksykografii w odniesieniu do szacowanej liczby
leksykografw w danym kraju. Dalej rozpatrzymy zagadnienie, jakie typy sownikw s
- 14 -

szczeglnie popularne w danym kraju. W nastpnej czci rozdziau omwimy szerzej typy
sownikw, jakie wystpuj bd nie wystpuj w danej leksykografii.

A. Sowniki i leksykografowie w Europie

W poniszej tabelce mona zobaczy, ile sownikw prawdopodobnie wydano w danym

kraju i ilu ludzi pracuje zapewne zawodowo przy ukadaniu sownikw. Uywamy tu wyrazu
prawdopodobnie, poniewa dysponujemy tylko danymi szacunkowymi, zaczerpnitymi z
artykuu Hartmanna (1991). W tabeli wystpuje take rubryka, w ktrej odnotowujemy typy
sownikw szczeglnie popularnych w danym kraju. Te dane bd nam potrzebne w dalszej
czci rozdziau.

- 15 -

I.
kraj

FRANCJA
55 mln.

NIEMCY
77 mln.

II.
ilo
sown.
od
1965

ok. 1000
(ponad 500)

ok. 2500
(ponad 2000)

ok. 1500
(ponad 1000)

ok. 200

30-40

100

75

100

III.
ilo
leks.
IV.
gwne typy
sownikw

1.oglnodefinicyjny
2.historycznoetymologicz-ny
3.techniczny
4.dwujzyczny
5.pedagogiczny

1.ortograficz-ny
2.wyrazw
obcych

WLK
BRYTANIA
57 mln.

1.oglnodefinicyjny

POLSKA
38 mln.

1.ortograficz-ny

2.pedagogicz-ny

2.wyrazw
obcych

3.oglnydefinicyjny
4.dwujzyczny

3.dwujzyczny

3.dwujzyczny

4.techniczny

4.techniczny

5.historycznoetymologicz-ny
6.techniczny

5.tezaurus

5.dialektalny

6.frazeologiczny

6.naukowofilologiczny

7.dialektalny

7.oglny
jednojzyczny

6.tezaurus
7.dialektalny
7.dialektalny

Referat Hartmanna omawia wybirczo wszystkie leksykografie europejskie i z niego

bdziemy czerpa dane take dla innych krajw. Niestety, brak szczegowszych informacji na
temat leksykografii w Rosji, a dane bibliograficzne wskazuj, e jest to kraj o duej produkcji
sownikowej. Informacje w referacie Hartmanna zostay oszacowane na podstawie istniejcych
bibliografii, a take, w przypadku okresu najnowszego, w oparciu o szacunek ekspertw, ktrzy
dostarczyli mu waciwe dane. Zapewne dane te s wic czciowo subiektywne, ale z
pewnoci w przewaajcym stopniu odzwierciedlaj stan rzeczywisty. Tymi ekspertami byli:

- 16 -

Henri Bjoint (Francja), Herbert E. Wiegand (Niemcy), Reinhard R. K. Hartmann (Wielka

Brytania), Tadeusz Piotrowski (Polska).
Tabela zawiera cztery rubryki. W pierwszej znajduje si nazwa waciwego kraju wraz
z iloci mieszkacw. W drugiej podano ilo sownikw wydanych w danym kraju od 1965
roku, przy czym w statystyce uwzgldnione s sowniki opisujce nie tylko jzyk dominujcy
ale i jzyki mniejszociowe - tak np. w przypadku Wielkiej Brytanii wczono sowniki
szkockiej odmiany jzyka angielskiego. Liczb sownikw tylko dla dominujcego jzyka
podaje si w nawiasie. W przypadku Polski takich danych brak.
Rubryka trzecia podaje ilu leksykografw-profesjonalistw dziaa w danym kraju, za
czwarta - jakie s typy sownikw najbardziej popularnych w danym kraju, przy czym s one
uszeregowane w kolejnoci od najwaniejszego do najmniej wanych.
Wrmy do dziau drugiego, czyli do iloci opublikowanych sownikw. To bardzo
ciekawe, e dane te wydaj si by skorelowane z informacjami o iloci tumacze
dokonywanych w krajach europejskich, a informacje tego typu ju od dawna s uywane do
okrelania otwartoci kulturalnej danego narodu czy kraju oraz jako miernik kulturalnej roli
owego kraju w wiecie1. Ta korelacja pozwala traktowa sowniki jako swego rodzaju miernik
poziomu kulturowego danego spoeczestwa. W Stanach Zjednoczonych np. ukazuje si mniej
tumacze ni w Wielkiej Brytanii, a zauwamy, e nie jest regu, e ksiki z obu krajw
dostpne s i w Wielkiej Brytanii i w USA. Niemcy natomiast przoduj w Europie, jeli chodzi
o ilo tumacze z innych jzykw. Jak wida, Niemcy s take na pierwszym miejscu pod
wzgldem iloci wydawanych sownikw - w Europie nie ma kraju, w ktrym wydano by
wiksz ilo tytuw.
Rnice midzy wielkimi krajami a Polsk s ogromne, jednak znw chyba potwierdza
si nasze twierdzenie co do danych leksykograficznych jako miernika poziomu kulturalnego.

Dane liczbowe mona znale w ksikach Kollera (1987) w przypadku literatury piknej

i ajkevia (1987) w odniesieniu do literatury techniczno-naukowej.

- 17 -

Mona bowiem porwna Polsk nie z krajami duymi, ale z maymi, np. Niderlandami czy
Wgrami. Ot w Niderlandach (ok. 15 milionw mieszkancw) wydano ponad 100 sownikw,
a na Wgrzech (ok. 11 milionw) - ok. 200. Niestety, brak danych z Czech, ktre w XX wieku
kulturowo stoj wyej od Polski, na co wskazywayby midzy innymi statystyczne dane co do
iloci tumacze.
Punkt trzeci pokazuje, ilu leksykografw pracuje zawodowo przy tworzeniu sownikw.
Wida wyranie, e w krajach zachodnich niewielu leksykografw opracowuje wiele tytuw
sownikw, a w Polsce, gdzie jest wielu sownikarzy, publikuje si stosunkowo niewiele
sownikw. Brak tu oczywicie istotnego miernika, a mianowicie absolutnej liczby wszystkich
autorw sownikw, poniewa moe tak by, e amatorzy napisali ich wicej ni profesjonalici.
Jednak potwierdza si tu intuicyjne odczucie autora, e nowoczesna technika daje zupenie nowe
moliwoci opracowywania sownikw, jako e sownikarstwo wspczesne jest bardzo
skomputeryzowane. Dla przykadu, amerykaska firma Laurence Urdang Inc., zaoona przez
leksykografa Laurence'a Urdanga, pioniera zastosowa komputerw w leksykografii, w cigu
12 lat opracowaa przy pomocy nowoczesnych narzdzi ponad 120 sownikw (wedug THE
OXFORD COMPANION TO THE ENGLISH LANGUAGE, haso "Urdang").
Drugim czynnikiem wartym odnotowania jest duy profesjonalizm leksykografw.
Sownikarze brytyjscy potrafi pracowa przy bardzo rnych sownikach. Beryl T. Atkins
(informacja ustna) twierdzi, e na podstawie takiego samego materiau dobry leksykograf potrafi
opracowa zupenie rne sowniki, zgodnie z wymaganiami wydawcy. Betty Kirkpatrick np.
bya gwnym redaktorem duego sownika definicyjnego (CHAMBERS' 20TH CENTURY
DICTIONARY), sownika pedagogicznego (CHAMBERS' UNIVERSAL LEARNERS'
DICTIONARY) oraz opracowaa now wersj tezaurusa Rogeta (ROGET'S THESAURUS).
Poza tym nazwisko jej wystpuje w wielu innych sownikach jako jednego z leksykografw. Ma
si wraenie, e w Polsce wystpuje do due wyspecjalizowanie leksykografw, a na pewno

- 18 -

wielu z nich pracuje wycznie przy sownikach naukowych (niekomercyjnych), takich jak np.
SOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU.

B. Typy sownikw, struktura leksykografii

Nastpny, czwarty punkt w tabeli ze strony 16 podaje gwne typy sownikw

wystpujcych w danym kraju - s to sowniki najwaniejsze dla uytkownikw oraz te, ktre
si najczciej wydaje. Niestety, bardziej szczegowe dane liczbowe dostpne s tylko dla
Niemiec, a wynika z nich, e w tym kraju najwicej wydano sownikw technicznych (2000).
Wikszo nazw typw powinna by zrozumiaa, wyjanienia chyba wymagaj jedynie
pewne terminy w dziale polskim. Przez termin "sownik naukowo-filologiczny" rozumiemy tu
wszelkiego rodzaju dziea wyspecjalizowane, przeznaczone z reguy dla wyrobionego odbiorcy najczciej jzykoznawcy - czyli sowniki zawierajce opisy homonimw, skadni, etymologii
czy te obejmujce sownictwo ktrego z okresw historycznych, itp1. Okrelenie za "oglny
sownik jednojzyczny" odnosi si do takich kompendiw jak sowniki synonimw,
frazeologizmw, itp., przeznaczonych do powszechnego uytku.
Nie naley jednak traktowa terminw uytych w tabelce, a odnoszcych si do
sownikw, jako oznaczajcych dokadnie tego samego: omawiane kraje rni si tradycjami
leksykograficznymi i sowniki nazywane po polsku tym samym terminem maj swoje odrbne
charakterystyczne cechy. W zasadzie ju oryginalne nazwy sownikw zdradzaj owe rnice.
Wemy dla przykadu sownik oglno-definiujcy, z zaoenia wspczesnego jzyka. Uywana
w jzyku rosyjskim terminologia zwraca uwag uytkownika na typ objaniania tolkovyj slovar',
czyli sownik z objanieniami, a po angielsku najwaniejsza wydaje si nazwa odnoszca si do
wielkoci: desk/collegiate dictionary, czyli sownik podrczny.

Dokadniejszy opis takich sownikw znajduje si w nastpnym rozdziale.

- 19 -

Dlatego trzeba podkreli, e cho w zasadzie w kadej leksykografii istnieje

jednojzyczny sownik oglny, to przy dokadniejszej analizie termin ten oznacza zazwyczaj co
innego w zalenoci od kraju, przynajmniej jeli chodzi o sowniki-prototypy1. Omwimy te
rnice na przykadzie brytyjskim i francuskim.
Najbardziej popularnym sownikiem w Wielkiej Brytanii jest jednotomowy sownik
oglny, zawierajcy zazwyczaj wymow, etymologi, definicje, czsto, cho nie zawsze,
przykady uycia, czyli przytoczenia. Okazjonalnie mona znale w nim synonimy. Takie
sowniki wydaje Oxford University Press, CollinsHarper, Longman, Chambers, Heinemann,
Readers' Digest i inne wydawnictwa. Sowniki jednotomowe najczciej nie s skrtami duych
sownikw, ale publikacjami odrbnymi. To stwierdzenie odnosi si take do CONCISE
OXFORD DICTIONARY, ktry by opracowywany wtedy, gdy nie by jeszcze skoczony THE
OXFORD ENGLISH DICTIONARY (OED); w wydaniach najnowszych sta si on sownikiem
cakowicie niezalenym metodologicznie od OED i bardziej przypomina publikacje
konkurencyjnych wydawcw. Praktycznie istnieje tylko jeden wielotomowy sownik (w wersji
duej i maej): THE (NEW) OXFORD ENGLISH DICTIONARY (wersja dua) i THE
SHORTER OXFORD ENGLISH DICTIONARY (wersja skrcona). Warto pamita jednak,
e jednotomowe sowniki brytyjskie maj zazwyczaj tyle hase, co nasz najwikszy sownik,
SJPD.
Brytyjskie sowniki oglne tradycyjnie nie zawieraj elementw encyklopedycznych.
Prba wprowadzenia takiego sownika - zatytuowanego w charakterystyczny sposb
LONGMANS ENGLISH LAROUSSE - przez Longmana w latach szedziesitych zakoczya
si fiaskiem. Dopiero obecne sowniki, wzorujc si mniej lub bardziej jawnie na sownikach
amerykaskich, wprowadzaj elementy encyklopedyczne2. Jednak wzorcowy sownik brytyjski,

Szerzej o koncepcji sownika-prototypu patrz rozdz. II.4, tam te bliej omawiamy taki

sownik polski.
2

Ilson 1986 przedstawia powizania midzy sownikami brytjskimi a amerykaskimi.

- 20 -

CONCISE OXFORD DICTIONARY, nadal nie zawiera takich elementw, cho na jego bazie
wydano OXFORD ENCYCLOPEDIC DICTIONARY, ktry jest wanie encyklopedyczny.
We Francji natomiat istnieje bardzo wiele sownikw wielotomowych, wymiemy tu
tylko niektre z nich: GRAND LAROUSSE EN 5 VOLUMES (pi tomw), GRAND
LAROUSSE ENCYCLOPDIQUE EN DIX VOLUMES (dziesi tomw), GRAND
LAROUSSE DE LA LANGUE FRANAISE EN SEPT VOLUMES (siedem tomw), LE
GRAND ROBERT DE LA LANGUE FRANAISE (dziewi tomw), DICTIONNAIRE
ENCYCLOPDIQUE QUILLET (sze tomw), przy czym pomijamy nieskoczony, naukowy ogromny rozmiarami - TRSOR DE LA LANGUE FRANAISE. Jest to doprawdy
oszaamiajca rnorodno sownikw, natomiast mona si zastanawia, czy kupuj je tylko
biblioteki. Jednak wydaje si, e w kraju, w ktrym, jak komentuje Hausmann (1985: 37),
kawiarnia moe nosi nazw "Le Pass Simple", zapewne znajdzie si wielu ludzi, ktrzy kupi
sownik wielotomowy.
Francuskie sowniki jednotomowe - czsto skrty wydawnictw wielotomowych dostarczaj bardzo wiele jzykowej informacji, przede wszystkim o aspektach systemowych
sownictwa, takich jak synonimy, antonimy, itp. Taki jest np. LE PETIT ROBERT, okrelany
przez Hausmanna - zapewne z du doz prawdy - jako najlepszy sownik jednotomowy na
wiecie. Mona w nim znale nie tylko informacje tego samego rodzaju, co i w sownikach
jzyka angielskiego, ale i np. spisy wyrazw "analogicznych", czyli bliskoznacznych. W
leksykografii francuskiej znajdujemy take bardzo powszechny encyklopedyczny sownik
jednotomowy, a tym terminem okrela si (NOUVEAU) PETIT LAROUSSE ILLUSTR
(ukazujcy si od 1889), wychodzcy z uzupenieniami co roku. Wikszo wydawnictw zwraca
te du uwag na komponent encyklopedyczny - drugi tom LE PETIT ROBERT zawiera spisy
nazw wasnych - geograficznych, osobowych, itp.
Wrmy jednak do omwienia danych z tabeli, czyli do analizy ostatniej rubryki.
Widoczne rnice midzy strukturami leksykografii w tych krajach s niewtpliwie bardzo
- 21 -

interesujce. (Przez termin "struktura leksykografii" bdziemy rozumie wanie gwne typy
sownikw dostpne w jakim kraju.) Z danych tabeli wynika, e sownik jednojzyczny, czyli
oglnodefinicyjny, jest duo mniej popularny w Polsce ni gdzie indziej w Europie, natomiast
niewtpliwie jest bardzo duo sownikw naukowo-filologicznych, mona za mie due
wtpliwoci, czy s one poyteczne dla szerszego grona uytkownikw. Nietrudno zauway
te, e struktura leksykografii polskiej jest najbardziej podobna do struktury leksykografii
niemieckiej, potwierdzaj si wic wnioski autora z roku 1987 wyprowadzone z analizy
uywalnoci sownikw (Piotrowski 1987, patrz te rozdz. II.4).
Midzy leksykografi niemieck a polsk zachodz podobiestwa zarwno pozytywne obecno pewnych typw sownikw, jak i negatywne - brak jakich typw. Jeli chodzi o
podobiestwa pozytywne, to od razu rzuca si w oczy popularno i w Niemczech i w Polsce
sownika ortograficznego i wyrazw obcych. Brak natomiast dwch typw sownikw,
penicych najwyraniej wan rol we Francji i Wielkiej Brytanii: tezaurusa i sownika
pedagogiczny. Trzeba si wszake zastrzec, e nie chodzi tu o cakowity brak obu typw
sownikw, a raczej o ich nike funkcjonowanie w wiadomoci spoecznej. Jak zobaczymy w
dalszych rozdziaach, w Polsce istniej sowniki pedagogiczne, mamy te kopi najbardziej
wpywowego tezaurusa jzyka angielskiego. Take w Niemczech istnieje duga tradycja
wydawania tezaurusw, zapocztkowana w XIX wieku (szczegy mona znale w rozdz.
III.2). Istniej te dwa sowniki wspczenie dostpne, wzorowane na tezaurusie Rogeta:
Dornseiff (1970), Wehrle-Eggers (1967). Warto te doda, e w Niemczech na rynku jest ok.
pitnacie sownikw synonimicznych (Wiegand 1990, 1992). Natomiast rzeczywicie w
Niemczech nie ma w zasadzie sownika pedagogicznego (Hausmann 1985). Nasza analiza w
dalszych rozdziaach bdzie si te koncentrowaa na tej charakterystycznej strukturze
leksykografii polskiej, czyli na popularnoci sownika ortograficznego i wyrazw obcych (ktre
omawiamy szerzej w rozdziale II.4). Omwimy te szerzej oba typy sownikw nie

- 22 -

wystpujcych w Polsce, tzn. sownik pedagogiczny i tezaurus, w odrbnych rozdziaach (patrz

rozdz. III.2 i III.3).
Inna cecha, nie zasygnalizowana w tabelce, wskazuje na dalsze podobiestwa
leksykografii polskiej do niemieckiej. W obu wystpuje charakterystyczny typ sownika:
skrzyowanie sownika frazeologizmw (czyli niejednowyrazowych jednostek jzyka) z
kolokacjami (czyli najczstszych swobodnych pocze jednostek jzyka). Leksykografi polsk
reprezentuje tu nasz jedyny duy SOWNIK FRAZEOLOGICZNY JZYKA POLSKIEGO,
za niemieck dwa sowniki, NRD-owski (przejty obecnie przez Langenscheidta) WRTER
UND WENDUNGEN oraz zachodnioniemiecki DUDEN STILWRTERBUCH DER
DEUTSCHEN SPRACHE (Hausmann 1985). Obecno tego typu dziea w obu krajach
niemieckich wskazuje niewtpliwie na jego du popularno. Hausmann w przywoywanym
artykule okrela te sowniki ze spor doz uszczypliwoci jako "sowniki-hybrydy1", a taki
sownik to dla niego "une aberration" (Hausmann 1985: 33).
Z kolei wynikaoby z tabelki, e w leksykografii francuskiej i angielskiej nie wystpuje
ani sownik ortograficzny ani sownik wyrazw obcych. Znw nie jest to stwierdzenie cise,
poniewa oba typy wystpuj, jednak nie s one ani tak powszechne jak w Polsce ani te nie
peni analogicznych funkcji (szerzej na ten temat patrz rozdz. II.4). W ostatnich latach w
Wielkiej Brytanii w zasadzie wikszo wydawnictw opublikowaa sowniki ortograficzne
(spelling dictonaries), ciekawe wic, czy skutkiem tego przyzwyczajenia uytkownikw ulegn
jakiej zmianie, choby dziki temu, e sowniki ortograficzne s duo tasze od tradycyjnie
uywanych sownikw jednojzycznych.
W tabelce nie zosta ujty take pewien rodzaj sownika synonimw nie wystpujcy w
ogle w Polsce. W leksykografii polskiej mamy trzy synonimiczne sowniki wspczesne:
SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH, SZKOLNY SOWNIK: SYNONIMY oraz

"des dictionnaires hybrides qui allient abusivement le dictionnaire de locutions au

dictionnaire de collocations"
- 23 -

PRAKTYCZNY SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH, maj one jednak wspln

cech - przeznaczone s dla czytelnika niewyrobionego jzykowo, ktremu staraj si suy
pomoc. To stwierdzenie jest take prawdziwe w stosunku do ostatniego, najwikszego
sownika, zawierajcego ok. 11,400 hase, czyli ok. 60,000 wyrazw bliskoznacznych1. Dlatego
te zawieraj one tylko sownictwo czste, pomijajc wyrazy rzadkie. Nie ma natomiast duego
zbioru synonimw dla uytkownika wyrobionego, czy wrcz wyrafinowanego - czyli dla ludzi,
ktrzy posuguj si jzykiem zawodowo, czy te choby dla krzywkowiczw. Ten rodzaj
sownika synonimw nazywany jest w metaleksykografii niemieckiej kumulatywnym zbiorem
synonimw (kumulative Synonimie), a najwiksze zbiory synonimw angielskich zawieraj od
250 do 800 tysicy wyrazw bliskoznacznych2.
Rzecz interesujca: Hausmann twierdzi, e w omawianych leksykografiach europejskich
brak w ogle wspczesnego objaniajcego sownika synonimw (nie liczc sownikw
pedagogicznych), narodzonego we Francji w okresie Owiecenia, a takie sowniki wystpuj w
Stanach Zjednoczonych (Hausmann 1985). W pewnym stopniu polski SOWNIK WYRAZW
BLISKOZNACZNYCH reprezentuje typ wanie takiego sownika. Rozwj leksykografii
brytyjskiej zdaje si potwierdza opini Hausmanna o maej popularnoci synonimicznego
sownika objaniajcego: od czasu artykuu Hausmanna - 1985 - nie pojawi si aden sownik
tego rodzaju, co wicej, wyszy nowe zbiory kumulatywne synonimw. Warto tu wspomnie
najwiksze dzieo tego typu, amerykaski sownik THE SYNONYM FINDER (ok. 800,000
wyrazw bliskoznacznych), dostpny take w Wielkiej Brytanii, oraz THE OXFORD
THESAURUS.
Omwilimy w tym rozdziale podobiestwa i rnice typw sownikw wystpujcych
w trzech krajach Europy Zachodniej ze sownikami znanymi w Polsce. S to do szkicowe

Ma on poza tym powane braki metodologiczne, np. bardzo czsto wyraz rzadki jest nazw

hasa.
2

Patrz Hausmann 1985, 1990; Wiegand 1990, Wiegand 1992, take rozdz. III.2.
- 24 -

uwagi, ktre naley traktowa jako wstp do szerszego porwnania leksykografii naprawd
europejskiej, czyli sownikw wystpujcych w wikszoci krajw Europy, z polskimi dzieami
leksykograficznymi Aby dokona porwna na szersz skal niezbdna byaby wsppraca
znawcw rnych leksykografii, a jak na razie takiej wsppracy brak. Hartmann 1992 ubolewa
np. nad faktem, e jak dotychczas midzynarodowa wsppraca naukowa blokowana jest
skutecznie przez bariery jzykowe i przyzwyczajenia autorw: Anglicy cytuj Anglikw (i
czasami Francuzw), Francuzi cytuj Francuzw (i czasami Anglikw), itd.
Jednak nawet z naszego szkicowego porwnania wynika, e leksykografia polska ma
bardzo wiele wsplnego z leksykografi niemieck, co nie powinno budzi wiele zdziwienia,
poniewa Niemcy byy dla nas tradycyjnie gwnym rdem zapoycze kulturowych, a take
jzykowych. Ciekawe z tego punktu widzenia, czy daoby si wyrni podobne wpywy
leksykografii polskiej na sowniki ukraiskie, litewskie, biaoruskie, czy rosyjskie, jako e
Polska znw czsto bya kulturowym rdem zapoycze dla tych krajw. Znw jednak jest
to praca dla przyszej komparatystyki leksykograficznej1.

Stosunkowo dobrze opracowane zostay wpywy sownika Lindego na sowniki w innych

krajach, patrz np. Prace filologiczne tom XXX oraz nastpny rozdzia.
- 25 -

2. O sownikach jzyka polskiego encyklopedycznie

A. Zakres rozdziau

Niniejszy rozdzia nie jest wyczerpujcym opisem dwudziestowiecznych sownikw,

wydanych w Polsce1. Cakowicie pomija sowniki dwujzyczne oraz terminologiczne2. Omawia
si take w zasadzie leksykografi polsk do roku 1990, tzn. do upadku komunizmu w Polsce.
Nastpne dwa lata - 1990-1992 -charakteryzuj si du niezbornoci wydawnicz, powsta
w wyniku rozpadu dotychczasowych struktur wydawniczo-dystrybucyjnych, trudno wic
wysnuwa oglne wnioski. Okres ten musi jeszcze poczeka na swojego kronikarza.
W niniejszym rozdziale podejmuje si prb odtworzenia modeli opisu
leksykograficznego uywanych w sownikarstwie polskim. Dlatego w centrum uwagi znajduj
si due sowniki oglne jzyka polskiego oraz te sowniki o wszym zakresie, ktre s
najczciej uywane przez niespecjalistw. Podaje si take przykady sownikw, ktre mona
uwaa za nowatorskie w Europie, bd w krajach sowiaskich. Inne sowniki, nawet takie
ktre maj du warto naukow, s tylko wspomniane.
Oprcz sownikw wydanych w XX wieku omawia si take niektre sowniki
wczeniejsze, a przede wszystkim sownik stworzony przez Lindego. Wszelkie dyskusje nad
ksztatem sownikw polskich zazwyczaj odnosiy si do tego sownika i z natury rzeczy
konieczne byyby nawizania do niego.

Wiele mogem skorzysta z uwag profesorw Renaty Grzegorczykowej, Jadwigi Puzyniny

i Jerzego Bartmiskiego przy pisaniu tego rozdziau, jak te z dyskusji z profesorem Zygmuntem
Salonim. W adnej mierze nie odpowiadaj oni jednak za jego tre.
2

Najpeniejsz bibliografi sownikw polskich jest praca Grzegorczyka (1967). Nie istnieje

dokadna historia leksykografii polskiej, oglniejsze opisy s najczciej zdawkowe i z reguy

powtarzaj si w nich te same stwierdzenia, przejmowane najczciej od Doroszewskiego
(1954) bd Klemensiewicza (1972).
- 26 -

Sowniki, omawiane w niniejszym artykule, a nie pojawiajce si nigdzie indziej w

ksice, nie zostay odnotowane w bibliografii oglnej.

B. Sowniki dziewitnastowieczne

SOWNIK JZYKA POLSKIEGO (1807-1814) w szeciu tomach Samuela B. Lindego

(1771-1847) to pierwszy sownik jednojzyczny jzyka polskiego. Powsta on bardzo pno, gdy
porwnamy go z osigniciami innych krajw europejskich, w ktrych pierwsze sowniki
jednojzyczne wydawano w XVII i XVIII wieku. Na tle leksykografii europejskiej prezentuje
si jednak niezwykle interesujco, choby dlatego, e stworzy go Niemiec z pochodzenia, dla
ktrego polski nie by jzykiem rodzimym. Jest to poza tym take sownik jedno- i
wielojzyczny.
Znajduje si w nim ok. 60 000 hase, przy czym jako jedyny jednojzyczny sownik
jzyka polskiego zawiera on ok. 2,000 nazw wasnych (Walczak 1991; Lewaszkiewicz 1980;
Prace Filologiczne 1981). Obejmuje sownictwo od wieku XVI do pocztkw XIX. Hasa, cho
umieszczone w kolejnoci alfabetycznej, zgrupowane s w due akapity - gniazda, ktre
obejmuj hasa powizane etymologicznie. Etymologie Lindego s najczciej naiwne i, na tle
wczesnych pogldw, zacofane - hebrajski np. by dla niego jzykiem pierwotnym. Pojedyncze
haso zawiera, oprcz wyrazu hasowego, warianty ortograficzne tego wyrazu oraz, w kolejnych
znaczeniach, kwalifikatory gramatyczne (stosowane zgodnie z gramatyk acisk),
odpowiedniki z innych jzykw sowiaskich, polsk definicj, ekwiwalenty niemieckie. We
wszystkich znaczeniach znajduj si cytaty, do dokadnie zlokalizowane, zaczerpnite z dzie
400 pisarzy. Na kocu podane s derywaty sowotwrcze. Zarwno znaczenia jak i cytaty
porzdkowane s logicznie, od konkretnych do abstrakcyjnych i wyspecjalizowanych, np.
naukowych.

- 27 -

Sownictwo, jakie znalazo si w tym sowniku obejmuje trzysta lat, jednak pod
wzgldem metod porzdkowania materiau nie jest to sownik historyczny w cisym tego sowa
znaczeniu, bowiem na podstawie materiau zawartego w sowniku Lindego nie mona
odtworzy dziejw danej jednostki jzyka. Zadaniem za najbardziej znanych sownikw
historycznych na wiecie jest opis historii wyrazw. Mona natomiast zauway, e odczucie
historycznoci, zmiennoci w czasie, byo obce epokom przedromantycznym. Historyzm i
sownik historyczny to spadek okresu romantyzmu, a Linde i jego sownik nale koncepcyjnie
do Owiecenia.
Ogromny zbir przytaczanych ekwiwalentw z innych jzykw czyni ze sownika
Lindego take sownik wielojzyczny. Czsto nawet ekwiwalenty niemieckie wydaj si by w
nim waniejsze od polskich definicji - wystpuj hasa, w ktrych brak definicji, zawsze
natomiast znajduje si odpowiednik niemiecki. Jak si zdaje, Linde pragn przybliy
polszczyzn zachodnim narodom Europy, dajc im wielki sownik tumaczeniowy. Wielka jest
take liczba ekwiwalentw innosowiaskich (ok. 250 000). Co najciekawsze, w sowniku
znale mona hasa, niektre opatrzone gwiazdkami, ktre prawdopodobnie stworzy sam
Linde, w liczbie ok. 5 000 (Lewaszkiewicz 1980). To np. broniciel 'lyciel', nawaliciel
'napastnik', zamatorzao 'zatwardziao'. Zadaniem tych nowotworw byo, jak si zdaje,
uzupeni braki leksykalne jzyka polskiego, braki, ktre wystpuj przy porwnaniu z innymi
jzykami sowiaskimi. Celem Lindego byo zblienie w ten sposb polszczyzny do innych
jzykw sowiaskich. Wedug Lindego wrd jzykw sowiaskich polski jest najdojrzalszy,
std inne narody sowiaskie powinny uzna go za wsplny jzyk sowiaski, swego rodzaju
acin sowiaszczyzny. Tym panslawistycznym ideom Linde powici 50 lat ycia, ale pniej
propagowa jzyk rosyjski jako wsplny jzyk sowiaski.
Nie mniej interesujca jest dokumentacja w sowniku. W cytatach Linde najczciej
modernizowa pisowni i fleksj, poddawa je skrtom. Zmienia w nich te wyrazy tak, by cay

- 28 -

cytat nie zalea od szerszego kontekstu, by by atwiej zrozumiay (Nitsch 1948; Pepowski
1961).
Linde stworzy sownik nienormatywny, tzn. nie poddawa faktw jzykowych obrbce
poprawnociowej. Mia jednak cele dydaktyczne na uwadze - jego sownik mia by
zwierciadem polszczyzny, zbiorem sownictwa, z ktrego przysze pokolenia mogyby si
dowiedzie, jak wszechstronny i bogaty by jzyk polski. Linde i jego arystokratyczni
mecenasowie chcieli w ten sposb pooy podwaliny ocalenia jzyka narodowego, poniewa
po stracie pastwa lkano si, i wraz z pastwem zginie i jzyk polski.
Pocztkowo nawet byy gosy (ze strony Towarzystwa Przyjaci Nauk), e Linde
powinien stworzy sownik cile poprawnociowy, dajcy uytkownikowi jedynie wzorce
aprobowanego stylu i sownictwa - taki by przecie owieceniowy model opisu
leksykograficznego. Jednak po ukazaniu si pierwszego tomu zwyciya koncepcja Lindego:
sownika jako obrazu bogactwa sownictwa. Przemwia ona do przekonania nawet
apodyktycznym obrocom jzyka polskiego, takim np. jak Jan niadecki. Utrat niepodlegoci
mona tumaczy i mrzonki Lindego, by jzyk polski uczyni najwaniejszym jzykiem
sowiaszczyzny - bya to niejako rekompensata za niepewno co do przyszych jego losw.
Dla innych uczonych tego okresu, np. dla Kopczyskiego, jzyk polski by wrcz "najbliszy
naturze mowy ludzkiej" (Florczak 1978: 151).
Mimo swych brakw sownik Lindego zdoby olbrzymie uznanie. By to pierwszy
sownik porwnawczy jzykw sowiaskich i jeden z pierwszych w miar naukowych
sownikw jednego jzyka sowiaskiego. Wielki by te jego wpyw na inne sowniki polskie
i innych jzykw, przede wszystkim na czeskie, zwaszcza za na sownik Jungmanna, ktry
wprowadza nowe wyrazy czeskie na podstawie materiau Lindego. Tym samym sownik
Lindego przyczyni si do odrodzenia jzyka czeskiego (Prace Filologiczne, 1981;
Klemensiewicz 1972). Linde prawdopodobnie zainspirowa take synnych braci Grimm,
wsptwrcw naukowej leksykografii historycznej (Kirkness 1985).
- 29 -

Dzieo Lindego wyzyskiway jednak przede wszystkim pniejsze sowniki polskie.

Wida to ju w pierwszym podrcznym sowniku jzyka polskiego, jakim jest tzw. Sownik
wileski1 (1861, Wilno). Ten liczcy okoo 110 000 hase sownik poszed dalej, jeli idzie o
bogactwo zarejestrowanej leksyki, ukazanie jej zrnicowania stylistycznego dziki
rozbudowanym kwalifikatorom, a przede wszystkim notowaniu sownictwa regionalnego
(zwaszcza kresowego) i kolokwialnego.

C. Sowniki pierwszej poowy XX wieku

a. SOWNIK WARSZAWSKI
Najwikszym sownikiem, jaki zosta wydany w pierwszej poowie XX wieku w Polsce,
by SOWNIK JZYKA POLSKIEGO pod redakcj Jana Karowicza, Adama Kryskiego,
Wadysawa Niedwiedzkiego, czsto nazywany SOWNIKIEM WARSZAWSKIM. Prace nad
nim rozpoczto w 1889 roku, a finansowaa je Kasa im. Mianowskiego oraz prenumeratorzy.
Zeszyty I tomu zaczy wychodzi w 1898 roku, cay tom I ukaza si w 1900 roku, a tom
ostatni, VIII, wydrukowano w 1927 roku. Koncepcyjnie wic ten sownik naley jeszcze do XIX
wieku. Wspczesna leksykografia naukowa uksztatowaa si jednak wanie w XIX wieku i
w tym wieku narodzi si omawiany model opisu leksykograficznego w Polsce.
Inicjatorem sownika i twrc jego koncepcji by Jan Karowicz (1836-1903). W
leksykografii polskiej zapisa si on take jako twrca Sownika gwar polskich (patrz 5.4) oraz
nieukoczonego wielkiego Sownika wyrazw obcego ... pochodzenia w jzyku polskim
(1894-1905). Karowicz, po studiach w Niemczech, Francji i Rosji, orientowa si wietnie w
tendencjach wczesnej leksykografii. Zna romantyczne idee wielkiego sownika historycznego,

Autorstwa Aleksandra Zdanowicza, Michaa Bohusza-Szyszki, Januarego Filipowicza,

Waleriana Tomaszewicza, Floriana Czepliskiego i Wincentego Korotyskiego, z udziaem

Bronisawa Trentowskiego, szczegy patrz Walczak 1991.
- 30 -

tzw. sownika narodowego, wysunite przez Passowa w 1812 roku, a urzeczywistnione przez
braci Grimm w Niemczech, Murraya w Anglii (OED), czy Littrgo we Francji w sownikach pod
ich redakcj.
Ju w 1876 roku Karowicz planowa wydanie wielkiego sownika jzyka polskiego,
ktry by mg odpowiada zakresem i jakoci owym sownikom (Karowicz 1876). Taki
sownik miaby obejmowa wszystkie zawiadczone polskie wyrazy wraz z wariantami. Dla
kadego wyrazu podana byaby jego wyczerpujca historia poprzez dokadnie zlokalizowane
cytaty, umieszczone w porzdku chronologicznym. Postulujc, by taki sownik zawiera lune
zwizki frazeologiczne i dokadny opis gramatyczny, zwaszcza skadniowy, Karowicz
wyprzedza swoj epok. Wielkie sowniki historyczne s bowiem zasadniczo zbiorami
izolowanych wyrazw. Taki wielki sownik jzyka polskiego, przeznaczony dla specjalistw,
a pozbawiony jakichkolwiek akcentw wartociujcych, normatywnych, posuyby do
opracowania mniejszego sownika, wartociujcego zebrany materia, a przeznaczonego dla
szerokiego ogu. Na podstawie wikszoci wielkich sownikw historycznych w Europie
Zachodniej faktycznie opracowano podrczne, normatywne wydawnictwa.
Niestety, z powodu braku funduszy i odpowiedniej liczby wyksztaconego personelu,
SOWNIK WARSZAWSKI nie sta si owym planowanym wielkim sownikiem. Jest on
rozwizaniem kompromisowym. Cho w SOWNIKU WARSZAWSKIM nie ma adnej
przedmowy wprowadzajcej uytkownika w zamierzenia autorw i ich metody - co jest do
zaskakujce - taki opis zamierze istnieje w zeszycie prbnym (Karowicz i in. 1895). Autorzy
wyranie w nim stwierdzaj, e sownik jest dzieem "redniej objtoci", w ktrym postanowili
"zgromadzi cao zasobu mowy naszej", czynic go jednoczenie uytecznym dla
praktycznego posugiwania si jzykiem polskim.
Do tej pory SOWNIK WARSZAWSKI jest najwikszym sownikiem jzyka polskiego.
Zawiera prawdopodobnie ok. 280,000 hase (dokadnych danych brak). Dla porwnania,
najwikszy sownik jzyka czeskiego (Prrun slovnk jazyka eskho, 1935-1957) ma ok.
- 31 -

250,000 hase, a najwiksze sowniki jzyka angielskiego maj ich ponad 450,000 (OXFORD
ENGLISH DICTIONARY, WIII, patrz rozdz. III.1). SOWNIK WARSZAWSKI obejmuje
sownictwo od polszczyzny redniowiecznej (w wyborze) do XIX wieku, wszystkich warstw
spoecznych i wszystkich odmian stylistycznych. Std znajdziemy w nim np. gwar zodziejsk
czy te wyraenia obsceniczne. Notowane s w nim warianty wyrazw (ortograficzne i
fleksyjne), przy czym dyskretnie podaje si wskazwki poprawnociowe, w formie ostrzee
dla uytkownika przed posugiwaniem si danym wyrazem czy te jego form. Trzeba
podkreli jednak, e sownik zawiera take formy uznawane za niegramatyczne.
Jak u Lindego, struktura hasa oparta jest nie na historycznym rozwoju znaczenia
wyrazu, lecz na logicznych powizaniach midzy znaczeniami, ktre ukadane s od
konkretnego do abstrakcyjnych i od najczstszego do rzadszych, czyli do tych, ktrych uywa
si w ograniczonych kontekstach. Stosunkowo niewiele uwagi powicono etymologii i
zagadnieniom gramatycznym. Cytaty ilustrujce znaczenia nie maj dokadnej lokalizacji,
oznaczone s jedynie nazwiskiem autora. Ze wzgldw praktycznych znacze najczciej nie
definiuje si, ale opisuje przy pomocy cigw synonimw. Jest to sposb bardzo
rozpowszechniony w praktyce leksykograficznej. Zazwyczaj te cakowicie wystarcza
rodzimemu uytkownikowi, ktremu sownik ma pomc przy rozumieniu tekstw. Sposb ten
ma rwnie t zalet, e synonimy mog by uyte przy tworzeniu nowych tekstw. "Uatwienie
urozmaicenia stylu" - taki cel przywieca autorom SOWNIKA WARSZAWSKIEGO. Temu
samemu celowi su take odsyacze do innych hase bliskoznacznych oraz hasa obejmujce
cae grupy synonimiczne. Wszystkie te cechy odnajdujemy w sownikach innych jzykw
przeznaczonych do uytku praktycznego, np. w sownikach jzyka angielskiego amerykaskiego
wydawnictwa Merriam-Webster (Webster's New International Dictionary of the English
Language, 1909).
Jakociowo jest SOWNIK WARSZAWSKI dzieem nie dorwnujcym niestety
wielkim sownikom innych jzykw. Dane czerpano z rnych rde, czsto ich nie
- 32 -

sprawdzajc. Zbytnio np. polegano na materiale Lindego, czsto zdarzaj si wic niecisoci.
Przed drug wojn wiatow krytycy, aprobujc zadania sownika, wytykali autorom brak
kompletnoci w zebranym sownictwie1. Po drugiej wojnie natomiast krytykowano same
zaoenia tego sownika (patrz punkt 6.), tzn. zasadniczy nienormatywizm i wszechogarniajcy
charakter sownika. Zwracano take susznie uwag na to, e w pniejszych tomach sownika
znajduje si wiele hase utworzonych w sposb sztuczny2.
Na tle kultury polskiej SOWNIK WARSZAWSKI mona okreli jako dzieo
pozytywistyczne, w dwu znaczeniach tego terminu. W znaczeniu wszym pozytywizm odnosi
si do okresu tzw. pozytywizmu warszawskiego (1863-1890), do ktrego SOWNIK
WARSZAWSKI nalea koncepcyjnie. Pozytywizm by ruchem nastawionym na pogbienie
wiedzy i na jej popularyzowanie. W okresach wczeniejszych, klasycystycznym i
romantycznym, podjto prac nad tymi czynnikami, tymi instytucjami, ktre miay przyczyni
si do zacienienia wizi narodowych, lub do powstania tych wizi. Takimi wanymi
czynnikami bya literatura czy jzyk. Metaforycznie mwic, "prawem zasadniczym
romantyzmu polskiego jest ocalenie narodu, ktremu nic prcz sowa nie pozostao, w sowie
i przez sowo" (St. Brzozowski 1979: 24).
W pozytywizmie nastpio opisanie owych instytucji bytu narodowego. Nastpia, mona
powiedzie, faza opisu Polski w sowie istniejcej. Niezwykle wan rol odgryway tu
wydawnictwa encyklopedyczne, z ktrych wiele jest do dzi encyklopediami najwikszymi
objtociowo, o nie przemijajcej wartoci, np. Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana
(t. 1-55, 1980-1914), czy Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw
sowiaskich (t. 1-16, 1889-1914). Cel tych wydawnictw by dydaktyczny. Na tym tle trzeba
widzie SOWNIK WARSZAWSKI - i on by sownikiem o celach dydaktycznych. Jak
wczeniejszy sownik Lindego, SOWNIK WARSZAWSKI mia za zadanie ukaza cae
1

Patrz np. ycie i twrczo Jana Karowicza, zwaszcza rozdziay Kryskiego i Brcknera.

Na tomach V-VIII najwiksze pitno wywara osobowo Niedwiedzkiego.

- 33 -

bogactwo jzyka polskiego oraz suy jednoczenie do rozszerzania zasobu sownikowego

swych uytkownikw.
W szerszym znaczeniu wyrazu pozytywizm uywa si jako terminu filozoficznego.
SOWNIK WARSZAWSKI by pozytywistyczny w tym sensie, e kad nacisk na takie cechy
opisu naukowego, jak kompletno zbioru faktw naukowych i (umiarkowany)
nienormatywizm. Z tego punktu widzenia wszystkie wielkie sowniki jednojzyczne s
pozytywistyczne.

b. Inne sowniki oglne

Do okresu II wojny wiatowej ukazay si take inne sowniki. Sowniki wydawane przez
Arcta w tym okresie niewiele wniosy elementw oryginalnych, z wyjtkiem uycia ilustracji
obrazkowych do wyjaniania znaczenia rzeczownikw w Sowniku ilustrowanym jzyka
polskiego (t. I-III, Warszawa 1916, 1925, 1929). Skrtami tego sownika byy May sownik
jzyka polskiego (Warszawa 1935) i Podrczny sownik jzyka polskiego (Warszawa 1939,
1957). Byy one w duej mierze oparte na materiale Sownika warszawskiego, a objy
sownictwo wspczesne, standardowe. Zawieraj duo frazeologii, cho autorzy nie mieli jasnej
koncepcji co do zada sownika, std due rozbienoci w opisie materiau w poszczeglnych
artykuach hasowych (Gruszczyski 1989).
Konkurencyjne wobec Arcta wydawnictwo Trzaski, Everta i Michalskiego zaczo
wydawa w 1938 roku Sownik jzyka polskiego pod red. T. Lehra-Spawiskiego. Jego
opracowywanie rozpoczto w 1935 roku, w 1939 doszed do hasa normalny (t. II). Cho po
wojnie mona go byo dokoczy - zachoway si bowiem jego materiay - koncepcje
Doroszewskiego, przygotowujcego nowy sownik, okazay si tak atrakcyjne dla pastwowych
mecenasw, e sownik Lehra-Spawiskiego zosta skazany na zapomnienie (Zarba 1988). A
szkoda, bo zapowiada si na dzieo znakomite. Wikszy od sownikw Arcta i metodologicznie
znacznie dojrzalszy, zawiera take zasadniczo sownictwo standardowe. Sownik ten wyranie
- 34 -

jednoczy wszystkie najlepsze cechy leksykografii polskiej (opisane niej, w punkcie c.e.).
Istotnym novum byo notowanie przynalenoci do czci mowy kadego hasa. Wojny
natomiast nie przetrway materiay do suplementu SOWNIKA WARSZAWSKIEGO, do
ktrego zgromadzono ju 60 000 hase.

c. Sowniki ortograficzne i wyrazw obcych

W okresie do 1945 roku bujnie rozwijay si sowniki ortograficzne i sowniki wyrazw
obcych. Przede wszystkim warto odnotowa najobszerniejszy do lat siedemdziesitych, liczcy
60 000 hase, sownik M. Arcta (wyd. 3, Warszawa 1927). W 1936 roku we Lwowie ukazao
si pierwsze wydanie ZASAD PISOWNI POLSKIEJ I INTERPUNKCJI ZE SOWNIKIEM
ORTOGRAFICZNYM Jodowskiego i Witolda Taszyckiego1.
Wrd sownikw wyrazw obcych niewtpliwym bestsellerem byo opracowanie Arcta
- SOWNIK WYRAZW OBCYCH M. ARCTA - ktre doczekao si wielu wznowie2. Na
jego podstawie opracowano liczne mniejsze sowniki. Znw Trzaska, Evert i Michalski wydali
konkurencyjne opracowanie: ENCYKLOPEDYCZNY SOWNIK WYRAZW OBCYCH
(Warszawa 1939), jak dotd najobszerniejszy.
Rozpowszechnienie tych dwch rodzajw sownikw to niewtpliwie cecha
wyrniajca leksykografi polsk. S one tak atrakcyjne dla uytkownikw, poniewa
zaspokajaj najbardziej istotne ich potrzeby, dotyczce formy graficznej wyrazu i znaczenia
wyrazw rzadkich (patrz rozdz. II.4). Ich tytuy s do mylce, poniewa sowniki ortograficzne
s czsto traktowane jako sowniki gramatyczne, podajce take formy fleksyjne wyrazw, a

Innymi autorami sownikw ortograficznych byli m.in. W. Kokowski (Warszawa 1903),

M. Galle (Warszawa 1907), A. Passendorfer (Warszawa 1911), J. o (Lww 1920), K. Nitsch

(Lww 1936), redaktorzy Trzaski, Everta i Michalskiego (Warszawa 1936).
2

Wyd. 1, Warszawa 1893, 10 000 hase; wyd. 17, Warszawa 1939, 33 000 hase,

przedrukowane w 1947 i 1950.

- 35 -

sowniki wyrazw obcych nie zawieraj wszystkich wyrazw obcych, jedynie zapoyczenia
niezasymilowane, albo nowsze, takie, ktre mog by niezrozumiae dla rodzimego
uytkownika. S one w zasadzie kontynuacj renesansowych sownikw wyrazw trudnych. W
leksykografii niemieckiej te dwa sowniki s poczone w jeden, ktry te ma mylcy tytu
DUDEN RECHTSCHREIBUNG (Lipsk 1880)1. Jest do prawdopodobne, e w sownik
niemiecki wywar wpyw na leksykografi polsk, poprzez np. A. Jerzykowskiego Sownik
ortograficzny z dodatkiem niepolskich wyrazw i wyrae (Pozna 1887).

d. Sowniki specjalistyczne
W tym okresie powstay take trzy sowniki, do nowatorskie na tle leksykografii
sowiaskich. Pierwszym z nich jest Sownik etymologiczny jzyka polskiego A. Brcknera
(Krakw 1927, czsto przedrukowywany). Jak dotd to jedyny kompletny sownik
etymologiczny jzyka polskiego. Jego autor by czsto krytykowany za nadmierny
indywidualizm w opisie pochodzenia wyrazw.
Drugim sownikiem jest Zawiliskiego DOBR WYRAZW (1926, szczegy patrz
rozdz. III.2), pierwszy i jedyny wikszy polski sownik grupujcy wyrazy polskie w sposb
onomazjologiczny. W innych krajach sowiaskich dopiero w ostatnich latach przystpiono do
wydawania sownikw tego rodzaju. Jak i sownik Zawiliskiego, s one w wikszoci
wzorowane na synnym tezaurusie Anglika P. M. Roget (ROGET'S THESAURUS, 1852).
Wspomniany ju Sownik gwar polskich (t. I-VI, Warszawa 1900-11), uoony przez J.
Karowicza by pierwszym na Sowiaszczynie odrbnym sownikiem gwar, ktre
niejednokrotnie ujmowano w sownikach oglnych (w Rosji np. w sowniku Dala). Wytykano
mu wiele brakw: niejednolit reprezentacj gwar, due dowolnoci w zapisie fonetycznym i
graficznym, chaotyczny ukad, wadliwe wskazywanie rde.

Do dzisiaj dziewitnacie wyda w dwch mutacjach, wschodnio-i zachodnioniemieckiej.

- 36 -

e. Opis modelu tego okresu

W leksykografii polskiej omawianego okresu wida konsekwentny rozwj pewnego
modelu opisu leksykograficznego. W ramach tego modelu due sowniki byy w zasadzie
nienormatywne, umieszczano w nich zawiadczone wyrazy czy formy nieakceptowane ze
wzgldw obyczajowych czy te gramatycznych. Ewentualne zastrzeenia podawano przy
pomocy wartociujcych kwalifikatorw. Std kolokwializmy, obscena, dialektyzymy i
regionalizmy mona byo bez trudu znale w sownikach oglnych. Wyrniao je to na tle
leksykografii europejskiej, poniewa nawet wielkie sowniki historyczne, np. OED, nie
zawieray tego rodzaju sownictwa. Obscena czy wyrazy slangowe opisywane byy w
specjalnych, niskonakadowych sownikach, ktre z kolei czsto nie podaway nawet penej
formy graficznej danego wyrazu. W odrnieniu od innych sownikw europejskich, w
sownikarstwie polskim opis leksykograficzny by zasadniczo ahistoryczny, wzgldy
chronologiczne nie odgryway duej roli w ukadzie struktury hasa. Definicje zazwyczaj nie
byy encyklopedyczne.
Najwikszym novum leksykografii polskiej byo to, e starano si pokaza relacje
systemowe w sownictwie na podstawie etymologii i znaczenia. Relacje systemowe zaczto
uwzgldnia w leksykografii francuskiej w latach 50-tych w "analogicznych" sownikach
Roberta. Korzystnie wyrniaa si leksykografia polska take podawaniem zwizkw
frazeologicznych lunoczliwych. Na szersz skal ten aspekt sownictwa zaczto ujmowa
dopiero w latach najnowszych. Jak na wczesne czasy te zaoenia metodologiczne wybiegay
bardzo w przd. Niestety, jako prac nie bya zadowalajca, zwaszcza w zakresie
dokumentacji.
W Europie zasady metodologiczne sownikw polskich byy najbardziej podobne do
zaoe bardzo interesujcego Slovarja russkogo jazyka (rozpocztego w 1891), pod redakcj
najpierw J. K. Grota a pniej A. A. achmatova, ktry wanie wprowadzi zasad
- 37 -

nienormatywnoci do leksykografii rosyjskiej, pniej na dugo zarzucon. Pracowali nad tym

sownikiem najwybitniejsi jzykoznawcy rosyjscy, np. erba1. Przy literze O, w roku 1937,
prace przerwano ze wzgldw ideologicznych.

D. Sowniki drugiej poowy XX wieku

Po

wojnie

znw

odya

idea

wydania

suplementu

do

SOWNIKA

WARSZAWSKIEGO, szybko jednak zarzucono j i postanowiono wyda nowy sownik

wspczesnego jzyka polskiego 2. Redakcj powierzono Witoldowi Doroszewskiemu
(1889-1976). Po przedstawieniu przez niego SOWNIKA WSPCZESNEGO JZYKA
POLSKIEGO (Zeszyt dyskusyjny) w 1951 roku wybucha zacita dyskusja na temat zakresu
sownika i metod opisu, jakie miano zastosowa. Koncepcje Doroszewskiego poddano ostrej,
czsto niesusznej, krytyce3.
Doroszewski, bronic swych koncepcji i precyzujcc ich wykad, przedstawi teori
leksykografii oglnej na tle historii leksykografii polskiej (Doroszewski 1954). Pogldy
Doroszewskiego na temat zada leksykografii, jego interpretacja dziejw leksykografii polskiej,
a przede wszystkim urzeczywistnienie jego idei w praktyce, wywary ogromny wpyw na ksztat

Co ciekawe, w wikszoci uczniowie Polaka Jana Boudouina de Courtenay, ktry w

dziejach leksykografii rosyjskiej odznaczy si redagowaniem trzeciego wydania sownika Dala,

do ktrego wczy wyrazy kolokwialne i wulgarne, co spotkao si z dezaprobat.
2

Istniay zapewne powody ideologiczne, a decyzja wydania sownika podjta zostaa chyba

na najwyszych szczeblach PZPR. Urbaczyk wspomina, e jeszcze przed powstaniem

oficjalnego komitetu redakcyjnego odbya si dyskusja nad przyszym sownikiem w nielicznym
gronie jzykoznawcw, w ktrej uczestniczy kierownik wydziau KC PZPR, profesor Stefan
kiewski (zapewne jako przewodniczcy), a na dyskusj t wpyw mia artyku Stalina
(Urbanczyk 1988: 14).
3

Klemensiewicz 1952 rzeczowo omawia t dyskusj.

- 38 -

powojennych oglnych sownikw polskich i w zasadzie obowizuj do dnia dzisiejszego.

Model powojenny mona nazwa modelem Doroszewskiego.
Jeli chodzi o histori leksykografii, Doroszewski podkrela warto sownika Lindego,
pomniejsza znaczenie SOWNIKA WARSZAWSKIEGO, a potraktowa marginesowo np.
Sownik wileski. Nie sposb byo si ustrzec przed jednostronnoci interpretacji. Przy
przedstawieniu sownika Lindego pominite zostay jego powane wady, ukazane np. wczeniej
przez K. Nitscha (1948), SOWNIK WARSZAWSKI zosta scharakteryzowany faszywie, a
jego wady znacznie uwypuklono. Projektowany sownik mia programowo nawizywa do
sownika Lindego, nie za do SOWNIKA WARSZAWSKIEGO. (Poniej ukazano zaleno
powstaego sownika od SOWNIKA WARSZAWSKIEGO.) Od tego czasu SOWNIK
WARSZAWSKI jest traktowany w Polsce jako modelowy przykad zej roboty
leksykograficznej.

a. SOWNIK JZYKA POLSKIEGO pod red. W Doroszewskiego

Sownik, ktry po owych dyskusjach zacz si ukazywa w 1958 roku pod tytuem
Sownik jzyka polskiego (SJPD), ma dziesi tomw i jeden tom suplementu. Publikacj
zakoczono w 1969 roku. Prace przygotowawcze prowadzono od 1950 roku, w ich toku zebrano
ok. 6,500,000 fiszek z przytoczeniami z 3,200 publikacji. Uzyskano z nich ok. 125,000 hase
sownikowych. Ramy czasowe obejmoway okres od drugiej poowy wieku XVIII-go do lat
szedziesitych wieku XX-go, przy czym sownictwo pocztku tego okresu opisywane byo
bardzo wybirczo. Trzeba podkreli, e dziki bardzo wydajnej pracy zespou SJPD
opracowano niezwykle szybko - czas opracowywania wielkich sownikw mierzony jest
stuleciami.
Pod pewnymi wzgldami SJPD jest pierwszym nowoczesnym sownikiem
wspczesnego jzyka polskiego; pierwszymi w ogle nowoczesnymi sownikami polskimi byy
Sownik staropolski (t. I 1953 rok) i Sownik redniowiecznej aciny polskiej (t. I 1953 r.).
- 39 -

Nowoczesny jest w SJPD zapis dokumentacyjny, ktry jest precyzyjny i wiarygodny, jednak
jego najpowaniejszym brakiem jest opieranie si na dowolnych (nie pierwszych) wydaniach
rde. W porwnaniu z wczeniejszymi sownikami polskimi SJPD ma take przejrzysty ukad
hasa. Zupenym novum bya informacja gramatyczna, opracowana przez Jana Tokarskiego1. Po
raz pierwszy sownik polski podawa informacj, ktra miaa suy do utworzenia wszystkich
form fleksyjnych wyrazw odmiennych. Pierwszy tom SJPD zawiera tablice z kocwkami
fleksyjnymi i kade haso ma przypisany symbol odnoszcy si do tej tablicy. Nie jest ten zapis
w peni zadowalajcy2. Take tzw. wyrazy funkcyjne zostay opisane znacznie bardziej
wyczerpujco i dokadnie ni w poprzednich sownikach.
Pozostae elementy sownika, tj. zasb sownictwa i sposb jego opisu, mog budzi
wiele zastrzee. Wspomniany wyej czeski sownik opiera si na 9 milionach fiszek (240,000
hase). Sownik oksfordzki, OED, (450,000 hase) opracowany by na podstawie 5-ciu milionw
fiszek. Liczba hase, jakie uzyskano w SJPD z fiszek, nasuwa przypuszczenie, e materia
poddano bardzo ostrej selekcji. To samo przypuszczenie nasuwa si przy porwnaniu
procentowej zawartoci nowego sownictwa w SJPD (tzn. sownictwa nie notowanego we
wczeniejszych sownikach) i w innych sownikach. W SJPD takiego sownictwa jest ok. 7%3,
gdy w trzecim wydaniu wyej wymienionego sownika Webstera, obejmujcego okres od lat
trzydziestych do pocztku lat szedziesitych, tj. od drugiego wydania, nowego sownictwa jest
22% (szacowane przez Barnharta 1978).
Zasady tej selekcji mona zrozumie na tle pogldw leksykograficznych
Doroszewskiego. Wedug Doroszewskiego naczelnym zadaniem leksykografii jest ulepszenie
stosunkw midzy ludmi, dziki waciwej interpretacji rzeczy, do ktrych odnosz si wyrazy
(szerzej o jego teorii patrz rozdz. II.3). Rejestracja i opis wyrazw i zwizkw wyrazowych jest
1

Pniejszego redaktora SOWNIKA WYRAZW OBCYCH PWN.

Szczegy mona znale w pracach Gruszczyskiego (1989) i Bienia (1991).

Obliczone wedug danych z prac: Smkowa 1976; Smkowa, Tekiel 1977.

- 40 -

podporzdkowana temu celowi zasadniczemu. Owa interpretacja rzeczy w sowniku musi by

zgodna z naukowym pogldem na wiat i z potrzebami ycia spoecznego. Interpretujc te
zaoenia na tle caoci teorii Doroszewskiego, mona powiedzie, e wida tu trzy zasadnicze
elementy podejcia do opisu sownikowego. Sowniki maj powodowa zmian nastawie,
pogldw, uytkownikw sownikw. Maj wic mie charakter perswazyjny. Naukowy opis
cech rzeczy, podawany jako opis znaczenia wyrazu, nazwa mona opisem typu
scjentystycznego. I wreszcie umieszczanie w sowniku wyrazw i wyrae uznawanych za
zgodne z wymogami poprawnego stylu mona okreli jako normatywizm. Celem sownika jest
da uytkownikowi waciwe sownictwo, poprawnie opisane. W sowniku mona pomin to,
co stoi w sprzecznoci z poprawnoci jzykow.
Wedug teorii Doroszewskiego najwaciwszym opisem znaczenia jest definicja
realnoznaczeniowa, ktra jest w zasadzie nie opisem znaczenia wyrazu, a opisem wiata
zewntrznego. Miar prawomocnoci sdw o wiecie bya dla Doroszewskiego nauka,
naukowe za opisy, wczane do definicji, miay informowa uytkownika o osigniciach
nauki. Definicje takie sabo jednak wizay si z cytatami, byy enigmatyczne i oglnikowe, a
wybr naukowych danych uytych przy budowie definicji by czysto arbitralny.
Doroszewski podkrela, e najwaniejszym zaoeniem jego teorii jest normatywno.
Zgodnie z tym zaoeniem, leksykograf dokonuje wyboru sownictwa, jakie ma si znale w
sowniku. Doroszewski sta na stanowisku, e wybiera naley tylko te wyrazy, ktre bd
uywane w przyszoci, a wybr zaley od spoecznej wanoci wyrazw. Std SJPD pomija
np. bardzo wiele wyrazw potocznych, jako efemerycznych, i nie wcza wikszoci
wulgaryzmw, jako niepodanych. Nie znajdziemy w SJPD np. tak obecnie
rozprzestrzenionego wyrazu fart, cho mona go odnale w SOWNIKU WARSZAWSKIM.
Wystpuje take w utworach, wykorzystanych jako rda do SJPD, np. w "Zym" L. Tyrmanda
(1955/56). W tej powieci znajdziemy te inne potoczne wyraenia pominite w SJPD. Haso

- 41 -

za chatura znalazo si dopiero w suplemencie, poniewa zdawao si autorom, e, mimo duej

popularnoci, wyraz ten szybko zaginie.
Sownictwo, zawarte w SJPD, mona okreli jako sownictwo odmiany pisanej, przede
wszystkim oddajce mow Warszawy (np. dua liczba derywatw z przyrostkiem -ak, szoferak,
inteligenciak, etc.), o duym nasyceniu biurokratyzmami (np. kosztorysant, kosztorysiarz,
kosztorysowiec). le natomiast opisane jest w SJPD sownictwo odnoszce si do ycia
religijnego1.
Z drugiej strony jednak uderza fakt, jak wiele hase w SJPD nie ma nic wsplnego z
teori, a jak wiele zawdziczaj one SOWNIKOWI WARSZAWSKIEMU. Przede wszystkim
wikszo znacze i hase nie powiadczonych cytatami przejtych jest z tego sownika.
Rwnie wiele definicji nie spenia postulatu Doroszewskiego, by znaczenie opisywa przy
pomocy tzw. definicji realnoznaczeniowej. Znaczenie opisywane jest przez cigi synonimw,
ktre s w wikszoci zaczerpnite ze SOWNIKA WARSZAWSKIEGO, np.:

fanfaron:

SJPD 'pyszaek, samochwa, zarozumialec'

SOWNIK WARSZAWSKI '1. junak, pyszaek, zarozumialec,
samochwa, bufon'

To samo odnosi si do definicji niesynonimicznych:

fasz
SJPD '3. dwik niewaciwy; za wysokie albo za niskie brzmienie tonu'
SOWNIK WARSZAWSKI '5. dwik mylny pomykowy a. nieczysty, za
wysokie albo za nizkie [sic] brzmienie tonu'

Wiele przykadw mona znale w ksice Wawrzyczyka (1989). Wreszcie czsto

struktura hasa, tzn. liczba i porzdek znacze, jest w SJPD przejta z wczeniejszego sownika2.

Inne braki SJPD, np. w zakresie wyrazw rzadkich, omawiamy w rozdziale III.1.
2

Niewykluczone, e ogromne tempo opracowywania sownika sprawio, e sigano po

gotowe ju opracowania materiau leksykalnego. Z drugiej strony na pewno ten sam czynnik by
- 42 -

Sownik Doroszewskiego, swymi ideami tak rnicy si od wczeniejszych sownikw

polskich, wyrasta z pewnych wtkw dyskusji nad jzykiem polskim, a cilej nad jego
poprawnoci. "Wydoskonalenie narodowego jzyka wiele pomaga do powszechnego
owiecenia" - to motto SJPD. Jest to cytat z Jana niadeckiego, dogmatycznego obrocy
polszczyzny okresu klasycyzmu. Faktycznie, ideay przywiecajce Doroszewskiemu
nawizyway do pogldw owieceniowych, jak to czsto Doroszewski sam twierdzi. Mona
by powiedzie, e Doroszewski stara si zrealizowa koncepcj odrzucon przez Lindego - ide
wielkiego sownika czysto poprawnociowego. W SJPD mona spotka nawet jawne wskazwki
normatywne, jak np. w poniszym hale, do osobliwie wygldajce w wielkim sowniku:

za

3. [Wystpuje po pierwszym wyrazie lub czonie zdania.

Rozpoczynanie drugiego (dalszego) zdania w zdaniu zoonym od
wyrazu za jest niepoprawne]: ...

W okresie do 1945 roku tendencje poprawnociowe byy bardzo silne, take w okresie
midzywojennym, gdy trzeba byo scali jzykowo - pod wzgldem ortografii - tereny
wszystkich trzech byych zaborw. Doroszewski przej t sched, a SJPD jest ukoronowaniem
wszystkich tych wtkw. Naczelna zasada poprawnociowa i naczelna zasada modelu
Doroszewskiego to, jak si zdaje, ograniczenie zrnicowania jzyka, ograniczenie jego
wariancji. Celem tego ograniczenia jest, wedug Doroszewskiego, zwikszenie nonoci
komunikatywnej jzyka. W Polsce to twierdzenie przyjmuje si za pewnik, gdy przykad krajw

przyczyn brakw SJPD; z niektrymi z nich zapoznamy si w rozdz. III.1. Zupenie

zdumiewajce jest np., e SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH notuje znaczenia,
ktrych brak w SJPD (patrz Wawrzyczyk 1989), a redaktorem naczelnym SOWNIKA
WYRAZW BLISKOZNACZNYCH by Stanisaw Skorupka, zastpca redaktora naczelnego
SJPD.
- 43 -

o duej wariancji, nawet ortograficznej, np. anglojzycznych, nie wskazuje wcale, by nono
informacyjna jzyka bya zmniejszona przez istnienie wielu wariantw.
Rozpatrujc zasady Doroszewskiego w szerszej perspektywie, mona powiza je z
kulturowymi, filozoficznymi ideami, a mianowicie odnie je do wtkw obecnych w tzw.
logicznym empiryzmie (neopozytywizmie). W Polsce do koncepcji neopozytywizmu do
podobne byy idee szkoy lwowsko-warszawskiej (Woleski 1985: 296-305), a w przypadku
pogldw Doroszewskiego szczeglnie teorie Kotarbiskiego 1. Scjentyzm jako miernik
jakichkolwiek sdw o rzeczywistoci, racjonalizm, wiara w uzdrawiajc moc rozumowania
logicznego to cechy typowe dla tego wiatopogldu. To take przekonanie, e jzyk naturalny
mona uczyni znacznie bardziej logicznym i jednoznacznym narzdziem komunikowania si.
Wreszcie, zwaszcza w Polsce, charakterystyczny by dla ludzi tej formacji silny
antyklerykalizm.
Wprawdzie pogldw Doroszewskiego, a i ideologii samego sownika, nie mona
mechanicznie wiza z polityk pastwa komunistycznego, to jednak znakomicie mogy one tej
polityce suy. Tak dzieje si w ogle z programem poprawnociowym, jak pisa np. Miodek:

"Granica midzy naciskiem spoeczno-politycznym i jzykowym - wskutek

podobiestwa rodkw i ostatecznych efektw - jest prawie zatarta. I dlatego w
obecnej sytuacji postp normalizacji sprzyja rozwojowi cech nowomowy,
wzmaga niewol jzykow."
(Miodek 1983: 79).

Nie mona te zapomina, jak ogromny wpyw na sownik miaa instytucja

odpowiedzialna za wszelk publiczn dziaalno sown - cenzura, ktra szczeglnie czujnie
pilnowaa czystoci ideologicznej sownika, ktry, jak sdzono, moe wywrze wielki wpyw

Koakowski zauwaa, e zwolennicy komunizmu w Polsce - widzc w nim kontynuacj

owiecenia - wychodzili wanie z intelektualnej formacji pokrewnej Kotarbiskiemu i

Doroszewskiemu (Koakowski 1990: 310).
- 44 -

na jzyk polski. W rezultacie wiele hase w sowniku, np. tych powiconych wyrazom
kluczowym dla doktryny, jak komunizm, socjalizm, kapitalizm etc., ma brzmienie identyczne
z tymi, ktre znale mona w broszurach stalinowskich. Te wszystkie cechy SJPD sprawiaj,
e nietrudno powiza go z cechami oficjalnej kultury, jak dominacja wiatopogldu
naukowego, ideologizacja ycia spoecznego, reglamentacja dbr kultury1.
Po wojnie powsta cay szereg wydawnictw owiatowych i encyklopedycznych, ktrych
celem nie bya rzetelna informacja o wiecie i nauce, ale wychowanie nowego czowieka dla
nowego ustroju. Z wydawnictw jzykowych w 1954 roku wydano SOWNIK WYRAZW
OBCYCH pod red. Rysiewicza (a jest to wszak jeden z podstawowych typw sownikw w
Polsce). Bezporednio oparty na podobnych sownikach radzieckich, jest on encyklopedyczny
i silnie ideologiczny. Haso leninizm np., wyranie przetumaczone ze wzorca radzieckiego,
obejmowao ponad p strony. Co interesujce, do 1950 roku wydane byy dwa przedruki
SOWNIKA WYRAZW OBCYCH M. ARCTA, ktrego nieencyklopedyczne hasa byy
obiektywne i nie musiay by zmieniane. Cho Doroszewski niewtpliwie by szczerze
zainteresowany udoskonaleniem jzyka, to niestety i SJPD daje si wpisa w dziaalno
ideologiczn pastwa komunistycznego.
Naley jeszcze zauway, e normatywno, rozumiana jako stosowanie si do zasad
"poprawnego stylu", okrelanego przez jzykoznawcw, zdaje si by powszechnie akceptowana
w Polsce. Mona sdzi, e w kraju bez przerwy zagroonym odgrnie zarzdzan zmian,
jzyk wstrzymywany w swej zmiennoci, czyli znieruchomiay diachronicznie, moe by
odbierany jako czynnik stabilizujcy kulturowo (patrz te rozdz. II.4).

"Wszechwadna cenzura i partyjna propaganda wyjawiaa treci przekazywane rodkami

masowymi, stosujc tradycyjny

komunistyczny arsena przemilczania faktw niewygodnych, dawkowania i dobierania
faszywych proporcji oraz wartociujcego okrelania wszystkich zjawisk w specyficznej
nowomowie" (Albert 1989: 783).
- 45 -

b. Inne sowniki oglne

SJPD pozostaje najwaniejszym sownikiem wspczesnego jzyka polskiego. Oba
nastpne oglne sowniki, MAY SOWNIK JZYKA POLSKIEGO (MSJP) i SOWNIK
JZYKA POLSKIEGO PWN (SJP PWN), s skrtami SJPD. Take i SOWNIK
FRAZEOLOGICZNY JZYKA POLSKIEGO w przewaajcej czci na nim si opiera.
SJP PWN jest zapewne najpopularniejszym oglnym sownikiem jzyka polskiego.
Mona byo w nim dokona niezbdnych zmian w stosunku do SJPD, by lepiej opisywa stan
jzyka polskiego. Niestety, tak si nie stao. I koncepcyjnie i pod wzgldem wykonania jest on
gorszy od SJPD (patrz Saloni, red. 1981; Gruszczyski i inni 1990). Przesycony jest nie najlepiej
dobran terminologi naukowo-techniczn, brak natomiast wielu neosemantyzmw, czy te
potrzebnych uytkownikowi wyrazw rzadkich i przestarzaych. Wikszo Polakw bdzie
wiedziaa, co znaczy i, matka, kot, moe natomiast nie wiedzie, do czego odnosz si
abderyta, aborygen, absenteizm, absolwowa, pominite w SJP PWN, a umieszczone w SJPD.
Nie najlepiej wywiza si zesp tego sownika z opisu sownictwa najnowszego. Ze
sownictwa potocznego znajdziemy w SJP PWN fart, ale ju nie znajdziemy takich jednostek
jak niefart, niefartowny, ani frazeologii mie fart, bardzo dobrze znanych na pocztku lat
siedemdziesitych (o czym wiadcz np. powieci Konwickiego). Jeszcze bardziej zwikszony
jest scjentyzm opisu znaczenia oraz ideologizacja sownika. Nie odnajdziemy w nim nawet
stalinizmu, stalinisty, destalinizacji, umieszczonych w SJPD. Na gorsze zmieniono opis
gramatyczny, zarwno w tablicach fleksyjnych, jak i w samych hasach. W rezultacie hasa s
le powizane z tablicami. Wiele natomiast bdw i niezrcznoci SJPD zostao w tym
sowniku usunitych. W 1992 roku wydano suplement do SJP PWN (pod red. Z. Saloniego),
uzupeniajcy jego braki, a take zawierajcy nowe sownictwo polskie. Pierwszy raz w
oglnych powojennych sownikach polskich umieszczono w nim - w wyborze - wyrazy
kolokwialne i obsceniczne.

- 46 -

c. Sowniki ortograficzne i wyrazw obcych

W drugiej poowie XX wieku trwa rozwj sownikw ortograficznych i wyrazw
obcych. Jodowski i Taszycki kontynuowali prac nad ZASADAMI ... ZE SOWNIKIEM
ORTOGRAFICZNYM (wyd. XXIII, Wrocaw 1986), a w 1946 roku wydali w Toruniu pierwsz
wersj obszerniejszego SOWNIKA ORTOGRAFICZNEGO JZYKA POLSKIEGO I
PRAWIDE PISOWNI POLSKIEJ (wyd. XIII Wrocaw 1990). Rwnolegle wydawano ich
Sowniczek ortograficzny (wyd. I Lww 1936; wyd. XXIX, Warszawa 1978). Po mierci
autorw prace kontynuuje Danuta Jodowska-Wesoowska (od 1985). W 1975 roku wychodzi
najwikszy sownik: Sownik ortograficzny jzyka polskiego (red. M. Szymczak, Warszawa
1975; 1990 - wyd. XXII), zawierajcy ok. 100 000 hase1. Warto zauway, e najbardziej
rozpowszechnione sowniki Jodowskiego-Taszyckiego i Szymczaka podaj rne normy, przy
czym daje si pozna, e pierwszy jest autorstwa krakowian, a drugi - warszawiakw. Po 1990
roku jedynymi oglnymi sownikami, ukazujcymi si w wydawnictwach prywatnych, s
wanie poradniki ortograficzne (np. K. i M. Tittenbrumowie, PODRCZNY SOWNIK
ORTOGRAFICZNY).
Co do sownikw wyrazw obcych, to sownik Z. Rysiewicza mia wiele nastpnych
wyda (wyd. XII 1967). W 1959 ukaza si may sownik F. Jakubowskiego (Warszawa 1959),
a pierwsze wydanie popularnego sownika W. Kopaliskiego wyszo w 1967 (1990 - wyd. XX).
Ten ostatni, wraz ze SOWNIKIEM WYRAZW OBCYCH PWN (1971; wyd. poprawione
1991), pod red. Jana Tokarskiego, najwikszym powojennym, jest najbardziej popularny.
Uderzajcy jest fakt, e te dwa rodzaje sownikw s jedynymi, ktre s stale
uzupeniane i doskonalone, a liczba ich wyda i nakady kilkakrotnie przewyszaj nakady

Innymi autorami sownikw ortograficznych byli: J. Tomaszewski (Pozna 1949), B.

Wieczorkiewicz (wyd. V, Warszawa 1946), J. Mazur (Krakw 1947), L. Cieplak (wyd. X,

Warszawa 1969), L. Derwiszwna i Z. Parnowski (Warszawa 1947), W. Pisarek (Wrocaw
1972) i inni.
- 47 -

oglnych sownikw jzyka polskiego (patrz np. Miodunka 1989: 228). Wyranie wskazuje to,
e te dwa rodzaje sownikw s najwaniejsze dla przecitnego uytkownika. Sownikiem, ktry
w pewien sposb czy oba rodzaje, jest SOWNIK POPRAWNEJ POLSZCZYZNY (I wyd.
Warszawa 1973, 1990 - wyd. XII), pod redakcj W. Doroszewskiego i H. Kurkowskiej.
Kontynuuje on tradycje poradnikw poprawnociowych, w Polsce reprezentowanych przez
dziea m. in. A. Krasnowolskiego (Warszawa 1903), A. A. Kryskiego (Warszawa 1921, 1931),
S. Soskiego (Warszawa 1947), a nade wszystko S. Szobera Sownika ortoepicznego
(Warszawa 19371), a za granic np. przez sowniki braci Fowler czy Gowera w Anglii, albo
Grevisse'a we Francji.

d. Sowniki specjalistyczne
Jak i w innych krajach wydawane s sowniki okresw historycznych. Sownik
staropolski (red. nacz. S. Urbaczyk, T. I Warszawa/Wrocaw 1953-552) obejmuje sownictwo
rkopisw polskich (prawie wycznie ogoszonych drukiem) do koca XV wieku. Prace nad
nim trwaj bez maa cay XX wiek.
Renesans obejmuje SOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU, najambitniejsze polskie
leksykograficzne dzieo. Jego twrcy postawili sobie za zadanie - niezrealizowane - obj
wszystkie jednostki leksykalne tego okresu, opierajc si na najwikszej kartotece w dziejach
sownikw polskich (8 000 000 fiszek). Podaje opis zwizkw frazeologicznych,
uporzdkowanych skadniowo i daje synonimy do poszczeglnych znacze. Zawiera obfit
dokumentacj rdow, dokadnie zlokalizowan oraz - po raz pierwszy w leksykografii
polskiej - podaje informacje statystyczne. Nad sownikiem XVII wieku prace trwaj od
trzydziestu lat. Brak sownika wieku XVIII i XIX. Do pewnego stopnia SJPD i oczywicie

Wyd. VIII, pod tytuem Sownik poprawnej polszczyzny, wyszo w Warszawie w 1971.

Wydano tomy do litery T.

- 48 -

SOWNIK WARSZAWSKI notuj leksyk tego okresu. Wci nie istnieje miarodajny zapis
sownictwa wspczesnego.
Bujnie natomiast rozwijaj si sowniki jzyka autorw. Wydano ju Sownik J. Ch.
Paska (red. nacz. H. Koneczna, W. Doroszewski, T. I-II, Wrocaw 1965, 1973). Istnieje te
Sownik jzyka A. Mickiewicza (red. nacz. K. Grski, S. Hrabec. T. I-X, Wrocaw 1962-1980),
gotowy do druku jest sownik jzyka Kochanowskiego (red. M. Kucaa) a przygotowuje si
sownik jzyka Norwida (red. J. Puzynina).
Zwiz histori wyrazw, a przede wszystkim ich etymologi, podaje nowoczesny, cho
niezakoczony1, Sownik etymologiczny jzyka polskiego S. Sawskiego (t. I Krakw 1952-56).
W jego pierwszych tomach stosuje si inne metody ni w pniejszych. Sownictwo gwarowe
ma obj nowy Sownik gwar polskich (Wrocaw 19792). Wiele regionw polskich ma swoje
sowniki gwarowe. Warto wymieni przede wszystkim monumentalne dzieo B. Sychty Sownik
gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (Wrocaw 1967-76, t. I-VII) oraz dwa opracowania
gwary miejskiej: B. Wieczorkiewicza (warszawska, Warszawa 1966), i Z. Kurzowej (regionu
Lwowa, Warszawa 1983). W Lublinie opracowuje si pod redakcj J. Bartmiskiego
interesujcy Sownik ludowych stereotypw jzykowych (Zeszyt prbny, Wrocaw 1980).
Wymienimy ju tylko sowniki, ktre opisuj wybrane aspekty sownictwa polskiego:

sowniki frekwencyjne - Sownictwo wspczesnego jzyka polskiego. Listy frekwencyjne. T.

I-V, Warszawa 1974-77; tom syntetyczny, SOWNIK FREKWENCYJNY
POLSZCZYZNY WSPCZESNEJ (I. Kurcz, A. Lewicki, J. Sambor, K. Szafran, J.
Woronczak) wyszed w roku 1990 (szerzej patrz rozdz. V); - H. Zgkowa Sownictwo
wspczesnej polszczyzny mwionej Pozna 1983; - J. Imioczyk Prawdopodobiestwo

Doprowadzony do litery .

Zaczty przez M. Karasia, redagowany jest przez J. Reichana, doprowadzony do tomu III,

z. 1 (7).
- 49 -

subiektywne wyrazw. Podstawowy sownik frekwencyjny jzyka polskiego Warszawa

1987);
indeksy a tergo (szeregujce wyrazy wg kolejnoci liter od koca, uyteczne przy badaniu
sowotwrstwa) do sownikw - Lindego, red. R. Grzegorczykowa, Z. Kurzowa, J.
Puzynina, Warszawa 1965; - jzyka Paska, red. A. Paso, K. elazko, Wrocaw 1976; SJPD , red. R. Grzegorczykowa, J. Puzynina, Warszawa 1973);
wymowa: Sownik wymowy polskiej (red. M. Kara, M. Madejowa, Warszawa 1977);
homonimy: Sownik polskich form homonimicznych (red. D. Buttler, Wrocaw 1984) i Sownik
polskich cakowitych homonimw (red. D. Buttler, Wrocaw 1989);
synonimy: SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH, SOWNIK SZKOLNYM:
SYNONIMY, PRAKTYCZNY SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH;
frazeologia: SOWNIK FRAZEOLOGICZNYM JZYKA POLSKIEGO;
czliwo czasownikw: Sownik syntaktyczno-generatywny czasownikw polskich (red.
K.Polaski, t. I Wrocaw 1980, niezakoczony).

e. Ocena okresu
Okres ten charakteryzowa si dominacj modelu Doroszewskiego, ktrego podstawowe
zaoenia, a zwaszcza normatywizm, byy powszechnie przyjte we wszystkich sownikach
przeznaczonych dla szerokiego ogu w Polsce. Do 1990 roku jedynym sownikiem,
obejmujcym jzyk wspczesny, ktry zawiera obscena, by cile naukowy Sownik
etymologiczny jzyka polskiego F. Sawskiego. Z kolei dzieo nie mieszczce si w modelu
Doroszewskiego, czyli nienormatywne i czysto dokumentacyjne, Sownik gwary studenckiej (L.
Kaczmarek, T. Skubalanka, S. Grabias, Wrocaw 1974), cho wydrukowany, nie zosta
dopuszczony do rozpowszechniania (ze wzgldw cenzuralnych).
W modelu Doroszewskiego znajdziemy pewne cechy obecne ju w modelu
wczeniejszym, a przede wszystkim ahistoryzm opisu sownikarskiego. Poza tym SJPD, jak i
- 50 -

SOWNIK WARSZAWSKI, mia cele dydaktyczne. Doroszewski jednak rozumia dydaktyzm

jako potrzeb ograniczania opisywanego sownictwa. Wedug Karowicza i jego nastpcw
sowniki miay by poyteczne dla swych uytkownikw, a wedug Doroszewskiego sowniki
maj narzuca swe interpretacje uytkownikom. W Europie chyba jedynie leksykografia
radziecka bya tak bardzo nastawiona na oddziaywanie na uytkownika. Podstawowe zasady
stosowane w sownikach radzieckich s bardzo podobne do zaoe modelu Doroszewskiego.
W modelu Doroszewskiego nie znajdziemy ju opisu systemowych aspektw sownictwa w
sownikach oglnych, dostpne s natomiast dwa sowniki specjalistyczne. Pewnym sygnaem,
wskazujcym, e prawdopodobnie epoka modelu Doroszewskiego skoczya si, jest suplement
do SJP PWN, ktry obejmuje sownictwo kolokwialne i obsceniczne, przy tym niektre wyrazy
podaje take w "niepoprawnej" pisowni, cho jedynej naprawd stosowanej na szersz skal1.
Trzeba podkreli, e sowniki cile naukowe najczciej nie stosuj si do zaoe
Doroszewskiego. Przykadem takiego sownika moe by SOWNIK POLSZCZYZNY XVI
WIEKU, najambitniejszy polski sownik. W peni stosuje si w nim zasady wypracowane w
tradycyjnej leksykografii polskiej.
Druga poowa XX wieku nazywana jest czsto wiekiem leksykografii polskiej, cho
dorobek polskiej leksykografii nie moe si porwnywa z produkcj takich potentatw jak
ZSRR, Francja, czy Anglia. W tym okresie wydano najwicej tytuw, a s wrd nich
najwaniejsze sowniki jzyka polskiego. Przedrukowano take najbardziej znaczce sowniki
dawniejsze. Niewtpliwie ten rozmach prac leksykograficznych - ogromnie kosztownych - sta
si moliwy dziki mecenatowi pastwa. Podobnie dziao si i w innych krajach sowiaskich.
W Europie Zachodniej, przede wszystkim we Francji czy w Niderlandach, pastwo finansuje
najwiksze prace leksykograficzne. W pozostaych krajach sowniki s przedsiwziciami
komercyjnymi.

Chodzi tu np. o "literack" pisowni chuj a "pospolit" huj.

- 51 -

Z drugiej strony mecenat PRL pozwala na wydawanie sownikw bez zbytniego liczenia
si z potrzebami i reakcjami odbiorcw. Std w Polsce bya (i wci jest) wzgldna obfito
sownikw naukowych, a niedobr wydawnictw dla przecitnego uytkownika. Sowniki
wydane w Polsce bardziej su badaniom filologw i historykw kultury ni potrzebom
niejzykoznawcw.

W Polsce brak wielu typw sownikw znanych w innych krajach1.

Przede wszystkim brak dobrego sownika ekstensywnego - oglnego i synonimw zawierajcego jak najwiksz ilo wyrazw. Nastpnie praktycznie wszystkie sowniki oparte
s na uporzdkowaniu formalnym hase, a nie ma onomazjologicznego. Pracami
leksykograficznymi nie zostao te objte sownictwo substandardowe, obsceniczne, wikszo
gwar rodowiskowych. Wreszcie nie ma i sownikw aktywnych, intensywnych, tzn. takich,
ktre opisuj w sposb moliwie dokadny najczstsze wyrazy tak, by uytkownik, przy
niedoskonaej znajomoci jzyka, mg przy ich pomocy tworzy nowe teksty. Takie sowniki
s opracowane we Francji, Anglii i ZSRR. Co najgorsze, ma si wraenie, e po wydaniu SJPD
przestano zajmowa si powanym, na du skal, opisem wspczesnego sownictwa
polskiego. W zasadzie wszystkie wydawnictwa opieraj si na materiale z SJPD.

Bardziej szczegowo omawia si te zagadnienia w rozdz. II.1.

- 52 -

3. Teoria leksykograficzna Witolda Doroszewskiego

Koncepcj leksykograficzn, ktra najbardziej zawaya na losach i ksztacie sownikw

polskich po drugiej wojnie wiatowej, bya teoria Witolda Doroszewskiego. Z tego powodu te
naley j podda analizie. Nie podejmujc si analizy caej teorii, ktra musiaaby prowadzi
take do oglnojzykoznawczych pogldw Doroszewskiego (tu warto wspomnie jego krytyk
idej de Sausssure'a), czy te do jego teorii semantycznych (opartych na behawioryzmie
Pawowa1) oraz leksykologicznych, w tym rozdziale chciabym omwi tylko te jej wtki, ktre
najbardziej wpyny na ksztat i jako polskich sownikw. Naturalnie SJPD najlepiej
odzwierciedla t teori, dlatego z niego przede wszystkim bd pochodziy przykady. Jest to
take uzasadnione o tyle, e sownik ten jest najwikszy ze wspczesnych sownikw, wic i
najwaniejszy. Doroszewski omwienie swych teorii leksykograficznych poda we wstpie do
SJPD (Doroszewski 1958) oraz w dwch ksikach: (Doroszewski 1954) i (Doroszewski 1970).
Najbardziej zwizym przedstawieniem najistotniejszych myli jest jego artyku Doroszewski
(1969/1982: 48-51).

A. Zadania leksykografii

Interesujce nas wtki tej koncepcji mona wyprowadzi z zadania, jakie Doroszewski
stawia przed leksykografi.

"Do zada leksykografii naley nie tylko badanie treci znaczeniowej wyrazw
w zwizku z opracowywaniem artykuw hasowych, ale take uczestniczenie
w myleniu jzykowym jako procesie spoecznym"
(Doroszewski 1970: 127).

A warto przypomnie, e przed wojn by on zwolennikiem psychologistycznej teorii

Szobera, opartej na ideach Wundta.

- 53 -

"W naukowym pogldzie na wiat powinny tkwi impulsy do ulepszania nie

tylko warunkw ycia ludzkiego, ale i do ulepszania samego czowieka,
zadaniem leksykografii jest ulepszanie stosunkw midzy ludmi w tym
zakresie, w jakim te stosunki ksztatuj si pod wpywem sw"
(SJPD, Supl., VIII).

"Zadanie i obowizek leksykografa polegaj na tym, eby uatwia ludziom

rozumienie stosunkw znakw do desygnatw"
(Doroszewski 1970: 296).

Rejestracja i opis wyrazw i zwizkw wyrazowych nie jest wic zadaniem

najwaniejszym leksykografii. S one podrzdne najwaniejszemu celowi leksykografii - jej
nastawieniu pragmatyczno-pedagogicznemu. Leksykografia powinna ulepsza stosunki midzy
ludmi dziki waciwej interpretacji rzeczy denotowanych przez wyrazy. Interpretacja ta ma
by zgodna z naukowym pogldem na wiat i spoeczn wartoci, okrelon przez
leksykografa.
Z tak stawianego zadania wynikaj trzy zasadnicze podejcia do opisu materiau
jzykowego, zastosowane w SJPD i innych sownikach. Pierwsze - to konsekwencja zaoenia,
e leksykografia ma ulepsza stosunki midzy ludmi. Ma ona wpywa na zmian przekona
i postaw uytkownika sownika, ma ksztatowa te postawy wzgldem jzyka, a dziki temu wzgldem wiata. Uytkownik ma interpretowa sownictwo tak, jak mu to poddaje leksykograf,
a to ma pomaga mu w orientowaniu si w wiecie. Doroszewski tak pisa o tym zagadnieniu:

"Celem ... definicji jest oddziaywanie na zachowanie si ludzi majcych si

posugiwa wyrazami w sowniku definiowanymi"
(Doroszewski 1970: 302).

"Spoecznym ramieniem nauk dcych do wypracowania wszystkim ludziom

racjonalnego pogldu na wiat jest leksykografia"
(Doroszewski 1970: 73).
Dziaanie za skierowane na zmian nastawie lub pogldw nazywane jest perswazyjnym.
- 54 -

Drugi rodzaj podejcia do sownictwa nazwiemy scjentyzmem lub encyklopedyzmem.

Polega ono na podawaniu opisu cech rzeczy, a nie opisu znaczenia wyrazu. Trzecie podejcie
to normatywno pracy sownikarza, czyli zgodno materiau zawartego w sowniku i opisu
tego materiau z wymogami poprawnego stylu. Sownik nie moe obejmowa sownictwa
poniej pewnego poziomu stylistycznego, ktry okrela leksykograf. Rozpatrzymy opisane
podejcia po kolei.
O perswazyjnoci w sowniku moemy mwi w przypadku caych hase - nie tylko
definicji, ale take doboru cytatw1. Uywane elementy perswazyjne interpretuj zjawiska i
przedmioty w duchu pewnej ideologii - "naukowego pogldu na wiat". Zamiast podania opisu
jakiej rzeczy w wiecie lub opisania znaczenia wyrazu - maj poda interpretacj tych rzeczy.
Przyjrzyjmy si kilku rodkom perswazyjnym uywanym w sowniku.

B. Skadniki teorii Doroszewskiego

a. Perswazyjno

Zacznijmy od elementw perswazyjnych, przekazywanych przez definicje. Jednym z

nich jest wyrane wartociowanie definiowanych wyrazw, np.

akmeizm - kierunek reprezentowany przez jedn z reakcyjnych, dekadenckich

grup literackich, wystpujcych w buruazyjno-szlacheckiej literaturze
rosyjskiej drugiego dziesiciolecia XX w

Definicja ta jest przejta z BOL'OJ SOVETSKOJ ENCYKLOPEDII (II wydanie z 1950

r.). Trzecie wydanie teje encyklopedii ma ju zupenie inn definicj. Ten typ jaskrawego
wartociowania jest obcy naszej tradycji. Innym rodkiem perswazyjnym jest definiowanie

O tym zagadnieniu na szerszym tle patrz Puzynina 1982: 23-32.

- 55 -

wyrazw, uywanych w propagandzie politycznej, zgodnie z przesankami i hasami teje

propagandy (por. np. hasa kuak, biedniak - byy to slogany propagandowe, a nie terminy
opisujce byty rzeczywiste).
Jeszcze wyraniej wida, jakie zadania maj rodki perswazyjne w nastpnej grupie
przykadw. Ich wspln cech jest "imputacja odbiorcy systemu wartoci, ktry ju mu
rzekomo przysuguje" (Bralczyk 1981: 123). Inaczej mwic, leksykograf dokonuje opcji
wiatopogldu na rzecz uytkownika, niejako za niego. Stwierdza, e uytkownik solidaryzuje
si z jego stanowiskiem. rodkiem, jaki suy do wywoania tego wraenia, jest uycie w
definicjach wyrazw zakadajcych wspln postaw leksykografa i uytkownika. S to takie
sugestywne a nieostre wyrazy, jak: "agresja, wyzysk, ucisk, wsteczny, postpowy, demokracja
itp" (Wierzbicka 1969: 43-6).
W takich hasach szczegln rol odgrywaj te cytaty. Nie s one bowiem przykadami
uycia definiowanych wyrazw w jzyku polskim, ale s powtrzeniem hase propagandy
politycznej, streszczeniem ideologii1. Streszczenie ideologii jest dokonane nie na poziomie
szczytowych osigni myli teoretycznej, ale na poziomie tzw. jzyka lirycznego socjalizmu
(Strzelecki 1981: 52), w postaci sownych stereotypw. Mona porwna take, co Mielczarek
pisa o definicjach sownikowych przy okazji omawiania metod definicyjnych Doroszewskiego
w SJPD:

"W przedstawionej tu metodzie definiowania najistotniejsze jest zatem ustalenie,

co danemu wyrazowi odpowiada w rzeczywistoci pozawyrazowej i nastpnie
okrelenie swoistych cech tego czego. Wydaje si, e od tej metody nie
powinno by odstpstw ... Wystarczy jednak przejrze definicje niektrych hase,
aby si przekona, ile jest tu jeszcze do zrobienia. Tendencja do odrywania
wyrazu od desygnatu jest wbrew pozorom czsto tym wiksza, im waniejsza
spoecznie tre, ktr wyraz oznacza. Nader ciekawym byoby zainteresowanie
si metodami objaniania tak spoecznie znanych terminw jak np. praca lub

O funkcji takich powtrze pisze interesujco Balcerzan (1981: 254-255).

- 56 -

nard. Przewanie okrela si je w ten sposb, e w istocie czytelnik otrzymuje

jedynie interpretacje, co te terminy oznaczaj w danych systemach politycznych,
filozoficznych ideologicznych, itp. - bez troski o bezporednie zwizanie terminu
z desygnatem lub desygnatami, tkwicymi w realnym yciu spoecznym"
(Mielczarek 1972: 69).

Istniej te hasa, ktrych definicja jest w miar obiektywna, a cytaty sugeruj pewne
nastawienie - pozytywne bd negatywne - do definiowanego wyrazu. Tak jest np. w hale
Koci 2, w ktrym wszystkie cytaty wyraaj negatywny stosunek do kocioa. Jak pisze
Puzynina jzykoznawca "powinien wstrzymywa si od wszelkich preferencji w wyjanianiu
znaczenia" (Puzynina 1982: 30). W SJPD natomiast dooono stara, aby preferencje byy
wyrane.
Nie zrezygnowano z perswazyjnoci i w innych sownikach. W SJPS np. pewne definicje
perswazyjne zostay zmienione (por. akmeizm), jednak pozostay elementy perswazyjne w
hasach odnoszcych si do realiw politycznych. Sdz, e byoby przydatne zbadanie rodkw
perswazyjnych uywanych w sownikach metodami analizy propagandy politycznej.
W pewnej mierze perswazyjny charakter maj take definicje realnoznaczeniowe. Tego
typu definicje s podstawowym rodkiem okrelania znaczenia w naszych sownikach. Odrni
znaczeniowo jeden wyraz od drugiego to, wg Doroszewskiego, odrni jeden przedmiot
denotowany wyrazem od drugiego. (Patrz zwaszcza SJPD, t. I, s. XXIV-XXXV.)

"Analiza semantyczna wyrazw jest w zasadzie charakterystyk desygnatw,

porwnywaniem cech desygnatw i pierwiastkw treci znaczeniowej wyrazw
oraz ich struktury".
(Doroszewski 1970: 213).
"Definicja podstawowego znaczenia hasa powinna wymienia moliwie
wszystkie cechy desygnatu, to znaczy moliwie wszystkie jego powizania ze
rodowiskiem"
(SJPD, t, I, s. XXVII).

- 57 -

"To, co niektrzy ludzie myl o pewnej rzeczy, nie jest identyczne z

desygnatem oznaczajcego j wyrazu".
(Doroszewski 1970: 296).

W takim razie definicje realno-znaczeniowe, jak stwierdza Doroszewski, powinny

podawa cechy rzeczy. Najlepszy opis rzeczy, czyli wiata, daje nauka. Nauka wic jest w stanie
opisa znaczenie najlepiej1. W rezultacie sownik nie ma ukazywa, jak jzyk ukazuje wiat, ale
jak to robi nauka. Taka jest, wg Doroszewskiego, rola leksykografii jako nadrzdnego ogniwa
nauki. Perswazyjno takiego podejcia polega na tym, e "nauka zostaa uznana za rdo
sdw najwyszej instancji, za miar prawomocnoci wypowiedzi o rzeczywistoci" (Strzelecki
1981: 53-54).

b. Scjentyzm, encyklopedyzm

Naukowy opis rzeczy podany jako opis znaczenia wyrazu przyjto nazywa
scjentyzmem, lub encyklopedyzmem, poniewa haso w sowniku niewiele rni si wtedy od
hasa w encyklopedii. Dobrym przykadem takiego hasa jest haso woda:

woda - tlenek wodoru, ciecz bezbarwna, bez zapachu i smaku; w stanie czystym
krzepnie w temp. O" C tworzc ld, wrze w temp. 100 C"; jest
najbardziej rozpowszechnionym rozpuszczal-nikiem, wystpuje w
przyrodzie w postaci roztworw, gazw i soli zajmujc 2/3 globu
ziemskiego; ta ciecz jako wypeniajca zagbienia skorupy ziemskiej,
koryta rzek...

Nie od rzeczy byoby tu wspomnie o podobiestwie takiego pogldu do innych

behawiorystycznych teorii semantycznych, np. teorii amerykaskiego jzykoznawcy

Bloomfielda.
- 58 -

Takie definicje wprowadzaj pojcia, opis i klasyfikacj, ktre s obce jzykowi

oglnemu. Jak stwierdzaj semantycy:

"to, co nazywamy znaczeniem (leksykalnym) wyrazu, jest nie naukowym, lecz

'naiwnym' ... pojciem o odpowiedniej rzeczy, czasem obcionym asocjacjami
znaczeniowymi i emocjonalnymi ... nie odpowiadajcymi adnym istotnym
cechom przedmiotu lub faktu nazywanego przez wyraz"
(Apresjan 1980: 19).

W encyklopedycznym sposobie okrelania znaczenia tkwi take niebezpieczestwa

niezrozumiaoci. Do niezrozumienia definicji moe doj wtedy, gdy termin cile naukowy
dwiga cay ciar okrelania znaczenia. Np.

kot - Felis domestica, zwierz domowe z rodziny o tej samej nazwie

Nazwa aciska jest tu zasadniczym elementem definiujcym; niewiele ona mwi przecitnemu
uytkownikowi, tzn. niebiologowi i nie znajcemu aciny1. Takie samo zastrzeenie trzeba mie
i do dalszej czci definicji. Wyraz rodzina jest tu uyty w innym znaczeniu ni potocznie, jest
okreleniem jednostki taksonomicznej.
Istniej jeszcze inne niebezpieczestwa: definicje, posugujce si ustaleniami nauk
szczegowych, okrelaj rzeczy zbyt ostro. Wyrazy jzyka s przecie nieostre. Definicje takie
wprowadzaj wic zbyt sztywn dla codziennych potrzeb kategoryzacj rzeczywistoci. Podziay
nauki nie s zgodne z podziaami dokonywanymi przez jzyk. Poza tym, opisujc znaczenie
wyrazu jako zbir cech pewnej klasy przedmiotw, leksykograf naraa si na szybk
dezaktualizacj definicji - wystarczy, e zakres znaczeniowy wyrazu przesunie si na przedmioty
o nieco innych cechach2.

le przy tym sformuowane, poniewa nie ma rodziny o nazwie kot, s koty lub kotowate.

Mona porwna analizy Saloniego i zespou w odniesieniu do SJPS (Saloni, red. 1981).
- 59 -

W ten sposb definicje encyklopedyczne, realnoznaczeniowe, podstawowe w okrelaniu

znaczenia, s zaprzeczeniem gwnych celw SJPD. Wg Doroszewskiego definicje powinny by
maksymalnie zrozumiae. Tymczasem, jak widzielimy, czsto s niezrozumiae. Sownik z
kolei powinien mie charakter prospektywny, tzn. powinien suy take przyszym pokoleniom
Polakw (o tym pisz poniej). Definicje encyklopedyczne z zaoenia ami zasad
prospektywnoci. W rozumieniu Doroszewskiego definicje powinny by popularyzacj nauki,
jak o tym wiadczy nastpujcy cytat:

/sowniki to/ "Instancje informujce najszersze krgi spoeczestwa o wszelkich

spoecznie wanych osigniciach naukowych."
(Doroszewski 1970: 286).

Na tym polega wano leksykografii, ktra jednoczy dokonania poszczeglnych nauk.

Definicje SJPD nie speniaj take i tego warunku: ze wzgldu na wymagan zwizo s zbyt
oglnikowe, aby mc popularyzowa osignicia nauki. Nieche zatem sownik opisuje
znaczenia sw, pozostawiajc encyklopediom omawianie wynikw bada naukowych.
Dodajmy, e w SJPS definicje s czsto ulepszone dziki pominiciu cech desygnatu zbdnych
w wyjanianiu znaczenia (por. woda). Jednak wikszo definicji opiera si na SJPD i powtarza
jego bdy (np. kot). W wielu definicjach nastpio przy tym jeszcze wiksze wyostrzenie, tak
e definicje opisuj tylko jedn, cile okrelon klas przedmiotw (Saloni, red. 1981: 51).

c. Normatywizm

Wspomnielimy o prospektywnoci sownika. Prospektywno w koncepcji

Doroszewskiego jest zwizane z normatywnoci, ktrej powinna podlega caa praca
leksykografa. Bya to jedna z najwaniejszych przesanek teorii Doroszewskiego. Naley
zwrci przy tym uwag, e Doroszewski nadawa rne znaczenia sowom norma i

- 60 -

normatywny. Omawiamy to znaczenie, w jakim najczciej uywa go przy omawianiu

sownikw. W jego ujciu normatywno w leksykografii oznacza, e leksykograf nie rejestruje
wszystkich wyrazw, ale dokonuje wyboru tych, ktre maj si znale w sowniku. Opierajc
si na dotychczasowych tendencjach rozwojowych sownictwa i jzyka, wybiera jednostki
leksykalne w ten sposb, e umieszcza w sowniku te, ktre - wg jego analizy - bd uyteczne
nie tylko dla obecnych, ale i przszych uytkownikw jzyka i sownika, te, ktre si zachowaj
w przyszoci. (Patrz zwaszcza SJPD, t. I, s. XVI-XXI.)

"trosk sownikarza dbaego o to, by gromadzony przez niego materia wyrazowy

odpowiada normom poprawnociowym, staj si przysze losy tego materiau
wyrazowego, tzn. sposoby jego wykorzystywania i posugiwania si nim przez
uytkownikw sownika"
(Doroszewski 1954: 60).

"Zagadnienie normatywnoci sownika polega na tym ... co i jak wybiera, z

jakich elementw historycznojzykowego dziedzictwa mona zrezygnowa
majc na wzgldzie przyszo"
(Doroszewski 1954: 63).

Doroszewski sdzi, e sownik powinien zawiera sownictwo o okrelonym poziomie

stylistycznym, ktry okrela leksykograf. Std bierze si pominicie w SJPD sownictwa
potocznego - jako efemerycznego - oraz wulgaryzmw, jako niepodanych. Wyboru dokonuje
si take ze wzgldu na spoeczn wano poszczeglnych wyrazw. Powoywanie si na
"wane wzgldy" pozwala pomija wiele wyrazw, ktre uznane s za niewaciwe. Ciekawe
jest tu porwnanie SJPD i SJPS. SJPD rejestrowa np. nastpujce wyrazy: bezpieczniak,
bezpieka, glina ('policjant', nb. nie ma znaczenia 'milicjant'), czystka, kacap, kacyk, stalinizm,
stalinowiec, destalinizacja, nie zarejestrowa natomiast z nieznanych powodw hase bd ich
znacze aparatczyk, ubek, odwil (ostatnie w znaczeniu politycznym). Ze wszystkich wyej
wymienionych w SJPS znalazy si tylko kacyk i czystka.

- 61 -

Nietrudno zauway, e taka koncepcja wybierania jednostek leksykalnych, ktre si

maj znale w sowniku, jest sprzeczna z podstawowym obowizkiem leksykografa, jaki
mona okreli za Pankowskim w nastpujcy sposb: "Jak najsumienniej rejestrowa wszystkie
wyrazy i zwizki wyrazowe" (Pankowski 1981: 2431). U podstaw tej koncepcji znajduj si
pewne zaoenia dotyczce jzyka i sownika. Zakada ona mianowicie, e mona cile okreli
kierunek rozwojowy jzyka, e mona precyzyjnie okreli prawa rzdzce wyborem wyrazw,
ktrych si bdzie uywa w przyszoci. Wydaje si, e wg Doroszewskiego procesy jzykowe,
jakie bd zachodziy w przyszoci, s prostym przedueniem procesw, jakie ju zaszy.
Doroszewski zakada wreszcie, e umieszczenie lub pominicie jakich jednostek leksykalnych
w sowniku ma istotny wpyw na ycie wyrazw. Sownik ma odgrywa wan rol w
ksztatowaniu norm jzykowych.
Nie mona si zgodzi z tymi przesankami. Nie da si wyznaczy rozwoju jzyka w
przyszoci, zwaszcza w zakresie sownictwa, poniewa nie wiadomo, jakie bd potrzeby
nazewnicze w przyszoci. Nie mona take okreli, jak bdzie przebiega wybr znacze i
samych wyrazw w przyszoci. wiadcz o tym choby prby wprowadzania neologizmw.
Nie da si okreli, dlaczego niektre si przyjy, a inne nie. Dlaczego Przybylskiego pomnik,
wszechnica zostay w jzyku, a okoliczniak, spajak, grubasi, sowisto nie? Czemu podomka
nabraa innego znaczenia ni szlafrok, ktry miaa zastpi, a strug znaczy to samo co hebel, ale
wkrt to nie jest ruba? Czemu zazdrostki nie zastpiy firanek? Czemu wreszcie publikator
spotka si z ogln niechci, cho zosta uznany przez komisj prowadzon przez
Doroszewskiego?
Sam Doroszewski przyznaje, e redaktorzy sownika le okrelali prawdopodobiestwo
przyszego ycia wyrazw. Chodzio o wyrazy potoczne, ktre dla niektrych redaktorw byy
"poniej tego poziomu stylistycznego, ktry moe dociera do sownika" (Doroszewski 1968:

Warto zauway, e Pankowski wyszed ze szkoy Doroszewskiego, jednak wyranie rni

si pogldami.
- 62 -

18). Przykadem takiego wyrazu jest chatura. Cho by on zawiadczony m. in. cytatem z 1954
roku, nie znalaz si we waciwym tomie. Zosta wczony dopiero do suplementu.
Doroszewski pisa, e

"silne opory wywoywa na przykad wyraz chatura; wydawao si wtedy, e jest

to tylko uywany w mowie potocznej zwyky cytat z jzyka rosyjskiego. W
tekstach literackich ekscerptorzy na chatur nie natrafili. Naleao jednak ten
wyraz uwzgldni, utrwali si on w jzyku, a nawet si rozpleni..."
(Doroszewski 1968: 18).

Ze sw Doroszewskiego jasno wynika, e wyrazy uywane tylko w mowie potocznej

uznawano za takie, ktre mona pomin.
Brak sownictwa potocznego w SJPD jest niepowetowan strat. Wiadomo, e jzyk
oglny, standardowy odwiea si w obecnych czasach wanie dziki przyjmowaniu wyrazw
z odmian niestandardowych. Znw jednak nie sposb okreli, jakie wyrazy i zwizki wyrazowe
pozostan w jzyku. Dlatego te, jeeli sownik ma naprawd suy przyszym pokoleniom, nie
moe apriorycznie wycza caych obszarw sownictwa. Musi rejestrowa cae sownictwo
jzyka, ze szczeglnym uwzgldnieniem jzyka potocznego.

C. Ksztatowanie jzyka przez sownik

Nie wydaje si te prawdziwe mniemanie, e dziki zabiegom normatywnym sownik

ma decydujc rol w procesach jzykowych, w ksztatowaniu sownictwa spoeczestwa. Nie
jest tak, poniewa sam stosunek liczbowy midzy tymi, ktrzy posuguj si jzykiem, a tymi,
ktrzy uywaj sownika wykazuje, e sownik ma nik szans wpywania na zachowania
jzykowe ogu, ktre decyduj o procesach jzykowych. Nie wszyscy uytkownicy sownika
poddaj si te jego autorytetowi, a poza tym, jak wspominalimy we wstpie, sownik nie jest
tekstem cigym i korzysta si z niego wybirczo.
- 63 -

Maria Brzezina tak pisze o wpywie wydawnictw normatywnych przy okazji omawiania
wariancji rodzaju gramatycznego pomaraczy:

/ktrej/ "przypadek wiadczy, e osiemdziesicio-letnia walka z wariancj w

hermetycznych mimo wszystko wydawnictwach poprawnociowych nie daa
spodziewanego rezultatu"
(Brzezina 1982: 140).

Wida take, e SJPD (i inne sowniki) najwyraniej nie wpyn na jzyk polski,
bowiem porwnanie norm jzyka, jakiego uywa si naprawd w Polsce, z normami SJPD
wskazuje, e s to dwie rne normy. Tak pisze o sownikach polskich Miodek.

"Stosunkowo czsto wracam do refleksji: w jakim stopniu sownik jest odbiciem

realnych stosunkw jzykowych danej epoki? Nie ogarnia on nigdy wszystkich
przebiegw ewolucyjnych - tak jak norma jzyka pisanego jest zawsze troch
spniona w stosunku do ycia. Czasem sownik forsuje posta, ktrej nie uywa
co najmniej poowa danej spoecznoci, cho w takich wypadkach naleaoby
dopuci do gosu przyzwyczajenia tej czci uytkownikw jzyka"
(Miodek 1980: 311-12).

Sownik wic nie jest zdolny do uksztatowania jzyka spoeczestwa. Powinien by

natomiast dokumentacj tego jzyka. Naleaoby jednak zbada dokadniej wpyw sownikw
na jzyk polski.
Koncepcja normatywnoci spowodowaa wic znaczne zuboenie sownictwa, jakie
ogarnia SJPD. Ch wpywania na jzyk miaa efekty destruktywne, jeli chodzi o jako SJPD
i innych sownikw, take normatywnych w zaoeniu. Normatywno sownika, poprzedzana
analiz materiau jzykowego, jest chwalebna w sowniku podrcznym lub poprawnociowym.
Jest ona zgubna w przypadku sownika duego, ktrego obowizkiem jest rejestracja caego
zasobu leksykalnego. Midzy tymi dwoma rodzajami sownikw wystpuje take inna rnica -

- 64 -

duy sownik powstaje powoli, natomiast funkcjonuje bez porwnania duej ni sownik may.
Kryteria normatywnoci, czy poprawnoci, mog nawet ulec zmianie w cigu tworzenia
sownika duego, naley wic je stosowa bardzo ostronie.

D. Wpyw teorii na sowniki

Podsumujmy nasze dotychczasowe uwagi. "O wartoci sownika rozstrzygaj: zawarty

w nim zasb wyrazw, jego dokumentacja (ilustracja przykadowa) i interpretacja"
(Doroszewski, SJPD, I, s. XIV). Jak staralimy si wykaza, co do SJPD mona mie powane
zastrzeenia co do penoci jego zasobu wyrazowego. Wikszo brakw SJPD w tym zakresie
rzetelnie omawia Pankowski (1981: 248-251). Jak pisze, w nikym stopniu jest w nim
reprezentowany ywy jzyk mwiony, potoczny, gwary rodowiskowe, pomija on wyrazy
niecenzuralne i wulgarne, tabuizmy i eufemizmy. Jak to ujmowa Doroszewski, "obowizek
dokonania wyboru, wynikajcy ze wzgldw oglnych" bra w tym sowniku "gr nad
dnoci do rejestrowania form zawiadczonych w tekstach". (SJPD, I, s. XVII). Z tego
powodu nie mona traktowa SJPD jako sownika jzyka wspczesnego - zbyt wielkie
ograniczenia zostay naoone na rejestrowany materia. Ten fakt stwierdzaj te inni
jzykoznawcy, np. Maria Zarbina. SJPD "to nie jest sownik wspczesnego jzyka. Materia
w nim zawarty obejmuje warstwy historycznie odlege" (Zarbina 1978: 237).
Ale nie mona si te zgodzi z opini, e SJPD jest sownikiem historycznym, jak
stwierdza Pankowski (1981) czu Urbaczyk (1988), gdy zarejestrowane sownictwo zostao
poddane zbyt ostrej selekcji. Sownik historyczny powinien przecie rejestrowa w miar
monoci wszystkie formy zawarte w tekstach danego okresu historycznego. Rejestrowanie
"form zawiadczonych w tekstach" nie byo jednak celem SJPD. Najatwiej sprawdzi jego braki
w zakresie neologizmw, nowotworw i autorskich neosemantyzmw. Brak w SJPD

- 65 -

neologizmw Witkiewicza (np. gltwa, bebechowato), Gombrowicza (np. palic, gba, pupa1),
niewiele jest tworw Trentowskiego (np. chowanna), Przybylskiego (np. terminologia
gramatyczna: spajak, natrcak, pierwak2), Zegadowicza (np. pozgrzyt, zestrach3). O tych
ostatnich pisa Klemensiewicz, e

"oglnie rzecz biorc mona te neologizmy uzna za potrzebne, artystycznie

poyteczne i skuteczne"
(Klemensiewicz 1972: 271).

"Zapewne wiele z tych nowotworw ma byt krtkotrway, wiele ich nie

zdobywa sobie wzicia i uycia poza osob samego twrcy, ale sporo ich
wchodzi w jzyk, zwaszcza artystyczny"
(Klemensiewicz 1972: 164).

Tak si stao z neologizmami Witkiewicza, Gombrowicza. Brak tych neologizmw w

sowniku, spowodowany subiektywnym odczuciem leksykografa co do ich poprawnoci, nie
pozwala na obiektywn ocen produktywnoci jzyka.
Poniewa nie mona SJPD nazwa ani wspczesnym, ani historycznym, naley
przeprowadzi badania, jaki procent jego zasobu hase zajmuje sownictwo historyczne, a jaki
wspczesne. Jak dotd przy ocenianiu produktywnoci polszczyzny uywano wanie tego
sownika (np. Grzegorczykowa, Puzynina, Smkowa). Zdawano sobie spraw, e nie jest on
dobrym obrazem polszczyzny, ale nikt nie podj trudu zbadania, ile sownictwa pomija i
jakiego rodzaju. Sprawdzi jego braki mona oczywicie na tekstach, co oznacza powtrn ich
ekscerpcj. Mona sprawdzi take, czy archiwum sownika nie zawiera jednostek leksykalnych,
ktre nie weszy w jego obrb, i wyda je w odrbnej publikacji.
1

Pupa w znaczeniu Gombrowicza zdefiniowana zostaa w hale upupi.

2

Echa tych tworw Przybylskiego pobrzmiewaj w twrczoci Lema, por. lepniak,

wspaniaka, klejak, eliwiak (Lem 1971).

3

Tu znw przypominaj si lemianizmy, ktre te nie znalazy si w sowniku.

- 66 -

4. Uwspczenianie leksykografii. Sowniki i ich uytkownicy w Polsce

Rozdzia ten omawia problemy uwspczeniania oglnych sownikw jzyka polskiego,

a cilej rzecz ujmujc, staramy si w nim okreli, jak lepiej dostosowa sowniki jzyka
polskiego do potrzeb ich uytkownikw. W innych rozdziaach i innych publikacjach
wykazujemy, e te sowniki faktycznie naley uwspczeni (patrz rozdz. II.2 i II.3 i Piotrowski
1985) i argumentw w nich zawartych nie bdziemy tu powtarza.

A. Sowniki i ich uytkownicy w metaleksykografii

Wiele przemawia za tym, e jednym z waniejszych wydarze we wspczesnej

leksykografii jest dostrzeenie duego zrnicowania potrzeb uytkownikw sownikw:
potrzeby rnych grup ich odbiorcw mog tak si rni, e bd si wzajemnie wykluczay
(Hartmann 1979, Whitcut 1986). Z tego za wynika, e sowniki, ktre bd si staray
zadowoli wszystkich, mog by mao uyteczne. Bardziej przydatne byyby takie sowniki,
ktre bd si staray zaspokoi wyspecjalizowane potrzeby rnych grup uytkownikw.
W naszych rozwaaniach bdziemy mieli do czynienia z nastpujcymi elementami:
uytkownikami sownikw i ich potrzebami, a dalej z samymi sownikami i ich twrcami. Na
pocztku zajmiemy si okreleniem, kto uywa sownikw i w jakim celu. Niestety, w Polsce
nie byo empirycznych bada nad uywaniem sownikw (prcz specyficznego badania
Tomaszczyka 1979). Dlatego przed okreleniem grup uytkownikw i ich najbardziej oglnych
potrzeb dokonamy analizy obecnej sytuacji kulturalnej i jzykowej w Polsce. Potrzebami
odbiorcw sownikw zajmiemy si dokadniej dalej, wykorzystujc badania nad uywaniem
sownikw przeprowadzone w innych krajach. Omwimy take postawy leksykografw wobec
potrzeb uytkownikw oraz zagadnienie, w jakim stopniu sowniki w Polsce zaspokajaj
zrnicowane potrzeby swoich odbiorcw. Nastpnie zaproponowana zostanie typologia
- 67 -

przyszych sownikw polskich, lepiej, mona sdzi, dostosowanych do potrzeb uytkownikw.

Na kocu wrcimy jeszcze raz do odbiorcw, tym razem rozpatrujc rzecz z odwrotnej
perspektywy, a mianowicie, jak ich przygotowa do korzystania ze zmieniajcych si
sownikw.

B. Kulturowe to uywalnoci sownikw w XX wieku

Podstawy wspczesnej leksykografii powstay w XIX wieku. Wtedy uczestniczenie w

kulturze pisanej, czynne i bierne, byo ograniczone do do niewielkich liczbowo warstw
spoecznych, a oglnie panujcym wzorcem kultury bya kultura literacka. Dziki temu podobne
byo wyksztacenie twrcw i uytkownikw sownikw. W rezultacie sownikarz mg do
dokadnie okreli, jaka grupa spoeczna bdzie uywaa sownikw. Mg przyjmowa, e takie
potrzeby, jakie on mgby mie, maj i inni uytkownicy. Sowniki byy wic ukadane dla
jednej grupy ludzi o do dobrze okrelonych nawykach kulturalnych i, co za tym idzie,
potrzebach.
W wieku XX, wieku masowego wyksztacenia i masowego uczestnictwa w kulturze,
znacznie zwikszya si liczba ludzi posugujcych si sownikami. Jednak obecnie jedyn cech
charakterystyczn uytkownikw sownikw jest to, e musz oni umie czyta. Poza tym
niewiele o nich wiadomo. Leksykograf nie moe ju uwaa, e jego potrzeby s takie same, jak
i innych uytkownikw.
Trzeba wic zastanowi si, po co si siga do sownika? Wanych powodw do tego
dostarcza obecny proces przeobraania si jzykw etnicznych, wywoany najprawdopodobniej
duo wiksz mobilnoci spoeczn. Wskutek zwikszonych moliwoci kontaktu jzykowego,
zarwno horyzontalnego (to jest midzy odmianami jzyka zrnicowanymi geograficznie, jak
gwary, dialekty) jak i wertykalnego (midzy odmianami jzyka zrnicowanymi spoecznie, np.

- 68 -

"niskie" gwary rodowiskowe, jzyk potoczny, i "wysokie" narzecza kulturalne, poetycyzmy),

zanikaj regionalne odmiany jzyka, ale i odmiana literacka si zmienia.
Mianowicie odmiany literackie, standardowe, przybieraj cechy waciwe tzw.
pidynom. Duy wpyw na nie maj warianty i formy odmian zarwno dialektalnych, jak i
niskich. Nastpuje unifikacja jzykowa, spaszczanie zrnicowania jzyka. Mimo to odmiany
standardowe wci s odmianami prestiowymi. W wielu krajach czynnikiem warunkujcym
moliwoci awansu jest umiejtno posugiwania si odmian standardow jzyka, a
uytkownicy odmian niestandardowych naraaj si na dezaprobat ze strony grup
posugujcych si innymi odmianami1. Taka jest sytuacja w Polsce: z lektury dziaw porad
jzykowych w czasopismach jak i z lektury specjalistycznych czasopism, jak "Jzyk Polski",
odnosi si wraenie, e Polacy sdz, e nikt po polsku nie potrafi dobrze mwi, z wyjtkiem
oczywicie polonistw.
Z tych faktw mona wysnu dwa wnioski: pierwszy - do sownika siga si przewanie
po wskazwki poprawnociowe i drugi - jest bardzo dua liczba ludzi, ktrzy wanie do tego
uywaj sownikw. Std powszechna tendencja do traktowania sownika jako dziea
autorytatywnego, normatywnego. Niewtpliwie w tym miejscu potrzeby uytkownika s inne
ni potrzeby jzykoznawcy, ktrego zasadniczym celem jest obiektywny opis jzyka, a nie
dziaalno normotwrcza. Dlatego powinno si rnicowa sowniki tak, by jedne opisyway
sownictwo normatywnie, a inne obiektywnie.
Sytuacja opisana powyej dotyczy wielu krajw Europy (Hartmann 1979), czy te
Stanw Zjednoczonych, wrd nich take i Polski2. W Polsce jednak sytuacja w leksykografii
i jzykoznawstwie jest jeszcze bardziej skomplikowana przez fakt, e w wieku XIX, w okresie
zaborw, jzyk polski uwaany by za jeden z waniejszych czynnikw spjnoci narodu i
kultury polskiej. Zachowanie nieskaonego i bogatego jzyka prowadzi miao do zachowania
1

Ppatrz np. Bolinger (1980), Miodek (1983) czy Wesoowska (1978).

Patrz te haso Usage w THE OXFORD COMPANION TO THE ENGLISH LANGUAGE.

- 69 -

nieskaonej i bogatej kultury. Mona sdzi, e due sowniki w XIX wieku byy wczone w
ten nurt mylenia: miay zachowa cae bogactwo jzyka (por. Piotrowski 1986a oraz rozdz. II.2)
i dlatego byy programowo nienormatywne. Mimo to stopie normatywnoci w
jzykoznawstwie polskim i w odczuciu jzykowym ogu by do duy (Miodek 1983: 38-48).
Nienormatywno w sownikach XIX wieku bya wic swoistym przejawem konserwatyzmu
kulturowego.
Natomiast po roku 1945 normatywno zapanowaa we wszystkich sownikach w PRL.
Z jednej strony w ten sposb nawizuje si do normatywnych tradycji jzykoznawstwa
polskiego, z drugiej jednak - mona w fakt odebra jako wyraz chci wpywania na jzyk, na
jego przyszo (Piotrowski 1985, Miodek 1983: 78-79). Losy tzw. kultury jzyka w Polsce
bardzo dobrze daj si wpisa w rzeczywisto pastwa komunistycznego, o czym pisze Miodek
w cytowanym dziele, czy te Bajerowa (za Miodkiem): tzw. kultura jzyka nie odbiega swym
charakterem od instrumentw reglamentacji kultury.
Z tych wszystkich powodw odmiana potoczna jzyka polskiego, styl niski, jest coraz
bardziej odlega od odmiany literackiej, od stylu wysokiego. Sytuacj, gdy styl niski jest w
zasadzie innym jzykiem od stylu wysokiego, nazywa si dyglosj, a klasycznymi przykadami
jzykw dyglotycznych s arabski czy wspczesny grecki, w ktrych odmiana pisana, wysoka,
musi by uczona w szkoach tak, jak uczy si jzyka obcego (patrz Ferguson 1959/1972). Tak
wic z naszych analiz wynika, e w Polsce mamy sytuacj, ktra moe doprowadzi do dyglosji,
a ktra ju charakteryzuje si wieloma jej cechami.
Jak dotd nie pisano o dyglosji w odniesieniu do jzyka polskiego, cho w literaturze
przedmiotu przyjmuje si rozpad polszczyzny na wysok i nisk (np. Pisarkowa 1984,
Kurkowska 1981), cho, jak si wydaje, nie jest to pogld wci jeszcze powszechnie przyjty.
W wyniku tego nie wiadomo dokadnie, w jakim stopniu styl niski rni si od wysokiego, czy
tylko ilociowo, czy te jakociowo.

- 70 -

Intuicyjnie pogld, e na polszczyzn skadaj si niejako dwa jzyki, wydaje si

prawdziwy, czemu dawali wyraz literaci, np. Kijowski i Wyka (cytowani przez Kurkowsk), czy
tumacze, np. Adam Pomorski (1985). Zwaszcza interesujce s tu pogldy tumaczy, ktrzy
sdz, e wanie ze wzgldu na rozpad polszczyzny na nisk i wysok nie za bardzo da si
adekwatnie tumaczy obcojzyczne teksty kolokwialne na jzyk polski.
Dyglosja jest, jak si zdaje, akceptowana przez wikszo rodzimych uytkownikw
jzyka, a formy stylu niskiego uznawane s za niepoprawne. Akceptacja dyglosji bya doskonale
widoczna w listach czytelnikw do redakcji "Polityki" po opublikowaniu tam artykuu Saloniego
o SJP PWN ("Polityka" 1981), ktrych autorzy wyraali swoje oburzenie z faktu, e kto moe
chcie wprowadza sownictwo potoczne do sownikw. Wida akceptacj tego stanu rzeczy
take w opiniach inteligencji warszawskiej na temat jzyka (Klebanowska 1981).
Dyglotyczna sytuacja wie si z duym odczuciem niepewnoci Polakw co do
"poprawnego sposobu" uywania jzyka. Jzykoznawcy jednak rzadko zdaj si zwraca uwag
na to, e ta niepewno jest do niepokojca. Jzyk jest przecie prymarnym ukadem
semiotycznym i podstawowym rodkiem ekspresji wszystkich jego uytkownikw. Ta
zaskakujca niepewno zauwaona zostaa przez ludzi "z zewntrz", spoza krgu kultury
polskiej:

"Cudzoziemcw czsto zdumiewa u nas zjawisko masowego zasigania porad

jzykowych, bdce najoczywistszym dowodem niepewnoci w dziedzinie tak,
zdawaoby si, dobrze znanej od kolebki, jak wasny jzyk"
(Foland-Kugler 1981: 378)

Foland-Kugler nie analizuje jednak tej osobliwej niepewnoci, sdzi, e tak powinno by.
Warto jednak zastanowi si nad podoem spoecznym niepewnoci jzykowej,
poniewa niewtpliwie istniej gbsze jej przyczyny. Niezmiernie interesujce spostrzeenia
co do przyczyn spoecznych czyni Pisarkowa:

- 71 -

"Warunkiem rozwoju i take dobrej konserwacji wartoci jzykowych jest zesp

czynnikw o wiele gbiej tkwicych w tkance spoecznej, narodowej,
pastwowotwrczej i kulturowej ni troska o zestaw przepisw poprawnoci i
ich przestrzeganie... Historia Polski potwierdza, e zagroenie grupy etnicznej
jest czynnikiem hamujcym tendencje dynamiczne, a wspierajcym
konserwatywne".
(Pisarkowa 1984: 256)

Wnioski Pisarkowej wydaj si suszne, tym bardziej, e mona je poprze analizami

z zakresu filozofii. Karl Popper, zastanawiajc si nad koncepcj idei platoskich, doszed do
wniosku, e przyczynio si do ich powstania szybkie tempo przeobrae wczesnej Grecji,
ktre spowodowao, e dono do opierania si na czym, co si nie zmienia w czasie (Popper
1975). Jest chyba oczywiste, e jzyk wanie jest najczciej traktowany jako swoisty
niezmiennik kulturowy, ktry suy do zachowania niezmiennoci kultury.
Leksykograf powinien rozway tego rodzaju problemy przy selekcji i analizie
wczanego sownictwa, bowiem dla leksykografii w Polsce niebagatelne jest pytanie, czy
sowniki polskie maj opisywa wycznie odmian literack, wysok, czyli "poprawn", czy
te powinny, w jakim zakresie, uwzgldnia rwnie formy odmiany "niepoprawnej", niskiej.
Warianty stylu wysokiego bd najprawdopodobniej wyszukiwane w sownikach przez
rodzimych uytkownikw, niepewnych swego opanowania jzyka "poprawnego". Sowniki w
PRL wydaj si zaspokaja przede wszystkim takie potrzeby swoich odbiorcw (Piotrowski
1985, rozdz. II.2).
Z drugiej strony opis stylu niskiego byby przydatny tym uytkownikom, ktrych
interesuje, jak jzyk polski jest uywany na co dzie: cudzoziemcom, tumaczom,
jzykoznawcom itp. Wielkie sowniki polskie XIX wieku opisyway oba style (Piotrowski
1986a, rozdz. II.2). Jak si wydaje, w przyszych polskich sownikach mogoby by
- 72 -

reprezentowane i normatywne, i nienormatywne stanowisko w leksykografii. Innymi sowy,

powinny powsta sowniki, ktre bd uwzgldniay potrzeby rnych grup uytkownikw.

C. Potrzeby uytkownikw

Jak obecnie leksykografia polska zaspokaja potrzeby uytkownikw sownikw?

Najpierw spjrzmy na teori leksykografii, pniej na same sowniki. W Polsce przy omawianiu
rnych projektw leksykograficznych czsto uywa si wyrae "spoeczna przydatno" i
"spoeczny oddwik leksykografii", czy te stwierdza si, e uytkownik chce tego albo
tamtego w sowniku. Wszyscy uczestnicy konferencji leksykograficznej w 1986 roku
szermowali wanie takimi argumentami (patrz Luba, red. 1986). Jednak s to w wikszoci
puste stwierdzenia, nie poparte adnymi badaniami empirycznymi.
Najczciej wydaje si takie sowniki, jakich uoenie jest z jakich powodw
najkorzystniejsze dla ukadajcego: sownik wic albo powiela ju istniejce wzorce, albo ma
odzwierciedla metodologi leksykografa. Zastrzec si trzeba, e piszemy tu w wikszoci o
sytuacji sprzed 1990 roku (tak umownie przyjmiemy granic panowania komunizmu w Polsce),
std wyraenie korzystny nie powinno by rozumiane jako odnoszce si do korzyci
komercyjnych, poniewa nie odgryway one wikszej roli w tamtym okresie. Po 1990 roku
jednak nie wida jeszcze zmiany tych postaw, tzn. nie powstaj sowniki jzyka polskiego, ktry
by wyranie odrniay si od poprzednich, nie wida wic zmiany mentalnoci leksykografw.
Komentarza jednak wymaga zwaszcza punkt drugi: sownik ma odzwierciedla
metodologi leksykografa. Jzykoznawcy czsto traktuj sownik jako wyraz pewnej postawy
metodologicznej, nie zajmujc si potrzebami uytkownikw-niejzykoznawcw (por. np.
Grochowski 1982). Sownik ma by modelem kompetencji leksykalnej rodzimego uytkownika
jzyka bd te ma by izomorficzny wzgldem jzyka. Jednak z wielu powodw zadania

- 73 -

leksykografii tylko czciowo s takie, jak cele jzykoznawstwa1. Odkadajc uzasadnienie tego
na inn okazj, trzeba zauway, e w wietle bada nad uywalnoci sownikw wtpliwe jest,
by wikszo tych, ktrzy sigaj po sownik, szukaa w nim odwzorowania wasnej
kompetencji, poniewa sownik ma suy informacj o czym nowym. Uytkownicy traktuj
sownik raczej jako pewien tekst nadawany przez leksykografa, tekst, ktry informuje ich o tym,
czego nie wiedz, nie za o tym, co ju wiedz, a opis kompetencji leksykalnej z natury rzeczy
musiaby by podobny do opisu kompetencji gramatycznej jak mona znale w gramatykach,
a ktry skupia si na rzeczach dla Polaka np. oczywistych.
Do jakich za odbiorcw adresowane s sowniki jzyka polskiego? Ograniczajc na
razie nasze omwienie do oglnych sownikw alfabetycznych, mona stwierdzi, e wszystkie
trzy sowniki powojenne (SJPD, MSJP, SJP PWN) stosuj nieomale identyczne metody,
wyprowadzone z SJPD. Ich krg odbiorcw to po prostu wszyscy. Zauway to te, niezalenie
od naszych rozwaa, Miodunka: "Sowniki oglne jzyka polskiego s zawsze adresowane do
'najszerszego krgu czytelnikw'" (Miodunka 1989: 231).
W uzasadnieniu mona np. przytoczy fragment wstpu do SJPS:

"Sownik przeznaczony jest dla szerokich k odbiorcw. Waciwie powinien

on si znale w kadej szkole, w kadym zakadzie pracy, w kadej rodzinie
polskiej. Jest przygotowany rwnie z myl o odbiorcy zagranicznym. Z
pewnoci bdzie bardzo pomocny w procesie nauczania jzyka polskiego na
zagranicznych uniwersytetach oraz w szeroko rozumianej pracy tumacza.
Szczeglnie pozytywn rol powinien on odegra w rodowiskach polonijnych"
(SJP PWN, s. XI).

Z dotychczasowych rozwaa wynika jednak, e tak sformuowane cele sownika s ze

sob sprzeczne, poniewa nie da si pogodzi ze sob interesw tych wszystkich grup
uytkownikw. Podsumowujc - byoby rzecz niezmiernej wagi zbada empirycznie: kto w

Por. Zgusta 1986, Piotrowski 1986b, Hausmann 1991, patrz te wstp.

- 74 -

Polsce uywa sownikw? jakich? kiedy i jak czsto? po co? co z nich rozumie? w jakim
stopniu go zadowalaj? Wyniki takich bada pozwoliyby na znaczne ulepszenie sownikw
polskich. Cho bada takich w Polsce w zasadzie nie prowadzono, mona si pokusi o analiz
sownikw polskich ze wzgldu na najczstsze potrzeby, jakie wystpuj w wynikach bada nad
uywaniem sownikw w innych krajach. Tym zajmiemy si wanie teraz.
Na wiecie przeprowadzono bardzo wiele bada nad uywalnoci sownikw, co
wicej, rozwiny si te metody bada. Najbardziej rozpowszechnion metod jest tradycyjny
kwestionariusz, w ktrym zasiga si opinii ankietowanych na temat uywalnoci sownikw,
cho w nowszych pracach z reguy wprowadza si take czci praktyczne, ktre maj
sprawdzi, czy pogldy uytkownikw zgodne s z ich dziaaniami. Uywa si te monitoringu,
np. filmowania dziaalnoci uytkownikw, lub nawet tworzenia specjalnych tekstw - wraz ze
sownikami - tylko do potrzeb eksperymentu (patrz Tono 1984).
Najwicej bada wykonano w zakresie leksykografii pedagogicznej, a najwiksze z nich
zostay przeprowadzone w kilku krajach Europy Zachodniej (Atkins, Knowles 1990). Mniej
istnieje bada nad uywalnoci sownikw niepedagogicznych, cho mona sdzi, e wiele
wydawnictw przeprowadza takie badania dla swoich potrzeb, nie udostpniajc ich na zewntrz.
Najwaniejszymi chyba opisami uywalnoci sownikw s nastpujce, od lat 50-tych
do chwili obecnej: Barnhart (1962), Bjoint (1981), Greenbaum et al. (1984), Hartmann (1983,
1985), Kuhn, Pschel (1982), Hatherall (1984), Mac Farquhar, Richards (1983), Quirk (1974),
Tomaszczyk (1979). Encyklopedia Leksykografii (Hausmann, Reichmann, Wiegand, Zgusta
1989-1991) zawiera cay dzia powicony uywalnoci sownikw, w ktrym nas interesuj
zwaszcza rozdziay omawiajce socjologi uytkownika sownikw (Hartmann 1989) i uycie
sownikw przez niespecjalistw (Pschel 1989).
Jest niewtpliwie rzecz ciekaw, e pewne wyniki powtarzaj si niezalenie od tego,
czy chodzi tu o leksykografi pedagogiczn, czy niepedagogiczn, czy badania dotyczyy
uytkownikw brytyjskich, amerykaskich, francuskich, niemieckich czy, prawdopodobnie,
- 75 -

polskich. Mona wic chyba zaoy, e s oglnie typowe na gruncie tradycji europejskiej. Z
tych bada wynika, e uytkownicy posuguj si sownikami najczciej w dwch celach: aby
znale znaczenie jednostki leksykalnej i aby sprawdzi posta graficzn wyrazu.
S to oczywicie potrzeby na zupenie rnych poziomach. Znaczenia jednostki
leksykalnej poszukuje si przy posugiwaniu si jzykiem biernie (dekodowaniu), gdy zna si
jej form graficzn, a nie zna si jej znaczenia. Mona take uy w ten sposb sownika, gdy
zna si form graficzn wyrazu oraz jego znaczenie, ale nie jest si pewnym, czy owo znaczenie
jest konwencjonalnie przypisane do tej formy (tzn. sprawdza si w sowniku stopie spoecznej
akceptowalnoci poczenia formy ze znaczeniem). Natomiast potrzeba sprawdzenia ortografii,
czyli pisowni jakiej jednostki leksykalnej (wyrazu), moe wystpi przy uyciu czynnym jzyka
(kodowaniu), gdy dokonuje si przekadu formy wyrazu z substancji fonicznej - ktr rodzimy
uytkownik zna intuicyjnie - na substancj graficzn, znan z "wyuczenia". Znw mona
powiedzie, e poszukuje si spoecznie akceptowalnej formy graficznej wyrazu (jednostki
leksykalnej), bd e sprawdza si stan wyuczenia formy graficznej.
Ta rnica pociga za sob nastpne. Ot, cho w zasadzie kady wyraz moe sprawia
trudnoci przy przekadzie z substancji fonicznej na graficzn, znaczenie wielu jednostek
leksykalnych jest znane intuicyjnie. Faktycznie, jak wykazuj badacze, np. Bjoint (1981: 218),
czy Zgusta (1986), rodzimy uytkownik jzyka poszukuje znacze jednostek ze swego zasobu
pasywnego. S to wic np. jednostki rzadkie, przestarzae, specjalistyczne, lub bardzo
kolokwialne (slangowe). Fakt ten naley podkreli, gdyby bowiem Polak w sowniku szuka
znaczenia takich jednostek leksykalnych, jak dom, kobieta, i, to mona by mie powane
wtpliwoci co do jego znajomoci jzyka polskiego (czy jego kompetencji jzykowej; por.
Bjoint, Moulin 1985).

D. Sownik-prototyp

- 76 -

Potrzeby uytkownikw s te uwarunkowane kulturowo, poniewa to, czego

spodziewaj si oni znale w sowniku, w duej mierze zaley od tradycji danego kraju.
Amerykanie np. oczekuj, e sownik bdzie podawa informacje encyklopedyczne (Greenbaum
et al. 1984: 42). Polacy natomiast, o czym ju bya mowa, najwyraniej szukaj w sowniku
informacji o "poprawnym stylu". Dlatego naley wprowadzi pojcie sownika-prototypu, tzn.
takiego, ktry by - zdaniem uytkownikw - idealnie zaspokaja ich potrzeby. Jednak obraz
sownika-prototypu jest te modelowany na istniejcych sownikach, bowiem sownik idealny
to dla wikszoci uytkownikw jedynie ulepszony sownik tradycyjny, do jakiego ju zdyli
przywykn. W Stanach Zjednoczonych takim ideaem bdzie WEBSTER-MERRIAM'S
COLLEGIATE DICTIONARY (Greenbaum et al. 1984), a w Wielkiej Brytanii CONCISE
OXFORD DICTIONARY (Quirk 1974). Jak si wydaje, w leksykografii polskiej take mona
znale sownik idealny, ktry istnieje jednak w do osobliwej postaci.
Polskim sownikiem-prototypem nie bdzie bowiem aden z oglnych sownikw
alfabetycznych. Ot dwie najczstsze potrzeby uytkownikw - przypomnijmy: wyszukiwanie
pisowni i znacze wyrazw - s zaspokajane w Polsce przez dwa odrbne sowniki, ktre, o ile
si orientuj, na gruncie tradycji europejskiej s charakterystyczne przede wszystkim dla Polski
(patrz jednak rozdz. II.1, w ktrym omawiamy podobiestwa leksykografii polskiej do
niemieckiej).
Te dwa sowniki to sownik ortograficzny i sownik wyrazw obcych. W leksykografiach
innych jzykw podstawowym sownikiem jest zazwyczaj oglny sownik alfabetyczny. Tak jest
np. w leksykografii jzyka angielskiego, gdzie sowniki ortograficzne i wyrazw obcych, cho
istniej, s uwaane za specjalistyczne i nie s powszechnie uywane. Podobnie jest we Francji.
Take w leksykografii rosyjskiej oglny sownik alfabetyczny (zwaszcza Oegowa) jest szerzej
dostpny ni w Polsce.
Oba typy sownikw s bardzo rozpowszechnione w Polsce i przynajmniej jeden z nich sownik ortograficzny - znajduje si chyba w wikszoci polskich domw. Mona wyrni co
- 77 -

najmniej trzy przyczyny popularnoci tych dwch typw sownikw. Pierwsz jest oczywicie
to, e zaspokajaj one najczstsze potrzeby swoich odbiorcw. Druga przyczyna to tradycja,
gdy uytkownicy przyzwyczajeni s do sownikw tradycyjnych. W Polsce tradycja wydawania
i uywania sownikw ortograficznych i sownikw wyrazw obcych jest do duga. W roku
1847 wyszed w Krlewcu F.A.E. ukaszewskiego Sownik podrczny wyrazw obcych i
rzadkich w jzyku polskim uywanych, a w 1887 w Poznaniu A. Jerzykowskiego Sownik
ortograficzny z dodatkiem niepolskich wyrazw i wyrae. Tradycj t ugruntoway
przedwojenne sowniki wydawane przez Arcta oraz Trzask, Everta i Michalskiego, a
wzmocniy wydawnictwa powojenne (szczegy dotyczce takich sownikow mona znale w
rozdz. II.2). Przy tym zarwno sownik ortograficzny jak i sownik wyrazw obcych byy w
zasadzie stale obecne na rynku, zazwyczaj w kilku wersjach, gdy sowniki oglne do niedawna
byy niedostpne. Chyba ta ostatnia przyczyna bya najwaniejsza. Od lat pidziesitych do
osiemdziesitych ukazay si tylko SJPD (jedno wydanie) i MSJP (niewiele wyda). Dopiero
od lat osiemdziesitych stale dostpny jest SJP PWN. Ciekawe z tego wzgldu, na ile
przyzwyczajenia Polakw w zakresie uywania sownikw zmieni si, gdy obecnie w
ksigarniach mona bez wikszych problemw dosta waniejsze z nich.

E. Polski sownik-prototyp

Trzeba przypatrzy si bliej polskim sownikom wyrazw obcych i sownikom

ortograficznym, poniewa ich tytuy s nieco mylce. Sowniki ortograficzne oczywicie
zawieraj zasadniczo wyrazy graficzne jako hasa, ale wbrew swej nazwie podaj nie tylko
informacj o zalecanej formie graficznej wyrazu, gdy zawieraj take inne (tzn. niehasowe)
formy fleksyjne leksemw, mogce budzi wtpliwoci. Formy te s jednoczenie bardzo
rudymentarn informacj fleksyjn. Tak wic sownik ortograficzny mona nazwa sownikiem
gramatycznym w zarodku. Co ciekawe, w nowszych sownikach ortograficznych autorzy
- 78 -

uwzgldniaj wybrane formy fleksyjne wszystkich bez wyjtkw wyrazw hasowych, nawet
te z nich, ktrych pisownia nie przysparza adnych problemw (np. kota), czyli traktuj sowniki
jako poradniki sensu stricte fleksyjne (np. PODRCZNY SOWNIK ORTOGRAFICZNY
Tittenbrumw). Od innych sownikw polskich odrnia si sownik ortograficzny take
wczaniem nazw wasnych.
Sowniki wyrazw obcych s jeszcze ciekawsze. Tutaj tytu jest ju wyranie mylcy,
poniewa nie zawieraj one wszystkich wyrazw, jakie jzyk polski zapoyczy. Jedynie
SOWNIK WYRAZW OBCYCH TRZASKI, EVERTA I MICHALSKIEGO mg
pretendowa do takiego miana. Sowniki wyrazw obcych zazwyczaj obejmuj te hasa, ktre
mog by nieznane uytkownikowi, a ktre kiedy zostay zapoyczone. Stopie zasymilowania
wielu hase moe by przy tym do duy. Sowniki wyrazw obcych obejmuj wic sownictwo
z zasobu pasywnego uytkownika. S sownikami "trudnych wyrazw" i jako takie kontynuuj
najstarsz tradycj leksykografii europejskiej - idea objcia "wszystkich" jednostek leksykalnych
przez leksykografi to spucizna dopiero wieku XIX.
Taki jest chyba polski sownik-prototyp - rozdwojony i do specyficzny na tle
leksykografii europejskiej. Jednak oba jego komponenty odpowiadaj innemu sownikowi
idealnemu, obecnemu w leksykografii niemieckiej: DUDEN RECHTSCHREIBUNG, ktry jest
wanie poczeniem sownika ortograficznego (czciowo gramatycznego) ze sownikiem
wyrazw obcych (Hatherall 1986). Definiuje on przy tym take niektre wyrazy rodzime. Ju
od dawna sugeruje si poczenie obu komponentw polskiego sownika-prototypu w jedn
cao (Stiller 1969; Cienkowski 1978). Jak z naszych wczeniejszych rozwaa wynika, taki
sownik mgby i powinien by normatywny, powinien by nastawiony na opis jzyka
"poprawnego", bo tego polscy odbiorcy zdaj si oczekiwa.

F. Sowniki polskie w przyszoci - prba typologii

- 79 -

Jako podsumowanie oryginalnej wersji tego rozdziau przedstawiem typologi

przyszych sownikw jzyka polskiego, dostosowanych do zrnicowanych potrzeb rnych
grup uytkownikw (Piotrowski 1987). Cho sytuacja ekonomiczno-kulturalna zmienia si
bardzo znacznie od tamtego czasu, sdz, e warto t typologi przedstawi, poniewa moe ona
by wci uyteczna. W przypisach podajemy odniesienia do sytuacji wspczesnej.
Typologia jest oparta na istniejcych sownikach jzyka polskiego. W omwieniu
poszczeglnych sownikw zostay zaznaczone grupy uytkownikw, dla ktrych byyby one
przeznaczone, oraz podana jest zwiza charakterystyka jzykoznawcza.
A. Najszerzej dostpnym sownikiem dla rodzimych uytkownikw powinien by
sownik typu DUDEN RECHTSCHREIBUNG, tzn. poczenie sownika gramatycznego i
sownika trudnych wyrazw. Sownik byby normatywny, nastawiony na opis polszczyzny
"poprawnej".
B. MAY SOWNIK JZYKA POLSKIEGO powinien by opisem kompetencji
leksykalnej rodzimego uytkownika, a przeznaczony byby przede wszystkim dla
obcojzycznego uytkownika (por. brytyjskie sowniki pedagogiczne, ktre taki wanie cel
realizuj, opis zamieszczony w rozdziale IV.3). Obejmowaby najczstsze jednostki stylu
wysokiego i niskiego i ich w miar wyczerpujcy opis skadniowy i semantyczny1.
C. SOWNIK JZYKA POLSKIEGO PWN mgby by oglnym sownikiem typu
pasywnego, zawierajcym np. sownictwo przydatne przy czytaniu literatury piknej, by moe
te dobrze dobran terminologi. Odbiorcami byliby rodzimi uytkownicy szukajcy w miar
przystpnego opisu polszczyzny o zakresie szerszym ni w sowniku typu Duden. Jeeliby
odbiorcami mieli by jedynie rodzimi uytkownicy, to opis sownictwa najczstszego powinien
by znacznie zredukowany, za to rozszerzona siatka hase o jednostki rzadkie. Gdyby za
sownik mia by skierowany take do obcokrajowcw dobrze znajcych jzyk polski, to

Wydawnictwo Naukowe PWN zaczyna wanie opracowywa taki sownik, wzorowany na

brytyjskich wydawnictwach serii COBUILD.

- 80 -

sownictwo najczstsze mogoby by opisane podobnie jak w proponowanym MAYM

SOWNIKU JZYKA POLSKIEGO, z pewnymi modyfikacjami1.
D. Sownik duy, na bazie SJPD, powinien by jak najobiektywniejszym opisem w miar
caego wspczesnego sownictwa polskiego. Odbiorcami sownika byliby ludzie o najbardziej
specyficznych potrzebach: jzykoznawcy, literaturoznawcy, pisarze, tumacze. Jego metodologia
powinna odpowiada metodom sownikw historycznych, bowiem byby on sownikiem typu
historycznego opisujcym polszczyzn wieku XX.
W roku 1993 mona z du doz pewnoci powiedzie, e dugo jeszcze nie bdzie sownika
typu D, poniewa nie ma wydawnictwa, ktre by dysponowao funduszami potrzebnymi na
zrealizowanie takiego sownika, a otrzymanie funduszy pastwowych jest co najmniej wtpliwe.
Do tej pory omawiane byy tylko sowniki alfabetyczne, a nie omawialimy sownikw
innego typu, grupujcych jednostki leksykalne wedug kategorii znaczeniowych, a ktre mona
nazwa sownikami wyrazw bliskoznacznych (nie zawieraj niestety antonimw). Nimi
wanie zajmiemy si obecnie. Po wojnie wydano kilka sownikw wyrazw bliskoznacznych
w ukadzie alfabetycznym: SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH, SZKOLNY
SOWNIK: SYNONIMY i PRAKTYCZNY SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH.
Pierwszy z nich jest do specyficzny. Objtociowo jest niewielki, rejestruje bowiem
ok. 30.000 jednostek leksykalnych, w zamian jednak podaje duo informacji semantycznej i
okrela czliwo frazeologiczn synonimw. W pewnym sensie jest skrzyowaniem sownika
synonimw ze sownikiem frazeologicznym. Niestety, jest za may dla uytkownikw
zajmujcych si zawodowo jzykiem. 30.000 hase to w zasadzie rdze leksykalny jzyka
polskiego, czyli sownictwo aktywne jego uytkownikw. Sownik synonimw jednak powinien

Suplement do SJP PWN, pod redakcj Z. Saloniego, wydaje si wskazywa, e faktycznie

ten sownik bdzie upodobnia si do wariantu pierwszego. Ambicj redaktorw PWN obecnie
jest te jak najszybciej wcza nowe sownictwo do SOWNIKA WYRAZW OBCYCH
PWN.
- 81 -

zawiera przede wszystkim sownictwo pasywne, jeeli ma dobrze suy rodzimym

uytkownikom. Dla przykadu: sowniki synonimw jzyka angielskiego (typu ROGET'S
THESAURUS) maj ok. 250.000 jednostek, a najwikszy istniejcy sownik synonimw, THE
SYNONYM FINDER, ma ich 800.000.
Sownik pod redakcj Skorupki mona by wykorzysta jako baz sownika dla uczcych
si jzyka polskiego, zarwno Polakw, jak i obcokrajowcw. W tym celu naleaoby z tego
sownika zachowa ukad hase, usun sownictwo rzadsze, uzupeni informacj wewntrz
hase o antonimy, fleksj i skadni. Trzeba by te uzupeni sownik o rne indeksy, np.
onomazjologiczne, sowotwrcze (gniazdowe) itp. Tak powstaby sownik niedefiniujcy dla
uczcych si jzyka polskiego, komplementarny wobec MAEGO SOWNIKA JZYKA
POLSKIEGO. Zarazem naleaoby jak najszybciej opracowa i wyda duy sownik synonimw
jzyka polskiego, przeznaczony dla pisarzy, tumaczy itp.
Autorem obu nastpnych sownikw jest Witold Cienkowski. Oba z nich grupuj wyrazy
bliskoznaczne w ukadzie alfabetycznym i w zasadzie pomijaj ich konteksty. Nie wiadomo, ile
wyrazw grupuj, natomiast brak indeksu sprawia, e trudno si nimi posugiwa, poniewa
nazw hasa jest bardzo czsto wyraz rzadki.

G. Ksztacenie uytkownikw

Moje dotychczasowe rozwaania mogyby nasun myl, e twierdz, i leksykograf ma

wycznie poddawa si presji uytkownikw, e ma dostarcza im tych informacji, do ktrych
s przyzwyczajeni w sownikach-prototypach. Tak nie jest. Moim zamiarem byo wykazanie,
e potrzeby przecitnych uytkownikw rni si od potrzeb leksykografw i jzykoznawcw
i e te rnice powinny by uwzgldniane przy pracach sownikarskich. Leksykografia
oczywicie powinna si rozwija i w sownikach naley bra pod uwag rozwj

- 82 -

jzykoznawstwa. Jednak wprowadzanie nowatorskich metod do leksykografii jest ogromnie

trudne. Wanie t kwesti chciabym si zaj na zakoczenie.
Przede wszystkim powstaje pytanie: jak na innowacje w leksykografii reaguj przecitni
uytkownicy? Ot z bada wynika, e innowacje mog by nie zauwaane, a jeszcze czciej
nie wykorzystane (Bjoint 1981). Nowatorskie metody, stosowane w sownikach, ktrych
uywalno badano, polegay przede wszystkim na wprowadzeniu bogatej informacji
skadniowej (patrz rozdz. III.3). Jednak stwierdzono, e uytkownicy jej nie wykorzystywali.
Po czci spowodowane to byo tym, e informacja skadniowa naoona bya na tradycyjny
sownik i e zapisana bya w postaci oznacze kodowych. To zmuszao uytkownika do
wysiku, do ktrego nie jest on zbyt skory. Jednak w najnowszych sownikach uywa si ju jak
najprostszego sposobu zapisu informacji skadniowych.
Jak wic wprowadza nowe metody do sownikw? Ideaem chyba byby taki sownik,
ktry wygldaby jak dzieo tradycyjne, lecz w rzeczywistoci by prac nowatorsk. Najprociej
chyba byoby da uytkownikowi informacj w taki sposb, jak si to teraz robi w sownikach
pedagogicznych jzyka angielskiego, tzn. nie uywa si adnych oznacze kodowych, tabel itp.
Sownik wic nie dzieliby si np. na cz ogln, z tabelami, omwieniami skrtw itp., i
szczegow, obejmujc hasa, ale caa informacja fleksyjna, skadniowa, semantyczna
znajdowaaby si wewntrz waciwego hasa. Kade haso traktowane byoby jako cao.
Mona chyba twierdzi, e t drog poszed Miel'uk w swoich pracach nad sownikiem
objaniajco-kombinatorycznym.
Jeeli chodzi o sam informacj skadniow, gramatyczn, to mona "zmusi"
uytkownika, by si ni posugiwa, dajc mu sownik tak skonstruowany, aby informacja
gramatyczna miaa priorytet, tzn. aby uywanie sownika wizao si z koniecznoci jej
uywania. Hase np. wydzielane byyby czysto synchronicznie, poprzez wyrnianie jako
homonimw tych form, ktre wykazuj rnice fleksyjne lub skadniowe. Znaczenia wewntrz

- 83 -

hase wyrniane byyby na podstawie rnic skadniowych itp. W pewnym sensie takimi
sownikami s dziea Jeana Dubois, np. DICTIONNAIRE DU FRANAIS CONTEMPORAIN.
Jest jeszcze inne rozwizanie. Oprcz dostosowywania sownikw do potrzeb
uytkownikw mona te dostosowywa uytkownikw do sownikw, czyli ksztatowa ich
potrzeby. Oznacza to, e naley uczy optymalnego posugiwania si sownikami (por.
Hartmann 1985; Whitcut 1986), poniewa posugiwanie si sownikiem, nawet tym
tradycyjnym, jest do wyrafinowan czynnoci.
Aby uzasadni to twierdzenie, chciabym bardzo pobienie pokaza, jakich umiejtnoci
oczekuje si od uytkownika oglnego sownika alfabetycznego. Powinien on umie poprawnie
wydzieli w tekcie jednostk, o ktr mu chodzi, odgraniczy j od innych jednostek,
przeksztaci w form hasow i znale miejsce hasa w sowniku. Przy niekonsekwencjach
hasowania musi on umie odszuka haso w rnych miejscach. Uytkownik powinien z gry
wiedzie, jakich hase nie znajdzie w ogle w sowniku (w polskich sownikach oglnych nie
znajdzie np. nazw wasnych). Gdy za odnajdzie haso, musi umie rozezna si w zasadach
wyodrbniania znacze i odgraniczania znacze od frazeologii. Musi wiedzie, gdzie w artykule
hasowym znajdzie frazeologi: przy kadym znaczeniu czy te wyodrbnion; na kocu czy na
pocztku artykuu itp. Uytkownik powinien umie odczyta interpretacj, czyli skrty, kody,
definicje. Wydaje si, e ten zestaw umiejtnoci, jaki kady uytkownik powinien posiada,
by skorzysta ze sownika, wymaga sporej wiedzy metajzykowej i znajomoci opisu
leksykograficznego.
Tych umiejtnoci uytkownik powinien zosta nauczony w szkole. To bdzie z kolei
owocowao przez cae jego ycie - poniewa najczciej, a czasem wycznie, uywanymi
dzieami jzykoznawczymi s sowniki. Warto wic rozway, jak mogoby wyglda nauczanie
posugiwania si sownikami w Polsce.
Takie nauczanie powinno rozpocz si w szkole podstawowej, w ktrej trzeba uczy,
jak posugiwa si sownikiem-prototypem (ortograficznym i wyrazw obcych). W szkole
- 84 -

redniej powinno si przej do zapoznawania si z oglnymi sownikami jzyka polskiego.

Jednak, aby realizowa taki program nauczania, sami nauczyciele musz zosta do tego
przygotowani w trakcie studiw. Na polonistyce jest po temu miejsce: na zajciach z
leksykologii i leksykografii. Niestety, leksykografia traktowana jest na nich w inny sposb, ni
by si naleao spodziewa. Wykada si albo histori leksykografii, albo problemy
leksykograficzne z punktu widzenia leksykografa. Jednak przy praktycznym posugiwaniu si
sownikiem oba bloki informacji bd niewiele przydatne.
Pojawia si ostatnio nowy typ nauczania leksykografii, ktry polega na przygotowaniu
do krytyki sownikw z punktu widzenia jakich teoretycznych przesanek, najczciej innych
ni zastosowane w krytykowanym dziele. Nie jest to wic ocena sownika, ale ocena teorii
jzykowej leksykografa i jej egzemplifikacji w sowniku. Tak jest w podrczniku
Grochowskiego:

"Rozdzia powicony leksykografii ma by w intencji autora narzdziem

pomocniczym do studiowania sownikw jzyka polskiego z punktu widzenia
semantyki".
(Grochowski 1982: 7)

Taki sposb nauczania leksykografii nie tylko nie daje dobrego przygotowania do
praktycznego posugiwania si sownikami, ale, co gorsza, moe wyrobi do lekcewacy
stosunek do sownikw jako obiektw majcych niewiele wsplnego z naukowym
jzykoznawstwem. Zajcia z leksykografii powinny zaznajamia z zaletami i wadami opisu
leksykograficznego, a najwaniejsze - uczy konwencji opisu sownikowego.

- 85 -

III. LEKSYKOGRAFIA ANGLOJZYCZNA

1. Leksykografia polska a anglojzyczna - gwne rnice.

Niniejszy rozdzia powicony jest najwaniejszym rnicom midzy leksykografi

polsk a anglojzyczn. Kontynuowane s w nim rozwaania z rozdz. II.1, w ktrym
zajmowalimy si porwnaniem sownikw polskich ze sownikami innych krajw Europy. W
tamtym rozdziale nasze analizy byy do powierzchowne i ograniczay si w zasadzie do
przegldu typw sownikw obecnych - lub nieobecnych - w leksykografiach rnych jzykw.
Obecnie zajmiemy si dokadniej porwnaniem sownikarstwa anglojzycznego i polskiego na
poziomie najwaniejszych koncepcji metaleksykograficznych.
Najpierw jednak naley precyzyjniej uj przedmiot naszych rozwaa: w rozdz. II.1
zajmowalimy si w zasadzie tylko leksykografi brytyjsk, obecnie za rozszerzymy zakres
naszych analiz - bdziemy omawia leksykografi anglojzyczn. Przez ten termin bdziemy
gwnie jednak rozumie sownikarstwo brytyjskie i amerykaskie, z tego wzgldu, e s to dwa
gwne nurty leksykografii anglojzycznej, a sowniki w pozostaych krajach anglojzycznych,
np. w Australii czy Kanadzie, wczaj si do jednego albo do drugiego nurtu. Midzy
leksykografi brytyjsk i amerykask mona dostrzec wyrane cakiem spore rnice. O
niektrych z nich bdziemy mieli okazj wspomnie w toku naszych rozwaa. Nie bdziemy
za w zasadzie zajmowa si sownikami naukowymi, ale bdziemy si opiera na sownikach
jak najbardziej typowych, przeznaczonych dla szerokiego odbiorcy. Zauwamy te, e
najbardziej interesuje nas tu teraniejszo, a historia leksykografii jedynie o tyle, o ile bdzie
ona pomocna do zrozumienia wspczesnoci. Dlatego te w w tym rozdziale termin sownik
- 86 -

polski (lub angielski) bdzie oznacza definicyjny sownik powojenny. W innym wypadku
wyranie zaznaczymy, o jaki sownik bd o jaki okres nam chodzi.

A. Komparatystyka leksykograficzna

Na wstpie trzeba jeszcze zwrci uwag na trudnoci porwna leksykograficznych.

Kady, kto jest nieco lepiej zaznajomiony ze sownikami swojego i innego obszaru jzykowego
z pewnoci zdaje sobie spraw z tego, e istniej wsplne cechy zespou sownikw dla
jakiego jzyka czy kraju, czyli, innymi sowy, e odrbne s tradycje leksykograficzne. Jednak
te odczucia s najczciej do subiektywne i bardzo trudno jest je zwerbalizowa: obcuj ze
sownikami anglojzycznymi i polskimi od ponad pitnastu lat, z roku na rok bardziej
intensywnie, i mam wyrane odczucie ich odmiennoci, jednak rnice nie jest atwo
adekwatnie opisa.
Naley wic potraktowa ten rozdzia jako bardzo wstpne porwnanie tego typu,
pierwsze chyba w Polsce, a z pewnoci nalece do nielicznych na wiecie. W gruncie rzeczy
najbardziej inspirujca bya wanie literatura na temat rnic midzy sownikami
amerykaskimi a brytyjskimi, poniewa tego rodzaju wyrane odrbnoci istniejce w obrbie
jednego jzyka niewtpliwie s niezwykle pouczajce, a nie ograniczaj si one tylko do
powierzchownych rnic1.
Z rozdziau II.1 wynika, e leksykografia brytyjska jest niezwykle zasobna w sowniki,
a leksykografia anglojzyczna jako cao z pewnoci dysponuje najbardziej rozbudowanym
zestawem sownikw na wiecie. Czsto te twierdzi si, e jzyk angielski jest najlepiej
opisany leksykograficznie spord jzykw wiata. Mona by sdzi, e taki stan rzeczy czyni

Rnice omawia Ilson 1986, take Benson, Benson, Ilson 1986; patrz te McArthur 1986

oraz Algeo 1990 i Ilson 1990.

- 87 -

wszelkie porwnania nieomale niemoliwe: z pewnoci kade oglniejsze stwierdzenie da si

udowodni przy pomocy przykadu ktrego ze sownikw anglojzycznych.
Trzeba jednak zauway, e wrd tej obfitoci wiele jest tytuw specjalistycznych czy
te marginesowych. Tak np. istnieje wiele sownikw pisanych, wydawanych i kupowanych dla
czystej zabawy, nikt te nie przywizuje do nich wikszej wagi1. Dlatego krg dzie
leksykograficznych mona atwo zawzi do sownikw najwaniejszych, ktrymi s zazwyczaj
te, ktre si najlepiej sprzedaje.
Z drugiej strony przy nacisku rynku, czyli kupujcych, sowniki anglojzyczne do
szybko upodobniaj si do siebie wzajemnie, skutkiem tego, e konkurencyjne sowniki
przejmuj wikszo cech publikacji, ktra zdobywa rynek, czyli jest kupowana w wikszych
ilociach. Mechanizm jest prosty i atwy do przewidzenia, poniewa sprawdzi si w stosunku
do innych artykuw handlu, a zwaszcza do rzeczy modnych. Podobnie dzieje si z
samochodami, radiami, czy sukienkami. I tak jednak w sownikarstwie anglojzycznym jest
przynajmniej kilka konkurujcych modeli sownikowych, co daje due zrnicowanie
sownikw.
Takie modele czsto realizuj si jako opozycje, np. sownik zdecydowanie jzykowy,
bez elementw encyklopedycznych (to wanie zasadniczo sownik brytyjski), wobec sownika
encyklopedycznego (to sownik amerykaski); sownik z wieloma przytoczeniami ze rde i
bez przytocze; w przypadku Wielkiej Brytanii sownik bardziej amerykaski czy bardziej
brytyjski; szeregowanie znacze wedug przypuszczalnej chronologii ich uycia w jzyku
(sownik amerykaski), czy te wedug czstotliwoci uycia itp. Tak wic trudnoci porwna
nie musz rzutowa w znaczcy sposb na nasze rozwaania.

B. Leksykografia anglojzyczna a polska

A trzeba stwierdzi, e i w Polsce takie sowniki zaczynaj si ukazywa, co niewtpliwie

dowodzi normalnienia sytuacji wydawniczej.

- 88 -

a. Uzus a norma
Czy istnieje jaka najwaniejsza rnica midzy leksykografi anglojzyczn a polsk?
Wydaje si, e mona taki wyrnik znale, a najkrcej da si go okreli w sposb
nastpujcy: leksykografia anglojzyczna stara si da peny opis jzyka, gdy w leksykografii
polskiej jest on raczej jednostronny, przy czym jest to jednostronno zamierzona. Znaczenie
rozrnienia midzy penym a jednostronnym opisem jzyka wyjanimy poniej. To twierdzenie
mona udowadnia na kilku paszczyznach. Omwimy je dokadniej na dwch z nich: po
pierwsze, przedyskutujemy kryteria wczania i opisu jednostek jzyka, a po drugie, zajmiemy
si warstwami sownictwa, ktre s opisywane w sownikach.
Na tle sownikw jzyka angielskiego leksykografia polska sprawia wraenie, i jest ona
niezwykle spjna, homogeniczna. Owa homogeniczno wynika z pewnoci z tego, e polskie
sowniki realizuj w zasadzie tylko jeden z nurtw leksykografii. Mianowicie sowniki polskie
nastawione s na opis jzyka poprawnego. Co za tym idzie, jej relacja do uytkownika jest
relacj nauczyciela do ucznia - sowniki polskie maj na celu pouczanie uytkownika, maj
informowa, jak ma si on poprawnie zachowywa jzykowo. Mawia si czsto, e sowniki
polskie opisuj norm jzykow, cho rzadko definiuje si precyzyjnie, co naley rozumie
przez norm, a wszystko wskazuje na to, e najczciej pojmuje si j jako norm
skodyfikowan1. W ENCYKLOPEDII JZYKA POLSKIEGO twierdzi si, e norm jzykow
jest

"zbir tych wszystkich rodkw danego jzyka ... ktre dziki aprobacie
spoecznej musz by wanie tak uywane przez wszystkie osoby mwice tym

Puzynina stwierdza jasno, e "W naszym spoeczestwie za poprawne zwyklimy uznawa

formy jzykowe zgodne z norm..." w znaczeniu "...zasad posugiwania si jzykiem ustalonych

przez wydawnictwa i wypowiedzi publiczne uznane w spoeczestwie za autorytatywne w tej
dziedzinie. S to zazwyczaj wydawnictwa i wypowiedzi jzykoznawcw..." (Puzynina 1988: 7778; cytat zmieniony gramatycznie by pasowa do kontekstu).
- 89 -

jzykiem, gdy w przeciwym wypadku odbiorca odczuwa, e nie mwi si tak

'jak si powinno mwi'. Nieprzestrzeganie normy jzykowej grozi autorowi
niezrozumieniem, zrozumieniem opacznym, lekcewaeniem lub omieszeniem".
ENCYKLOPEDIA JZYKA POLSKIEGO (haso: norma)

Mona wic stwierdzi, e sowniki polskie staraj si uchroni Polakw przed

"niezrozumieniem, zrozumieniem opacznym, lekcewaeniem lub omieszeniem", wczajc
jedynie te rodki jzykowe, ktre uzyskay "aprobat spoeczn", a innymi sowy aprobat
kodyfikatorw, poniewa badania aprobaty rodkw jzykowych nale do rzadkoci w Polsce,
a te, ktre przeprowadzono, sugeruj niedwuznacznie, e norma skodyfikowana nie opisuje
rzeczywistego zachowania jzykowego Polakw (patrz np. Gruszczyski 1981). Trzeba
podkreli t spraw: wszystkie sowniki polskie dla masowego uytkownika realizuj
dydaktyczny model leksykografii, brak za sownikw czysto opisowych (rozdz. II.2 traktuje
szerzej o tym zagadnieniu). To wanie oznacza w naszym ujciu twierdzenie, e opis
sownikowy w Polsce jest jednostronny.
Na czym za opiera si opis jzyka w leksykografii anglojzycznej? Wystpuje jedno
najwaniejsze kryterium - czstotliwo uycia danego rodka jzykowego w jzyku
standardowym. Waniejsze kryterium nie istnieje. Trzeba podkreli, e jest to kryterium
realizowane take dla form i znacze powszechnie - wrd warstwy wyksztaconej - uwaanych
za niepoprawne, jeeli tylko s one wystarczajco rozpowszechnione, np. form fleksyjnych (ain't
zamiast am not, are not), znacze (hopefully, przyswek modyfikujcy zakres zdania, nie za
tradycyjnie wyrazu). Te formy i znaczenia mona znale w sownikach angielskich z
odpowiednim komentarzem. Dla porwnania, w sownikach polskich naleaoby podawa, e
rozprzestrzenionymi

formami

fleksyjnymi

polskim

przyszem/poszem,

wykonywujcy/przekonywujcy, czy e wychodzi naprzeciw czyim daniom/potrzebom to

czsto spotykany frazeologizm (rusycyzm)1.

I faktycznie w sownikach przedwojennych tak informacj mona byo znale.

- 90 -

W odniesieniu do leksykografii anglojzycznej warto przytoczy (w tumaczeniu)

szeroko znany cytat z przedmowy jednego z bardziej wpywowych sownikw amerykaskich,
a mianowicie THE AMERICAN COLLEGE DICTIONARY (pod redakcj C. L. Barnharta) z
1947 roku:

"Przedstawiany sownik stanowi zapis naszego jzyka, tak, jak si go uywa na

pimie i w mowie; aden ze sownikw opartych na metodach wspczesnej
nauki nie moe podawa zalece, jak uywa jzyka, moe on tylko zawiera
informacje co do faktw jego uycia. Dobry sownik jest przewodnikiem po
jzyku w taki sam sposb, jak dobra mapa pokazuje, jaki jest obszar, po ktrym
chce si podrowa. Nie jest zadaniem sownikarza zaleca uytkownikom, jak
posugiwa si jzykiem, tak, jak nie jest zadaniem kartografa przesuwanie rzek,
przestawianie gr, czy wypenianie jezior".
(za: Barnhart 1978: 115)

Mona te doda, e dobry kartograf nie pomija take istniejcych rzek i gr, a dobry
leksykograf nie opuszcza ze sownika zawiadczonych wyrazw tylko dlatego, e nie
odpowiadaj one jego koncepcjom poprawnego stylu.
Uylimy wyej terminu "czstotliwo uycia", ktry, niezdefiniowany, jest bardzo
mao precyzyjny. Jego znaczenie mona ucili, poniewa w leksykografii anglojzycznej jest
standardowo okrelony. Czstotliwo uycia mona wyliczy do dokadnie na podstawie
iloci przytocze, jakie si wykorzystuje do opracowania hasa. W leksykografii amerykaskiej
w przypadku sownikw neologizmw oznacza to, e przynajmniej 10 przytocze wystpio na
przestrzeni kilku lat w publikacjach niefachowych (Barnhart, list prywatny z 12.02.1985; 9000
WORDS, przedmowa). Podobne kryteria przyjto w redakcji sownikw oksfordzkich.
Nie znaczy to, e w leksykografii anglojzycznej nie ma sownikw dydaktycznych, czy
poprawnociowych. Wrcz przeciwnie, jest ich, zwaszcza w Ameryce, bardzo duo1. Jednak

Wells 1973 drobiazgowo traktuje spraw normatywizmu w leksykografii amerykaskiej,

patrz te OXFORD COMPANION TO THE ENGLISH LANGUAGE, haso "usage guidance

- 91 -

wyranie rozgranicza si midzy sownikami opisowymi a poprawnociowymi i nie miesza si

ich funkcji. Mona poda bardzo symptomatyczny przykad brytyjskich sownikw wydanych
przez braci Fowler. Ich CONCISE OXFORD DICTIONARY (1911), a do obecnej pory
brytyjski sownik-prototyp, by sownikiem opisowym, zwaszcza w opozycji do silnie
normatywnych sownikw amerykaskich z pocztkw XX wieku, jednak oprcz niego jeden
z Folwerw stworzy take i sownik poprawnociowy, MODERN ENGLISH USAGE (19261).
To rozdzielenie funkcji opisowej od dydaktycznej jest obecnie szeroko stosowane w
leksykografii anglojzycznej. Do rozpowszechnion praktyk jest umieszczanie w sownikach
notek poprawnociowych przy hasach odnoszcych si do wyrazw mogcych wzbudzi
wtpliwoci, (pierwszy raz wprowadzono t technik w THE AMERICAN HERITAGE
DICTIONARY, 1969). Znw trzeba podkreli, e wyrazy i formy budzce wtpliwo s
skrupulatnie odnotowywane, a uytkownikowi sugeruje si delikatnie, jakie rodki jzykowe
uwaane s oglnie za poprawne. Decyzja jednak naley do niego. Istnieje take znakomity
sownik poprawnociowy, WEBSTER'S DICTIONARY OF ENGLISH USAGE, w ktrym ta
technika stosowana jest na szerok skal: omawia si chronologicznie pogldy rnych autorw
piszcych na tematy poprawnociowe, nastpnie konfrontuje ich zdanie z materiaem
jzykowym, a wszelkie sugestie poprawnociowe s podawane przewanie w oparciu o materia
jzykowy, nie za o pogldy teoretyczne.
Co do pogldw Brytyjczykw na adekwatno opisu sownikowego mona przytoczy
anegdotyczny materia, wspomniany przez wieloletniego redaktora sownikw oksfordzkich,
Roberta Burchfielda (1972). Mianowicie dzia sownikowy otrzyma kiedy list od nabywcy
THE SHORTER OXFORD DICTIONARY (rok wydania 1933, od tamtej pory wydawany bez
zmian), w ktrym autor do kwano wyraa swoje zdumienie: w sowniku tym nie mg

and criticism", czy wstp do WEBSTER'S DICTIONARY OF ENGLISH USAGE.

1

W zasadzie przerobi on na sownik poradnik poprawnociowy napisany z bratem, the

King's English, wydany w 1906.

- 92 -

znale pospolitych wulgaryzmw, wic mocno powtpiewujc w solidno sownika - ktry

nawet tak czstych wyrazw nie potrafi opisa - zwraca wydawcy cae dzieo. Obecnie
wszystkie sowniki brytyjskie (oprcz najmniejszych) zamieszczaj wyrazy potoczne i
wulgaryzmy, a histori opisu leksykograficznego tych ostatnich omwimy poniej.

b. Adekwatny opis jzyka

Wikszo rnic midzy leksykografi polsk a anglojzyczn w zasadzie mona
wywie z tej rnicy podstawowej. Wemy na przykad opis neologizmw, czy w ogle opis
zmian jzykowych. Oczywiste, e gdy celem zasadniczym jest opis jzyka, jak w leksykografii
anglojzycznej, a wszelkie decyzje podejmuje si na podstawie analizy materiau jzykowego,
to naley bacznie ledzi w materia, aby to zamierzenie adekwatnie realizowa. I tak si
wanie dzieje, a przyczyn nie mniej znaczc jest fakt, e adekwatny opis sownictwa
najnowszego jest znakomitym argumentem reklamowym.
W przypadku leksykografii polskiej nie jest konieczne zajmowanie si wspczesnym
materiaem jzykowym, poniewa norma jest oglnie rzecz biorc zachowawcza, a
kodyfikatorzy zazwyczaj opieraj si na opisie materiau starszego. Znakomitym przykadem
moe suy komentarz redakcji "Jzyka Polskiego" do artykuu opisujcego nowe znaczenia
wyrazu filozofia (Mycawka 1991). Redaktor ustosunkowuje si negatywnie do nowego
znaczenia i stwierdza:

"Nowe, mgliste i przez to niepokojce znaczenie musi zniechca czytelnika i

suchacza, nawet z wyszym wyksztaceniem. I gdzie ten suchacz ma znale
objanienie: w najwikszym sowniku jzyka polskiego - nie..."
(redakcja, 1991: 105).

Wydawa by si mogo oczywistym, e nowego wyrazu czy nowego znaczenia nie da si

znale w sowniku sprzed lat czterdziestu, a z tego faktu moe wypywa tylko jeden oczywisty
wniosek: sowniki trzeba uwspczeni. Jednak redaktorzy "Jzyka Polskiego" sdz, zdaje si,
- 93 -

e naley skoni mwicych po polsku, by stosowali si do stwierdze przestarzaego sownika,

nie wydaje im si za, e powinno si opisywa jzyk polski w sownikach tak, jak si go
uywa1.

c. Wzorce z przeszoci; struktura hasa

Obie omwione oglne koncepcje leksykograficzne s, wydaje si, dobrze zakorzenione
w przeszoci. Idee leksykografii polskiej mianowicie da si wywie z koncepcji
owieceniowych,

w ktrych naczelnym

postulatem

byo

ukadanie

sownikw

poprawnociowych, opisujcych waciwy styl, itp. Jak piszemy w rozdz. II.2 i II.3,
Doroszewski, a za nim jego epigoni, zrealizowa owieceniow koncepcj odrzucon przez
Lindego: wielkiego sownika poprawnociowego.
Leksykografia anglojzyczna natomiast wyranie wywodzi si z romantycznopozytywistycznej koncepcji sownikarstwa dziewitnastego wieku. Jak to wyoy biskup Trench
w programowych wystpieniach z poowy XIX wieku (Trench 1860), naczelnym zadaniem
sownika jest wczy i opisa cae sownictwo jzyka. Taki te cel sowniki angielskie realizuj
od ponad stu lat (cho oczywicie mona by dyskutowa nad realizacj tego postulatu).
Rnice pochodzenia koncepcji wida te na poziomie struktury hasa. Leksykografia
owieceniowa jest zasadniczo ahistoryczna i taka te jest leksykografia polska - nigdy w
polskich sownikach nie szeregowano znacze wewntrz hase wedug ich przypuszczalnego
rozwoju historycznego, tzn. od najwczeniej do najpniej zawiadczonego. Struktura hasa bya
zazwyczaj oparta albo na domniemanej czstoci uycia danego znaczenia, albo, wedug obecnej
terminologii, na znaczeniach-prototypach.
Dla leksykografii dziewitnastowiecznej, jak i dla caego wczesnego jzykoznawstwa,
ewolucja znaczenia miaa pierwszorzdn wag. W sownikach angielskich dlatego bardzo

Por. artyku Preyznera 1992, ktry wyraa dokadnie te same pogldy.

- 94 -

wana jest tzw. zasada historyczna: znaczenia uoone s od najwczeniej zawiadczonego do

najpniejszego. Tradycyjnie te wikszo sownikw w ten sposb szeregowaa znaczenia w
hasach, taki porzdek zdarza si nawet w synchronicznym CONCISE OXFORD
DICTIONARY. Obecnie nadal uywa si tego sposobu, np. w prestiowych sownikach
wydawnictwa Merriam-Webster w Stanach Zjednoczonych, czy w popularnym brytyjskim
CHAMBERS ENGLISH DICTIONARY.

d. Dwa sowniki: SJPD a WIII

By moe najlepiej bdzie mona zilustrowa rnice midzy oboma podejciami do
opisu leksykogragicznego omawiajc dwa najwiksze sowniki wspczesnego jzyka polskiego i angielskiego. Oczywicie najwikszym wspczesnym sownikiem polskim jest
SJPD. Najwikszym leksykograficznym opisem wspczesnej angielszczyzny za jest wci
MERRIAM-WEBSTER'S THIRD NEW INTERNATIONAL DICTIONARY OF THE
ENGLISH LANGUAGE (WIII; por. Landau 1989: 352). Midzy oboma sownikami wystpuje
wiele podobiestw, rnice wic s jeszcze bardziej interesujce. Czciowo oba sowniki
porwnywalimy ju w poprzednich rozdziaach, a obecnie dokonamy bardziej systematycznego
porwnania. Nie bdziemy powtarza podstawowych danych o SJPD - mona je znale w
rozdziale II.2.
WIII, wydany w 1961 roku, to ostatni czon dugiej tradycji leksykograficznej. Wywodzi
si od dziea najlepiej znanego leksykografa amerykaskiego, Noaha Webstera, ktrego sownik
z 1828 roku by pierwszy w serii, w ktrej WIII jest smym nieskrconym (unabridged)
sownikiem1. WIII obejmuje sownictwo angielskie od poowy XVIII wieku (a dokadnie od

Poprzednie wydania tego sownika ukazay si, oprcz 1828 roku, w 1840, 1847, 1864,

1890, 1909, 1934. Wydanie z 1934 roku jest najwikszym sownikiem jzyka angielskiego,
obejmuje ok. 600,000 hase od redniowiecza do XX wieku, w tym nazwy wasne i wyrazy
niezwykle rzadkie. Wiele wskazuje na to, e nastpnego wydania, WIV, ju nie bdzie.
- 95 -

1755 - roku wydania sownika Samuela Johnsona) do pnych lat pidziesitych wieku XX,
cho zawiera take wybrane sownictwo dobrze znanych pisarzy wczeniejszych - moe np.
znakomicie suy przy lekturze Szekspira. Autorzy WIII dysponowali 4,500,000 fiszek
(przytocze), zebranymi od 1936 do chwili wydania, a take mieli 1,650,000 fiszek z
poprzednich wyda1.
Wida wic, e pod wzgldem ram chronologicznych oraz wyjciowego materiau
jzykowego WIII i SJPD s porwnywalne. Co ciekawsze, niektre metody definiowania take
s analogiczne w obu sownikach: wanym sposobem opisu znaczenia s definicje
encyklopedyczne (realnoznaczeniowe) i strukturalne. Co prawda w SJPD definicje
encyklopedyczne zajmoway eksponowane miejsce bardziej w teorii ni w praktyce, gdy w WIII
s to rozbudowane teksty, czsto lepiej informujce ni hasa w encyklopediach: oprcz tego
WIII zawiera duo materiau typowego encyklopedycznego; wykresy, daty, ilustracje, w tym
barwne plansze, zestawienia terminw, itp. Oba sowniki czsto uyway take opisu znaczenia
przez synonimy. Znw jednak w SJPD by to sposb definiowania stojcy w sprzecznoci z
przesankami teorii, gdy w WIII ta metoda bya precyzyjnie ujta w schemat definicyjny (i
typograficznie odrnione od definicji waciwych).
Dla naszych analiz ciekawsze s rnice. Pomimy tu omwienie elementw hasa w
WIII, a nie wystpujcych w SJPD w ogle, lub ujtych w sposb szkicowy, takich jak np.
drobiazgowy opis wymowy, szczegowe notatki etymologiczne, czy analizy rnic midzy
synonimami. Nas interesowa bd rnice na poziomie zupenie podstawowym. Przede
wszystkim liczba hase: 450,000 hase w WIII jest liczb niewspmiern do zasobw SJPD,
czyli 125,000 hase; przy tym WIII jako ksika - jeden lub dwa opase tomy - jest znacznie

Na temat WIII istnieje obecnie ogromna literatura. O sowniku pisa zarwno jego gwny

redaktor, Gove, jak i krytycy i admiratorzy. Bibliografi zebra Haebler (1989) - warto
podkreli, e znalaz on ponad 500 pozycji. Gruntowne omwienie WIII mona znale w
Barnhart 1978 oraz w Landau 1989.
- 96 -

mniejszy od SJPD1. Nastpnie istotna jest liczba wykorzystanych rde. WIII wykorzystywa
cytaty z 14,000 autorw, gdy rda SJPD obejmoway ok. 3,200 pozycji. Dalsza wana rnica
to rozpito tematyczna przytaczanych dzie. WIII wykorzystywa bardzo rne rda, od
autorw dzie najbardziej wartociowych literacko do pisarzy sensacyjnych. rda SJPD s
typowo literackie, z wykorzystaniem dzie naukowych i popularnonaukowych wieku XX. Czsto
posugiwano si dzieami pisarzy najwybitniejszych - Sowackiego, Mickiewicza, Sienkiewicza,
itd. (Jachimczak, Poroso 1989)2.
Te

rozbienoci

atwo

sprowadzi

do

rnicy

podstawowych

koncepcji

leksykograficznych: WIII mia opisywa moliwie cae wspczenie uywane sownictwo

jzyka angielskiego (bez sownictwa wskospecjalistycznego). rda dlatego byy dla
leksykografw jedynie materiaem jzykowym, dokumentujcym stan jzyka. Std pojawiy si
w WIII formy kolokwialne, niestandardowe oraz powszechnie uwaane za bdne, wszystkie
1

Liczba 450,000 atwo moe wydawa si przesadzona, zwaszcza gdy uprzytomnimy sobie,

e brak wiarygodnej metody porwnywania hase w sownikach. Jednak mona w pewnym

stopniu zweryfikowa t liczb: dysponujemy dokadnymi danymi co do iloci hase w
najwikszym sowniku angielskim (historycznym) NEW OXFORD ENGLISH DICTIONARY:

1. hasa gwne (tj. nie 2 i 3) 231,147

2. przestarzae hasa gwne

41,156

3. hasa gwne obcego pochodz.

12,271

4. hasa w gniazdach (tj. nie 5)

154,139

5. przestarzae hasa w gniazdach

14,245

razem

---------------- 452,958

wspczesnego jzyka ---------------- 397,557

(Edmund Weiner, list prywatny z 9.IV.1991, dane zaczerpnite z komputerowej wersji NOED).
Liczba ta jest porwnywalna z iloci hase w WIII.
2

Warto te wspomnie, e cytaty w WIII s oznaczone tylko nazwiskiem autora, bez

podawania dokadnego opisu dokumentacyjnego, nikt jednak nie twierdzi, e to sownik

nienaukowy.
- 97 -

opatrzone kwalifikatorem. Naczelnym kryterium opisu sownictwa dla autorw tego sownika
by, przypomnijmy, uzus, sposb uycia jzyka przez ludzi mwicych po angielsku1. W
polskiej leksykografii takie kryterium nie ma roli pierwszoplanowej: najwaniejsza jest
zgodno z norm, czyli z wyobraeniem jzykoznawcy o poprawnym jzyku. Dlatego w SJPD
rda suyy do egzemplifikacji poprawnej, piknej polszczyzny, nie korzystano wic w nim
zbyt szeroko z literatury popularnej - z pitnastu powieci Dogi-Mostowicza w spisie rde
znalaza si tylko jedna. Taka postawa miaa swj wpyw na ilo i rodzaj obejmowanego
sownictwa, jak zobaczymy za chwil.

e. Opis sownictwa
Mona oczywicie zastanawia si, czy te due rnice w iloci hase midzy
najwikszym sownikiem polskim a angielskim nie polegaj na jakich rnicach systemowych
midzy oboma jzykami. Angielskie sowniki pedagogiczne licz przynajmniej 40 tysicy
leksemw, wic by moe naprawd aby bardzo dobrze posugiwa si jzykiem angielskim

Dla penoci obrazu naley poinformowa czytelnika, e koncepcja sownika czysto

opisowego - a takim mia by WIII - nie odpowiadaa wikszoci jego recenzentwniespecjalistw z lat szedziesitych, ktrzy chcieli traktowa sowniki jako autorytety
poprawnociowe. Redaktorowi WIII, Ph. Gove'owi, zarzucono sprzeniewierzenie si ideom
Noaha Webstera i jego nastpcw. Nie pomagay nawet przykady, podawane przez Gove'a ze
zbioru cytatw, e sami recenzenci wanie tak posuguj si jzykiem angielskim jak to zostao
opisane w sowniku, a co nazywaj wykolejeniami jzykowymi. Czonkowie konserwatywnego
towarzystwa amerykaskiego usiowali bezskutecznie wykupi firm G. & C. Merriam, by
wycofa WIII z rynku, a nastpnie zdecydowali si sami wyda sownik, ktry ukaza si w 1969
roku pod tytuem AMERICAN HERITAGE DICTIONARY. Znacznie mniejszy od WIII, nie
odrnia si zbytnio od niego treci ani metodami. Smaczku sprawie dodaje fakt, e wanie
w nim pierwszy raz ujto nawet te wulgaryzmy, ktre pomija WIII. Dysputy nad WIII doczekay
si opisu ksikowego (Sledd, Ebbitt 1962), ich opis wszed do dzie o kulturze amerykaskiej
(Boorstin 1973). Obecnie pogldy Gove'a co do powinnoci leksykografa wszyscy traktuj jako
standardowe.
- 98 -

naley opanowa tak due sownictwo. Pena znajomo sownictwa angielskiego oznaczaaby
za znajomo przynajmniej 100,000 leksemw. Tyle bowiem przecitnie zawieraj podrczne
sowniki jzyka angielskiego1. Niewtpliwie istniej rnice midzy oboma jzykami w tej
mierze, co porednio sugerowayby przeprowadzone przez autora badania statystyczne
(nieopublikowane), z ktrych wynika, e angielskie leksemy czste s uywane w angielskim
czciej ni w polskim, natomiast do pokrycia caego tekstu trzeba wicej rnych leksemw
w jzyku angielskim ni w polskim.
Jednak wydaje si, e najpowaniejsz przyczyn jest wanie rnica w pojmowaniu
zada leksykografii. Sowniki polskie, jak si wydaje, nie wczaj zupenie takich jednostek,
ktre z powodzeniem znalazyby si w sowniku jzyka angielskiego. Tak wic wspczesne
sowniki polskie zawieraj to sownictwo, ktre czsto nazywa si leksykalnym jdrem
polszczyzny, a ma ono t zalet z punktu widzenia sownikarza, e zmienia si stosunkowo
wolno, nie trzeba wic zbyt pilnie ledzi zmian w leksyce. Poniej przyjrzymy si niektrym
obszarom sownictwa i porwnamy ich opis w sownikach polskich i anglojzycznych.

(1) Sownictwo potoczne i wulgarne

Do okresu suplementu do SJP PWN w polskich sownikach oglnych tradycyjnie brak
byo wyrazw bardzo potocznych czy wulgarnych, a s one dobrze udokumentowane w cytatach
w archiwum Wydawnictwa Naukowego PWN. Jeszcze wyrazistszy obraz wyania si z
materiaw sownika polszczyzny potocznej, opartego w przewaajcej mierze na podstawie
ekscerpcji tekstw, gwnie literatury popularnej, a przygotowywanego pod redakcj Janusza
Anusiewicza2 - wyrazy wulgarne i potoczne wystpuj bardzo obficie w polskich tekstach

Z bardzo niedoskonaych szacunkw iloci sownictwa z zasobu pasywnego Amerykanw

wynika, e absolwent uniwersytetu zna biernie od 120 do 160 tys. hase sownikowych (z obfitej
literatury przytoczymy tylko Barnharta 1978).
2

Chciaem bardzo podzikowa panu Anusiewiczowi za ich udostpnienie.

- 99 -

rnego autoramentu, od powieci kryminalnych do awangardowej prozy z "Twrczoci" i,

ostatnio, nawet w nobliwym "Tygodniku Powszechnym" (Mroek 1993). To tylko wola
leksykografw sprawia wic, e nie znalazy si one w sownikach oglnych1.
W oglnych sownikach brytyjskich wyrazy bardzo wulgarne pojawiy si po raz
pierwszy w wielkonakadowym sowniku broszurowym wydawnictwa Penguin w 1965 roku.
Zapewne pojawienie si takich wyrazw w sownikach zwizane byo z wydaniem zezwolenia na pocztku lat szedziesitych - na wydawanie integralnej wersji powieci "Kochanek Lady
Chatterley" D.H. Lawrence'a, dugo traktowanej jako niecenzuraln z tego powodu, e wyrazy
uwaane za wulgarne stosowane s w niej jako normalne - pieszczotliwe - okrelenia narzdw
i czynnoci pciowych. Ju w 1962 roku najwaniejszy sownik amerykaski, WIII, zamieszcza
wiele wyrazw wulgarnych za wyjtkiem najbardziej "nieparlamentarnych", a AMERICAN
HERITAGE DICTIONARY (1969) wczy ju nawet te najwulgarniejsze. Jedynym sownikiem
amerykaskim, przynajmniej w latach siedemdziesitych, w ktrym nie umieszczono
wulgaryzmw, by Webster's New World Dictionary (I wydanie - 1953, II wydanie 1970; patrz
Barnhart 1978)2.

(2) Sownictwo rzadkie

Nie ogarnia te dobrze leksykografia polska sownictwa rzadkiego. Omwimy w tym
zakresie pewne grupy sownictwa. Tak np. niedostatki naszych sownikw co do opisu

Osobliwe s czsto zasady odnotowywania sownictwa wulgarnego w SJPD. We

waciwych tomach nie znalaz si np. czasownik bdzi ani jego derywaty, przy czym w tomie
obejmujcym liter p znajdziemy nie tylko synonim tego czasownika, ale i pospolite, bardzo
wulgarne wyrazy odnoszce si do czynnoci pciowych. W tomie suplementowym pojawiy si:
bdziak i bdzina, ale czasownika nadal nie dostrzeono.
2

Landau (1989) zamieszcza zwiz - i zabawn - histori opisu wulgaryzmw w sownikach

amerykaskich.
- 100 -

sownictwa rodzimego wyaniaj si jasno, gdy analizuje si jzyk jakiego autora. Przy
analizach sownictwa Lemiana

"Rzeczywiste trudnoci wynikaj z niekompletnoci naszych sownikw,

saboci leksykografii ... Wiele sw nie potwierdzonych sownikowo istnieje
zreszt w rzadkich tekstach, istnieje potencjalnie w jzyku mwionym jako
normalne derywaty... Wydaje si, e dalsze badania t ilo neologizmw i
lemianizmw bd pomniejsza"
(Trznadel 1974: LXI-LXII)

Trznadel dlatego najczciej uywa SOWNIKA WARSZAWSKIEGO.

Regionalizmy w stosunku do jzyka oglnopolskiego, standardowego bd niewtpliwie
naleay do sownictwa rzadkiego. Istnieje pewna kategoria regionalizmw, ktrych brak jest
szczeglnie dotkliwie odczuwany przez autora, poniewa jest to sownictwo jego rodowiska1.
Chodzi tu o tzw. sownictwo kresowe ze Lwowa i jego okolic. Autorka pracy o jzyku tamtego
obszaru stwierdza: "Wyrazw takich [nie notowanych w SJPD - TP] jest sporo, np. chaba,
chablina, abaty, raderka, sinka, skaka 'drzazga...', zakryszka, itd.", a wiele z nich mona znale
w SOWNIKU WARSZAWSKIM "czsto nawet bez kwalifikatorw, co wiadczyoby o
wystpowaniu takiego wyrazu w wczesnym zasobie oglnopolskim" (Kurzowa 1983: 129). Po
wojnie sownictwo to dalej istnieje w mowie ludzi terenw, na ktre przesiedlono ludno
tamtych obszarw - czyli najczciej na Ziemiach Odzyskanych, wystpuje te w twrczoci
artystycznej, np. w powieciach Buczkowskiego. W artykule o utworach Buczkowskiego
Stempowski (1958/1988) wiele miejsca powica wanie opisowi leksyki, konstatujc, e przed

Tu potrzebna dygresja osobista: moja rodzina wywodzi si z dawnych kresw i, cho

urodziem si we Wrocawiu, uywam wielu sw typowych dla tamtych terenw, a wyraenia

obecne w moim sownictwie uywane s pospolicie we Wrocawiu. Starsi czonkowie mojej
rodziny znaj ich znacznie wicej, przy tym odnosi si to te do rodziny mojej ony,
zamieszkaej na Opolszczynie.
- 101 -

wojn jedna czwarta ludnoci Polski posugiwaa si takim sownictwem. Przypomnijmy wic,
e SJPD, najwikszy nasz sownik, mia za zadanie opisywa sownictwo polskie XX wieku.
Wreszcie rzadkie s czsto wyrazy zapoyczone. Moemy np. powrci do sownictwa
Lemiana, ktry w "Przygodach Sindbada eglarza" (rok wydania 1913) uywa wyrazu Rok
jako nazwy ogromnego, baniowego ptaka. Ten utwr Lemiana ujty jest w spisie dzie
wykorzystanych w SJPD. Wyraz Rok nie jest jednak lemianizmem - jest to zapoyczenie z
jzyka oryginau "Ksigi tysica i jednej nocy"1. "Ksiga tysica i jednej nocy" znana bya w
Polsce z wielu wyda (Lewicki 1966: XXVII-XXVIII). Wyraz Rok nie wystpuje chyba rzadziej
od wyrazu hipogryf, odnotowanego w SJPD, a nazwy Rok nie odnotowuje aden oglny sownik
polski2, gdy hipogryf znajduje si w wikszoci z nich. W adnym sowniku nie znajdziemy te
wyrazw z tej samej sfery nadnaturalno-baniowej jak poltergeist 'duch stukajcy', kraken
'mityczny stwr norweski' - oba s znane od XIX wieku.
Ze sownictwa odnoszcego si do zjawisk nadnaturalnych nie znajdziemy te w SJPD
i nastpnych sownikach takich sw jak demonolatria, doppelgnger. Bardzo nierwno
reprezentowane jest sownictwo odnoszce si do ycia ydw polskich. Nie znajdziemy w
SJPD np. okrelenia wariata myszugenes (w rnej pisowni, np. miszugen, myszygene), ktre
mona usysze take od Polakw nie zdajcych sobie sprawy z pochodzenia tego wyrazu, a
ktre w ksice Brzeziny (1986) o polszczynie ydw polskich wynotowane zostao z ksiek
Zapolskiej, Orzeszkowej i innych polskich pisarzy. Nie sposb znale take np. mezuzy.
Mona za zauway, e obecnie wraz z powrotem literatury ydowskiej (Ascha, Szolema

Obecnie uywa si formy Ruch (lub Ruchch), ale na pocztku XX wieku standardow

wersj bya forma Rok (Lewicki 1966: 247; angielska wersja to np. Roc).
2

Mona wysun argument, e Rok jest nazw wasn, a SJPD nie uwzgldnia nazw

wasnych, jednak nie mona si dopatrzy oglniejszych regularnoci w tym zakresie: czasami
nazwy wasnej nie ma (np. Minotaur), czasami ujta jest w etymologii (Atlas), zdarza si, e
ujta jest jako haso w sowniku (Meduza), lub wystpuje jako rzeczownik pospolity (gorgona;
niezgodnie zreszt z hasem Meduza, gdzie wyraz Gorgony pisany jest du liter).
- 102 -

Alejchema, Icchaka i Bernarda Singerw, itp.) takie sownictwo potrzebne jest tumaczom,
redaktorom i czytelnikom.
Wyrazy wynotowane w ostatnim akapicie maj pewn wspln cech: mona je
wszystkie znale w SOWNIKU WYRAZW OBCYCH M. ARCTA (wydanie z 1950 roku),
ktry zawiera tylko jedn czwart zasobu hase SJPD. Sownik Arcta zawiera wiele wyrazw,
ktrych w SJPD ani w sownikach pochodnych od niego nie znajdziemy. Mona tu wymieni
np. sownictwo religijne - nie tylko chrzecijaskie - (np. logos, Septuaginta , tetragram,
tetragramon, deuterokanoniczny, szeol). Z innych obszarw sownictwa brak w sownikach
powojennych popularnej w okresie midzywojennym gry madong (u ARCTA w wersji
oryginalnej: mah-jongg). Wyraz erogenny pojawia si dopiero w SOWNIKU WYRAZW
OBCYH PWN.
Naley zauway wreszcie, e autorzy SJPD niewtpliwie zdawali sobie spraw z
racych brakw sownika, dajc temu wyraz w suplemencie, w ktrym wiele hase przejto z
ENCYKLOPEDYCZNEGO SOWNIKA WYRAZW OBCYCH TRZASKI, EVERTA I
MICHALSKIEGO lub z innych przedwojennych sownikw tego typu. ydowski teflin (lub
tefilim, take inne pisownie), ktry Kurz przytacza za wykorzystanymi w SJPD utworami
Chodki czy zbiorem Kolberga, mona byo znale w sowniku Arcta, a w SJPD pojawi si
w suplemencie. To samo dotyczy np. trolla i innych wyrazw1.

Jeszcze dalej w wykorzystaniu sownikw przedwojennych poszli twrcy pniejszych

dzie leksykograficznych. SOWNIK WYRAZW OBCYCH PWN (SWO PWN) zawiera

bardzo wiele sownictwa przejtego z ENCYKLOPEDYCZNEGO SOWNIKA WYRAZW
OBCYCH TRZASKI, EVERTA I MICHALSKIEGO, za twrcy SJP PWN przejli wikszo
sownictwa tzw. nowego wanie z SWO PWN: w SJP PWN na 32 wyrazy nowe w stosunku
do SJPD, jakie Kucaa podaje w swojej recenzji SJP PWN, tylko siedem nie wystpuje w SWO
PWN, w wikszoci derywaty (lalkarka, laminatowy, lampiarski, etc., Kucaa 1984: 203-208).
Tak wic dua cz materiau "nowego" w SJP PWN pochodzi z ENCYKLOPEDYCZNEGO
SOWNIKA WYRAZW OBCYCH TRZASKI, EVERTA I MICHALSKIEGO.
- 103 -

Jak na tym tle przedstawiaj si sowniki jzyka angielskiego? Najatwiej ze sownikami

polskimi porwna ich traktowanie zapoycze - wszystkie wyrazy obce przytoczone powyej
nale do tzw. sownictwa oglnoeuropejskiego. Ot tylko jeden z nich - demonolatria - nie
jest notowany w skrconej wersji najwikszego sownika jzyka angielskiego, tzn. w
jednotomowym MERRIAM-WEBSTER'S NINTH COLLEGIATE DICTIONARY1, ktry
zawiera od jednej czwartej do jednej trzeciej zasobu MERRIAM-WEBSTER'S THIRD NEW
INTERNATIONAL DICTIONARY. Ten jednotomowy sownik jest objtociowo nieco
mniejszy od jednego tomu SJPD. Opis indywidualizmw autorskich (np. Joyce'a, Lewisa
Carrolla) czy regionalizmw nie ustpuje jakoci traktowaniu zapoycze2.
Z naszej analizy wynika, e sowniki polskie faktycznie mogyby zawiera znacznie
wicej hase, by moe tyle, ile znajdujemy w sownikach anglojzycznych. Nie chodzi tu
jednak o zwikszanie objtoci sownika - chodzi o adekwatny opis polszczyzny.

(3) Sownictwo najczstsze

Sowniki polskie nie opisuj take bardzo dokadnie sownictwa najczstszego, ktre w
leksykografii anglojzycznej jest opisywane w specjalnych sownikach pedagogicznych. Opisem
dokadnym bdzie taki, w ktrym nie zakada si dobrej znajomoci jzyka sownika przez
uytkownika, a opis ten pozwala mu na tworzenie poprawnych tekstw w obcym jzyku.
Leksykografi pedagogiczn omawiamy dokadnie w rozdziale III.3.

C. Podsumowanie
1

Demonolatry nie ma take w sowniku penym, wystpuje za to w podrcznych sownikach

brytyjskich (np. w CONCISE OXFORD DICTIONARY), wic moe jest to wyraz bardziej
charakterystyczny dla angielszczyzny brytyjskiej.
2

Sownictwo autorw - take indywidualizmy Joyce'a czy Eliota - w suplementach do OED

omawia Burchfield 1989 i stwierdza przy tym, e gdyby jeszcze raz redagowa ten
suplement, umieciby w nim jeszcze wicej takich wyrazw.
- 104 -

Jak widzielimy wic, gwne rnice midzy leksykografi anglojzyczn a polsk

dadz si sprowadzi do jednej, polegajcej na kryterium wczania jednostek do sownika.
Mona jeszcze bardziej uoglni t rnic: w leksykografii anglojzycznej istnieje obiektywne
kryterium podstawowe, ktre atwo moe kady zastosowa: wystpowanie bd nie
wystpowanie wyrazw w tekstach. W leksykografii polskiej kryterium podstawowe jest
znacznie bardziej nieprzejrzyste i nieobiektywne: jest to zgodno opisu sownikowego z norm.
Jako e norma to cay szereg kryteriw, z ktrych dany badacz wyciga takie lub inne wnioski,
wnioski te nie musz by zgodne: W SOWNIKU POPRAWNEJ POLSZCZYZNY PWN
znajdujemy, za Doroszewskim, form Nie-boska (komedia), a w sowniku Jodowskiego i
Taszyckiego (1986) znajdujemy Nie-Boska (komedia) (Pisarek 1992), a, jak pisze Pisarek,
formy te zale od interpretacji kodyfikatorw, czyli, powiedzmy sobie szczerze, od ich
widzimisi. Nikt nie pomyla np, by sprawdzi czsto wystpowania danej formy w tekstach.
W naszym przegldzie rnic midzy oboma leksykografiami nie chodzio nam o to, aby
namawia polskich leksykografw, by kopiowali rozwizania z innych krajw, ale rzecz sza
o to, by uwypukli sposb opisu materiau jzykowego w polskich sownikach oraz zapozna
czytelnika z podstawowymi koncepcjami leksykograficznymi w krajach anglojzycznych.
Polska leksykografia ma wystarczajco bogate tradycje, mona z nich po prostu
korzysta. Autor ju od dawna wysuwa postulat, by w sownikarstwie polskim wrci do
niektrych rozwiza zastosowanych w cigu jego dziejw. Nawet peniejsze wykorzystanie
zasobu sownictwa zawartego w sownikach przedwojennych pozwolioby lepiej opisa
wspczesne sownictwo.

- 105 -

2. Tezaurus Marka Petera Rogeta

Tezaurusy, wzorowane na synnym dziele Petera Marka Rogeta, to niemal instytucja w

wiecie anglosaskim. Typ sownika, zwanego tezaurusem wanie dziki dzieu Rogeta (1852),
zrobi ogromn karier w wiecie wspczesnym1. Sownik Rogeta jest take interesujcy z
innego powodu: korzeniami siga on do hermetyczno-okultystycznych tradycji, a w
teraniejszoci jest zwizany z naukami wykorzystujcymi moliwoci komputerw. W
przypadku tezaurusa szczeglnie dobrze wida cigo tradycji leksykograficznych, a
jednoczenie mona zaobserwowa jak sowniki wpisuj si w najbardziej doniose prdy
kulturowe i cywilizacyjne swojej epoki.
O tezaurusie dlatego bdziemy pisa w dwch aspektach: omwimy jego powizania
kulturowe, a take jego powinowactwa leksykograficzne. Te ostatnie w skrcie przedstawiaj
si nastpujco: tezurus jest z jednej strony niedefiniujcym, kumulatywnym zbiorem inwentarzem - wyrazw bliskoznacznych i antonimw2, a z drugiej strony jest zbiorem
sownictwa w ukadzie onomazjologicznym. W Polsce nie rozwin si aden z tych dwch
rodzajw sownikw.

A. Tezaurus w Polsce

W polskiej literaturze jzykoznawczej tezaurus Rogeta jest praktycznie nieznany, a

zwize omwienie powici mu jedynie Miodunka (1989: 154-157, 225), najprawdopodobniej
dlatego, e nie jest polonist. Niezauwaanie tezaususa Rogeta w Polsce budzi tym wiksze
zdziwienie, e do czasw wspczesnych Polska jako jedyny kraj sowiaski moga si

Zarys dziejw tezaurusa na tle europejskim podaje Marello 1991.

W terminologii niemieckiej "kumulative Synonimie", patrz Hausmann 1990 i Wiegand

1990, Wiegand 1992.

- 106 -

pochwali sownikiem cile wzorowanym na tezaurusie Rogeta: takim sownikiem jest

DOBR WYRAZW Romana Zawiliskiego z 1926 roku. Wpisuje si to dzieo Zawiliskiego
w ca seri tezaurusw, jakie powstay w Europie na wzr synnego sownika Rogeta: we
Francji (1859), Niemczech (1881, 1940, 1954, 1967), Hiszpanii (1898), Wgrzech (1907),
Niderlandach (1928), Szwecji (1930), Grecji (1949), Portugalii (1950) (za Marello 1991: 1089).
W duej mierze na tezaurusie Rogeta wzorowa si Morkovkin1.
Dziki temu, e mamy do dyspozycji polsk wersj tezaurusa Rogeta, bdziemy mogli
z niej czerpa przykady. A oto, jakie informacje mona znale o sowniku Zawiliskiego w
polskiej literaturze:

"zawiera /on/ ponad 20,000 wyrazw ugrupowanych nie alfabetycznie, lecz

rzeczowo. Cay materia sownikowy podzielony zosta na 6 zasadniczych grup
rzeczowych: I pojcia umysowe; II przestrze; III materia; IV umys; V wola;
VI uczucie. Te za grupy podzielono na 1000 grup szczegowych majcych ten
sam ukad: najpierw rzeczowniki, potem czasowniki, przymiotniki i przyswki,
wreszcie zwroty i wyraenia przysowiowe z danym tematem zwizane.
Odszukanie najbliszej wyrazowi grupy uatwia indeks umieszczony na kocu
sownika. Ukad jest wzorowany na dwutomowym sowniku angielskim P. M.
Rogeta "Thesaurus of English Words and Phrases", London 1912. Sownik
Zawiliskiego nie zawiera adnych wyjanie, nie podaje rwnie zakresu i
sposobu uywania wyrazw. Mog z niego korzysta czytelnicy znajcy
doskonale jzyk, odrniajcy nie tylko najsubtelniejsze odcienie znaczeniowe
wyrazw, ale umiejcy je w tych odcieniach zastosowa. Jest to raczej obszerny
mnemotechnikon majcy uatwi czytelnikowi przypomnienie potrzebnego mu
odpowiedniego wyrazu"
(Skorupka 1957: VI-VII)

Przedstawi on teori w Morkovkin 1970, 1977, sam sownik to LEKSIESKAJA

OSNOVA RUSSKOGO JAZYKA (1984).

- 107 -

Tak opini o tezaurusie mona najczciej znale w polskiej literaturze. Zawiera ona
oczywicie rzeczy suszne, poprawnie zostaa na przykad opisana struktura sownika, trafnie
te uyto wyraenia mnemotechnikon, ale jego implikacje sigaj chyba dalej, ni Skorupka
sdzi. W cytacie tym mona znale te do duo nieporozumie. Przede wszystkim, w
zamyle Rogeta tezaurus nie mia by sownikiem synonimw i nie mona go charakteryzowa
w podobny sposb jak takie sowniki. Rozwiniemy t myl poniej. Zupenie akcydentalna jest
informacja, e tezaurus jest dwutomowy, a take, e pochodzi z roku 1912 - poniewa zaley
to od wydania. Zawiliski uywa wanie takiego wydania, ale pierwszy tezaurus wydany zosta
w 1852 roku. Nie jest prawd, e uytkownik nie znajdzie adnych wskazwek
poprawnociowych: Zawiliski skrupulatnie oznacza wszystkie wyrazy pochodzenia obcego
nawiasami kwadratowymi [...] oraz "nowotwory" (neologizmy) i wyrazy gwarowe. Taka metoda
nasuwa porwnania ze SOWNIKIEM WARSZAWSKIM, w ktry stosowano podobne metody
(patrz rozdz. II.2).
By moe take stwierdzenie Zawiliskiego, e "Praktycznemu tedy uyciu ma suy
/ten sownik/... nie szuka tedy niczego, coby mu nadawao charakter naukowy" (DOBR
WYRAZW, s. VI), a pniej powtarzane jota w jot w innych opracowaniach (np.
Klemensiewicz 1972: 188), sprawio, e jzykoznawcy polscy nie zwrcili adnej uwagi ani na
sownik Zawiliskiego - wci jeden z wikszych zbiorw sownictwa polskiego w ukadzie
onomazjologicznym - ani na jego wzr, czyli tezaurus Rogeta. Markowski (1990) np. omawia
rne prby onomazjologicznego ukadu sownictwa, wprowadzane w Polsce i w Europie, ale
adnego z obu nazwisk znale w jego ksice nie sposb. A przecie odniesienia do Rogeta
bardzo czsto wystpuj w literaturze rosyjskiej, na ktr nierzadko powouj si jzykoznawcy
polscy, np. u Karaulova (1976, 1981) czy u cytowanego ju Morkovkina. Duym
niedopatrzeniem naley te nazwa brak omwienia dziea Rogeta w "Dziejach jzykoznawstwa
w zarysie" Adama Heinza (1978). Heinz podaje mnstwo nazwisk czwarto- i piciorzdnych
lingwistw, ktrych prace do niczego si nie przysuyy, a pomija koncepcj Rogeta, mimo e
- 108 -

miaa ona i ma dugofalowe znaczenie dla jzykoznawstwa, leksykografii i, wspczenie,

informatyki. Podaje za to nazwiska jego naladowcw, np. Dornseiffa.

B. Tezaurus - kwestie terminologiczne

Zanim jednak omwimy dokadniej koncepcj tezaurusa, naley wyjani znaczenie

terminw, poniewa kto moe argumentowa, e sowniki jzyka polskiego nie odnotowuj
takiego znaczenia wyrazu tezaurus, w jakim go tu uywamy, wic nie powinnimy si nim
posugiwa. W rzeczy samej, opis leksykograficzny wyrazu tezaurus znakomicie pokazuje
niektre z rnic midzy leksykografi polsk a angielsk (patrz rozdz. III.1): leksykografia
polska ledzi zmiany w sownictwie w bardzo powierzchowny sposb.
Etymologicznie tezaurus to "skarbiec", w tym te znaczeniu uywany by w tytuach
sownikw - jako "skarbiec sownictwa" - a by to modny tytu zwaszcza w XVII wieku
(Marello 1991). I w Polsce mamy THESAURUS LATINO-POLONO-GRAECUS Grzegorza
Knapskiego (1621, patrz Puzynina 1961). Z czasem zaczto oznacza tym wyrazem sowniki,
obejmujce cae sownictwo epoki, kraju, itp.
Cho wyraz "tezaurus" by obecny w ENCYKLOPEDYCZNYM SOWNIKU
WYRAZW OBCYCH TRZASKI, EVERTA I MICHALSKIEGO (1939), nie znalaz uznania
w oczach redaktora SJPD, Witolda Doroszewskiego, mimo e go czsto uywa pejoratywnie
w odniesieniu do SOWNIKA WARSZAWSKIEGO (patrz rozdz. II.3) w znaczeniu sownika
ogarniajcego cao sownictwa. Wraz z wieloma innymi wyrazami, przejtymi z
ENCYKLOPEDYCZNEGO SOWNIKA ..., znalaz si tezaurus w suplemencie do SJPD. Od
tego czasu, jeli z rzadka si pojawia w sownikach polskich, to wycznie w znaczeniach
odnotowanych w SJPD. Jedynie najnowsze wydanie SOWNIKA WYRAZW OBCYCH
PWN (1991) zawiera nastpujc definicj:

- 109 -

tezaurus
2. uporzdkowany zestaw terminw tworzcy (w ramach dziedziny lub grupy
dziedzin) system sucy do precyzowania ich wzajemnych powiza,
wykorzystywany np. do okrelania zawartoci dokumentw

To znaczenie jest wtrne w stosunku do znaczenia najbardziej rozpowszechnionego w

jzyku angielskim: jak ju stwierdzilimy, tezaurus to zbir wyrazw jakiego jzyka, uoonych
onomazjologicznie, pojciowo (patrz np. THE OXFORD COMPANION TO THE ENGLISH
LANGUAGE). atwo dostrzec, e usystematyzowany zestaw terminw, jak w definicji z
SOWNIKA WYRAZW OBCYCH PWN, to wyspecjalizowanie owego najczstszego
znaczenia wyrazu tezaurus. W znaczeniu sownika onomazjologicznego wyraz tezaurus
uywany jest w jzyku polskim przynajmniej od lat szedziesitych1. Obecnie w informatyce
czy naukach o informacji uywa si go wrcz nagminnie (np. Studnicki 1978). Czsto jednak
(np. w programach do edycji tekstw) wystpuje w innym znaczeniu, zapoyczonym z
angielskiego: mianowicie w odniesieniu do sownika synonimw, w dowolnym ukadzie. S to
wszystko kalki z jzyka angielskiego.

C. Tezaurus jzyka angielskiego obecnie

Sukces wydawniczy tezaurusa Rogeta by tak wielki, e wielu wydawcw zaczo

nazywa tezaurusami take i typowe sowniki synonimw. Celoway w tym zwaszcza
wydawnictwa amerykaskie, ale w drugiej poowie XX wieku doczyy do nich take
wydawnictwa brytyjskie, jako jeden z pierwszych np. Chambers (CHAMBERS THESAURUS).
Oto i przykady tego rodzaju tezaurusw, czyli sownikw synonimw.
WEBSTER'S COLLEGIATE THESAURUS to alfabetyczny sownik definiujcy, jeden
z nielicznych, ktry podaje cise synonimy, a oprcz tego wyrazy bliskoznaczne, idiomy,

Patrz np. Poletyo 1970; Marciszewski 1977; Studnicki 1978; Kowalczyk 1981: 90-91.
- 110 -

antonimy. OXFORD THESAURUS to podobny sownik w ukadzie alfabetycznym, cho

zawiera wyrazy bliskoznaczne, nie cise synonimy, a take pomija antonimy. Jak i w tezaurusie
Webstera, kade haso rozbite jest na znaczenia wyrazu hasowego, do ktrego podane s
wyraenia synonimiczne. Zamieszczone s w nim te diagnostyczne zdania, w ktrych powinno
da si wstawi podawane wyrazy.
Pewnego rodzaju modyfikacj ukadu tezaurusa, a, jak zobaczymy, nie pozbawion racji,
jest tezaurus Rogeta nie w ukadzie pojciowym, ale alfabetycznym. Taki sownik jest ju nie
tezaurusem, ale sownikiem analogicznym1.
Bardzo znane dzieo tego rodzaju, THE ROGET DICTIONARY, zawiera w zasadzie
dwa sowniki poczone w jednej licie hase: may sownik synonimw, ktry podaje
najczstsze synonimy wraz z odsyaczem do hasa gwnego, a take hasa gwne, ktre s
grupami wyrazw zasadniczo przejtymi z tezaurusa Rogeta. Co ciekawe, na taki pomys wpad
akurat jeden z redaktorw pracujcych nad kolejn wersj tezaurusa: C. O. Sylvester Mawson,
ktry wyda ten sownik w 1931 roku (pniejsze wersje 1961, 1978).

D. Historia tezaurusa Rogeta

Takie s wspczesne tezaurusy, my jednak wrcimy teraz do tezaurusa Rogeta, by

przeledzi jego histori. Pocztki kariery tezaurusa nieodczne s od kolei ycia Rogeta2.
Peter Mark Roget (1779-1869), z wyksztacenia lekarz,

mia bardzo szerokie

zainteresowania jak przystao na dziewitnastowiecznego uczonego. Da temu wyraz choby w

Zapoyczylimy tu termin z francuskiego: dictionnaire analogique. Sowniki analogiczne

omawia Hausmann (1991), ktry podaje te wiele odnonikw bibliograficznych do

analogicznych wersji tezaurusa Rogeta, ktre, co ciekawe, wszystkie wywodz si ze Stanw
Zjednoczonych.
2

Standardow biografi jest Emblen 1970.

- 111 -

swoich artykuach do Encyclopaedii Britanniki, opatentowa te kilka wynalazkw. Wiele lat

by sekretarzem prestiowego the Royal Society. Ju wczenie, bo ok. roku 1800 (lub 1805), jak
sam wspomina, zacz na swj uytek zapisywa listy wyrazw przydatnych w twrczoci
pisarskiej. Listy te gromadzi w grupach pojciowych. Z czasem doszed do wniosku, e jego
spisy wyrazw mog mie warto i dla innych piszcych i systematycznie zacz nad nimi
pracowa, dodajc wci nowe wyrazy. W 1852 roku wyszo pierwsze wydanie tezaurusa, pt.
Roget's Thesaurus of English Words and Phrases. Bya to jeszcze skromna ksieczka, z 15,000
wyrazami, bez indeksu (Emblen 1980). Rnia si bardzo od obecnych tezaurusw, ktre maj
od 250-300 tysicy wyrazw (trudno tu, jak zobaczymy, pisa o synonimach) i wyposaone s
w szczegowy indeks.
Jednak idea takiego sownika znalaza wzicie u publicznoci: cay nakad szybko si
rozszed i Roget przygotowa nastpne wydania. Za jego ycia byo ich dziewi. Po jego
mierci prace nad tezaurusem przejli jego synowie. To J.S. Roget wyposay tezaurus w indeks
w wydaniu z 1879 roku. On te pod koniec XIX wieku sprzeda ktr z wersji amerykaskiemu
wydawcy Crowellowi, a ten zacz wydawa swoje wersje. Tabelka zamieszczona niej obrazuje
wydawniczy rozwj tezaurusa ("prawdziwego" tezurusa, w ukadzie pojciowym).

- 112 -

1852
orygina
P.M.Roget
(Longman)
1879
J.L.Roget
syn
(Longman)
wydawca
brytyjski
redaktor

S.R. Roget

Dutch

wydawca
ameryka-ski

Longman

do 1962
Crowell
-dalej:
Harper

redaktor
(wersja)

1886

Crowell

1911

Crowell

1922

Crowell
(RIT I)

1946

(Mawson)
(RIT II)

1962

(Berrey)
(RIT III)

1977

Chapman
(RIT IV)

1992

Chapman
(RIT V)

1936

1962

Lloyd

1982

Kirkpatrick

1987

objanienia:

- RIT: Roget's International Thesaurus

- podwjna linia oddziela wydania powanie zmienione

- 113 -

Nie bdziemy jednak opisywa szczegowo, jakie zmiany wprowadzano w kolejnych

wydaniach1, a jedynie niektre z nich omwimy pniej. Bdziemy si dalej zajmowa raczej
samymi zaoeniami takiego sownika.
Popyt na teazurusy wzrs bardzo szczeglnie w latach dwudziestych i trzydziestych XX
wieku. Przyczyna bya bardzo prosta: wtedy to wymylono zabaw zwan krzywk i
owieceniowy w duchu sownik okaza si bardzo uyteczny. W latach trzydziestych rozptaa
si wojna tezaurusw: Longman pozwa Crowella do sdu, zarzucajc mu plagiat dziea.
Oczywicie, Longmanowi marzyo si, e ogromne wpywy ze sprzeday bdzie sam dostawa.
W toku rozpraw okazao si jednak, e oba wydawnictwa kopioway nawzajem od siebie. Wynik
by polubowny: wydawcy uzgodnili, e kady ze sownikw jest derywatem oryginalnego
tezaurusa. Jest to stwierdzenie prawdziwe i mona powiedzie, e istniej obecnie dwa
narodowe niejako typy tezaurusa. Tezaurus jest dalej bardzo pokupn ksik: Longman
twierdzi w reklamach, e sprzeda 30 milionw egzemplarzy. (Jednak od 10 lat ta liczba si nie
zmienia...).

E. Koncepcja tezaurusa

a. Zasada grupowania wyrazw

Na czym jednak polega idea sownika Roget? C tak chwytliwego w niej byo? Ot
Roget stworzy sownik, w ktrym nie znaczenia s podporzdkowane formom wyrazw, jak
w sownikach alfabetycznych, ale formy wyrazw podporzdkowane s znaczeniom: Roget
wychodzi od pojcia, ktre klasyfikuje coraz to dokadniej, a dochodzi do grup wyrazw.
W rzeczywistoci w przypadku koncepcji Rogeta mamy do czynienia z dwiema
sprawami. Jedna to system klasyfikacji poj, ktry odegra do dua rol i ktremu

Patrz Piotrowski 1992; w druku.

- 114 -

powicono obszern literatur. Druga to zasada wczania wyrazw do tego systemu

klasyfikacyjnego, inaczej mwic, zasada grupowania wyrazw w cigi synonimiczne.
Zajmijmy si najpierw drugim problemem, choby dlatego, e zasada grupowania wyrazw jest
dokadnie taka sama we wszystkich "prawdziwych" tezaurusach, w odrnieniu od systemu
klasyfikacji, ktry do czsto zmieniano. Poza tym o systemie klasyfikacji napisano wicej, nie
zajmujc si zbytnio zasad uoenia samego sownika. Dopiero ostatnio uczeni niemieccy zajli
si zasadami ukadania sownikw podobnych do Rogeta w tym, e zamieszczaj one bardzo
obfite a niezrnicowane spisy wyrazw bliskoznacznych, czyli, wedug sformuowania tych
uczonych, zawieraj one kumulatywn synonimi (tezaurus, co warto przypomnie, zamieszcza
nie tylko wyrazy bliskoznaczne, ale i ich antonimy, w rwnie nieformalny sposb).
Wiegand stwierdza, e ten sposb zapisu synonimw - daleko odbiegajcy od postulatw
semantykw - odpowiada funkcjonowaniu pamici werbalnej. Mianowicie kumulatywny spis
synonimw funkcjonuje jako zewntrzna sowna pami czowieka1. W przypadku, gdy pami
zawodzi, mona sign do takiego spisu, dziki czemu ma si moliwo pobudzi pami do
pracy we waciwym kierunku. Podobne spostrzeenia znajdujemy, co nie dziwi, u autorw
tezaurusw, czyli we wstpach pira samego Rogeta czy te w przedmowie do tezaurusa
napisanym przez redaktora brytyjskiego wydania z 1962 roku, Dutcha. To samo pisa te autor
hiszpaskiego sownika podobnego typu, Casares (Miodunka 1989: 225-226).
Przekadajc koncepcje Rogeta na jzyk dzisiejszy, najprociej byoby zapewne
stwierdzi, e Roget pracowa z polami semantycznymi, czy grupami synonimicznymi. Jednak
tak nie jest. Jego grupy znaczeniowe byy polami semantycznymi tylko w bardzo
nieprecyzyjnym znaczeniu. To, e w tezaurusie znale mona synonimy, to take tylko
przypadek. Roget na pewno nie opiera si na adnych teoriach synonimii, i to nie tylko dlatego,
e nie byy one w jego czasach rozwinite. Jego nastpcy nadal trzymaj si oryginalych zasad,

"Man kann kumulative Synonymwrterbcher als exteriorisierte Wortgedchtnise auffasen"

Wiegand 1990: 2180.

- 115 -

ustalonych w poowie XIX wieku, cho mogliby przecie umieszcza tylko cise synonimy.
Posuchajmy dlatego, co pisze jeden z nich o metodzie Roget:

"Tosamo bd podobiestwo znaczenia wczanych wyrazw nie jest

podstawowym kryterium przy ukadaniu tezaurusa. Takim kryterium jest
przynaleno ich do zespou znakw jzykowych, ktre skadaj si na jakie
bardzo due i bardzo oglne pojcie. Wikszo z wyrazw, ktre znajduj si
w owej wikszej grupie pojciowej, w pewien logiczny i atwy do wykazania
sposb przedstawia sob podrzdniejsze lub mniej oglne czci skadowe owej
wikszej idei. W sposb raczej nie do uniknicia wiele z owych wyrazw bdzie
miao synonimy w rnym zakresie swojego znaczenia, a to z tej przyczyny, e
dublety czy prawie dublety semantyczne istniej w kadym naturalnym jzyku.
Jednak ukazywanie synonimw to zasada tylko przypadkowo czca si z
metod Rogeta, nie za cel samej metody"
(Chapman, ROGET'S INTERNATIONAL THESAURUS, xvi)

Take i Egan (1942) podkrela niewaciwo okrelania tezaurusa jako sownika synonimw.
W grucie rzeczy koncepcja Rogeta bya bardzo ambitna. Gwn warto swego dziea
widzia on w uatwieniu pracy temu, kto chce co napisa, kto chce stworzy co nowego,
posugujc si jzykiem. Jego celem byo wspomoenie procesu mylenia. Czy daoby si to
osign dziki spisom synonimw? Oczywicie, e nie. Synonim odnosi si do innego
synonimu, wyraz bliskoznaczny do wyrazu bliskoznacznego. Cae pole semantyczne tworzy
zamknit cao - tego uczyli przecie strukturalici. Dlatego sownik synonimw jest
sownikiem cile jzykowym, a tezaurus, w zamierzeniu, to sownik niejako cerebralny, majcy
pomc w przekraczaniu ogranicze jzykowych. Dlatego np. rnice wartoci stylistycznych
oraz inne rnice midzy zamieszczanymi wyrazami nie bardzo interesoway ani kopotay
Rogeta. Zamieszcza on w tezaurusie wszystkie wyrazy, grnolotne czy nie, stare, nowe,
techniczne, literackie, jako e ktry z nich mg naprowadzi uytkownika na waciwy trop
przy jego zadaniu tworzenia nowego tekstu.

- 116 -

Najprociej chyba byoby stwierdzi, e Roget opiera si na zasadzie skojarzenia.

Wiadomo z bada psycholingwistycznych, e najczstsze skojarzenia s jednakowe dla
wszystkich uytkownikw jakiego jzyka (Kurcz 1976). Badajc najczstsze skojarzenia,
badamy w pewien sposb take i struktur znaczeniow jzyka. Jednak nigdy skojarzenia
midzy wyrazami nie bd jednakowe dla wszystkich ludzi. Rnimy si procesami kojarzenia
wyrazw z wyrazami i z obiektami wiata zewntrznego tak, jak rnimy si dziejami swojego
ycia. Kogo bardziej interesoway nauki humanistyczne, ten bdzie mia inne skojarzenia ni
ci, ktrych interesoway nauki techniczne. Leksykograf odgrywa tu rol swoistego odbiornika
wszystkich moliwych skojarze. Oczywicie, nie jest to za bardzo moliwe. Jednak
pamitajmy, e kady z typw tezaurusa anglojzycznego przeszed dug ewolucj i skojarzenia
bardzo wielu ludzi zoyy si na te spisy wyrazw, ktre moemy w nim znale. Z tego punktu
widzenia na pewno w jakiej mierze tezaurus jest kolektywnym zapisem skojarze. Gdy si
porwnuje poszczeglne wydania, wida wtedy, jak klasyfikacja poszczeglnych wyrazw
zmienia si. Ciekawe notabene, czy wiele z pierwotnych dziewitnastowiecznych skojarze
wci jest wiernie przechowywanych wewntrz tezaurusa. Czsto ma si takie wraenie, gdy
si po niego siga.
Aby pokaza czytelnikowi, na czym polega zasada grupowania wyrazw w tezaurusie,
przytoczymy dwa wyjtki z polskiego i brytyjskiego (najnowszego) tezaurusa. Naley mie na
wzgldzie, e sownik Zawiliskiego jest duo starszy i duo mniejszy, wic i si rzeczy bdzie
on zawiera duo mniej wyrazw. Podajemy pocztki wszystkich akapitw z caej kategorii, a
w niektrych akapitach podajemy wszystkie wyrazy, opuszczenia sygnalizujc wielokropkiem.
Konwencje typograficzne przejte s z oryginaw:

2. Rozmiary A) miara 193. SZCZUPO SZCZUPO, drobno,

ciasnota, karowato,

[miniatura];

[mikrokosmos] ...
Cienko ...
- 117 -

dwunastka

(format),

Karze, malec, kuc, paluch, [liliput, krasnoludek, lalka],

czowieczek, chopina, [homunculus], gnida, cie, szkielet;
mysikrlik, kretwka.
[Atom, punkt]...
V. By maym, szczupym, chudn.
A. May, drobny, nieznaczny, karowaty...
Mikroskopijny, niewidoczny, [atomowy]...
Cienki, wychudy, wyniszczony ...
Chudy jak chart, jak deska ...
Cienki jak glista, jak kiszka ...
May, ale miay. - May jak pi. ...
Mona pozna w maym, co bdzie w dojrzaym

DOBR WYRAZW

Space, Dimensions, 196 Littleness

Littleness, daintiness, etc. adj.; small size, miniature quality 33
smallness; lack of height 204 shortness; diminutiveness,
dwarfishness, stuntedness; scantiness, paucity, exiguity 105
fewness; meagreness 206 thinness; -kin, -let.
minuteness, point, mathematical p., vanishing p. ...
miniature 533 picture; microphotograph, microdot, microfilm ...
dwarf, midget, minikin, pigmy, Liliputian, halfling, hobbit ...
microorganism, protozoan, plankton, microfauna ...
microscopy ...
microelectronics ...
Adj. little ...
dwarfish
exiguous, minimal, slight ...
minute, microVb. be little, -petite etc. adj. ...
Adv. in small compass ...

ROGET'S THESAURUS
- 118 -

Ju z tych wyjtkw wida, e doprawdy trudno tezaurus nazwa sownikiem synonimw.

b. Klasyfikacja pojciowa
Przejdziemy obecnie do omwienia tego aspektu tezaurusa, ktry wywar najwikszy
wpyw na inne sowniki oraz na inne nauki, mianowicie koncepcji jego ukadu, czyli jego
makrostruktury.
Sownik w ukadzie rzeczowym to w historii leksykografii podstawowy typ sownika,
bowiem w leksykografii dugo nie stosowano alfabetycznego ukadu wyrazw1. Z punktu
widzenia tego, kto chce uy sownika dla wyjanienia nieznanego wyrazu, ukad alfabetyczny
jest najlepszy, bo stosunkowo najmniej kopotu moe sprawi odnalezienie potrzebnego hasa.
Jednak bardzo trudno pokaza w takim sowniku zwizki znaczeniowe czy np. sowotwrcze
midzy wyrazami. Z punktu widzenia opisu relacji systemowych w sownictwie ukad
alfabetyczny jest nieprzydatny, lub mao przydatny.
Mona wic powiedzie, e Roget wskrzesi stary porzdek leksykograficzny, porzdek
z wielu wzgldw naturalny. w naturalny porzdek obarczony jest jednak zasadnicz wad,
ktrej nie wykazuje ukad alfabetyczny. Mianowicie nie istnieje jeden jedyny ukad rzeczowy,
pojciowy. Jest ich wiele, a klasyfikowanie wyrazw do rnych grup jest do subiektywne.
Jaki wic by ukad Roget? Podamy ten ukad ze sownika brytyjskiego i Zawiliskiego, a oba
sowniki s prawie identyczne pod tym wzgldem. Rnice objanimy poniej, nastpnie za
wspomnimy o rnicach w klasyfikacji midzy tezaurusem brytyjskim a amerykaskim. Ale oto
ukad Rogeta:

Patrz np. Urbaczyk 1991, McArthur 1986.

- 119 -

I.
T ABSTRACT
T
1. existence
* RELATIONS
*
2. relation
.)---------------------))1
3. quantity
*
4. order
*
5. number
*
6. time
*
7. change
R
8. causation

II.
T SPACE
T
1. space in general
.)---------------------))1
2. dimensions
*
3. form
R
4. motion
III.
T MATTER
T
1. matter in general
.)-------------------S)Q)1
2. inorganic matter
R
3. organic matter
IV.
T INTELLECT: THE EXERCISE OF THE MIND
*
*
T
1. general
*
*
2. precursory conditions
*
*
and operations
* A. FORMATION OF
*
3. materials for reasoning
/)Q IDEAS --------))1 4. reasoning processes
*
*
5. results of reasoning
*
*
6. extension of thought
*
R
7. creative thought
*
*
T
1. nature of ideas
* B. COMMUNICATIONS
*
communicated
.)Q OF IDEAS
-------))1
2. modes of communication
*
3. means of communicating
R
ideas

V.
T VOLITION: THE EXERCISE OF THE WILL
*
*
T
1. volition in general
* INDIVIDUAL
*
2. prospective volition
/)Q VOLITION ---------))1
3. voluntary action
*
*
4. antagonism
*
R
5. results of action
*
*
T
1. general social volition
* SOCIAL
*
2. special social volition
.)Q VOLITION ----------))1
3. conditional social
*
volition
R
4. possessive relations

VI.
- 120 -

T EMOTION,
T
* RELIGION AND
* MORALITY
.)--------------------)))1
R

1. general
*
2. personal emotion
*
3. interpersonal emotion
4. morality
5. religion

I.
T POJCIA UMYSOWE
*
T
.)--------------------)))1
2. Stosunek
*
3. Porzdek
*
*
R

1. Byt

1-8
9-57

58-83
4. Ilo
5. Czas
6. Przyczyna

84-105
106-152a
153-179

II.
T PRZESTRZE
*
.)--------------------)))1

2. Rozmiary
*
R

III.
T MATERJA [sic!] (tre)
.)-------------------S))),

IV.
T UMYS (intelekt)
.)Q-------------------S)),

1. W oglnoci
192-239
3. Ksztaty
4. Ruch

180-191
240-263
264-315

1. W oglnoci
316-320
* 2. Nieorganiczna
321-356a
R
3. Organiczna

1. Tworzenie si
*
*

450-515
myli
2. Udzielanie

357-449

516-599

R
myli
V.
T WOLA
.)---------------------)),
1. Podmiotowa
600-736
R
2. Przedmiotowa
727-819

VI.
T UCZUCIE
*
*
.)))Q------------------))1

T
*

1. W oglnoci
820-826
2. Uczucia osobiste
827-887
3. Uczucia spoeczne 888-921
*
4. Uczucia etyczne
922-974a
R
5. Uczucia religijne 975-1000

- 121 -

Ukad rzeczowy w sowniku Zawiliskiego rni si kilkoma kategoriami od

oryginalnego ukadu Rogeta: w grupie I Zawiliski wyrnia sze kategorii, gdy u Rogeta byo
ich osiem, zamiast "iloci" wystpoway dwie, "quantity" i "number", pomija za to Zawiliski
kategori "change".
Oto bardziej dokadna kategoryzacja poj umysowych, stosunku formalnego (czyli I,
2).

2. STOSUNEK
I. Formalny
a) stosunek w oglnoci
9. stosunek

10. brak stosunku

11. pokrewiestwo
11. wzajemno

b) tosamo
13. identyczno
15. rnica

14. nierwno
16. jedno

c) podobiestwo
17. podobiestwo
19. naladownictwo
21. kopja (odpis)
23. zgodno

18. brak podobiestwa

20. samodzielno
22. praforma
24. rozmaito

Zawiliski dzieli swj tezaurus na tyle grup synonimicznych, ile ich mia oryginalny
sownik Rogeta - byo ich dokadnie 1,000. Od roku 1962 brytyjski tezaurus ma ich ok. 990, a
amerykaski ponad 1,000 (poszczeglne wydania rni si). Oryginalny tezaurus mia te
osobliwy ukad hase na stronie, jak to widzimy powyej: z prawej strony znajduj si kategorie
pozytywne, z lewej negatywne (czyli czsto antonimy do grupy prawostronnej). Na rodku
strony znajduj si kategorie neutralne. Take i ten ukad przesta by uywany od roku 1962:
obecnie i amerykaski i brytyjski tezaurus drukuj wszystkie grupy jedna za drug, cho stary
ukad jest zachowany niejawnie, dziki nastpowaniu grup po sobie.

- 122 -

W wydaniu z 1962 roku tezaurus amerykaski wprowadzi due zmiany do tej

kategoryzacji: pojawi si dzia nr III zwany FIZYKA, ktry zawiera sownictwo naukowotechniczne. Tak wic byo ju siedem dziaw. Oto i wewntrzna klasyfikacja dziau FIZYKA:

I.
II.
IV.

Physics (fizyka)
V. Mechanics (mechanika)
Heat (ciepo)
VI. Physical properties III. Light (wiato)
(waciwoci fizyczne)
Electricity and electronics
VII. Colors (barwy)

Ukad pozostaych grup by w zasadzie tradycyjny. Wydanie z roku 1977 zachowywao ten sam
ukad. Ten nowy dzia to wana innowacja. Tezaurus amerykaski w ten sposb szed bardziej
z duchem epoki ni brytyjski, za w swoim wydaniu z 1977 roku jest on najbardziej
scjentystycznym tezaurusem. Sownictwo medyczne np. byo w nim znakomicie
reprezentowane. W brytyjskim sowniku sownictwo techniczne take byo obecne, ale w
mniejszym stopniu, poza tym zostao wczone w tradycyjny ukad Rogeta, ktry ich istnienie
do skutecznie ukrywa.
Redaktorzy wydania brytyjskiego twierdz, e schemat pojciowy Rogeta okaza si na
tyle elastyczny, e mona w nim zawrze jakiekolwiek sownictwo, take to najnowsze.
Udowadniaj to te w praktyce. I faktycznie nowe dwudziestowieczne sownictwo techniczne
i potoczne mona znale w starym osiemnastowiecznym ukadzie Rogeta, jednak mona si
zastanawia, czy naprawd dzieje si to z korzyci dla uytkownika. Gdy komputera naley
szuka pod relacjami abstrakcyjnymi, ywnoci pod ruchem, lodwki pod materi organiczn,
a grup takich przedmiotw jak "bilet, eton (do szatni), etykietka, metka, naklejka
samoprzylepna" trzeba szuka pod, kolejno: intelekt, - uywanie woli, - sposb przekazywania
idei, to naprawd mona si zastanawia, czy ukad rzeczowy do czego suy. Oczywicie
mona i trzeba uywa indeksu, wikszo ludzi te pewnie na tym poprzestaje, ale w takim
razie naprawd najlepiej byoby uoy wszystkie kategorie, grupy wyrazw, alfabetycznie.

- 123 -

Najwiksza zmiana schematu Rogeta zasza ostatnio, wprowadzona w najnowszym

wydaniu ROGET'S INTERNATIONAL THESAURUS V (1992). Cho klasyfikacja caoci na
grupy powizanych wyrazw jest dalej w zasadzie taka sama, to caa klasyfikacja wyglda
cakiem inaczej. Oto i ona (z prawej strony podajemy grupy pojciowe kategorii pitej):

ROGET'S INTERNATIONAL THESAURUS V

kategorie
I.
Ciao i zmysy
+))Q 301 M odo
II.
Uczucia
/))Q 302 M ody osobnik
III. Miejsce i zmiana miejsca
/))Q 303 Wiek
IV.
Miara i ksztat
/))Q 304 Doros y i stary
V.
To co yje
6)))))))))))) 63))Q 305 Materia oywiona
VI.
Zjawiska przyrody
/))Q 306 ycie
VII. Zachowanie si i wola
/))Q 307 mier
VIII. Jzyk
/))Q 308 Zabjstwo
IX.
Spoeczestwo i instytucje /))Q 309 Pochwek
X.
Wartoci i ideay
/))Q 310 Roliny
XI.
Sztuka
/))Q 311 Zwierzta
XII. Zawody i zajcia
.))Q 312 Ludzko
XIII. Sport i rozrywki
XIV. Umys i idee
XV.
Nauka i technika

Jak wida, ukad ten jest cakowicie zmieniony. Co przywiodo redaktora, Roberta
Champmana, do tak radykalnej zmiany? Z pewnoci wizay si z tym, o czym wspomnielimy,
niedogodnoci wyszukiwania wyrazw w tradycyjnej klasyfikacji. Faktycznie, obecnie duo
awiej jest znale jakie szukane wyraenie, cho niektre z niedomaga ukadu pozostay. Jak
wynika z przedmowy do RIT V, najwaniejszym czynnikiem byo zestarzenie si kulturowe
schematu Rogeta. Zacytujmy znw profesora Chapmana:

- 124 -

"Klasyfikacja Rogeta odzwierciedla platoski wiatopogld, a pojcia s

poukadane w sposb arystotelesowski. Termin "platoski" oznacza, e Roget
tworzy swj ukad tak, jakby abstrakcyjne ideay istniay w jakim pozaziemskim
krlestwie, a staj si tymczasowe i materialne dopiero wtedy, gdy zni si na
ziemi. Termin "arystotelesowski" za oznacza, e postpuje Roget cile wedug
prawide logiki"
(Chapman, ROGET'S INTERNATIONAL THESAURUS, xvii)

Nowy ukad Chapmana jest rozwojowo-egzystencjalny, rzdzi si prawami skojarzenia i

trwania, nie za prawami logiki. Ma on by analogiczny do rozwoju czowieka i ludzkoci. Std
zaczyna si on od narodzin, a koczy na wyprawach kosmicznych. Jednak najbardziej
zadziwiajcy w tym ukadzie jest fakt, e do tego wspczesnego, zdroworozsdkowego ukadu
daj si dopasowa kategorie (grupy) z przeomu XIX i XX wieku. Wyrnienie tych kategorii
to by moe najbardziej trway dorobek Rogeta.
Jednak Chapman oczywicie ma racj. Wielokrotnie podkrelano, e ukad Rogeta jest
platoski w duchu (np. McArthur 1986). Prowadzi od abstrakcyjnych idei, ktre istniej
niezalenie od czowieka, do Boga. Roget przywizywa podobno du wag do zakoczenia
tezaurusa: jego dzieo prowadzi do Boga. Bardzo symptomatyczne dlatego te jest umieszczenie
wypraw kosmicznych na kocu najnowszego tezaurusa, jak i to, e tezaurus rosyjski
(LEKSIESKAJA OSNOVA RUSKOGO JAZYKA) prowadzi czytelnika do wojny.

F. Antecedencje klasyfikacji Rogeta

Jednak ukad Rogeta nie jest jego wasnym dzieem, a trop ktrym wanie podymy
prowadzi prosto do renesansu i do idei uniwersalnego jzyka, uniwersalnych systemw
mnemotechnicznych i sztuki pamici (Yates 1977). Do nich wanie pasuje okrelenie
mnemotechnikon, ktrego uy chyba bezwiednie Skorupka. Ot Roget przej ukad

- 125 -

klasyfikacyjny z pracy Wilkinsa pt. Essay towards a real character and a philosophical language
(1668)1.
Wilkins, podobnie jak Dalgarno w Anglii, czy Mersenne we Francji, Leibniz w
Niemczech, dyli do stworzenia uniwersalnego jzyka, ktry mgby suy do
porozumiewania si ludzi. Na 454 stronach swojego eseju Wilkins przedstawia schemat caej
wiedzy ludzkiej. Ten wanie schemat przej Roget. Wilkins zaprojektowa take uniwersalny
alfabet, ktrym nie bdziemy si jednak zajmowa.
Owe siedemnastowieczne prby stworzenia jzyka uniwersalnego prowadz do "sztuki
pamici":

"uniwersalne jzyki maj by rodkami pomocniczymi dla pamici ... Dodajmy,

e poszukiwania "rzeczywistych znakw" wywodz si z okultystycznego nurtu
tradycji mnemonicznej. Siedemnastowieczni entuzjaci uniwersalnego jzyka,
posugujcy si racjonalnymi przesankami, d do tego samego co Giordano
Bruno, poszukujcy uniwersalnych systemw mnemonicznych, opartych na
magicznie pojtych wyobraeniach, ktore pozostaway - w jego mniemaniu - w
bezporednim kontakcie z rzeczywistoci"
(Yates 1977: 374-375)

Niewtpliwie wszystkie elementy, o jakich pisze Yates, obecne s w zaoeniach

tezaurusa. Roget rzeczywicie sdzi, e jego idee s odzwierciedleniem organizacji umysu
ludzi. Mniema te, e jego tezaurus moe si przyczyni do opracowania uniwersalnego jzyka
(Roget 1852). Sztuka pamici za "wie si z najwaniejszymi momentami w historii religii
i etyki, filozofii i psychologii, literatury i sztuki, a take metody naukowej" (Yates 1977: 385).

W Polsce skpe wiadomoci o Wilkinsie mona znale w pracach: Florczak 1978: 128;

Wierzbicka 1975; patrz te Robins 1968: 114-116.

- 126 -

G. Tezaurus w informatyce

Wspomnielimy take o wykorzystaniu tezaurusa w naukach wykorzystujcych

komputery. W informatyce pojcie tezaurusa nie jest jednoznaczne. Z jednej strony terminu
tezaurus uywa si w bardzo szeroki sposb, jako nazwy organizacji duej iloci danych (nie
tylko jzykowych). Tezaurus zatem to inaczej system relacji midzy danymi, przy czym, w
przypadku danych jzykowych, nie musi by systemem relacji tylko semantycznych, ale rwnie
dobrze moe tworzy struktur relacyjn danych fleksyjnych, itd. (Studnicki 1978). Z kolei w
edytorach tekstw uywa si nazwy tezaurus w bardzo wskim znaczeniu, mianowicie w
odniesieniu do sownika synonimw. Programy WordPerfect i Word wanie tak nazywaj swoje
sowniki synonimw.
My jednak zajmiemy si waciwym tezaurusem Rogeta, tzn. omwimy bezporednie
wykorzystanie jego klasyfikacji przy pierwszych prbach przekadu maszynowego jakie
przeprowadzono w Cambridge Language Research Unit (Wilks 19721). Prb tych dokonano przy
przekadzie z aciny na angielski. W tumaczonym tekcie brano ze sownika dwujzycznego
angielskie ekwiwalenty leksemw aciskich i wypisywano nazwy kategorii (klasyfikacj)
danego wyrazu angielskiego z tezaurusa. Dziki temu kady leksem aciski by opisany przy
pomocy kategorii Rogeta. Nastpnie sprawdzano w caym zdaniu aciskim, ktre nazwy
kategorii powtarzay si i te przyjmowano jako opisujce znaczenie wyrazu aciskiego w tym
zdaniu. Dalej wyszukiwano odpowiedniki angielskie wyrazw aciskich (znw dla danego
znaczenia kontekstowego): sprawdzano wyrazy wsplne dla wszystkich kategorii wypisanych
jako powtarzajcych si dla danego wyrazu i te przyjmowano jako odpowiedniki angielskie.
Nastpnie ujednolicono przypisanie kategorii czci mowy odpowiednikw (Wilks 1972). W

Przekad maszynowy omawia te rozdz. V.

- 127 -

dalsze szczegy nie bdziemy ju wchodzi1. Wilks stwierdza, e ten sposb przekadu by
zaskakujco efektywny, naley za doda, e przypomina on wspczesne prby tumaczenia
maszynowego przy pomocy sztucznego jzyka-porednika (tzn. nie uywa si adnego jzyka
naturalnego), ktry jest niejako zapisem struktury semantycznej jzyka naturalnego. W
zaoeniu taki jzyk-porednik ma umoliwi przekad midzy wszystkimi moliwymi jzykami
na wiecie.
Niezmiernie interesujcy jest fakt, e przy tego rodzaju podejciu do tumaczenia
speniao si niejako zamierzenie Rogeta: faktycznie traktowano kategorie tezaurusa jako
niezalene od jzyka, czyli opisujce uniwersalne kategorie umysu.

H. Uyteczno tezaurusa

Mona czsto odnie wraenie, e sowniki tworzone nie w sposb naukowy, ale
wedug intuicji twrcw, s z wielu powodw bardziej satysfakcjonujce dla uytkownikw ni
sowniki tworzone cile wedug metod naukowych. Nietrudno domyle si, czemu tak si
dzieje. W metodzie naukowej najczciej ogranicza si zakres badanego materiau, a poza tym
teorie dobrze opisuj generalizacje tylko pewnego zakresu, ale uoglnienia innego zakresu
wymykaj si im. Niewtpliwie istniej podobne rnice midzy sownikami synonimw
opartymi na metodach naukowych a tezaurusami na wzr Rogeta. Wiadomo, e, naukowo rzecz
ujmujc, jakie jednostki jzyka mog by synonimami tylko ze wzgldu na niektre
waciwoci: synonimia oparta jest albo na tosamoci cech semantycznych (a w zasadzie
tosamoci opisu semantycznego), albo na moliwoci takiej zamiany jednego wyrazu przez
drugi w kontekcie (wyraeniu) diagnostycznym, e po dokonaniu podstawienia warto
kognitywna (prawdziwociowa) wyraenia nie zmienia si (patrz np. Apresjan 1980).

Wilks podaje te zastrzeenia do takiego opisu; Apresjan 1980 omawia rol uczonych z

Cambridge, zwaszcza Masterman, w rozwoju wspczesnej semantyki.

- 128 -

Naukowe teorie synonimw s do topornym narzdziem, gdy przyoy je do

subtelnoci relacji semantycznych w sownictwie. Teorie synonimw z reguy nie uwzgldniaj
bardzo wielu relacji midzy wyrazami, np. rnic konotacji wyrazw, ich asocjacji literackich,
itp., czyli relacji, ktre mog by aktualizowane w tekcie. Z tych te wzgldw sowniki
synonimw nie uwzgldniaj np. rzeczownikw konkretnych, bo trudno tu mwi o synonimii
w klasycznym znaczeniu, a jednak midzy wyrazami konkretnymi wystpuj take takie relacje
semantyczne jak hiponimia, kohiponimia, itp. Nieznany jest mi sownik relacji semantycznych,
ktry by podawa wszelkie relacje semantyczne midzy wyrazami, np. wanie relacje hiponimii.
Natomiast tezaurus uwzgldnia i konotacje i asocjacje, grupuje te rzeczowniki konkretne,
podajc, bardzo nieformalnie, ich relacje wzgldem siebie.
Z tego wzgldu tezaurus jest niezwykle wartociowy dla bardzo wielu grup
uytkownikw. Wielokrotnie podkrelano jego uyteczno dla bardzo wyrafinowanego
uytkownika, na przykad dla tumacza (np. Recker 1974), czy dla leksykografa dwujzycznego
(Piotrowski 1990), i jednojzycznego (Michiels, Nol 1983). Recker podaje wiele przykadw,
wiadczcych o tym, e tezaurus przydaje si tumaczowi znacznie bardziej od sownika
jednojzycznego wanie dziki temu, e podaje ogromne bogactwo wzajemnych powiza
midzy wyrazami. Marello jednak (Marello 1991: 1084) twierdzi, czysto zreszt impresyjnie,
e mona wtpi w uyteczno tezaurusa, zarwno dla uytkownika o niskim poziomie
kulturalnym - ktry i tak nie zna wikszoci wyrazw w nim zamieszczonych - jak i dla
uytkownika wyrafinowanego. Z naszych analiz wynika, e tezaurus jest bardzo wartociowy
dla drugiej kategorii uytkownika. Zreszt, odsuwajc wzgldy naukowe na bok, trzeba
cakowicie subiektywnie stwierdzi, e tezaurus w lekturze jest znacznie bardziej interesujcy
ni zwyky sownik synonimw. Na pewno bowiem spenia jedno zamierzenie Rogeta:
znakomicie pobudza wyobrani sown.

- 129 -

3. Leksykografia pedagogiczna

W tym rozdziale zajmiemy si leksykografi pedagogiczn. Przez ten termin bdziemy

rozumie sowniki przeznaczone specjalnie dla uczcych si jzyka obcego. Stawiaj one przed
leksykografem bardzo interesujce problemy, bowiem jedynie mao wprawny ucze (student),
poznajcy jzyk obcy, moe si rwna z maszyn cyfrow pod wzgldem iloci niewiedzy na
temat jzyka, ktrego si uczy. Oczywicie, taki ucze bdzie zawsze growa nad maszyn maszyna nie myli, nie wnioskuje i nie dysponuje adn wiedz o wiecie, z wyjtkiem tej, w
ktr wyposayli j twrcy programw. Inaczej mwic, zarwno w leksykografii
komputerowej jak i w pedagogicznej leksykograf staje przed zadaniami tradycyjnie nie
spotykanymi1.
Pedagogiczne sowniki dla uczcych si angielskiego s niewtpliwie najbardziej znane
na wiecie. Najwaniejszym tego powodem jest oczywicie fakt, e jest to jzyk najbardziej
rozpowszechniony wrd elit politycznych, kulturalnych i handlowo-przemysowych.
Sowniki takie s wydawane tylko w Wielkiej Brytanii - nie wiedzie czemu wydawcy
amerykascy nie chc wej na ten rynek, cho jest niezwykle dochodowy. Twierdzi si, e od
1948 do 1989 na wiecie sprzedano ok. 14 milionw egzemplarzy sownika o najduszych
tradycjach, pod redakcj A. S. Hornby'ego (wg. powielanych materiaw reklamowych do IV
wydania). Dla wydawnictwa Oxford University Press sownik ten jest, po Biblii, najbardziej
opacaln ksik. W Wielkiej Brytanii panuje jednak dua konkurencja wrd wydawcw i,

Sowniki pedagogiczne tworz na tyle interesujcy gatunek leksykograficzny, e obecnie

istnieje ogromna literatura na ten temat. Przegld najnowszych prac na ten temat daje Hartmann
(1992), ze swej strony moemy ograniczy si do wymienienia takich oglnych pozycji jak
Herbst (1991), Tickoo, red. (1989), Piotrowski (1989), Cowie, red. (1987).

- 130 -

jak zobaczymy za chwil, pojawiaj si wci nowe odmiany i typy sownikw pedagogicznych,
co z kolei wzmaga zainteresowanie tym gatunkiem.

A. Sowniki pedagogiczne poza krajami anglojzycznymi

Trzeba jednak stwierdzi, e dla innych jzykw europejskich take stworzono sowniki
pedagogiczne. Istniej znakomite sowniki dla uczcych si francuskiego. Bardzo wysoka jest
jako takich sownikw jak DICTIONNAIRE DU FRANAIS CONTEMPORAIN czy te
ROBERT MTHODIQUE i nastpnych dzie opartych na podobnych koncepcjach. Powicono
im te do obfit literatur, z ktrej warto poda prace Hausmanna (1977, 1991), Lamy (1985)
i Dubois (1981). W ramach leksykografii pedagogicznej mamy take sowniki dwujzyczne,
ktre mona znale we Francji. Takie sowniki s te dostpne dla uczcych si rosyjskiego,
np. PETIT DICTIONNAIRE PRATIQUE RUSSE-FRANAIS, czy LEARNER'S RUSSIANENGLISH DICTIONARY. Ten ostatni zosta przedrukowany przez MIT Press w latach
szedziesitych. W leksykografii rosyjskiej spotykamy take sowniki kolokacji, np.
SLOVOSOETANIJA RUSSKOGO JAZYKA (patrz Tomaszczyk 1981, Zfgen 1991). Nie
bdziemy si nimi szerzej zajmowa.
Kilka sownikw pedagogicznych ukazao si i w Polsce. Jednym z nich jest SOWNIK
PODSTAWOWY JZYKA POLSKIEGO DLA CUDZOZIEMCW, innym - bardzo may, bo
zawierajcy ok. 1520 hase, SOWNIK MINIMUM JZYKA POLSKIEGO. Pierwszy z tych
sownikw, nie wznawiany od pierwszego wydania, jest ju rzadkoci, a nie zapowiada si, by
miano go rozwija. Drugi ma natomiast suy jako podstawa do opracowywania sownikw
dwujzycznych.
Sownik ten sprawia wraenie, jakby jego autorzy nie orientowali si zupenie w
osobliwociach tego typu leksykograficznego, gdy mogli wykorzysta ogromne dowidaczenie
zgromadzone w innych krajach. Podajmy prosty przykad: definiowanie. W sowniku tym nie
- 131 -

przestrzega si tego, o czym i w Polsce wiele pisano o definicjach w oglnych sownikach, e

mianowicie naley definiowa pojcie nieznane przez pojcia znane. Niestety, definiowanie
czajnika - 'imbryk' niewiele daje uytkownikowi nie-Polakowi, ktry raczej nie bdzie wiedzia,
co znaczy imbryk. Zauwamy wreszcie, e autorzy uatwili sobie spraw, przejmujc definicje
wprost z SJPD, ktrych nigdy zbytnio nie chwalono (patrz rozdz. II.2, II.3). Zauwamy te, e
z informacji gramatycznych SOWNIK MINIMUM podaje informacje tylko na temat fleksji,
gdy w sownikach jzyka rosyjskiego - te jakby nie byo fleksyjnego - opis fleksji jest zrobiony
znacznie bardziej szczegowo, poniewa na podstawie opisu tych sownikw, mona na
podstawie formy hasowej utworzy wszystkie formy fleksyjne danego leksemu, albo od
dowolnej formy fleksyjne mona przej do postaci hasowej danego leksemu (patrz np. PETIT
DICTIONNAIRE PRATIQUE RUSSE-FRANAIS), co wicej, mamy tam i opis skadniowy
(ukierunkowany fleksyjnie, np. w THE LEARNER'S RUSSIAN-ENGLISH DICTIONARY).
Na sowniki pedagogiczne jzyka angielskiego spojrzymy z dwch uzupeniajcych si
stron. Najpierw omwimy je syntetycznie, ukazujc ich rozwj historyczny i zwile
scharakteryzujemy najwaniejsze z nich. Nastpnie przedstawimy sowniki analitycznie,
omawiajc rne istotne dla nich zagadnienia leksykograficzne. Krytyk omawianego gatunku
zamiecilimy - ze wzgldw kompozycyjnych - w rozdziale nastpnym.

B. Zadania sownika pedagogicznego

Jakie jest zadanie sownika pedagogicznego? Mawia si czsto, e jego zadaniem jest
modelowanie kompetencji leksykalnej rodzimego uytkownika danego jzyka (Ilson 1985;
Hausmann, Gorbahn 1989). Okae si jednak, e nie jest to zbyt dokadna definicja, gdy
bdziemy chcieli sprecyzowa znaczenie pojcia "kompetencja leksykalna". Nie bdziemy si
tu jednak bliej zajmowa kwestiami definicyjnymi (szerzej zagadnienie odwzorowania
kompetenecji leksykalnej w sownikach traktuje Piotrowski 1990).
- 132 -

Znana jest lista umiejtnoci, uoona przez Jacka Richardsa, ktre maj si skada na
kompetencj leksykaln. Moemy j w caoci przytoczy:

Znajomo sownictwa to:

1. posiadanie wystarczajcego zasobu jednostek leksykalnych (od 20,000 do

100,000)
2. umiejtno oszacowania prawdopodobiestwa wystpienia pojedynczego
wyrazu (frekwencja wyrazu)
3. umiejtno okrelenia, jakie inne wyrazy mog wystpowa z danym
wyrazem (kolokacje wyrazu)
4. umiejtno okrelenia kontekstu uycia danego wyrazu (zrnicowanie
geograficzne, czasowe, spoeczne, wystpowanie w mowie, pimie)
5. umiejtno uycia wyrazu w poprawnych konstrukcjach skadniowych
6. umiejtno uycia poprawnych form morfologicznych wyrazu
7. umiejtno okrelenia, z jakimi innymi wyrazami dany wyraz si kojarzy
8. umiejtno parafrazy wyrazu na wyraenia analityczne tosame
semantycznie
9. umiejtno okrelenia rnych znacze wyrazu
(Richards 1976)

Nie ma w tym spisie umiejtnoci, ktrej wano podkrela si w ostatnich latach:

umiejtnoci produktywnego uycia jednostek leksykalnych, tzn. w kontekstach, w ktrych nie
napotkao si poprzednio danej jednostki (np. Carter, McCarthy, red. 1988). Innymi sowy opis
ten dotyczy leksykonu jako struktury statycznej, nie dynamiczej.
Czy sowniki jednak odwzorowuj nawet te statycznie okrelone umiejtnoci, jak je
okrela Richards? Trzeba powiedzie, e wspczesne sowniki pedagogiczne staraj si to
zrobi, na tym midzy innymi polegaj ich zalety. Jednak pewnych aspektw znajomoci
sownictwa sowniki typowo nie omawiaj.
Tak np. w wikszoci sownikw pedagogicznych nie ma jawnie podanych informacji
na temat frekwencji wyrazu. Tego typu informacje zawarte s przede wszystkim w siatce hase - 133 -

czste jednostki s wczane, rzadkie nie - oraz w iloci informacji, jakie si podaje dla
poszczeglnego hasa. Haso opisujce jednostk czst bdzie dusze - jako e leksem czsty
ma, zgodnie z prawem Zipfa, wiksz ilo znacze od leksemu rzadkiego. Wszelkie relacje
semantyczne midzy wyrazami take s zazwyczaj podawane niejawnie.
Zauwamy jednak, e te umiejtnoci s okrelone operacyjnie: kompetencja leksykalna
to zestaw umiejtnoci, nie za posiadanie w pamici struktur, poj, itp. Operacyjne definicje
maj to do siebie, e mona je atwo weryfikowa. Zdefiniujemy wic zadanie sownika
operacyjnie: zadaniem sownika pedagogicznego jest umoliwienie jego uytkownikowi
poprawne zachowanie jzykowe. Okrelimy to dalej w precyzyjniejszy sposb.
Mona si te spyta, po co uytkownikowi modelowanie kompetencji leksykalnej?
Zastanwmy si, jak uywa si sownika. Podkrela si czsto, e sownik jest tekstem bardzo
specyficznym: skada si z wielu maych tekstw, czyli hase. Jednak to rozdrobnienie sownika
odpowiada sposobowi, w jaki si go uywa: sownika, w odrnieniu od tekstu, nie czyta si w
sposb cigy, tylko uywa si do rozwizania konkretnego, pojedynczego problemu.
Dlatego cel sownika pedagogicznego mona zdefiniowa jak nastpuje: zadaniem
sownika pedagogicznego jest umoliwienie uytkownikowi zachowywa si jzykowo tak, jak
zachowuje si rodzimy uytkownik jzyka, w konkretnych, pojedynczych sytuacjach trudnoci
jzykowych. Zauwamy tu, e umiejtnoci tradycyjnie okrelane jako bierne (pasywne),
bazujce na rozumieniu tekstw, a nie na ich wytwarzaniu, obecnie traktuje si te jako
wymagajce uywania wielu umiejtnoci "aktywnych", poniewa znaczenie nie jest dane w
tekcie. Tekst trzeba zinterpretowa, aby go zrozumie.

C. Historia angielskich sownikw pedagogicznych

a. To jzykoznawczo-metodologiczne

- 134 -

Pierwszy sownik dla uczcych si angielskiego wikszej objtoci, pod redakcj A. S.

Hornby'ego, wyszed w Japonii w 1942 roku pod tytuem "The Idiomatic and Syntactic English
Dictionary" w do dramatycznych wojennych okolicznociach (Naganuma 1978, Brown 1978).
Przedrukowany zosta w 1948 roku przez Oxford University Press, ktry te wydaje go do tej
pory. Oczywicie sownik ten nie ukaza si w intelektualnej pustce, ale poprzedziy go
koncepcje i idee wielu ludzi. Niektre z konkurencyjnych koncepcji zostay uyte w innych
sownikach, nie zwizanych ju z nazwiskiem Hornby'ego.
Jakie byy intelektualne rda, z jakich wywodz si pedagogiczne sowniki jzyka
angielskiego? Mona wyrni dwa takie rda - edukacyjny i jzykoznawczy. W pierwszej
poowie XX wieku nauczanie jzykw obcych przechodzio do gwatown ewolucj (patrz
Ronowicz 1982). Najoglniej mona powiedzie, e nastpowa odwrt od metod
filologicznych, w ktrych uczy si interpretacji (przez tumaczenie) tekstu pisanego. Zaczto
zwraca uwag na ywy jzyk mwiony - to wanie ywa mowa powinna dominowa w nauce
jzyka obcego. Owe zmiany w metodologii zwizane byy z przeksztaceniami w
jzykoznawstwie, w ktrym te zaczto twierdzi, e najwaniejszy jest jzyk mwiony.
Naley w tym kontekcie wspomnie o dominacji behawioryzmu w jzykoznawstwie
i, co za tym idzie, w metodyce. Posugiwanie si jzykiem utosamiano z nabyciem przez
uczcego si zespou odruchw mownych. Std twierdzono, e jzyka obcego naley uczy tak,
jak dziecko nauczyo si jzyka ojczystego: przez moliwie stae obcowanie z mow. Sdzono,
e przez wnioskowanie indukcyjne ucze bdzie w stanie opanowa jzyk obcy dokadnie tak
samo, jak dziecko uczy si jzyka ojczystego. Jest to pogld, ktry mao kto bierze obecnie
powanie1.

Patrz np. Ellis 1985; Gass, Schachter 1989; Bley-Vromana 1989. Zwaszcza interesujcy

jest pogld tego ostatniego - uczenie si jzyka obcego jest istotnie rne od uczenia si jzyka
ojczystego.

- 135 -

Jest oczywiste, e sowniki dwujzyczne, uywane wczeniej w nauce jzykw obcych,

nie speniay pewnych warunkw, nieodzownych z punktu widzenia omwionej teorii. Po
pierwsze, nie pozwalay uczniowi stale obcowa z jzykiem obcym, a przez wpyw jzyka
ojczystego "przeszkadzay" mu adekwatnie go przyswoi. Po drugie, sownik dwujzyczny uczy
niewaciwego spojrzenia na kwesti znaczenia wyrazw obcego jzyka; nie bierze si w nim
pod uwag tego, e znaczenie wyrazu okrelone jest przede wszystkim przez odniesienie do
innych wyrazw, a nie przez odniesienie do rzeczywistoci pozajzykowej.
Jednym sowem, potrzebny by sownik, ktry by nie zawiera ani sowa w ojczystym
jzyku i ktry by objania znaczenie wyrazw, a nie podawa ich ekwiwalentw. Potrzebny by
pedagogiczny sownik jednojzyczny.
Do powstania i rozwoju takiego sownika przyczyniy si take prace leksykologiczne
i leksykograficzne. W okresie przed drug wojn wiatow wiele pracowano nad statystyczn
analiz sownictwa (omawiaj te prace Fries, Travier 1963). Nas w tym kontekcie najbardziej
interesuj nazwiska Brytyjczykw Michaela Westa i Harolda Palmera.

b. Pierwsza generacja
W latach trzydziestych ukazay si dwa sowniki, ktre wyrastay z tych tradycji.
Pierwszy, autorstwa Palmera (1938), zawiera ju wikszo koncepcji, ktre lepiej znane s ze
sownika Hornby'ego. Sownik Palmera jest bardzo may, zawiera 1,000 najwaniejszych wedug Palmera - wyrazw angielskich. Kade haso ma podan wymow fonetyczn. Dana jest
szczegowa informacja fleksyjna. Poszczeglne znaczenia s zdefiniowane. Podane s kody
odnoszce uytkownika do wzorcw skadniowych. Kade znaczenie jest obficie ilustrowane
zdaniami lub kolokacjami wyrazu.
Michael West natomiast stworzy inne dzieo wane w historii leksykografii
pedagogicznej: A New Method Dictionary. W tym sowniku uywa si tzw. ograniczonego

- 136 -

definiujcego jzyka: wszystkie definicje i przykady napisane zostay przy uyciu ok. 1,500
najwaniejszych wyrazw jzyka angielskiego.
Nie powinna nas zdziwi moe informacja, e pierwotnie przy sowniku Hornby'ego
mia pracowa take i Palmer. Ostatecznie zosta ten sownik stworzony przez A. S. Hornby'ego,
E.V. Gatenby'ego i H. Wakefielda. Zawiera on ok. 20,000 hase. Oglnie jego idee byy bardzo
podobne do sowniczka Palmera. Niektre elementy, np. definicje, byy wzorowane na
CONCISE OXFORD DICTIONARY. Wydanie oksfordzkie z 1948 roku nosio tytu A Learner's
Dictionary of Current English. W 1963 ukazao si drugie wydanie, zatytuowane The Advanced
Learner's Dictionary of Current English, a 1974 trzecie, The OXFORD ADVANCED
LEARNER'S DICTIONARY OF CURRENT ENGLISH (OALDCE), znacznie zmienione i
rozszerzone (ok. 50,000 hase). To wydanie nosio ju tylko nazwisko Hornby'ego. Sownik
Hornby'ego wyszed take w wersjach zmniejszonych: OXFORD STUDENT'S DICTIONARY
OF CURRENT ENGLISH i ENGLISH-READER'S DICTIONARY.

c. Druga generacja
Do 1974 roku sownik Hornby'ego panowa niepodzielnie na rynku. Jednak w 1978
Longman, wydawca maych sownikw opartych na koncepcji Westa, wyda LONGMAN
DICTIONARY OF CONTEMPORARY ENGLISH (LDOCE), pod redakcj Paula Proctera.
LDOCE take wzorowa si na koncepcji Westa: definicje i przykady pisane byy wycznie
przy uyciu ok. 2,000 wyrazw definiujcych, ktrych list doczono do sownika.
Oglnie zakresem LDOCE by do podobny do OALDCE. Mia jednak znacznie lepszy
opis gramatyczny, rozszerzony w stosunku do OALDCE, np. o skadniowy opis przymiotnikw
(opisowi gramatycznemu w LDOCE powicony jest szczegowy artyku widziskiego 1988).
Po raz pierwszy take sownik pedagogiczny systematycznie podawa opis odmiany
amerykaskiej jzyka angielskiego, cznie z wymow tej odmiany, ktrej nie uwzgldniano w
Hornbym.
- 137 -

Take w latach siedemdziesitych zaczy si pojawia leksykograficzne opracowania

poszczeglnych aspektw sownictwa angielskiego. Najpierw ukazay si sowniki tzw.
czasownikw frazowych (phrasal verbs), czyli czasownikw zoonych, bardzo typowych dla
angielskiego, a ze wzgldu na skomplikowan semantyk i skadni przysparzajce duo
kopotw uczcym si. Takie byy sowniki McArthura i Atkins COLLINS DICTIONARY OF
ENGLISH PHRASAL VERBS AND THEIR IDIOMS (1974), Cowie i Mackina (OXFORD
DICTIONARY OF CONTEMPORARY ENGLISH IDIOMS, Tom I: Verbs with Prepositions
and Particles, 1975). Jednak bujny rozwj sownikw pedagogicznych wszelkiej maci przypad
na okres lat 80-ych.

d. Trzecia generacja
W 1983 roku ukaza si LONGMAN DICTIONARY OF PHRASAL VERBS. Nastpnie
ukazay si sowniki idiomw: oksfordzki, jako drugi tom publikacji Cowie i Mackina
(OXFORD DICTIONARY OF CONTEMPORARY ENGLISH IDIOMS, Tom II. Phrase,
Clause, Sentence Idioms, 1983) i LONGMAN DICTIONARY OF IDIOMS (1979).
Ju pod koniec lat siedemdziesitych dla wikszoci wydawcw stao si jasne, e nie
mona sobie pozwoli na zignorowanie sownikw pedagogicznych. Jak zwykle w takich
wypadkach, wydawcy mniej zwracali uwag na jako sownikw, liczy si raczej sam fakt ich
wydania. Bardzo skromny sownik wyda Collins. Spord takich sownikw na uwag
zasuguje przede wszystkim CHAMBERS UNIVERSAL LEARNERS' DICTIONARY (1980),
ktry podawa znacznie mniej informacji formalnych ni wielcy konkurenci, ale by bardzo
przejrzysty. Odrnia si te stosowaniem starszego, ale i prostszego, sposobu zapisu wymowy.
Nie bez znaczenia by zapewne fakt, e powsta w szkockim wydawnictwie: jego zapis wymowy
pozwala na uywanie go take w przypadku wymowy szkockiej odmiany angielskiego.
W latach siedemdziesitych dao si odczu odrodzenie zainteresowania leksykografi
nie tylko wrd wydawcw, ale i wrd naukowcw. Czciowo by to wpyw zwikszonego
- 138 -

zasigu komputeryzacji (patrz cz V), a czciowo gremialnego powrotu do analizy

konkretnego materiau jzykowego. W odniesieniu do sownikw pedagogicznych
zainteresowanie to znalazo wyraz w duej iloci publikacji na ten temat na pocztku lat
osiemdziesitych. Bardzo owocne byo zwaszcza badanie uywalnoci sownikw (bibliografia
umieszczona zostaa w rozdz. II.4). Stwierdzono np. e rzadko kto uywa informacji
zakodowanej w mao przejrzysty sposb, a taki by sposb podawania informacji skadniowomorfologicznej w sownikach pedagogicznych z tamtych czasw. Zanalizowano take opis
gramatyki, definicje, itp.
Wyniki tych bada wzito bardzo powanie pod uwag w wydawnictwach. Przemylenia
te zaowocoway now generacj sownikw, z ktrych pierwszym by ACTIVE STUDY
DICTIONARY Longmana (red. D. Summers), zmniejszona i ulepszona wersja LDOCE, bdca
w zasadzie wstpn wersj nowego wydania tego sownika. Charakteryzowa si ACTIVE
STUDY DICTIONARY znacznie ograniczonym uyciem zakodowanej informacji, by znacznie
przejrzystszy, zawiera duo ilustracji.
Przeom, mona powiedzie, dokona si w roku 1987. Wtedy ukazaa si poprawione
wydanie LDOCE (pod red. D. Summers), bardzo zmienione w stosunku do wydania z 1978.
Bya to niejako rozszerzona wersja ACTIVE STUDY DICTIONARY. Zrezygnowano w tym
wydaniu z uywania kodw i podano wszelkie informacje w sposb jawny. Zmieniono take
konwencj zapisu przykadw: ich sownictwo nie zostao ograniczone do niewielkiej iloci
najczstszych wyrazw. W nowym wydaniu podaje si te najwaniejsze kolokacje wyrazu
hasowego oraz czyni si starania, by podawa systemowe wiadomoci o leksyce angielskiej:
umieszczono objanienia synonimw zarwno wewntrz hase, jak i w odrbnych notkach
synonimicznych. Niezwykle instruktywne s ilustracje, one te su do pokazania relacji
systemowych sownictwa (szczegy patrz Piotrowski 1989, Hausmann, Gorbahn 1989).
Take w 1987 roku ukaza si COLLINS-COBUILD ENGLISH LANGUAGE
DICTIONARY (COBUILD, red. J. Sinclair). To bardzo wany sownik, nie tylko w
- 139 -

leksykografii pedagogicznej. Jest to bowiem pierwszy rezultat pracy nad komputerow analiz
duych iloci tekstw w Uniwersytecie Birminghamskim (szczegy patrz cz V), ktra bya
prowadzona od pocztku lat osiemdziesitych. Jakie byy cechy charakterystyczne tego
sownika?
Po pierwsze, dane, jak twierdz autorzy, zaczerpnito wycznie z tekstw
przechowywanych w pamici komputera (teksty liczyy ok. 18 milionow wyrazw tekstowych).
Hasa byy opracowywane na podstawie tych danych i intuicji leksykografa. Dane te
wykorzystano take jako rdo przytocze, a, jak twierdz autorzy, jest to pierwszy sownik
pedagogiczny oparty na autentycznych rdach, a nie, jak dotychczas, na danych sownikowych
i intuicjach leksykografw.

Po drugie, sownik skada si jakby z dwu warstw. Warstwa

pierwsza jest skierowana na uytkownika typowego, ktry chce mie wszelkie informacje bez
zbytnich problemw i bez wnikania w konwencje zapisu leksykograficznego. Dla takiego
uytkownika wszelkie niezbdne dane s zawarte wewntrz hasa, a, co ciekawe, w hale nie
uywa si adnych oznacze, skrtw, itp. Gdy np. trzeba powtrzy wyraz hasowy w obrbie
hasa, to powtarza si go w caoci, nie, jak to zwyczajowo si stosuje, ze skrtami. Identycznie
postpuje si z fleksj: wszelkie sowoformy s wypisane w caoci1.
Druga warstwa przeznaczona jest dla uytkownika dociekliwego, np. nauczyciela, i jest
ona oddzielona od waciwego hasa. Mianowicie stosuje si tzw. dodatkow kolumn tekstu:
tekst sownika wydrukowany jest w dwch kolumnach, a rwnolegle do nich, na marginesach,
umieszczone s dodatkowe kolumny, zawierajce uzupenienia do informacji hasowej. W
dodatkowej kolumnie znalazy si kody okrelajce skadni wyrazw hasowch, informacje
paradygmatyczne - synonimy, antonimy, wyrazy bliskoznaczne.
I po trzecie: sownik ten nie ma tradycyjnych, podstawialnych definicji. Zasadniczo
definicja skada si z dwch czci: tzw. zdania if- oraz czci eksplanatorycznej. Zdanie if- to

atwo mona sobie wyobrazi, do czego doprowadziaby taka metoda w przypadku

sownika jzyka polskiego.

- 140 -

schemat czliwoci leksykalno-skadniowej, zapisanej w formie implikacji (hipotetycznie:

jeeli jeste ysy...). Cz druga to wyjanienie znaczenia, zdroworozsdkowe, nie za
naukowe, czy arystotelesowskie (kontynuujmy hipotetyczn definicj: to nie masz wosw na
gowie).
Twrcy COBUILDa nazywaj tego rodzaju opisy znaczenia definicjami dyskursywnymi
- uytkownik nie ma do czynienia z bardzo eliptycznymi definicjami, ale z tekstami
definiujcymi1. Wielu uytkownikw twierdzi, e sownik COBUILDa odpowiada im ze
wzgldu na to, e ma si wraenie, e kto (leksykograf?) mwi do uytkownika, e sownik ma
charakter osobowy, nie za impersonalny. Cena za t wygod posugiwania si definicjami jest
wysoka, mianowicie powoduj one znaczny wzrost objtoci sownika - COBUILD jest
najwikszym objtociowo sownikiem pedagogicznym, cho nie najwikszym pod wzgldem
iloci ogarnianych jednostek leksykalnych.
w sownik COBUILDa by pierwszym z caej serii sownikw i innych publikacji o
jzyku angielskiem. Ukazay si skrty tego sownika (COLLINS COBUILD ESSENTIAL
ENGLISH DICTIONARY i COLLINS COBUILD STUDENT'S ENGLISH DICTIONARY),
sownik czasownikw frazowych (COLLINS COBUILD DICTIONARY OF PHRASAL
VERBS), kolokacji (COLLINS COBUILD ENGLISH WORDS IN USE), gramatyka (COLLINS
COBUILD ENGLISH GRAMMAR), poradnik gramatyczno-leksykalny w ukadzie
sownikowym (COLLINS COBUILD ENGLISH USAGE), poradniki gramatyczno-leksykalne.
Warto doda, e autorzy serii uwzgldniaj na bieco kwestie wysuwane przez recenzentw
i np. COLLINS COBUILD ESSENTIAL ENGLISH DICTIONARY ma nieco zmieniony zestaw
skrtw w kodach skadniowych w stosunku do "duego" COBUILDA, poniewa znaleziono

Nie s oni jednak waciwymi twrcami takich objanie, poniewa znane s one z historii

leksykografii brytyjskiej - uywane byy ju w sowniku Elyota z 1538 (Stein 1985, 1986; patrz
te Hausmann, Gorbahn 1989).
- 141 -

w nich niekonsekwencje. Ulepszane s te definicje. Jak dotd zestaw COBUILDa jest

najbardziej rozbudowan i spjn seri sownikw dla uczcych si angielskiego.
Sownik COBUILDa okrelany jest jako "a dictionary of real English", czyli sownik
prawdziwego angielskiego. Autorzy twierdz, e w tym sowniku znajduje si najbardziej
wiarygodny leksykograficzny opis leksykalnego jdra angielszczyzny i sdz, e zasug mona
przypisa oparciu si na komputerowej bazie danych. Naley sdzi, e jest to prawda (materia
popierajcy to stwierdzenie mona znale w Piotrowski 1989).
Porednio take konkurencyjni wydawcy stwierdzili to samo, poniewa teraz wystpuje
wyrany pd do zakadania leksykalnych baz danych. Longman wykorzystuje bazy danych
uniwersytetu w Lancaster oraz swoje tradycyjne wypisy z tekstw przeksztacone w posta
elektroniczn. Wraz z Oxford University Press i innnymi instytucjami finansuje British National
Corpus (ok. 100 milionw wyrazw), ktry oba wydawnictwa maj midzy innymi wykorzysta
przy pracach leksykograficznych. Wyranie jednak wida, e jest to praca nieco spniona:
korpus w 1993 roku ma mie 100 milionw wyrazw tekstowych1, gdy COBUILD ju obecnie
ma ich ponad 150 milionw. Nie mniej wane jest take to, e COBUILD to zanalizowana
leksykalna baza danych, gdy British National Corpus w 1993 roku znajdzie si po fazie
wstpnej.
W latach osiemdziesitych wydano take dwa interesujce sowniki, a mianowicie
sownik dla uczcych si angielskiego w ukadzie tezaurusa, LONGMAN LEXICON OF
CONTEMPORARY ENGLISH (1981; na temat tezaurusa patrz rozdz. III.2) oraz pierwszy
odrbny sownik kolokacji, przedrukowany te w Polsce - THE BBI. COMBINATORY
DICTIONARY OF ENGLISH. (1986).
LONGMAN LEXICON OF CONTEMPORARY ENGLISH jest jedynym sownikiem
dla uczcych si angielskiego w ukadzie onomazjologicznym, a jego klasyfikacja wzorowana

Dane wedug materiaw powielanych opisujcych zaoenia korpusu.

- 142 -

jest w do luny sposb na klasyfikacji tezaurusa Rogeta, jednak wykorzystano w nim przede
wszystkim osignicia semantyki strukturalnej, zwaszcza skadnikowej. Znajduj si w nim np.
matrycowe przedstawienia - pokazujce skadniki semantyczne - stosunkw pokrewiestwa,
starszestwa, itp. Obejmuje ok. 15,000 leksemw, a kady wyraz jest zdefiniowany i
zaopatrzony w aparat gramatyczny identyczny z opisem gramatycznym z I wydania LDOCE. Ma
te wiele ilustracji. Mona odnie wraenie, e nie sprzedaje si go w dostatecznie duych
ilociach, poniewa nie ukazao si drugie wydanie, w ktrym by zmieniono opis gramatyczny
na taki, jaki ma obecnie II wydanie LDOCE. Take i opis wymowy odpowiada zapisowi z I
wydania LDOCE. W zamierzeniu wydawcw LEXICON mia by sownikiem
komplementarnym w stosunku do LDOCE, jednak z powodu tych rnic posugiwanie si nim
jest do utrudnione.
THE BBI. COMBINATORY DICTIONARY OF ENGLISH. A GUIDE TO ENGLISH
COMBINATIONS (1986) to jedyny sownik dla uczcych si angielskiego, stworzony przez
Amerykanw, nie Brytyjczykw (jeden z autorw, Robert Ilson, mieszka zreszt od wielu lat
w Anglii). Co ciekawe, jest to sownik oparty na znanych dobrze w Polsce koncepcjach
teoretykw rosyjskich, a zwaszcza Mel'uka - Bensonowie s rusycystami. Sownik zawiera ok.
15,000 hase, ktrych poszczeglne znaczenia s zdefiniowane. Podaje si w nim spisy
typowych wyrazw czcych si z wyrazem hasowym, a take wzory skadniowe, ktre
nazywane s czliwoci gramatyczn. Nietrudno zauway, e w ten sposb opisuje si
czliwo morfologiczno-syntaktyczn i leksykaln w terminologii Apresjana. W zamierzeniu
autorw natomiast spisy wyrazw wchodzcych w relacje czliwoci leksykalnej realizuj
niektre funkcje leksykalne Mel'uka, zwaszcza parametr MAGN. Wystpuje jednak wiele
niekonsekwencji (patrz Piotrowski 1987a). Sownik ten jest te cenny ze wzgldu na wiele
informacji porwnawczych na temat rnic midzy sownictwem brytyjskim a amerykaskim.
Wrmy jednak do sownika Hornby'ego. Co si z nim dziao? Czy pozwolono mu
spokojnie zestarze si? A trzeba wspomnie, e Hornby umar w 1978 roku. Wytona praca
- 143 -

nad now wersj sownika trwaa w latach osiemdziesitych. Zespoem leksykografw kierowa
Tony Cowie, wsppracownik Hornby'ego przy trzecim wydaniu OALDCE. Jednak nowe wersja
ukazaa si dopiero w 1989 roku. Jest to obecnie najwikszy objtociowo sownik ze
wszystkich tego typu. Zmiany w nowym wydaniu byy ogromne. Na dobr spraw jest to nowy
sownik, oparty do luno na koncepcji Hornby'ego. Niestety, niektre nie najlepsze cechy
tradycyjne zostay zachowane.
Do nich naley zaliczy np. hasowanie. Wyrazy zoone (rzeczowniki) pisane
rozdzielnie s ujte w gniazdach, a zoenia pisane cznie wyodrbnia si jako hasa. W jzyku
angielskim panuje do dua dowolno pisowni zoe, std jest to metoda do zawodna. W
przypadku gniazdowania stosowano te zasad umieszczania zoe z punktu widzenia
semantyki (znaczenia) czci skadowych. Znw taka metoda jest bardzo zawodna, zwaszcza
e przyjmuje si do powszechnie, e czci skadowe jednostek formalnie zoonych s
pozbawione swojego znaczenia. Jest to te jedyny sownik, ktry dalej uywa oznacze
gramatycznych, cho s one obecnie mnemotechniczne, tzn. jako kody uyte s pierwsze litery
terminw gramatycznych.
Z drugiej strony ma si wraenie, e obecnie jest to z wielu wzgldw najlepszy sownik
pedagogiczny; zawiera on najwicej informacji, raczej przejrzycie uoonej i jest najbardziej
spjny. Dugo tradycji chyba jednak procentuje w tym przypadku.
Prace przy sownikach pedagogicznych trwaj nadal. Do interesujcym nowym
sownikiem, cho nie tak wyrafinowanym jak "wielcy" konkurenci, jest PENGUIN STUDENT'S
ENGLISH DICTIONARY (1991), tani i do "przyjazny" dla uytkownika. Najnowszym
sownikiem Oxford University Press jest encyklopedyczna wersja OALDCE (1991), poszerzona
o hasa typowo encyklopedyczne: definiowane nazwy wasne (geograficzne, biograficzne),
realia, itp. Longman oczywicie nie pozosta w tyle i w 1992 ukaza si LONGMAN
DICTIONARY OF ENGLISH LANGUAGE AND CULTURE, bdcy encyklopedyczn wersj
LDOCE II. Take w 1992 Longman wyda now wersj ACTIVE STUDY DICTIONARY, w
- 144 -

ktrej wida wpyw sownikw COBUILDa. Wybiegnijmy te w przyszo: prowadzi si prace

nad uoeniem nowego sownika dla Cambridge University Press (Tom McArthur, informacja
ustna), jednego z nielicznych wielkich wydawnictw bez swoich sownikw. Gwnym
redaktorem zosta Paul Procter, redaktor pierwszego wydania LDOCE.

D. Sowniki pedagogiczne: aspekty jzykowe i leksykograficzne

Najwaniejsz cech charakterystyczn wspczesnych sownikw pedagogicznych jest

chyba fakt, e w odrnieniu od sownikw dla rodzimych uytkownikw, takie sowniki staraj
si opisa cao jzyka, czy te, innymi sowy, peen zestaw umiejtnoci skadajcych si na
kompetencj leksykaln. Sowniki dla rodzimych uytkownikw bowiem umieszczaj tylko
informacje o niektrych aspektach jzyka, a to, ktre z nich s uwzgldniane, zaley od typu
danego jzyka i tradycji leksykograficznych w danym kraju (patrz np. rozdz. II.1). Tak np.
angielskie sowniki dla rodzimych uytkownikw nie umieszczaj obszernych informacji
skadniowych, ograniczajc si najczciej do podania przechodnioci bd nieprzechodnioci
czasownikw. Sowniki pedagogiczne natomiast zamieszczaj coraz bardziej precyzyjne dane
na ten temat. Omawia si je poniej. Warto te zwrci uwag czytelnika, e w sownikach
pedagogicznych brak unifikacji zapisu. Jest np. zupenie niepokojce, e brak consensusu nawet
w sprawie jednolitego zapisu wymowy angielskiej: kady ze sownikw pedagogicznych stosuje
inn konwencj, a konwencje te mog si rni nawet w sownikach jednego wydawcy (np.
LONGMAN LEXICON ma wymow z LDOCE I, gdy LDOCE II ma ju inny zapis,
wczeniejsze sowniki serii COBUILD maj inne symbole ni pniejsze, itp.).

a. Dobr sownictwa
Jak si naley spodziewa, w odrnieniu od sownikw dla uytkownikw rodzimych,
sowniki pedagogiczne zasadniczo ograniczaj si do rdzenia leksykalnego jzyka angielskiego.
- 145 -

Jak zwykle w przypadku sownikw, nie atwo jednak doj, ile jednostek leksykalnych one
zawieraj. Typowy jest np. sownik COBUILDa. W reklamach podaje si, e ma on ok. "70,000
references" przy czym znaczenie wyrazu reference nie jest wcale jasne: odnonik?, poszczeglne
znaczenie? We wstpie redaktor stwierdza, e omawia si 40,000 wyrazw i fraz (idiomw),
jednak znw nie wiadomo, co to jest wyraz czy fraza w tym znaczeniu. Sami leksykografowie
twierdz, e COBUILD zawiera ok. 35,000 hase (Ramesh Krishnamurthy, informacja ustna).
Nie uchroniy si sowniki pedagogiczne przed gonitw za duymi liczbami: jak zwykle
w leksykografii argumentem przetargowym jest dua ilo hase. Najwiksz iloci hase moe
si poszczyci OALDCE IV: ok. 57,100 wyrazw i fraz (idiomw). LDOCE ma 56,000
wyrazw i fraz.
Sowniki midzy sob zgadzaj si mniej wicej na 75-80 % swojego zasobu (dane
niezalenie wyliczone przez Piotrowskiego 1989 i Herbsta 1991), a rnice wida najbardziej
w sferze sownictwa kulturowego. Podajmy przykadowo odpowiednie hasa z jednej strony
kadego z waniejszych sownikw (wybrane losowo w jednym z nich, pozostae zostay
skorelowane). W nawiasach (z wciciem) podane s leksemy wewntrz hase. W miar
moliwoci zachowane s oryginalne konwencje typograficzne. Przytoczenia podane s w
kolejnoci ukazywania si sownikw, od lewej do prawej:

- 146 -

LDOCE II:

readjust
(-- ment)

COBUILD:

readjust
readjustment

OALDCE:

readjust
( readjust-

PENGUIN:

(readout)
ready

readout

ready

ment)

(readily

ready1

ready-made

ready

readiness

ready2

reaffirm

( readily

ready3

real

readiness

ready4

real estate

ready n

ready-made

ready5

realignment

ready adv

ready-to-

ready-made

realise

ready v

wear)

ready money

realism

G ready made

reafforest

ready to wear

realist

ready money

real

reaffirm
reafforest
(-- ation)
reagent
real1

ready reck-

reaffirm

realist)

reafforest
(reaffor-

real estate

reagent

real estate agent

real

realism
(--list)

(real estate
realism

estation)

(-- ment)

cash/money

oner)

real2

realign

ready

( real adv
G real ale
real estate
real number
real tennis
real time)
realign
( realignment)
realism
(G realist)

b. Hasowanie
- 147 -

W przytoczeniach podanych wyej wida take rnice w hasowaniu. atwo dostrzec,

e nie ma tam adnej spjnoci, kady wydawca stosuje swoje wasne konwencje. Najwiksz
ilo maych hase ma LDOCE, jednak daje to pewne typograficzne zamieszanie na stronie,
poniewa wystpuj te same nazwy hase z indeksami grnymi. Najwicej podhase (w ukadzie
gniazdowym) znajdujemy w OALDCE. Najdusze hasa ma COBUILD, tzn. ma ich liczbowo
prawie tyle samo, co znacznie mniejszy objtociowo PENGUIN. Do trudno przez tak dugie
hasa przebrn.
Tylko COBUILD nie stosuje rozrnienia syntaktycznego hase: jedno haso obejmuje
wszystkie uycia danego wyrazu graficznego (formy graficznej). Ten sposb hasowania daje
czasem niespodziewane efekty: rzeczowniki formalnie o postaci liczby mnogiej (czyli pluralia
tanta), a skadniowo singularia tanta, s umieszczane w hale domniemywanej formy
"wyjciowej" i np. news 'wiadomoci' jest umieszczone w hale new 'nowy'. Zarwno OALDCE
jak i PENGUIN stosuj gniazdowanie, przy czym PENGUIN jest przejrzystszy, poniewa ma
znacznie krtsze hasa. Warto zauway, e wzorem COBUILDA wikszo sownikw podaje
obecnie pene formy graficzne wyrazw. Tylko LDOCE (sownik przedCOBUILDowy) stosuje
tyld (), jednak w nowych sownikach tego wydawnictwa nie jest ona ju uywana.

c. Opis gramatyczny
Sowniki angielskie tradycyjnie podaj opis fleksji, ale wielkim osigniciem sownikw
pedagogicznych jest podawanie szczegowego opisu skadniowego. Dlatego te opisem fleksji
nie bdziemy si zajmowa.
Oto przykadowe informacje, jakie mona znale w angielskich sownikach na temat
konstrukcji skadniowych, w jakich dany wyraz wystpuje:

rzeczowniki:
policzalno/niepoliczalno,
- 148 -

zwizek zgody midzy rzeczownikiem a czasownikiem;

przymiotnik:
atrybutywno/predykatywno,
miejsce przymiotnika w atrybutywnej grupie wielu

przymiotnikw,

rekcj;

czasownik:
ilo i pozycje dopenie,
obligatoryjno bd nie okolicznikw,
rekcja przyimkowa,
moliwo transformacji frazy czasownikowej z danym

czasownikiem,

konstrukcje imiesowowe lub bezokolicznikowe, itp.

Szczegowy opis tego typu informacji w pierwszym wydaniu LDOCE zawiera artyku
widziskiego (1988). A oto przykady opisw skadniowych czasownika arrange (nie bdziemy
podawa rozwizania skrtw - nasz intencj jest przeledzenie idei, pomysw, nie za
szczegw ich wykonania):

LDOCE:

2. [+about, for; T] ... [+to-V] ... [+wh] ... [+that]

COBUILD:

2 If you arrange with someone else to do something...

(Extra Column:)
V

(with)/REPORT CL/TO-INF

- 149 -

3 If you arrange something for someone...

(Extra Column:)
V + O: USU +for,
V + for +NG + toINF, OR V + toINF

OALDCE:

2 (a) [Tn] ... (b) [Ipr, Tt] for sb/sth (to do sth)
3 [Ipr, Tn, Tn@pr, Tf, Tw, Tt] with sb about sth; (with sb) to do sth

PENGUIN:

2 tr/intr. v. prepare (s.t.); make plans (with s.o.) (for etc. s.t.)

W przypadku COBUILDa i PENGUINa konieczne byo podanie definicji, poniewa

speniaj one take rol opisu skadniowego, Znw wida, e najprawdopodobniej wpyw
COBUILDa zaway na znacznie precyzyjniejszym opisie czasownika w OALDCE. Tu trzeba
te wspomnie o roli przykadw w sownikach pedagogicznych, jako e maj one bardzo wiele
funkcji. Jedn z nich jest wzmocnienie niejako opisu skadniowego: w zamierzeniu kada
odrbna konstrukcja skadniowa powinna zosta opisana zarwno abstrakcyjnym wzorem
konstrukcji skadniowych, jak i konkretnym przykadem. W LDOCE np. wzory skadniowe
wrcz poprzedzaj kady przykad, ktry egzemplifikuje dany wzr. W naszych przytoczeniach
przykady zostay wykropkowane.

d. Definicje
Ju wspominalimy o definicjach przy omawianiu COBUILDa. Cofnijmy si jednak do
pierwszego sownika pedagogicznego. Definicje w nim, jak pisalimy, byy czsto oparte na
definicjach przejtych z CONCISE OXFORD DICTIONARY, jednak byy uproszczone: Hornby
intuicyjnie definiowa wyrazy niejako zgodnie z zasadami wyoonymi jawnie przez teoretykw

- 150 -

(np. Apresjana), tzn. definicje byy pisane prostym jzykiem, zarwno leksykalnie jak
skadniowo, cho powstay ok. 30 lat wczeniej ni owe teorie1.
Dopiero jednak LDOCE zastosowa precyzyjne ograniczenie metajzyka, jzyka
definicji, do najczstszych wyrazw jzyka angielskiego (nieco mniej ni 2,000). Wyrazy te
pochodziy z list frekwencyjnych i z subiektywnego odczucia leksykografw wanoci jednostek
leksykalnych wchodzcych do listy. W rzeczywistoci stosowano wiksz ilo wyrazw, ale
wyrazy spoza listy oznaczane byy w druku wersalikami. Niestety, dopuszczalne byo take
stosowanie zoe wyrazw z listy, a zoenia czsto - np. w przypadku czasownikw frazowych
- s odrbn jednostk jzyka, ktrych znaczenie nie wynika z prostego zoenia jednostek
skadowych (patrz np. Piotrowski 1989, Herbst 1986, Fox 1989). Co najwaniejsze moe - do
listy wchodziy najczstsze wyrazy jzyka angielskiego, a uczcy si maj najwiksze kopoty
z opanowaniem wanie takich wyrazw - maj one za szerok semantyk, zbyt du polisemi,
by mona ich byo uywa jako jednostek metajzyka (Piotrowski 1989).
Wreszcie wspomnijmy o podstawialnoci definicji (patrz te rozdz. IV.2). Tradycyjnie
definicj powinno mc si podstawi za definiowane wyraenie. Jednak nastpstwem tej metody
jest np. eliptyczno definicji w przypadku definiowania czasownikw przechodnich, poniewa
w definicji pojawiaj si niejako "puste" miejsca, w ktre powinny wchodzi dopenienia. Ta
eliptyczno natomiast jest wyranym sygnaem dla uytkownika, e nie ma do czynienia z
tekstem normalnym, ale z zupenie specyficznym, ktry nazwiemy metatekstem (czyli tekstem
o tekstach). W jzyku angielskim innym takim sygnaem jest te brak przedimkw przed
rzeczownikami. Takie zabiegi s uprawnione w sownikach dla rodzimych uytkownikw,
ktrzy widz od razu te luki w definicji.
Jednak uczcy si obcego jzyka raczej tych elips nie wyczuwa i dla niego definicja jest
normalnym zdaniem - tekstem - jzyka obcego. Niewtpliwie ta technika kci si z zaoeniem,

Co ciekawe, porwnanie definicji Hornby'ego (wydania III) z definicjami Apresjana

zamieszczonymi w Apresjan (1980) wykazuj czasem ich zadziwiajce podobiestwo.

- 151 -

e ucze czy student ma by poddany maksymalnej ekspozycji na jzyk obcy, poniewa

wtpliwe jest, czy powinien on obcowa ze strukturami nie uywanymi w poznawanym jzyku.
Taki wanie wniosek wysunli autorzy COBUILDa i swe definicje ujli w sposb dyskursywny,
atwy do zrozumienia dla uytkownika.
Jednak i w innych sownikach obecnie dokada si stara, aby definicje, cho zblione
do tradycyjnych - bo takie zajmuj mao miejsca - byy zbudowane w miar naturalnie.
Porwnajmy definicj czasownika distress2 z LDOCE'a - wci eliptyczn - z definicjami innych
sownikw:

LDOCE:

to cause distress to

COBUILD:

2 If you distress someone, you upset them by doing or saying something that
causes them to feel unhappy or alarmed

OALDCE:

cause distress to (sb/sth)

PENGUIN:

make (s.o.) very worried, unhappy

W definicjach OALDCE i PENGUINa elementy w nawiasach odpowiadaj

opuszczonym dopenieniom czasownika distress. Nietrudno zauway, e oba sowniki
konsekwentnie stosuj tradycyjn metod leksykograficzn podawania wyrazw typowo
czcych si wyrazem hasowym w definicji, nie za osobno (sposb ten krytykowa np.
Apresjan 1980). Metoda ta jest natomiast zastosowana przy wszystkich wyrazach, dla ktrych
da si j uy.

E. Zalety i wady sownikw pedagogicznych

Najwiksz zalet sownikw pedagogicznych jest to, e daj one najbardziej dokadny
opis rdzenia leksykalnego wspczesnego jzyka angielskiego. Nie mniejszym plusem tych
sownikw jest fakt, e istnieje wiele uzupeniajcych si opisw tego rodzaju. Zauwamy, e

- 152 -

kto, kto posuguje si danym jzykiem jako ojczystym, nie potrzebuje na dobr spraw
dokadnego opisu takiego sownictwa, poniewa dysponuje on intuicyjn wiedz w tym
zakresie, daleko przewyszajc to, co mona znale w sownikach. Oprcz korzyci dla
obcojzycznych uytkownikw, naley podkreli take zalety dla leksykografw i
jzykoznawcw: precyzja i adekwatno opisu jzyka angielskiego znacznie zwiksza si, gdy
trzeba opracowa w jednakowy sposb kilkadziesit tysicy najczstszych jednostek
leksykalnych.
Rozwamy jeszcze krtko zalety i wady sownika pedagogicznego dla uytkownika
obcojzycznego 1. Zalety s, wydaje si, oczywiste: uczcy si otrzymuje do rki wiarygodne
kompendium omawiajce wikszo wanych dla niego zagadnie jzyka angielskiego,
stworzone przy wsppracy najwybitniejszych specjalistw w tym zakresie. Zauwamy, e
moliwe jest to dziki duym funduszom, jakimi dysponuj wydawcy tych dzie. Zasadnicz
wad sownikw pedagogicznych jest to natomiast, e s one przeznaczone dla potencjalnie
wszystkich nieanglojzycznych uytkownikw. Takie ich przeznaczenie stoi w wyranej
sprzecznoci z odkryciem przez leksykografw faktu, e nie istniej oglnie okrelone potrzeby
uytkownikw: potrzeby rnych grup odbiorcw sownikw mog tak si rni, e bd si
wzajemnie wykluczay (patrz rozdz. II.4). To jest prawda, nawet jeeli wemiemy pod uwag
tylko uytkownikw, dla ktrych dany jzyk jest jzykiem ojczystym. Sprawa jest jeszcze
bardziej skomplikowana, gdy naley stworzy sownik jednakowo uyteczny dla Francuza,
Japoczyka, Polaka, Eskimosa, Wgra, Baska i Ainusa, poniewa odbiorc sownika jest czsto
uytkownik, ktrego jzyk i wzorce kulturowe rni si zasadniczo od jzyka i rodowiska
kulturalnego leksykografa. Zadanie leksykografa, mona przesadnie powiedzie, polega na
przewidzeniu wszystkich moliwych znacze we wszystkich moliwych jzykach wiata i
odwzorowaniu ich na znaczenia wyrazw angielskich. Nie wydaje si by to w ogle moliwe.

Krytyk leksykografii pedagogicznej mona znale te w rozdz. IV.1.

- 153 -

Przeanalizujmy pewien przykad. COBUILD np. w hale bed jako jedyny sownik
pedagogiczny wyrnia dwa znaczenia (dla uproszczenia podane po polsku): 1 'ko do spania'
i 2 'ko w szpitalu', co moe do dziwi, bo czym rni si oba rodzaje ek? A jednak w
rosyjskim mamy dwa odrbne leksemy dla tych dwch znacze 1 `krovat'` 2 `kojka`.
Wynikaoby z tego przykadu, e COBUILD suyby lepiej Rosjaninowi ni inne sowniki,
poniewa w tym przypadku porwnuje si w nim niejako struktur semantyczn wyrazu
angielskiego z wyrazami rosyjskimi. Inne przykady mona znale w pracach Piotrowskiego
(1988b, 1989). Nie jest wic moe przypadkowe, e najbardziej uyteczne takie sowniki wydaj
si by dla tradycyjnej grupy odbiorcw sownikw anglojzycznych, a mianowicie
uytkownikw z zachodniej Europy (Piotrowski 1989).
Podsumowujc obecny rozdzia, mona wyrazi przypuszczenie, e najbardziej
uyteczne byyby takie sowniki pedagogiczne, w ktrych mona by znale informacje o
podobnym stopniu szczegowoci i wiarygodnoci, jak znajdujemy w nich obecnie, ale
uwzgldniajce szczeglne potrzeby - jzykowe i kulturalne - rnych grup uytkownikw.

- 154 -

IV. SOWNIKI DWUJZYCZNE

1. Sowniki jednojzyczne a dwujzyczne - podstawowe rnice

W literaturze ostatnich lat wiele uwagi powicono funkcji sownika dwujzycznego w

nauce i nauczaniu jzyka obcego, oceniajc zwykle t funkcj negatywnie. Z opinii wybitnych
uczonych (Sinclair 1987, Quirk 1987) mona wysnu wniosek, e im szybciej uczcy si jzyka
obcego pozbd si swoich sownikw dwujzycznych, tym lepiej dla nich, poniewa taki
sownik "zmusza nas do ustawicznego tumaczenia, nie pozwalajc nam swobodnie tworzy
tekstw w obcym jzyku" (Quirk 1987).
Nic wic dziwnego, e ju od duszego czasu specjalici-metaleksykografowie radz
nauczycielom, by "odstawili" swoich uczniw od sownikw tumaczeniowych: ju w 1936 roku
taki by pogld erby (1939/1983), a po nim powtarzao w werdykt wielu innych teoretykw,
np. Hausmann (1977: 145-149). Co wicej, nawet praktycy, autorzy sownikw dwujzycznych,
sdz, e nie maj czystego sumienia w tym wzgldzie (patrz np. Atkins 1985).
Jednak trzeba wyranie stwierdzi, e owe zalecenia i ostrzeenia ze strony teoretykw
to tylko ich opinie i naley postawi pytanie, na czym one si opieraj. Jakie s fakty, ktre
skaniaj teoretykw do wyraania podobnych sdw? By moe tego rodzaju pogldy oparte
s na pewnych zaoeniach dotyczcych jzyka obcego, przyswajania jzyka obcego i jego
uycia.
W tym rozdziale postaramy si znale odpowiedzi na tego rodzaju pytania, cho owe
odpowiedzi zupenie nie wyczerpuj zagadnienia1. Zaczniemy od przedyskutowania zagadnienia
uycia sownikw, nastpnie przejdziemy do bardziej szczegowego rozpatrzenia rnic
midzy opisem jzyka w sowniku jednojzycznym i dwujzycznym. Skupimy si na

Innego rodzaju porwnania midzy oboma typami sownikw przedstawi Piotrowski 1990,

tam te bogata literatura.

- 155 -

najistotniejszych rnicach, a nasze wywody bd postpoway spiralnie - po przedyskutowaniu

grupy zagadnie omwimy je jeszcze raz na przykadach, by wrci do nich na wyszym
poziomie abstrakcji.
Wyprzedzajc za wnioski kocowe, mona ju teraz stwierdzi, e z pewnoci
sowniki bd lepiej suyy swoim uytkownikom, gdy bd oni lepiej zdawa sobie spraw,
jakie s fundamentalne rnice midzy ich oboma typami. Lepsza za wiedza autorw
sownikw - ktrzy zbyt czsto kopiuj ustalone wzorce - take bdzie owocowaa
uyteczniejszymi sownikami w przyszoci.

A. Fakty

a. Fakty historyczne
Rozpoczniemy od argumentw z dziedziny historii leksykografii, a cilej z historii
wykorzystania sownikw w nauce jzyka obcego. Mianowicie jednojzyczne sowniki
pedagogiczne pojawiy si bardzo niedawno, a w warunkach nauki szkolnej od setek lat
nauczano i uczono si jzykw obcych przy pomocy sownikw dwujzycznych. Oczywicie,
w warunkach naturalnych jzykw obcych uczono si bez uycia jakichkolwiek sownikw.
Jednak przy nauce zorganizowanej (przynajmniej w Europie) sowniki dwujzyczne byy i s
przewanie uwaane za swego rodzaju standard, za naturalny rodzaj pomocy dla uczcych si
(patrz Hartmann 1983). Sowniki jednojzyczne natomiast wydaj si by nieodzowne w ramach
wszystkich metodologii nauczania bezporedniego, w ktrych posugiwanie si jzykiem obcym
utosamiane jest z myleniem w obcym jzyku (patrz te rozdz. III.3).

b. Fakty psycholingwistyczne
W takich metodologiach zazwyczaj popiera si sdy oglne stwierdzeniami
zaczerpnitymi z psycholingwistyki, jednak badania psycholingwistyczne nie daj zbyt wiele
- 156 -

wnioskw z tego zakresu: nie mona sformuowa zalece dotyczcych argumentw przeciw
lub za jakimkolwiek rodzajem sownikw na podstawie bada psycholigwistycznych (Bjoint
1988). W badaniach psycholingwistycznych nie ma nawet zgody co do tego, co oznacza
dwujzyczno (patrz np. Hamers, Blanc 1989).

c. Wyniki bada uywalnoci sownikw

Nie wiemy wic, jakie procesy zachodz w umyle uytkownika sownikw. Moe
jednak da si okreli, jaki wpyw mog mie rnego rodzaju sowniki na posugiwanie si
jzykiem obcym, a to moe by istotnym argumentem.
Na pierwszy rzut oka wyniki bada nad wpywem sownikw na uytkownikw wydaj
si by sprzeczne - jeden z autorw twierdzi np., e dugotrwae uywanie sownika
dwujzycznego moe nawet prowadzi do zahamowania procesu nabywania jzyka obcego
(Baxter 1980). Polskie badania wykazuj jednak, e posiadanie sownika dwujzycznego
zwizane jest, w statystycznie istotny sposb, z lepszym opanowaniem sownictwa obcego
jzyka, wwczas, gdy opanowanie to jest rozpatrywane jako znajomo systemu jzyka, nie za
jako umiejtno jego uycia, tzn. posiadanie sownika prowadzi do lepszej kompetencji
jzykowej, nie za komunikatywnej (Komorowska 1978: 187-192).
Innego rodzaju badania, z Izraela, wskazuj znw, e sowniki nie maj w ogle adnego
wpywu na stopie rozumienia tekstu pisanego (Bensoussan, Sim, Weiss 1984), a taki wynik
wydaje si sta w sprzecznoci ze zdrowym rozsdkiem. Jednak nie jest trudno wyjani t
zaskakujc niezgodno midzy badaniami polskimi a izraelskimi: te ostatnie potwierdziy, e
sownik ma niewielki wpyw na umiejtno posugiwania si systemem jzykowym, czyli na
kompetencj komunikatywn. Oznacza to, e porednio potwierdzaj badania polskie. Z
wynikw przytoczonych bada wynika zatem, e mamy jeden pozytywny fakt do wyjanienia sowniki dwujzyczne s niewtpliwie uyteczne w nabywaniu kompetencji jzykowej. Z

- 157 -

drugiej strony mona si spodziewa, e i jednojzyczny sownik jest uyteczny w tym

wzgldzie, niestety, nie posiadamy bada w tym zakresie.
Mona si take posuy rezultatami bada nad uyciem sownikw przez uczcych si.
Najbardziej istotnym wynikiem takich bada jest stwierdzenie, e, niezalenie od poziomu
umiejtnoci jzykowych, uytkownicy wyranie wol sowniki dwujzyczne (patrz np. Bjoint
1981; Hartmann 1983; Tomaszczyk 1979). W najwikszych badaniach tego typu
przeprowadzonych jak dotychczas stwierdzono, e sownika dwujzycznego uywa 75%
ankietowanych, 25% z nich uywa jednojzycznego, za tylko 0.4% badanych twierdzi, e nigdy
nie uywa sownika dwujzycznego, gdy 27% stwierdzio, e nigdy nie posuguje si
sownikiem jednojzycznym (Atkins, Knowles 1990). Badania te pokazuj bardzo wyranie
preferencje uytkownikw: sownik dwujzyczny dominuje w nauce jzyka obcego.
Najwyraniej sowniki dwujzyczne zaspokajaj jakie potrzeby swoich uytkownikw, ktrych
nie potrafi zaspokoi sowniki jednojzyczne i te wanie preferencje naleaoby take
wyjani.
Innym rezultatem tych bada, wartym przytoczenia, jest to, e uytkownicy maj mniej
zaufania do sownikw dwujzycznych, czyli podchodz do nich bardziej krytycznie
(Tomaszczyk 1979) i s bardziej skonni sprawdza opis sownika dwujzycznego w innych
rdach, np. w sownikach jednojzycznych. Do sownikw jednojzycznych natomiast
podchodz oni mniej krytycznie i jest dlatego mniej prawdopodobne, e bd sprawdzali ich
dane gdzie indziej. Poniewa kady opis sownikowy deformuje dane jzykowe, z tego punktu
widzenia sownik dwujzyczny wydaje si growa nad sownikiem jednojzycznym.

B. Opis znaczenia w sownikach

Takie s skpe fakty, jakie znamy. Powinny one pomc wyjani rnice midzy oboma
typami sownikw. Wyjanienia tego bdziemy poszukiwa w toku omawiania gwnych
- 158 -

argumentw przeciwko sownikowi dwujzycznemu, jakie mona znale w literaturze, a z

naszej dyskusji z pewnoci wyoni si pewien obraz funkcji sownika dwujzycznego, obraz
chyba bardziej prawdziwy od tego, jaki mona znale w literaturze. Bdziemy rozwaa tylko
jeden aspekt opisu leksykograficznego, ale jest on najwaniejszy dla uytkownikw sownikw.
Z wszystkich bada opinii wynika, e dla uytkownika najwaniejszy jest opis znaczenia
leksykalnego1, gwna za rnica midzy sownikami dwujzycznymi a jednojzycznymi
polega wanie na sposobie opisu znaczenia leksykalnego. Wszelkie inne komponenty, jak
wymowa, skadnia, fleksja, itp. w zasadzie mog by opisane identycznie w obu typach
sownikw.
Ze zrozumiaych wzgldw nie bdziemy tu definiowa znaczenia: na ten temat napisano
grube tomy i moemy jedynie odesa czytelnika do prac oglnych (np. Lyons 1977).
Zasygnalizujemy jedynie dwa sposoby opisywania znaczenia, poniewa posu nam jako
wytyczne do omwienia naszych zagadnie (patrz te rozdz. III.3).
Jednym moliwym oglnym rodzajem opisu znaczenia jest rozpatrywanie go jako
pewnego obiektu, bytu, nazwanego pojciem, prototypem, stereotypem, faktem kulturowym, itd.
Drugim za sposobem opisu jest analiza znaczenia jako pewnego rodzaju aktywnoci:
znaczeniem wyrazu bdzie wwczas umiejtno posugiwania si nim, czy, inaczej to
formuujc, wiedza, jak si posuy wyrazem. Obu owych oglnych sposobw podejcia do
opisu znaczenia uywano w jednojzycznej leksykografii pedagogicznej i na gruncie obu
formuowano zarzuty wobec sownikw dwujzycznych.

a. Znaczenie jako byt (pojcie)

Niewtpliwie najbardziej eksponowanym i rozpowszechnionym sposobem opisu
znaczenia jest pierwszy, w ktrym znaczenie rozpatruje si jako pewien byt, np. jako pojcie.

Tak wynika z bada uywalnoci sownikw, w rozdz. II.4. znajduj si waciwe

odnoniki bibliograficzne.
- 159 -

Z punktu widzenia tego podejcia badawczego wci niezrwnan krytyk sownika

dwujzycznego jest analiza rnic midzy sownikiem jednojzycznym a dwujzycznym,
dokonana przez erb (1940/1974: 297-303). Pniejsze analizy tego zagadnienia faktycznie
ju niewiele nowego wnosz. erba pisa jasno, e sownik dwujzyczny nigdy nie moe
adekwatnie opisa znaczenia-bytu, poniewa znaczenie jest wewntrzjzykowe, tzn. zaley od
danego jzyka, i wyrazy jakiego jzyka L2 bd zwizane z innymi bytami ni wyrazy jzyka
L1. Na poparcie swego stwierdzenia erba w sposb mistrzowski analizowa pojcia zwizane
z rosyjskim wyrazem igla a niemieckim Nadel.
Oczywicie, erba ma racj - jak to si czsto wyjania w podrcznikach, nie ma
znaczenia uniwersalnego, istniejcego poza jakimkolwiek jzykiem. Wyrazy polskie maj
niejako polskie znaczenie, angielskie wyrazy maj z kolei znaczenie angielskie, tzn. s znaczce
jedynie przez odniesienie do innych wyrazw tego jzyka. Z tego powodu wyrazy jzyka L2,
bdce ekwiwalentami wyrazu jzyka L1, maj tylko pewn cz znaczenia wspln, na tyle,
na ile oba pojcia s podobne, a stopie zbienoci znacze zaley ju tylko od danych jzykw.
Mona to twierdzenie udowodni nawet na gruncie tak, wydawaoby si,
niekontrowersyjnych jednostek jak rzeczowniki konkretne, ktre zdroworozsdkowo maj
znaczenie tylko przez odniesienie do obiektw pozajzykowych. Wemy na przykad nazwy
zwierzt. Angielski dog tylko czciowo odpowiada polskiemu pies, niemieckiemu Hund,
francuskiemu chien, poniewa angielski wyraz rni si tym, e jest niezdeterminowany pod
wzgldem rodzaju, gdy jego odpowiedniki s cile zwizane z gramatycznym rodzajem
mskim. Przez to samo jednak klasa obiektw, do ktrych moe odnosi si wyraz angielski jest
znacznie szersza ni klasa obiektw, do ktrych odnosi si wyraz polski, niemiecki, czy
francuski. Te ostatnie, uyte jednostkowo w odniesieniu do osobnikw okrelonej pci zwykle
oznaczaj osobnikw pci mskiej - wyrazu pies, ani adnego z powyej wypisanych, nie mona
uy w tumaczeniu zdania Mary patted the dog and she wagged her tail, zupenie normalnemu
na gruncie jzyka angielskiego, jeeli chcemy zachowa odniesienie do pci psa. Trzeba napisa:
- 160 -

Mary poklepaa suk, a ta pomachaa ogonem. Z tego punktu widzenia sowniki dwujzyczne te, ktre s oparte tylko na ekwiwalentach, a nie definiuj pojcia - nie daj dobrego
wyobraenia o znaczeniach wyrazw.
Jednak trzeba sobie zada pytanie, czy sowniki jednojzyczne, a zwaszcza sowniki
pedagogiczne, na pewno opisuj znaczenia - byty w sposb zadowalajcy. Spytajmy nawet, czy
one na pewno opisuj pojcia? Aby na te pytania odpowiedzie, trzeba przeanalizowa stosunek
definicji do znaczenia.

i. Definicje a ekwiwalenty
Niektrzy leksykografowie zdaj si sdzi, e faktycznie definicje sownikowe opisuj
pojcia, prototypy (Summers 1988; patrz te Lyons 1982). Z braku miejsca nie bdziemy
szczegowo omawia problemw definicji w sownikach pedagogicznych, ale przytoczymy
wnioski z ich analiz przeprowadzonych w pracach Piotrowski (1988, 1989). Z owych analiz
wynika, e w definicjach jednojzycznych sownikw pedagogicznych mona znale do
przypadkowy wybr semantycznych cech odnoszcych si - by moe - do prototypw. Sowniki
pedagogiczne nie wydaj si na przykad zbyt dobrze opisywa do wnikliwie zanalizowanych
wyrazw odnoszcych si do nazw gatunkw naturalnych. W LDOCE II np. wane byo dla
leksykografa uj w definicji kota, psa, konia, e maj cztery nogi (cho jednoczenie s tam
ilustracje), a nic si o nogach nie wspomina przy definiowaniu wyrazw krowa i so.
Sownikowe definicje zawieraj bardzo niepeny opis znaczenia-pojcia, a
leksykografowie zdaj si polega na zaoeniu, e uytkownicy odtworz znaczenia na
podstawie informacji dostarczonych im w definicji. Tego rodzaju zaoenie jest oczywicie
cakowicie usprawiedliwione w przypadku tych, dla ktrych dany jzyk jest jzykiem ojczystym,
jednak oczekuje si, e i nierodzimi uytkownicy sownikw bd posiadali tego rodzaju
wiedz, e np. ich kategoryzacja wiata bdzie taka sama, jak i kategoryzacja leksykografa.

- 161 -

Oczywicie takie zaoenia zostay przeniesione do sownikw pedagogicznych z leksykografii

jednojzycznej1.
Wreszcie spojrzyjmy na relacj definicji do znaczenia (patrz te rozdz. IV.2). Definicje
to nie to samo, co znaczenie, ale s one opisem znaczenia i, wraz z innymi elementami opisu
leksykograficznego, nale do metajzyka. Kady sownik wic zawiera przynajmniej dwa
poziomy jzyka: jzyk i metajzyk. Powtrzmy to stwierdzenie, bo jest ono bardzo istotne:
definicje znajduj si na innym poziomie jzyka ni wyrazy, ktre s objaniane, s one na
innym poziomie abstrakcji.
To niewtpliwie ciekawe, e tradycyjne sowniki jednojzyczne rozgraniczay te dwa
poziomy, poniewa definicje nie byy zwykymi zdaniami czy zwykymi tekstami opisywanego
jzyka. Brytyjskie

sowniki np.

uyway

tzw.

jzyka blokowego,

maksymalnie

skondensowanego, pozbawionego przedimkw, orzecze. Co interesujce, ostatnio Frawley

sugerowa, e definicje wanie powinny by pozbawione przedimkw (czyli wyrae czysto
referencjalnych, indeksalnych), poniewa uycie na przykad the w tekcie definicji sugeruje
czytelnikowi istnienie okrelonych obiektw dyskursu, ktre naprawd nie istniej (Frawley
1989).
Podobnie i w sownikach pedagogicznych, od sownika Hornby'ego do Longmana,
wystpowaa tendencja do uywania bardziej czy mniej okrelonego metajzyka, bdcego
pewn czci angielskiego, a metajzyk w te do wyranie odrnia si od jzyka
naturalnego (Hanks 1987; Rundell 1988). Krytycy tego rodzaju definiowania ochrzcili go
definiowaniem w jzyku nienaturalnym. Jeden z nowszych sownikw pedagogicznych,
COLLINS COBUILD DICTIONARY OF ENGLISH LANGUAGE, usiuje wprowadza opisy
znaczenia, ktre posuguj si naturalnym jzykiem, jednak ten sposb take nie jest

Z tego punktu widzenia zobacz krytyk sownikw pedagogicznych w Rundall 1988.

- 162 -

pozbawiony problemw. Mianowicie, owe opisy znaczenia s jednoczenie jzykiem i

metajzykiem (opis definiowania w tym sowniku mona znale w rozdz. III.3).
Fakt, e definicje s na innym poziomie abstrakcji ni definiowane jednostki leksykalne,
ma powane znaczenie, poniewa, z pewnym uproszczeniem, mona twierdzi, e relacja
midzy jzykiem a metajzykiem jest podobna do relacji midzy dwoma naturalnymi jzykami.
Dlatego definicje nigdy nie bd obejmoway tego samego zakresu znaczenia, co definiowane
wyraenie. Tego rodzaju problemom powicono spor literatur z okazji prb stworzenia
"generatywnej teorii znaczenia", w ktrej nie rozrniano wanie zbyt precyzyjnie jzyka i
metajzyka (patrz np. Wierzbicka 1975a). Dlatego te klasyczna podstawialna definicja
(nastpny rozdzia szerzej traktuje o takich definicjach) moe by podstawiona zamiast
wyraenia definiowanego tylko w ograniczonych kontekstach. Wynika z tego, e w gruncie
rzeczy midzy ekwiwalentami a klasycznymi definicjami wystpuj pewne podobiestwa: w
obu sposobach okrelania znaczenia opisem objta jest tylko cz znaczenia. Z tych rozwaa
mona te wysnu wniosek, e trudno tu mwi o jakiej wyranej przewadze sownika
jednojzycznego w zakresie okrelania znaczenia.

b. Znaczenie jako umiejtno

Jak ju wspomnielimy, COLLINS COBUILD DICTIONARY OF ENGLISH
LANGUAGE nie zawiera klasycznych definicji, poniewa jest on oparty na drugim sposobie
okrelania znaczenia, w ktrym opisuje si je nie jako pewien byt, ale jako pewn umiejtno.
Aby bliej wyjani ten mniej znany sposb okrelania znaczenia, zapytajmy najpierw, w czym
opis znacze-bytw jest przydatny dla tego uytkownika, ktrego jzykiem ojczystym nie jest
jzyk opisu sownikowego. Opisy poj bd zapewne uyteczne w rozumieniu tekstw, jednak
czy bd one rwnie uyteczne przy prbach stworzenia tekstu w obcym jzyku? Della
Summers, gwny redaktor LDOCE II, przeprowadzia badania nad wykorzystaniem sownikw
pedagogicznych, z ktrych wynika, e sowniki takie jak LDOCE s faktycznie najbardziej
- 163 -

przydatne przy rozumieniu tekstu (Summers 1988). Aby stworzy tekst w obcym jzyku naley
umie waciwie uy wyrazw w odpowiednich dla nich kontekstach. Dlatego te bardziej
pomocny byby tu taki opis znaczenia, ktry mgby pomc uytkownikowi wanie poprawnie
posuy si opisywanym wyrazem, wskazujc, w jakich kontekstach on wystpuje. Innymi
sowy, przydatny byby opis kontekstowy, a w zasadzie opis znaczenia w sowniku COBUILDa
jest takim opisem - opisem kolokacji wyrazu hasowego1.
COLLINS COBUILD DICTIONARY OF ENGLISH LANGUAGE jest oparty na
kontekstowej teorii znaczenia, a, jak stwierdza redaktor naczelny w przedmowie, sownik ten
powsta przede wszystkim z myl o produktywnych aspektach posugiwania si jzykiem - jest
on przeznaczony do tworzenia tekstw. Przyrwnujc ten sownik do sownikw
dwujzycznych, jego redaktor naczelny pisze, e "rezultaty uywania sownikw dwujzycznych
s groteskowe, gdy stosuje si je do tworzeniu tumacze" (Sinclair 1987: 106), tzn. gdy uywa
si ich do napisania tekstu. Czsto bywa to prawd, a wynika z istoty zrwnywania dwch
jzykw w sownikach, poniewa nie ma "oglnych" ekwiwalentw, ale jakiekolwiek wyraenie
L2 potencjalnie ma tyle odpowiednikw wyraenia L1, w ilu kontekstach jzykowych czy
sytuacyjnych mona je uy (zobacz rozdzia nastpny).
Jednak takie problemy nie s obce i leksykografom, ktrzy stosuj si do koncepcji
kontekstowego opisu znaczenia, poniewa ich opis angielskich kolokacji jest oparty na
kryteriach kompozycjonalnoci i rozszerzalnoci, a te z kolei opieraj si znw na znaczeniu.
Kompozycjonalne zwizki wyrazw - kolokacje - mona utworzy przez proste dodanie jednego
wyrazu do drugiego, zgodnie z reguami morfo-syntaktycznymi, na podstawie ich opisu w
sowniku. W takich kolokacjach nie ma adnej nadwyki znaczenia, czy te nie s one

Kontekstowy opis znaczenia zaproponowany zosta przez Malinowskiego, pniej przez

Firtha, opis patrz Butler 1985; obecnie Cruse powici ksik takiej koncepcji opisu znaczenia
(Cruse 1986).
- 164 -

poczone wedug indywidualnych regu, dlatego nie pokazuje si ich w sownikach

pedagogicznych.
Natomiast opisy kolokacji s zazwyczaj traktowane jako rozszerzalne, tzn. wyrazy
znajdujce sie w opisie kolokacji powinno si traktowa jako przedstawicieli grup wyrazw o
wsplnym znaczeniu. Zobaczymy to za chwil na przykadzie. Gwnym problemem takiego
opisu jednak jest fakt, e obie te zasady da si znakomicie stosowa, gdy dany jzyk jest
jzykiem ojczystym uytkownika sownika. Jednak dla innego uytkownika kade poczenie
jednostek leksykalnych moe by nieprzejrzyste, a wzorzec kolokacji nie bardzo da si
rozszerzy, poniewa uytkownik nie potrafi sobie dobra waciwej grupy synonimicznej.

C. Przykad

Zajmijmy si obecnie przykadem, ktry zilustruje nam wikszo omawianych

problemw i wprowadzi zagadnienia, jakimi si zajmiemy za chwil. Powiedzmy, e Polak
chciaby utworzy zdanie informujce o tym, e jaki owoc nie jest ju zdatny do jedzenia, np.
"to jabko jest ju nadpsute". By moe zajrzy najpierw do sownika onomazjologicznego dla
uczcych si jzyka, LONGMAN LEXICON OF CONTEMPORARY ENGLISH, w ktrym w
kategorii E 108 znajdzie takie przymiotniki jak stale, mouldy, w E 111 rotten, rancid, rank.
Mona by uy wyrazu rotten, ale jest zbyt silny - jabko nie jest jeszcze zgnie, jest tylko
nadpsute. Interesujce, e LEXICON nie odsya do najbardziej oglnego wyrazu, przymiotnika
bad. Haso powicone bad ma co prawda przykad The apple is bad, ale samo haso znajduje
si wrd kategorii odnoszcych si do uczu, emocji, postaw, wic trudno przypuszcza, by
ktokolwiek zagldn akurat tam, by szuka wyrazu odnoszcego si do owocw.
Problem w tym wypadku polega na tym, e LEXICON ma te same niedostatki co i inne
sowniki typu tezaurusa, a mianowicie zakres synonimii poszczeglnych wyrazw w grupach
moe si waha, od bardzo oglnego do bardzo wskiego. Trzeba od razu doda, e tezaurusy
- 165 -

ratuje ogromna ilo wczanych wyrazw, np. w brytyjskim tezaurusie wyraz bad mona
znale w kategorii 397 FETID (ROGET'S THESAURUS). Haso bad w LEXICONie ma
znaczenie bardzo oglne i aby sownik ten naprawd pomaga uytkownikom, powinno si
znale w kadej kategorii znaczeniowej, w ktrej da si go uy. Zauwamy, e autor takiego
sownika ma dokadnie te same problemy co i autorzy sownikw dwujzycznych - powinien
mianowicie dokadnie przewidzie wszystkie moliwe konteksty uycia danego wyrazu.
Wrmy jednak do naszego poszukiwania wyraenia odpowiadajcego polskiemu
"nadpsuty". Wyraz rotten, ktry znalelimy w LEXICONie, nie doprowadzi nas nigdzie,
poniewa aden ze sownikw pedagogicznych nie podaje waciwego synonimu w hasach
jemu powiconych. Wyraz bad mona co prawda znale w definicjach, ale przecie nasz
uytkownik wie, e definicje nie s pisane normaln angielszczyzn i nie powinno si im
zbytnio wierzy. Nie ma adnej kolokacji potrzebnego typu w samych hasach fruit, apple itp.
Zagldnicie do specjalistycznego sownika kolokacji, THE BBI, take niczego nie daje, wic
chyba czas ju zwrci si po pomoc do sownika dwujzycznego.
Czego dowiemy si, gdy signiemy do sownikw polskich? WIELKI SOWNIK
POLSKO-ANGIELSKI zawiera nastpujce okrelenia przy hale nadpsuty (zagniedonym dla
niezrozumiaych przyczyn w hale nadpsu): "impaired; slightly spoiled <tainted>", a THE
KOCIUSZKO FOUNDATION DICTIONARY, cz polsko-angielska, ma haso nadpsuty
(ale nie ma nadpsu) z takimi ekwiwalentami: "slightly spoiled l. impaired; tainted; lekko -
high (meat, game)". Jak wida, dalej nie ma bad, cho wida te, e Sownik Kociuszkowski
gruje nad swoim konkurentem, podajc przynajmniej jeden ekwiwalent wraz z
charakterystycznymi kolokacjami.
Te ekwiwalenty nie mog nas zadowoli i z innego punktu widzenia: w WIELKIM
SOWNIKU wyraz spoiled jest poczony z tainted, co sugeruje, e s one synonimami, THE
KOCIUSZKO FOUNDATION DICTIONARY za to czy go z impaired, za zarwno tainted
jak i impaired uywane s raczej w odniesieniu do rzeczownikw abstrakcyjnych, nie za
- 166 -

konkretw, co wskazywaoby niezbyt waciwie na to, e i spoiled czy si z takimi

rzeczownikami.
W obu sownikach mamy jednak do czynienia z kilkoma wyraeniami nie okrelonymi,
uytkownik wic bdzie mia wtpliwoci, ktrych z nich uy. Rozstrzygn te wtpliwoci
mona przy uyciu jednojzycznych sownikw pedagogicznych.
By jednak mc waciwie odczyta definicje sownika jednojzycznego, trzeba zna
odpowied na jedno pytanie: czy w angielskim owoce potocznie zalicza si do jedzenia, czy nie?
Nie jest to takie oczywiste, jakby si mogo wydawa, jzyki rni si przecie diametralnie
w swojej kategoryzacji rzeczywistoci. Wiadomo, e ziemniaki w jzyku polskim nie za bardzo
zaliczaj si do warzyw. Z danych pedagogicznych sownikw jednojzycznych wynikaoby,
e owoce nie s uwaane za rodzaj jedzenia w jzyku angielskim: adna z definicji
sownikowych nie sugeruje, abu byy one zaliczane do jedzenia, a w LEXICON'ie w dziale
"Jedzenie" owocw take nie znajdziemy.
W sownikach dwujzycznych rnych jzykw mona napotka wiele wyrae
odnoszcych si do "nadpsucia jedzenia", np. off, stale. Niestety, definicje jednojzycznych
sownikw pedagogicznych nie okrelaj precyzyjnie rnic midzy tymi wyrazami i mona by
sdzi, e wszystkie je mona zastosowa, oczywicie jeeli owoce po angielsku s jedzeniem.
Popatrzmy dla przykadu na definicje wyrazu spoiled w sownikach pedagogicznych. Wystpuje
on tam niejawnie, bo jako odpowiednia forma czasownika spoil:

LDOCE:

2 to lose goodness; decay. The food will spoil if you do not keep it cool.

OALDCE:

3 (of food, etc) become bad or unfit to be used, eaten, etc,: Some kinds of food
soon spoil.

COBUILD:

2 If food spoils or if it is spoilt, it is no longer good enough to eat. EG Dinner's

ready and it'll spoil if you don't come straight away!... I really must be getting
home. My meal will be spoilt.

- 167 -

Z przytoczonych definicji wynikaoby, e spoil jest uywane w bardzo oglnych

kontekstach, a, co wicej, w przypadku posikw nie chodzi tu raczej o zepsucie, a raczej o
nieapetyczny wygld czy wystygnicie. Liczne przykady w niczym uytkownikowi nie
pomagaj, poniewa wzmacniaj one tylko informacje z definicji. Potwierdza to nasz wniosek,
e takie sowniki, nie wyczajc COBUILDa, s bardziej uyteczne przy rozumieniu tekstw
ni przy ich tworzeniu. Gdy za signiemy do dobrego sownika dwujzycznego, np. COLLINS
ROBERT FRENCH DICTIONARY, wwczas otrzymujemy interesujc nas informacj, co
prawda nie przy hale spoil, a przy francuskim hale abmer, ale taki ukad jest oczywicie
bardziej przydatny dla francuskiego uytkownika:

CRFEEFD:

abmer 2 s'abmer (a) [objet] to get spoilt ou damaged; [fruits]

to go bad, spoil

D. Sowniki a struktura i funkcje jzyka

Oglnym problemem sownikw jednojzycznych jest fakt, e zawieraj one oglne

okrelenia znaczenia (okrelanego w rny sposb), natomiast dobre sowniki dwujzyczne
operuj konkretnymi przykadami. Wyjanimy sobie ten problem dokadniej za chwil. Sowniki
dwujzyczne o przecitnej jakoci nie podaj adnych zwizkw wyrazowych, czyli ich
przydatno jest bardzo dyskusyjna.

a. Opis znacze wyrazw jzyka w tym samym jzyku - epistemologia

Jak wida wic, niezalenie od deklaracji teoretycznych, twrcy zarwno sownikw
jednojzycznych jak i dwujzycznych maj podobne problemy, gdy chodzi o uycie sownikw
do poprawnego tworzenia tekstu. Jednak w sownikach jednojzycznych wystpuj jeszcze inne
problemy, ktre odnosz si do jzyka opisu. Ot wystpuje w nich oczywicie jeden jzyk:
ten sam jzyk suy do opisu znacze wyrazw tego jzyka. Zazwyczaj chwalono t ich cech,
poniewa sdzono, e dziki temu uczcy si musi obcowa z wyjanieniami w jzyku obcym,
- 168 -

czyli widzi, jak mona go uywa. Czy jednak naprawd w sowniku mona adekwatnie opisa
jzyk przy uyciu tego samego jzyka naturalnego? Znw trzeba si zastrzec, e w przypadku
uytkownika rodzimego wiele z opisywanych dalej problemw nie bdzie wystpowao, jednak
uytkownik, dla ktrego dany jzyk nie jest ojczystym, bdzie napotyka na wiele trudnoci.
Jednym problemem jest bdne koo wystpujce w definicjach, tzn. definicja jakiego
wyraenia uywa wyrazu, ktrego znw definicja odsya do tego pierwszego. A oto i przykad:

LDOCE:

ahead

3 ahead of a in advance of

advance

4 in advance of ahead (of)

Cho ju od dawna wystpuje si przeciw bdnym koom w definicjach (patrz np.

Apresjan 1972), to jednak wydaje si, e nie da si ich unikn. Dla uytkownika jednak
uywanie takich definicji jest do zniechcajce, tym bardziej, e nie wystpuje nic podobnego
w sownikach dwujzycznych.
Mona si te spyta, czy doprawdy powinno si wystawia uczcego si na dziaanie
niepoprawnych konstrukcji uywanych w definicjach. Znw przytoczmy przykady:

LDOCE:

laugh
2 to bring, put, etc, with laughing...
3 ...to cause (oneself) to become by laughing...

COBUILD stara si zmieni t praktyk i jego definicje s znacznie atwiejsze do

zrozumienia. I w nim wystpuj jednak problemy dla uytkownika. Po pierwsze, definicje s
czsto dugie i zawie, np.:

COBUILD:

walk of life the position that you have in life in terms of the kind of job you
have

dla porwnania przytoczmy definicj z OALDCE

- 169 -

OALDCE:

a walk of life person's occupation, profession or rank

Z drugiej za strony mona si zastanawia, czy opisy znaczenia w COBUILDzie sa

naprawd tak naturalne, jak to twierdz jego autorzy, czy te moe jednak zostay uyte take
elementy tradycyjnych definicji. Oto dwa przykady:

COBUILD:

crow 3 ... when a cock utters a loud sound

roar 4 .. when a lion utters a loud noise

Zgodnie jednak z okreleniami samego COBUILDa, najbardziej naturalnymi

kolokacjami wyrazu utter s zwizki z wyrazami odnoszcymi si do ludzi:

COBUILD:

utter 1 When you utter sounds or words ...

Wida wic, e doprawdy wiele problemw wystpuje przy prbach definiowania

jednostek leksykalnych dla uytkownikw, ktrzy posuguj si innym jzykiem ni leksykograf.
Naley te chyba zauway, e semantycy radzieccy, ktrzy uoyli najbardziej spjny opis
teoretyczny podstaw definiowania, najwyraniej nie wzili pod uwag sytuacji, w ktrej
definicje pisze si dla uytkownikw posugujcych si innym jzykiem ni leksykograf.
Dotychczas omawialimy rnice midzy sownikami jednojzycznymi a dwujzycznymi
w sposb poredni, skupiajc si na argumentach krytycznych wobec obu typw. Obecnie
omwimy te rnice bezporednio i na wyszym poziomie abstrakcji. Jak si wydaje, wikszo
z problemw jednojzycznych sownikw pedagogicznych, a take sownikw jednojzycznych
w ogle, mona sprowadzi do dwch zagadnie. Po pierwsze, sowniki jednojzyczne staraj
si zdefiniowa znaczenie (przy dowolnym rozumieniu wyrazu znaczenie). Po drugie, w
definicjach sownikw pedagogicznych uywa si wyrazw, nalecych do jednego systemu
leksykalnego, skadajcych si na leksyk. Jednostki kadego systemu leksykalnego odnosz si
przede wszystkim do innych jednostek tego systemu, a ich odniesienie do wiata zewntrznego
- zewntrznego wobec jzyka - polega na ich znaczeniu denotatywnym i referencjalnym.
- 170 -

Zazwyczaj sdzi si, e definiowanie znaczenia w sownikach jednojzycznych to ich

zaleta, nie wada. Jednak, jak widzielimy, dla potrzeb leksykografii pedagogicznej bardzo
trudno jest tak opisywa znaczenie jednostek leksykalnych, by nierodzimy uytkownik sownika
mg uzna takie opisy za zadowalajce. W rzeczywistoci leksykografia jednojzyczna jest
zawsze w jakim stopniu zamknita w bdnym kole, bo gdy nawet metajzyk jest precyzyjnie
okrelony, to jednak definicje zawsze opieraj si na wsplnej kulturze i wsplnych inferencjach
leksykografw i uytkownikw. Jednojzyczne sowniki pedagogiczne prbuj obej to bdne
koo w dwojaki sposb - albo przez uycie subjzyka (jak opisalimy wyej), albo uywajc
najczstszych wyrazw jzyka angielskiego jako jzyka opisu.
Najczciej oba sposoby s uywane jednoczenie: subjzyk (metajzyk) operuje
przewanie wyrazami czstymi, uywanymi w roli deskryptorw semantycznych. Jednak w
angielskim - a i w innych jzykach jest podobnie - to akurat najczstsze wyrazy przysparzaj
najwicej kopotw uczcym si, poniewa s to wyrazy o najszerszej polisemii. W angielskim
twierdzi si te, e wyrazy najczstsze s czciej uywane ni w innych jzykach, a hipoteza
ta wydaje si by potwierdzona przez badania statystyczne (Piotrowski, nieopublikowane
badania). Oznacza to, e wyrazy czste s bardzo wieloznaczne, a ich poczenia z innymi
wyrazami bd dla uczcych si zawsze w duej mierze idiomatyczne. Przytoczmy kilka
przykadw z LDOCE:

LDOCE:
laugh1

2 to bring, put, etc, with laughing

misplace

3 to put into an unsuitable or wrong place

repair

2 to put right (a wrong,mistake, etc.)

risk2

1 to put in danger

set

5 to put into correct condition for use

put

1 to move, set, place, lay or fix in, on or to a stated place

- 171 -

Wida, e znaczenie put zmienia si w zasadzie od definicji do definicji, a pierwsze czyli najwaniejsze - okrelenie znaczenia samego put jest zaskakujco mao uyteczne,
poniewa wystpuje w nim mao ustrukturyzowane nagromadzenie bardzo czstych wyrazw,
tak e w zasadzie mamy tu 15 moliwoci okrelenia znaczenia.
W odrnieniu od sownikw jednojzycznych, sowniki dwujzyczne nie opisuj
znaczenia, z wyjtkiem pewnych do dobrze poznanych wyjtkw, takich jak np. nieznane
realia w kulturze kraju drugiego jzyka. Ten fakt trzeba podkreli, poniewa najczciej
zupenie nie dostrzega si tej osobliwoci sownikw dwujzycznych, twierdzc, e zawieraj
one "tumaczenia", bd nawet "znaczenia" jako ekwiwalenty. Ekwiwalenty w sownikach
dwujzycznych to s jedynie pewnego rodzaju wskazwki, sposoby odniesienia, do pewnych
obiektw istniejcych poza oboma jzykami opisywanymi w danym sowniku. Jednak te obiekty
to nie znaczenia - znaczenia s przecie ograniczone do jednego jzyka - ale warunki
stosowalnoci jednostek jzykowych obu jzykw1.
Inna rnica midzy oboma typami sownikw polega na tym, e znaczenie w
sownikach jednojzycznych opisywane jest przy pomocy oddzielnych cech, deskryptorw
semantycznych. Te cechy obejmuj wskazanie czci mowy, stylistycznego zakresu uycia,
odniesienie, relacje semantyczne, etc., i s zarwno wyliczone (np. kwalifikatory) jak i
powizane s ze sob przy pomocy skadni (np. deskryptory w definicjach).
W sownikach jednojzycznych znaczenie wic jest opisywane w sposb analityczny i
uytkownicy powinni zsyntetyzowa ten rozczonkowany opis w jedn cao: znaczenie
leksykalne znaku jzykowego. Z pewnoci nie jest to proste i powodzenie w tym przypadku
zaley od umiejtnoci, inteligencji i jzykowych zdolnoci uytkownikw. Wiedza, jak si

Nie bdziemy tu si wdawa w szczegowe rozwaania nad stosowalnoci, oglnie patrz

Lyons 1977: 7.4, 8.1; w

zastosowaniu do leksykografii Piotrowski 1990.
- 172 -

otrzymuje dziki takiemu analitycznemu opisowi znaczenia, jest, mona powiedzie, zimna,
intelektualna.
Sowniki dwujzyczne informuj uytkownika o znaczeniu jednostek leksykalnych w
zupenie inny sposb, a mianowicie odnosz one go do znaczenia w sposb syntetyczny,
poniewa dobrze dobrany odpowiednik przekazuje wszystkie komponenty znaczenia
natychmiast, dziki potnemu mechanizmowi analogii jzykowej. Niewiele wysiku wymaga
si od uytkownika, a wiedza, jak otrzymuje, jest "gorca", poniewa tylko dobry odpowiednik
potrafi mu da przynajmniej przyblione czucie jzykowe. Najlepiej chyba mona to wykaza
na przykadzie ekstremalnym, poniewa takim przykad najlepiej uwidoczni interesujce nas
cechy: na przykadzie wulgaryzmw. Z pewnoci z wulgaryzmami zwizane s silne odczucia po to ich si uywa - i adne ostrzeenia w obcym jzyku nie bd wystarczajce, poniewa nie
przekazuj one tego wraenia, jakie wulgaryzm potrafi wywrze na odbiorcy. Oto i definicja
pewnego wulgaryzmu:

OALDCE:

shit (sl) waste matter from the bowels; excrement

Mamy tu osobno niejako okrelenie denotacji "odchody (dosownie: odpadki) z jelit",

a osobno okrelenie funkcji stylistycznej: slang, samo z siebie bardzo nieostre. W sownikach
dwujzycznych znajdujemy jedno sowo na to znaczenie: np. francuskie merde, niemieckie
Scheisse, polskie gwno, itp. W tym wypadku ten jeden wyraz wystarcza, by przekaza to
wszystko, co przekazuje cay ich rzdek w definicji, a oprcz tego przekazuje on to, co ciko
si poddaje definiowaniu: konotacje, asocjacje wyrazu. Dobre ekwiwalenty sownika
dwujzycznego powinny zawsze dziaa w ten sposb. By moe wanie ta ich cecha sprawia,
e uytkownicy najchtniej sigaj po sowniki dwujzyczne.

b. Sposb odniesienia jzyka do rzeczywistoci - ontologia

- 173 -

Przejdmy na jeszcze wyszy poziom uoglnienia. Odnotowalimy, e w definicjach

sownikw jednojzycznych wystpuj bdne koa, ktre wydaj si by charakterystyczne dla
leksykografii jednojzycznej. Bdne koa to oczywicie niepodana cecha definicji, jednak
wynikaj one z tego, e pedagogiczne sowniki staraj si opisywa system jzykowy.
Wspomnielimy te, e w jzyku wyrazy odnosz si przede wszystkim do innych wyrazw1.
Jak pisalimy w rozdziale o leksykografii pedagogicznej, sowniki jednojzyczne wanie staraj
si opisa odniesienia jednych wyrazw do drugich. Jednak ley w naturze systemw, e s one
zamknite i nie jest atwo do nich wej. Dlatego, po pierwsze, uczcym si obcego jzyka czyli innego systemu - powinno si dostarczy jakich furtek, wej do systemu. Po drugie,
trzeba im pokaza, e ten system dziaa, e ma odniesienia na zewntrz, a dziki temu przy jego
pomocy mona przekazywa informacje. Jak zobaczymy, w zasadzie oba te warunki
sprowadzaj si do tego samego.
Jakie furtki monaby otworzy uytkownikowi, by mg on zapozna si z systemem
angielszczyzny? Te furtki - wejcia do systemu leksykalnego w sowniku - to po prostu nazwy
hase: gdy zna si nazw hasa, wwczas mona ze sownika wyczyta wiele informacji na temat
relacji leksykalnych danego wyrazu. Jeeli jednak nie znamy waciwej nazwy hasa, sownik
jest bezuyteczny, poniewa nie ma jak si dosta do informacji w nim zawartej. Przykady prb
znalezienia waciwego wyrazu widzielimy powyej - nie zachcaj one zbytnio do ponownych
prb. W rzeczywistoci najlepsze praktyczne rozwizanie znajdujemy w sowniku
dwujzycznym, w jego czci innojzyczno-angielskiej, czyli w przypadku Polakw uczcych
si angielskiego, czci polsko-angielskiej. Trzeba podkreli, e sownik dwujzyczny

Koncepcje tu przedstawione oparte s w zasadzie na pogldach filozofa i logika

amerykaskiego, W. O. Quine'a, w jzyku polskim patrz praca Quine 1986. Trzeba odnotowa,
e kocepcje semantykw i leksykologw radzieckich (czy rosyjskich) wykazuj bardzo wiele
podobiestw do idej Quine'a.
- 174 -

dostarcza tylko sposobw dostania si do waciwego hasa w innym sowniku, najczciej

jednak nie dostarcza wystarczajcej informacji o systemie leksykalnym.
Owe wejcia do systemu mogyby te oznacza co innego, a mianowicie te jednostki
leksykalne, ktre s najdogodniejsze do przedsibrania wypraw w jego gb, tzn. takie jednostki,
ktre by dostarczay najwikszej iloci informacji o systemie. W jednojzycznych sownikach
pedagogicznych znajdujemy do tradycyjne rozwizania, sigajce do praktyki nauczania
jzyka obcego z lat trzydziestych naszego wieku (a przypomnijmy, e wtedy wanie
opracowywano koncepcje sownikw pedagogicznych). Tradycyjnie w wczesnej metodologii
zwracano najwiksz uwag na czasownik i grup czasownikow. Wiele pozostaoci
tradycyjnego systemu wida nadal w nauce angielskiego, gdy zarwno nauczyciele jak i
uczniowie s przewiadczeni, e dobre opanowanie angielskiego oznacza waciwe opanowanie
jednej tylko kategorii grupy czasownikowej, mianowicie jej odniesienia temporalnego, czyli tzw.
czasw. W zwizku z tymi uwarunkowaniami w sownikach pedagogicznych najwicej
informacji o systemie leksykalnym mona znale w hasach powiconych czasownikom, jak
i innym wyrazom podobnym do czasownikw, tj. relacyjnym, np. przymiotnikom i przyimkom.
Jak wiadomo, system jzykowy, nie wyczajc leksykalnego, ma dwa wymiary paradygmatyczny i syntagmatyczny. Z tego punktu widzenia jest interesujce, e jednojzyczne
sowniki pedagogiczne zazwyczaj podaj w hasach rzeczownikowych tylko informacje o
wymiarze paradygmatycznym (synonimy, antonimy, itp.), natomiast informacje o wymiarze
syntagmatycznym zawarte s w hasach wyej wymienionych kategorii wyrazw relacyjnych.
Gdy uywa si takiego sownika jak COBUILD, atwo mona konstruowa dobre zdania
angielskie na podstawie hase czasownikowych, nie jest take trudno stworzy poprawn grup
rzeczownikow na podstawie hase przymiotnikowych. Wanie przymiotniki posu nam
znakomicie jako przykad, poniewa zazwyczaj rzeczowniki s zarwno semantycznym jak i
syntaktycznym orodkiem grupy rzeczownikowej, wic do osobliwym wydaje si pomys

- 175 -

umieszczania informacji na temat tworzenia caej grupy w hasach elementw nieprymarnych

owej grupy.
Mona jednak twierdzi, e tak samo jest z czasownikiem. Cho to czasownik, nie
rzeczownik, jest syntaktycznym centrum zdania, to jednak rol centrum semantycznego wydaje
si czsto peni rzeczownik (czy grupa rzeczownikowa), zwaszcza w angielskim. W jzyku
angielskim rzeczowniki s szczeglnie wane, poniewa, wedug czeskich strukturalistw, w
porwnaniu z jzykami sowiaskimi, czy z niemieckim, w angielskim obserwuje si
zmniejszon dynamik czasownika (Vachek 1961). Dlatego te charakterystyczne dla zdania
angielskiego jest uycie cikich, dugich fraz rzeczownikowych wraz z czasownikiem
cakowicie bd czciowo pozbawionym znaczenia. Dla oddania polskiego napi si mona w
angielskim uy zdania z leksykalnym czasownikiem he drank something, lub zdania z
rzeczownikiem i zdeleksykalizowanym czasownikiem he had a drink, przy czym wyranie
preferuje si zdania drugiego typu.
Z drugiej strony trzeba zauway, e podczas przeksztacania tekstu, w czasie tworzenia
jego parafraz, czasownik, jak i inne wyrazy relacyjne, mona podda daleko idcym
transformacjom, przeksztacajc go na jego synonim, zaprzeczony antonim, itp., gdy
rzeczownik, zwaszcza konkretny, pozostaje stay (patrz np. Apresjan 1980; THE BBI, wstp;
SELECTED ENGLISH COLLOCATIONS, wstp; Piotrowski 1987a).
Z naszych analiz wynikaoby wic, e jednojzyczne sowniki pedagogiczne, skupiajc
si na opisie systemu w hasach powiconych wyrazom relacyjnym, koncentruj si na
elementach nieodzownych do dziaania systemu, dziaania, ktre wida przy parafrazowaniu
tekstw.
Zastanwmy si wic, co jest podstaw opisu sownika dwujzycznego. Spyta najpierw
naley, jakie jednostki leksykalne najatwiej opisywa w takich sownikach. Nietrudno na te
pytania odpowiedzie - najatwiej w sowniku dwujzycznym opisywa rzeczowniki konkretne,
takie jak st, pies itp., cho, jak zauwaylimy wyej, nie oznacza to, e znaczenie tych
- 176 -

rzeczownikw mona przypisa jednoznacznie jednemu znaczeniu jakiego wyrazu w drugim

jzyku. Co wicej, inne wyrazy w sowniku dwujzycznym da si opisa poprzez ich czliwo
z rzeczownikami, zwaszcza konkretnymi, poniewa leksykograf nie zadaje sobie pytania: jakie
s odpowiedniki francuskie, niemieckie, czy polskie angielskiego wyrazu heavy w znaczeniu
'duy', ale rozpatruje on poczenia wyrazu heavy w tym znaczeniu z rnymi rzeczownikami,
np.:

heavy rain/storm 'silny deszcz/burza'

ale:

heavy snow 'gsty nieg'

Dla Polaka informacja zawarta w hale heavy w COBUILDzie, OALDCE, czy LDOCE nie
wystarcza, by utworzy poczenie heavy snow, cho same poczenie znajdzie on w hale snow
w LDOCE, za w OALDCE znajduje si a heavy fall of snow.
Tym samym doszlimy wanie do kwestii, jak sprawi, by system dziaa, poniewa
pokazalimy akurat, e system skada si niejako z dwch poziomw: na jeden poziom skadaj
si wyrazy, ktre wanie w potocznym rozumieniu odnosz si do wiata zewntrznego, a na
drugi te, ktre s nieodzowne do wewntrznego dziaania systemu. Tym samym doszlimy do
klasyfikacji wyrazw wedug odniesienia do bytw pierwszego, drugiego i trzeciego rzdu
(Lyons 1977: 11.3, oparte an koncepcji Strawsona 1980). Dla uproszczenia podzielilimy te
wyrazy na dwie grupy: do pierwszej nale wyrazy odnoszce si do bytw pierwszego rzdu,
tj. rzeczowniki konkretne i odnoszce si do osb, a do drugiej - te, ktre odnosz si do bytw
drugiego i trzeciego rzdu, czyli rzeczowniki abstrakcyjne, przymiotniki, czasowniki.
Zauwamy, e ten podzia ontologiczny znakomicie nakada si na podzia klas
wyrazw, jakiego mona dokona ze wzgldu na moliwoci przeksztacania wyrazw w
tekcie: jak ju wspomnielimy, rzeczowniki abstrakcyjne, czasowniki, przymiotniki atwo
poddaj si transformacjom:

- 177 -

"Przeksztacenia, ktrych dokonuj uytkownicy jzyka i ktre pozwalaj ustala

tosamo zewntrznie rnych wypowiedzi, opieraj si na wzajemnych
przeksztaceniach wyrazw abstrakcyjnych; wyrazy konkretne nie maj nawet
synonimw i przy przeksztaceniach pozostaj nie zmienione"
(Apresjan 1980: 61)

Ze wzgldu na sw "niezmienno" wyrazy konkretne, odnoszce si do bytw

pierwszego rzdu, peni w tekcie wic rol orodkw semantycznych. Jak kady uczcy si
doskonale wie, w pewnych sytuacjach posugiwania si obcym jzykiem, np. przy kupowaniu
czego, mona sobie cakiem niele dawa rad posugujc si tylko rzeczownikami, poniewa
wwczas rol wyrazw systemowych peni gesty, mimika, czyli zachowanie niejzykowe.
Wynika z tego, e opis systemu w jednojzycznych sownikach pedagogicznych opiera
si na wyrazach odnoszcych si do bytw drugiego i trzeciego rzdu - nazwijmy je wyrazami
systemowymi, za w sownikach dwujzycznych - na wyrazach odnoszcych si do bytw
pierwszego rzdu. Zauwamy take, e w dobrych sownikach dwujzycznych w hasach
rzeczownikowych intuicyjnie umieszcza si wiele kolokacji, a sowniki kolokacji, jak THE BBI
czy SELECTED ENGLISH COLLOCATIONS, zawieraj przede wszystkim hasa
rzeczownikowe.

E. Konkluzje

Wydaje si, e jednojzyczne sowniki pedagogiczne nie s zbyt uyteczne przy

tworzeniu tekstu, poniewa rol wej do systemu peni w nich te wyrazy, ktre funkcjonuj
jako jzykowe spoiwo systemu leksykalnego, podczas gdy powinny to by wyrazy wok
ktrych tworzy si tekst. Natomiast to wanie sowniki dwujzyczne opieraj si na wyrazach,
wok ktrych tworzy si tekst, dlatego do celw tworzenia tekstu wydaj si by one bardziej
uyteczne, cho w nich z kolei nie ma w ogle informacji, lub jest za mao, na temat wyrazw

- 178 -

systemowych. Na pewno za sowniki nastawione na wytwarzanie tekstu, czy to jednojzyczne

czy dwujzyczne, powinny przybra zupenie inne postaci ni sowniki obecne.
Najoglniej wic rnice midzy sownikami dwujzycznymi a pedagogicznymi
jednojzycznymi sprowadzaj si do tego, e sowniki jednojzyczne s pomocne przy
poprawnym uyciu wyrazw, a wic najbardziej nadaj si do sprawdzania ju gotowego tekstu,
za dziki sownikom dwujzycznym mona taki tekst w ogle napisa. Jak wic wida, jak na
razie rola takich sownikw jest komplementarna, poniewa ich funkcje uzupeniaj si.
Zapewne najlepiej by byo, gdyby jeden sownik czy obie funkcje, np. gdyby istnia sownik
dwujzyczny, ktry by zawiera tak sam ilo informacji, o podobnej jakoci, na temat
systemu jzyka, co sowniki jednojzyczne. Taki sownik jednak jest wci spraw przyszoci
(patrz te rozdz. III.3).

- 179 -

2. Sownik dwujzyczny - podstawa przekadu czy opis znaczenia leksykalnego.

Co jest istot leksykografii dwujzycznej? Na czym opieraj si sowniki dwujzyczne?

Jak si wydaje, nie do wnikliwie wgbiano si dotychczas w te problemy, a w rezultacie
pojmowanie celw i zada leksykografii dwujzycznej jest do pytkie. Tote gdy przyjrzymy
si teoriom leksykografii dwujzycznej, okazuje si, e w centrum uwagi teoretykw znajduj
si zagadnienia, ktre, logicznie rzecz biorc, powinny by zalene od owych problemw
najwanieszych, ujtych w powyszych pytaniach. Owe zagadnienia zastpcze to na przykad
rozrnianie znacze wyrazu hasowego, czy te struktura hasa. Wrd teoretykw wyrnia
si Andrzej Bogusawski, ktry podejmuje prby analizy najwaniejszych problemw
leksykografii dwujzycznej.
W teoriach leksykografii dwujzycznej znajdujemy dwie postawy wobec zagadnienia
ekwiwalencji i jej podstaw - albo to zagadnienie nie jest omawiane, albo te traktuje si je jako
specjalny przypadek ekwiwalencji tumaczeniowej. Jako przykad teoretyka, ktry nie zajmowa
si najoglniejszymi sprawami sownikw dwujzycznych, mimo e leksykografii dwujzycznej
powici dwie ksiki i wiele artykuw, mona poda Berkova. W jednej z ksiek twierdzi
on, e ekwiwalenty to wanie to, co znajdujemy w sownikach dwujzycznych (Berkov 1977).
Nie zajmuje si natomiast zupenie problemem, w jaki sposb dochodzi si do tego, e jaki
wyraz A (bd jego znaczenie) uwaa si za ekwiwalent wyrazu B (bd jednego z jego
znacze). Natomiast Kromann, Riiber, Rosbach (1984), czy te Bogusawski (1976) to
reprezentanci tego podejcia do ekwiwalentw sownikowych i ekwiwalencji, w ktrym
ekwiwalenty te uwaa si za rodzaj odpowiednikw tumaczeniowych. Mona sdzi, e dzieje
si tak dlatego, e u podstaw wikszoci teorii i dyskusji leksykograficznych le pewne
zaoenia co do funkcji i istoty sownikw dwujzycznych.
W niniejszym rozdziale zajmiemy si skonfrontowaniem teorii z praktyk, mianowicie
postaramy si przedyskutowa owe aprioryczne zaoenia teoretyczne nawizujc do praktyki
- 180 -

sownikarskiej. W naszych analizach skoncentrujemy si na jednym zagadnieniu problematyki

ekwiwalencji, mianowicie na funkcji ekwiwalentw, ich za funkcja okrela take i ogln
funkcj sownika dwujzycznego.

A. Ekwiwalenty a definicje

Na pocztku pozornie odbiegniemy od waciwego tematu, poniewa nasze rozwaania

poprzedzimy krtkim porwnaniem pewnych funkcji sownikw dwujzycznych i
jednojzycznych (szerzej o tym zagadnieniu traktuje rozdz. IV.1). Zrobimy tak dlatego, e
wydaje si, e pewnego rodzaju rozwizania stosowane w leksykografii jednojzycznej mona
chyba przenosi do leksykografii dwujzycznej (i na odwrt). Na pewnym poziomie rozwaa
oba typy leksykografii s zreszt w rzeczywistoci do podobne.
Przyjrzyjmy si mianowicie stosowanym w tych dwch typach leksykografii technikom
opisu - wyjaniania - znaczenia, tj. technice definiowania i technice podawania ekwiwalentw.
Na pierwszy rzut oka obie techniki wydaj si bardzo niepodobne. Jednak na bardziej oglnym
poziomie analizy, gdy wemiemy pod uwag ich funkcje, wwczas wida midzy nimi bardzo
interesujce podobiestwa.
Jaka jest bowiem funkcja klasycznej, arystotelesowskiej definicji, zaadoptowanej
powszechnie do potrzeb leksykografii1? Definicja ma dwie funkcje: po pierwsze, ma ona
objani znaczenie wyraenia definiowanego, a po drugie, powinna si da podstawi za
wyraenie definiowane, tzn. powinna ona funkcjonowa w tekcie po podstawieniu tak, jak i
wyraenie definiowane. Podstawialno definicji (definiendum) za wyraenie pierwotne
(defniniensa) jest przynajmniej od czasw Leibniza uwaane za wan technik

Istnieje ogromna literatura na temat definicji, my ograniczymy si do dwch oglnych:

Marciszewski 1987 i klasyczne prace Ajdukiewicza przedrukowane w Ajdukiewicz 1985.

- 181 -

leksykograficzn (Bogusawski 1988a). Jest jednak oczywiste, e nie dla wszystkich wyrazw
da si sformuowa podstawialne definicje.
Czy podobn sytuacj obserwujemy w sownikach dwujzycznych? Jest jasne, e i
ekwiwalenty maj dwie funkcje: po pierwsze, maj one okreli znaczenie wyraenia
wyjciowego, a, po drugie, maj by odpowiednikami tumaczeniowymi. A odpowiedniki
tumaczeniowe, tak jak je rozumie wikszo teoretykw, powinno da si podstawi za
waciwe wyraenie wyjciowe w okrelonym kontekcie, tzn. ekwiwalenty jzyka A powinno
da si podstawi za wyraenie jzyka B, ktre wystpuje w tekcie przeznaczonym do
tumaczenia na jzyk A. Na tym poziomie niewtpliwie obserwujemy zaskakujce podobiestwa
na poziomie funkcji definicji i ekwiwalencji midzy oboma rodzajami leksykografii.
Jednak ostatnio podstawialno klasycznych definicji zostaa poddana w wtpliwo, a
tym samym zakwestionowano ca koncepcj klasycznej definicji leksykograficznej1, ktra
zostaa nazwana dewiacj, wykolejeniem jzykowym.
Ci. ktrzy tak sdz, opieraj si na badaniach psycho- i socjolingwistycznych nad
objanianiem znaczenia. Wykazuje si w nich, e klasyczna definicja jest rzadko uywana w
jzyku potocznym przy wyjanianiu znacze. Znacznie czciej wystpuje okrelenie znaczenia
przez wskazanie na funkcj danego wyrazu lub, w przypadku rzeczownikw, na funkcj
denotowanego obiektu (Stock 1988). Dlatego te niektre sowniki obecnie nie uywaj definicji
podstawialnych, ale definicje zbudowane wedug zasad stosowanych w potocznych okreleniach
znaczenia (szerzej na temat takich sownikw patrz rozdz. III.3). Naley sobie zada wobec tego
nastpujce pytanie - czy tego rodzaju rozwizania nie mona by zastosowa i w leksykografii
dwujzycznej?

B. Uyteczno sownikw przy tumaczeniu

Na przykad Hanks 1988; Stock 1988; Rundell 1988, Sinclair 1988.

- 182 -

Jednak trzeba zauway, e, gdybymy chcieli odrzuci podstawialno ekwiwalentw,

odrzucilibymy tym samym t ich cech, ktra, wedug wikszoci teoretykw, stanowi o
swoistoci caego gatunku leksykograficznego, lec u podstaw wszystkich sownikw
dwujzycznych. Ostatecznie wanie sowniki dwujzyczne nazywane s sownikami
tumaczeniowymi (bersetzungswrterbcher, perevodnyje slovari, itp.) i powszechnie panuje
przekonanie, e najwaniejsz funkcj, jak spenia sownik dwujzyczny, jest pomoc przy
tumaczeniu tekstw. Taki sownik wic spenia rol podstawy tumaczenia. To przekonanie
tkwi u podoa wikszoci teorii, a niektrzy teoretycy sdz, e sownik dwujzyczny mona
ulepszy tylko wwczas, gdy zwikszy si jego uyteczno dla tumacza (Kromann 1989).
Trzeba jeszcze okreli, jak rozumiane jest tumaczenie w tego rodzaju teoriach
leksykograficznych. Ot tumaczenie jest w wikszoci traktowane jako typowa operacja
podstawieniowa, substytucyjna, w czasie ktrej oddaje si ("przenosi si") podstawowe
znaczenie tekstu tumaczonego i w czasie ktrego powstaje zrozumiay i akceptowany tekst w
jednym z jzykw. Czsto jednak wykazywano, e takie podejcie do zagadnienia przekadu jest
co najmniej uproszczeniem, jeeli nie zakamaniem caej zoonej procedury. Z teoretycznego
punktu widzenia wykazuje si, e przekad nie zachodzi na linearnych sekwencjach jednostek
jzyka - bo tekst nie jest tylko tak sekwencj. Zdarza si nawet, e tekst uwaa si za jednostk
jzyka. Z praktycznego punktu widzenia za nie obserwuje si, by sowniki byy pomocne nawet
przy tak wsko okrelonym, substytucyjnym przekadzie (Snell-Hornby 1983; Hatherall 1983).
Mona by wic zada sobie pytanie - dlaczego sowniki dwujzyczne nie s zbyt
uyteczne nawet przy tumaczeniu substytucyjnym, jeeli s one wanie sownikami
tumaczeniowymi sensu stricto? Wnikajc gbiej w to zagadnienie, mona zastanawia si
wic, czy sowniki dwujzyczne naprawd zawieraj odpowiedniki tumaczeniowe. I wreszcie
trzeba sprawdzi, czy aby postulaty teoretykw nie mijaj si z praktyk leksykograficzn, lub
te moe wanie stosowanie si do koncepcji teoretycznych utrudnia adekwatne uycie
sownikw w procesie przekadu.
- 183 -

C. Teoretyczne kryteria doboru ekwiwalentw

W rzeczy samej, gdy wczytamy si w teorie leksykografii dwujzycznej, wwczas staje

si jasne, e istniej pewne teoretyczne ograniczenia - warunki, naoone na ekwiwalenty, ktre
s tak istotne dla teoretykw, e wydaj si by waniejsze ni relacje midzy dwoma jzykami,
ktre mona zaobserwowa w tekstach. Sformuowanie takich ogranicze znajdziemy w
klasycznym podrczniku Zgusty:

"Logicznym punktem wyjcia do poszukiwania ekwiwalentw jest porwnawcza

analiza strukturalna obu jzykw. Leksykograf musi stwierdzi, ktre kategorie
jednostek leksykalnych (tj. wedug tradycyjnej terminologii, ktre czci mowy)
wystpuj w obu jzykach, i musi zadecydowa, ktre pary tych kategorii bdzie
uwaa za ekwiwalentne. Porwnanie takie jest do atwe do przeprowadzenia,
gdy w obu jzykach wystpuj widocznie podobne lub jednakowe kategorie - nie
bdzie trudno okreli, e rzeczownik francuski bdzie uwaany za
odpowiadajcy angielskiemu rzeczownikowi, czy e rosyjski czasownik bdzie
si uwaao za odpowiadajcy niemieckiemu, itd. Tak wic bdzie si wybierao
ekwiwalencje leksykalne w zasadzie w taki sposb, e powinny one nalee do
kategorii, ktre si ju uznao za ekwiwalentne".
(Zgusta 1971: 313)

Dalej Zgusta sugeruje, e jeeli wystpuje niezgodno midzy powyszym warunkiem

a ekwiwalencj denotacyjn, wwczas odpowiednio denotacyjna powinna by uwaana za
waniejsz (Zgusta 1971: 313). W gruncie rzeczy mamy tu do czynienia z nastpujcym faktem
- leksykograf powinien najpierw ustali waciwe zasady (wytyczne), wedug ktrych bdzie
poszukiwa ekwiwalentw. Za owe wytyczne oparte s na najwaniejszych cechach
semantycznych jednostek wyjciowych (L2). Najwyraniej kategoria czci mowy traktowana
jest tu, podobnie jak w wikszoci tradycyjnych teorii gramatycznych, jako kategoria
semantyczna, a nie formalna.

- 184 -

Wynika z tego, e kryteria suce do wyboru ekwiwalentw opieraj si na dwch

cechach semantycznych: denotacji i kategorii czci mowy. Z tego punktu widzenia zapewne
jest do interesujce, e adekwatno tumaczeniowa - przydatno ekwiwalentw przy
tumaczeniu jakiego tekstu - w rozwaaniach Zgusty nie jest traktowana jako kategoria
najwaniejsza. Tak kategori jest semantyczna odpowiednio (zgodno) wyrazu wyjciowego
i ekwiwalentu.
Mona by przypuszcza, e wystpowanie rwnowanoci semantycznej w istocie
oznacza, i wystpuje take adekwatno tumaczeniowa, ale, jak zobaczymy poniej, tak nie
jest. Faktycznie w wikszoci sownikw dwujzycznych ekwiwalenty s podobierane wanie
wedug zasad, jakie podaje Zgusta, czyli jego sformuowania s w istocie generalizacj,
uoglnieniem praktyki leksykograficznej. Wynikaoby z tego, e, mwic o adekwatnoci
tumaczeniowej, teoretycy, a moe i praktycy, w gruncie rzeczy cay czas maj na myli
adekwatno semantyczn.
Innym wanym ograniczeniem nakadanym na ekwiwalenty jest wymaganie, by mona
je byo bezporednio wstawia do tekstu tumaczenia, bez zmian, albo te zmieniajc je w
minimalny sposb. Jednak ktokolwiek para si tumaczeniami, ten wie doskonale, e bardzo
czsto ekwiwalentw sownikowych nie da si wstawi do tekstu tumaczenia, nie dokonujc
jakich - czsto powanych - zmian. Pisze o tym Hatherall:

"sowniki niezbyt dobrze sugeruj uytkownikowi, e jako funkcjonalny

odpowiednik np. angielskiego rzeczownika nie musi, a czsto i nie moe,
wystpowa rzeczownik niemiecki"
(Hatherall 1984: 188)

Uoglnienie tego stwierdzenia znajdziemy w ksice o teorii leksykografii dwujzycznej

pod redakcj Dudy. Ksika dotyczy rosyjskiego i niemieckiego, ale jej generalizacje maj
szersze znaczenie:

- 185 -

"w kadym wypadku przy konkretnym zadaniu tumaczeniowym naley

ekwiwalent danego rosyjskiego wyrazu, znaleziony w sowniku, wstawi na
waciwe miejsce w tekcie tumaczenia. Czsto wygodnie jest zmieni przy
tumaczeniu klas gramatyczn lub te jest to nawet nieodzowne (sogar
notwendig) [podkrelenie dodane, TP], podczas gdy z reguy w sowniku
przekadowym (im bersetzungswrterbuch) jakiemu wyrazowi hasowemu
przypisany jest odpowiednik, ktry naley do tej samej klasy wyrazw co i wyraz
hasowy"
(Duda et al. 1986: 37).

Niestety autorzy ksiki nie podaj powodw, dla ktrych dla leksykografa akurat najwaniejsza
jest przynaleno ekwiwalentw do tej samej czci mowy. Wynika jednak z tego, e, wbrew
stwierdzeniom Zgusty, najwaniejszym kryterium przy dobieraniu ekwiwalentw nie jest
odpowiednio denotacyjna, ale znajduje si ona na drugim miejscu pod wzgldem wanoci:
najwaniejsze jest kryterium przynalenoci do tej samej czci mowy.
Jednak w literaturze na temat tumacze mona spotka wiele informacji dotyczcych
niejako systemowych niezgodnoci przynalenoci do tej samej czci mowy w tumaczeniu
midzy rnymi jzykami. Obszern analiz takich niezgodnoci midzy jzykiem angielskim
i niemieckim napisa Gallagher (1986, 1989), za w ksikach autorw radzieckich znale
mona omwienia tego rodzaju problemw przy tumaczeniu midzy jzykiem rosyjskim a
angielskim (np. Barchudarov 1975; Levickaja, Fiterman 1976).

D. Ekwiwalenty kognitywne a tumaczeniowe

U wielu teoretykw i praktykw znajdujemy swoiste zrnicowanie terminologiczne

midzy ekwiwalentami a ekiwalentami funkcjonalnymi, jak to wystpio w powyszym cytacie
z Hatheralla. Ekwiwalenty to odpowiedniki otrzymywane dziki analizie jzykw wedug z gry
zaoonych kryteriw, a ekwiwalenty funkcjonalne, inaczej nazywane pragmatycznymi czy

- 186 -

tekstowymi, to odpowiedniki tumaczeniowe, ktre mona znale w odpowiednich tekstach

obu jzykw.
Tego rodzaju terminologia wydaje si sugerowa, e ekwiwalenty nacechowane
terminologicznie - tj. owe ekwiwalenty pragmatyczne - s podrzdnym rodzajem
odpowiednikw, e s one tekstowymi wariantami tych drugich. Hatherall wysuwa
przypuszczenie, e sowniki dwujzyczne s niezbyt przydatne przy tumaczeniu dlatego, e
leksykografowie nie maj danych dotyczcych tekstowych ekwiwalentw (Hatherall 1984: 188).
Jednak mona odnie wraenie, e mamy tu do czynienia ze zjawiskiem znacznie bardziej
istotnym - z niedostrzeganiem, e ekwiwalenty funkcjonalne maj ten sam status co i
ekwiwalenty "waciwe".
W rzeczy samej ekwiwalenty mona by podzieli na dwa rodzaje. Do pierwszego
naleaoby zaliczy ekwiwalenty odnajdywane dziki analizie wedug relewantnych kryteriw.
Tego rodzaju odpowiedniki bdziemy nazywa odpowiednikami kognitywnymi. Drugim
rodzajem ekwiwalentw byyby ekwiwalenty funkcjonalne, ktre bdziemy nazywa
tumaczeniowymi. W wielu wypadkach oba rodzaje ekwiwalencji bd zachodziy na siebie,
zwaszcza gdy oba jzyki s typologiczne podobne, ale przy wzrocie odrbnoci typologicznej
midzy nimi czsto bdziemy mie do czynienia z oboma typami ekwiwalentw dla jednego
wyraenia wyjciowego. Leksykografowie oczywicie wietnie zdawali sobie z tego spraw, a
wiadectwo tego mona znale w ksice Zgusty (1971: 314).
Ekwiwalencj kognitywn nie bdziemy si szerzej zajmowa w tym rozdziale (i w tej
ksice), ktry jest przede wszystkim powicony omwieniu ekwiwalencji tumaczeniowej.
Szczegowe omwienie jej koncepcji mona znale w pracy (Piotrowski 1990), a sam termin
jest wzorowany na terminie "kognitywna synonimia", wprowadzonym przez Cruse'a (Cruse
1986: 4.3) - synonimy kognitywne s denotatywnie ekwiwalentne oraz nale do tej samej czci
mowy.

- 187 -

Ekwiwalencja tumaczeniowa to opis denotacyjnie ekwiwalentnych wyrae

syntagmatycznych w ich wymiarze paradygmatycznym. Inaczej mwic, przy opisie tego
rodzaju ekwiwalencji powinno si da poprawny opis dwch odpowiednich wzorcw
czliwoci leksykalno-skadniowej, wraz ze wskazwkami (komentarzem) dotyczcym
warunkw podstawiania wyraenia jednego jzyka za drugi. Poniewa tego rodzaju
ekwiwalencja odnosi si najczciej do wyrae wielowyrazowych - a takie najtrudniej
opisywa w sownikach - std te bierze si wiele z owych trudnoci przy ich adekwatnym
opisie, poniewa wszystkie one s wyraeniami wielowyrazowymi.
Najwiksza rnica midzy ekwiwalentami kognitywnymi a tumaczeniowymi polega
na tym, e ekwiwalenty tumaczeniowe nie maj nic wsplnego z relewantnymi kryteriami
(wymiarami) analizy, a jedynym kryterium ich doboru jest moliwo podstawienia cigu
wyrae jednego jzyka zamiast cigu wyrae drugiego jzyka.

E. Zapis ekwiwalentw w sownikach

Aby lepiej zrozumie intuicyjnie, na czym polegaj rnice midzy oboma typami
ekwiwalencji, zapoznajmy si z przykadami ekwiwalencji tumaczeniowej, wystpujcymi w
sownikach. cile za rzecz ujmujc, przypatrzymy si krytycznie sposobom opisu takich
odpowiednikw w istniejcych sownikach.
Krytyk sposobu opisu ekwiwalentw tumaczeniowych w sownikach przeprowadza
wielu teoretykw, a zwaszcza ci z nich, ktrzy sdz, e sownik powinien by podstaw
tumaczenia. Logicznie wszak z takiego przekonania wynika, i leksykograficzny opis
ekwiwalencji tumaczeniowej powinien ulec znacznej zmianie, tak, by w praktyce przekadowej
by on bardziej przydatny ni ma to miejsce obecnie1.

Patrz np. Gallagher 1986, 1989; Bogusawski 1988b, czy te Manley, Jacobsen, Pedersen

1988.
- 188 -

Zapis odpowiednikw tumaczeniowych faktycznie pozostawia wiele do yczenia. S

one np. niezbyt czytelne dla mao dowiadczonego uytkownika sownikw, a szczeglnie gdy
nie s wyranie odgraniczone od innych elementw hasa, takich jak idiomy, przykady uycia
itp. Z tego powodu uytkownikowi trudno jest zauway, e odpowiedniki tumaczeniowe s
zapisem pewnej relacji midzy jzykiem A a jzykiem B, ktr mona uoglni na gruncie
semantyki bd skadni, poniewa nie jest ona jednostkowa, indywidualna, czyli zalena tylko
od indywidualnego tekstu.
Innymi sowy, ekwiwalenty tumaczeniowe powinny podlega oglnemu prawu
leksykografii

waciwe

wyraenia

podmiotowe

powinny

by

maksymalnie

zdekontekstualizowane. Leksykograf powinien abstrahowa - na tyle, na ile si da - od

tekstowych wystpie danego wyraenia. Nie jest to oczywicie sprawa prosta, ale nade
wszystko naleyty opis ekwiwalentw tumaczeniowych wymagaby przede wszystkim uznania
ich za penoprawne ekwiwalenty.
Obecnie ekwiwalenty tumaczeniowe s najczciej opisywane w sownikach w bardzo
specyficznych kontekstach. Mona tu przytoczy przykad podany przez autorw duskich
(Manley, Jacobsen, Pedersen 1988), ktrych analizy id w tym samym kierunku, co i nasze.
Przytoczmy analizowany w ich pracy przykad opisu sownikowego idiomu lock, stock and
barrel zCEGD:

- 189 -

lock:
lock, stock and barrel he offered me the house , stock and barrel er bot
mir das Haus mit allem Drum and Dran an; they destroyed it , stock
and barrel sie haben es total zerstrt; to condemn sth , stock and
barrel etw in Grund und Boden verdammen; they rejected the idea ,
stock and barrel sie lehnten die Idee in Bausch und Bogen ab; he
swallowed my story , stock and barrel er hat mir die Geschichte
voll und ganz abgenommen; it is finished , stock and barrel es ist
ganz und gar fertig

To haso, wedug autorw, mona by zastpi nastpujcym, lepszym z ich punktu widzenia:

lock, stock and barrel mit allem Drum and Dran (e.g. er bot mir das Haus mit
a. D. u. D. an); total (e.g. sie haben es t. zerstrt); in Grund und Boden
(e.g. etw. in G. u. verdammen); in Bausch und Bogen (e.g. sie lehnten die
Idee in B. u. B. ab); voll und ganz (e.g. er hat mir die Geschichte v. u. g.
abgenommen); ganz und gar (e.g. es ist g. u. g. fertig)

Jakie wprowadzono rnice? Zauwamy, e w pierwotnej wersji hasa mamy do

czynienia z odpowiednikami - idiomatycznymi wyraeniami jzyka angielskiego, a wszystkie
one s podane w kontekcie zdaniowym. W rezultacie uytkownik powinien te wszystkie
odpowiedniki doprowadzi do postaci kanonicznej, by mc je uy w kontekstach innych ni
te, ktre zasta w sowniku, tzn. powinien pozbawi je odniesienia osobowego (zaimki),
temporalnego (czasy) i kolokacyjnego (specyficzne konteksty leksykalne). O ile stosunkowo
sprawny uytkownik obcego jzyka powinien swobodnie umie przeksztaca odniesienia
osobowe i temporalne, o tyle nawet bardzo zaawansowany uytkownik nie bdzie czsto
- 190 -

wiedzia, czy jakie wyraenie jest uywane tylko w danym kontekcie, czy nie. Zauwamy, e
wikszo czasownikw wprowadzajcych idiom lock, stock and barrel ma negatywne
znaczenie (reject, condemn, swallow). Pytanie, czy to przypadek, czy te takie s wymogi
kolokacyjne tego idiomu? O tym uytkownik powinien by poinformowany przez leksykografa.
Manley et al. w swoim zrewidowanym hale przeprowadzili w zasadzie tylko
dekontekstualizacj niemieckich odpowiednikw, pokazujc ich uycie kontekstowe jako
przykady w nawiasach. Jest to wic poowiczne ulepszenie.
Obecna praktyka leksykograficzna pokazywania odpowiednikw tumaczeniowych
moe prowadzi do bardzo powanych bdw przy prbach uycia danego wyraenia w innych
kontekstach ni ujte w sowniku. Wemy przykad ze sownika OERD:

in
12. (solvent; diluent): take the medicine water lekarstvo prinimat' s vodoj

Mogoby si zdawa, e mamy tu do czynienia z nastpujcym ekwiwalentem: angielskie

in - rosyjskie s. Jednak tak nie jest. W wikszoci tego rodzaju kontekstw angielskie in
tumaczy si rosyjskim v, np. dissolved in water 'rastvornnyj v vode'. Leksykograf poda
jedynie wskokontekstow ekwiwalencj, nie sygnalizujc w ogle istnienia ekwiwalencji
bardziej regularnej, czyli waciwej dla wikszej iloci kontekstw. By moe wydawaa si ona
oczywista, ale nie jest to taka prosta sprawa dla uytkownikw.
W przypadku ekwiwalentw tumaczeniowych mamy do czynienia take z innym
doniosym skutkiem traktowania ich jako szczeglnego rodzaju ekwiwalencji. Mianowicie
mona je odnale tylko po jednej stronie sownika. Popatrzmy na niej podane ekwiwalenty
zwizane z angielskim wyrazem walker z trzech sownikw dwujzycznych. Jak wida, to be
a ADJ walker jest wyraeniem angielskim, ktre tumaczy si na francuski, niemiecki i polski
czasownikowo: ADV chodzi:
- 191 -

walker
CEG:

1. Spaziergnger; Wanderer; Geher. to be a fast/slow schnell/langsam gehen

CRFEEFD:

1. (a) marcheur; promeneur. he's a good/bad il est bon/mauvais marcheur;

he's a fast il marche vite

WSAP:

1. piechur; mionik wycieczek pieszych; to be a good/ poor dobrze/sabo

chodzi; mie dobre/kiepskie nogi

W sownikach, w ktrych znajdujemy wyraenia zwizane z walker w czciach

angielsko-innojzycznych, nie znajdujemy tego ekwiwalentu w odwrotnych czciach, czyli
innojzyczno-angielskich. Dlatego potencjalny uytkownik nie znajdzie tego rodzaju idiomu
przy gehen, marcher, chodzi w czciach niemiecko-, francusko-, polsko-angielskich. W ten
sposb pozbawiony jest on moliwoci dojcia do poprawnego, idiomatycznego wyraania si
w jzyku angielskim. Jak wida, niedostateczne przykadanie wagi do opisu ekwiwalentw
tumaczeniowych moe faktycznie pomniejsza warto sownika przy tumaczeniu.
Niektre sowniki jednak staraj si opisywa ekwiwalenty tumaczeniowe. W Polsce
najlepszym przykadem takiego sownika byby ISRPPR Andrzeja Bogusawskiego. W duej
mierze i NOWY SOWNIK ANGIELSKO-POLSKI POLSKO-ANGIELSKI stara si podawa
takie ekwiwalenty. Innym sownikiem tego typu jest te ze wszech miar znakomity DRW, a
poniewa jest on mniej znany, przytoczymy z niego przykadowe haso:

hermachen
1. etwas proizvodit' vpeatlenie; 2. von jdm./etw. viel podnimat' mnogo
umu iz-za kogo n./ego-n. 3. sich ber etw. brat'sja za to-n.; 4. sich
ber jdn napadat' na kogo-n.

- 192 -

Wszystkie hasa tego znakomitego sownika s opisane w jednolity sposb: uytkownik

otrzymuje opis wyrazu hasowego w zdekontekstualizowanym wzorcu kolokacyjnym, ktrego
miejsca s w jak najprostszy sposb okrelone semantycznie.

F. Znaczenie ekwiwalencji kognitywnej w leksykografii dwujzycznej

a. Czynniki praktyczne
Obecnie mona by si chyba pokusi o odpowied na pytanie - czemu ekwiwalencja
kognitywna uwaana jest za waniejsz z obu rodzajw? Jak si wydaje, istniej dwie
odpowiedzi na to pytanie. Odpowied pierwsza oparta jest na praktycznej atwoci (czy te nie)
uoenia sownika. atwiej jest uoy sownik, ktry z zaoenia objania znaczenia wyrazw
jzyka A wyraeniami jzyka B ni taki, w ktrym zgromadzi si wszystkie ekwiwalenty
tumaczeniowe. W zasadzie, aby uoy taki "wszechogarniajcy" sownik tumaczeniowy,
naleaoby najpierw sprawdzi wszystkie moliwe kombinacje jednostek leksykalnych
(jzykowych) w jednym jzyku w zestawieniu z moliwymi kombinacjami jednostek drugiego
jzyka, i to poza tym we wszystkich moliwych sytuacjach uycia obu jzykw.
Jednak z definicji jzyka, a cilej mwic z faktu jego produktywnoci, (sensu Lyons
1977) wynika, e tego rodzaju przedsiwzicie jest niemoliwe - jzyk pozwala na zupenie
nowe poczenia swoich jednostek. Nie mona si te posuy korpusem, by skatalogowa
wystpienia jednostek jednego jzyka w opozycji do jednostek drugiego jzyka - bowiem, jak
dobrze wiadomo, aden korpus nie udokumentuje i nie wyczerpie wszystkich moliwoci
systemu jzykowego. Leksykografowie mog ogranicza pole swoich bada albo na drodze
statystycznej - przez badanie wycznie najczstszych pocze tylko najczstszych jednostek

- 193 -

jzyka, albo na drodze intelektualnej - opracowanie tylko pewnych sytuacji uycia jzyka, np.
w yciu powszednim, turystyce, itp1.
W kadym jednak wypadku zadanie uoenia takiego adekwatnego sownika
tumaczeniowego wydaje si by ogromne. Trzeba jednak zauway, e istniej bardzo dobre
sowniki oparte na analizie korpusw tekstw, np. seria sownikw dwujzycznych
niderlandzkiego wydawnictwa Van Dale, np. VAN DALE GROOT WOORDENBOEK
NEDERLANDS-ENGELS (opis serii patrz Hausmann 1988). Z drugiej strony dobrze pamita,
e wanie prby ogarnicia nieogarnionego - czyli leksykografi dwujzyczn - atwo jest
krytykowa. Zawsze mona znale ekwiwalencje czy sytuacje uycia jzyka, ktre nie znalazy
si w sowniku, jakkolwiek by leksykograf nie by staranny w swojej pracy2.

b. Sowniki dwujzyczne opisem semantyki

Jednak istniej moe i waniejsze powody, dla ktrych w sownikach dwujzycznych
czsto znajdujemy opisy znaczenia, a nie ekwiwalencje tumaczeniowe. Wydaje si, e
faktycznie leksykografowie chc opisywa znaczenie wyrazw objanianych w takich
sownikach, a nie dawa porzdnych ekwiwalentw tumaczeniowych. To by wyjaniao,
dlaczego tak wane jest owo kryterium tosamoci kategorii czci mowy.
Jak wiadomo, o znaczeniu znaku jzykowego mona mwi w dwch aspektach. Mona
rozpatrywa znaczenie albo jako odniesienie do rzeczywistoci pozajzykowej (relacja
denotacji), albo jako odniesienie do innych znakw jzykowych (relacja sensu w terminologii
Lyonsa, Lyons 1977, czy relacja syntaktyki w ujciu Morrisa, podawane za Lyons'em 1977).

Bliej te sprawy omawia Piotrowski 1990.

Takie przykady odnoszce si do Bogusawskiego ISRPPR mona znale w Piotrowski

1990, do innych sownikw w recenzjach sownikw dwujzycznych z francuskim i angielskim,

polskim i angielskim, rosyjskim i angielskim, czeskim i angielskim w Piotrowski 1985a, 1988a,
1988b, 1988c, 1989a, 1991, 1993.
- 194 -

Gdy zanalizujemy tego rodzaju podejcia do znaczenia w przypadku ekwiwalencji

leksykograficznej, wwczas atwo zauway, e denotacja jest przekazywana w przypadku
zarwno ekwiwalencji kognitywnej, jak i tumaczeniowej. Natomiast ekwiwalencja
tumaczeniowa nie przekazuje adekwatnie sensu jednostek jzykowych wobec innych jednostek
jzyka, czyli ich odniesienia do innych znakw.
Tosamo czci mowy jednostek dwch jzykw znajdujcych si w relacji
ekwiwalencji to swego rodzaju rodek zapewniajcy tosamo - a cilej analogiczne
podobiestwo - sensu jednostek obu jzykw. Dziki temu zabiegowi ekwiwalent, wchodzcy
w pewne relacje leksykalne analogiczne do relacji leksykalnych wyraenia wyjciowego, daje
pewne pojcie o odniesieniu owego wyraenia do innych znakw jzykowych. Przykadowo,
gdy jako ekwiwalent rzeczownika angielskiego wystpuje - np. w sowniku - rzeczownik polski,
wwczas mona w pewnym stopniu przewidzie, e i rzeczownik angielski i polski bd
okrelane przez przymiotniki. Gdy za mamy sytuacj, e w pewnych kontekstach
ekwiwalentem rzeczownika angielskiego jest rzeczownik polski, w innych za przymiotnik, lub
te czasownik, albo zdanie podrzdne, wwczas trudno uytkownikowi cokolwiek
przewidywa. A na tym wanie polega rnica midzy ekwiwalentem kognitywnym a
tumaczeniowym.

Dla uytkownikw ta rnica jest wcale niebagatelna, poniewa np.

pocztkujcy tumacz bdzie sdzi, e faktycznie angielski rzeczownik analogicznie odpowiada

polskiemu rzeczownikowi we wszystkich relacjach leksykalnych, a jest to pogld bdny.
Zanalizujmy pewien przykad. W ksice Catforda (1965) znajdujemy tabel, w ktrej
podane jest prawdopodobiestwo wystpowania ekwiwalentw tumaczeniowych angielskich
i francuskich przedimkw, wyliczone na podstawie ich wystpowania w rzeczywistych
tumaczeniach. Konkretnie chodzi tu o wyrazy angielskie: the, some, a i o francuskie: le, la, du,
un):

- 195 -

Angielski
0

the

some

other

67.7

6.1

0.3

11.2

4.6

Fran-

le

14.2

64.6

--

2.4

18.9

cuski

du

51.3

9.5

11.0

5.9

22.4

un

6.7

5.8

2.2

70.2

15.1

0 oznacza oczywicie, e w tekstach tumacze nie wystpi aden z podanych

odpowiednikw. Interesowa nas bdzie w tej analizie du. A oto jakie ekwiwalenty mona
znale w dwch sownikach francusko-angielskich:

CRFEEFD:
de2 2. art indf pl (a) ... some (souvent omis); (ng) any, no

DMFAAFL:
de - art. part. ... some, any ... (Non traduit) || (Non traduit); boire de la bire, to drink beer

W analizowanych sownikach najczstszy ekwiwalent tumaczeniowy du nie wystpuje

jako najwaniejszy, pierwszoplanowy ekwiwalent. Nie jest bowiem cisym twierdzenie, e przy
tumaczeniu z francuskiego na jzyk angielski mona czsto pomin w przekadzie angielskim
wyraz some, gdy mamy w tekcie do czynienia z francuskim wyrazem de (czy du), jak to
znajdujemy w CRFEEFD. Na odwrt, z danych podanych przez Catforda wynika, e
najczstszym rodzajem ekwiwalencji w przypadku francuskiego de (du) jest brak,
niewystpowanie wyrazu some przy tumaczeniu na jzyk angielski. Dla leksykografw, jak si
wydaje, some jest najwaniejszym ekwiwalentem de nie dlatego, e jest to najczstszy czy
najwaniejszy ekwiwalent de, ale dlatego, e oba wyrazy zajmuj w duym przyblieniu to samo

- 196 -

analogicznie miejsce w swoich systemach jzykowych: oba mniej wicej peni funkcj
przedimka nieokrelonego przed rzeczownikami niepoliczalnymi. Wniosek sam si nasuwa: w
sownikach dwujzycznych wzgldy opisu semantyki przewaaj nad wzgldami przydatnoci
tumaczeniowej. Ale jak zauwaylimy wczeniej, taki te wniosek wysnulimy wczeniej z
analizy wystpie teoretycznych.
W rzeczy samej nie byoby trudno wykaza na wielu przykadach, e w sownikach
dwujzycznych kwestie opisu semantyki wydaj si by waniejsze od problemu dostarczania
jak najuyteczniejszych odpowiednikw tumaczeniowych. Zajmijmy si kilkoma przykadami.

CRFEEFD:
negate (deny truth of) nier la vrit de; (deny existence of) nier
(l'existence de) ...

Trudno tu wyjani, czemu cz francuskiego ekwiwalentu znajduje si w nawiasach,

czemu za inny ekwiwalent nie ma takich nawiasw, albo te czemu w ogle uyto tu nawiasw.
Najprociej mona to wyjani tym, e w hale wystpuj cztery definicje wyrazu w
interesujcym nas znaczeniu - dwie dla angielskiego, a dwie dla francuskiego. Moemy
porwna to haso z nastpujcym:

DMFAAFL:
negate ... nier

Przekazuje ono tyle samo informacji, co i poprzednie, ale pozbawione jest okrele
semantycznych, czyli uproszczonych definicji. Leksykografowie czsto uciekaj si do definicji
w sownikach dwujzycznych. Definicje wystpuj np. bardzo czsto w sownikach angielskopolskich1.

Piotrowski 1988 podaje wiele przykadw.

- 197 -

G. Podsumowanie

Jak widzielimy wic, w praktyce sami leksykografowie nie traktuj sownikw

dwujzycznych jako podstaw tumaczenia. W zasadzie w sownikach staraj si oni da
uytkownikowi seri porwna, paralel, niedokadnych analogii midzy dwoma jzykami.
Wida zarwno w teorii, jak i w praktyce wewntrzn sprzeczno w leksykografii
dwujzycznej. Teoretycy, jak pisalimy, domagaj si, by sownik dwujzyczny mg suy
jako podstawa tumaczenia, ale jednoczenie wprowadzaj pewne kryteria odnoszce si do
doboru ekwiwalentw, ktre prowadz do tego, e sownik nie moe peni nadawanej mu
funkcji pomocy przy tumaczeniu, natomiast duo lepiej opisuje znaczenie. Tak te w
wikszoci postpuj praktycy - w sownikach opisuj znaczenie, nie za warunki adekwatnoci
tumaczeniowej. Wynikaoby z tego jednak, e w leksykografii dwujzycznej ekwiwalenty
uywane s jako rodzaj naturalnego metajzyka do opisu semantyki innego jzyka.
Czy z naszych analiz mona by wysun wnioski, ktre mogyby przyczyni si do
zmiany istniejcej sytuacji? Chyba tak. Wydaje si, e sowniki dwujzyczne mona by
ulepszy, gdyby ukada je w peni konsekwentnie: albo jako sowniki objaniajce, albo jako
tumaczeniowe. Sdzi mona, i pogldy, e sowniki dwujzyczne maj by uywane tylko
do tumaczenia s co najmniej jednostronne, tym bardziej, e wikszo uytkownikw
wyranie traktuje sownik dwujzyczny jako naturalny sownik do nauki jzyka obcego (patrz
szerzej o tym rozdz. IV.1).

- 198 -

V. SOWNIKI A KOMPUTERY

A. Wstp

Obecna leksykografia to w istocie stop trzech dziedzin: twrczoci (oryginalnej bd

kompilacyjnej), informatyki (czsto bardzo zaawansowanej), a take drukarstwa (czyli skadu
komputerowego)1. We wszystkich tych dziedzinach uycie komputera znacznie przyspiesza
prac nad sownikiem, a take czsto zwalnia leksykografa z najbardziej mudnych
mechanicznych czynnoci, ktre z powodzeniem moe wykona maszyna. Moliwoci
przechowywania danych na nonikach magnetycznych pozwalaj take sownikarzowi nie
zwraca zbytniej uwagi na ograniczenia miejsca przy tworzeniu sownikw. Komputer dlatego
sta si ju nieodcznym narzdziem pracy leksykografa2.
W niniejszym rozdziale spojrzymy na zwizki komputerw z leksykografi. Te zwizki
s dwustronne - nie tylko leksykografowie wykorzystuj osignicia informatyki w swojej pracy,
ale wystpuje take ywe zainteresowanie metodami i danymi sownikowymi w dziedzinach
zajmujcych si elektronicznym przetwarzaniem danych, a zwaszcza jzyka naturalnego.
Dlatego nasz rozdzia bdzie si skada z dwch gwnych czci. W pierwszej omwimy
wykorzystanie sownikw i metod leksykograficznych w gaziach nauki i technologii
1

W zasadzie najpierw powstay moliwoci tworzenia skadu drukarskiego sownikw przy

pomocy komputerw, a dopiero pniej zaczto ich uywa przy samym opracowywaniu
sownikw. Taka bya kolejno zasosowania komputerw w leksykografii w wiecie
anglosaskim (Bailey 1986), jednak tak zapewne dziao si i w Polsce.
2

Trzeba od razu si zastrzec, e samo zastosowanie komputerw nie zmienia jednak

radykalnie leksykografii: komputer to tylko maszyna, ktra potrafi wykona jedynie to, co
przewidzieli twrcy instrukcji jej dziaania, czyli programw. To czowiek dalej odpowiada za
jako wykonanej roboty. Zastosowanie komputera nie daje gwarancji, e praca zostanie dobrze
wykonana - wane jest, jak si uywa maszyn cyfrowych. Wrcimy do tego zagadnienia przy
kocu rozdziau.
- 199 -

zajmujcych si przetwarzaniem jzyka naturalnego. Gwnym celem tej czci jest

zainteresowanie czytelnika i dostarczenie mu najbardziej podstawowych danych, a take
stosnkowo licznych odniesie bibliograficznych. W drugiej czci przejdziemy do bardziej
szczegowego omwienia pomocy, jak komputer moe suy leksykografowi.
Omawiamy stan wiedzy mniej wicej z drugiej poowy 1992 roku. Gdy wic praca ukae
si drukiem, wiele poruszanych spraw moe ju nalee do historii, poniewa rozwj
komputerw - zarwno sprztu jak i oprogramowania - jest niezwykle dynamiczny. Bardzo
pouczajce jest tutaj spojrzenie na futurologiczne wizje przyszoci sownikw, ktre snuli
czoowi leksykografowie amerykascy: Gove (1972), Bailey (1986), Abate (1986), McArthur
(1986, rozdzia "wiat jutra"), a ktre odbiera si obecnie jako bardzo przestarzae. Wiele z ich
koncepcji byo opartych na moliwociach wczesnych komputerw, przypomnijmy wic, e
obecnie komputery tzw. osobiste przewyszaj szybkoci i moc obliczeniow tzw.
mainframes (due komputery stacjonarne) z lat 70-ych.

B. Sowniki elektroniczne

Komputery nie su tylko do szybszego i lepszego opracowywania sownikw

drukowanych pniej tradycyjnie na papierze. Wiele sownikw istnieje ju teraz w postaci
zarwno ksikowej jak i elektronicznej - tak obecnie wydawane s najnowsze wersje
sownikw jednojzycznych wydawnictwa Oxford University Press. Zapewne jeszcze wiksza
ilo dopiero powstajcych sownikw nie znajdzie si nigdy na papierze. W tym podrozdziale
omwimy takie zastosowania sownikw komputerowych, ktre s najbardziej powszechne i
z ktrymi moe si zetkn wikszo czytelnikw, czyli sowniki ortograficzne edytorw
tekstw. Zwrcimy take uwag na ich ograniczenia.
Oglnie rzecz biorc sowniki w postaci elektronicznej gruj nad sownikami
drukowanymi mniej wicej tak, jak komputerowy edytor tekstu przewysza maszyn do pisania:
- 200 -

takie sowniki mona wykorzystywa w znacznie bardziej elastyczny i wszechstronny sposb

ni sowniki ksikowe. Dla wielu uytkownikw s one te znacznie wygodniejsze w uyciu,
poniewa nie trzeba zna nawet kolejnoci liter w alfabecie, by mc z nich korzysta.
Przedyskutujmy pewien przykad. Do niedawna cakiem niezym tematem pracy
doktorskiej byo np. opracowanie zapoycze z jakiego jzyka, dokonane na podstawie danych
sownika oksfordzkiego OXFORD ENGLISH DICTIONARY (OED). Tak mona bada
zapoyczenia z perskiego, rosyjskiego. czy holenderskiego. Oczywicie, najpierw trzeba byo
przejrze haso po hale wszystkie tomy tego sownika, co zajmowao najczciej kilka lat.
Obecnie OED istnieje w wersji elektronicznej - drugie wydanie pod tytuem NEW OXFORD
ENGLISH DICTIONARY (NOED) - i tego rodzaje dane mona mie po upywie kilku sekund
lub minut, nakazujc programowi wyszukanie tego, co nas interesuje. Tylko od wyobrani
uytkownika zaley, czego dowiemy si ze sownika1. Taki sownik jest niezwykle potnym
narzdziem pracy w warsztacie uczonego. Nie mniej istotny jest chyba te fakt, e wersja
elektroniczna kosztuje 1/3 ceny ksikowego wydania drugiego. Niezbdny jest jednak take
kosztowny sprzt potrzebny do uywania takiego sownika.

a. Sowniki edytorw tekstw

Due zainteresowanie leksykografi przejawiaj producenci programw sucych do
tworzenia tekstw, czyli edytorw tekstu. Obecnie nie ma chyba powaniejszego programu tego
typu, ktrego nie wyposaono by w jaki sownik. Najczciej, a waciwie ju standardowo,
programy do edycji tekstu wyposaone s w sowniki ortograficzne i sowniki synonimw (np.
polskie programy QRT czy TAG, amerykaskie WordPerfect, Word, ChiWriter, itp.).
Oczywicie tylko funkcja tych sownikw - a w zasadzie programw - jest analogiczna do
funkcji tradycyjnych sownikw, ich sposb istnienia jest zupenie odmienny, jak te inny jest

Z dokadnymi danymi o iloci hase w NOED pochodzcymi z jego wersji komputerowej

mona zapozna si w rozdz. III.1.

- 201 -

sposb, w jaki si ich uywa. Hasa sownika np. by zapisane w takim programie w zupenie
niestandardowy sposb - osobno rdzenie, a osobno przyrostki - a uytkownik nie bdzie sobie
z tego zdawa sprawy. Wystarczy, e uytkownik poinformuje program, o jaki wyraz mu chodzi,
np. przez wprowadzenie go z klawiatury lub wybranie z gotowej listy, a program sam wyszuka
wszelkie informacje dostpne dla tego wyrazu.
Zajmiemy si dalej tylko sownikami ortograficznymi, a nale one do
najprymitywniejszych sownikw komputerowych. W najprostszym przypadku taki sownik
skada si z listy wyrazw (a dokadniej sowoform) danego jzyka. W przypadku caych
tekstw program ortograficzny najczciej przyjmuje, e wszystkie wyrazy w tekcie naley
sprawdzi. Gdy tekst jest sprawdzany, wwczas program po prostu porwnuje wyraz napisany
przez uytkownika z ow list wyrazw, a wszelkie niezgodnoci sygnalizowane s jako
potencjalne bdy. Taki program nie jest bardzo sprawny, poniewa wystarczy, e zabraknie
jakiej formy fleksyjnej w spisie sowoform, by sownik alarmowa o popenionym bdzie. We
wczeniejszych wersjach sownika ortograficznego programu WordPerfect brak byo bardzo
czstej sowoformy caught (II i III forma czasownika catch), a w polskich sownikach np.
zazwyczaj przymiotniki w stopniu najwyszym sygnalizowane s jako bdne. Mimo tych
niedostatkw takie programy s bardzo wygodne dla uytkownika, poniewa nie trzeba umie
si posugiwa adnym sownikiem, a, jak to omawialimy w rozdziale II.3, umiejtnoci uycia
sownika nie nale do prostych.
Takie programy dziaaj pozornie jak sowniki ortograficzne w wersji ksikowej,
wystpuje jednak pewna zasadnicza rnica midzy nimi: przy uywaniu sownika
ortograficznego mzg czowieka peni rol komputera i programu. Czowiek za, dziki
zdolnoci rozumowania, potrafi wyodrbni wicej informacji z tradycyjnego sownika ni
wida na papierze. Tego programy nie potrafi, mog korzysta wycznie z danych zawartych

- 202 -

w spisie wyrazw1. Wida te, e komputer jest prymitywnym narzdziem, poniewa najczciej
program porwnuje zadany wyraz w tekcie ze wszystkim wyrazami z listy.
Istniej jednak programy sprawdzajce pisowni, ktre maj bardzo interesujce
warianty. Sownik ortograficzny lidera na rynku edytorw tekstu, WordPerfecta, mona
przeszukiwa (czy raczej on sam si przeszukuje), zadajc mu wyraz znany nam tylko z
brzmienia, ktry jednak potrafimy w jaki sposb odda na pimie. WordPerfect wwczas
podaje wszystkie wyrazy, ktrych wymowa jest zbliona do wymowy napisanego wyrazu.
Oczywicie taki sownik bdzie zalea od jzyka, w ktrym chcemy znale wyrazy o podobnej
wymowie, dla jzyka angielskiego np. niezbdne s przynajmniej dwa sowniki: Brytyjczykowi
potrzebny bdzie inny sownik ni Amerykaninowi ze wzgldu na rnice w wymowie. Dlatego
istniej wersje WordPerfecta dla rnych jzykw czy rnych odmian jzykowych - osobno
opracowano wersje dla angielszczyzny brytyjskiej i amerykaskiej. Poniewa WordPerfect jest
dostpny w kilkunastu wersjach jzykowych, dla kilkunastu jzykw naleao opracowa
sowniki ortograficzne o podobnym funkcjonowaniu oraz sowniki synonimw (Kingscott 1992:
35)2. Przy tych wszystkich wersjach naleao wic wykona niebagateln robot
leksykograficzn. To wanie miaem na myli, piszc o zainteresowaniu leksykografi ze strony
przemysu programistycznego.
Duo bardziej wyrafinowan form sownika ortograficznego jest taki program, ktry
potrafi oceni prawdopodobiestwo wystpowania formy w danym kontekcie. W ten sposb
eliminuje si inn niedogodno komputerowego sownika ortograficznego. Mianowicie taki

Co gorzej, czsto uytkownicy sdz zapewne, e komputer potrafi ich zastpi w myleniu

i przestaj myle zupenie uywajc tych programw, tzn. przestaj zwraca uwag na
kontekstowe uwarunkowania wyboru poprawnych form wyrazw. Pokryszko (1991) opisuje do
jakich groteskowych rezultatw potrafi doprowadzi ta lepa wiara w komputery.
2

Brak sownikw do polskiej wersji WordPerfecta najwyraniej wstrzymuje producenta

przed wypuszczeniem ju gotowego spolszczonego programu na rynek polski.

- 203 -

program nie zauwaa, e w tekcie wystpuje np. wyraz ld zamiast lud w takim kontekcie jak
lud ju stopnia. Programy tego typu s do rzadkie, a dla polskiego chyba nie istnieje aden.

b. Sowniki w formie CD-ROM

Wspomnielimy, e leksykograf nie musi ju czu si skrpowany rozmiarami sownika,
ale moe umieszcza due iloci informacji w swoim dziele. Jest to jednak czciowo
prawdziwe - sowniki nawet w wersji komputerowej zajmuj cenne miejsce na nonikach
magnetycznych, ich powan wad jest te atwo kopiowania (take nielegalnego). Tych wad
nie wykazuj sowniki na pytach kompaktowych, tzw. kompaktowe pamici zewntrzne CDROM (CD od Compact Disk, a ROM od Random Access Memory), ktre maj te t du
zalet, e tania jest produkcja pytek z programami1
Cd-ROM to przykad zastosowania technologii powstaej do zapisu dwiku do potrzeb
przechowywania danych nie tylko fonicznych. Pytka kompaktowa moe bowiem suy do
zapisu wszelkiej informacji, jak da si zakodowa w postaci cyfrowej: wizji, fonii oraz
programw komputerowych, wliczajc w to sowniki. Do wielkich zalet pytek CD-ROM naley
ich ogromna pojemno: na jednej pytce mona umieci ponad 500 megabajtw, czyli
zawarto ponad 200,000 znormalizowanych stron formatu A4 (Lemmens, Wekker 1990; nt.
opracowywania sownika dla potrzeb CD-ROM patrz Duval 1992).
Jak t ilo tekstu mona porwna z iloci tekstu w ksikowych sownikach? Istnieje
taki miernik - to wanie NEW OXFORD ENGLISH DICTIONARY (NOED), ktry w wersji
drukowanej zajmuje 20 tomw in octavo, a w wersji CD-ROM (NOED CD-ROM) jest zapisany
na jednej pytce kompaktowej. Niewtpliwie takie porwnanie daje duo do mylenia.

C. Lingwistyka komputerowa

Wyprodukowanie jednej sztuki pytki wynosi ok. 10-20 dolarw.

- 204 -

Zainteresowanie leksykografi siga jednak take i do innych dziedzin zwizanych z

komputerami, w ktrych niezbdna jest informacja o duej iloci jednostek leksykalnych
jednego lub kilku jzykw. Takie dziedziny to automatyczne przetwarzanie jzyka naturalnego
czy te lingwistyka komputerowa (computational linguistics). Do automatycznego przetwarzania
jzyka naturalnego bdzie naleao np. tumaczenie maszynowe, tzn. tumaczenie dokonywane
przez komputer.
Maszynowe przetwarzanie tekstu naturalnego ma dwie postacie: dedukcyjne, stosowane
w badaniach nad sztuczn inteligencj, i indukcyjne, uywane przy przetwarzaniu duych
korpusw tekstw w jzykach naturalnych (Garside, Leech, Sampson 1987; Boguraev 1991a,
1991b; Pustejovsky 1991).
Badacze zwizani ze studiami nad sztuczn inteligencj sdz, e maszynowe
generowanie jzyka naturalnego bdzie moliwe wtedy, gdy uda si wyposay komputery w
inteligencj podobn do inteligencji czowieka, wwczas za bdzie mona nauczy je
posugiwa s jzykiem naturalnym. cilej rzecz ujmujc, mona powiedzie, e dedukcyjne
prace zmierzajce do maszynowego generowania jzyka naturalnego wychodz od modelu
jzykowego zachowania czowieka. Po uzyskaniu modelu sprawdza si jego przystawalno do
faktw jzyka naturalnego.
Badania indukcyjne, korpusowe, wychodz natomiast od badania duych iloci tekstw
jzykowych. Uzyskane dane wykorzystuje si do stworzenia generalizacji opisujcych dany
jzyk, czyli modelu jzyka. W odrnieniu od bada dedukcyjnych nie jest wane, czy sposb,
w jaki maszyna i program generalizuje dane, jest podobny do sposobu, w jaki czowiek rozumie
i tworzy tekst, czy nie1.

Midzy oboma grupami badaczy wystpuj antagonizmy, opisane np. w pracach Leech

1987; Sampson 1987. Obecnie jednak coraz wicej bada teoretycznych opiera si na danych
korpusw, a do grona dedukcjonistw doczaj leksykografowie, ktrzy wiksz cz ycia
obcowali z caym bogactwem jzyka naturalnego (patrz np. publikacje Beryl T. Atkins, jak
- 205 -

Przy obu podejciach uywa si danych lub metod leksykograficznych. W przypadku

podejcia dedukcyjnego wykorzystuje si dane sownikowe, czyli istniejce sowniki. Przy
podejciu indukcyjnym stosuje si metodologie podobne do metod pracy leksykograficznej,
ktre szerzej opiszemy niej, w czci powiconej bazie danych COBUILD, dlatego te wicej
nimi nie bdziemy si zajmowa. Dokadnie taki sam rozdzia midzy badania teroretyczne i na
badania empiryczne istnieje w przypadku tumaczenia maszynowego, w ktrym take
wykorzystuje si sowniki na du skal (MacDonald 1979).

a. Sztuczna inteligencja
Jak zauwaylimy, punktem wyjcia dla badaczy sztucznej inteligencji nie jest empiria,
ale modele teoretyczne odnoszce si do funkcjonowania jzyka1. By zweryfikowa model
zachowania jzykowego, naley uy danych empirycznych i trzeba je skd wzi. Poniewa
leksyka zawsze przedstawia due trudnoci - ze wzgldu na swe ogromne rozmiary najprostszym sposobem byoby wzicie danych leksykalnych z istniejcych sownikw. Tu
jednak natrafia si na bardzo powan przeszkod: sowniki tradycyjnie tworzone s dla ludzi
i dlatego niezbyt nadaj si dla "nieludzkiego" uytkownika, jakim jest program komputerowy.
Leksykon dla celw lingwistyki komputerowej musi by znacznie bardziej eksplicytny,
ustrukturalizowany, sformalizowany i spjny ni jakikolwiek sownik dla czowieka (patrz np.
Boguraev 1991a; Meijs 1992). Najbardziej chyba ambitnym przedsiwziciem w dziedzinie
projektowania sownika dla potrzeb bada nad sztuczn inteligencj jest zapewne WordNet,
leksykon rozwijany na uniwersytecie w Princeton, obejmujcy informacje o 60,000 wyrazach
(Miller 1990).

Atkins 1987, Atkins, Kegl, Levin 1986, 1988, Atkins, Levin 1988, Atkins 1991).

Przegld zagadnie zwizanych z problematyk leksykograficzn w badaniach nad sztuczn

inteligencj mona znale w Ingria, Boguraev, Pustejovsky 1992.

- 206 -

Takiego sownika jak na razie nie ma, cho pewne nadzieje wie si z koncepcj
sownika objaniajco-kombinatorycznego, zaproponowanego przez Mel'uka, Apresjana i
innych (ongi) radzieckich uczonych. Koncepcj takiego sownika wykorzystano do
opracowania sownika systemu tumaczenia maszynowego ETAP-2 i ETAP-3 (Apresjan et al.
1989; Apresjan et al. 1992).
Z drugiej strony, prby wykorzystania istniejcych sownikw do potrzeb maszynowego
generowania jzyka, cho do rozczarowujce teoretykw, s cennym rdem informacji i
nowych idei dla leksykografii. Przede wszystkim w trakcie dopasowywania sownika do modelu
teoretycznego - czy nawet podczas badania moliwoci wykorzystania sownika w taki sposb bada si spjno i logiczno danych sownikowych. Dziki wychwyceniu niespjnoci mona
wprowadzi poprawki do nastpnych wyda danego sownika1.
b. Tumaczenie maszynowe
Tumaczenie maszynowe, cho spotyka si z wieloma obiekcjami, niewtpliwie ju
istnieje - wprowadzono ju przemysowe systemy tumaczenia maszynowego, ktre speniaj
swe zadanie: tumacz z jednego jzyka naturalnego na inny. Tumaczenie komputerowe bdzie
si niewtpliwie rozwijao, po okresie pewnego zastoju wywoanego negatywn ocen
pierwszych prb przekadu maszynowego, mimo tego, e dla wielu badaczy zajmujcych si
sztuczn inteligencj przekad maszynowy obecnie nie jest zasuguje na miano przekadu - nie
symuluje si w nim dziaalnoci czowieka, a raczej czowiek jest nadal niezbdny maszynie w
czasie tumaczenia2.
To bardziej ekonomiczne ni czysto naukowe przyczyny sprawiaj, e rozwija si
tumaczenie maszynowe: na przekady wydaje si ogromne iloci pienidzy. W 1987 roku
szacowano, e rocznie na wiecie tumaczy si na pimie ok. 20-60 miliardw wyrazw, przy

Komputerow analiz definicji LDOCE I przeprowadzili Jansen, Mergeai, Vanandroye

1987, a Michiels i Nol 1983 - opisu czliwoci frazeologicznej.

2

Histori przekadu maszynowego zwile omawia Slocum 1985, stan obecny Lewis 1992.
- 207 -

czym ilo ta wzrasta o ok. 9-10% rocznie. Koszt tych prac, znw w roku 1987, oceniano na ok.
3 miliardw dolarw rocznie (Ubin 1987). W EWG 1/3 budetu administracyjnego
przeznaczona jest na tumaczenia (Slocum 1985). S to ogromne sumy, nic dziwnego wic, e
wielkie ponadnarodowe korporacje przemysowe usiuj je obniy, opracowujc systemy
przekadu maszynowego (patrz te Tichomirov 1987).
Przy tumaczeniu maszynowym naley dysponowa sownikami, czasami ogromnych
rozmiarw. Sowniki systemu SYSTRAN, uywanego przez lotnictwo USA, licz sobie ponad
1 milion hase, cho mona przypuszcza, e wyraz haso moe tu mie inne znaczenie ni w
tradycyjnym sowniku. Sownik rosyjskiego systemu ETAP-3 liczy ok. 13000 hase (Apresjan,
ustna informacja; patrz Apresjan et al. 1992). W wikszoci wypadkw sowniki s
nieodzownym elementem systemw tumaczenia maszynowego1.

c. System leksykograficzny z Pizy

Dokadniej omwimy system komputerowy, zaprojektowany w Istituto di Linguistica
Computacionale w Pizie. Jest to system o wszechstronnych zastosowaniach, moe suy
leksykografom, badaczom kilkujzycznych tekstw, a take tumaczom. Zaprojektowano go dla
dwch jzykw: woskiego i angielskiego.
Piza jest wiatowym centrum leksykografii komputerowej. Omawiany system jest
jednym z najbardziej zaawansowanych programw tego typu na wiecie i z pewnoci warto go
cho w duym skrcie opisa. Jak dotd (wrzesie 1992: Peters 1992) znajduje si on w fazie
prototypowej, ale w przyszoci przewiduje si jego wykorzystanie komercyjne. Jego zalet jest

Literatur mona znale w nastpujcych pracach: Knowles 1982; Ubin 1987; Knowles

1991; Apresjan et al. 1989; Apresjan et al. 1992; Oliva 1990.

- 208 -

take i to, e zosta opisany w szeregu publikacji, wic mona przeledzi rozumowanie jego
twrcw i stopniowe rozszerzanie zastosowa1
W systemie wystpuj dwa zasadnicze komponenty. Pierwszy to bardzo szybki i
wydajny system wyszukiwania danych w sownikach i tekstach, tzw. DBT (Data Base Testuale napisany przez Eugenio Picchi), ktry pozwala wyszukiwa dane dane bezproblematycznie
i bardzo szybko. A jest co przeszukiwa, poniewa wszystkie operacje zachodz na kilku duych
sownikach oraz na bazie tekstowej, liczcych razem ok. 100 MB.
Drugi to system danych, informacji, jzykowych, ktry opiera si na istniejcych
sownikach w postaci elektronicznej. Podstaw caego systemu jest dwujzyczny sownik
angielsko-woski i wosko-angielski, a,c co ciekawe, to sownik podrczny, nie duy, COLLINS
GIUNTI MARZOCCO CONCISE ITALIAN-ENGLISH ENGLISH-ITALIAN DICTIONARY.
Ten sownik mona "rozszerza", wychodzc np. od danych woskich do sownika
jednojzycznego woskiego bd jednojzycznego angielskiego. Trzeba podkreli, e mona
wyszukiwa zadany wyraz w dowolnej czci hasa: w odpowiednikach, frazeologii,
przykadach, cytatach, itp. Przedtem oczywicie zadany wyraz powinien by w swojej postaci
sownikowej. Uytkownik jednak nie musi przeksztaca sowoform na wyrazy hasowe, tego
dokona sam system.
Do sownikw mona dodawa hasa wedug wasnych potrzeb, mona te tworzy nowe
sowniki na podstawie ogromnego materiau zawartego w bazach danych. Dodawane hasa s
odpowiednio zaznaczane i nie s integrowane z dostarczanymi, gotowymi sownikami, a to dla
bezpieczestwa uytkownika, ktry moe przecie wprowadzi bdy.
Najnowszym komponentem systemu jest skadnik tekstowy. System dysponuje
korpusami tekstw w obu jzykach i na danie moe poda wszystkie wystpienia danego

Oto chronologiczny wybr ich prac: Picchi 1983, 1991; Picchi, Calzolari 1985; Calzolari

et al. 1986; Calzolari et al 1988; Picchi, Peters, Calzolari 1990; Marinai, Peters, Picchi 1991;
Picchi, Peters, Marinai 1992; Marinai, Peters, Picchi w druku.
- 209 -

wyrazu w korpusach obu jzykw. Elementem, ktry pozwala na przeszukiwanie obu korpusw
ze wzgldu na zadany wyraz, jest sownik dwujzyczny. A w przypadku pracy z dwu- lub
wielojzycznymi korpusami podstawow trudnoci jest automatyczne wynajdowanie
(korelowanie) odpowiadajcych sobie fragmentw tekstu1. Oczywicie, dla jednego z jzykw
bd sprawdzane wszystkie moliwe ekwiwalenty sownikowe wyrazu wyjciowego. Jednak nie
koniec na tym. Dysponujc oryginaem i tumaczeniami, w ktrych nie wystpi aden z
ekwiwalentw sownikowych, program, dysponujc danymi o caych cigach innych
ekwiwalentw, potrafi znale miejsce, w ktrym powinien si znajdowa niesownikowy
ekwiwalent danego wyrazu.

Niewtpliwie jest to technicznie niezwykle wyrafinowany sposb

uywania jak najbardziej tradycyjnych sownikw. Pokazuje take, co mona osign,

dysponujc cyfrowymi wersjami rnych sownikw oraz wysokimi umiejtnociami
leksykograficzno-programistycznymi.

D. Komputer na biurku leksykografa

a. Oglnie
Mona wyrni kilka faz pracy leksykografa. Najpierw naley zebra dane jzykowe,
ktre mog pochodzi z tekstw, czyli bezporednio z jzyka, albo z ju istniejcych opracowa
tekstw, np. z innych sownikw. Materia jzykowy naley nastpnie przeanalizowa, zapisujc
wyniki analizy w postaci generalizacji. W dalszej fazie z owych generalizacji tworzy si hasa
sownika. W kocowym stadium opracowuje si typograficznie hasa sownika - naley
zaprojektowa ich ukad, wielko, krj czcionki, rozmieszczenie hase na stronie, itd. Na kocu
sownik mona drukowa.

Church, Gale 1991 np. koreluj teksty wedug dugoci wystpujcych zda.
- 210 -

Omwimy teraz wymienione fazy pracy leksykografa, zaznaczajc, przy ktrych z nich
mona wykorzystywa komputery. Nie wszystkie omwimy rwnie szczegowo1. Aby lepiej
zilustrowa najwaniejsze problemy, omwimy je na podstawie konkretnych przedsiwzi
leksykograficznych. W naszym przypadku bdzie to seria sownikw COBUILD oraz
wspomniany ju the NEW OXFORD ENGLISH DICTIONARY. W przypadku COBUILDa
omwimy take sprawy uycia komputera do zagadnie najprostszych i do przygotowania
wyniku: typografii sownika.

b. Analiza jzyka - COBUILD

i. Korpus
COBUILD to Collins Birmingham University International Language Database, czyli
Midzynarodowa Baza Jzykowa wydawnictwa COLLINS i Uniwersytetu w Birmingham2.
Gwne koncepcje opracowania bazy danych pochodziy od Johna Sinclaira, ktry ju od lat 60ych interesowa si automatycznym przetwarzaniem jzyka naturalnego i badaniem tzw.
kolokacji, zgodnie z ideami Firtha3.
Zadaniem badaczy skupionych przy COBUILDzie byo stworzenie serii publikacji
opisujcych wspczesny jzyk angielski, publikacji cakowicie rdowych, wykorzystujcych
analiz tekstw, przeprowadzon przy pomocy komputera, nie opierajc si na wczeniejszych

Knowles (1991) drobiazgowo rozpatruje rne moliwoci i zamieszcza obszern

bibliografi, patrz te Meijs 1992. Nowe publikacje na tematy leksykograficzne z reguy

omawiaj uycie komputerw (np. Landau 1989).
2

W 1989 Collins zosta poczony z amerykaskim wydawnictwem Harper i nazywa si

HarperCollins. Oba
wydawnictwa nale do amerykaskiego koncernu News International Corporation.
3

Wyniki tych bada opisano w Jones, Sinclair 1962; niektre artykuy Sinclaira zostay

zebrane w ksice Sinclair 1991; opis tworzenia COBUILDa, jego struktur, prace
leksykograficzne omawia Sinclair, red. 1987.
- 211 -

opisach. Zapoznamy si z najbardziej oglnymi problemami, jakie stay przed twrcami

COBUILDa. Szczegy mona znale we wspomnianej ksice (Sinclair, red. 1987).
Na pocztek jednak kilka dat: prace koncepcyjne nad korpusem rozpoczy si w 1980
roku, a w 1981 zaczto zbiera teksty do korpusu. Prace nad gwnym korpusem zakoczono
w 1982 i wwczas te stworzono pierwsze konkordancje, ktre leksykografowie zaczli
analizowa w celu utworzenia leksykalnej bazy danych. Baza tekstowa korpusu bya cay czas
rozszerzana. W pierwszej fazie liczy on ok. 8 milionw wyrazw, a wraz z korpusami
pomocniczymi mia ich ok. 18 milionw. W poowie 1992 roku korpus liczy 150 milionw
wyrazw tekstowych (Sinclair 1992) i dalej ronie1. W 1985 roku utworzono konkordancje z
korpusu 13 milionw wyrazw, przy czym wyrazy o czstotliwoci wikszej ni 50 zostay
pominite. Prace nad baz danych trway cztery lata, a w 1987 roku wysza pierwsza publikacja:
COLLINS COBUILD ENGLISH LANGUAGE DICTIONARY, a za ni ukazay si nastpne.
Jaki by koszt tego przedsiwzicia? Planowany na 700 tysicy funtw, ostatecznie wynis 1
milion (Hoey, informacja ustna), natomiast dochody ta inwestycja zacza przynosi po dwch
latach.
Wrmy do spraw merytorycznych. Aby mc pracowa z tekstami przy pomocy
komputera, trzeba dysponowa ich cyfrowym zapisem. Przez tekst bdziemy tu rozumie nie
tylko tekst pisany, ale i tekst mwiony (przemwienia, wykady, rozmowy telefoniczne), ktry
si dalej transkrybuje na posta pisan. Wygoda w posugiwaniu si tekstami w postaci cyfrowej
jest tak dua, e opaca si wpisywa w pami komputera take i np. zbiory przytocze,
zebrane w tradycyjny sposb. Dlatego te Wydawnictwo Naukowe PWN zamierza przeksztaci
swoje due zbiory wypisw tekstowych na posta cyfrow.
Obecnie na wiecie nie ma zbytnich trudnoci z uzyskaniem tekstw w postaci cyfrowej,
poniewa w zasadzie nie istnieje inny skad drukarski oprcz komputerowego. Oznacza to, e

W czasie mojej bytnoci w Birmingham w marcu 1993 leksykografowie pracowali na kilku

korpusach, najwaniejsze z nich liczyy cznie ok. 120,000,000 wyrazw tekstowych.

- 212 -

kady drukowany tekst istnieje na noniku magnetycznym. Trudnoci natomiast s nastpujce.

Po pierwsze, najwiksza trudno to embarras riches - tekstw jest tak duo, e trudno si
zdecydowa, co wybra. Problem drugi nie wydaje si by, niestety, problemem z naszego
punktu widzenia: naley uzyska zgod wacicieli praw autorskich do dysponowania tekstem.
W przypadku, w ktrym waciciel zayczy sobie opaty za wykorzystanie tekstu, czsto trzeba
zrezygnowa z jego wykorzystania. Problemem trzecim jest brak atwo dostpnej wersji
cyfrowej jakiego tekstu. Dotyczy to przede wszystkim tekstw starszych, od dawna nie
wznawianych. W takich wypadkach mona uy czytnikw pisma (skanerw).
Czytnik pisma tworzy graficzne odwzorowanie strony tekstu, analizujc wiato odbite
od strony, a nastpnie dopasowuje ksztaty z kartki papieru do ksztatw liter alfabetu. Przy
sprzyjajcych warunkach dziki czytnikowi pisma tekst mona wprowadza dwa razy szybciej
ni z klawiatury. Niedawno czytniki przeszy bardzo dynamiczny rozwj. Gdy jeszcze w latach
80-ych tylko bardzo bogate uniwesytety mogy sobie pozwoli na kupno KDEM (Kurzweil Data
Entry Machine), to obecnie istniej nawet rczne czytniki pisma, a cena stacjonarnych urzdze
nie przekracza ceny komputera. Drugie tyle co prawda kosztuje program OCR (Optical
Character Recognition, tj. optyczne rozpoznawanie znakw pisma).
Niestety, uywanie skanerw nie jest bezproblematyczne, poniewa zazwyczaj
wymagaj one druku bardzo wysokiej jakoci, czyli takiego, jaki czsto nie wystpuje w
starszych ksikach. Ilo bdw, jakie popeniaj czytniki przy druku o redniej jakoci, moe
by tak dua, e czas zuyty na ich poprawianie czsto przekracza ilo czasu potrzebnego na
wpisanie tekstu rcznie. Nieco przyspiesza proces wczytywania stosowanie sownikw, dziki
ktrym program OCR moe zrekonstrukowa posta wyrazu nawet wtedy, gdy graficzny obraz
liter jest znieksztacony. S to niewtpliwie sowniki dla sownikw. Dla potrzeb COBUILDa
uywano wszystkich moliwych technik.
Rozwimy jednak myl o obfitoci tekstw w postaci cyfrowej. Leksykograf
anglojzyczny moe na przykad zosta (za opat) uytkownikiem ktrej z duych baz danych,
- 213 -

przykadowo zawierajcej teksty czasopism. Baza danych NEXIS zawiera pene teksty 135
periodykw anglojzycznych, a to daje ok. 14 miliardw wyrazw - dostpnych na kade
zawoanie (Barnhart 1986). COBUILD obecnie otrzymuje stale teksty w postaci cyfrowej
publikowane przez wiele wydawnictw z koncernu, do ktrego naley Collins, a take z
periodykw brytyjskich, m.in. dysponuje tekstami caej grupy czasopism skupionych wok
wydawnictwa Ruperta Murdocha, The Times Ltd. Otrzymuje take na bieco teksty mwione
z BBC.
Oczywicie zbir danych jzykowych nie stanowi jeszcze korpusu jzyka, ktry dopiero
naley stworzy z danych jzykowych. Korpus tekstowy bowiem musi by przekrojem przez
rnego rodzaju gatunki mowy, konwencje tekstowe, a przy tym skad liczbowy tych gatunkw
powinien odpowiada ich wanoci we wszystkich tekstach jzyka. Dobr tekstw jest bardziej
lub mniej arbitralny, ale te w zasadzie jest wszystko jedno, jakich tekstw uywamy. Nie
powinny to by raczej teksty o zbyt indywidualnym stylu, poniewa leksykografa interesuje w
jzyku to, co typowe, nie to, co moliwe.
Korpus COBUILDa rni si do znacznie od tradycyjnych korpusw1. Przede
wszystkim nie skada si z prbek tekstowych, a z caych tekstw, np. z caych powieci. Na
pocztku wprowadzano tylko 70,000 wyrazw z kadej pozycji, pniej jednak te iloci
uzupeniono. Tak decyzj podjto dlatego, e przy pobieraniu maych prbek tekstw zanikaj
te informacje, ktre byy istotne dla badaczy COBUILDa, a ktre odnosz si do leksykalnego
sygnalizowania struktury dyskursu. Natomiast taka struktura korpusu zmuszaa do wpisywania

Dwa najbardziej znane korpusy jzyka angielskiego to korpus Uniwersytetu w Brown

(angielszczyzna amerykaska, patrz Kuera, Francis. 1967) i analogiczny korpus uniwersytetw

w Lancaster, Oslo, Bergen (patrz Hofland, Johansson 1982). Oba licz po ok. 1,000,000
wyrazw tekstowych. Korpusy jzyka angielskiego omawia te Leech, Fligelstone 1992 oraz
publikacja pod redakcj Aijmera, Altenberga (1991).
- 214 -

bardzo duych iloci tekstw, poniewa tylko w ten sposb mona zniwelowa indywidualny
styl idiolektw autorw poszczeglnych tekstw.
Struktura korpusu COBUILDa jest znacznie bardziej skomplikowana i zrnicowana ni
struktura dotychczasowych korpusw. Skada si na niego mianowicie kilka podkorpusw, np.
korpus tekstw ksiek (214 pozycji, z czego literatura pikna obejmowaa 137 pozycji, a
literatura inna - faktu, naukowa, itp. - 77 pozycji). Wykorzystano take dzienniki: cztery
brytyjskie i jeden amerykaski. Do jednego z podkorpusw wczytano najbardziej znane
podrczniki do nauki angielskiego, itp. (Renouf 1987).
Korpus, jaki tu opisalimy, jest jednak korpusem statycznym. W tradycyjne, statyczne
korpusy woono tyle pracy i przemyle, e trudno do nich dodawa inne teksty bez zburzenia
rwnowagi caoci. Jednak COBUILD rozrasta si stale, czyli ten czynnik nalealo wzi pod
uwag. Jest i inna rzecz godna zastanowienia: najczstsze wyrazy w jakimkolwiek jzyku to
wyrazy o charakterze gramatycznym. Rosncy objtociowo korpus czsto nie moe niczego
nowego wnie do opisu najczstszych wyrazw, a stanowi one wikszo zawiadczonych
wystpie, czyli w gruncie rzeczy przeszkadzaj przy analizie sownictwa rzadkiego. Angielski
wyraz the to najczstszy wyraz jzyka angielskiego, zajmujcy mniej wicej 7-8% kadego
tekstu w jzyku angielskim. W korpusie o ok. 120 milionach wyrazw wystpi on dokadnie
7,033,331 razy. Dziesi najczstszych wyrazw jzyka angielskiego to ok. 23% kadego tekstu
w tym jzyku.
Z tych powodw przy pracy nad COBUILDem opracowano koncepcj korpusu
dynamicznego ("monitor corpus"). Koncepcja ta jest prosta: niech komputer sam analizuje
teksty, ktre maj przepywa przez niego. Wyrazy, ktre by byy dostatecznie czsto
reprezentowane w korpusie staym, ju znajdujcym si w pamici komputera, nie byyby brane
pod uwag. Komputer wyapywaby natomiast wystpienia tych wyrazw, ktre maj
niewystarczajc reprezentacj w korpusie, i przedstawiaby wystpienia takich wyrazw wraz
z ich kontekstami leksykografowi, ktry by je analizowa (Sinclair 1982; Clear 1988; Sinclair
- 215 -

1991). Dobrze by jeszcze byo, gdyby komputer mg zanalizowa owe wystpienia bez udziau
czowieka, ale tak dobrze jeszcze si nie dzieje w leksykografii komputerowej1, cho obecnie
leksykografowie COBUILDa maj do dyspozycji program, ktry wylicza, jakie najbardziej
istotne statystycznie wyrazy wystpuj w prawo- i lewostronnym kontekcie badanego wyrazu.
Owe istotne wyrazy to w przewaajcej mierze kolokacje badanego wyrazu2.

ii. Opracowanie danych korpusu

Tyle pracy naley woy, aby mie do dyspozycji korpus, ktry trzeba zanalizowa. Jak
przebiegaa analiza? Analiz dokonywano na podstawie konkordancji wszystkich wyrazw
tekstowych. Najczstszym rodzajem konkordancji jest tzw. konkordancja typu KWIC - Key
Word In Context (kluczowy wyraz w kontekcie), ktra ma charakterystyczny wygld: w rodku
strony znajduje si spis wyrazw tekstowych, tworzcych supek, a po lewej i prawej stronie
znajduje si kontekst. Std mwi si o lewostronnym i prawostronnym kontekcie konkordancji.
Jak pamitamy, w pierwszej fazie pracy nad sownikami COBUILDa dokonano penej
konkordancji. Warto sobie uprzytomni, co oznacza termin pena konkordancja, czyli
konkordancja wszystkich wyrazw, w przypadku 20 milionw wyrazw tekstowych: trzeba
utworzy zbir o 20 milionach linii (wersw). Jedna taka linia miaa standardowo 100 znakw
dugoci, z wyrazem kluczowym w rodku (Clear 1987). Jednak w wikszoci wypadkw nie
tworzono penych konkordancji dla pidziesiciu najczstszych wyrazw jzyka angielskiego,
z wyej wspomnianych wzgldw. Konkordancje przechowywano w postaci cyfrowej oraz na
mikrofiszach. Okazao si jednak, e najwygodniej pracowa na papierze i w kocu
1

Atkins (1987) przedstawia pewn procedur do pautomatycznego rozrniania znacze

badanych wyrazw na podstawie danych korpusu.

2

Istotnymi wyrazami dla formy Walesa 'Wasa' byy np, lewostronnie: solidarity, 3097, lech,

gabrielle, michnik, leader, mr, solidarity, prawostronnie: mazowiecki demagoguer zdzislaw,

declares, stanislav, timinski, s, his.

- 216 -

wydrukowano pokane iloci konkordancji. Na ekranie komputera wida bowiem tylko

niewielk cz wszystkich linii konkordancji, tj. ok. 25 linii. W przypadku konkordancji
liczcej sobie kilka tysicy, czy nawet kilkaset, linii, nie da si po prostu sprawnie pracowa na
ekranie komputera. Jak si mona byo spodziewa, trzeba byo wydzieli jedno pomieszczenie
na przechowywanie tych wydrukw. Trzeba od razu doda, e w 1993 roku pracuje si ju w
peni na komputerach, dziki temu e zmieniono komputery (wida wicej linii na ekranie),
opracowano znacznie lepsze programy opracowujce korpus i mona pobiera statystyczne
prbki dla czstych wyrazw.
Dopiero teraz nastpia faza analizy leksykograficznej. Konkordancje analizowano w taki
sam sposb, jak analizuje si przytoczenia dla sownika. Jednak wyniki analizy zapisywane byy
w postaci danych bazy leksykalnej, a z tej bazy dopiero miano generowa publikacje w wersji
drukowanej, czyli waciwe sowniki. Dlaczego przyjto taki sposb pracy? Po prostu aden
drukowany sownik nie pomieci wszystkich uoglnie, jakie mona wyodrbni z analizy
danych korpusu. W sowniku na pewne elementy jzykowe zwraca si wiksz uwag ni na
inne, zazwyczaj np. z wiksz dokadnoci opisuje si semantyk ni skadni czy te
kolokacje. W bazie danych za mona zapisa wyniki analizy wszelkiego rodzaju, a dopiero
pniej je selekcjonowa.
Leksykografowie, analizujc dane, na kartce papieru mieli przygotowan matryc, ktra
zawieraa kategorie, jakie naleao uwzgldni w bazie danych. Wypeniali po prostu gotowy
wzr. Dopiero te dane z kartek wpisywano do komputerowej bazy danych. Fachowo mwic,
kada kategoria jzykowa czy leksykograficzna stawaa si polem bazy danych i na przykad
jedno pole zawierao definicj, inna morfologi, itp. Jedno haso to by jeden rekord bazy
danych. Tego rodzaju zapis pozwala na bardzo szybkie i wyczerpujce przeszukiwanie
wszystkich zebranych informacji.
Pniej, przy pisaniu rnego rodzaju sownikw, mona byo wyszukiwa, czyli
selekcjonowa, dane zebrane w bazie. Tak np. do napisania sownika definiujcego
- 217 -

wykorzystywano pole definicji, opisu syntaktycznego, kolokacji, przy czym opis syntaktyczny
i kolokacje byy traktowane w bardzo uoglniony sposb (patrz: COLLINS COBUILD
ENGLISH LANGUAGE DICTIONARY). Do sownika kolokacji natomiast w szczegowy
sposb wykorzystywano pole kolokacji (patrz: COLLINS COBUILD ENGLISH WORDS IN
USE). Istnienie komputerowej bazy znacznie uatwio pisanie gramatyki. Gdy np.
opracowywano listy najczstszych przymiotnikw atrybutywnych, wwczas baz mona byo
przeszuka wyszczeglniajc trzy kategorie: przymiotnik, atrybutywny, czstszy ni ... (patrz:
COLLINS COBUILD ENGLISH GRAMMAR). Natomiast czciowo te same dane mona byo
wykorzysta w poradniku gramatycznym o ukadzie sownikowym (patrz: COLLINS COBUILD
ENGLISH USAGE). Jak wida, moliwoci wszechstronnego wykorzystania w zasadzie
jednakowych danych jest bardzo duo1.
Jednak baza danych suya i do prac kocowych, zwizanych z typografi sownika.
Omwimy te wykorzystania w nastpnej czci rozdziau.

c. Komputer jako pomoc biurowa

Komputer moe by wykorzystywany take do ujednolicenia sownika oraz przy
najbardziej pracochonnych pracach, ktre nie wymagaj zbytniego wysiku intelektualnego, a
ktre trzeba wykona bardzo starannie. W tym przypadku brak intelektu u komputerw jest
ogromnym plusem. Bardzo duo pracy np. trzeba zuy na ukadanie hase w kolejnoci
alfabetycznej, a do tego komputery nadaj si znakomicie: myl si tylko wtedy. gdy dane s le
wprowadzone lub gdy w programie wystpuje bd. Z wasnego dowiadczenia mog poda
przykad, e sortowanie spisu 24000 wyrazw ze sownikowego ukadu a fronte na ukad a tergo
trwao ok. 2.5 minuty.

Obecnie nie uywa si ju tej bazy danych w pracy nad znacznie wikszym korpusem, ale

opracowuje si dane na nowo.

- 218 -

Omwmy kilka przykadw wykorzystania komputera do ujednolicajcych a mudnych

prac w przypadku COBUILDa. Pominiemy tu sprawy najbardziej oczywiste, w rodzaju
wspomnianego uywania komputerw do sortowania hase.
Struktura bazy danych bya czciowo podobna do struktury planowanego sownika,
cho baza zawieraa znacznie wicej informacji ni sam sownik. Dziki temu komputer mg
zosta uyty do "pisania" sownika: niektrych kategorii (pl) bazy danych mona byo uy do
automatycznego generowania odpowiednich czci sownika, np. informacji fleksyjnej.
Odpowiedni program sprawdza, czy dane haso jest regularne, czy nie, oraz jak jest czci
mowy i automatycznie tworzy odpowiednie sowoformy. Przy tej okazji wyszy na jaw
wszystkie niekonsekwencje zapisu danych. Jedno z hase np. zaczynao si tak:

went, wents, wented, wenting

- went jest II form nieregularnego czasownika go (Clear 1987).

W podobny sposb, dziki zapisowi skadniowemu, mona byo generowa czci
definicji (opis definicji, do swoistych w leksykografii, mona znale w Bako 1989; patrz
take rozdzia III.3).
Wreszcie komputera uyto take do opracowania typografii. Poszczeglne pola bazy
danych miay przypisane okrelenia typograficzne, np. wytuszczenie, kursywa, itp. Nie byo
wic adnego problemu z uyciem tych oznacze przy tworzeniu hase sownika. Spraw
uatwia fakt, e ten sam komputer obsugiwa take i urzdzenia do fotoskadu, leksykografowie
mogli wic do woli eksperymentowa z ukadem typograficznym.

d. Uycie komputera do rewizji istniejcego sownika

Przejdmy teraz do opisu uycia komputera przy rewizji istniejcego sownika.
Omwimy komputerowe opracowanie nowego wydania najwaniejszego i najwikszego
historycznego sownika jzyka angielskiego: OXFORD ENGLISH DICTIONARY (OED).
- 219 -

Wydawanie sownika oksfordzkiego zakoczono w 1928 roku, a e powstawa on od

poowy XIX wieku, w chwili ukoczenia pierwsze tomy nie obejmoway ju
dwudziestowiecznego sownictwa, dlatego w 1933 roku wydano jednotomowy suplement. Po
wojnie rozpoczto opracowywanie nowego suplementu. Planowany by on pierwotnie na jeden
tom, ale ostatecznie obj ich cztery, a wydany zosta w latach 1972-19861. W latach
osiemdziesitych zaplanowano poczenie obu czci sownika w jedn cao. Oczywiste byo,
e naley sownik take przeksztaci w wersj elektroniczn, bo inaczej po prostu ju si nie
da drukowa. To by cel pierwszorzdny, jednak celem drugorzdnym byo stworzenie bazy
danych na podstawie Sownika oksfordzkiego. Cele byy tak ostronie sformuowane, poniewa
byo do prawdopodobne, e nie uda si automatycznie utworzy komputerowej bazy danych.
Oczywist trudnoci przy pracy by sam ogrom sownika: dwanacie tomw gwnego
sownika i pi tomw suplementu: ok. 21,000 stron, 63,000 kolumn tekstu. Razem jakie 347
milionw znakw drukarskich. Przy pracy nad komputeryzacj OED du trudno
przedstawiaa jako druku sownika, nie odpowiadaa ona obecnym standardom i z tego
powodu nie mona byo uy czytnikw pisma. Po oszacowaniu czasu, jaki byby potrzebny na
wprowadzenie sownika do pamici komputera przy pomocy czytnikw, stwierdzono, e
wczytywanie tekstu trwaoby ok. 12,5 lat. Z tych powodw zdecydowano si wprowadzi tekst
sownika tradycyjnie, z klawiatury. Tylko ta cz pracy miaa kosztowa 2,2 miliona dolarw
(Weiner 1985a). Ostatecznie wpisywao tekst 120 operatorw maszyn w cigu 18 miesicy. Do
tej fazy jeszcze wrcimy.

Poprzedni tom suplementowy znalaz si take w nowym suplemencie, ktry zawiera

ponad 120,000 hase, jego redaktor, Robert Burchfield, opisa zaoenia i prac we wstpach do
poszczeglnych tomw, a take w artykuach zebranych w Burchfield 1989. Krytyczne
spojrzenie ma suplement przedstawi Spevack 1990.

- 220 -

Obecnie przedstawmy harmonogram przeprowadzonych prac i szczegy formalne.

Redaktorami sownika zostali Edmund Weiner, John Simpson oraz Timothy J. Benbow, ktry
nie by leksykografem, ale managerem, koordynatorem prac. Prace zaczy si w 1983 roku, w
1988 roku sownik by ju scalony i dostpny w wersji elektronicznej. Take w 1988 roku I
wydanie zaczto sprzedawa w wersji CD-ROM. W 1989 ukazao si drugie wydanie
"papierowe", czyli w wersji ksikowej, a w 1992 drugie wydanie mona kupi ju jako CDROM. Wersja CD-ROM z 1992 roku ma znacznie bogatsze moliwoci przeszukiwania
zawartoci ni wersja z 1988.
Koszty caego przedsiwzicia byy ogromne, dlatego te uczestniczyy w nim cztery
firmy: Oxford University Press, IBM United Kingdom Ltd., ktry dostarczy sprzt i
najwybitniejszych programistw (z tak ogromnym tekstem jeszcze nikt si nie zmierzy),
rzdowy (brytyjski) Department of Trade and Industry oraz kanadyjski University of Waterloo,
na ktrym przeprowadzano prace komputerowe i ktry take da swoich programistw1.
Prace szy w nastpujcym porzdku: najpierw wydzielono wszystkie powtarzajce si
kategorie hasa (ok. 50-ciu) i przydzielono im konwencjonalny znacznik strukturalny (tag).
Nastpnie wpisywano tekst, przy czym operatorzy sami wprowadzali znaczniki do tekstu. Wynik
sprawdzao 55 korektorw. Tekst zosta wprowadzony do bazy danych IBMa SQL, nie dlatego,
e bya najlepsza, ale dlatego, e mona j byo szybko uy. Najlepsza byaby baza danych
napisana specjalnie dla sownika, ale z braku czasu nie opracowano takiej bazy.
Po tych fazach nastpio automatyczne scalenie suplementw ze sownikiem. Cho
brzmi to do prosto, bya to skomplikowana operacja, poniewa wiele hase suplementu
zawierao uzupenienia, np. nowe znaczenia, do ju istniejcych hase. Jeeli scalanie naprawd
miao przebiega automatycznie, naleao znaczenia z hase suplementowych wprowadzi na
waciwe miejsce w gwnym tekcie sownika bez interwencji czowieka. Operacj t

Literatura w wyborze: Weiner 1985a, 1985b, 1987; Simpson 1987, 1988; Saloni 1991;

prace byy na bieco dokumentowane w New OED Newsletter.

- 221 -

przeprowadzono w zadowalajcy sposb. Tekst sprawdzono programistycznie, a oprcz tego

znw czytali go korektorzy, przy czym, zgodnie z tradycjami tego sownika, korektorzy byli
ochotnikami.
W tekcie sownika przeprowadzono kilka zmian: wymieniono (automatycznie)
wymow wg. zapisu dziewitnastowiecznego na wymow w zapisie midzynarodowym (IPA).
Zamiast tekstw pisanych w nieaciskich alfabetach - oprcz greckiego - wprowadzono
transliteracj. Zmieniono konwencj zapisu wyrazu hasowego: oryginalnie kade haslo
zaczynao si od duej litery i to zostao zmienione na konwencje wspczesn, tzn. tylko nazwy
wasne drukowane s du liter. Dodano ok. 5,000 nowych wyrazw i znacze. Zmieniono
typografi na bardziej czyteln. Wszystko to mona byo zrobi w sposb prawie cakowicie
automatyczny.

E. Sytuacja w Polsce

Zaczlimy ten rozdzia od uwagi, e Polska dugo bya odcita od wiata. Jak wic
wygldaj zwizki leksykografii z komputerami w Polsce? Niestety, dugoletnie zacofanie daje
o sobie zna i tak ambitnych projektw jak te, ktre opisalimy powyej, w Polsce nie ma i nie
byo. Nie byo te duych funduszy przeznaczonych na nauki humanistyczne, a jak widzielimy,
due projekty wymagaj te duo pienidzy, ktre jednak po pewnym czasie si zwracaj.
Najwiksz prac komputerowo-leksykograficzn pozostaje SOWNIK FREKWENCYJNY
WSPCZESNEGO JZYKA POLSKIEGO, ktry powsta w latach siedemdziesitych. Za
chwil go opiszemy.
Wielkie ambicje mieli projektanci wspomagania komputerowego prac prowadzcych do
niedoszego Wielkiego sownika wspczesnego jzyka polskiego (Lubaszewski, Byrski 1988,
1989), jednak ich projekt nie by pozbawiony naiwnoci. Koncepcja pochodzia z 1986 roku,
a przypomnijmy, e w tym wanie roku skoczono opracowywa 18-to milionowy korpus w
- 222 -

COBUILDzie, przy czym powane problemy np. byy z utworzeniem konkordancji caoci zadanie to wykonywano na materiale po 1,5 miliona wyrazw (Clear 1987). Twrcy sownika
polskiego nie widzieli jednak zbytnich problemw w opracowaniu 50-ciu milionw wyrazw,
cho w publikacji drugiej doszli do liczby "tylko" 12 milionw1. Przejdmy jednak do zwizego
omwienia sytuacji wspczesnej.
Obecnie niewtpliwie rozpoczo si wielkie wydawanie sownikw w naszym kraju,
zwaszcza sownikw dwujzycznych, a znakomita wikszo z nich jest pisana na
komputerach. Niestety autorom nie wystarcza chyba ani wyobrani ani umiejtnoci, by
komputerw uywa do bardziej wyrafinowanych celw i uywa si ich tak, jak ulepszonych
maszyn do pisania. A jednak nawet skromnymi rodkami mona osign zadowalajce cele.
Nie ma co si udzi: wikszo ludzi piszcych sowniki na wiecie nie ma dostpu do tak
ogromnych funduszy, jakimi dysponuj due wydawnictwa w rodzaju CollinsHarper (patrz np.
Spears 1990), czy orodek lingwistyki komputerowej w Pizie, finansowany przez EWG. Czego
brakuje w Polsce, to, oprcz pienidzy, pomysw. By moe jednak sytuacja si zmieni: polskie
firmy komputerowe, dorabiajce si powoli na sprzeday programw, zaczynaj inwestowa w
rozwj rynku, a niektre z nich zainteresowane s wydawaniem ambitniejszych sownikw w
postaci elektronicznej, take i w wersji CD-ROM.
Poniej opiszemy dwa sowniki, opracowane na komputerach w Polsce, przy czym bez
komputera opracowanie ich nastrczaoby co najmniej duo trudnoci. Jeden z nich to
SOWNIK FREKWENCYJNY WSPCZESNEGO JZYKA POLSKIEGO, a drugi to
NOWY SOWNIK ANGIELSKO-POLSKI POLSKO-ANGIELSKI, opracowany przez
Zygmunta Saloniego i Tadeusza Piotrowskiego.

a. SOWNIK FREKWENCYJNY WSPCZESNEGO JZYKA POLSKIEGO

Krytyk koncepcji mona znale w Saloni 1987.

- 223 -

Sownik ten zosta opracowany w latach 70-tych przez zesp skupiajcy jzykoznawcw
i psycholingwist: Id Kurcz, Andrzeja Lewickiego, Jadwig Sambor, Jerzego Woronczaka.
Jerzy Woronczak stworzy koncepcj opracowania maszynowego i programistycznego, a
Jadwiga Sambor odpowiadaa za koncepcj opracowania statystycznego.
Sownik przygotowano na podstawie analizy korpusu o iloci 500,000 wyrazw
tekstowych. Jest to bardzo skromna ilo, gdy j porwnamy z liczebnoci korpusw
opracowywanych obecnie, jednak trzeba pamita, e w latach 70-tych nie istnia praktycznie
w Polsce skad komputerowy, nie byo optycznych czytnikw tekstw, a tekst kodowao si na
kartach perforowanych lub na dziurkowanej tamie. 500,000 wyrazw to by grny puap
moliwoci zespou, ktry podj si opracowa ten sownik.
Korpus skada si z piciu podkorpusw: jzyka tekstw popularnonaukowych,
publicystyki, drobnych wiadomoci prasowych, prozy artystycznej, dramatu artystycznegoa, przy
czym materia pochodzi z lat 1963 - 1967. Weszy do korpusu nie cae teksty czy te dusze
ich fragmenty, ale losowe prbki (kada prbka miaa ok. 50 wyrazw dugoci). Przy
wprowadzaniu tekstw do komputera dokadnie kodowano przy-naleno gramatyczn
wyrazw, tzn. zapisywano nie tylko e dany wyraz jest rzeczownikiem, ale te e wystpi on
np. w dopeniaczu liczby pojednycznej.
Od 1974 do roku 1977 wydano gwny materia sownika: pi tomw sownikw
frekwencyjnych, kady tom dla odpowiedniego podkorpusu, po czym prace ustay: nie
przygotowano tomu zbiorczego. Najwaniejsz przyczyn tego stanu rzeczy by fakt, e
maszyny uywane przy pracy zestarzay si i, aby dalej wykorzystywa materia sownika,
naleao cay zapis przekodowa na inny standard. Do przygotowania tomu zbiorczego zaczto
si przygotowywa dopiero w roku 1985 - prace te wykona Krzysztof Szafran w latach 19851990. W roku 1990 wyszed waciwy SOWNIK FREKWENCYJNY WSPCZESNEGO
JZYKA POLSKIEGO, uzupeniony o dane polszczyzny mwionej, opracowane wedug

- 224 -

metodologii istniejcego sownika frekwencyjnego przez Hann Zgkow (SOWNICTWO

WSPCZESNEJ POLSZCZYZNY MWIONEJ).
Jak wida wic, prace komputerowe zakrojone na du skal naley wykonywa szybko,
w przeciwnym razie grozi im zestarzenie si technologiczne i, co z tym zwizane, koncepcyjne.
Wida take, e mocno szwankuje organizacja takich bada w Polsce: zesp opracowujcy
sownik frekwencyjny zajmowa si nim "przy okazji".

b. NOWY SOWNIK ANGIELSKO-POLSKI POLSKO-ANGIELSKI

Jest to sownik stosunkowo nieduy, o objtoci ok. 32,000 hase w obu czciach (przy
czym cz angielsko-polska ma ich 18,000). Praca trwaa rok i bez uycia komputera byoby
niemoliwe wykona j w tak krtkim czasie.
Tekst sownika zosta zapisany w komputerowym formacie ASCII, poniewa jest to
jedyny standard, ktry pozwala na przekazywanie informacji midzy komputerami rnych
producentw. W formacie ASCII nie uywa si adnych dodatkowych oznacze kodowych
sygnalizujcych np.

rodzaj pisma,

czcionki,

odstpy,

itd.,

ktrych

uycie jest

nieznormalizowane.
Jednak niewtpliwie naleao pisa sownik w ten sposb, by, po wpisaniu go do pamici
komputera, mona byo jego dane wykorzystywa na rne sposoby. Kada kategoria
strukturalna sownika powinna wic by zaopatrzona w nie budzcy wtpliwoci znacznik
strukturalny. Dziki takiemu opisaniu struktury sownika mona byo wykorzysta gotow ju
cz angielsko-polsk do pautomatycznego utworzenia czci polsko-angielskiej
(odwrcenia). Ten sposb postpowania dawa podwjny zysk, po pierwsze mona byo skrci
okres czasu potrzebny do napisania sownika, a po drugie dziki odwrceniu sownika mona
byo otrzyma idiomatyczne angielskie odpowiedniki polskich wyrazw (przejte z pierwszej
czci). Drugi czynnik by bardzo istotny, poniewa jzyk angielski nie jest jzykiem ojczystym
adnego z autorw.
- 225 -

Przykadowe haso wygldao w ten sposb:

{{\haslo hide}
[{\wym haid}],
{\fleksja hid} [{\wym hid}], {\fleksja hidden}
[{\wym {\`}hid{\e}n}]
{\nr 1.} ukrywa (si), chowa (si)
{\nr 2.} skrywa ({\lacz from} przed)
{\nr 3.} przykrywa, zakrywa
{\nr 4.} skra
%@ 1 v +sth 2 v, v refl 3 v +sth 4 n mass
}

Wida, e wikszo kategorii strukturalnych ma umowne nazwy, tak np. {\wym ...} to
oznaczenie pola wymowy, {\lacz ...} to oznaczenie czliwoci leksykalno-skadniowej, itd. Z
kolei symbol @ wprowadza informacj gramatyczn, ktra nie wesza do sownika.
Tego rodzaju zapis danych nie jest tym samym, co baza danych, ktra pozwala na
wszechstronne wykorzystanie zapisu informacji, ale mona go stosunkowo atwo przeksztaci
w taki, ktry mona bezporednio wprowadzi do bazy danych. Jednak nawet w tej postaci, jak
tu zobaczylimy, mona automatycznie wyszukiwa potrzebne informacje w tekcie sownika
dziki odpowiednim programom. Co ciekawe, gdy si porwna analogiczne zapisy hase
sownikw maszynowych na Zachodzie, powstaych na bazie ksikowych, drukowanych
sownikw, wida, e s one koncepcyjnie do podobne do zapisu stosowanego w NOWYM
SOWNIKU (patrz np. Picchi, Peters, Calzolari 1990; Neff, Cantor 1990), cho jego autorzy
nie wzorowali si na takich zapisach.
Po opracowaniu czci angielsko-polskiej naleao j odwrci. Dokonano tego przy
pomocy specjalnego programu, ktry z du wyobrani napisa Andrzej Baka. Program ten
umieszcza odwracane hasa w standardowej strukturze sownika. Nastpnie oczywicie te
olbrzymie iloci maych haseek naleao poczy w hasa waciwe, a te uoy w kolejnoci

- 226 -

alfabetycznej. Ogromn pomoc znw okaza si komputer, ktry hasa sortowa automatycznie.
Pautomatycznie dokonano te scalania maych hase w due, przy pomocy standardowego
edytora tekstu o moliwociach programowania tzw. makropolece. Dokona tego Tadeusz
Piotrowski.
Konwersja sownika pozwolia take zweryfikowa cz angielsko-polsk, poniewa
wszystkie dane zostay wiernie odtworzone w innym porzdku i w tej postaci jeszcze raz
przeczytane. Dzki temu uniknito wielu bdw i opuszcze. Odwracanie sownikw
dwujzycznych nasuwa wiele problemw lingwistyczno-komputerowych i obecnie doczekao
si opisw teoretycznych (Al 1988; Heid 1992; Honselaar, Elstrod 1992).
Dziki tym technikom cz polsko-angielska powstaa w cigu trzech miesicy, podczas
gdy na cz angielsko-polska trzeba ich byo dziewiciu. Bez pomocy komputera cay proces
trwaby przynajmniej trzy razy duej. Sownika napisanego systemem tradycyjnym nie da si
take wykorzysta do innych prac - w wyniku otrzymuje si maszynopis, ktrego nie sposb
przeksztaca tak, by uzyska z niego potrzebne informacje bez koniecznoci czytania caoci
tesktu. Tekst NOWEGO SOWNIKA natomiast zosta uyty do opracowania maego sownika
a tergo wspczesnej angielszczyzny (CONTEMPORARY ENGLISH: WORD-LISTS), nad
ktrym praca trwaa dwa miesice. Komputer zosta uyty do wyodrbnienia wyrazw
hasowych oraz do odwrcenia caej siatki (dziki programowi autorstwa Andrzeja Baki). Jak
wspomnielimy, odwracanie sownika - ok. 24,000 hase - trwao ok 2,5 minuty. Z danych
NOWEGO SOWNIKA mona byo take automatycznie wyselekcjonowa potrzebne spisy
wyrazw, np. list rzeczownikw uywanych w liczbie mnogiej.

F. Zakoczenie

Omawialimy w tym rozdziale zwizki komputerw z leksykografi. Moglimy poruszy

tylko pobienie wikszo omawianych spraw, projektw, propozycji, ale do dua liczba
- 227 -

odnonikw bibliograficznych, podanych w rozdziale, pozwoli czytelnikowi zasign szerszej

informacji.
Wynika jednak jasno z naszych rozwaa, e komputery uywane s coraz szerzej w
leksykografii, ich rola zapewne bdzie si wci zwikszaa. Do zalet rewolucji komputerowej
naley fakt, e nawet skromnymi rodkami, jakimi dysponujemy w Polsce, mona osign
interesujce rezultaty. Staralimy si to pokaza w kocu tego rozdziau. Mona za mie
nadziej, e stopie wyrafinowania przeprowadzanych prac bdzie si zwiksza, ku
zadowoleniu wszystkich stron: - inwestorw, poniewa bd mogli zarabia wicej pienidzy, autorw, ktrzy bd si oddawa owocnym intelektualnie i finansowo zajciom, uytkownikw, poniewa dostan do dyspozycji lepsze i tasze sowniki.

- 228 -

VI. BIBLIOGRAFIA

A. Sowniki

9000 WORDS. A Supplement to Webster's Third New International Dictionary. Springfield:

Merriam-Webster Inc., 1983

ACTIVE STUDY DICTIONARY. Red. Della Summer. Harlow: Longman, 1983 (II wydanie
1992)

AMERICAN COLLEGE DICTIONARY, THE. Red. C. L. Barnhart. New York: Random

House, 1947

AMERICAN HERITAGE DICTIONARY OF THE ENGLISH LANGUAGE, THE. Red. W.

Morris. New York: Houghton Mifflin, 1969

BBI, THE. COMBINATORY DICTIONARY OF ENGLISH. A GUIDE TO ENGLISH

COMBINATIONS. E. Benson, M. Benson, R. Ilson. Amsterdam, New York: John
Benjamins Co., 1986. (przedrukowany przez PWN)

BOL'AJA SOVETSKAJA ENCYKLOPIEDIJA, II wyd., Moskva 1950

CEGD: COLLINS ENGLISH-GERMAN DICTIONARY

CEGGED: COLLINS ENGLISH-GERMAN GERMAN-ENGLISH DICTIONARY

CHAMBERS 20TH CENTURY THESAURUS: A COMPREHENSIVE WORD-FINDING

DICTIONARY. Red. A. Seaton et al. Edinburgh: Chambers, 1986 (wersja z 1988 nosi tytu
CHAMBERS CENTURY THESAURUS: A COMPREHENSIVE WORD-FINDING
DICTIONARY)

CHAMBERS UNIVERSAL LEARNERS' DICTIONARY. Red. B. M. Kirkpatrick. Edinburgh:

W. & R. Chambers, 1980

- 229 -

CHAMBERS' THESAURUS. A COMPREHENSIVE WORD-FINDING DICTIONARY.

Edinburgh: W. & R. Chambers, 1983

CHAMBERS' ENGLISH DICTIONARY. Red. C. Schwartz et al. Edinburgh: W. & R.

Chambers, 1988 (I wydanie 1867)

COBUILD: COLLINS-COBUILD ENGLISH LANGUAGE DICTIONARY

COLLINS COBUILD DICTIONARY OF PHRASAL VERBS. Red. John Sinclair.

London/Glasgow: Collins, 1989

COLLINS COBUILD ENGLISH GRAMMAR. Red. John Sinclair. London/Glasgow: Collins,

1990

COLLINS COBUILD ENGLISH LANGUAGE DICTIONARY. Red. John Sinclair.

London/Glasgow: Collins, 1987

COLLINS COBUILD ENGLISH USAGE. Red. J. Sinclair. London: HarperCollins, 1992

COLLINS COBUILD ENGLISH WORDS IN USE. Red. J. Sinclair. London: HarperCollins,

1992

COLLINS COBUILD ESSENTIAL ENGLISH DICTIONARY. Red. John Sinclair.

London/Glasgow: HarperCollins, 1988

COLLINS COBUILD STUDENT'S ENGLISH DICTIONARY. Red. John Sinclair.

London/Glasgow: HarperCollins, 1990

COLLINS DICTIONARY OF ENGLISH PHRASAL VERBS AND THEIR IDIOMS. Tom

McArthur, Beryl T. Atkins. London and Glasgow: Collins

COLLINS ENGLISH DICTIONARY. Red. L. Urdang, P. Hanks et al. Glasgow: Collins, 1987
(III wydanie 1991)

- 230 -

COLLINS ENGLISH-GERMAN DICTIONARY, comp. by R. Breitsprecher et al. London and

Glasgow: Collins, 1983.

COLLINS ENGLISH-GERMAN GERMAN-ENGLISH DICTIONARY, comp. by P. Terrell et

al. London and Glasgow: Collins, 1980.

COLLINS GIUNTI MARZOCCO CONCISE ITALIAN-ENGLISH ENGLISH-ITALIAN

DICTIONARY. Red. C. E. Love. London: Collins, 1985

COLLINS-ROBERT FRENCH-ENGLISH ENGLISH-FRENCH DICTIONARY, comp. by B.

T. Atkins et al. 2nd ed. London and Glasgow: Collins, 1987.

CONCISE OXFORD DICTIONARY. Red. H.W. Fowler, F.G. Fowler. Oxford: Oxford
University Press, 1911 (sme wydanie 1990, red. W. Allen)

CONTEMPORARY ENGLISH: WORD-LISTS. Cz I. The reverse wordlist. Tadeusz

Piotrowski. Wrocaw: Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocawskiego, w druku

CRFEEFD: COLLINS-ROBERT FRENCH-ENGLISH ENGLISH-FRENCH DICTIONARY

DEUTSCH-RUSSISCHES WRTERBUCH. Red. R. Ltzsch et al., vol. 1-3. Berlin: Akademie

Verlag, 1983--1984.

DEUTSCHER WORTSCHATZ. EIN WEGWEISER ZUM TREFFENDEN AUSDRUCK. Red.

Hugo Wehrle, Hans Eggers. Stuttgart, 1967 (I wydanie 1881-1907)

DEUTSCHER WORTSCHATZ NACH SACHGRUPPEN, DAS. Red. Franz Dorn-seiff, 7-me

niezmienione wydanie. Berlin (I wydanie 1934)

DICTIONNAIRE DU FRANAIS CONTEMPORAIN. DITION POUR L'ENSEIGNEMENT

DU FRANAIS. J. Dubois R. Lagane et al. Paris: Librairie Larousse, 1971

SJPD: SOWNIK JZYKA POLSKIEGO PAN. Red. W. Doroszewski

- 231 -

DICTIONNAIRE ENCYCLOPDIQUE QUILLET. Paris: Dictionnaire Quillet, 1968-1970,

1971

DICTIONNAIRE MODERNE FRANAIS-ANGLAIS ANGLAIS-FRANAIS LAROUSSE,

comp. by M.-M. Dubois et al. Paris: Larousse, 1960

DMFAAFL: DICTIONNAIRE MODERNE FRANAIS-ANGLAIS ANGLAIS-FRANAIS

LAROUSSE

DOBR WYRAZW. SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH I JEDNOZNACZNYCH. Do praktycznego uytku uoy Roman Zawiliski. Krakw: Nakadem "Poradnika
Jzykowego", 1926 (przedrukowany 1985)

DRW: DEUTSCH-RUSSISCHES WRTERBUCH

DUDEN.

(VOLLSTNDIGES)

ORTHOGRAPHISCHES

WRTERBUCH

DER

DEUTSCHEN SPRACHE. Konrad Duden. Leipzig: Bibliographisches Institut, 1880/1914

DUDEN. RECHTSCHREIBUNG (Der grosse Duden, Wrterbuch und Leitfaden der deutschen
Rechtschreibung). Horst Klien et al. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut, 1957/1985

DUDEN.

RECHTSCHREIBUNG

DER

DEUTSCHEN

SPRACHE

UND

DER

FREMDWRTER. Der Duden in 10 Bnden, Bd. 1. Dudenredaktion. Mannheim:

Dudenverlag, 1988

DUDEN STILWRTERBUCH DER DEUTSCHEN SPRACHE: DIE VERWENDUNG DER

WRTER IM SATZ. 7. AUFLAGE. Der Duden in 10 Bnden, Bd. 2. Hrsg. G.
Drosdowski. Mannheim: Dudenverlag, 1988

ENCYKLOPEDIA JZYKA POLSKIEGO. Red. S. Urbaczyk. Wrocaw: Ossolineum, 1991

ENCYKLOPEDYCZNY SOWNIK WYRAZW OBCYCH TRZASKI, EVERTA I

MICHALSKIEGO. Red. S. Lam. Warszawa: Trzaska, Evert i Michalski, 1939

- 232 -

ENGLISH-READER'S DICTIONARY, AN. Red. A.S. Hornby, E.C. Parnwell. Oxford: Oxford
University Press, 1969 (I wydanie 1952)

GRAND LAROUSSE DE LA LANGUE FRANAISE EN SEPT VOLUMES. Paris: Larousse,

1971-78

GRAND LAROUSSE EN 5 VOLUMES. Paris: Larousse, 1987

GRAND LAROUSSE ENCYCLOPEDIQUE EN DIX VOLUMES. Paris: Larousse, 1979

GRAND ROBERT DE LA LANGUE FRANAISE, LE. DICTIONNAIRE ALPHABTIQUE

ET ANALOGIQUE DE LA LANGUE FRANAISE DE PAUL ROBERT. Red. Alain
Rey. II wydanie. Paris: Le Robert, 1985

ILUSTROWANY

SOWNIK

ROSYJSKO-POLSKI

POLSKO-ROSYJSKI.

Andrzej

Bogusawski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1983

ISRPPR: ILUSTROWANY SOWNIK ROSYJSKO-POLSKI POLSKO-ROSYJSKI

KOCIUSZKO FOUNDATION DICTIONARY, THE. PART II. ENGLISH--POLISH.

Kazimierz, Bulas, Francis J. Whitfield, Lawrence L. Thomas. New York: The Kociuszko
Foundation, 1962 (czsto przedrukowywany przez PWN)

LDOCE I, II: LONGMAN DICTIONARY OF CONTEMPORARY ENGLISH I, II

LEARNER'S RUSSIAN-ENGLISH DICTIONARY, THE. Red. B.A. Lapidus, S.V. evcova.

Moskva: Russkij Jazyk, 1962 (III wydanie 1980)

LEKSIESKAJA OSNOVA RUSSKOGO JAZYKA. Red. V. V. Morkovkin. Moskva: Russkij

Jazyk, 1984

LONGMAN DICTIONARY OF CONTEMPORARY ENGLISH I. Red. Paul Procter. I

wydanie. Harlow: Longman, 1978

- 233 -

LONGMAN DICTIONARY OF CONTEMPORARY ENGLISH II. Red. Della Summers. II

wydanie. Harlow: Longman, 1987 (przedrukowany przez PWN)

LONGMAN DICTIONARY OF ENGLISH LANGUAGE AND CULTURE. Red. S. Dignen.

Harlow: Longman, 1992

LONGMAN DICTIONARY OF IDIOMS. Red. Thomas H. Long, Della Summers. Harlow:

Longman, 1979

LONGMAN DICTIONARY OF PHRASAL VERBS. Red. Rosemary Courtney. Harlow:

Longman, 1983

LONGMANS ENGLISH LAROUSSE. London i Harlow: Longmans, Green & Co Ltd., 1968

MAY SOWNIK JZYKA POLSKIEGO. Red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. empicka.

Warszawa: PWN, 1968 (przedruki pniejsze)

MERRIAM-WEBSTER DICTIONARY OF SYNONYMS. Red. Rose Egan. Springfield:

Merriam-Webster, 1942

MERRIAM-WEBSTER'S EIGHTH COLLEGIATE DICTIONARY. Red. B. Wolf. Springfield:

Merriam-Webster, Inc., 1973 (I wydanie 1898)

MERRIAM-WEBSTER'S NINTH COLLEGIATE DICTIONARY. Red. F. C. Mish.

Springfield: Merriam-Webster, Inc., 1983 (I wydanie 1898)

MERRIAM-WEBSTER'S THIRD NEW INTERNATIONAL DICTIONARY OF THE

ENGLISH LANGUAGE. G. redaktor Philip B. Gove. Springfield: G. & C. Merriam
Company, 1961

MODERN ENGLISH USAGE. Henry Fowler. Oxford: Clarendon Press, 1926 (II wydanie 1965,
red. E. Gowers)

MSJP: MAY SOWNIK JZYKA POLSKIEGO

- 234 -

NEW OXFORD ENGLISH DICTIONARY, THE. (The Oxford English Dictionary, Second
Edition). Red. E. Weiner, J. Simpson, T. Benbow. Oxford: Oxford University Press, 1989

NOED CD-ROM: NEW OXFORD ENGLISH DICTIONARY on CD -ROM. The Oxford

English Dictionary (Second Edition) on Compact Disk. Oxford: Oxford University Press,
1992

NOED: NEW OXFORD ENGLISH DICTIONARY, THE

NOUVEAU PETIT LAROUSSE ILLUSTR: PETIT LAROUSSE ILLUSTR

NOWY SOWNIK ANGIELSKO-POLSKI POLSKO-ANGIELSKI, Tadeusz Piotrowski,

Zygmunt Saloni. Warszawa: Editions Spotkania, 1992

OALDCE: OXFORD ADVANCED DICTIONARY OF CURRENT ENGLISH

OED: OXFORD ENGLISH DICTIONARY

OERD: OXFORD ENGLISH-RUSSIAN DICTIONARY

OXFORD ADVANCED DICTIONARY OF CURRENT ENGLISH. Red. T. Cowie et al. IV

wydanie. Oxford: Oxford University Press, 1989 (I-III wydania red. A.S. Hornby, I wydanie
1948)

OXFORD COMPANION TO THE ENGLISH LANGUAGE, THE. Red. Tom Mcarthur.

Oxford: Oxford University Press, 1992

OXFORD DICTIONARY OF CONTEMPORARY ENGLISH IDIOMS, Tom I. Verbs with

Prepositions and Particles. A. P. Cowie, R. Mackin. Oxford: Oxford University Press, 1975
(II wydanie 1992)

OXFORD DICTIONARY OF CONTEMPORARY ENGLISH IDIOMS, Tom II. Phrase, Clause,

Sentence Idioms. Red. A. P. Cowie, R. Mackin, I. R. McCaig. Oxford: Oxford University
Press, 1983

- 235 -

OXFORD ENCYCLOPEDIC ENGLISH DICTIONARY, THE. Red. J. M. Hawkins, R. E.

Allen. Oxford: Oxford University Press, 1991

OXFORD ENGLISH DICTIONARY, THE. The New English Dictionary on Historical

Principles. Red. James Murray et al. XII tomw + 1 suplement + 4 tomy suplementu (red.
Robert Burchfield). Oxford: Clarendon Press (Oxford University Press), 1884-1928, 1933,
1972-1986

OXFORD ENGLISH-RUSSIAN DICTIONARY. Peter S. Falla. Oxford: Clarendon Press, 1984.

OXFORD STUDENT'S DICTIONARY OF CURRENT ENGLISH. Red. A. S. Hornby, Ch.

Ruse. Oxford: Oxford University Press, 1978

OXFORD THESAURUS, THE. American Edition. Red. L. Urdang. New York: Oxford
University Press, 1992

PENGUIN STUDENT'S ENGLISH DICTIONARY. Red. L. A. Hill. Harmondsworth: Penguin

Books, 1991

PETIT DICTIONNAIRE PRATIQUE RUSSE-FRANAIS. Red. A. A. Zaliznjak. Moskva:

Russkij Jazyk, 1978

PETIT LAROUSSE ILLUSTR. DICTIONNAIRE ENCYCLOPDIQUE POUR TOUS. Paris:

Librairie Larousse, 1989 (I wydanie 1889)

PETIT ROBERT 1, LE. DICTIONNAIRE ALPHABTIQUE ET ANALOGIQUE DE LA

LANGUE FRANAISE. Red. Paul Robert. Paris: Le Robert, 1989

PODRCZNY SOWNIK ORTOGRAFICZNY. K. i M. Tittenbrumowie. Warszawa: Kastor

i Codex, 1992

PRAKTYCZNY SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH. W. Cienkowski.

Warszawa: BGW, 1993

- 236 -

ROBERT MTHODIQUE, LE. DICTIONNAIRE MTHODIQUE DU FRANAIS ACTUEL.

Red. J. Rey-Debove. Paris: Dictionnaires Le Robert, 1982

ROGET DICTIONARY OF SYNONYMS AND ANTONYMS, THE. C.O. Sylvester Mawson.

New York 1931 (pniejsze wersje: ROGET'S THESAURUS OF THE ENGLISH
LANGUAGE IN DICTIONARY FORM. New York 1936; THE NEW ROGET'S
THESAURUS IN DICTIONARY FORM. Red. N. Lewis. New York 1961/1978)

ROGET'S INTERNATIONAL THESAURUS. Red. R. Chapman. V wydanie New York:

HarperCollins Publishers, 1992

ROGET'S THESAURUS OF ENGLISH WORDS AND PHRASES. Red. B. Kirkpatrick.

Harlow: Longman Group Ltd., 1987

RUSSIAN DERIVATIONAL DICTIONARY. S. D. Worth, S. A. Kozak, B. D. Johnson. New

York: Elsevier Publishing Co., 1970

RUSSKO-FRANCUZSKIJ SLOVAR'. Sost. L. erba, M. Matusevi, 11-oe izdanie, Moskva:

Russkij Jazyk, 1983 (I wyd. 1939)

SELECTED ENGLISH COLLOCATIONS. Christian Douglas Kozowska, Halina

Dzieranowska. Revised and enlarged editon. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo
Naukowe, 1988

SHORTER OXFORD ENGLISH DICTIONARY ON HISTORICAL PRINCIPLES, THE. Red.

W. Little et al. Oxford: Clarendon Press, 1933 (trzecie wydanie 1980)

SINTAKSIESKIJ SLOVAR'. REPERTUAR ELEMENTARNYCH EDINIC RUSSKOGO

SINTAKSISA. G.A. Zolotova. Moskva: NAuka, 1988

SJP PWN: SOWNIK JZYKA POLSKIEGO. Red. M. Szymczak

SJPD: SOWNIK JZYKA POLSKIEGO. Red. W. Doroszewski

- 237 -

SJPS: SOWNIK JZYKA POLSKIEGO. Red. M. Szymczak

KOL'NYJ SLOVOOBRAZOVATEL'NYJ SLOVAR'. POSOBIE DLJA UCZAICHSJA.

A.N. Tichonov. Moskva: Prosveenie, 1989

SLOVOSOETANIJA

RUSSKOGO

JAZYKA.

UEBNYJ

SLOVAR'

DLJA

GOVORJAICH NA SLOVACKOM JAZYKE. Moskva: Russkij Jazyk, Bratislava:

Slovensk Pedagogick nakladatel'stvo, 1987

SOWNIK FRAZEOLOGICZNY JZYKA POLSKIEGO. Red. S. Skorupka. Warszawa:

Wiedza Powszechna, 1967-68 (liczne przedruki pniejsze)

SOWNIK FREKWENCYJNY POLSZCZYZNY WSPCZESNEJ. Red. I. Kurcz et al.

Krakw: Polska Akademia Nauk, Instytut Jzyka Polskiego, 1990

SOWNIK JZYKA POLSKIEGO. Red. Jan Karowicz, Adam Kryski, Wadysaw

Niedwiedzki. Warszawa: Nakadem Prenumeratorw 1900-1927 (przedruk, Warszawa:
PIW 1952-53)

SOWNIK JZYKA POLSKIEGO. Red. Mieczysaw Szymczak t. I-III. Warszawa: PWN,

1978-1981 (liczne przedruki pniejsze, suplement 1992)

SOWNIK JZYKA POLSKIEGO. Red. Witold Doroszewski, t. I-XI. Warszawa: PIW/PWN,

1958-1969

SOWNIK JZYKA POLSKIEGO. Samuel B. Linde. Tom I-VI. Wyd. I Warszawa 1807-1814,
wyd. II, Lww 1854-1860 (przedruk, Warszawa 1951)

SOWNIK MINIMUM JZYKA POLSKIEGO. Zofia Kurzowa, Halina Zgkowa. Pozna:

SAWW, 1992

SOWNIK ORTOGRAFICZNY JZYKA POLSKIEGO I PRAWIDE PISOWNI POLSKIEJ.

Stanisaw Jodowski, Witold Taszycki. I wyd. Toru 1946 (wyd. XIII Wrocaw:
Ossolineum 1990)

- 238 -

SOWNIK PODSTAWOWY JZYKA POLSKIEGO DLA CUDZOZIEMCW. B. Bartnicka,

R. Sinielnikoff. Warszawa: Wydawnictwa Uniwreystetu Warszawskiego, 1978

SOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU. Red. Maria Renata Mayenowa, Jerzy Woronczak.
Wrocaw: Ossolineum, 1966- (sownik nieskoczony T. XIX, O-Ochytrzy.)

SOWNIK POPRAWNEJ POLSZCZYZNY. W. Doroszewski, H. Kurkowska. Warszawa:

PWN, 1973 (wiele pniejszych wyda)

SOWNIK PRASOWIASKI. Franciszek Sawski. Wrocaw: Ossolineum, 1974(nieskoczony)

SOWNIK SZKOLNY: SYNONIMY. Red. Witold Cienkowski. Warszawa: WSiP, 1990

SOWNIK WARSZAWSKI: SOWNIK JZYKA POLSKIEGO. Red. Jan Karowicz

SOWNIK WSPCZESNEGO JZYKA POLSKIEGO. Zeszyt dyskusyjny wydany z okazji

Pierwszego Kongresu Nauki Polskiej. Red. W. Doroszewski. Warszawa: PIW, 1951

SOWNICTWO WSPCZESNEJ POLSZCZYZNY MWIONEJ. Lista frekwencyjna i

rangowa. Halina Zgkowa. Pozna: Wydawnictwo UAM, 1983

SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH. Red. S. Skorupka. Warszawa: Wiedza

Powszechna, 1957 (liczne przedruki pniejsze)

SOWNIK WYRAZW OBCYCH. Red. nacz. Z. Rysiewicz. Warszawa: PIW, 1954 (wyd. XII
- 1967)

SOWNIK WYRAZW OBCYCH M. ARCTA. Warszawa: Wyd. M. Arcta, 1885 (wyd. 18 1947, wyd. 19 - 1950))

SOWNIK WYRAZW OBCYCH PWN. Red. Jan Tokarski. Warszawa: PWN, 1971 (liczne
przedruki, wydanie zmienione 1991)

- 239 -

SYNONYM FINDER, THE. Red. J.I. Rodale, poprawiony przez L. Urdanga, N. LaRoche.
Emmaus: Rodale Press, 1978 (wersja brytyjska: The Synonym Dictionary, Longman)

THESAURUS POLONO-LATINO-GRAECUS ... Grzegorz Knapski. Cracoviae 1621, 1626

TRSOR DE LA LANGUE FRANAISE. Dictionnaire de la langue du XIXe et du XXe sicle,

1789-1960. Red. Paul Imbs, Bernard Quemada. Paris: Editions du Centre National de la
Recherche Scientifique, 1971- (sownik w trakcie opracowywania, 1988 T. XIII, PniblePtarmigan)

VAN DALE GROOT WOORDENBOEK NEDERLANDS-ENGELS. Red. W. Martin, G.A.J.

Tops, et al. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexikografie, 1986

WIII=MERRIAM-WEBSTER'S THIRD NEW INTERNATIONAL DICTIONARY OF THE

ENGLISH LANGUAGE

WEBSTER'S COLLEGIATE THESAURUS. Red. M.W. Kay. Springfield: Merriam-Webster

Inc., Publishers, 1988

WEBSTER'S DICTIONARY OF ENGLISH USAGE. Red. E.W. Gilman. Springfield: MerriamWebster, Inc., 1989

WIELKI SOWNIK POLSKO-ANGIELSKI. Jan Stanisawski. Warszawa: Wiedza

Powszechna, 1969 (liczne przedruki pniejsze)

WRTER UND WENDUNGEN. Red. E. Agricola. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut

Verlag, 1962 (wydawany teraz przez Langenscheidta)

WSAP: WIELKI SOWNIK ANGIELSKO-POLSKI

WIELKI SOWNIK ANGIELSKO-POLSKI. Jan Stanisawski. Warszawa: Wiedza Powszechna,

1964

- 240 -

ZASADY

PISOWNI

POLSKIEJ

INTERPUNKCJI

ZE

SOWNIKIEM

ORTOGRAFICZNYM. Stanisaw Jodowski, Witold Taszycki. Wyd. I Lww 1936 (Wyd.

XXIII, Wrocaw: Ossolineum 1986)

- 241 -

B. Inna literatura

Abate, Frank. 1986. "Dictionaries Past and Future: Issues and Prospects", Dictionaries, vol. 7
(1985): 270-283

Ajdukiewicz, Kazimierz. 1985. Jzyk i poznanie. Tom I i II. Warszawa: PWN

Aijmer, Karin, Bengt Altenberga. (1991). English Corpus Linguistics. Studies in Honour of Jan
Svartvik. London and New York: Longman

Al, Bernard. 1988. "Langue source, langue cible et mtalangue". W: Aspects de linguistique
franaise (R. Landheer, red.), ss. 15-29. Amsterdam: Rodopi

Albert, Andrzej. 1989. Najnowsza historia Polski, 1918-1980. Londyn: Polonia Book Fund Ltd

Algeo, John. 1990. "American Lexicography". W: Hausmann, Reichmann, Wiegand, Zgusta,

red. 1990: 1987-2010

Apresjan, Jurij D. 1972. "Definiowanie znacze leksykalnych jako zagadnienie semantyki

teoretycznej". W: Wierzbicka, red. 1972: 39-58

Apresjan, Jurij D., 1980. Semantyka leksykalna. Synonimiczne rodki jzyka. Wrocaw:
Ossolineum

Apresjan, Jurij D., et al. 1989. Lingwistieskoe obespeenie sistemy ETAP-2. Moskva: Nauka

Apresjan, Jurij D., et al. 1992. Lingvisticzeskij processor dlja slonych informacjonnych sistem.
Moskva: Nauka

Atkins, Beryl T. 1985. "Monolingual and bilingual learners' dictionaries: a comparison". W:

Ilson, red. 1985: 15-24

- 242 -

Atkins, Beryl T. 1987. "Semantic ID Tags: Corpus Evidence for Dictionary Senses". W: The
Uses of Large Text Databases, Proceedings of the 3d Annual Conference of the UW Centre
for the New OED. Waterloo, Canada

Atkins, Beryl T. 1991. Building a Lexicon: Lexicography", International Review of

Lexicography 4, 3: 165-204

Atkins, Beryl T., Beth Levin. 1988. "Admitting Impediments". W: Information in Text,
Proceedings of the 4d Annual Conference of the UW Centre for the New OED. Waterloo,
Canada

Atkins, Beryl T., Francis Knowles. 1990. "Interim Report on the EURALEX/AILEA Research
Project into Dictionary Use". W: Magay Zigany, red. 1990: 381-392

Atkins, Beryl T., Judith Kegl, Beth Levin. 1986. "Implicit and Explicit Information in
Dictionaries". W: Advances in Lexicology, Proceedings of the 2d Annual Conference of the
UW Centre for the New OED. Waterloo, Canada

Atkins, Beryl T., Judith Kegl, Beth Levin. 1988. "Anatomy of a Verb Entry", International
Review of Lexicography 1, 2:

Bailey, Richard. 1986. "Dictionaries of the next century". W: Ilson, red. 1986: 123-137

Balcerzan, Stanisaw, 1981. Poezja polska w latach 1939-1965. cz. I, Warszawa: WSiP

Bako, Mirosaw. 1989. "Collins Cobuild English Language Dictionary i jego definicje". W:
Saloni, red. 1989

Barnhart, Clarence L. 1962. "Problems in editing commercial monolingual dictionaries". W:

Problems in Lexicography, (red. F. W. Householder, S. Saporta), ss. 161-181. Bloomington:
Indiana University Press,.

Barnhart, Clarence L. 1978. "American Lexicography, 1945-1973", American Speech 53, 2:

83-140

- 243 -

Barnhart, David K. 1986. "Prizes and pitfalls of computerized searching for new words for
dictionaries", Dictionaries, vol. 7 (1985):253-260

Bjoint, Henry. 1981. "The foreign student's use of monolingual English dictionaries: a study
of language needs and reference skills", Applied Linguistics 2, 3: 207-222.

Bjoint, Henry, Andr Moulin. 1985. "The place of the dictionary in an EFL program" W:
Cowie, red. 1987

Benson, Morton, Evelyn Benson, Robert Ilson. 1986. Lexicographic Description of English.
Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Co.

Bensoussan, M., D. Sim, R. Weiss. 1984. "The effect of dictionary usage on EFL test
performance compared with student and teacher attitudes and expectations", Reading in a
Foreign Language 2, 2: 262-276

Berger, Henry G. 1991. "Roget, Darwin, & Bohr: Parallellizing Evolutionary Diversification
with Conceptual Classification", International Journal of Lexicography 4, 1: 23-67

Berkov, Valerij V. 1977. Slovo v dvujazynom slovare. Tallin: Valgus, Akademija Nauk ESSR.

Bie, Janusz. 1991. Koncepcja sownikowej informacji morfologicznej i jej komputerowej

weryfikacji. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

Bley-Vroman, Robert. 1989. "What is the logical problem of foreign language learning?". W:
Gass Schachter, red. 1989: 41-68

Boguraev, Branimir K. 1991a. "Building a lexicon: An Introduction", International Journal of

Lexicography 4, 3: 163-165

Boguraev, Branimir K. 1991b. "Building a lexicon: the contribution of computers", International

Journal of Lexicography 4, 3: 227-260

- 244 -

Bogusawski, Andrzej. 1976. "Zagadnienie jednostek przekadowych". W: Problemy

jzykoznawstwa porwnawczego, (M. Bobran, ed.). Rzeszw: Wyd. Ucz. WSP, 41-62.

Bogusawski, Andrzej. 1988a. Jzyk w sowniku. Wrocaw: Zak. Nar. im. Ossoliskich.

Bogusawski, Andrzej. 1988b. "Dwujzyczny sownik oglny. Projekt instrukcji z

komentarzami". W: Studia z polskiej leksykografii wspczesnej, (Z. Saloni, ed.). Wrocaw,
Zak. Nar. im. Ossoliskich, 1966.

Bolinger, Dwight. 1980. Language - The Loaded Weapon. The Use and Abuse of Language
Today. London and New York: Longman.

Boorstin, Daniel J. 1973. The Americans: The Democratic Experience. New York: Vintage
Books

Bralczyk, Jerzy. 1981. "Poza prawd i faszem", Teksty, nr 6

Brown, John. 1978. "Foreword". W: Strevens 1978: vii-xii

Brzezina, Maria. 1982. "Pomaracza i jej warianty rodzajowe", JP LXII

Brzezina, Maria. 1986. Polszczyzna ydw. Warszawa-Krakw: PWN

Brzozowski, Stanisaw. 1979. Aforyzmy. Warszawa: PIW

Burchfield, Robert. 1972. "Four-letter words and the OED", Times Literary Supplement,
13.X.1972, s. 1233

Burchfield, Robert. 1989. Unlocking the English language. London: Faber and Faber

Butler, Christopher S., red. 1992. Computers and Written Texts. Oxford: Basil Blackwell

Butler, Samuel. 1985. Systemic Linguistics: Theory and Applications. London: Batsford
Academic and Educational

- 245 -

Calzolari, Nicoletta et al. 1988. "A flexible treatment of complex lexical information". W:
Snell-Hornby, red. 1988: 375-282

Carter, Ronald, Michael McCarthy, red. 1988. Vocabulary and Language and Learning. London
and New York: Longman

Catford, John C. 1965. A Linguistic Theory of Translation. London: Oxford University Press.

Church, Kenneth, W. A. Gale. 1991. "Concordances for parallel text". W: Using Corpora.
Proceedings of the 7th Annual Conference of the University of Waterloo Centre for the
New OED and Text Research (L.M. Jones, red.). Oxford: OUP

Cienkowski, Witold. 1978. "Wpywy i zapoyczenia obce w powojennej polszczynie pisanej".

W: Szymczak, red. 1978: 47-57.

Clear, Jeremy. 1987. "Computing". W: Sinclair, red. 1987: 41-61

Clear, Jeremy. 1988. "Trawling the language: monitor corpora". W: Snell-Hornby, red. 1988:
383-389

Cowie, Tony, red. 1987. The Dictionary and the Language Learner. Tbingen: Niemeyer

Cruse, D.A. 1986. Lexical Semantics. Cambridge: Cambridge University Press

Dornseiff, Franz. 1970. DAS DEUTSCHE WORTSCHATZ NACH SACHGRUPPEN.

Doroszewski, Witold. 1954. Z zagadnie leksykografii polskiej. Warszawa: PIW

Doroszewski, Witold. 1958. Uwagi i wyjanienia wstpne, w: SJPD, t. I, ss. VII-XLIII

Doroszewski, Witold. 1968. O kultur sowa, t. II. Warszawa: PWN

Doroszewski, Witold. 1969/1982. "Sowo narzdziem myli i dziaania", w: Jzyk, mylenie,

dziaanie. Rozwaania jzykoznawcy. Warszawa: PWN (Trybuna Ludu nr 143 - fragmenty

- 246 -

przemwienia wygoszonego na uroczystoci w zwizku z zakoczeniem prac nad

jedenastotomow edycj SJPD)

Doroszewski, Witold. 1970. Elementy leksykologii i semiotyki, Warszawa: PWN

Dubois, Jean. 1981. "French Monolingual Dictionaries", Applied Linguistics 2, 3

Duda, Werner et al. 1986. Zu einer Theorie der zweisprachigen Lexikographie, (Linguistiche
Studien. Reihe A. Arbeitsberichte 142). Berlin: Akademie der Wissenschaften der DDR.

Duval, Alain. 1992. "From the printed dictionary to the CD-ROM". W: EURALEX '90
Proceedings. Actas del IV Congreso International, Benalmadena 28 agosto - 1 septiembre
1990. Barcelona: Bibliograph

Egan, Rose F. 1942. "Survey of the History of English Synonymy". W: MERRIAM-WEBSTER

DICTIONARY OF SYNONYMS

Eider, Grzegorz. 1992. "Sowniki komputerowe - porwnanie", Enter 3, 2: 25-30

Ellis, Rod. 1985. Understanding Second Language Acquisition. Oxford: OUP

Emblen, Donald L. 1970. Peter Mark Roget: The Word and the Man. London and Harlow:
Longman

Emblen, Donald L. 1980. "Corrigenda", Verbatim, 2: 16-17

Ferguson, C.A. 1959/1972. "Diglossia", Word 15: 325-40 (przedrukowane w: Language and
Social Context., red. P.P. Giglioli, ss. 232-251. Harmondsworth: Penguin Books, 1972)

Florczak, Zofia. 1978. Europejskie rda teorii jzykowych w Polsce na przeomie XVIII i XIX
wieku. Wrocaw: Ossolineum

Foland-Kugler, M. 1981. "Poradnictwo jzykowe w powojennej Polsce". W: Kurkowska, red.

1981: 378-399.

- 247 -

Fox, Gwyneth. 1989. "A Vocabulary for Writing Dictionaries". W: Tickoo, red. 1989: 153-172

Frawley, Wiliam. 1989. "The Dictionary as Text", International Journal of Lexicography 2, 3:

231-248

Fries, Charles F., A. Aileen Travier. 1963. English Word Lists. A study of their adaptability for
instruction. Ann Arbor: The George WAhr Publishing Co.

Gallagher, James D. 1986. "English Nominal Constructions", Lebende Sprachen XXXI, 3: 108-113.

Gallagher, James D. 1989. "English Nominal Constructions Revisited", Lebende Sprachen

XXXIV, 2: 60-67

Garside, Roger, Geoffrey Leech, Geoffrey Sampson. 1987. The Computattional Analysis of
English. A Corpus Based Approach. London and New York: Longman

Gass, Susan M., Jacquelyn Schachter, red. 1989. Linguistic Perspectives on Second Language
Acquisition. Oxford: OUP

Gove, Philip B. 1972. "English Dictionaries of the Future". W: New Aspects of Lexicography:
Literary Criticism, Intellectual History, and Social Change (H.D. Weinbrot, red.), ss.
152-168. Carbondale, Ill.: Southern Illinois University Press

Greenbaum, Sidney et al. 1984. "The image of the dictionary for American college students",
Dictionaries 6, s. 31-52.

Grochowski, Maciej. 1982. Zarys leksykologii i leksykografii. Zagadnienia synchroniczne.

Toru: Wydawnictwa Uniwersytetu im M. Kopernika.

Gruszczyski, Wodzimierz i inni. 1990. "Stopie dokadnoci opisu sownikowego jako

problem jzykoznawczy". W: Studia gramatyczne IX. Wrocaw: Ossolineum

- 248 -

Gruszczyski, Wodzimierz. 1981. "O odmianie i skadnie tzw. liczebnikw zoonych". W:

Kurkowska, red. 1981: 95-110

Gruszczyski, Wodzimierz. 1989. Fleksja rzeczownikw pospolitych we wspczesnej

polszczynie pisanej. Na materiale SJP PAN pod red. W.Doroszewskiego. Wrocaw:
Ossolineum

Grzegorczyk, Piotr. 1967. Index lexicorum Poloniae. Bibliografia sownikw polskich.

Warszawa: PWN

Haebler, Ted. 1989. "The Reception of The Third New International Dictionary", Dictionaries
vol. 11: 165-218

Hamers J.F., M.H.A. Blanc. 1989. Bilinguality and Bilingualism. Cambridge: Cambridge
University Press

Hanks, Patrick. 1987. "Definitions and Explanations". W: Sinclair, red. 1987.

Hartmann, Reinhard R. K. 1983. "The bilingual learner's dictionary and its uses", Multilingua
2-4: 195-201

Hartmann, Reinhard R. K. 1985. "The language learner as a dictionary user. A critique of

methods for surveying skills and needs". Paper read at EURALEX seminar, Leeds.

Hartmann, Reinhard R. K. 1989. "Sociology of the Dictionary User: Hypotheses and Empirical
Studies". W: Hausmann, Reichmann, Wiegand, Zgusta, red. 1989: 102-110

Hartmann, Reinhard R. K. 1991. "Recent Developments in Lexicography. From LEXeter via

EURALEX to ERASMUS". referat na konferencji ESSE '91

Hartmann, Reinhard R. K. 1992. "Lexicography, with particular reference to English learners'

dictionaries. State of the art article", Language Teaching. the International Abstracting
Journal for Language Teachers and Applied Linguists, ss. 151-159

- 249 -

Hartmann, Reinhard R. K., red. 1979. Dictionaries and their users. Review of Applied
Linguistics, Leuven.

Hartmann, Reinhard R. K., red. 1983. LEXeter '83 Proceedings. Papers from the International
Conferenceon Lexicography at Exeter, 9-12 September 1983. Tubingen: Max Niemyer
Verlag

Hartmann, Reinhard R. K., red. 1986. The History of Lexicography. Amsterdam/Philadelphia:

John Benjamins Co.

Hatherall, Glynn. 1984. "Studying dictionary use: Some findings and proposals". W: Hartmann,
red. 1984:

Hatherall, Glynn. 1986. "The DUDEN RECHTSCHREIBUNG 1880-1986: development and

function of a popular dictionary". W: Hartmann, red. 1986:

Hausmann, Franz-Josef. 1977. Einfhrung in die Benutzung der nuefranzzischen

Wrterbcher. Tbingen: Max Niemeyer Verlag

Hausmann, Franz-Josef. 1983. "Wrterbcher in Frankreich und Deutschland. Ein Vergleich",

Germanistiche Linguistik 1-4/82: 119-152

Hausmann, Franz-Josef. 1985. "Trois paysages dictionnairiques: la Grande-Bretagne, la France

et l'Allemagne. Comparaisons et connexions.", Lexiographica. International Annual for
Lexicography 1: 24-50

Hausmann, Franz-Josef. 1988. "Grundprobleme des zweischprachigen Wrterbuchs". W:

Hyldgaard-Jensen, Zettersten, red. 1988: 137-15

Hausmann, Franz-Josef. 1990. "Das Synonymwrterbuch: Die kumulative Synonymik". W:

Hausmann, Reichman, Wiegand, Zgusta, red. 1990: 1076-1080

Hausmann, Franz-Josef. 1991. "Le dictionnaire analogique". W: Hausmann, Reichman,

Wiegand, Zgusta, red. 1991: 1094-1099

- 250 -

Hausmann, Franz-Josef. 1991. "Les dictionnaires pour l'enseignement de la langue franaise".

W: Hausmann, Reichman, Wiegand, Zgusta, red. 1991: 1386-1389

Hausmann, Franz-Josef, Adelaine Gorbahn. 1989. "COBUILD and LDOCE II. A Comparative
Review", International Journal of Lexicography 2, 1: 44-56

Hausmann, Franz-Josef, Oskar Reichmann, Herbert E. Wiegand, Ladislav Zgusta, red.

1989-1991. Internationales Handbuch der Lexikographie. International Encyclopedia of
Lexicography. T.I-III. Berlin: De Gruyter

Heid, Ulrich. 1992. "Monolingual, bilingual, interlingual description. Some remarks on a new
method for the production of bilingual dictionaries". W: EURALEX '90 Proceedings. Actas
del IV Congreso International, Benalmadena 28 agosto - 1 septiembre 1990. Barcelona:
Bibliograph

Heinz. Adam. 1978. Dzieje jzykoznawstwa w zarysie. Warszawa: PWN

Herbst, Thomas. 1986. "Defining with a Controlled-Defining Vocabulary in Foreign Learners'

Dictionaries", Lexicographica 2: 101-119

Herbst, Thomas. 1991. "Dictionaries for foreign language teaching: English". W: Hausmann,
Reichman, Wiegand, Zgusta, red. 1991: 1379-1385

Hofland, Knuth, Sigurd Johansson. 1982. Word Frequencies in British and American English.
Bergen: Norwegian Computing Centre for the Humanities

Honselaaer, Wim, Marijke Elstrod. 1992. "The electronic conversion of a dictionary: from
Dutch-Russian to Russian-Dutch". W: Tommola 1992: 229-238

Hyldgaard-Jensen, K., A. Zettersten, red. 1988. Symposium on Lexicography III. Proceedings

of the Third International Symposium on Lexicography, May 14--16, 1986 at the University
of Copenhagen. Tbingen: Max Niemyer Verlag.

Ilson, Robert. 1985. "Introduction". W: Ilson, red. 1985: 1-6

- 251 -

Ilson, Robert. 1986. "British and American Lexicography". W: Ilson, red. 1986: 51-71

Ilson, Robert. 1990. "Present-day British lexicography". W: Hausmann, Reichmann, Wiegand,

Zgusta, red. 1990: 1967-1983

Ilson, Robert, red. 1985. Dictionaries, Lexicography and Language Learning. London: Pergamon
Press in association with The British Council

Ilson, Robert, red. 1986. Lexicography. An Emerging International Profession. Manchester:

University Press

Ingria, Robert, Bran Boguraev, James Pustejovsky. 1992. "Dictionary/Lexicon". W:

Encyclopedia of Artifical Intelligence (g. red. S. C. Shapiro), ss. 341-365. New York:
Wiley Interscience

Jachimczak, Violetta, Krzysztof Poroso. 1989. "rda w Sowniku jzyka polskiego pod red.
Witolda Doroszewskiego". W: Luba, red. 1989

Jansen, Jacques, Jean-Paul Mergeai, Jocelyne Vanandroye. 1987. "Controlling LDOCE's

Controlled Vocabulary". W: Cowie red. 1987

Jones, S., John Sinclair. 1962. "English Lexical Collocations", Cahiers de Lexicologie, 24:
15-61

Karaulov, Jurij N. 1976. Obaja i russkaja ideografija. Moskva: Nauka

Karaulov, Jurij N. 1981. Lingvistieskoe konstruirovanie i tezaurus literaturnogo jazyka.

Moskva: Nauka

Karowicz, Jan. 1876. "Przyczynki do projektu wielkiego sownika jz. polskiego" Rozprawy
i Sprawozdania Wydz. Fil.Akademii Umiejtnoci IV, ss. 14-94.

Karowicz, Jan et al. 1895. Arkusz prbny. Sownik jzyka polskiego. Warszawa

- 252 -

Kingscott, Geoffrey. 1992. "WordPerfect", Language International 4, 4: 33-35

Kirkness, Alan. 1985. gos w dyskusji na konferencji w Exeter, Hartmann, ed. 1986

Klebanowska, Barbara. 1981. "Pogldy przedstawicieli warszawskiej inteligencji na

wspczesn polszczyzn". W: Kurkowska, red. 1981: 364-377.

Klemensiewicz, Zenon. 1952. "W sprawie nowego sownika jzyka polskiego", Jzyk Polski
XXXII: 49-66

Klemensiewicz, Zenon. 1972. Historia jzyka polskiego, t. III. Warszawa: PWN.

Knowles, Francis E. 1982. "The pivotal role of the various dictionaries in an MT [machine
translation] system". W: Practical experience of machine translation (V. Lawson, red.), ss.
149-162. Amsterdam: North Holland

Knowles, Francis E. 1991. "The Computer in Lexicography". W: Hausmann, Reichman,

Wiegand, Zgusta, red. 1991: 1644-1672

Koller, Wolfgang. 1987. Einfhrung in die bersetzungswissenschaft. 2-gie wydanie.

Heidelberg: Quelle, Meyer

Koakowski, Leszek. 1990. "Komunizm jako formacja kulturalna". W: Cywilizacja na awie

oskaronych, ss. 295-319. Warszawa: Res Publica

Komorowka, Halina. 1978. Sukces i niepowodzenie w nauce jzyka obcego. Warszawa: WSiP

Kowalczyk, Edward. 1981. O istocie informacji. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i

cznoci

Kromann, Hans-Peder et al., 1984. "berlegungen zu Grundfragen der zweisprachigen

Lexikographie". W: Studien zur neuhochdeutschen Lexikographie, Bd. V, (H. E. Wiegand,
ed.). Hildesheim--New York: Olms.

- 253 -

Kromann, Hans-Peder, et al., 1991. Principles of bilingual lexicography. W: Hausmann et al.,

red. 1991: 2711-2728

Kucaa, Marian. 1984. recenzja z SJP PWN, Jzyk Polski LXIV, 3: 203-208

Kuera, Henry, W.N. Francis. 1967. Computational analysis of present-day American English.
Providence: Brown University Press

Kuhn, Peter, U. Pschel. 1982. "Der Duden reicht mir: Zum Gebrauch allgemeiner einsprachiger
und spezieller Worterbuch". W: Studien zur neuhochdeutschen Lexikographie II, (red. H.
E. Wiegandss), ss. 121-151. Hildesheim/New York: Olms

Kurcz, Ida. 1976. Psycholingwistyka. Warszawa: PWN

Kurkowska, Halina. 1981. "Prba charakterystyki socjolingwistycznej wspczesnego jzyka

polskiego". W: Kurkowska, red. 1981: 7-47.

Kurkowska, Halina, red. 1981. Wspczesna polszczyzna. Wybr zagadnie. Warszawa: PWN

Kurzowa, Zofia. 1983. Polszczyzna Lwowa i kresw poudniowo-wschodnich do 1939 roku.

Warszawa-Krakw: PWN

Lamy, Marie-Nolle. 1985. "Innovative Practices in French Monolingual Learners' Dictionaries

as Compared with their English Counterparts". W: Ilson, red. 1985: 25-34

Landau, Sidney I. 1989. Dictionaries. The Art and Craft of Lexicography. Cambridge:
Cambridge University Press

Leech, Geoffrey. 1987. "General Introduction". W: Garside Leech Sampson 1987: 1-15

Leech, Geoffrey, Steven Fligelstone. 1992. "Computers and Corpus Analysis". W: Butler red.
1992: 115-140

Lem, Stanisaw. 1971. Dzienniki gwiazdowe. Warszawa: Czytelnik

- 254 -

Lemmens, Marcel, Herman Wekker. 1990. "Optical Data Storage and Dictionaries". W:
BUDALEX '88 Proceedings. Papers from the Third International EURALEX Congress.
Budapest: Akadmiai Kiad

Levickaja, Tatjana R., A. M. Fiterman. 1976. Problemy perevoda. Na materale sovremennogo

anglijskogo jazyka. Moskva: Medunarodnoe otnoenija

Lewaszkiewicz, Tomasz. 1980. Panslawistyczne osobliwoci leksykalne S.B. Lindego i jego

projekt stworzenia wsplnego jzyka sowiaskiego. Wrocaw: Osolineum

Lewicki, Tadeusz. 1966. wstp i i przypisy. W: Ksiga tysica i jednej nocy (wybr i przekad
filol. W.Kubiaka). Wrocaw: Ossolineum

Lewis, Derek. 1992. "Computer and Translation". W: Butler red. 1992: 75-114

Luba, Wadysaw, red. 1988. Wok sownika wspczesnego jzyka polskiego. Wrocaw:
Osolineum

Luba, Wadysaw, red. 1989. Wok sownika wspczesnego jzyka polskiego II. Wrocaw:
Osolineum

Lubaszewski, Wiesaw, Wiesaw Byrski. 1988. "Komputerowy system wspomagania prac

leksykograficznych". W: Luba, red. 1988: 125-130

Lyons, John. 1977. Semantics. Tom I i II. Cambridge: Cambridge University Press (polski
przekad Adama Weinsberga, Semantyka. Warszawa: PWN, 1984, 1989)

Lyons, John. 1982. Language, meaning and context. London: Fontana

McArthur, Tom. 1986. Worlds of reference. Lexicography, learning and language from the clay
tablet to the computer. Cambridge: Cambridge University Press

- 255 -

MacDonald, R. Ross. 1979. "The Problem of Machine Translation". W: Machine Translation.

(Henisz-Dostert, B., Ross R. MacDonald, Michael Zarechnak, red.), ss. 89-145.
Amsterdam/New York/Oxford: Elsevier North Holland

MacFarquhar, P. D., Richards, J. C. 1983. "On dictionaries and definitions", RELC Journal 14,
1: 111-124.

Magay, Tomas, Judith Zigany, red. 1990. BudaLEX '88 Procedings. papers from the EURALEX
Third International Congress. Budapest: Akadmiai Kiad

Manley, J., J. Jacobsen, V. H. Pedersen. 1988. "Telling lies efficiently: Terminology and the
microstructure in the bilingual dictionary". W: Hyldgaard-Jensen, A. Zettersten, reds. 1988:
281-302.

Marciszewski, Witold. 1977, Metody analizy tekstu naukowego. Warszawa: PWN

Marciszewski, Witold. 1987. "Definicja". W: Marciszewski, red. 1985: 256-266

Marciszewski, Witold, red. 1987. Logika formalna. Zarys encyklopedyczny. Warszawa: PWN

Maruk, Ju. N. 1987. "Sovremennoe sostojanie nauno-technieskogo perevoda". W: Maruk,

red. 1987: 80-92

Maruk, Ju. N., red. 1987. Nauno-technieskij perevod. Moskva: Nauka

Marello, Carla. 1991. "The Thesaurus". W: Hausmann, Reichman, Wiegand, Zgusta, red. 1991:
1083-1094

Marinai, Elisabetta, Carol Peters, Eugenio Picchi. 1991. "Bilingual reference corpora: a system
for parallel text retrieval". W: Using Corpora. Proceedings of the 7th Annual Conference
of the Center for the New OED and Text Research. Oxford: OUP

- 256 -

Marinai, Elisabetta, Carol Peters, Eugenio Picchi. w druku. "A prototype system for the semiautomatic sense linking and merging of mono- and bilingual LDBs". W: Research in
Humanities Computing (N. Ide, S. Hockney, red.). Oxford: OUP

Markowski, Andrzej. 1990. Leksyka wsplna rnym odmianom polszczyzny. Tom I i II.
Wrocaw: Wydawnictwo "Wiedza o Kulturze"

Meijs, Willem. 1992. "Computers and Dictionaries". W: Butler red. 1992: 141-166

Michiels, A., J. Nol. 1983. "Retrieving and improving collocability information in LDOCE:
An interactive treatment", Linguistica Computazionale, vol. III. Supplement. Computers in
Literary and Linguistic Research, ss 207-214

Mielczarek, Alfred. 1972. Z zagadnie leksykografii encyklopedycznej. Warszawa:

Miller, Georger, red. "WordNet - special issue", International Journal of Lexicography 3, 4

Miodek, Jan. 1980. "od, wataha, plewienie", Jzyk Polski LX: 311-12.

Miodek, Jan. 1983. Kultura jzyka w teorii i praktyce. Wrocaw: Wydawnictwa Uniwersytetu
Wrocawskiego

Miodunka, Wadysaw. 1989, Podstawy leksykologii i leksykografii. Warszawa: PWN

Morkovkin, V.V. 1970. Ideografieskie slovari. Moskva: Izdatel'stvo Moskovskogo Universiteta

Morkovkin, V.V. 1977. Opyt ideografieskogo opisanija leksiki. Moskva: Izdatel'stvo

Moskovskogo Universiteta

Mroek, Sawomir. 1993. "Obrady", Tygodnik Powszechny XLVI, 3 (2271): 1

Mycawka, Mirosawa. 1991. "O modyfikacji znaczeniowej wyrazu filozofia", Jzyk Polski
LXXI, 2: 98-105

- 257 -

Naganuma, Kunio. 1978. "The history of the Advanced Learner's Dictionary: A. S. Hornby,
ISED, and Kaitakusha, Tokyo. W: Strevens 1978: 8-10

Neff, Mary S., Leonard Cantor. 1990. "Computational Tools for Lexicographers". W: Magay
Zigany, red. 1990: 297-311

Nitsch, Kazimierz. 1948. Studia z historii polskiego sownictwa. Krakw (Rozprawy i

Sprawozdania z posiedze Wydizau Filologii Akademii Umiejtnoci, Tom 67, Seria 3,
Tom 22, nr 6)

Oliva, Karel. 1990. "The role of the lexicon in a semi-direct MT system". W: Magay Zigany
1990: 313-317

Palmer, Harold E. 1939. A Grammar of English Words. London: Longmans

Pankowski, Czesaw. 1981. "Powojenne sowniki a wspczesna polszczyzna" W: Kurkowska,

red. 1981: 240-274

Pepowski, Franciszek. 1961. "O cytatach w sowniku Lindego", Pamitnik Literacki LII, 4:
477-517

Picchi, Eugenio, Carol Peters, Elisabetta Marinai. 1992. "Computational Tools for the
Translator: A Prototype Workstation". Referat przedstawiony na kongresie Translation
Studies Congress "Translation Studies - An Interdiscipline". Wiede, wrzesie 1992

Picchi, Eugenio, Carol Peters, Nicoletta Calzolari. 1990. "Implementing a Bilingual Lexical
Database System". W: Magay Zigany, red. 1990: 317-330

Picchi, Eugenio, Elisabetta Marinai, Carol Peters. 1992. "The Pisa lexicographic workstation:
The Bilingual Components". W: Tommola et al., red. 1992: 277-286

Picchi, Eugenio, Nicoletta Calzolari. 1990. "Pisa Linguistic Database". W: Literary and
Linguistic Computing 1988. Proceedings of the ALLC 15th International Conference. (Y.
Choueka, red.). Paris/Geneve: Champion-Slatkine

- 258 -

Picchi, Eugenio. 1983. "Textual data base". W: Proceedings of the XII International ALLC
Conference. Methodes quantitatives et informatiques dans l'tude des textes, ss. 161-166.
Geneve: Slatkine

Picchi, Eugenio. 1991 "DBT: A textual data base system". W: Computational Lexicology and
Lexicography. Special Issue dedicated to B. Quemada Tom II. (L. Cignoli, C. Peters, red.).
Linguistica Computazionale, tom VII

Piotrowski, Tadeusz. 1985. "Leksykografia polska - teoria a praktyka", Jzyk Polski LXV, 2-3:
181-191.

Piotrowski, Tadeusz. 1985a. "recenzja: I.R. Gal'perin, ed., A Supplement to the New EnglishRussian Dictionary, Moskva 1980; and J. Stanisawski, M. Szercha, The Great EnglishPolish Dictionary. Supplement, Warszawa 1975", Lingua Posnaniensia XXVIII: 191-200

Piotrowski, Tadeusz. 1986a. "The development of the general monolingual dictionary in

Poland". W: Hartmann, red. 1986: 185-195

Piotrowski, Tadeusz. 1986b. "recenzja: R. Ilson, ed., Lexicography. An Emerging International

Profession, Manchester 1986", Zeitschrift fr Anglistik und Amerikanistik 35, 2: 357-358

Piotrowski, Tadeusz. 1987. "Uwspczenianie leksykografii. Sowniki i ich uytkownicy w

Polsce. W: Saloni, red. 1987: 35-56

Piotrowski, Tadeusz. 1987a. "recenzja: M. Benson, E. Benson, R. Ilson, Lexicographic

Description of English; the same The BBI. A Combinatory Dictionary of English,
Amsterdam-Philadelphia 1986, IRAL XXV, 2: 173-175

Piotrowski, Tadeusz. 1988a. "Sowniki angielsko-polskie i polsko-angielskie", Literatura na

wiecie, 1: 333-346

Piotrowski, Tadeusz. 1988b. "recenzja: Collins-COBUILD English Language Dictionary,

London 1987, Collins-Robert French Dictionary, London 1987", IRAL XXVI, 3: 353-355

- 259 -

Piotrowski, Tadeusz. 1988c. "recenzja: I. Poldauf, Czech- English Dictionary, Prague 1986",
Dictionaries, vol. 9 (1987): 250-259

Piotrowski, Tadeusz. 1989. "A dictionary of real English vs. the best dictionary available. FFL
lexicography", Dictionaries, vol. 10 (1988), pp. 21-58

Piotrowski, Tadeusz. 1989a. "English and Russian: two bilingual dictionaries. Review Article",
Dictionaries, vol. 10 (1988), pp. 127-141

Piotrowski, Tadeusz. 1989b. "Monolingual and bilingual dictionaries: Fundamental differences".

W: Tickoo, red. 1989: 72-83

Piotrowski, Tadeusz. 1989c. "The bilingual dictionary - a manual of translation or a description

of lexical semantics". W: Saloni, red. 1989: 41-52

Piotrowski, Tadeusz. 1990. Towards a theory of bilingual lexicography: basic issues.

Niepublikowana rozprawa doktorska, Wrocaw

Piotrowski, Tadeusz. 1991. "recenzja: K. Has, B. Hodek, English-Czech Dictionary",

Dictionaries, Vol. 11 (1990): 231-241

Piotrowski, Tadeusz. 1992. The British and American Roget. Referat wygoszony na konferencji
"The world in the list of words: Historiography of onomasiological dictionaries", Essen,
listopad 1992, wersja pisana w druku

Piotrowski, Tadeusz. 1993. "recenzja: P. Macura, Elsevier's Russian-English Dictionary, vol.

I-IV. Amsterdam 1990", Dictionaries vol. XIV

Piotrowski, Tadeusz. w druku. "The British and American Roget.", English Today

Pisarek, Walery. 1992. "Porady ortograficzne", Jzyk Polski LXXII, 2-3: 236

Pisarkowa, Krystyna. 1984. Historia skadni jzyka polskiego. Wrocaw: Ossolineum.

- 260 -

Pokryszko, Beata. 1991. "Lover penis part, czyli w obronie powagi czasopism naukowych",
Przegld Zoologiczny XXXV, 3-4: 437-439

Poletyo, M. 1970. Metody indeksowania i wyszukiwania informacji przy pomocy tezaurusw.

Warszawa: CINTE

Pomorski, Adam. 1985. "Posowie". W: A. Remizow. Siostry krzyowe, ss. 180-204.

Warszawa: Czytelnik

Popper, Karl R. 1975. The Open Society and its Enemies. London: Routledge and Kegan Paul

Prace Filologiczne. 1981 (Rocznik XXX). "M. S. B. Linde a leksykografia wspczesna",

referaty z konferencji

Preyzner, Marcin. 1992. "Ze zjawisk wspczesnej 'kulturystyki' (jzykowej)", Jzyk Polski
LXXII, 2-3: 221-225

Pschel, Ulrich. 1989. "Wrterbuch und Laienbenutzung". W: Hausmann, Reichmann,

Wiegand, Zgusta, red. 1989: 128-134

Pustejovsky, James. 1991. "The Generative Lexicon", Computational Linguistics 17, 4: 409-441

Puzynina, Jadwiga. 1961. "Thesaurus" Grzegorza Knapiusza. Siedemnastowieczny warsztat

pracy nad jzykiem polskim. Wrocaw: Ossolineum

Puzynina, Jadwiga. 1982. "Jzykoznawstwo a aksjologia", BPTJ XXXIX: 23-32.

Puzynina, Jadwiga. 1988. "Nauka o komunikacji jzykowej i funkcjach tekstu". W: Jzyk i my.
Podrcznik do jzyka polskiego dla klasy I szk rednich. (S. Dubisz, M. Ngajowa, J.
Puzynina), ss. 7-88. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

Quine, Willard V. 1986. Granice wiedzy i inne eseje filozoficzne. Warszawa: PIW

- 261 -

Quirk, Randolph. 1974 "The image of the dictionary". W: The Linguist and the English
Language, London: Arnold.

Quirk, Randolph. 1987. "Preface". W: LDOCE II: F7

Recker, J.I. 1974. Teorija perevoda i perevodeskaja praktika. Moskva: Medunarodnoe

otnoenija

redakcja, 1991. "Dopisek" do Mycawka 1991, Jzyk polski LXXI, 2: 105

Renouf, Antoinette. 1987. "Corpus development". W: Sinclair, red. 1987: 1-41

Richards, Jack. 1976. "The role of vocabulary teaching", TESOL Quarterly 10, 1: 77-89

Robins, R.H. 1968. A short history of linguistics. Bloomington and London: Indiana University
Press

Roget, Peter Mark. 1852. "Introduction". W: ROGET'S THESAURUS

Ronowicz, Edmund. 1982. Kierunki w metodyce nauczania jzykw obcych. Przegld

historyczny. Warszawa: WSiP

Rundell, Michael. 1988. "Changing the rules: Why the monolingual learner' dictionary should
move away from the native-speaker tradition". W: Snell-Hornby, red. 1988: 127-137

ajkevicz, A.Ja. 1987. "Perevodnaja kniga v sovremennym mire. Bibliometrieskij analiz". W:

Maruk, red. 1987: 10-30

Saloni, Zygmunt. 1987. "Uwagi o organizacji prac nad Wielkim sownikiem wspczesnego
jzyka polskiego i ich obsudze komputerowej". W: Saloni, red. 1987a: 335-379

Saloni, Zygmunt. 1991. "Sownik oksfordzki - skomputeryzowany", ComputerWorld nr 7(13):

15

- 262 -

Saloni, Zygmunt, red., 1981. Dwa studia z polskiej leksykografii wspczesnej, Biaystok:
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

Saloni, Zygmunt. red. 1987. Studia z polskiej leksykografii wspczesnej. T.II. Biaystok

Saloni, Zygmunt, red. 1988. Studia z polskiej leksykografii wspczesnej. Wrocaw: Zak. Nar.
im. Ossoliskich

Saloni, Zygmunt, red. 1989. Studia z polskiej leksykografii wspczesnej, t.III. Wrocaw

Saloni, Zygmunt, Stanisaw Szpakowicz, Marek widziski, 1982. "Szkic koncepcji oglnego
sownika podstawowego wspczesnej polszczyzny pisanej", Biuletyn PTJ XXXIX: 131-46.

Sampson, Geoffrey. 1987. "Probabilistic Models of Analysis". W: Garside Leech Sampson

1987: 16-29

erba, Lev. 1939/1983. "Predislovie ko vtoromu izdaniju". W: RUSSKO-FRANCUZSKIJ

SLOVAR'

erba, Lev. 1940/1974. "Opyt obej teorii leksikografii", Izvestija AN SSSR, otdelenie
literatury i jazyka, 3: 89-117 (przedrukowane w: Jazykovaja sistema i reevaja dejatel'nost',
ss. 265-304. Leningrad: Nauka)

Simpson, John. 1987. "The New OED project: a year's work in lexicography", University
Computing 9: 2-7

Simpson, John. 1988. "Computers and the New OED's new words". W: Snell-Hornby, red.
1988: 437-444

Sinclair, John. 1982. "Reflection on computer corpora in English language research". W:

Computer Corpora in English Language Research (S. Johansson, red.), ss. 1-6. Bergen:
Norwegian Computing Centre for the Humanities

Sinclair, John. 1987. "Grammar in the dictionary". W: Sinclair, red. 1987: 104-115

- 263 -

Sinclair, John. 1991. Corpus, Collocation, Concordance. Oxford: OUP

Sinclair, John. 1992. "Introduction". W: COLLINS COBUILD ENGLISH USAGE

Sinclair, John, red. 1987. Looking up. An account of the COBUILD Project in lexical
computing. London and Glasgow: Collins ELT

Skorupka, Stanisaw. 1957. "Wstp". W: SOWNIK WYRAZW BLISKOZNACZNYCH

Sledd, James, Wilma R. Ebbitt. 1962. Dictionaries and THAT Dictionary. A Case Book of the
Aims of Lexicographers and the Targets of Reviewers. Glenview, Il.: Scott Foresman

Slocum, Jonathan. 1985. "A Survey of Machine Translation: Its History, Current Status, and
Future Prospects", Computational Linguistics 11, 1: 1-17

Smkowa, Teresa. 1976. Nowe sownictwo polskie. Badania rzeczownikw. Wrocaw:

Ossolineum

Smkowa, Teresa, Danuta Tekiel. 1977. Nowe sownictwo polskie. Przymiotniki i przyswki.
Wrocaw: Ossolineum

Snell-Hornby, Mary, 1983. "The bilingual dictionary: help or hindrance". W: Hartmann, red.
1983: 274--281.

Snell-Hornby, Mary, red. 1988. ZriLEX '86 Proceedings. Papers Read at the EURALEX
International Congress. Tbingen: Francke Verlag.

Spears, Richard A. 1990. "Computational Approaches to Routing and Alphabetization in Phrasal

Dictionaries". W: Magay Zigany, red. 1990: 347-355

Spevack, Marvin. 1990. "The 'world' of the Supplement to the Oxford English Dictionary". W:
Magay Zigany, red. 1990: 237-242

- 264 -

Stein, Gabriele. 1985. "Forms of Definition in Thomas Elyot's Dictionarie". W: Kontinuitt und
Wandel. Aspekte einer praxisoffenen Anglistik. Festschrift fr Leonard Alfes zum 8. Febr.
1985, ss. 195-205. Siegen

Stein, Gabriele. 1986. "Definitions and First Pronouns Involvement in Thomas Elyot's
Dictionarie". W: Linguistics across historical and geographical boundaries. Vol. II.
Descriptive, contrastive and applied linguistics, (D. Kastovsky, A. Szwedek., red.), ss.
465-1474. Berlin, New York, Amsterdam: Mouton de Gruyter

Stempowski, Jerzy. 1958/1988. "Kaprysy kosmiczne i ich konswekwencje literackie. Trzy

powieci Leopolda Buczkowskiego". W: Szkice literackie. Tom II. Klimat ycia i klimat
literatury, (wybr i opracowanie J. Timoszewicz), ss. 118-137. Warszawa: Czytelnik
(pierwodruk - Kultura 1958, nr 4))

Stiller, Robert. 1969. "Recenzja Wielkiego sownika polsko-angielskiego", Wspczesno 20:

7-9.

Stock, Penny. 1988. "The structure and function of definitions". W: Snell--Hornby, red. 1988:
81-90

Strawson, Peter F. 1980. Indywidua. Warszawa: IW PAX

Strevens, Peter, red. 1978. In honour of A. S. Hornby. Oxford: Oxford University Press

Strzelecki, Jan. 1981. "Propozycje jzyka lirycznego. Model socjalizmu", Teksty, nr 1

Studnicki, Franciszek. 1978. Wprowadzenie do informatyki prawniczej. Warszawa: PWN

Summers, Della. 1988. "The role of dictionaries in language learning". W: Carter McCarthy,
red. 1988: 140-158

Szymczak, Mieczysaw, red. 1978. Z zagadnie sownictwa wspczesnego jzyka polskiego.

Wrocaw: Ossolineum.

- 265 -

widziski, Marek. 1988. "Ukierunkowany gramatycznie redni sownik oglny: Longman

Dictionary of Contemporary English". W: Saloni, red. 1988: 299-334

Tichomirov, B. D. 1987. "Promylennye sistemy maynnogo perevoda". W: Maruk, red. 1987:

92-105

Tickoo, M. L., red. 1989. The Learners' Dictionaries: State cf the Art, pp. 72-83. (Anthology
Series 23). Singapore: SEAMEO Regional Language Centre

Tomaszczyk, Jerzy. 1979. "Dictionaries: users and uses", Glottodidactica XII: 103-119.

Tomaszczyk, Jerzy. 1981. "Issues and Developments in Bilingual Pedagogical Dictionaries",

Applied Linguistics 2, 3: 287-296

Tommola, Hannu, et al., red. 1992. EURALEX '92 Proceedings I-II. Papers submitted to the 5th
EURALEX International Congress on Lexicography in Tampere, Finland. Studia
Translatologica, ser. A, vol. 2. Tampere: Tampereen Yliopisto

Tono, Yukio. 1984. On the Dictionary User's Reference Skills. Tokyo: niepublikowana
rozprawa B.A., Uniwersytet Gakugei

Trench, Richard C. 1860. On Some Deficiencies in Our English Dictionaries. London: John W.
Parker and Son

Trznadel, Jacek. 1974. "Nota do przypisw". W: Bolesaw Lemian Poezje wybrane. Wrocaw:
Ossolineum

Ubin, I.I. 1987. "Perevodnye avtomatieskie slovari". W: Maruk, red. 1987: 106-134

Urbaczyk, Stanisaw. 1988. "rda sownika jzyka polskiego 2. poowy XX w.". W: Luba,
red. 1988: 9-19

Urbaczyk, Stanisaw. 1991. Sowniki, ich rodzaje i uyteczno. Wyd. 3. Krakw:

Towarzystwo Mionikw Jzyka Polskiego

- 266 -

Urdang, Laurence. 1991. recenzja Random House Webster's College Dictionary, Verbatim
XVIII, 1: 11-15

Vachek, Josef. 1961. "Some less familiar aspects of the analytical trends in English", Brno
Studies in English 3: 9-71

Vinogradov, Viktor V. 1977. Leksikologija i leksikografija. Moskva: Nauka

Walczak, Bogdan. 1991. Sownik wileski na tle dziejw polskiej leksykografii. Pozna:
Wydawnictwo Naukowe UAM

Wawrzyczyk, Jan. 1989. Nad sownikiem jzyka polskiego 1958-1969. Toru: Uniwersytet
Mikoaja Kopernika, Instytut Filologii Sowiaskiej

Weiner, Edmund. 1985a. "The New OED: problems in the computerization of a dictionary",
University Computing, 7: 66-71

Weiner, Edmund. 1985b. "The New Oxford English Dictionary", Journal of English Linguistics
18, 1: 1-13

Weiner, Edmund. 1987. "The New Oxford English Dictionary: Progress and Prospects". W:
Dictionaries of English. Prospects for the Record of our Language (R. W. Bailey, red.), ss.
30-48. Ann Arbor: University of Michigan Press

Wells, Ronald A. 1973. Dictionaries and the Authoritarian Tradition. A Study in English Usage
and Lexicography. The Hague: Mouton

Wesoowska, Danuta. 1978. "Leksykalne przejawy integracji spoecznej". W: Szymczak, red.

1978: 215-217.

Whitcut, Janet. 1986. "The training of dictionary users". W: Ilson, red. 1986: 11-121.

Wiegand, Herbert Ernst. 1990. "Das deutsche Lexikographie der Gegenwart". W: Hausmann,
Reichman, Wiegand, Zgusta, red. 1990: 2100-2246

- 267 -

Wiegand, Herbert Ernst. 1992. "Sind kumulative Synonimiken tatschlich weitgehend

unbrauchbare Bestseller?". Referat wygoszony na konferencji "The world in the list of
words: Historiography of onomasiological dictionaries", Essen, listopad 1992

Wierzbicka, Anna. 1969. Dociekania semantyczne. Wrocaw: Ossolineum.

Wierzbicka, Anna. 1975. "W poszukiwaniu tradycji. Idee semantyczne Leibniza", Pamitnik
Literacki LXVI, 1:

Wierzbicka, Anna. 1975a. "Why 'kill' does not mean 'cause to die'", Foundations of Language,
13: 491-528

Wierzbicka, Anna, red. 1972. Semantyka i sownik. Wrocaw: Ossolineum

Wilks, Yorick A. 1972. Grammar, meaning and the machine analysis of language. London;
Routledge & Kegan PaulYates, Frances A. 1977. Sztuka pamici. Warszawa: PIW

Woleski, Jan. 1985. Filozoficzna szkoa lwowsko-warszawska. Warszawa: PWN

Zarba, Alfred. 1988. "rda do wielkiego sownika wspczesnej polszczyzny". W: Luba,

red. 1988: 37-44

Zarbina, Maria. 1978. "Zapoyczenia w polszczynie mwionej". W: Z zagadnie sownictwa

wspczesnego jzyka polskiego. Wrocaw: Ossolineum

Zgusta, Ladislav. 1971. A Manual of Lexicography. Praha: Academia.

Zgusta, Ladislav. 1986. "Summation". W: Ilson, red. 1986: 138-146.

Zfgen, Ekkehard. 1991. "Bilingual Learner's Dictionaries". W: Hausmann, Reichman,

Wiegand, Zgusta, red. 1991: 2888-2903

ycie i twrczo Jana Karowicza (1836-1903). 1904. Ksika zbiorowa wydana staraniem i
nakadem redakcji "Wisy". Warszawa: Redakcja Wisy

- 268 -

- 269 -

NOTKA BIBLIOGRAFICZNA

Rozdzia III. 2. "O sownikach polskich encyklopedycznie" - rozszerzona wersja hasa "Sowniki
polskie XX wieku", przeznaczonego do Encyklopedii Kultury Polskiej XX Wieku. Tom:
Wspczesny jzyk polski (Red. Jerzy Bartmiski), w druku

Rozdzia III. 3. "Teoria leksykograficzna Witolda Doroszewskiego", rozszerzona i zmieniona

cz artykuu Piotrowski 1985

Rozdzia III. 4. "Uwspczenianie leksykografii. Sowniki i ich uytkownicy w Polsce",

zmieniony i rozszerzony artyku Piotrowski 1987

Rozdzia V. 1. "Sowniki jednojzyczne a dwujzyczne - podstawowe rnice", gruntownie

zmieniona wersja artykuu Piotrowski 1989b

Rozdzia V. 2. "Sownik dwujzyczny - podstawa przekadu czy opis znaczenia leksykalnego",

gruntownie zmieniona wersja artykuu Piotrowski 1989c

- 270 -