Professional Documents
Culture Documents
1
1
4
6
7
7
9
10
11
13
13
14
15
16
18
19
20
20
21
22
23
24
24
24
25
25
26
26
26
28
30
30
30
31
31
32
33
34
34
34
35
37
38
38
39
40
41
41
42
42
43
44
48
48
48
48
50
51
1
1
10
16
19
19
20
23
26
27
27
28
30
31
32
34
35
35
36
37
38
39
39
39a
40
41
42
42
43
45
51
51
51
54
55
57
59
60
60
62
64
65a
66
66
68
71
72
72a
73
74
75
77
79
79
79
80
83
86
V. Wina .........................................................................................................................................................................
VI. Spoeczna szkodliwo ............................................................................................................................................
VII. Klasyfikacja przestpstw ........................................................................................................................................
1. Waga przestpstwa ....................................................................................................................................................
2. Forma winy ................................................................................................................................................................
3. Forma czynu ..............................................................................................................................................................
4. Znami skutku ...........................................................................................................................................................
5. Typy przestpstw .......................................................................................................................................................
6. Tryb cigania .............................................................................................................................................................
8. Struktura przestpstwa ............................................................................................................................................
I. Uwagi oglne .............................................................................................................................................................
II. Podmiot przestpstwa................................................................................................................................................
1. Wiek sprawcy ............................................................................................................................................................
2. Nieletni ......................................................................................................................................................................
3. Modociany ................................................................................................................................................................
4. Przestpstwa indywidualne i przestpstwa powszechne ............................................................................................
III. Strona przedmiotowa przestpstwa ..........................................................................................................................
IV. Formy czynu ............................................................................................................................................................
1. Przestpstwa trwae ...................................................................................................................................................
2. Przestpstwa wieloosobowe.......................................................................................................................................
3. Przestpstwa wieloczynowe.......................................................................................................................................
V. Przestpstwa z zaniechania .......................................................................................................................................
1. Uwagi oglne.............................................................................................................................................................
2. Przestpstwa materialne z zaniechania ......................................................................................................................
VI. Skutek czynu. Zwizek przyczynowy ......................................................................................................................
1. Teoria ekwiwalencji...................................................................................................................................................
2. Teoria adekwatnego zwizku przyczynowego ...........................................................................................................
3. Teoria relewancji .......................................................................................................................................................
4. Obiektywne przypisanie ............................................................................................................................................
5. Przyczynowo zaniechania.......................................................................................................................................
VII. Strona podmiotowa przestpstwa ...........................................................................................................................
VIII. Formy winy umylnej ...........................................................................................................................................
1. Zamiar bezporedni ...................................................................................................................................................
2. Zamiar ewentualny ....................................................................................................................................................
IX. Dodatkowe cechy umylnoci. Przestpstwa kierunkowe .......................................................................................
X. Formy winy nieumylnej ..........................................................................................................................................
1. Uwagi oglne.............................................................................................................................................................
2. Lekkomylno ..........................................................................................................................................................
3. Niedbalstwo ...............................................................................................................................................................
XI. Wina mieszana (kombinowana)...............................................................................................................................
XII. Przedmiot przestpstwa ..........................................................................................................................................
1. Uwagi oglne.............................................................................................................................................................
2. Podzia przestpstw ze wzgldu na przedmiot ochrony .............................................................................................
3. Indywidualny, rodzajowy i oglny przedmiot ochrony ..............................................................................................
4. Znaczenie przedmiotu ochrony przy interpretacji przepisu........................................................................................
5. Podobiestwo przestpstw .........................................................................................................................................
9. Formy popenienia przestpstwa .............................................................................................................................
I. Uwagi oglne .............................................................................................................................................................
II. Sprawstwo. Wspsprawstwo. Sprawstwo kierownicze ............................................................................................
1. Sprawstwo .................................................................................................................................................................
2. Wspsprawstwo ........................................................................................................................................................
3. Sprawstwo kierownicze .............................................................................................................................................
4. Indywidualizacja winy ...............................................................................................................................................
III. Podeganie i pomocnictwo ......................................................................................................................................
1. Uwagi oglne.............................................................................................................................................................
2. Podeganie .................................................................................................................................................................
3. Pomocnictwo .............................................................................................................................................................
4. Uczestnictwo konieczne ............................................................................................................................................
IV. Odpowiedzialno podegacza i pomocnika ...........................................................................................................
1. Zakres ........................................................................................................................................................................
2. Wyczenia odpowiedzialnoci ..................................................................................................................................
3. Prowokator ................................................................................................................................................................
V. Formy stadialne przestpstwa ...................................................................................................................................
VI. Przygotowanie .........................................................................................................................................................
1. Przygotowanie w sensie cisym ................................................................................................................................
2. Wejcie w porozumienie ............................................................................................................................................
53
56
58
58
59
59
60
60
60
62
62
62
62
64
65
65
66
67
68
68
69
69
69
70
73
74
75
75
76
76
77
78
78
79
81
82
82
83
84
85
86
86
87
89
89
90
91
91
91
92
92
94
95
96
96
97
98
101
101
101
102
103
104
105
105
105
87
90
93
93
94
95
96
97
98
101
101
102
102
105
109
110
111
116
116a
117
118
119
119
121
127
130
131
132
133
134
135
136
136a
138
140
141
141
142
143
145
146
146
147
148
150
151
152
152
153
153
154
157
159
160
160
161
164
171
172
172
174
176
177
178
178a
178b
105
106
106
107
109
109
110
111
111
113
113
113
113
116
117
117
118
119
120
120
121
121
122
122
123
123
124
124
125
126
126
127
128
129
129
130
130
131
132
133
134
134
135
135
137
138
139
139
141
141
141
142
142
143
145
147
148
148
148
150
151
151
152
154
155
155
179
181
182
182
186
187
190
192
192
196
196
196
197
200
201
202
203
205
205
205a
206
207
209
210
211
211a
212
213
214
216
217
218
218
219
222
223
224
227
229
230
232
234
235
235
238
239
240
241
245
245
247
248
249
250
257
261
261
261
262
263
264
265
266
269
270
270
155
156
158
271
272
276
158
158
159
161
161
162
163
165
167
168
170
170
172
276
276
277
281
281
283
287
290
292
293
297
297
300
173
174
174
175
175
175
176
178
178
178
180
180
180
181
181
181
182
182
183
184
186
187
188
188
189
189
190
191
193
193
193
194
194
196
196
197
197
198
198
198
199
200
201
201
202
202
203
203
304
305a
305b
305c
305d
306
307
308
309
309
310
311
311
312
313
313
313a
314
315
316
319
319
321
321
322
322a
323
324
328
328a
329
329a
330
333
333
334
335
336
337
338
338
340
342
343
345
346
347
347
203
203
204
205
205
205
206
206
207
208
208
208
210
211
211
211
212
213
213
214
214
215
347
347a
349
351
352
353
354
354
355
357
357
358
361
362
362
362
364
365
366
367
368
370
218
374
218
218
220
222
222
224
224
225
225
225
225
227
227
228
228
228
229
229
230
230
230
230
231
232
233
233
234
235
236
237
238
238
239
239
239
241
242
243
244
245
246
247
374
374
375
379
379
381
381
382
383
384
384
385
386
387
388
389
390
391
392
392
392a
393
395
397
397
397
398
399
400
401
402
403
404
404
405
408
411
412
414
416
417
420
247
248
249
250
250
250
251
252
253
254
254
255
255
256
257
257
258
258
258
259
260
260
261
262
263
265
265
266
268
268
269
270
271
273
273
273
274
275
275
275
276
277
277
279
279
279
280
280
281
281
281
282
282
283
284
284
284
477
286
286
286
287
288
288
288
288
420
423
425
425a
426
427
427
430
431
431a
432
434
434
435
439
440
441
441
442
442b
443
443a
444
445
446
450
450
451
454
455
456
457
458
461
462
462
463
467
468
468
469
471
472
473
473
474
474a
475
475
475
475a
475b
475c
476
476a
476b
476c
478
479
479
482
482a
483
483
484
288
289
290
291
292
292
293
293
294
295
296
297
298
298
298
300
301
302
303
305
305
305
305
306
307
307
307
308
308
309
309
309
310
310
310
311
311
312
312
313
316
316
317
317
317
318
319
319
320
320
322
322
323
324
325
325
325
327
327
328
328
328
328
329
329
330
484
485
486
489
491
492
493
493
493a
494
494a
495
496
496
497
498
500
501
502
504
504
504a
504b
505
506
506a
506b
506c
507
507
508
509
509a
510
511
512
512
513
514
516
522
523
524
525
525
527
530
530
531
532
535
535
537
540
542
545
545
547
547
548
549
550
550
551
552
552a
330
331
332
334
334
335
335
336
336
337
337
338
338
338
339
340
340
341
342
342
343
343
343
344
345
345
346
347
347
347
348
348
348
348
348
349
350
350
350
350
351
353
553
554
555
559
560
562
563
565
565
566
567
568
569
569
569
570
570a
571
573
574
574
575
576
577
584
586
588
590
591
591
592
592a
593
593
593
596
598
599
601
602
603
Przedmowa
Prezentowane siedemnaste wydanie podrcznika zawiera zmiany i uzupenienia zwizane zwaszcza z tym, e w
okresie, ktry upyn od poprzedniego wydania, wzbogaceniu ulega literatura prawa karnego i orzecznictwo Sdu
Najwyszego. Nastpiy te zmiany ustawodawcze. Poprawiem rwnie omyki znajdujce si w poprzednim
tekcie, na ktre zwrcili mi uwag Czytelnicy podrcznika.
Warszawa, czerwiec 2011 r.
Lech Gardocki
1
Prawo karne (materialne) jest dziedzin prawa okrelajc czyny bdce przestpstwami, kary groce za
popenienie przestpstw, rodki karne i rodki zabezpieczajce stosowane w zwizku z naruszeniem prawa
karnego oraz zasady odpowiedzialnoci karnej.
2
Prawo karne w szerszym znaczeniu tego okrelenia obejmuje rwnie prawo karne procesowe (inaczej
postpowanie karne albo procedura karna) oraz prawo karne wykonawcze.
Prawo karne procesowe jest dziedzin prawa okrelajc reguy postpowania organw pastwowych
w procesie karnym, tj. dziaalno zmierzajc do ustalenia, czy i przez kogo popenione zostao przestpstwo,
i do osdzenia sprawcy przestpstwa.
3
Prawo karne wykonawcze reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestpstwo oraz uprawnienia
osb skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyrnia si jego cz o najwikszym znaczeniu
praktycznym, zwan prawem penitencjarnym, ktra zawiera przepisy odnoszce si do wykonywania kary
pozbawienia wolnoci.
4
W ramach prawa karnego wyodrbnia si pewne jego czci charakteryzujce si odmiennoci przedmiotu
i sposobu regulacji. S to: prawo karne skarbowe i prawo karne wojskowe.
Prawo karne skarbowe reguluje problematyk odpowiedzialnoci za przestpstwa i wykroczenia skarbowe, tzn.
czyny naruszajce interesy Skarbu Pastwa w zakresie podatkw, ce, obrotu dewizowego oraz gier losowych
i totalizatorw. Prawo karne skarbowe zawarte jest w Kodeksie karnym skarbowym z 1999 r. Jego specyfika,
oprcz wspomnianego zakresu czynw karalnych, wyraa si w odmiennych czciowo zasadach
odpowiedzialnoci. Kodeks karny skarbowy zawiera te szereg odmiennoci w zakresie przepisw
proceduralnych.
5
6
Dziedzin prawa cile wic si z prawem karnym jest postpowanie z nieletnimi, uregulowane w ustawie
z 26.10.1982 r. o postpowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.).
7
Dziedzin prawa blisko spokrewnion z prawem karnym jest prawo o wykroczeniach. Przepisy nalece
do tej dziedziny zawiera gwnie Kodeks wykrocze z 1971 r., a w zakresie procedury Kodeks postpowania
w sprawach o wykroczenia z 2001 r. Prawo o wykroczeniach okrela czyny bdce wykroczeniami, kary
groce za wykroczenia i zasady odpowiedzialnoci za wykroczenia. Kodeks wykrocze nie nazywa
odpowiedzialnoci za wykroczenie odpowiedzialnoci karn, niemniej istota tych dwch rodzajw
odpowiedzialnoci jest taka sama, skoro chodzi o wymierzanie kar za czyny zabronione przez ustaw. Prawo
o wykroczeniach od prawa karnego rni gwnie waga czynw, ktrymi kada z tych dziedzin prawa si
zajmuje. Wykroczenia s czynami karalnymi o niszym stopniu spoecznej szkodliwoci ni przestpstwa
i w zwizku z tym zagroone s agodniejszymi karami. Granica midzy tymi dwoma rodzajami czynw jest
w pewnym stopniu pynna i zdarza si, e ustawodawca przeksztaca dotychczasowe przestpstwa
w wykroczenia lub odwrotnie. Nie dotyczy to jednak zasadniczego zestawu przestpstw i wykrocze. Trudno
sobie wyobrazi, by kiedykolwiek przestpstwo rozboju stao si wykroczeniem, a wykroczenie
niezastosowania si do znaku lub sygnau drogowego przestpstwem. Charakterystyczne dla wykrocze jest te
to, e inaczej ni przy przestpstwach ich popenienie nie czy si przewanie z moralnym potpieniem
sprawcy.
8
Wrd nazw dyscyplin prawniczych zawierajcych przymiotnik karne spotykamy rwnie termin prawo karne
midzynarodowe. W literaturze prawniczej uywa si terminu prawo karne midzynarodowe i terminu
midzynarodowe prawo karne, panuje jednak znaczna rozbieno pogldw co do zakresu tych poj.
Najczciej przez prawo karne midzynarodowe rozumie si przepisy wewntrznego prawa karnego, odnoszce
si do przestpstw z elementem obcym (np. popenionych przez cudzoziemcw lub za granic) oraz do instytucji
midzynarodowej wsppracy w sprawach karnych (ekstradycja, wykonywanie obcych wyrokw skazujcych).
9
Wydaje si, e najbardziej trafne jest szerokie rozumienie pojcia prawo karne midzynarodowe, obejmujce
wszelkie midzynarodowe aspekty odpowiedzialnoci karnej. W tym szerokim rozumieniu prawo karne
midzynarodowe obejmuje:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
normy prawa midzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach midzynarodowych odnoszcych si
do praw czowieka (np. w Midzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. lub w Konwencji
o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci z 1950 r.) i ustalajce pewne standardy w zakresie prawa
karnego, prawa karnego procesowego i prawa karnego wykonawczego, ktre powinny by przestrzegane przez
pastwa sygnatariuszy tych umw przy tworzeniu i stosowaniu przepisw prawa wewntrznego.
Pokrewne nauce prawa karnego s dziedziny naukowe zajmujce si rnymi aspektami przestpstwa,
przestpczoci, kary i jej wykonywania oraz stosowania prawa karnego. Tak dziedzin jest nauka procesu
karnego. Do nauk pokrewnych zaliczamy te:
1) kryminologi,
2)
3) kryminalistyk,
4)
11
Kryminologia jest nauk o przestpczoci i przestpcy. Uprawiana jest w formie bada empirycznych i formuowania
na ich podstawie twierdze oglnych o badanych zjawiskach. Badanie przestpczoci jako zjawiska spoecznego polega
przede wszystkim na opisie jej rozmiarw, struktury, dynamiki i skutkw spoecznych. Problemem, ktremu
kryminologia powica najwicej miejsca, jest zagadnienie przyczyn przestpczoci. Jest to te problem, ktry by
i jest w kryminologii przedmiotem najwikszych sporw naukowych i ktremu najczciej powicone s koncepcje
teoretyczne kryminologw, okrelane jako teorie kryminologiczne. Gwnie w aspekcie przyczyn przestpczoci
prowadzone s te kryminologiczne badania nad sprawcami przestpstw, dotyczce ich cech fizycznych, motyww
dziaania, cech osobowoci i trybu ycia.
Do zada kryminologii zalicza si te badania rodkw i metod zwalczania i zapobiegania przestpczoci i ich
skutecznoci.
Niekiedy kryminologia, wbrew swej nazwie, rozumiana jest szerzej, tzn. za przedmiot jej bada uwaa si nie tylko
przestpczo, ale rwnie inne zjawiska zaliczane do patologii spoecznej, np. alkoholizm.
12
Wiktymologia (ac. victima ofiara) jest nauk o ofierze przestpstwa. Jest to stosunkowo moda dziedzina
naukowa, stanowica jak gdyby dopenienie kryminologii. Tak jak kryminologia zajmuje si zjawiskiem
przestpczoci i przestpcy, tak wiktymologia zajmuje si zjawiskiem pokrzywdzenia przestpstwem (wiktymizacj)
i osob pokrzywdzonego.
W szczeglnoci wiktymologia zajmuje si badaniem roli ofiary w genezie przestpstwa, zwaszcza ustalaniem
czynnikw tworzcych podatno na stanie si ofiar przestpstwa oraz metod zapobiegania wiktymizacji.
Do zada wiktymologii zalicza si te formuowanie postulatw co do tworzenia i funkcjonowania mechanizmw
kompensowania pokrzywdzonym szkd wyrzdzonych przestpstwem.
13
Kryminalistyka jest nauk o metodach i rodkach wykrywania przestpstw, wykrywania i cigania ich sprawcw
oraz uzyskiwania i utrwalania rodkw dowodowych dla celw procesu karnego.
W ramach kryminalistyki wyrnia si taktyk kryminalistyczn (np. taktyk przesuchania lub taktyk pocigu za
sprawc) i technik kryminalistyczn.
Technika kryminalistyczna wykorzystuje osignicia rnych dziedzin naukowych dla tworzenia metod
rekonstrukcji zdarzenia przestpnego i identyfikacji sprawcy. Nale tu np. badania odciskw palcw
(daktyloskopia), ladw narzdzi przestpstwa (mechanoskopia), badanie pisma, problematyka wariografu
(wykrywacza kamstw) i szereg innych zagadnie.
Kryminalistyka zajmuje si rwnie metodami i rodkami technicznymi zapobiegania przestpstwom.
14
Przedmiotem nauki o polityce kryminalnej jest dziaalno organw pastwowych w zakresie wymiaru
sprawiedliwoci w sprawach karnych.
15
Nauki penitencjarne zajmuj si rnymi aspektami wykonywania kary pozbawienia wolnoci. W ich zakres
wchodzi zarwno problematyka prawa penitencjarnego, jak i zagadnienie metod postpowania ze skazanymi w celu
ich resocjalizacji lub przynajmniej w celu zapobieenia ich degradacji spoecznej w trakcie wykonywania kary.
Literatura: S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo karne w zarysie, Ossolineum 1921; J. Makarewicz, Einfhrung in die
Philosophie des Strafrechts, Stuttgart 1906; tene, Prawo karne oglne, Krakw 1914; K. Sjka-Zieliska, Historia prawa,
Warszawa 1993.
16
Historycznie pierwotn funkcj prawa karnego jest funkcja sprawiedliwociowa. Zaspokajanie poczucia
sprawiedliwoci osoby pokrzywdzonej przestpstwem, a take rodziny ofiary i jej grupy spoecznej, przez ukaranie
sprawcy ley u genezy prawa karnego. Jak to sformuowa J. Makarewicz, kara pojawia si w spoeczestwach
pierwotnych jako instynktowna reakcja na przestpstwo, jako odpata (Makarewicz, Prawo karne oglne, s. 18).
Myl o tym, e prawo karne ma suy ochronie pewnych dbr, ktrych istnienie i respektowanie skada si
na pewien porzdek spoeczny, a wic e prawo karne ma peni funkcj ochronn, jest historycznie pniejsza
i zwizana z rozwojem refleksji teoretycznych na temat prawa karnego i karania.
17
Wspczesne prawo karne powinno godzi obie te funkcje. Rola i znaczenie kadej z nich s rne w zalenoci od
tego, o jakie przestpstwo i o jaki podmiot w procesie karnym chodzi. Funkcja sprawiedliwociowa odgrywa
wiksz rol przy tradycyjnych, pospolitych przestpstwach, gdzie pokrzywdzonym jest konkretna jednostka (np.
zabjstwo, zgwacenie, kradzie). Odgrywa ona natomiast mniejsz, a czasami wrcz adn rol przy tzw.
przestpstwach bez ofiar, godzcych w interes oglny, takich jak: faszowanie dokumentw, nielegalne posiadanie
broni, szpiegostwo.
Prawidowe funkcjonowanie prawa karnego wymaga zachowania rwnowagi midzy funkcj ochronn
i sprawiedliwociow. Akcentowanie tylko funkcji sprawiedliwociowej zubaa sens spoeczny stosowania prawa
karnego, zbytnio podkrelajc jego kontekst jednostkowy. Wspczenie jednak duo czciej spotyka si
niedocenianie funkcji sprawiedliwociowej, kojarzenie jej z zemst, prymitywnym odwetem itp. W istocie jednak
realizacja funkcji sprawiedliwociowej (miarkowana humanitaryzmem) peni bardzo wan rol rozadowywania
pewnego stanu psychicznego wywoanego przez popenienie przestpstwa, a wystpujcego u pokrzywdzonego i u
innych osb, ktre si o tym fakcie dowiedziay. Stan ten jest mieszanin poczucia pokrzywdzenia, frustracji
i poczucia zagroenia, a jego rozadowywanie nazywa si w skrcie zaspokajaniem poczucia sprawiedliwoci.
Lekcewaenie tej funkcji prawa karnego moe wywoywa istotne negatywne skutki spoeczne.
Przykad:
18
Prawo karne powinno peni rwnie bardzo wan funkcj gwarancyjn, tzn. przez wyrane okrelenie, co jest
przestpstwem, zagwarantowa jednoczenie obywatelowi, e nie bdzie on pocignity do odpowiedzialnoci
karnej za czyny, ktrych prawo za przestpstwo nie uwaa.
19
Wspczesne prawo karne kieruje si zasad, e odpowiedzialno karna jest konsekwencj popenienia przez
czowieka czynu (dziaania lub zaniechania). Nie mog by podstaw odpowiedzialnoci karnej myli, pogldy,
zamiary czowieka, jego waciwoci fizyczne lub psychiczne lub jego stan niebezpieczestwa. Zasada ta
wyznacza prawu karnemu bardzo istotny prg jego tworzenia i stosowania. Karanie za myli lub pogldy
oznaczaoby nadmierne ingerowanie w wewntrzn sfer ycia czowieka, sprzeczne z jednym z podstawowych
praw czowieka prawem do posiadania wasnych pogldw. Karanie za zamiary lub pogldy, nawet gdyby ich
pniejsza ewentualna realizacja bya dla spoeczestwa szkodliwa, oznaczaoby te zbyteczne rozszerzanie zasigu
prawa karnego, skoro realizacja zamiarw nastpuje tylko w niewielkiej czci przypadkw.
Trzeba jednak zauway, e odpowiedzialno karna moe nastpi, gdy czyj pogld uzewntrzni si w czynie (np.
art. 256 KK przewiduje przestpstwo publicznego propagowania faszyzmu lub innego totalitarnego ustroju pastwa)
i oczywicie wtedy, gdy zamiar popenienia przestpstwa jest realizowany, np. osoba majca zamiar zabicia
przechodzi od samego zamiaru do usiowania zabjstwa.
Zasada odpowiedzialnoci karnej za czyn przesdza tylko, e odpowiedzialno ta nie moe nastpi bez
uprzedniego czynu sprawcy, tj. czyn jest niezbdn przesank odpowiedzialnoci. Problemem dalszym jest to,
w jakim stopniu rozmiar tej odpowiedzialnoci uzaleniony jest od okolicznoci zwizanych z czynem i jego wag,
a w jakim od elementw zwizanych z osob sprawcy czynu (np. od rodzaju jego motyww, zachowania si po
czynie, faktu recydywy itd.). Rozoenie akcentw w tym zakresie moe by rne i w zalenoci od niego prawo
karne konkretnego pastwa, w okrelonym czasie historycznym, moe by bardziej zorientowane na czyn lub na jego
sprawc.
20
Prawo karne opiera si na zasadzie winy. Oznacza to, e sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialno
karn tylko wtedy, gdy z popenienia czynu mona zrobi mu zarzut. To, kiedy taki zarzut moe by okrelonej
osobie postawiony, a wic kiedy wina zachodzi, okrelaj przepisy obowizujcego prawa karnego. Podstawowym
warunkiem osobistej zarzucalnoci czynu (czyli winy) jest wspczenie przede wszystkim wystpowanie okrelonej
wizi psychicznej midzy sprawc a jego czynem. Na przykad w odniesieniu do przestpstw umylnych wi ta
polega na tym, e sprawca ma zamiar popenienia czynu.
21
Obecnie uwaamy za oczywiste, e nie mona ponosi odpowiedzialnoci karnej za samo spowodowanie jakiego
skutku (tzw. odpowiedzialno obiektywna).
22
W obowizujcym polskim prawie karnym zasada winy wyraona jest w art. 1 3 KK (Nie popenia
przestpstwa sprawca czynu zabronionego, jeeli nie mona mu przypisa winy w czasie czynu). Czyn
wypeniajcy znamiona okrelone w ustawie karnej nie jest przestpstwem, jeeli nie zosta przez sprawc
zawiniony. Okrela si go wwczas jako czyn zabroniony (art. 115 1 KK). Ilekro wic Kodeks karny
uywa okrelenia czyn zabroniony, oznacza to, e chodzi o czyn obiektywnie naruszajcy prawo karne, ale
niekoniecznie przestpny (np. czyn dokonany bez zamiaru przy przestpstwie umylnym albo czyn popeniony
przez niepoczytalnego).
23
Historia prawa karnego zna konstrukcj prawn odpowiedzialnoci karnej za czyny innych osb. Taki miaa
charakter np. posta odpowiedzialnoci pana za czyny ludzi od niego zalenych (Kutrzeba, s. 7). Najczciej
jednak bya to tzw. odpowiedzialno zbiorowa polegajca na tym, e za przestpstwo jednostki ponosiy
odpowiedzialno pewne zbiorowoci, takie jak: rd, opole, rodzina, miasto (Makarewicz, Prawo, s. 148).
W 2002 r. wprowadzono specjaln ustaw z 28.10.2002 r. o odpowiedzialnoci podmiotw zbiorowych
za czyny zabronione pod grob kary (Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.). Ustawa ta okrela zasady
odpowiedzialnoci za czyny zabronione pod grob kary takich podmiotw, jak osoby prawne i jednostki
organizacyjne niemajce osobowoci prawnej, ktrym odrbne przepisy przyznaj zdolno prawn z
wyczeniem Skarbu Pastwa, jednostek samorzdu terytorialnego i ich zwizkw.
Wyrokiem z 3.11.2004 r. (K 18/03, Dz.U. Nr 243, poz. 2442) Trybuna Konstytucyjny uzna, e niektre przepisy tej
ustawy s niezgodne z Konstytucj RP. W zwizku z tym zostaa ona w 2005 r. gruntownie zmieniona.
Wspczesne polskie prawo karne skarbowe zna take tzw. odpowiedzialno posikow polegajc na tym,
e grzywn wymierzon sprawcy mona obciy osob fizyczn, osob prawn lub jednostk organizacyjn
niemajc osobowoci prawnej, ktrej sprawy prowadzi sprawca przestpstwa skarbowego.
Istniej rwnie w polskim prawie karnym pewne pozostaoci odpowiedzialnoci zbiorowej w postaci takich
typw przestpstw, jak udzia w bjce lub pobiciu, z ktrych wynikn uszczerbek na zdrowiu lub mier czowieka
(art. 158 2 i 3 KK). Podobny charakter ma przestpstwo udziau w zbiegowisku, ktrego uczestnicy wsplnymi
siami dopuszczaj si gwatownego zamachu na osob lub mienie (art. 254 KK). Nie naley natomiast zalicza
do przykadw odpowiedzialnoci zbiorowej takich przestpstw, jak udzia w zwizku przestpnym (art. 258 KK),
poniewa sprawca tego przestpstwa odpowiada tylko za wasny czyn (udzia w zwizku), nie obciaj go
natomiast zachowania innych osb lub ich skutki, jak to jest przy przestpstwie bjki lub udziau w zbiegowisku.
Zasada odpowiedzialnoci indywidualnej nie jest wic naruszona przez sam fakt, e do odpowiedzialnoci karnej
pociga si grup ludzi lub jednostk za udzia w przedsiwziciu zbiorowym.
24
25
Odpowiedzialno karna powinna mie charakter nie tylko indywidualny, ale i osobisty, tzn. nie moe jej przej na
siebie inna osoba ni sprawca przestpstwa. Std te art. 239 KK traktuje jako przestpstwo poplecznictwa
odbywanie za skazanego kary.
26
W podrcznikach prawa karnego pisze si czsto o zasadzie humanizmu tego prawa (w krajach
socjalistycznych pisano nawet o zasadzie humanizmu socjalistycznego, uwaajc, e jest to lepszy rodzaj
humanizmu). Wymaganie, by prawo karne odpowiadao zasadzie humanizmu, a wic by w centrum uwagi sta
czowiek jednostka ludzka jako najwysza warto, a wszelkie uregulowania i instytucje prawnokarne
Odrzucajc wic, jako nierealistyczn, zasad humanizmu prawa karnego, postulowa naley jednak, by
prawo karne speniao wymagania skromniej sformuowanej zasady zasady humanitaryzmu.
Zgodnie z ni, prawo karne powinno by humanitarne, ludzkie w tym znaczeniu, e wymagania przeze
stawiane powinny by na miar moliwoci ludzi, a stosowane kary i rodki nie powinny by okrutne, nie
powinny ponia karanego ani wyrzdza mu zbdnych dolegliwoci.
Postulat humanitaryzmu prawa karnego zajmowa wiele miejsca w twrczoci mylicieli okresu Owiecenia,
przyczyniajc si do zniesienia tortur i kar okrutnych. Wspczenie zasada humanitaryzmu prawa karnego wynika
m.in. z art. 3 EKPCz z 1950 r. i art. 7 MPPOiP z 1966 r., ktrych Polska jest stron. Na podstawie art. 3 EKPCz
Europejski Trybuna Praw Czowieka orzek np., e sprzeczne z konwencj jest stosowanie kary chosty.
Wedug art. 40 Konstytucji RP:
Nikt nie moe by poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje si stosowania kar
cielesnych.
W Kodeksie karnym zasad humanitaryzmu deklaruje art. 3, ktry odnosi j do problematyki wymiaru kary (zob.
Nb. 322):
Kary oraz inne rodki przewidziane w tym kodeksie stosuje si z uwzgldnieniem zasad humanitaryzmu, w szczeglnoci
z poszanowaniem godnoci czowieka.
Zasada humanitaryzmu ma due znaczenie w prawie karnym wykonawczym, poniewa w trakcie wykonywania kary
pozbawienia wolnoci moliwoci dziaa, ktre t zasad naruszaj, s najwiksze.
1. Uwagi oglne
27
Zasada nullum crimen sine lege (nie ma przestpstwa bez ustawy) jest najwaniejsz zasad
wspczesnego prawa karnego, chronic jednostk przed arbitralnym posugiwaniem si represj karn
przez organy pastwowe. Nieprzypadkowo wic jej uksztatowanie si zwizane jest z okresem
Owiecenia, chocia pewne zacztki myli o niej niektrzy autorzy widz ju u Cycerona (Spotowski, s. 9)
i u redniowiecznych prawnikw woskich (Bukowska-Gorgoni, s. 35 i nast.).
Zasada nullum crimen sine lege zostaa uroczycie sformuowana w art. 8 Deklaracji Praw Czowieka
i Obywatela z 1789 r. W ustawodawstwie karnym natomiast zamieszczona zostaa po raz pierwszy ju nieco
wczeniej, mianowicie w austriackim kodeksie karnym z 1787 r. (zwanym Jzefin). Jej sformuowanie
w postaci aciskiej maksymy przypisuje si A. Feuerbachowi w 1801 r.
Omawiana zasada jest obecnie niekwestionowanym skadnikiem idei pastwa prawa. W wielu
pastwach umieszcza si j w konstytucji. Uznana te zostaa za zawierajc jedno z podstawowych praw
czowieka. Std umieszczenie jej w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka z 1948 r. (art. 11),
w Europejskiej Konwencji Praw Czowieka z 1950 r. (art. 7 EKPCz) i Midzynarodowym Pakcie Praw
Obywatelskich i Politycznych (art. 15 MPPOiP), przy czym pastwo zwizane tymi konwencjami nie
moe zawiesi jej stosowania nawet w razie wprowadzenia stanu wyjtkowego.
W prawie polskim zasada ta sformuowana jest w art. 42 Konstytucji RP (Odpowiedzialnoci karnej
podlega ten tylko, kto dopuci si czynu zabronionego pod grob kary przez ustaw obowizujc w czasie
jego popenienia) i w art. 1 1 KK o analogicznym brzmieniu.
Zasada ta formuowana jest te w postaci bardziej rozbudowanej jako nullum crimen, nulla poena sine lege poenali
anteriori. Wynikaj z niej pewne reguy bardziej szczegowe, mianowicie:
1)
2)
3)
4)
5)
Adresatem tych regu jest nie tylko sdzia, rozpatrujcy konkretn spraw, lecz rwnie ustawodawca, zwaszcza co
do regu w pkt 1 i 2.
2. Nullum crimen sine lege scripta
28
W systemach prawnych kontynentalnych podkrela si przede wszystkim, e sdy maj tylko interpretowa ustawy
i e prawo karne nie moe by tworzone przez wadz wykonawcz w postaci aktw normatywnych niszej rangi
(rozporzdzenia, zarzdzenia). Wykluczenie tej drogi tworzenia prawa oznacza jego wiksz stabilno i pewien
niezbdny w prawie karnym element konserwatyzmu. Uchwalenie ustawy wymaga przestrzegania zoonej,
w duym stopniu jawnej, procedury legislacyjnej, prowadzonej pod kontrol opozycji i trwajcej pewien czas, co
daje wiksze szanse uniknicia zmian pochopnych.
Formalnie rzecz traktujc, wymg formy ustawowej speniaj rwnie akty normatywne z moc ustawy
(rozporzdzenia Prezydenta RP po 1926 r., dekrety Rady Pastwa w PRL), ale niewtpliwie stanowi to wyjtek od
zasady ustawowego charakteru prawa karnego, rozumianej cile.
29
Stanowienie prawa karnego wycznie w formie ustaw nie oznacza, e akty normatywne niszej rangi nie
maj adnego znaczenia dla odpowiedzialnoci karnej. W doktrynie prawa karnego nie budzi wtpliwoci
pogld, e ustawowy przepis karny moe mie niekiedy charakter blankietowy, tzn. moe odsya do
rozporzdze i zarzdze dla sprecyzowania pewnych znamion.
Niekiedy przepisy niszej rangi mog by te pomocne dla interpretacji przepisu ustawowego w konkretnej
sprawie, np. dla ustalenia zakresu obowizkw funkcjonariusza w kontekcie art. 231 KK. W obydwu tych
sytuacjach kontrola zgodnoci rozporzdzenia lub zarzdzenia z ustaw naley do sdu.
3. Nullum crimen sine lege certa
30
Wynikajcy z zasady n.c.s.l. postulat okrelonoci ustawowego opisu przestpstwa adresowany jest do ustawodawcy,
ktry powinien tak sformuowa przepis, by jego odbiorca mg go zrozumie i przestrzega. Przepisy karne
niezrozumiae, niejasne, oglnikowe mona porwna do zaminowanego pola, na ktre wstp jest wzbroniony, ale
jego granice s niezbyt wyranie oznaczone.
4. Zakaz analogii
31
Stosowanie przepisw w drodze analogii, dopuszczalne w innych dziedzinach prawa, dla wypeniania luk
w prawie, jest w prawie karnym zabronione w tym zakresie, w jakim miaoby prowadzi do odpowiedzialnoci
karnej osoby, ktrej czyn nie wypenia znamion adnego z przestpstw opisanych w ustawie karnej. Sytuacja ta
nie jest bowiem luk w prawie karnym, lecz oznacza, e prawo karne sytuacj t milczco uregulowao, nie
uznajc czynu za przestpny (nawet jeeli wedug aktualnych ocen spoecznych wydaje si on by karygodny).
W Polsce zakaz stosowania analogii konstytuujcej odpowiedzialno karn wynika z art. 1 1 KK.
Gdyby analogia bya dopuszczalna, oznaczaoby to, e jednostka mimo przestrzegania obowizujcych przepisw
moe narazi si na odpowiedzialno karn, jeeli popeni czyn analogiczny, podobny do czynu zabronionego
pod grob kary. Oznaczaoby to znaczne osabienie bezpieczestwa prawnego, gdy reakcja organw
pastwowych w zakresie cigania przestpstw staaby si znacznie mniej przewidywalna.
Przykad:
Tego rodzaju stosowanie analogii, odwoujce si do konkretnego przepisu, nazywane jest w teorii prawa analogi
legis. Oprcz tego wyrnia si inny rodzaj analogii, analogi iuris, tj. odwoywanie si do caego systemu
prawnego, do jego ducha albo wrcz do spoecznej wiadomoci prawnej lub pewnej idei. Tak posta analogii
przewidyway pocztkowo dekrety wadz rewolucyjnych w Rosji w latach 19171918, odwoujce si do
rewolucyjnego sumienia; podobnie wprowadzona w 1935 r. nowela do KK niemieckiego, odwoujca si do
zdrowego poczucia narodowego dla uzasadnienia odpowiedzialnoci karnej nieprzewidzianej przez prawo.
Analogi legis znao ustawodawstwo radzieckie do 1958 r. oraz kodeksy karne innych pastw socjalistycznych.
Formalnie nie wprowadzono jej w socjalistycznej Polsce, ale stosowana bya niekiedy faktycznie. Analogia legis
przewidziana jest wspczenie w Europie w KK duskim z 1935 r., ale stosowana jest nieczsto i traktowana jako
niezagraajca praworzdnoci w warunkach oglnie demokratycznego charakteru pastwa.
Analogia jest niekiedy, mimo zakazu, stosowana w praktyce pod hasem interpretacji rozszerzajcej, od ktrej
czasem trudno j odrni. W literaturze podaje si, jako ilustrujcy ten problem, przykad kradziey energii
elektrycznej. Gdy zjawisko to pojawio si, niemiecki Sd Najwyszy stwierdzi na tle konkretnej sprawy, e uznanie
energii za rzecz w rozumieniu przepisu o kradziey byoby niedopuszczalnym stosowaniem analogii. Zmusio to
ustawodawc do wprowadzenia w 1900 r. specjalnego przepisu o kradziey energii elektrycznej do KK
niemieckiego. Natomiast francuski Sd Kasacyjny w tym samym okresie potraktowa kradzie energii jako kradzie
rzeczy, uwaajc, e nie stosuje analogii, lecz tylko dokonuje interpretacji przepisu.
Zakaz analogii jest rozumiany jako nieodnoszcy si do analogii na korzy sprawcy. Moe ona wic bez
naruszenia zasady n.c.s.l. by stosowana dla wykluczenia lub zagodzenia odpowiedzialnoci karnej
(sceptycznie na ten temat Rajzman, s. 42 i nast.). Trzeba jednak pamita, e takie zastosowanie analogii na
korzy sprawcy nie moe si odbywa kosztem interesw innych osb, a zwaszcza pokrzywdzonego.
5. Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit)
32
Omwione powyej reguy miayby niewielk warto, gdyby dopuszczalne byo wydawanie ustaw o mocy
wstecznej (tzw. ustaw retroaktywnych), umoliwiajcych skazanie za czyn popeniony przed wejciem w ycie
ustawy kryminalizujcej taki czyn. Ustawy retroaktywne s nie do pogodzenia z zasadami pastwa praworzdnego,
gdy zaskakuj obywateli, ktrzy mieli prawo sdzi, e zachowujc si w okrelony sposb, nie naraaj si na
odpowiedzialno karn. Taki rezultat wprowadzenia retroaktywnej ustawy moe by zagodzony przez to, e
kryminalizacja czynu jest wczeniej zapowiadana lub te czyn jest bezprawny w wietle innej dziedziny prawa, ale
nie zmienia to faktu naruszenia samej zasady lex retro non agit.
W polskim prawie karnym znane s nastpujce przypadki naruszenia tej zasady:
1)
2)
3)
W pniejszym okresie naruszeniem zasady lex retro non agit i przez to jednoczenie art. 15 MPPOiP byo
stosowanie dekretu o stanie wojennym z 1981 r., ktrego przepisy karne wprowadzay nowe przestpstwa
i stosowane byy do czynw popenionych przed ogoszeniem dekretu (wyr. SN (7) z 17.10.1991 r., II KRN 274/91,
OSNKW 1992, Nr 34, poz. 19). Naley tu zwrci uwag na fakt, e dla stwierdzenia naruszenia zasady lex retro
non agit miarodajna jest data faktycznego ogoszenia ustawy, a nie data publikacji w Dzienniku Ustaw
(Kochanowski, s. 133 i nast.). Ponadto, przy wydawaniu ustaw karnych bardzo istotne jest posugiwanie si tzw.
vacatio legis, tzn. ustalenie okresu midzy ogoszeniem ustawy a wejciem jej w ycie, gdy umoliwia to faktyczne
zapoznanie si obywateli z now ustaw.
33
Pogldy mylicieli okresu Owiecenia na prawo karne ksztatoway si jako reakcja na zastan sytuacj w tej
dziedzinie. Prawo karne wwczas funkcjonujce charakteryzowaa niejasno i chaotyczno uregulowa,
okruciestwo kar i arbitralno stosowania tego prawa przez wadcw i ich urzdnikw. Dlatego te myliciele
Owiecenia postulowali stworzenie jasnego i przejrzystego, zapisanego w ustawie prawa karnego (nullum
crimen, nulla poena sine lege), ktre stwarzaoby obywatelom ochron przed samowol organw pastwowych.
Oczywicie rwnie i prawa karnego dotyczy oglny postulat rwnoci wobec prawa i zlikwidowania
przywilejw stanowych. Postulowano te, by za przestpstwa uznawane byy tylko czyny szkodliwe dla
spoeczestwa. Odrzucano wic np. karanie za czary lub samobjstwo.
Idee humanitaryzmu, racjonalnoci i jasnoci prawa karnego, goszone w okresie Owiecenia, byy nastpnie
w rnym stopniu realizowane w kodeksach karnych. Pozostaj jednak, jako postulaty, aktualne rwnie
wspczenie, stanowic trway fragment europejskiego dorobku cywilizacyjnego.
Szkoa klasyczna prawa karnego powstaa w zachodniej Europie w kocu XVIII w. i w I poowie XIX w. Jej
gwnymi twrcami i przedstawicielami byli Anzelm Feuerbach w Niemczech, Ortolan i Rossi we Francji,
Carrara we Woszech i Bentham w Anglii. Przeja ona gwne postulaty okresu Owiecenia, ale si do nich
nie ograniczya, rozwijajc bardziej szczegowe koncepcje i zasady odnoszce si do odpowiedzialnoci
karnej. Przedstawiciele szkoy klasycznej podkrelali, e punktem wyjcia dla odpowiedzialnoci karnej jest
czyn zabroniony przez ustaw karn.
Zasady szkoy klasycznej znalazy swoje odzwierciedlenie we francuskim kodeksie karnym z 1810 r.
i bawarskim kodeksie karnym (opracowanym przez Feuerbacha) z 1813 r.
Gwne zaoenia klasycyzmu, zwaszcza dotyczce formalnej definicji przestpstwa, zasady winy i sensu
kary, wpywaj rwnie wspczenie na ksztat prawa karnego.
Ten skrt mylowy mia znaczy, e przy reagowaniu na przestpstwo naley wiksz uwag zwraca na
jego sprawc i na moliwoci prewencyjnego oddziaywania na niego, mniejsz natomiast na wag
popenionego przestpstwa.
Liszt dzieli sprawcw na 3 kategorie:
1)
sprawcw z nawyknienia, wobec ktrych celem kary powinna by ich eliminacja, poniewa nie nadaj si
do poprawy;
2)
3)
Podstawowym celem kary miaa by nie sprawiedliwa odpata, lecz ochrona dbr prawnych, osigana przez
prewencyjne oddziaywanie na konkretnego sprawc (prewencja indywidualna).
Pod wpywem szkoy socjologicznej rozpowszechniy si takie instytucje prawnokarne, jak warunkowe
zawieszenie wykonania kary i warunkowe przedterminowe zwolnienie. Wpyna ona te na szersze
uwzgldnianie okolicznoci odnoszcych si do osoby sprawcy przy wymiarze kary.
Jednoczenie jednak take pod jej wpywem lansowano stosowanie dugotrwaych rodkw izolacyjnych
wobec recydywistw, przestpcw zawodowych i z nawyknienia.
3. Neoklasycyzm
40
4. Abolicjonizm
41
Wanym wspczesnym kierunkiem teoretycznym jest te abolicjonizm, ktry postuluje likwidacj prawa
karnego i zastpienie kary rnymi instrumentami rozwizywania konfliktw spoecznych. Wybitni
przedstawiciele tego kierunku to: Hulsman, Bianchi, Mathiesen, Christie i van Swaaningen. Abolicjonici
patrz na przestpstwo jako na konflikt do rozwizania. Prawo karne, jak twierdz, nie zapewnia tego, a nawet
powoduje tylko dalsze szkody spoeczne. Rozwizywanie takich konfliktw powinno by zadaniem
spoecznoci (zwaszcza lokalnych, ssiedzkich), a nie pastwa. Sdzia powinien by w procesie rozwizywania
konfliktu raczej tylko mediatorem. Sprawy drobne powinny by zaatwiane w krgach ssiedzkich, gwnie
przez naprawienie szkody lub zwrot rzeczy w przypadku kradziey. Naley te szerzej wykorzystywa
postpowanie cywilne jako alternatyw procesu karnego.
Tak wic koncepcja, ktra jest na pewno cenna jako przerysowana, a przez to bardzo wyrazista, krytyka
istniejcego mechanizmu prawnokarnego i ktra z pewnoci proponuje suszne podejcie do przestpstw, z
przewaajcym elementem konfliktu jako uniwersalny pomys na rozwizanie zagadnienia przestpczoci
razi swoj naiwnoci.
5. Zagadnienia kryminalizacji
Literatura: M. Filar, Dekryminalizacja i jej efekty, NP 1975, Nr 12; L. Gardocki, Typizacja uproszczona, SI 1982, Nr X; tene,
Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990.
Kryminalizacja jako pewne zjawisko spoeczne moe by uprawiana jako opisowa nauka o kryminalizacji i jako
normatywna nauka o kryminalizacji. Opisowa nauka o kryminalizacji zajmuje si opisem i analiz tego zjawiska
jako fragmentu rzeczywistoci spoecznej, zwaszcza za ustalaniem, jakie s rzeczywiste powody kryminalizacji.
Normatywna nauka o kryminalizacji ma natomiast charakter postulatywny i polega na tworzeniu pewnych zasad
okrelajcych, kiedy kryminalizacja powinna nastpowa, wzgldnie kiedy jest dopuszczalna.
Emocjonalne powody stoj u podstaw kryminalizacji gwnie takich zachowa, ktre stanowi naruszenie pewnych
tabu obyczajowych, np. kazirodztwo, sodomia, rozpowszechnianie pornografii, homoseksualizm (Gardocki,
Zagadnienia, s. 7685).
44
realizowalny.
46
47
Istotn zasad kryminalizacji jest zasada subsydiarnoci prawa karnego, z ktrej wynika, e prawo karne nie
powinno interweniowa, gdy inne rodzaje reakcji spoecznej s wystarczajce. Zasad t wyraa si w postaci
twierdzenia, e prawo karne powinno stanowi ultima ratio w rozwizywaniu jakiego problemu. Uzasadnienie
subsydiarnoci prawa karnego moe mie charakter pragmatyczny, tj. akcentowa potrzeb wyboru rodka
pocigajcego mniejsze koszty spoeczne lub skuteczniejszego.
48
Z porwnania procesu kryminalizacji do procesu karnego wyoniy si problemy udowodnienia potrzeby kryminalizacji
i sposobu rozstrzygania pojawiajcych si wtpliwoci. Szczeglne wymagania dowodowe i zasada in dubio pro reo
chroni maj osob niewinn przed skazaniem w procesie karnym. Podobnie, by unikn niesusznej lub zbdnej
kryminalizacji, a w konsekwencji by unikn skazywania w przyszoci konkretnych ludzi, mona przyj, e ciar
udowodnienia potrzeby kryminalizacji spoczywa na ustawodawcy. W razie wtpliwoci co do istnienia takiej potrzeby
naley natomiast z kryminalizacji zrezygnowa. Zasad t formuuje si w nauce o kryminalizacji w postaci aciskiej
maksymy in dubio pro libertate, tzn. w razie wtpliwoci naley si opowiedzie za wolnoci od ograniczenia
wprowadzanego nowym przepisem karnym.
49
50
Podstawowym problemem w teorii kryminalizacji jest to, czy jej naczeln dyrektyw powinna by idea ochrony
dbr prawnych, idea kryminalizacji tylko czynw spoecznie szkodliwych. Historycznie idea spoecznej
szkodliwoci czynu jako kryterium kryminalizacji wizana jest z okresem Owiecenia. W postaci normy oglnej
regu tak zawieraa Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela (art. 5), realizujc idee mylicieli tego okresu.
Idea ta odegraa wan rol przy oczyszczaniu prawa karnego z przepisw opartych na przesdach
i zabobonach.
Rwnie wspczenie akcentowanie ochrony dbr prawnych przed szkodliwymi dla nich dziaaniami jest bardzo
wanym czynnikiem zapobiegajcym arbitralnoci posuni kryminalizacyjnych oraz wymuszajcym racjonalne
i przemylane posunicia ustawodawcze w sferze prawnokarnej.
1. Kodeks karny
51
52
Kodeks karny z 1997 r. jest obecnie gwnym, ale nie jedynym rdem obowizujcego prawa karnego. Przepisy
karne zawarte s bowiem rwnie w tzw. ustawach dodatkowych. Ustawy te maj dwojaki charakter. Mog to by
ustawy karne szczeglne, ktre zawieraj wycznie lub prawie wycznie przepisy karne, albo te s to ustawy typu
administracyjnego, ktre reguluj pewn dziedzin ycia spoecznego, ale zawieraj te przepisy karne (np. Prawo
budowlane).
53
Kodeks karny dzieli si na 3 czci: cz ogln, cz szczegln i cz wojskow.
1)
2)
3)
2. Przepisy innych dziedzin prawa
54
Z faktu, e prawo karne zawarte jest w Kodeksie karnym i ustawach dodatkowych, nie wynika jeszcze, e
dla ksztatowania odpowiedzialnoci karnej w konkretnej sprawie, dla stosowania prawa karnego nie maj
znaczenia przepisy innych dziedzin prawa. Prawo karne nie funkcjonuje w izolacji, lecz jest czci caego
systemu prawa i cay system wpywa na jego stosowanie. Jeeli np. stosujemy art. 278 KK o kradziey lub art.
206 KK o bigamii to kwesti, czy rzecz jest cudza lub czy sprawca pozostaje w zwizku maeskim,
oceniamy, stosujc przepisy prawa cywilnego i rodzinnego. Jeeli stosujemy art. 263 2 KK o nielegalnym
posiadaniu broni palnej, to odwoujemy si do przepisw administracyjnych o zezwoleniach na bro itd.
56
Umowy midzynarodowe mog w dwojaki sposb wpyn na tre polskiego prawa karnego. Niektre
z nich formuuj tylko zobowizania pod adresem pastw-stron, by w okrelony sposb uksztatoway swe
ustawodawstwo, np. by przestpstwem byo rwnie faszowanie obcych pienidzy albo by przygotowanie do
obrotu narkotykami podlegao karze. Tego rodzaju postanowienia umw wpywaj na polskie prawo karne za
porednictwem ustawodawcy. Szereg umw midzynarodowych zawiera jednak tego rodzaju przepisy, ktre
mog by stosowane bezporednio.
Szczeglne znaczenie w tym kontekcie maj przepisy Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich
Politycznych i Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci. Okrelajc katalog praw
czowieka, wpywaj one w ten sposb na tre przepisw karnych obowizujcych w poszczeglnych pastwach.
Na przykad polski SN uzna, e art. 15 MPPOiP, zakazujcy stanowienia ustaw karnych z moc wsteczn,
wywiera skutek bezporedni na polskie prawo karne i wobec tego wszelkie retroaktywne przepisy karne, jako
sprzeczne z norm midzynarodow, nie mog by stosowane, nawet jeeli ustawodawca takie przepisy w ustawie
karnej zamieci (wyr. SN (7) z 17.10.1991 r., II KRN 274/91, OSNKW 1992, Nr 34, poz. 19). W tym sensie
umowy midzynarodowe s rwnie rdem polskiego prawa karnego.
Przepisy EKPCz stosowane przez Europejski Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu wielokrotnie
wpyway na ksztat prawa karnego pastw-stron tej konwencji.
4. Judykatura i doktryna
57
58
Oddziaywanie si autorytetu odnosi si rwnie do nauki prawa karnego w tym zakresie, w jakim
zajmuje si ona interpretacj obowizujcych przepisw. Interpretacja ta idzie niekiedy bardzo daleko
w tworzeniu pewnych konstrukcji prawnych, istotnych dla zakresu odpowiedzialnoci karnej, a pomijanych
w przepisach ustawowych. Przykadem moe tu by problematyka zwizku przyczynowego (zob. Nb. 127
134).
Powinna ona mie w tym kontekcie przewag nad wykadni odwoujc si do celu i sensu przepisu
(wykadnia teleologiczna, celowociowa) i wykadni odwoujc si do umiejscowienia przepisu w systemie
danej gazi prawa (wykadnia systemowa). Wydaje si, e odwoywanie si do wykadni celowociowej i
systemowej moe mie miejsce tylko wtedy, gdy wykadnia jzykowa dopuszcza rne warianty rozumienia
przepisu. Wtedy wybranie wariantu wszego rozumienia przepisu (wykadnia zwajca) lub szerszego
rozumienia (wykadnia rozszerzajca) moe by uzasadniane np. celem przepisu. Jeeli natomiast przepis jest
jzykowo jednoznaczny, nie mona mu nadawa szerszego rozumienia w drodze stosowania innych metod
wykadni, poniewa grozi to wprowadzaniem w bd adresata przepisu i najczciej nie jest ju wykadni prawa,
lecz stosowaniem niedozwolonej analogii na niekorzy sprawcy.
1. Wejcie w ycie
60
61
63
Zasada okrelona w art. 6 1 KK zna jednak wyjtek odnoszcy si do kwestii obliczania terminu
przedawnienia przestpstwa. Mianowicie w wietle art. 101 3 KK dla obliczania terminu przedawnienia
przestpstw skutkowych miarodajny jest nie czas dziaania lub zaniechania, lecz czas nastpienia skutku. W
podanym wyej przykadzie 30-letni termin przedawnienia cigania liczyby si wic od 24 czerwca.
3. Obowizywanie ustawy karnej pod wzgldem czasu
64
Reguy obowizywania ustawy pod wzgldem czasu maj znaczenie zwaszcza wtedy, gdy po popenieniu
okrelonego czynu zmienia si jego ocena w wietle prawa karnego. Wiadomo, e nowa ustawa kryminalizujca
czyny dotd nieprzestpne nie moe mie zastosowania do czynw popenionych przed jej wejciem w ycie.
Wynika to z zasady lex retro non agit (zob. Nb. 3233).
Oceniajc, ktra ustawa jest wzgldniejsza, nie ograniczamy si jednak do porwnywania ustawowych zagroe
kar. Naley bra pod uwag rwnie wszystkie inne elementy, np. moliwo nadzwyczajnego zagodzenia kary,
dugo okresu przedawnienia, moliwo warunkowego zawieszenia kary itd.
Trzeba jednak pamita, e chodzi tu przez cay czas o wybr jednej z porwnywanych ustaw. Nie mona natomiast
zastosowa obydwu ustaw jednoczenie, np. wybierajc z nich elementy najkorzystniejsze dla sprawcy.
Jednoczesne stosowanie wicej ni jednej tylko ustawy zdarza si tylko jako wyjtek od reguy. Na przykad wedug art.
15 PWKK: Do czynw popenionych przed wejciem w ycie Kodeksu karnego stosuje si przepisy tego Kodeksu o
przedawnieniu i zatarciu skazania, chyba e termin przedawnienia ju upyn.
65
Zmiana ustawy karnej w okresie pniejszym, ju po wydaniu orzeczenia w danej sprawie, rwnie stwarza
problem wyboru ustawy. Powstaje mianowicie pytanie, czy naley, w zwizku z wydaniem nowej ustawy karnej,
dokonywa przegldu wczeniej wydanych wyrokw i ewentualnie je zmienia. Gdyby konsekwentnie
reprezentowa optymistyczny pogld, e nowa ustawa jest zawsze lepsza i sprawiedliwsza od starej, to trzeba
byoby dostosowywa do jej uregulowa wszystkie poprzednio zapade orzeczenia. Byoby to jednak wyjcie bardzo
trudne do praktycznego zrealizowania, dlatego te polskie prawo karne przyjo zasad stabilnoci wyrokw,
wedug ktrej nowa ustawa w zasadzie nie wpywa na wyroki zapade przed jej wejciem w ycie. Artyku 4 4
KK przewiduje jednak wyjtek od tej zasady, dotyczcy bardzo radykalnej zmiany ustawy, polegajcej na tym, e
czyn, za ktry zapad wyrok skazujcy, przestaje by zabroniony pod grob kary. W takim wypadku wyrok ten
traci moc (tzn. nie kontynuuje si jego wykonania), a co wicej, nastpuje zatarcie skazania z mocy prawa.
Przykad 3:
Przykad 4:
Artyku 4 4 KK nie odnosi si do sytuacji, gdy czyn nie przestaje by karalny, a jedynie kara w nowej
ustawie jest agodniejsza lub surowsza ni ta, ktr przewidywaa ustawa zastosowana w danej sprawie. Jeeli
kara w nowej ustawie jest surowsza, to nie moe to wpyn na zapady ju wyrok, zgodnie z zasad nulla
poena sine lege.
Natomiast agodniejsze zagroenie kar w nowej ustawie wpywa na zapade ju wyroki w dwch
wypadkach.
Po pierwsze, ma to miejsce wtedy, gdy wedug nowej ustawy czyn objty wyrokiem zagroony jest kar,
ktrej grna granica jest nisza od kary orzeczonej. Wymierzon kar obnia si wwczas do grnej granicy
ustawowego zagroenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie (art. 4 2 KK).
Przykad 5: X zosta skazany na kar 4 lat pozbawienia wolnoci za czerpanie korzyci majtkowej z cudzej prostytucji, czyli
za sutenerstwo (art. 174 KK z 1969 r. przewidywa za to kar od 1 roku do 10 lat pozbawienia wolnoci). Kodeks karny z 1997 r.
przewiduje za taki czyn kar pozbawienia wolnoci do lat 3 (art. 204 2). Wobec tego wymierzona kara podlega obnieniu do 3 lat.
Rwnie wtedy, gdy wedug nowej ustawy czyn objty wyrokiem nie jest ju zagroony kar pozbawienia
wolnoci, a w poprzednio zapadym wyroku kar tak wymierzono, kar wymierzon zamienia si na grzywn
albo na kar ograniczenia wolnoci wedug zasad okrelonych w art. 4 3 KK.
4. Ustawy epizodyczne
65a
Prawo karne zna pojcie ustaw epizodycznych, tj. ustaw obowizujcych tylko przez okrelony czas
w zwizku z nadzwyczajnymi sytuacjami faktycznymi (np. wojna, klska ywioowa). Przy ustawach
epizodycznych powstaje problem, czy powinny by one stosowane po utracie przez nie mocy obowizujcej do
czynw popenionych w czasie, gdy jeszcze obowizyway.
Przykad 6:
Obowizujce polskie prawo karne milczy na temat ustaw epizodycznych, tzn. e naley stosowa oglne
zasady z art. 4 KK, chyba e same ustawy epizodyczne wprowadz odmienne reguy.
1. Uwagi oglne
66
Prawo karne kadego pastwa ma pewien zasig dziaania. Zasig ten okrelaj zasady obowizywania ustawy
karnej pod wzgldem miejsca i osb, wskazujce sytuacje, w ktrych przepisy karne danego pastwa maj
zastosowanie i, w konsekwencji, w ktrych waciwe s sdy karne danego pastwa.
Regulowanie zakresu zastosowania ustaw karnych naley do suwerennych uprawnie kadego pastwa. Kade
pastwo moe wic ten zakres ustala dowolnie szeroko, chyba e normy prawa midzynarodowego, a zwaszcza
zawarte przez to pastwo umowy midzynarodowe, wprowadzaj tu pewne ograniczenia. Zasad swobodnego
ustalania zakresu stosowania ustawy karnej potwierdza jednolita praktyka pastw, ktre regulujc t kwesti, nie
staraj si unikn zbiegu z kompetencj ustaw karnych innych pastw, wskutek czego zbieg taki wystpuje bardzo
czsto.
Przykad 1:
67
Niezalenie od zasad zastosowania ustawy karnej pod wzgldem miejsca i osb istniej pewne ograniczenia
zastosowania przepisw karnych, zwizane z samymi sformuowaniami znamion poszczeglnych przestpstw.
Niektre przestpstwa s mianowicie tak sformuowane, e nie dotycz pewnych dbr zagranicznych.
Przykad 2:
Nad tym, czy polska ustawa karna ma zastosowanie, zastanawiamy si wic dopiero wtedy, gdy wstpnie ustalimy,
e czyn wypenia znamiona przestpstwa przewidzianego w polskiej ustawie karnej.
2. Zasada terytorialnoci
68
Reguy obowizywania polskich ustaw karnych okrelone s w art. 5 i 109114a KK. Artyku 5 KK zawiera zasad
terytorialnoci, zgodnie z ktr polsk ustaw karn stosuje si do czynw popenionych na polskim terytorium lub
na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba e umowa midzynarodowa, ktrej Polska jest stron,
stanowi inaczej.
Terytorium Polski to obszar powierzchni ziemi (obszar ldowy) wraz z wodami wewntrznymi oraz morskie wody
przybrzene, a take sup powietrza nad tymi obszarami i wntrze ziemi pod nimi. Obszar ldowy pastwa polskiego
wyznaczaj granice ldowe ustalone w traktatach zawartych z pastwami ssiednimi.
Jeli chodzi o wntrze ziemi pod obszarem ldowym i morskimi wodami, to potrzeba wyznaczania granic terytorium
pastwowego w tym zakresie wspczenie nie wystpuje ze wzgldu na ograniczone moliwoci techniczne jego
wykorzystania. Teoretycznie granic t byby rodek kuli ziemskiej. Natomiast przy okrelaniu przestrzeni powietrznej
nalecej do terytorium polskiego wystpuje problem okrelenia granicy midzy przestrzeni powietrzn a przestrzeni
kosmiczn. Przestrze kosmiczna nie podlega bowiem zwierzchnictwu terytorialnemu adnego pastwa. Przyjmuje si
obecnie w prawie midzynarodowym, e przestrze powietrzna koczy si na wysokoci najniszych punktw orbit
sztucznych satelitw ziemi, czyli na wysokoci ok. 90 km.
69
O zakresie dziaania zasady terytorialnoci decyduje w duym stopniu przyjcie okrelonej koncepcji miejsca
popenienia przestpstwa. Polski KK posuguje si w tej sprawie bardzo szerok definicj. Wedug art. 6 2 KK,
przestpstwo uwaa si za popenione w miejscu, gdzie sprawca dziaa lub zaniecha dziaania, albo w miejscu,
gdzie skutek stanowicy znami czynu zabronionego nastpi lub mia nastpi. Wynika z tego przepisu, e miejsc
popenienia przestpstwa moe by kilka i wystarczy, e jedno z nich znajdowao si w Polsce, by mona byo
zastosowa zasad terytorialnoci.
Przykad 3:
70
W zakresie czynw popenionych za granic Kodeks karny zasadniczo odmiennie traktuje czyny popenione przez
obywateli polskich, przewidujc szerszy zakres zastosowania polskiej ustawy karnej, ni to jest w sytuacji
popenienia przestpstwa przez cudzoziemca.
Przykad 4: Polak, przebywajc w kraju, gdzie dozwolone jest wieloestwo, zawiera drugie maestwo. Po powrocie do kraju nie
mona go ciga z powodu bigamii, poniewa w opisanej sytuacji brak jest podwjnej przestpnoci czynu.
W pewnym sensie, w ograniczonym zakresie, sd polski stosuje wic obc ustaw. Zasadnicze zastosowanie,
w sensie podstawy dla kwalifikacji prawnej, stosowania zasad odpowiedzialnoci i wymiaru kary, ma jednak ustawa
polska. Mona jednak uwzgldni rnice midzy tymi dwoma ustawami na korzy sprawcy wtedy, gdy s one
zasadniczo zgodne, tzn. obie uwaaj popeniony czyn za przestpstwo (art. 111 12 KK).
Warunek podwjnej przestpnoci czynu nie musi by, jak wynika z art. 111 3 KK, speniony w dwojakiego
rodzaju sytuacjach. Po pierwsze wtedy, gdy polski funkcjonariusz publiczny, penic sub za granic, popeni tam
przestpstwo w zwizku z wykonywaniem swoich funkcji (np. urzdnik polskiego konsulatu przyjmuje korzy
majtkow za przyznanie petentowi wizy). Po drugie, nie wymaga si spenienia tego warunku, gdy przestpstwo
popeniono w miejscu niepodlegajcym adnej wadzy pastwowej (np. na Antarktydzie lub na tratwie na penym
morzu).
4. Zasada narodowoci przedmiotowej (ochronna) ograniczona
72
Czyny popenione przez cudzoziemcw za granic podlegaj ustawie karnej polskiej w zasadzie tylko wtedy, gdy
s przestpstwami skierowanymi przeciwko interesom RP, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej
jednostki organizacyjnej bez osobowoci prawnej lub przestpstwem o charakterze terrorystycznym (art. 110 1
KK). Regu t nazywamy zasad narodowoci przedmiotowej ograniczon (inaczej zasad ochronn
ograniczon). Przy zastosowaniu tej zasady speniony musi by, podobnie jak w odniesieniu do obywatela
polskiego, warunek podwjnej przestpnoci. Stosuje si te wspomniane wyej wyjtki od wymagania tego
warunku, jak rwnie moliwe jest uwzgldnienie rnicy midzy ustawami na korzy sprawcy (art. 111 2 KK).
5. Zasada narodowoci przedmiotowej (ochronna) nieograniczona
72a
Zasada narodowoci przedmiotowej (ochronna) nieograniczona uregulowana jest w art. 112 KK. Nazywamy j tak
dlatego, e przewiduje ona w pewnych sytuacjach zastosowanie polskiej ustawy karnej bez wzgldu na
obywatelstwo sprawcy i bez ograniczenia warunkiem podwjnej przestpnoci. Jest tak w razie popenienia:
1)
2)
3)
4)
5)
Przykad 5:
zasad ochronn nieograniczon i jest on zagroony w polskiej ustawie kar przekraczajc 2 lata pozbawienia
wolnoci. Stosuje si wwczas ustaw karn polsk, ale pod warunkiem, e sprawca przebywa w Polsce i nie
postanowiono go wyda. Z przepisu tego wynika, e w opisanej sytuacji pierwszestwo ma ekstradycja sprawcy
za granic.
Przykad 6:
Przykad 7:
76
Od zasady, e wyrok zagraniczny nie jest przeszkod do powtrnego sdzenia w Polsce, wyjtki przewiduje art. 114
3 KK. Wedug tego przepisu, powtrne osdzenie nie jest moliwe, gdy Polska w inny sposb wyczerpaa swoje
prawo do ukarania sprawcy, tzn. gdy w danej sprawie ekstradowaa sprawc, przekazaa za granic ciganie lub
przeja wyrok zagraniczny do wykonania go w Polsce. Powtrne osdzenie w Polsce jest rwnie niedopuszczalne,
jeeli co do czynu zapado orzeczenie midzynarodowego trybunau karnego dziaajcego na podstawie wicego
Polsk prawa midzynarodowego. Zakaz powtrnego orzekania moe te wynika z zawartej przez Polsk umowy
midzynarodowej. W literaturze prawa karnego wyraono pogld, e zasada ne bis in idem zostaa wczona do
prawa unijnego w ramach tzw. dorobku wsplnotowego (acquis communautaire). W zwizku z tym art. 114 1 KK
nie moe by stosowany do orzecze zapadych w pastwach czonkowskich UE oraz Islandii i Norwegii (B. Nita,
Zasada ne bis in idem w midzynarodowym obrocie karnym, PiP 2005, z. 3, s. 23). Stanowisko takie zaj rwnie
SN w wyr. z 2.6.2006 r. (IV KO 22/05, OSNKW 2006, Nr 78, poz. 75).
Ustaw z 24.10.2008 r., zmieniajc Kodeks karny (Dz.U. Nr 214, poz. 1344) zmieniono art. 114 3 KK. Zgodnie z
jego nowym brzmieniem, zakaz powtrnego orzekania, wynikajcy z umowy midzynarodowej, dotyczy nie tylko
zagranicznych orzecze sdowych, lecz take orzecze innych organw pastw obcych koczcych postpowanie
karne.
Wspczenie istnieje tendencja, by nie traktowa wyrokw skazujcych zagranicznych jako nieistniejcych (w tym
sensie, e nie s przeszkod do ponownego skazania), lecz przeciwnie, by wyroki zagraniczne mogy by
wykonywane w kraju ojczystym skazanego. Polska jest stron tzw. Konwencji berliskiej z 19.5.1978 r.
o przekazywaniu osb skazanych na kar pozbawienia wolnoci w celu odbycia kary w pastwie, ktrego s
obywatelami (Dz.U. z 1980 r. Nr 8, poz. 21).
V. Immunitety
Literatura: B. Janusz-Pohl, Immunitety w polskim postpowaniu karnym, Warszawa 2009.
77
Immunitet w prawie karnym oznacza czasowe lub stae wyczenie moliwoci pocignicia do
odpowiedzialnoci karnej pewnej kategorii osb z powodu popenienia jakichkolwiek lub niektrych
przestpstw. Wyrnia si dwa rodzaje immunitetw: formalny i materialny.
Immunitet materialny polega na staym uchyleniu karalnoci czynu wypeniajcego znamiona
przestpstwa. Immunitet formalny
Immunitet materialny przewidziany jest w art. 8 ust. 2 ustawy z 26.5.1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst
jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.).
Wedug orz. TK z 28.1.1991 r. (K 13/90, OTK 1991, Nr 1, poz. 3), nietykalno posa lub senatora moe
by jednak ograniczona w warunkach stanu wyszej koniecznoci (art. 26 KK).
Niejasny zakres ma materialny immunitet parlamentarny, przewidziany w art. 105 ust. 1 Konstytucji RP. Wedug
tego przepisu, pose (senator) nie moe by pocignity do odpowiedzialnoci za dziaalno w zakresie
wykonywania mandatu ani w czasie trwania mandatu, ani po jego wyganiciu, chyba e narusza prawa osb trzecich.
Wynika z niego w kadym razie, e nie dotyczy on przestpstw, przy ktrych pokrzywdzonym jest osoba fizyczna. Sd
Najwyszy w uchw. z 16.2.1994 r. (I KZP 40/93, OSNKW 1994, Nr 34, poz. 18) wyjani te, e immunitet ten odnosi
si rwnie do dziaalnoci posa poza Sejmem, ale mieszczcej si w ramach wykonywania mandatu. Ponadto Sd
Najwyszy wyrazi pogld, e mandat parlamentarny musi by wykonywany przy uyciu godziwych metod. Nie
wchodzi tu wic w gr np. posugiwanie si faszywymi dokumentami, podburzanie do dokonywania aktw przemocy
lub branie w nich udziau itp.
Rzecznik Praw Obywatelskich nie moe by pozbawiony wolnoci ani pocignity do odpowiedzialnoci karnej bez
zgody Sejmu (art. 211 Konstytucji RP).
Immunitet sdziowski
78
80
Podkrelenie, e przestpstwem moe by tylko czyn czowieka, wydaje si wspczenie zbyteczne, jako mwienie
o rzeczy oczywistej. Robimy to tylko dla przypomnienia, e w prawie karnym staroytnym i redniowiecznym
istniaa moliwo odpowiedzialnoci karnej zwierzt. Sens istnienia wwczas takiej moliwoci nie jest
wspczenie jasny. Wydaje si jednak, e nie chodzio tu o przejawy naiwnej antropomorfizacji, lecz raczej o
zaspokojenie potrzeby odreagowania zdarzenia, polegajcego np. na tym, e zwierz spowodowao mier
czowieka.
Historia prawa karnego zna zreszt dalej idce uregulowania, ktre wrcz przewidyway nie tylko swego rodzaju karanie zwierzt, ale
nawet przedmiotw martwych. Zwierciado Saskie przewidywao np. nie tylko zabicie konia, na ktrym uprowadzono kobiet, ktra
nastpnie zostaa zgwacona, ale rwnie zburzenie budynku albo przynajmniej cian i drzwi izby, gdzie zgwacenie miao miejsce, gdy
uniemoliwiy one ucieczk kobiecie (zob. Maisel, Poznaskie prawo karne do koca XVI wieku, Pozna 1963, s. 52).
82
Od przymusu bezwzgldnego naley odrnia fizyczny lub psychiczny przymus wzgldny (vis
compulsiva), polegajcy na wywieraniu nacisku na wol czowieka, ale niewykluczajcy kierowania przez t
wol jego zachowaniem si. Przykadem tego rodzaju przymusu moe by stosowanie groby lub tortur. Jeeli
osoba torturowana ujawni tajemnic pastwow, jej zachowanie si pozostaje czynem, poniewa byo
kierowane przez jej wol. Podobnie jest czynem zachowanie si kasjera, ktry w czasie napadu na bank pod
grob zastrzelenia wspdziaa z napastnikiem, wyjmujc pienidze z sejfu i wkadajc je do torby. W obydwu
tych przykadach mamy do czynienia z naciskiem na wol czowieka, ktremu trudno jest si oprze, mamy do
czynienia z ograniczeniem moliwoci wyboru postpowania, ale nie z cakowitym jej wyeliminowaniem.
Zachowanie si pod wpywem przymusu absolutnego jest najistotniejszym praktycznie rodzajem sytuacji, w
ktrej stwierdzamy brak czynu. Z pojcia czynu wykluczamy jednak i inne rodzaje zachowa niesterowanych
wol czowieka, np. odruchy bezwarunkowe. Przy przestpstwach z zaniechania bdziemy mieli do czynienia
z brakiem czynu zawsze wtedy, gdy brak jest fizycznej moliwoci zachowania si w sposb wymagany przez
prawo, np. jeeli onierz nie wykonuje rozkazu przeniesienia przedmiotu, poniewa przekracza to jego
fizyczne moliwoci, nie popenia przestpstwa z art. 343 1 KK, bo jego zaniechanie nie jest zalene od jego
83
Przestpstwo musi by czynem zabronionym przez ustaw karn, tzn. musi odpowiada opisowi
ustawowemu okrelonego typu przestpstwa (np. zniesawienia, paserstwa itd.). Opis ten skada si z
elementw, ktre nazywamy ustawowymi znamionami przestpstwa, a ktrych wystpowanie w czynie
sprawcy musi by stwierdzone, by mona byo przypisa mu popenienie okrelonego typu przestpstwa.
Przykadowo dla przypisania przestpstwa z art. 228 KK konieczne jest stwierdzenie, e:
Ustawowe znamiona przestpstwa mog dotyczy rnych elementw jego struktury: podmiotu, strony
przedmiotowej, strony podmiotowej lub przedmiotu (zob. Nb. 101151).
Istotny, z punktu widzenia gwarancyjnej funkcji prawa karnego, jest podzia znamion na znamiona opisowe
i ocenne.
84
Znamiona opisowe to te, ktrych stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest
stosunkowo wyrany. Mona tu wymieni przykadowo takie znamiona, jak: pienidz (art. 310 KK), uderza (art.
217 KK), w postpowaniu sdowym (art. 233 KK).
85
Znamiona ocenne natomiast
86
Fakt, e jaki czyn konkretny wypenia znamiona okrelonego typu przestpstwa, nie przesdza jeszcze ostatecznie,
e mamy do czynienia z przestpstwem. Tak jest z reguy. Niekiedy jednak inne przepisy prawa karnego lub
przepisy innej dziedziny prawa zezwalaj w pewnym zakresie na zachowanie si wypeniajce znamiona
przestpstwa. Zestawienie konkretnego czynu wypeniajcego znamiona z caym systemem prawa moe prowadzi
do wniosku, e czyn ten nie jest bezprawny.
Przykad 1: X, przyapawszy na gorcym uczynku wamywacza, obezwadni go i zatrzyma do czasu przyjazdu policji. Czyn
X wypenia znamiona przestpstwa z art. 189 KK (pozbawienie czowieka wolnoci), ale poniewa art. 243 KPK uprawnia kadego
do zatrzymania sprawcy przyapanego na gorcym uczynku czyn X nie jest bezprawny i w konsekwencji nie jest przestpstwem.
86a
Osobny problem stanowi w tym kontekcie przestpstwa nieumylne. Nieumylno wyklucza powoanie si na
prawny charakter dziaania we wskazanym wyej rozumieniu. Kto nieumylnie spowodowa mier czowieka
(art. 155 KK) lub nieumylnie popeni paserstwo (art. 292 KK) nie moe powoywa si na prawny charakter
swego dziaania, trudno bowiem sobie wyobrazi, by jaki przepis prawa upowania do wypenienia znamion
przestpstwa nieumylnego. Byaby to wewntrzna sprzeczno. Powstaje tu natomiast inne zagadnienie.
Przestpstwa nieumylne s przestpstwami z nieostronoci, tzn. jako przestpstwo nieumylne moe by
ocenione tylko takie wypenienie znamion przestpstwa (nieumylnego), ktre byo rezultatem nieostronego
zachowania si sprawcy. Kodeks w art. 9 2 mwi o niezachowaniu ostronoci wymaganej w danych
okolicznociach.
Przy niektrych typach przestpstw nieumylnych nieostrony charakter zachowania si sprawcy sprecyzowany jest ju
w jego ustawowych znamionach. Na przykad przy przestpstwie spowodowania wypadku w komunikacji
(art. 177 KK) sam przepis okrela, e zachowanie si sprawcy narusza zasady bezpieczestwa w ruchu ldowym,
wodnym lub powietrznym. Przy innych przestpstwach wynika to z interpretacji przepisw. Ocena, czy zachowanie
si sprawcy byo nieostrone, czy te miecio si ono w ramach wymaganych standardw ostronoci, dokonywana
jest w oparciu o obowizujce reguy postpowania w danej sferze ycia spoecznego. W zakresie ruchu drogowego
wynikaj one gwnie z przepisw drogowych, w zakresie wypadkw przy pracy z przepisw BHP itd.
Ustalenie, e jaki spoecznie negatywny skutek (np. mier czowieka) nastpi mimo zachowania wymaganej w danej
sytuacji ostronoci, prowadzi do stwierdzenia, e nie miao tu miejsca popenienie przestpstwa nieumylnego.
Przykad 2:
W przykadzie tym mamy do czynienia z wyczeniem przestpnoci czynu wynikajcym z faktu, e dziaanie
sprawcy miecio si w ramach ostronoci, tzn. sprawca mia prawo zachowa si w sposb, w jaki si zachowa.
Niektre sytuacje wykluczenia przestpstwa nieumylnego zwizane z zachowaniem zasad ostronoci zostay
stypizowane i nazwane w ramach katalogu okolicznoci wyczajcych odpowiedzialno karn. Dotyczy to tzw.
ryzyka sportowego, przy ktrym dziaanie sprawcy zgodne ma by z reguami uprawiania danej dyscypliny
sportowej (zob. Nb. 229). Podobnie jest w przypadku zabiegw lekarskich dokonywanych zgodnie z zasadami
medycyny (zob. Nb. 224226).
V. Wina
Literatura: I. Andrejew, O pojciu winy w polskim prawie karnym, PiP 1982, z. 7; T. Bojarski, Spoeczna szkodliwo czynu i wina w
projekcie KK, [w:] S. Walto (red.), Problemy kodyfikacji prawa karnego. Ksiga ku czci profesora Mariana Cielaka, Krakw 1993;
P. Kardas, O dwch znaczeniach winy w prawie karnym, PiP 1993, z. 10; M. Rodzynkiewicz, Pojcie winy w prawie karnym prba
analizy krytycznej na tle ujcia relacyjnego, RPEiS 1992, z. 3.
87
Przestpstwem jest tylko czyn zawiniony. Jak stwierdza art. 1 3 KK:
Nie popenia przestpstwa sprawca czynu zabronionego, jeeli nie mona mu przypisa winy w czasie czynu.
88
Przede wszystkim przesank winy jest tzw. strona podmiotowa przestpstwa (zob. Nb. 111115),
okrelona w art. 9 KK, tzn. zamiar popenienia przestpstwa (przy przestpstwach umylnych) albo
lekkomylno lub niedbalstwo (przy przestpstwach nieumylnych). Wskazane w art. 9 KK postacie strony
podmiotowej przestpstwa nazywa si czsto formami winy.
Konieczne jest te ustalenie, e chodzi o osob zdoln do ponoszenia winy, tzn. osob, ktra osigna
okrelony wiek (zob. Nb. 102109). S to przesanki, ktre musz by ustalane w kadym przypadku
rozstrzygania o odpowiedzialnoci karnej po to, by przypisa sprawcy win.
Ustanowion w art. 1 3 KK zasad winy mona rwnie rozumie szerzej. To znaczy mona przyj, e
stosujc ten przepis, nie jestemy zwizani kodeksowym katalogiem okolicznoci wyczajcych win. Wedug
tej koncepcji, reprezentowanej przez autorw uzasadnienia do projektu Kodeksu karnego (zob. Uzasadnienie, s.
5), sd mgby stwierdzi brak winy (a w konsekwencji wyda wyrok uniewinniajcy) po stronie sprawcy
czynu zabronionego i spoecznie szkodliwego nawet wtedy, gdy nie zachodzi adna okoliczno ustawowa
wyczajca win, ale mimo to sprawcy nie mona w konkretnej sprawie uczyni osobistego zarzutu z faktu
popenienia czynu, poniewa ze wzgldu na szczegln sytuacj, w ktrej si znajdowa, nie mona byo od
niego wymaga zachowania si zgodnego z prawem.
Przykad 1:
Z tych wszystkich powodw naley przyj, e takie rewolucyjne w swojej istocie uregulowanie, gdyby
ustawodawca chcia je rzeczywicie wprowadzi do KK, byoby wprowadzone w sposb wyrany. W sumie wic
art. 1 3 KK naley rozumie jako ogln deklaracj zasady winy (zob. M. Rodzynkiewicz, Kilka uwag o
relacyjnym ujciu winy w prawie karnym, RPEiS 2001, z. 4, s. 65), ktrej to zasady szczegowe zastosowanie
zaley od treci konkretnych przepisw KK o wyczeniu winy (np. przepisu o niepoczytalnoci) lub jej
zmniejszeniu (np. ze wzgldu na motywy dziaania sprawcy zabjstwa z afektu).
Odmienny pogld na ten temat, akceptujcy otwarty charakter klauzuli zawartej w art. 1 3 KK, wyrazili
Zoll i Wsek (zob. Buchaa, Zoll, Komentarz, s. 43 oraz Wsek, Komentarz, s. 3738). Szerok interpretacj art.
1 3 KK odrzuci natomiast SN w post. z 7.5.2002 r. (IV KK 93/02, Legalis). Odmienne stanowisko zaj
jednak w wyr. z 7.2.2007 r. (V KK 413/06, OSNwSK 2007, poz. 396).
89
90
91
Z dowiadcze tworzenia i stosowania prawa karnego wynika jednak, e rwnie wtedy, gdy pewien typ zachowania
si jest generalnie spoecznie szkodliwy, konkretnie popeniony czyn tego typu moe wyjtkowo tej cechy nie mie.
Inaczej mwic, w konkretnym przypadku czyn zabroniony przez ustaw karn (element formalny) moe nie by
spoecznie szkodliwy (brak elementu merytorycznego) lub by spoecznie szkodliwy w stopniu tak minimalnym, e nie
zasuguje na potraktowanie go jako przestpstwa. Zatem w takiej sytuacji czyn konkretny, mimo e formalnie
narusza przepis karny, nie jest przestpstwem. Konsekwencja taka wynika z art. 1 2 KK (zob. Nb. 257260).
Kwestia spoecznej szkodliwoci konkretnego czynu nie jest jednak badana w kadym procesie karnym.
Byoby oczywicie nonsensowne wymaganie od sdu, by w kadej sprawie o kradzie lub sfaszowanie
dokumentu ustala nie tylko to, e czyn zarzucany oskaronemu wypenia znamiona przestpstwa, lecz
rwnie to, e jest spoecznie szkodliwy. Zakada si, e z reguy tak jest, a jedynie wtedy, gdy powstaje co do
tego wtpliwo, a wic w sytuacjach wyjtkowych, kwestia spoecznej szkodliwoci jest przedmiotem
rozwaa i ustale organw stosujcych prawo.
Kwestia wyczenia przestpnoci czynu ze wzgldu na brak lub znikomy stopie spoecznej szkodliwoci czynu
omwiona bdzie szerzej w innym miejscu (zob. Nb. 257260).
92
Uznanie spoecznej szkodliwoci za element definicji przestpstwa, a wic wymaganie, by konkretny czyn nie tylko
wypenia znamiona przestpstwa, lecz rwnie wykazywa pewne cechy, ktre byy powodem uznania takich
czynw za przestpstwo przez ustaw jest charakterystyczne dla tzw. materialnych definicji przestpstwa.
Materialne definicje przestpstwa przeciwstawia si w nauce prawa karnego definicjom formalnym, ktre
definiujc przestpstwo ograniczaj si do wskazania, e chodzi o czyn zabroniony przez ustaw karn.
Posugiwanie si materialnymi definicjami przestpstwa zapocztkowano w radzieckim prawie karnym. Pniej
przejy to ustawodawstwa karne innych pastw socjalistycznych.
W nauce prawa karnego w tych pastwach nadawano temu faktowi znaczenie ideologiczne.
Twierdzono, e jest to jeden z elementw decydujcych o wyszoci socjalistycznego prawa karnego nad prawem
karnym pastw kapitalistycznych.
W rzeczywistoci materialna definicja przestpstwa w prawie karnym pastw socjalistycznych suya przede
wszystkim jako praktyczny instrument selekcji, umoliwiajcy nieciganie przypadkw drobniejszych.
Byo to w tych pastwach szczeglnie istotne, poniewa szeroki zakres kryminalizacji powodowa, e ciganie
wszystkich narusze prawa karnego byo praktycznie niemoliwe.
W pewnym stopniu potrzeba takiego odsiewania przypadkw drobnych wystpuje w kadym pastwie.
Z reguy selekcja taka w pastwach posugujcych si formaln definicj przestpstwa dokonywana jest przez
stosowanie przepisw prawa karnego procesowego, umoliwiajcych organom pastwowym nieciganie przestpstw
drobnych, jeeli nie ley to w interesie publicznym.
Obowizujcy KK posuguje si terminem spoeczna szkodliwo czynu, zastpujc nim uywany w Kodeksie
z 1969 r. termin spoeczne niebezpieczestwo czynu.
Zmian terminologii uzasadniano (zob. Uzasadnienie, s. 4) potrzeb oderwania si od interpretacji pojcia
spoecznego niebezpieczestwa, naznaczonej elementami politycznymi, i od praktyki wykorzystywania go
w celach politycznych.
W rzeczywistoci naduywanie tego pojcia dla celw politycznych zdarzao si w orzeczeniach z wczesnych
lat 50. XX w. i z pewnoci nie by to znaczcy instrument w ramach oglnego naduywania prawa karnego
w celach politycznych.
Gwn funkcj pojcia spoecznego niebezpieczestwa bya, jak wskazano wyej, funkcja selekcyjna.
Trzeba te zwrci uwag na fakt, e wybr jednego z moliwych terminw (spoeczne niebezpieczestwo,
spoeczna szkodliwo) ma w duym stopniu charakter umowny.
Gdyby bowiem kierowa si rzeczywistym znaczeniem tych zwrotw jzykowych, trzeba byoby powiedzie, e
niektre przestpstwa s spoecznie szkodliwe, bo wyrzdzaj uszczerbek okrelonemu dobru, inne za tylko
zagraaj mu, a wic s spoecznie niebezpieczne.
1. Waga przestpstwa
93
2. Forma winy
94
3. Forma czynu
95
Ze wzgldu na form czynu wyrniamy przestpstwa z dziaania i przestpstwa z zaniechania.
4. Znami skutku
96
Podzia przestpstw na przestpstwa formalne (bezskutkowe) i przestpstwa materialne (skutkowe) opiera si na
kryterium wystpowania wrd znamion danego typu przestpstwa znamienia skutku. Jeeli okrelony skutek do
znamion przestpstwa naley, mamy do czynienia z przestpstwem materialnym, jeeli natomiast przestpstwo
polega po prostu na okrelonym zachowaniu si, nazwiemy je przestpstwem formalnym. Pojcie skutku rozumiane
jest w prawie karnym szeroko. Jest to zmiana w wiecie zewntrznym, ktra moe mie rny charakter i ktra da
si oddzieli od samego zachowania si. Zmian tak jest uszkodzenie rzeczy (art. 288 KK), uszczerbek na zdrowiu
(art. 156 KK), poar (art. 163 KK), ale rwnie bezporednie niebezpieczestwo dla ycia (art. 160 KK),
pozbawienie czowieka wolnoci (art. 189 KK) lub obawa (art. 190).
Wszystkie powoane wyej przepisy KK odnosz si do przestpstw materialnych. Do przestpstw formalnych
zaliczymy natomiast nieudzielenie pomocy (art. 162 KK), nakanianie do uprawiania nierzdu (art. 204 1 KK),
faszywe zeznania (art. 233 KK).
5. Typy przestpstw
97
Niektre typy przestpstw po dodaniu do nich pewnych dodatkowych znamion tworz nowy typ
przestpstwa (z reguy zawarty w oddzielnym paragrafie artykuu KK), zagroony surowsz lub agodniejsz
kar. W takiej sytuacji typ przestpstwa bdcy punktem wyjcia nazywamy typem podstawowym, a typ nowo
utworzony typem kwalifikowanym, gdy jego zagroenie kar jest surowsze, albo typem
uprzywilejowanym, gdy jest on zagroony kar agodniejsz. Na przykad przestpstwo zwykego umylnego
zabjstwa (art. 148 1 KK), ktrego znamiona (Kto zabija czowieka...) uzupenimy o znamiona dodatkowe
(...pod wpywem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznociami), tworzy typ uprzywilejowany,
zwany w skrcie zabjstwem w afekcie (art. 148 4 KK) i zagroony kar agodniejsz ni czyn z art. 148 1
KK, ktry nazwiemy typem podstawowym. Z kolei przykad na typ kwalifikowany znajdujemy w art. 189 3
KK (pozbawienie wolnoci zwizane ze szczeglnym udrczeniem).
6. Tryb cigania
98
Ze wzgldu na tryb cigania dzielimy przestpstwa na przestpstwa cigane z oskarenia publicznego
(publicznoskargowe) i przestpstwa cigane z oskarenia prywatnego (prywatnoskargowe). Wikszo
przestpstw ma charakter publicznoskargowy, tzn. ich ciganiem zajmuje si oskaryciel publiczny (z reguy
jest nim prokurator), dziaajcy w imieniu pastwa. Prowadzi on postpowanie przygotowawcze, sporzdza akt
oskarenia i wykonuje czynnoci oskaryciela przed sdem.
99
100
Niektre przestpstwa publicznoskargowe mog by cigane jedynie wtedy, gdy pokrzywdzony zoy
wniosek o ciganie (przestpstwa wnioskowe).
Przestpstw wnioskowych nie naley myli z przestpstwami prywatnoskargowymi, poniewa zoenie
wniosku jest tylko warunkiem wszczcia postpowania, ktre dalej toczy si jak kade inne postpowanie
w sprawie o przestpstwo cigane z oskarenia publicznego.
Przestpstwami wnioskowymi s np. zgwacenie (art. 197 KK), kradzie na szkod osoby najbliszej
(art. 278 4 KK). Powody uznania przestpstwa za wnioskowe, a wic uzalenienia cigania od woli osoby
pokrzywdzonej, mog by dwojakiego rodzaju. W przypadku takiego przestpstwa jak zgwacenie chodzi
o ochron interesw osoby pokrzywdzonej. Moe ona nie yczy sobie cigania sprawcy, uznajc, e
rozpatrywanie sprawy, konieczno relacjonowania przebiegu zdarzenia, dotarcie informacji o przestpstwie do
szerszego krgu osb itd. bdzie dla niej dodatkow krzywd. Czciej wnioskowy charakter przestpstwa
uzasadniony jest tym, e w konkretnym przypadku chodzi moe o czyn o niewielkiej wadze,
i pokrzywdzonemu pozostawia si wstpn ocen, czy istnieje potrzeba jego cigania. Na przykad
pokrzywdzony przestpstwem uszkodzenia rzeczy (art. 288 KK) moe uzna, e ze wzgldu na rozmiary
szkody lub jej wyrwnanie przez sprawc nie opaca mu si da wszczcia postpowania karnego i by
nastpnie zmuszonym do wystpowania w roli wiadka w procesie. Ta grupa przestpstw wnioskowych
wykazuje pewne podobiestwo do przestpstw prywatnoskargowych. Niezaliczenie ich do przestpstw
prywatnoskargowych jest jednak uzasadnione tym, e ich ciganie bez postpowania przygotowawczego,
prowadzonego przez wyspecjalizowane organy pastwowe, mogoby by dla pokrzywdzonego zbyt trudne.
Osobn grup przestpstw wnioskowych stanowi przestpstwa wojskowe cigane na wniosek dowdcy jednostki.
W tym wypadku chodzi rwnie o uniknicie prowadzenia postpowania karnego w sprawach, w ktrych wystarcza
stosowanie rodkw dyscyplinarnych.
8. Struktura przestpstwa
I. Uwagi oglne
101
Przestpstwo jako pojcie oglne i jako okrelony typ przestpstwa moe by analizowane z punktu widzenia jego
struktury. Takie spojrzenie na przestpstwo prowadzi do wniosku, e do jego najwaniejszych elementw nale:
podmiot przestpstwa, strona przedmiotowa, strona podmiotowa i przedmiot przestpstwa.
1. Wiek sprawcy
102
103
Od zasady, e granic wieku odpowiedzialnoci karnej jest lat 17, przewidziano w Kodeksie karnym 2 wyjtki.
W pewnych wypadkach odpowiedzialno karn moe ponie nieletni, ktry ukoczy 15 lat. Jest to moliwe przy
spenieniu warunkw odnoszcych si do rodzaju popenionego czynu oraz do waciwoci sprawcy i okolicznoci
sprawy. Katalog przestpstw, ktrych popenienie uzasadnia skorzystanie z tej moliwoci, zawiera art. 10 2 KK.
S to: zamach na ycie Prezydenta RP (art. 134 KK), zabjstwo umylne zwyke (art. 148 1 KK), morderstwo (art.
148 2 i 3 KK), umylne spowodowanie cikiego uszczerbku na zdrowiu typu podstawowego i kwalifikowanego
(art. 156 1 i 3 KK), umylne spowodowanie niebezpieczestwa powszechnego (art. 163 1 lub 3 KK), porwanie
samolotu lub statku typu podstawowego i typu kwalifikowanego (art. 166 KK), umylne spowodowanie katastrofy
w komunikacji typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 173 1 lub 3 KK), zgwacenie typu kwalifikowanego
(art. 197 3 lub 4 KK), czynna napa na funkcjonariusza publicznego ze skutkiem w postaci cikiego uszczerbku
na zdrowiu (art. 223 2 KK), wzicie zakadnikw typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 252 1 lub 2 KK),
rozbj (art. 280 KK).
104
Pewne wyjtki od zasady, e nieletni nie podlegaj odpowiedzialnoci karnej, przewiduje te ustawa o postpowaniu w
sprawach nieletnich. Dotyczy to przypadkw, gdy sprawca czynu zabronionego o znamionach przestpstwa popeni go przed
ukoczeniem 17 roku ycia (a wic jako nieletni), ale w chwili orzekania ukoczy ju 18 lat. Poniewa decydujcy jest wiek
sprawcy w chwili czynu, powinien on w zasadzie by potraktowany jak nieletni. Jeeli jednak sd uzna w tego rodzaju sprawie,
e orzeczenie umieszczenia w zakadzie poprawczym nie jest celowe (chocia prawnie dopuszczalne) moe orzec kar
z obligatoryjnym jej nadzwyczajnym zagodzeniem (art. 13 NielU). Podobna moliwo przewidziana jest dla sytuacji, gdy
orzeczonego rodka poprawczego nie zaczto wykonywa przed osigniciem przez sprawc 18 lat (art. 94 NielU).
2. Nieletni
105
106
Omawiana ustawa uywa pojcia nieletni w trzech znaczeniach. Po pierwsze, nazywa nieletnimi osoby do lat
18, wobec ktrych stosuje si rodki wychowawcze w zwizku z ich demoralizacj. Po drugie, osoby midzy 13
a 17 rokiem ycia, wobec ktrych toczy si postpowanie o czyny karalne wypeniajce znamiona przestpstw lub
niektrych wykrocze. Po trzecie, osoby wobec ktrych wykonuje si orzeczone rodki wychowawcze lub
poprawcze, okrelane s przez ustaw jako nieletni do czasu ukoczenia przez nie 21 lat.
107
Wedug art. 3 1 NielU, w sprawach nieletnich naley si kierowa przede wszystkim ich dobrem, dc do
osignicia korzystnych zmian w ich osobowoci i zachowaniu. Zasad jest stosowanie wobec nieletnich
rodkw wychowawczych i wychowawczo-leczniczych:
108
1) rodki wychowawcze, m.in.:
a)
b)
c)
d)
e)
2)
3)
3. Modociany
109
Kodeks posuguje si rwnie pojciem modociany. Sprawca modociany to taki, ktry nie ukoczy 21
lat w chwili czynu ani 24 lat w chwili orzekania w I instancji (art. 115 10 KK). Jest to szczeglna kategoria
sprawcy dorosego, ktry w zwizku ze swoim wiekiem traktowany jest przez KK w szeregu sytuacji
odmiennie ni inni sprawcy. W szczeglnoci KK odmiennie okrela zasady wymierzania kary modocianemu,
kadc nacisk na jej cele wychowawcze (art. 54 1 KK). Szersze s te w stosunku do modocianych
moliwoci nadzwyczajnego zagodzenia kary (art. 60 1 KK).
4. Przestpstwa indywidualne i przestpstwa powszechne
110
W zwizku z problematyk podmiotu przestpstwa pozostaje podzia przestpstw na przestpstwa indywidualne
i przestpstwa powszechne.
Przestpstwa powszechne to takie, ktrych podmiotem moe by kada osoba odpowiadajca oglnym
cechom podmiotu przestpstwa, tzn. osoba fizyczna, ktra osigna okrelony wiek.
Przestpstwa indywidualne natomiast to te, w ktrych opisie ustawowym znami podmiotu okrelone jest
przez uycie pewnej dodatkowej cechy (onierz, funkcjonariusz publiczny, matka itd.). Powoduje to, e
sprawcami tych przestpstw mog by tylko osoby majce tak cech.
Przestpstwa indywidualne dzielimy na waciwe i niewaciwe. Przestpstwa indywidualne waciwe to
takie, przy ktrych szczeglna cecha podmiotu decyduje o bycie przestpstwa. Brak tej cechy powoduje wic
brak przestpstwa. Przestpstwem indywidualnym waciwym jest np. odmowa wykonania rozkazu (art. 343
KK), apownictwo bierne (art. 228 KK), bowiem nawet jeeli kto zachowuje si w sposb opisany w tych
przepisach, ale nie ma wymaganej cechy, tj. nie jest w pierwszym przypadku onierzem, a w drugim osob
penic funkcj publiczn nie popenia przestpstwa.
Przy przestpstwach indywidualnych niewaciwych szczeglna cecha podmiotu nie decyduje o bycie
przestpstwa, lecz o stworzeniu jego typu kwalifikowanego lub uprzywilejowanego. Brak tej cechy nie
powoduje wic wyczenia przestpnoci czynu, lecz tylko jego wysz lub nisz karalno. Przykadem moe
tu by przestpstwo dzieciobjstwa (art. 149 KK), ktrego moe si dopuci tylko matka. Jeeli jednak czynu
opisanego w art. 149 KK dopuci si, jako wspsprawca, inna osoba, to poniesie ona odpowiedzialno na
podstawie surowszego art. 148 KK. Przykadem na sytuacj odwrotn moe by art. 160 KK. W 1 tego
przepisu opisane jest przestpstwo powszechne naraenia czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty
ycia. W 2 przewidziano natomiast zagroone surowsz kar naraenie na niebezpieczestwo przez osob
zobowizan do opieki nad osob naraon. W tym przypadku brak okrelonej w przepisie cechy podmiotu
powoduje wic agodniejsze zagroenie kar.
Szczeglny problem stanowi kwestia odpowiedzialnoci za podeganie i pomocnictwo do przestpstw
indywidualnych (zob. Nb. 160171).
114
115
Przez przedmiot wykonawczy (przedmiot czynnoci wykonawczej) rozumie si przedmiot materialny, na
ktrym dokonuje si danego przestpstwa, np. przedmiotem wykonawczym naruszenia tajemnicy
korespondencji (art. 267 KK) jest zamknite pismo, ktre sprawca otwiera, przedmiotem wykonawczym
przestpstwa z art. 277 KK s znaki graniczne, ktre sprawca niszczy, usuwa, przesuwa lub faszywie
wystawia. Szereg przestpstw dokonywanych jest jednak bez oddziaywania na konkretne przedmioty
materialne albo te nie s one okrelone w ich znamionach. Przedmiot wykonawczy nie naley wic do
znamion takich przestpstw, jak ujawnienie tajemnicy pastwowej (art. 265 KK) lub zniesawienie (art. 212
KK).
Fakt, e pewne elementy strony przedmiotowej nie nale do znamion jakiego typu przestpstwa, oznacza tylko, e
nie musz by one udowadniane, by sprawcy przypisa popenienie takiego przestpstwa. Nie znaczy to jednak, e
nie maj one adnego znaczenia. Na przykad do znamion wymuszenia rozbjniczego (art. 282 KK) nie naley
okrutny sposb jego popenienia. Niemniej ustalenie w procesie, e konkretne wymuszenie zostao popenione
w sposb okrutny, bdzie miao wpyw na wymiar kary w danej sprawie.
Fakt, e mamy do czynienia z przestpstwem trwaym, moe mie te znaczenie dla stosowania przepisw o pomocnictwie do
przestpstwa. Dopki bowiem trwa okrelone przestpstwo, dopty moliwe jest uatwianie jego popenienia przez inn osob.
Prawomocny wyrok przerywa przestpstwo trwae. Na przykad jeeli kto uchyla si od suby wojskowej i po
skazaniu za to przestpstwo kontynuuje uchylanie si, to ten nieobjty wyrokiem dalszy cig uchylania si stanowi
ju nowe przestpstwo trwae.
2. Przestpstwa wieloosobowe
117
3. Przestpstwa wieloczynowe
118
V. Przestpstwa z zaniechania
Literatura: Z. Kubec, Przestpstwa z zaniechania, PiP 1965, z. 3; L. Kubicki, Przestpstwo popenione przez zaniechanie. Zagadnienia
podstawowe, Warszawa 1975; J. Majewski, Prawnokarne przypisanie skutku przy zaniechaniu (zagadnienia wzowe), Krakw 1997;
W. Patryas, Zaniechanie. Prba analizy metodologicznej, Pozna 1993; M. Rodzynkiewicz, Pojcie zaniechania a odpowiedzialno za
przestpstwo popenione przez zaniechanie w projekcie kodeksu karnego, PPK 1994, z. 11; A. Wsek, Odpowiedzialno karna za
nieprzeszkodzenie przestpstwu, Warszawa 1973.
1. Uwagi oglne
119
120
121
122
123
Ad 2) Mwic o tym, e obowizek dziaania moe wynika z umowy, mamy na myli wszelkie rodzaje umw,
zarwno sformalizowane, jak i niesformalizowane. Moe to by wic zarwno pisemna umowa o prac, jak i np.
umwienie si rodzicw ze znajomymi, e przez krtki czas ich nieobecnoci na play znajomi ci zaopiekuj si
pozostawionym dzieckiem. Wane jest tutaj faktyczne podjcie si wykonania pewnego obowizku. Podobne
znaczenie ma podjcie si obowizkw przez przyjcie okrelonej funkcji, nawet jeli nie byoby to dokonane w
formie umowy, lecz np. przez przyjcie nominacji na okrelone stanowisko.
124
125
Natomiast niesolidny dunik, ktry nie zwraca w umwionym terminie poyczki i spowoduje mier wierzyciela
niemajcego pienidzy na opacenie kuracji, nie poniesie odpowiedzialnoci za spowodowanie mierci. Jest tak
dlatego, e przyjmujc prawny obowizek zwrotu dugu w okrelonym terminie, dunik nie sta si jednak
gwarantem nienastpienia skutku w postaci mierci wierzyciela. Pojcie gwaranta oznacza wic, e chodzi
o szczeglne zobowizania prawne, wyranie ukierunkowane na zapobieenie skutkowi, ktrego spowodowanie
wypenia znamiona okrelonego przestpstwa.
W czasie obowizywania Kodeksu karnego z 1969 r., ktry nie zawiera specjalnego przepisu o podstawach
odpowiedzialnoci za zaniechanie, jakim obecnie jest art. 2 KK, uwaano, e przestpstwa z zaniechania dopuszcza si
rwnie osoba, ktra wywoaa pewn niebezpieczn lub bezprawn sytuacj, jeli tej sytuacji nie likwiduje
We wszystkich trzech przykadach mamy do czynienia z wywoaniem przez sprawc pewnej sytuacji, ktra przez swoje
utrzymywanie si (przykad 3) albo przez dalszy rozwj (przykady 12) wypenia znamiona przestpstwa. Sama
sytuacja wywoana jest przez dziaanie, ktre nie musi by (chocia moe by) zawinione.
W przykadach tych zachowanie si sprawcy, tworzce pewn cao, skada si z pocztkowego dziaania
i nastpujcego po nim zaniechania. Dopiero czne potraktowanie obu elementw pozwala na zakwalifikowanie
czynu przestpstwa. Samo dziaanie nie moe by podstaw takiej kwalifikacji, poniewa nie musi by zawinione
ani bezprawne. Z kolei nastpne zaniechanie jest zawinione i bezprawne, ale mwienie o nim jako o zaniechaniu
konkretnej osoby ma sens tylko, jeeli ta wanie osoba wywoaa swoim dziaaniem dan sytuacj.
Wywoanie niebezpiecznej sytuacji moe by te dziaaniem zawinionym nieumylnie, ktre przeksztaca si
w umylne zaniechanie.
Przykad 4:
126
Traktowanie uprzedniego wywoania przez sprawc niebezpiecznej lub bezprawnej sytuacji jako rda obowizku
dziaania i w konsekwencji jako podstawy do odpowiedzialnoci za zaniechanie, chocia przyjte w praktyce sdw
karnych, budzio niekiedy wtpliwoci i zastrzeenia w nauce prawa karnego (Wsek, Komentarz, s. 56).
W przeciwiestwie bowiem do dwch poprzednio omwionych rde (ustawa, umowa) trudno wskaza, skd bierze
si tu prawny obowizek dziaania. Jest to wic podstawa odpowiedzialnoci za przestpstwo z zaniechania, ktra
wyamuje si z oglnego schematu.
Niektrzy autorzy dopatruj si i przy tej podstawie prawnego obowizku okrelonego dziaania, ktry
wynika ma z cywilnoprawnych przepisw o czynach niedozwolonych (Kubec, Przestpstwa, s. 396), czy te
dokadniej z art. 439 KC (Kubicki, Przestpstwo, s. 182), wedug ktrego: Ten, komu wskutek zachowania si
innej osoby [...] zagraa bezporednio szkoda, moe da, aeby osoba ta przedsiwzia rodki niezbdne do
odwrcenia grocego niebezpieczestwa, a w razie potrzeby take, by daa odpowiednie zabezpieczenie.
Wydaje si jednak, e nie jest to zadowalajce rozwizanie problemu, poniewa nie wszystkie wystpujce tu
sytuacje bd mogy by zakwalifikowane z art. 439 KC. Poza tym jest to przepis dajcy wyranie pewne
uprawnienia do wysuwania roszcze o charakterze cywilnoprawnym, a nie nastawiony na konsekwencje
prawnokarne.
Sytuacja staa si jeszcze trudniejsza po wejciu w ycie Kodeksu karnego z 1997 r. W zwizku z treci art. 2 KK
wyraono pogld, e nie obejmuje on przypadkw, w ktrych na sprawcy nie ciy szczeglny prawny obowizek
dziaania wynikajcy bd wprost z normy prawnej, bd z aktu majcego znaczenie prawne, tj. umowy lub
nominacji (Uzasadnienie, s. 6). Pogld ten trudno zakwestionowa, ale moim zdaniem nie wynika z niego jeszcze, e
po wejciu w ycie nowego Kodeksu karnego nie ma podstaw do odpowiedzialnoci karnej osoby, ktra swoim
uprzednim dziaaniem wywoaa okrelon niebezpieczn lub bezprawn sytuacj. Taka negatywna odpowied
byaby trudna do zaakceptowania, bo jej konsekwencj byoby stwierdzenie, e kierowca z przykadu 1, lokator
z przykadu 2 i urzdnik z przykadu 3 mieli prawo zachowa si pasywnie w wywoanych przez siebie sytuacjach,
bez wzgldu na rezultaty tej pasywnoci. Natomiast przyjcie rozwizania, e w tych sytuacjach odpowiedzialno
moe nie opiera si na prawnym obowizku dziaania, mona uzasadnia nastpujco.
Kodeks karny, wymagajc w art. 2 istnienia prawnego szczeglnego obowizku dziaania, odnosi to wymaganie do
przestpstw z zaniechania. Jednak spowodowanie skutku przez zaniechanie zlikwidowania wywoanej przez siebie
niebezpiecznej lub bezprawnej sytuacji nie jest czystym zaniechaniem, lecz polega na pewnym poczeniu dziaania
z zaniechaniem. Skoro tak, to nie ma do tych przypadkw zastosowania regua z art. 2 KK. W zwizku z tym,
rozpatrujc kwesti odpowiedzialnoci karnej na tle przykadw 13, musimy po prostu przymierzy je do
odpowiednich przepisw Kodeksu karnego i oceni, czy odpowiadaj one, w sensie jzykowym, temu, co nazywamy
spowodowaniem uszczerbku na zdrowiu, nieumylnym spowodowaniem mierci czy te bezprawnym
pozbawieniem czowieka wolnoci.
Wydaje si, e we wszystkich opisanych wyej sytuacjach odpowied powinna by pozytywna.
127
128
129
Stwierdzenie, e w konkretnym przypadku zachodzi zwizek przyczynowy midzy zachowaniem si
sprawcy a skutkiem, ktry nastpi czasowo po tym zachowaniu si, wymaga stosowania pewnych kryteriw.
W nauce prawa karnego okrelenie tych kryteriw i sposobu ich stosowania jest przedmiotem teorii zwizku
przyczynowego. Poniej zostan wymienione najwaniejsze z nich.
1. Teoria ekwiwalencji
130
Teoria ekwiwalencji (rwnowartoci warunkw) opiera si na zaoeniu, e przyczyn kadego skutku jest pewna
suma warunkw koniecznych do jego nastpienia. Wszystkie warunki s rwnej wartoci, tzn. kady z nich moe
by potraktowany jako ten, ktry spowodowa skutek. To, czy warunek jest konieczny (okrela si go inaczej jako
warunek sine qua non), sprawdza si przy pomocy hipotetycznego usuwania tego warunku, inaczej mwic, przez
stawianie pytania, czy skutek nastpiby, gdyby warunek ten w rzeczywistoci nie wystpowa. Jeeli stwierdzimy,
e skutek i tak by nastpi, to znaczy, e dany element rzeczywistoci nie by koniecznym warunkiem jego
nastpienia.
Teoria ekwiwalencji ujmuje zwizek przyczynowy bardzo szeroko.
Przykad 1:
Przykad ten mona by jeszcze bardziej komplikowa, dodajc coraz to nowe warunki, bez ktrych skutek by nie nastpi.
Zwolennicy teorii ekwiwalencji podkrelaj, e ustalenie zwizku przyczynowego nie przesdza jeszcze kwestii
odpowiedzialnoci sprawcy, ktrego czyn musi by przecie bezprawny i zawiniony. Z podanego wyej przykadu
moemy wic kolejno eliminowa poszczeglne elementy, dochodzc w rezultacie do wniosku, e odpowiedzialno
powinien ponie kierowca Y.
Nie zawsze jednak da si tak atwo wyeliminowa wady teorii ekwiwalencji.
Przykad 2:
Zastosowanie do tego przykadu teorii ekwiwalencji prowadzi do wniosku, e X powinien odpowiada za umylne zabjstwo.
Nakanianie ony do podry samolotem byo bowiem koniecznym warunkiem jej mierci w katastrofie. X chcia tego, by zgina, a wic
po jego stronie zachodzi wina umylna. Mimo to uznanie go za zabjc ony byoby na pewno niewaciwe. Teoria ekwiwalencji
wyranie tu zawodzi, zbyt szeroko zakrelajc granice odpowiedzialnoci karnej.
4. Obiektywne przypisanie
133
W orzecznictwie polskiego Sdu Najwyszego spotyka si najczciej odwoanie si do teorii ekwiwalencji, co
jednak nie moe by uznane za wybr suszny, skoro moe prowadzi do zbytniego rozszerzenia zakresu
odpowiedzialnoci karnej. Z tego wzgldu bardziej suszne byoby posugiwanie si teori adekwatnego zwizku
przyczynowego, ktra pozwala na zgodne z dowiadczeniem yciowym rnicowanie warunkw przyczyniajcych
si do wywoania skutku.
W ostatnich latach pod wpywem doktryny (zainspirowanej wypowiedziami przedstawicieli niemieckiej nauki prawa
karnego) w orzecznictwie Sdu Najwyszego coraz czciej spotka mona odwoanie si do koncepcji tzw.
obiektywnego przypisania skutku. Wedug tej koncepcji, nie kade spowodowanie (w rozumieniu teorii
ekwiwalencji) skutku moe by sprawcy przypisane. Przypisanie, a co za tym idzie odpowiedzialno za skutek,
wchodzi w gr tylko wtedy, gdy w zaistniaym skutku urzeczywistnio si wanie to stworzone przez sprawc
niebezpieczestwo, ktrego powstaniu miao zapobiec przestrzeganie naruszonej przez niego reguy ostronoci. Na
przykad jeeli kierowca potrci przechodnia, prowadzc pojazd z szybkoci wysz od bezpiecznej, ale
w konkretnych warunkach prowadzenie pojazdu z bezpieczn szybkoci nie zapobiegoby (wobec zachowania si
pieszego) spowodowaniu wypadku naley przyj, e wprawdzie zachowanie si kierowcy byo przyczyn
zaistniaego skutku, ale nie mona mu tego skutku przypisa, bo skutek nie by realizacj niebezpieczestwa
stworzonego zbyt szybk jazd (wyr. SN z 8.3.2000 r., III KKN 231/98, OSNKW 2000, Nr 56, poz. 45 i wyr. SN z
1.12.2000 r., IV KKN 509/98, OSNKW 2001, Nr 56, poz. 45).
5. Przyczynowo zaniechania
134
Spornym problemem teoretycznym, ktry nie ma jednak wikszego znaczenia w praktyce funkcjonowania prawa
karnego, jest problem przyczynowoci zaniechania. Niektrzy przedstawiciele nauki prawa karnego kwestionuj
mianowicie moliwo istnienia zwizku przyczynowego midzy zaniechaniem a okrelonym w ustawie skutkiem.
Twierdz oni, e skutek moe by wywoany tylko przez dziaanie czowieka. Zaniechanie natomiast nie moe
zapocztkowa acucha przyczynowego, co najwyej moemy osobom zobowizanym zarzuci, e nie
przeszkodziy nastpieniu skutku. Zarwno zwolennicy, jak i przeciwnicy pogldu o przyczynowoci zaniechania
dochodz jednak do takich samych konkluzji w kwestii odpowiedzialnoci karnej, tyle tylko e wedug jednych
powinna ona nastpowa za spowodowanie skutku, a wedug drugich za nieprzeszkodzenie skutkowi.
135
Strona podmiotowa (inaczej strona subiektywna) przestpstwa obejmuje zjawiska psychiczne, ktre musz
towarzyszy stronie przedmiotowej, czyli zewntrznemu zachowaniu si sprawcy, i ktre wyraaj stosunek
psychiczny sprawcy do czynu.
Strona podmiotowa jest najwaniejsz przesank winy. Bez zaistnienia wymaganej w przepisie karnym,
okrelajcym typ przestpstwa, strony podmiotowej nie moemy sprawcy zrobi zarzutu z popenionego czynu,
a wic nie jest moliwa jego odpowiedzialno karna z powodu braku winy. Z kolei okrelona posta strony
podmiotowej (tzw. forma winy) decyduje o stopniu winy i stopniu spoecznej szkodliwoci czynu. Na przykad
nieumylne spowodowanie poaru i umylne podpalenie mona oceni jednakowo z punktu widzenia obiektywnej
szkody spoecznej. Jednak z punktu widzenia winy sprawcy i spoecznej szkodliwoci czynu w takim znaczeniu,
w jakim zostaa ona okrelona w art. 115 2 KK, ocena kadego z tych czynw wypadnie zupenie odmiennie.
136
Wedug art. 9 1 KK, umylne popenienie czynu zabronionego zachodzi wtedy, gdy sprawca mia zamiar jego
popenienia. Zamiar ten moe wystpi w dwch odmianach: jako zamiar bezporedni (dolus directus) lub jako
zamiar ewentualny (dolus eventualis).
1. Zamiar bezporedni
136a
Zamiar bezporedni zachodzi wtedy, gdy sprawca chce popeni czyn zabroniony. Okrelajc wol sprawcy jako
chcenie okrelonego czynu zabronionego, zakadamy tym samym, e obejmuje on swoj wiadomoci wszystkie
znamiona tego czynu. Pena definicja zamiaru bezporedniego brzmiaaby wic w ten sposb: zamiar bezporedni
zachodzi wtedy, gdy sprawca, uwiadamiajc sobie, e wypenia znamiona czynu zabronionego albo, e jego
zachowanie si moe wypeni te znamiona chce jego popenienia.
Przykad 1: Sprawca uszkadza cudz rzecz w ten sposb, e wybija szyb w samochodzie nalecym do ssiada. Jeeli uwiadomi
sobie, e ma do czynienia z rzecz, ktra nie jest jego wasnoci (jest cudza), i e to, co robi, jest uszkadzaniem rzeczy, a jednoczenie
chcia popeni taki czyn, to dopuci si przestpstwa z art. 288 KK w zamiarze bezporednim.
Zamiar bezporedni zachodzi take wtedy, gdy sprawca nie jest pewien, czy jego zachowanie si bdzie skuteczne,
ale chce skutek spowodowa. Na przykad rzucajc z pewnej odlegoci kamieniem, nie jest pewien, czy uda mu si
wybi szyb, ale chce takiego rezultatu.
Element woli zawarty w zamiarze bezporednim, okrelony czasownikiem chce, rozumiany jest w prawie karnym
szerzej ni w jzyku potocznym i obejmuje rwnie takie sytuacje, w ktrych sprawca zdaje sobie spraw
z nieuchronnoci pewnych skutkw, nawet jeli mu na nich nie zaley.
Przykad 2:
137
W ramach zamiaru bezporedniego wyrnia si zamiar bezporedni nagy (dolus directus repentinus)
i zamiar bezporedni przemylany (dolus directus praemeditatus). Rnica midzy nimi polega na
warunkach, w jakich doszo do uksztatowania si zamiaru. Przy zamiarze nagym decyzja o popenieniu czynu
zabronionego podejmowana jest w krtkim czasie, bez szczegowych przemyle. Zamiar przemylany, jak
wskazuje jego nazwa, powstaje w wyniku trwajcego jaki czas ksztatowania si decyzji, czsto poczonego
ze stworzeniem dokadnego planu popenienia przestpstwa. Uwaa si na og, e zamiar nagy jest lejsz
form winy. Nie jest to jednak oczywiste w kadym przypadku takiego zamiaru. Mona go uzna za lejsz
form zamiaru bezporedniego, jeeli nago powzicia zamiaru wynika z zaskoczenia niespodziewan
sytuacj, brakiem czasu na zastanowienie si nad reakcj na ni. Jeeli jednak zamiar podjty jest nagle tylko
dlatego, e sprawca nie widzi powodu do duszego zastanawiania si, trudno uzna taki zamiar nagy za form
winy lejsz od zamiaru przemylanego.
Nie mieci si natomiast w ramach zamiaru bezporedniego tzw. zamiar oglny (dolus generalis)
zachodzcy wtedy, gdy sprawca nie precyzuje w swoich przeyciach psychicznych skutku, ktry chce
spowodowa. Na przykad rzuca si z piciami na ofiar, chcc jej wyrzdzi krzywd i powoduje cikie
uszkodzenie ciaa. W takiej sytuacji nie moemy mu przypisa przestpstwa z art. 156 KK popenionego
w zamiarze bezporednim, co nie wyklucza jednak przypisania mu innej formy zawinienia spowodowanego
skutku, np. zamiaru ewentualnego.
2. Zamiar ewentualny
138
W przypadkach konkretnych zamiar ewentualny wystpuje zawsze obok jakiego zamiaru bezporedniego,
tzn. sprawca chce osign okrelony rezultat albo chce zachowywa si w okrelony sposb, a jednoczenie
uwiadamia sobie, e jego zachowanie si moe wywoa pewien skutek uboczny, tzn. wypeni znamiona
okrelonego czynu zabronionego, i godzi si na taki rezultat swego zachowania si.
Przykad 3:
Istota zamiaru ewentualnego jest przedmiotem rozbienoci w nauce prawa karnego. Rozbienoci te dotycz przede
wszystkim tego, czym jest element godzenia si na popenienie czynu zabronionego.
Wedug Makarewicza, oznacza to wol warunkow, tzn. ch zrealizowania znamion czynu zabronionego innego
ni zamierzony bezporednio na wypadek, gdyby doszo do takiej realizacji (Makarewicz, Kodeks, s. 64). Wolter
twierdzi natomiast, e godzenie si to nic innego ni obojtno, tzn. sprawca, majc wiadomo moliwoci
popenienia czynu zabronionego, nie chce go popeni, ale i nie chce go nie popeni (Wolter, Nauka, s. 127).
Podobne stanowisko zajmuje Waszczyski, wedug ktrego sprawca chce niebezpieczestwa powstania skutku, ale
zachowuje obojtno wobec samego nastpienia skutku (Waszczyski, Jeszcze, s. 77). Z kolei Buchaa twierdzi, e
istot zamiaru ewentualnego jest to, e sprawca nie chce popenienia czynu zabronionego, jednoczenie za ma
wiadomo wysokiego prawdopodobiestwa powstania skutku ubocznego i nie jest przekonany, e uda mu si tego
skutku unikn (Komentarz, s. 43).
139
W nauce prawa karnego wyrnia si (zob. Andrejew, Prawo, s. 148) form winy okrelan jako zamiar nibyewentualny (dolus quasi-eventualis). Ma on by, mimo tej nazwy, odmian zamiaru bezporedniego i polega na
tym, e sprawca przy braku pewnoci co do jednego ze znamion czynu zabronionego chce zachowania si
objtego znamieniem czasownikowym.
Przykad 4: Sprawca nie ma pewnoci co do tego, e osoba, z ktr odbywa stosunek seksualny, nie ukoczya 15 lat (zob. art. 200 KK),
ale dopuszcza tak moliwo i godzi si na ni, a jednoczenie chce odby z ni stosunek seksualny.
Koncepcji tej zarzucono (Wolter, Nauka, s. 131) niesuszne pomijanie faktu, e dla ustalenia formy zamiaru musimy bada relacj woli
sprawcy do caego zachowania si wypeniajcego znamiona czynu zabronionego, nie za do jego oddzielnych znamion. Wedug Buchay
(Komentarz, s. 45) w tego rodzaju sytuacjach mamy do czynienia z zamiarem ewentualnym, poniewa zamiar bezporedni wymaga
penej wiadomoci sprawcy co do znamion statycznych (jakim jest w tym przykadzie wiek ofiary). Jest to jednak pogld, ktry nie ma
oparcia w treci art. 9 1 KK. Opisujc zamiar bezporedni, przepis ten nie wymaga bowiem penej wiadomoci co do adnego ze
znamion, a jedynie wymaga, by sprawca chcia popenienia czynu zabronionego. W podanym wyej przykadzie trudno sobie wyobrazi,
by sprawca, nie majc pewnoci co do wieku ofiary, chcia jednak (nie byo mu to obojtne), by miaa ona koniecznie mniej ni 15 lat.
Rozpatrzmy jednak t spraw na innym przykadzie.
Przykad 5:
Tak wic w tym przykadzie niepewno co do znamienia statycznego nie wykluczya zamiaru bezporedniego.
140
W znamionach niektrych typw przestpstw umylnych znajdujemy wskazanie na dodatkowe cechy, ktre
musi zawiera ich strona podmiotowa. Najczciej jest to znami okrelonego celu, ktrym ma kierowa si
sprawca, np. cel przywaszczenia (art. 278 KK), cel zmuszenia (art. 224 2 KK), cel osignicia korzyci
majtkowej (art. 286 KK). Rzadziej jest to okrelony motyw lub pobudka dziaania.
Przestpstwa znamienne celem, motywem lub pobudk okrela si w nauce prawa karnego jako
przestpstwa kierunkowe. Akcentuje si przez uywanie tej nazwy fakt, e sprawca dziaa z zamiarem
dokadnie ukierunkowanym, co jest zwaszcza widoczne przy przestpstwach znamiennych celem.
Uwaa si te, e przestpstwa kierunkowe mog by popenione tylko w zamiarze bezporednim, bowiem dziaanie
w okrelonym celu, z okrelonych motyww lub pobudek nie daje si pogodzi z charakterystycznym dla zamiaru
ewentualnego godzeniem si. W rzeczywistoci trudno jednak uzna to za regu bez wyjtkw.
Przykad: X, dziaajc w celu uzyskania dla innej osoby kredytu bankowego, przedstawia obiektywnie nieprawdziwe dane o jej stanie
majtkowym, nie bdc pewien czy s one nieprawdziwe, czy prawdziwe. Dopuszczajc tak ewentualno i nie sprawdzajc tego, godzi
si na to, e taka nieprawdziwo ma miejsce. Przy takim opisie stanu faktycznego X dopuszcza si oszustwa kredytowego (art. 297 KK)
w zamiarze ewentualnym.
Generalnie mona powiedzie, e zamiar ewentualny jest wyczony wtedy, gdy ze sformuowania znamion danego
przestpstwa wynika, e sprawca musi chcie popenienia czynu zabronionego. Zachodzi to np. wtedy, gdy
sformuowanie znamion zakada pen wiedz (a nie tylko przewidywanie moliwoci) co do wypeniania przez
sprawc znamion danego przestpstwa. Tak jest np. w przypadku wspomnianego wyej zawiadomienia o przestpstwie
przez osob, ktra dziaa, wiedzc, e przestpstwa nie popeniono (art. 238 KK).
Innym przykadem moe by przestpstwo kradziey (art. 278 KK). W tym wypadku sprawca ma dziaa w celu
przywaszczenia, a wic musi chcie wypenienia znamion kradziey.
1. Uwagi oglne
141
W rozwaaniach dotyczcych problematyki bezprawnoci (zob. Nb. 86) wskazalimy ju, e nie mona przypisa
nikomu popenienia przestpstwa nieumylnego, jeeli dziaa on zgodnie z zasadami ostronoci wymaganej
w danej sytuacji. Inaczej mwic, przesank odpowiedzialnoci za przestpstwo nieumylne jest naruszenie
zasady ostronoci. Jest to element obiektywny przestpstwa nieumylnego, ktry w art. 9 2 KK wyraony jest
w sformuowaniu: Czyn zabroniony jest popeniony nieumylnie, jeeli sprawca, nie majc zamiaru jego
popenienia, popenia go jednak na skutek niezachowania ostronoci wymaganej w danych okolicznociach....
Ten element obiektywny jest wsplny obydwu odmianom winy nieumylnej znanym polskiemu prawu karnemu, tj.
lekkomylnoci i niedbalstwu. Oznacza on, e sprawca przestpstwa nie tylko narusza mniej lub bardziej
sformalizowane (zob. Nb. 86) zasady ostronoci, ale ponadto zachodzi zwizek przyczynowy midzy tym naruszeniem
a kocowym rezultatem w postaci czynu zabronionego.
W uzasadnieniu do projektu obecnego Kodeksu karnego (Uzasadnienie, s. 7) wyraono pogld, e nowy kodeks,
w przeciwiestwie do swoich poprzednikw, nie dzieli winy nieumylnej na dwie formy: lekkomylno
i niedbalstwo.
W rzeczywistoci jednak sformuowanie art. 9 2 KK zawiera rozgazienie na sytuacj pierwsz, w ktrej sprawca
moliwo popenienia czynu zabronionego przewidywa, i na sytuacj drug, w ktrej sprawca tak moliwo
mg przewidzie. Nie ma wic adnego powodu, by tej pierwszej sytuacji nie okreli tradycyjn nazw
lekkomylno, za tej drugiej nazw niedbalstwo.
2. Lekkomylno
142
3. Niedbalstwo
143
Niedbalstwo polega na tym, e sprawca moliwoci popenienia czynu zabronionego nie przewiduje, chocia
moe j przewidzie. W przeciwiestwie do lekkomylnoci okrelanej jako wiadoma wina nieumylna mamy tu
do czynienia z niewiadomoci moliwoci popenienia czynu zabronionego. Inaczej ni przy omwionych ju
formach winy nie ma tu wic adnych przey psychicznych (takich jak chcenie, godzenie si czy
przewidywanie), z ktrych robimy sprawcy zarzut. Przeciwnie, w wypadku niedbalstwa zarzucamy sprawcy, e
nie wykorzysta swych moliwoci intelektualnych i dlatego nie zmieni swego nieostronego zachowania si, co
w rezultacie doprowadzio do wypenienia znamion przestpstwa nieumylnego.
Do istoty niedbalstwa naley wic, po pierwsze wiadome lub niewiadome naruszenie regu ostronoci wymaganej
w danych okolicznociach i zwizek przyczynowy midzy tym naruszeniem a czynem zabronionym, a po drugie
moliwo przewidywania moliwoci popenienia czynu zabronionego.
To, czy nastpio naruszenie regu ostronoci, ustalamy w oparciu o pewien wzorzec, standard obiektywny w tym
sensie, e ustalamy najpierw, jaki zakres wymaga stawiamy kadej osobie znajdujcej si w sytuacji takiej, w jakiej
znajdowa si sprawca. Na przykad stwierdzamy, e w danej sytuacji kierowca, lekarz albo po prostu tzw. rozsdny
czowiek powinien zachowa si w taki to a taki sposb, by jego zachowanie si mogo by nazwane ostronym.
Odrywamy si wic chwilowo od indywidualnych cech i moliwoci konkretnego sprawcy, a operujemy tylko
pewnym wzorcem abstrakcyjnym. Jeeli dojdziemy do wniosku, e sprawca zachowa si zgodnie ze standardem
ostronoci, to niedbalstwa, a tym samym winy w ogle, nie ma. Jeeli natomiast ustalimy istnienie naruszenia, to
nastpnym etapem bdzie zbadanie, czy sprawca konkretny mg uwiadomi sobie, do czego moe doprowadzi jego
nieostrone zachowanie si.
Przykad 2:
Przykad 3:
144
Bardziej skomplikowana sytuacja powstaje, gdy sprawca sam ograniczy swoje moliwoci przewidywania
popenienia czynu zabronionego. Wedug Buchay nie naley uwzgldnia ograniczenia zawinionego przez sprawc,
ktry spowodowa je, np. pijc alkohol lub zaywajc narkotyk (Buchaa, Komentarz, s. 53). Jest to zastrzeenie
suszne, jeeli zawinienie bdzie tutaj oznaczao, e sprawca mg przewidzie nastpienie takiego ograniczenia
sprawnoci umysowej oraz przewidzie to, e znajdzie si w sytuacji, w ktrej to ograniczenie bdzie miao istotne
znaczenie. Przy spenieniu tych warunkw moemy bowiem uzna, e przewidywanie moliwoci popenienia czynu
zabronionego leao, w ostatecznym rezultacie, w moliwociach sprawcy.
145
Artyku 9 3 KK przewiduje jeszcze jedn form winy, mianowicie win mieszan (culpa dolo exorta). Mieszany
charakter winy polega na tym, e cz znamion przestpstwa objta jest zamiarem sprawcy, a druga cz tylko win
nieumyln. Wedug art. 9 3 KK dotyczy to tylko przestpstw umylnych kwalifikowanych przez okrelone
nastpstwo. Typowymi przykadami s tutaj kwalifikowane typy przestpstw udziau w bjce lub pobiciu (art. 158 2
i 3 KK). W art. 158 1 KK przewiduje si umylne przestpstwo udziau w bjce lub pobicie, w ktrych naraa si
czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia lub cikiego, lub zwykego uszczerbku na zdrowiu. Jest to
wic typ podstawowy przestpstwa udziau w bjce lub pobiciu. Jeeli nastpstwem takiej bjki lub pobicia jest ciki
uszczerbek na zdrowiu, to mamy do czynienia z typem kwalifikowanym, ktry polega na tym, e sprawca umylnie
bierze udzia w niebezpiecznej bjce lub pobiciu, natomiast nastpstwo tego zajcia (ciki uszczerbek na zdrowiu) nie
jest przez niego zamierzone, ale zachodzi co do niego wina nieumylna w postaci lekkomylnoci lub niedbalstwa.
Wina mieszana nie dotyczy przestpstw kwalifikowanych przez inne znami ni nastpstwo. Na przykad art. 189
3 KK przewiduje kwalifikowany typ przestpstwa pozbawienia czowieka wolnoci ze wzgldu na to, e czyo
si ono ze szczeglnym udrczeniem ofiary. Szczeglne udrczenie nie jest jednak nastpstwem czynu, poniewa nie
nastpuje po czynie, lecz mu towarzyszy. Przestpstwo z art. 189 3 KK w tej odmianie nie moe wic by
popenione z winy mieszanej, lecz wycznie w caoci umylnie, tzn. sprawca musi obj swym zamiarem
wszystkie jego znamiona (w tym przypadku zamiar musi obj take szczeglne udrczenie).
Przestpstwa popenione z winy mieszanej traktuje si w sumie jako przestpstwa umylne, tzn. we wszystkich
tych przypadkach, gdy ustawa wie pewne skutki z umylnym charakterem przestpstwa, dotyczy to take tych
przestpstw.
1. Uwagi oglne
146
Przestpstwo jako czyn spoecznie szkodliwy godzi w istotne dla spoeczestwa dobra prawne, takie jak: ycie,
wasno, bezpieczestwo, wolno itd. Mwimy, e dobra te s przedmiotem przestpstwa. Przestpstwo stanowi
zamach na nie i dlatego, patrzc od strony przestpstwa, nazywamy je przedmiotem zamachu, a patrzc od strony
prawa karnego, nazywamy je przedmiotem ochrony.
Niektre przepisy czci szczeglnej KK, opisujc typ przestpstwa, wskazuj jednoczenie przedmiot ochrony, np.
art. 189 KK wymienia wrd znamion wolno jako dobro prawne chronione tym przepisem. Najczciej jednak
przedmiot przestpstwa nie naley do jego ustawowych znamion. Ustali, co jest dobrem chronionym przez dany
przepis karny, moemy na podstawie tytuu rozdziau albo przez odtworzenie motyww ustawodawcy.
2. Podzia przestpstw ze wzgldu na przedmiot ochrony
147
Typy przestpstw moemy, stosujc kryterium przedmiotu ochrony, podzieli na trzy grupy:
1)
2)
3)
Ad 1)
Ad 2)
Ad 3)
Nale do tej grupy np. uywanie broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu przez uczestnika bjki lub pobicia
(art. 159 KK) i obcowanie pciowe z maoletnim poniej lat 15 (art. 200 KK). W pierwszym z tych przykadw
przedmiotem ochrony jest ycie i zdrowie czowieka, w drugim prawidowy rozwj dziecka. Popenienie
konkretnego czynu z art. 159 KK nie musi jednak spowodowa ani uszczerbku, ani konkretnego niebezpieczestwa
dla ycia lub zdrowia. Podobnie konkretny czyn kwalifikowany z art. 200 KK moe nie wywoa negatywnych
skutkw w psychice dziecka ani nawet bezporedniego niebezpieczestwa takich skutkw. Mimo to sprawca
przestpstwa z art. 159 lub 200 KK nie moe si skutecznie tumaczy nienastpieniem uszczerbku dla przedmiotu
ochrony ani jego niebezpieczestwa, poniewa karalno tych czynw opiera si na abstrakcyjnym
niebezpieczestwie, ktre nie naley do znamion.
Tworzenie typw przestpstw abstrakcyjnego naraenia na niebezpieczestwo uzasadnione jest take wzgldami na
trudnoci dowodowe, jakie powstawayby przy ich ujciu w inny sposb.
Powstaje tutaj pytanie, w jakiej relacji pozostaje przedstawiony wyej podzia przestpstw do podziau na
przestpstwa materialne i formalne (zob. Nb. 93100). Mona powiedzie, e typy przestpstw wymienione w pkt 1
i 2 s z reguy przestpstwami materialnymi, a przestpstwa abstrakcyjnego naraenia (grupa 3) s z reguy
przestpstwami formalnymi. Nie jest tak jednak zawsze, poniewa rwnie wrd przestpstw abstrakcyjnego
naraenia na niebezpieczestwo mog by przestpstwa materialne, jeeli nalecy do znamion skutek ma inny
charakter ni uszczerbek lub niebezpieczestwo dla przedmiotu ochrony.
Przykad 1
Pojcie przedmiotu przestpstwa jako chronionego przez prawo dobra (czyli dobra prawnego) odgrywa du rol
przy okrelaniu stopnia spoecznej szkodliwoci czynu (art. 115 2 KK).
3. Indywidualny, rodzajowy i oglny przedmiot ochrony
148
Dobro prawne bdce przedmiotem ochrony pojedynczego przepisu karnego czy te, patrzc na to z drugiej strony,
dobro zaatakowane popenieniem przestpstwa okrelonego w tym przepisie nazywamy indywidualnym przedmiotem
ochrony (zamachu). W tym znaczeniu posugiwalimy si pojciem przedmiotu przestpstwa w dotychczasowych
rozwaaniach. Wyrnia si jednak take pojcia rodzajowego (grupowego) i oglnego przedmiotu przestpstwa.
Przedmiot rodzajowy to dobro prawne chronione nie przez jeden przepis, lecz przez grup przepisw karnych, z reguy
zamieszczonych w jednym rozdziale Kodeksu karnego. Na przykad przedmiotem rodzajowym dla przestpstw
z Rozdziau XXX Kodeksu jest wymiar sprawiedliwoci, natomiast co do poszczeglnych typw przestpstw z tego
rozdziau, moemy okreli ich indywidualne przedmioty ujte mniej abstrakcyjnie. W wypadku przestpstwa z art. 239
KK (poplecznictwo) bdzie to prawidowy przebieg postpowania karnego, w wypadku przestpstwa z art. 238 KK
Ich czyn wypenia znamiona bigamii z art. 206 KK, poniewa zawieraj zwizek maeski, pomimo e pozostaj ju w zwizku
maeskim. Mimo to nie ma tutaj adnego naruszenia przedmiotu chronionego przez art. 206 KK, ktrym jest zasada monogamii
uwaanej z rnych wzgldw za dobro wymagajce ochrony.
Przykad 3:
Przykady te ilustruj rol pojcia przedmiotu przestpstwa w interpretowaniu przepisu karnego tak, aby interpretacja ta nie bya
oderwana od sensu przepisu.
5. Podobiestwo przestpstw
151
Przedmiot przestpstwa ma te istotne znaczenie przy ustalaniu podobiestwa przestpstw, wanego zwaszcza dla
stosowania przepisw o recydywie. Wedug art. 115 3 KK przestpstwami podobnymi s przestpstwa nalece do
tego samego rodzaju. Poniewa za przez przestpstwa tego samego rodzaju przyjo si rozumie przestpstwa
skierowane przeciwko temu samemu lub zblionemu dobru prawnemu, wobec tego o podobiestwie przestpstw
rozstrzygamy m.in. wedug kryterium przedmiotu przestpstwa. Na przykad podobne s przestpstwa oszustwa
(art. 286 KK) i paserstwa (art. 291 KK), poniewa obydwa skierowane s przeciwko mieniu.
Mwic o popenieniu przestpstwa, mamy na og na myli jego dokonanie w formie osobistego wypenienia jego
znamion. Katalog form popenienia przestpstwa jest jednak znacznie szerszy. Oprcz zwykego sprawstwa
wyrnia si mianowicie wspsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podeganie i pomocnictwo. Te formy naruszenia
prawa karnego przyjo si nazywa formami zjawiskowymi.
Poza tym wyrnia si formy stadialne, wskazujc, e obok dokonania przestpstwa moe by ono popenione
w formie przygotowania i usiowania.
Dla form zjawiskowych popenienia przestpstwa, innych ni zwyke sprawstwo, charakterystyczne jest, e polegaj
one na wspdziaaniu dwch lub wicej osb. Dlatego Kodeks karny w art. 2023 okrela te osoby wspln nazw
wspdziaajcy. Nie oznacza to jednak odpowiedzialnoci zbiorowej. Przeciwnie, kodeks w art. 21 podkrela
zasad indywidualizacji odpowiedzialnoci karnej (zwan te zasad indywidualizacji winy), goszc, e:
Okolicznoci osobiste, wyczajce lub agodzce albo zaostrzajce odpowiedzialno karn uwzgldnia si tylko
co do osoby, ktrej dotycz. Zgodnie z t zasad, np. fakt, e jeden ze wspsprawcw jest recydywist, nie
zaostrza odpowiedzialnoci drugiego wspsprawcy. Podobnie fakt, e sprawca dziaa w stanie ograniczonej
poczytalnoci nie wpywa na zagodzenie odpowiedzialnoci podegacza lub pomocnika.
1. Sprawstwo
153
2. Wspsprawstwo
154
Wspsprawstwo (art. 18 1 KK) polega na wykonaniu przestpstwa z inn osob (osobami). Oznacza to,
e dziaania dwch lub wicej osb objte s ich porozumieniem (element subiektywny) i s pewnym
dziaaniem wsplnym, skadaj si na pewn cao wypeniajc znamiona okrelonego przestpstwa
(element obiektywny). Wspsprawcy mog dokonywa wsplnie dziaa jednorodnych, np. trzy osoby,
dziaajc wsplnie, dokonuj zabjstwa, zadajc ofierze ciosy noami. Mog to by te zachowania si
rnorodne, np. dwie osoby dokonuj rozboju w ten sposb, e jedna z nich terroryzuje ofiar broni paln,
a druga odbiera jej portfel z pienidzmi. W tym drugim przykadzie sens konstrukcji wspsprawstwa jest
najbardziej widoczny, poniewa kademu ze wspsprawcw przypisujemy popenienie przestpstwa rozboju,
chocia aden z nich swoim wasnym dziaaniem nie wypeni caoci znamion tego przestpstwa. Gdyby wic
nie posuenie si konstrukcj wspsprawstwa, musielibymy uzna, wbrew rzeczywistoci, e rozboju nie
byo, popeniono za dwa inne przestpstwa: jeden ze sprawcw dopuci si groby karalnej (art. 190 KK),
a drugi kradziey (art. 278 KK).
Podobnie jeeli pi osb ukradnie wsplnie teczk z 50 000 z, to kada z nich jest wspsprawc kradziey
tej sumy, a nie sprawc kradziey 10 000 z.
155
156
Wspsprawstwo przy popenieniu przestpstwa indywidualnego waciwego jest moliwe (zob. art. 21 2 KK) pod
warunkiem, e wszyscy wspsprawcy maj wymagan cech podmiotu, np. trzech onierzy popenia wsplnie
dezercj. Z art. 21 2 KK wynika, e wspsprawstwo przestpstwa indywidualnego moliwe jest rwnie wtedy,
gdy tylko jeden wspsprawca ma wymagan cech podmiotu. Pozostali wspsprawcy za tylko o wystpowaniu
tej cechy wiedz. Potraktowanie ich jako wspsprawcw przestpstwa indywidualnego nie zawsze bdzie jednak
moliwe.
Przykad 1:
Przykad 2:
Ustawodawca, zrwnujc wystpowanie cechy z wiedz o niej u wspsprawcy, odstpuje jednak w pewnym stopniu od
prawnych konsekwencji tego zrwnania, pozwalajc nadzwyczajnie zagodzi kar wspdziaajcemu (w tym
i wspsprawcy), ktrego cecha nie dotyczy (art. 21 3 KK).
Wspsprawstwo nie zachodzi, jeeli dwie osoby popeniaj przestpstwa w tym samym czasie i miejscu, ale
niezalenie od siebie, np. w czasie zamieszek ulicznych kilka osb, nie porozumiewajc si ze sob, pldruje ten sam
sklep. Tak sytuacj nazywamy sprawstwem rwnolegym.
3. Sprawstwo kierownicze
Literatura: P. Kardas, Sprawstwo kierownicze i polecajce wykonawcze czy niewykonawcze postacie sprawstwa?, PS 2006, Nr 5; M.
Kleiner, Sprawstwo polecajce, Prok. i Pr. 2002, Nr 1.
157
Za sprawstwo odpowiada, wedug art. 18 1 KK, take ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez
inn osob lub wykorzystujc uzalenienie innej osoby, poleca jej wykonanie takiego czynu. Jest to tzw. sprawstwo
kierownicze. Forma ta umoliwia potraktowanie jako sprawcy rwnie takiej osoby, ktra wasnym dziaaniem nie
wypenia znamion przestpstwa, ale jej zachowanie si jest czym wicej ni tylko podeganiem lub pomocnictwem.
Okrelone w art. 18 1 KK sprawstwo kierownicze wystpuje w dwch odmianach. Moe to by sprawstwo
kierownicze sensu stricto lub sprawstwo kierownicze w formie polecenia wykonania czynu zabronionego.
Sprawstwo kierownicze sensu stricto nie musi (chocia moe) czy si z zapocztkowaniem akcji
przestpczej przez wydanie odpowiedniego polecenia. Jego istot jest pewne podporzdkowanie wykonawcw
sprawcy kierowniczemu, ktre moe wprawdzie wynika z formalnego podporzdkowania (stosunek
przeoony podwadny), ale moe te czy si po prostu z uznaniem autorytetu osoby kierujcej lub jej
przewagi intelektualnej albo te faktycznej wadzy w ramach organizacji przestpczej. Umoliwia to sprawcy
kierowniczemu wydawanie polece co do sposobu prowadzenia akcji przestpczej, ewentualnie jej przerwania
(wyr. SN z 30.5.1975 r., RW 204/75, OSNKW 1975, Nr 8, poz. 115).
Druga posta sprawstwa kierowniczego polega na wydaniu polecenia wykonania czynu przez
Rozwizanie takie jak w podanym przykadzie nie jest jednak moliwe przy przestpstwach nieumylnych, poniewa jest rzecz sporn,
czy polskie prawo karne przewiduje podeganie i pomocnictwo do takich przestpstw. W zwizku z tym w orzecznictwie SN dopuszcza
si moliwo zakwalifikowania czynu osoby przyczyniajcej si do nieumylnego przestpstwa innej osoby jako sprawstwa. Jeeli np.
kto lekkomylnie udostpnia swj samochd osobie niemajcej odpowiednich umiejtnoci lub nietrzewej i osoba ta spowoduje
wypadek ze skutkiem miertelnym, to udostpniajcy moe by potraktowany jako poredni sprawca nieumylnego spowodowania
mierci.
4. Indywidualizacja winy
159
Odpowiedzialno osb popeniajcych czyn zabroniony w konfiguracji wieloosobowej wymienionej w art. 18 1
KK (tj. wspsprawcw, sprawcw kierowniczych oraz osb przez nich kierowanych) okrela przede wszystkim
art. 20 KK. Przepis ten zawiera zasad, zgodnie z ktr kady ze wspdziaajcych odpowiada w granicach swojej
umylnoci lub nieumylnoci. Jest to wic przepis, ktry (obok wspomnianej ju uprzednio reguy z art. 21
1 KK) statuuje zasad indywidualizacji winy. W konsekwencji, jeeli dwaj wspsprawcy np. wywoali wsplnie
mier czowieka, przy czym jeden z nich dziaa nieumylnie, drugi za godzi si na mier ofiary zgodnie
z art. 20 KK odpowiada bd odpowiednio za nieumylne spowodowanie mierci i za umylne zabjstwo.
Okrelona w art. 20 KK zasada nie pozwala te kara za eksces wspdziaajcego. Na przykad jeeli sprawca
kierowniczy poleci osobie od niego uzalenionej dokona pobicia ofiary, a wykonawca pozbawi j ycia to takie
przekroczenie granic polecenia nie obcia sprawcy kierowniczego, poniewa wykraczao to poza granice jego
zamiaru.
Wyczenie odpowiedzialnoci za eksces drugiej osoby dotyczy te podegacza i pomocnika.
Do wszystkich wspdziaajcych wymienionych w art. 18 1 KK odnosz si przepisy o czynnym alu (art. 23 1
2 KK). Zarwno sprawca kierowniczy, jak i zwyky wspsprawca nie podlegaj wic karze, jeeli dobrowolnie
zapobiegli dokonaniu czynu zabronionego (art. 23 1 KK), za moe by wobec nich zastosowane nadzwyczajne
zagodzenie kary, jeeli dobrowolnie starali si mu zapobiec, ale im si to nie udao (art. 23 2 KK).
1. Uwagi oglne
160
2. Podeganie
161
162
163
3. Pomocnictwo
164
Pomocnictwo polega na uatwianiu innej osobie popenienia czynu zabronionego przez dostarczenie jej narzdzi,
rodka przewozu, udzielenie rady lub informacji (art. 18 3 KK). Z treci przepisu (w szczeglnoci) wynika, e
zawarte w nim wyliczenie ma charakter przykadowy i nie wyczerpuje moliwych form pomocnictwa. Moe ono
rwnie polega np. na staniu na czatach lub podwiezieniu sprawcy na miejsce wamania.
Oglnie dzielimy pomocnictwo na fizyczne (np. dostarczenie narzdzi) i psychiczne (np. udzielenie rady). Artyku
18 3 KK wyranie stwierdza, e pomocnictwo moe by popenione rwnie przez zaniechanie, jeeli osoba
majca prawny szczeglny obowizek niedopuszczenia do czynu zabronionego nie dopenia swego obowizku,
uatwiajc sprawcy popenienie czynu zabronionego, np. osoba pilnujca mienia, udajc, e nie widzi zodzieja,
uatwia popenienie kradziey.
165
Pomocnictwo moe by popenione tylko umylnie, ale inaczej ni przy podeganiu moe to by nie tylko zamiar
bezporedni, lecz take ewentualny.
Przykad 6
166
Poniewa istot pomocnictwa jest uatwianie popenienia czynu zabronionego, musi ono mie miejsce przed
czynem lub w jego trakcie. Udzielanie pomocy po popenieniu przestpstwa (np. ukrywanie sprawcy) moe
wypeni znamiona poplecznictwa (art. 239 KK). Pewne zachowania si zwizane z uatwieniem sprawcy
korzystania z owocw przestpstwa mog by te zakwalifikowane jako paserstwo (art. 291292 KK). Uwaa
si jednak, e poplecznictwo lub paserstwo przyrzeczone sprawcy przed popenieniem czynu moe mu uatwi
jego popenienie, a wic by potraktowane jako rodzaj pomocnictwa psychicznego.
167
Trudnym problemem teoretycznym i praktycznym jest rozgraniczenie pomocnictwa od wspsprawstwa.
Przykad 7: X zabija Y, strzelajc do niego w nocy z broni palnej. Dziaajcy w porozumieniu z X Z owietla latark Y, by w ten sposb
umoliwi celne strzay. Powstaje tu problem, czy Z tylko uatwi popenienie czynu X (a wic czyn jego jest pomocnictwem), czy te
wsplnie z X dopuci si zabjstwa Y (wspsprawstwo).
Problem taki moe by rozstrzygnity przy pomocy rnych kryteriw. Wedug teorii formalno-obiektywnej
kryterium takim powinno by to, czy czyn polega na realizacji znamion danego przestpstwa. Jeeli tak jest, to
mamy do czynienia ze wspsprawstwem. W podanym przykadzie musielibymy stwierdzi, e dziaanie osoby
Z byo pomocnictwem, poniewa nie moemy jej zachowania si uzna za zabijanie czowieka (art. 148 1 KK).
Wedug teorii subiektywnej, bada naley, czy Z traktowa czyn jako wasne, popenione wsplnie z X
przestpstwo, a wic czy uwaa si sam za jego wspautora, czy te zamiarem jego byo tylko uatwienie
przestpstwa X. W wietle tej koncepcji za wspsprawc uznana moe by rwnie osoba niewypeniajca wasnym
dziaaniem znamion przestpstwa, jeeli tylko dziaaa z nastawieniem psychicznym charakterystycznym dla
sprawcy (animus auctoris). Pomocne dla ustalenia rodzaju nastawienia psychicznego takiej osoby moe by
stwierdzenie, e w razie rezygnacji z popenienia czynu przez wspdziaajcego uznaaby ona automatycznie swoje
dziaania za bezprzedmiotowe, poniewa nie miaaby czego uatwia.
Wedug teorii materialno-obiektywnej decydujce dla ustalenia, czy mamy do czynienia ze wspsprawstwem czy
pomocnictwem, powinno by to, czy zachowanie si danej osoby byo istotnym wkadem w popenienie
przestpstwa. W polskiej nauce prawa karnego teori t reprezentuje A. Wsek, odnoszc j jednak tylko do
sytuacji, kiedy chodzi o osob niewypeniajc osobicie znamion przestpstwa, gdy wypenianie caoci lub czci
znamion zawsze bdzie wspsprawstwem (zob. Wsek, Wspsprawstwo, s. 116 i nast.).
Jeeli wymg istotnoci wkadu zosta speniony, mamy do czynienia ze wspsprawstwem. W podanym wyej
przykadzie konieczne byoby wic rozstrzygnicie, czy wiecenie przez Z latark byo istotnym wkadem
w popenienie zabjstwa, czy te tylko dziaaniem uatwiajcym, bez ktrego X mgby si jednak oby.
W polskiej nauce prawa karnego przewaaj pogldy odpowiadajce teorii formalno-obiektywnej oraz teorie
mieszane. Natomiast orzecznictwo Sdu Najwyszego jest w tym wzgldzie niejednolite i odwouje si do kryteriw
zaczerpnitych z rnych teorii wspsprawstwa.
Wydaje si, e ustalenie, czy mamy do czynienia ze wspsprawstwem czy pomocnictwem, powinno si przede
wszystkim opiera na kryterium wypeniania znamion przestpstwa. Jeli takiego wypeniania nie ma, naley
zastosowa kryterium subiektywne, sprawdzajc, czy dana osoba dziaaa z zamiarem waciwym dla wspsprawcy
czy dla pomocnika. Byoby to wic zastosowanie w okrelonej kolejnoci kryteriw zaczerpnitych z teorii
formalno-obiektywnej i teorii subiektywnej.
168
169
170
4. Uczestnictwo konieczne
171
Jeeli czynny al podegacza lub pomocnika by nieskuteczny, tzn. mimo stara nie udao mu si zapobiec
popenieniu przestpstwa, sd moe zastosowa wobec nich nadzwyczajne zagodzenie kary (art. 23 2 KK).
3. Prowokator
176
Przepis o czynnym alu nie ma zastosowania do prowokatora, czyli do osoby, ktra nakania inn osob do
popenienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postpowania karnego (art. 24 KK).
Przykad: X nakania Y do popenienia kradziey z wamaniem, z gry zakadajc, e w odpowiednim czasie powiadomi policj, ktra
przyapie Y na gorcym uczynku. Nawet jeeli powiadomienie bdzie dostatecznie wczesne, by zapobiec dokonaniu przestpstwa, nie
bdzie mg skorzysta z przepisu o czynnym alu i poniesie normaln odpowiedzialno karn.
Prowokacja, ktrej istot jest zastawienie swego rodzaju puapki na osob podegan, nie zasuguje, zdaniem
ustawodawcy, na dobrodziejstwo czynnego alu, jako dziaanie jaskrawo niemoralne. Bezkarno prowokacji
mogaby rwnie wywrze niekorzystny wpyw na dziaalno organw powoanych do cigania przestpstw.
Dziaanie metod prowokacji jest dla nich zawsze kuszce jako atwiejsza od innych metoda zbierania dowodw
popenienia przestpstwa, ale szkodliwo tej metody polega na sztucznym mnoeniu przestpstw, ktre bez
stosowania prowokacji nigdy by nie zaistniay. Trzeba jednak przyzna, e przytoczone tu argumenty przeciwko
legalnoci prowokacji maj mniejsz si przekonywania w odniesieniu do takich sytuacji, w ktrych osoba
prowokowana zajmuje si ju pewn dziaalnoci przestpcz o duej szkodliwoci spoecznej (np. handlem
narkotykami, szpiegostwem, terroryzmem). Prowokacja ma wwczas na celu przyapanie jej na fragmencie tej
dziaalnoci i przerwanie jej przez doprowadzenie do skazania sprawcy. Z takich motyww w polskim prawie
karnym w okresie midzywojennym dopuszczono stosowanie prowokacji w dziaalnoci kontrwywiadowczej na
mocy art. 2 rozporzdzenia Prezydenta RP z 24.10.1934 r. o niektrych przestpstwach przeciwko bezpieczestwu
Pastwa (Dz.U. Nr 94, poz. 851).
W ustawie z 6.4.1990 r. o Policji (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 ze zm.) przewiduje si w art. 19a
moliwo stosowania w pewnym zakresie prowokacji w trakcie tzw. czynnoci operacyjno-rozpoznawczych.
Dotyczy to tylko niektrych, wyliczonych w ustawie, przestpstw. Stosowanie prowokacji przewidzianej w tym
przepisie musi zmierza do sprawdzenia uzyskanych wczeniej wiarygodnych informacji o przestpstwie oraz
ustalenia sprawcw i uzyskania dowodw przestpstwa.
Podobnie reguluje to ustawa z 24.5.2002 r. o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego oraz Agencji Wywiadu (tekst
jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154 ze zm.) oraz w ustawie z 9.6.2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym
(Dz.U. Nr 104, poz. 708 ze zm.).
4) dokonanie.
Pochd przestpstwa to pewien model teoretyczny, zawierajcy wszelkie moliwe etapy przestpstwa. W rzeczywistoci
wikszo konkretnych przestpstw nie odpowiada temu schematowi. W szczeglnoci przy przestpstwach nieumylnych
mamy do czynienia wycznie z dokonaniem. Rwnie przestpstwa umylne czsto odbiegaj od tego schematu, np.
mog by popeniane bez przygotowania.
Pierwszy element pochodu przestpstwa zamiar nie moe by uznany za form stadialn popenienia
przestpstwa, poniewa przestpstwo musi by czynem, a nie wycznie nastawieniem psychicznym czowieka. Do
form stadialnych zaliczamy wic tylko przygotowanie, usiowanie i dokonanie.
VI. Przygotowanie
Literatura: E. Kunze, Przygotowanie przestpstwa w ujciu polskiego prawa karnego, Pozna 1991; A. Zoll, Odpowiedzialno za
przygotowanie i usiowanie przestpstwa w przypadku wspdziaania wielu osb, [w:] Z. wikalski, M. Szewczyk, S. Walto, A. Zoll
(red.), Problemy odpowiedzialnoci karnej. Ksiga ku czci profesora Kazimierza Buchay, Krakw 1994.
178
Przygotowanie zdefiniowane jest w art. 16 1 KK. Przepis ten przewiduje dwie formy przygotowania:
1) przygotowanie w sensie cisym i
2) wejcie w porozumienie.
1. Przygotowanie w sensie cisym
178a
Przykad 1:
2. Wejcie w porozumienie
178b
3. Karalno przygotowania
179
180
4. Czynny al
181
Sprawca karalnego przygotowania moe si uwolni od odpowiedzialnoci przez przejawienie czynnego alu.
Polega on na dobrowolnym odstpieniu od przygotowania, w szczeglnoci na zniszczeniu przygotowanych
rodkw lub zapobieeniu wykorzystania ich w przyszoci (art. 17 KK). Odstpienie od przygotowania musi
polega na pewnym zewntrznym zachowaniu si niweczcym stworzone uprzednio warunki dalszego dziaania.
W razie przygotowania polegajcego na wejciu w porozumienie czynny al polega musi na podjciu istotnych
dziaa zmierzajcych do zapobieenia dokonania, a wic nie wystarczy samo zerwanie porozumienia.
W odniesieniu do karalnego przygotowania niektrych przestpstw przepisy czci szczeglnej stawiaj wysze
wymagania dla skorzystania z dobrodziejstwa czynnego alu (zob. art. 131 2 KK).
VII. Usiowanie
Literatura: D. Gajdus, Czynny al w polskim prawie karnym, Toru 1984; Z. Jdrzejewski, Bezprawie usiowania nieudolnego,
Warszawa 2000; A. Marek, Istota usiowania nieudolnego przestpstwa, RPEiS 1968, z. 1; G. Rejman, Usiowanie przestpstwa w prawie
polskim (problem bezporednioci), Warszawa 1965; M. Siewierski, Usiowanie a przygotowanie wedug kodeksu karnego, Pal. 1972,
Nr 5; A. Spotowski, O odstpieniu od usiowania, PiP 1980, z. 6; M. Szerer, Z rozwaa nad karalnoci usiowania nieudolnego, PiP
1975, z. 7; K. Tkaczyk, Instytucja czynnego alu w prawie karnym w aspekcie prawnoporwnawczym, Przemyl 2008; A. Wsek,
Z problematyki usiowania nieudolnego, PiP 1985, z. 8.
1. Definicja
182
Kolejnym chronologicznie stadium przestpstwa jest usiowanie. Wedug definicji zawartej w art. 13 1 KK,
usiowanie charakteryzuje wystpowanie trzech elementw. S to:
1)
2)
3)
Z faktu, e przepis okrelajcy usiowanie wymaga wystpowania zamiaru bez bliszego jego okrelenia, wynika, e
moe to by zamiar bezporedni lub ewentualny. Dopuszczenie przez Kodeks karny moliwoci usiowania
w zamiarze ewentualnym oznacza, e prawnokarne pojcie usiowania jest szersze od potocznego rozumienia tego
pojcia.
Przykad 1:
Wymaganie w definicji usiowania elementu zamiaru akcentuje (co jest skdind oczywiste), e instytucja ta nie odnosi si
do przestpstw nieumylnych. Usiowanie nie odnosi si rwnie do przestpstw popenianych z winy mieszanej,
184
185
Definicja usiowania w polskim prawie karnym, odwoujc si do elementu bezporednioci zmierzania przez sprawc ku
dokonaniu, ma charakter obiektywny, ale nie w postaci skrajnej, tak jak to jest przy koncepcji pocztku dokonania.
Rozwaajc, kiedy taka bezporednio zachodzi, a wic gdzie koczy si przygotowanie, a zaczyna usiowanie,
naley uwzgldni rwnie definicj przygotowania. Z zestawienia tych dwch definicji wynika, e zachowanie si
sprawcy zmierzajce do dokonania przestpstwa ustawodawca uwaa za zmierzanie bezporednie do dokonania,
a wic musi ono by potraktowane jako usiowanie, jeeli jest ono na drodze do dokonania krokiem dalszym ni
okrelone w art. 16 1 KK tworzenie warunkw.
Przykad 2:
Przykad 3:
Rozstrzygnicia w konkretnych sytuacjach, czy jakie zachowanie si jest jeszcze przygotowaniem czy ju
usiowaniem, mog by i czsto s kontrowersyjne. Na przykad w ostatnio prezentowanym przypadku mona si
zastanawia, czy czatowanie na Y jest ju usiowaniem, skoro od rzucenia si X na Y z piciami oddzielone jest ono
zachowaniem si polegajcym na wyjciu zza drzewa. Jeeli wic wyjcie zza drzewa potraktujemy jako oddzieln
czynno, to powiemy, e czatowanie na Y nie zmierzao bezporednio do dokonania. Czy jednak czatowanie na
ofiar moe by uznane za czynno porwnywaln z uzyskiwaniem lub przysposabianiem rodkw, zbieraniem
informacji lub sporzdzaniem planu dziaania (art. 16 1 KK), a wic uznane za przygotowanie? Wydaje si, e
takie zachowanie si jest czym wicej i nie moe by potraktowane jako przygotowanie. Przykadu podobnej
kontrowersji dostarcza orzecznictwo SN. Uznano w nim mianowicie, e jest usiowaniem przyjcie z narzdziami
pod dom z zamiarem dokonania rozboju przeciwko osobie znajdujcej si w tym domu (wyr. SN z 22.1.1985 r., IV
KR 336/84, OSNKW 1985, Nr 910, poz. 71). Natomiast zdaniem Buchay nie byo tutaj jeszcze usiowania, ktrym
mogaby by dopiero prba dostania si do budynku (Buchaa, Komentarz, s. 83).
2. Zagroenie kar
186
3. Usiowanie nieudolne
187
Odmian usiowania jest usiowanie nieudolne (art. 13 2 KK). Zachodzi ono wtedy, gdy usiujcy nie
uwiadamia sobie, e dokonanie jest niemoliwe. Istot usiowania nieudolnego jest to, e zachowanie si
sprawcy obiektywnie nie zagraa dobru prawnemu i nie prowadzi do dokonania, natomiast sprawca bdnie
sdzi, e jest inaczej.
Przykad 4:
.
Przykad 5:
Przykad 6:
W polskim prawie karnym karalne jest tylko takie usiowanie nieudolne, przy ktrym dokonanie jest niemoliwe ze
wzgldu na brak przedmiotu nadajcego si do dokonania na nim czynu zabronionego (przykad 4) lub uycie
rodka nienadajcego si do popenienia czynu zabronionego (przykad 5). Usiowanie nieudolne z innego powodu,
np. z powodu braku wymaganej cechy podmiotu (przykad 6), karze nie podlega.
188
189
Za usiowanie nieudolne grozi w zasadzie taka sama kara jak za usiowanie udolne, a wic kara przewidziana
w ustawie za dokonanie danego przestpstwa. Jednake art. 14 2 KK przewiduje, e w wypadku usiowania
nieudolnego sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia.
Stworzenie takich moliwoci uzasadnione jest faktem, e nieudolno usiowania moe mie rny charakter.
Niekiedy jest ono nieudolne tak dalece, e pociganie usiujcego do odpowiedzialnoci karnej byoby nonsensowne,
np. jeeli kto usiuje zabi inn osob przez wypowiadanie magicznych zakl lub przez inne zachowania si, ktre
tylko ze wzgldu na jego wiar w zabobony wydaj mu si skuteczne.
4. Czynny al
190
Nie podlega karze za usiowanie, kto dobrowolnie odstpi od czynu lub zapobieg skutkowi stanowicemu
znami czynu zabronionego (czynny al art. 15 1 KK). Kodeks karny gwarantuje tu bezkarno usiujcemu,
uznajc, e spoecznie opacalne jest skonienie usiujcego do zachowania si wstrzymujcego dokonanie, nawet
jeeli moe to by uwaane za niesprawiedliwe, jako e sprawca usiowa przecie dokona przestpstwa.
W zalenoci od stopnia zaawansowania usiowania czynny al moe polega albo na odstpieniu od usiowania,
albo na zapobieeniu skutkowi przestpnemu.
Przykad 7:
Czynny al musi by dobrowolny. Jeeli jest on wymuszony przez okolicznoci lub dziaania innych osb, to sprawca nie
korzysta z bezkarnoci.
Przykad 8:
Dobrowolno czynnego alu nie oznacza, e usiujcy musi si kierowa dodatnimi moralnie pobudkami czy
motywami. Wystarczy, jeeli sprawca przejawi czynny al, mimo e nie by do tego zmuszony i mg usiowanie
kontynuowa. W orzecznictwie SN uznano np. za dobrowolny czynny al zachowanie si sprawcy, ktry zaniecha
usiowania zgwacenia, gdy niedosza ofiara zaproponowaa mu za to pewn sum pienidzy. Motywy jego
zachowania si byy wprawdzie przyziemne, ale nie by zmuszony do odstpienia od usiowania, a wic byo ono
dobrowolne.
191
Konsekwencje w postaci bezkarnoci usiowania wywouje tylko skuteczny czynny al. Jeeli sprawca tylko
(bezskutecznie) stara si zapobiec skutkowi podlega karze za usiowanie, jednake sd moe w takiej sytuacji
zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary (art. 15 2 KK).
192
Sytuacje, w ktrych odpowiedzialno karna nie nastpuje, mimo e mamy do czynienia z czynem naruszajcym
(czasem pozornie naruszajcym) prawo karne, mog by rnego rodzaju. Przyczyny niepocignicia sprawcy do
odpowiedzialnoci karnej mog by natury faktycznej (np. niewykrycie sprawcy, niedopenienie obowizkw przez
organy cigania) lub natury prawnej. Kodeks karny zawiera szereg uregulowa, na mocy ktrych nie nastpuje
ukaranie sprawcy, mimo e popeni on przestpstwo. Nale do nich np. przedawnienie, warunkowe umorzenie. Tu
naley te zaliczy przepisy ustaw amnestyjnych i abolicyjnych oraz przepisy o immunitetach. Ponadto w KK
w rnych sytuacjach i z rnych powodw przewiduje si, e sprawca nie podlega karze albo e sd moe
odstpi od wymierzenia kary.
W tym rozdziale omwione bd tylko okolicznoci wyczajce przestpno czynu. Okolicznoci te mona
podzieli na trzy grupy:
1)
2)
3)
193
Ad 1) Okolicznoci wyczajce bezprawno czynu to takie, przy ktrych czyn wypeniajcy znamiona
przestpstwa nie jest jednak w rzeczywistoci przestpstwem, poniewa na mocy przepisu prawnego lub utartej
praktyki dziaania takie uwaane s za zgodne z prawem. W literaturze prawnokarnej uywana jest czsto
w stosunku do tych okolicznoci nazwa kontratypy, zaproponowana przez W. Woltera. Do kontratypw zaliczamy
nastpujce okolicznoci: obrona konieczna, stan wyszej koniecznoci (w zasadzie, bo niekiedy wycza on tylko
win), dziaanie w ramach uprawnie lub obowizkw, zgoda pokrzywdzonego, czynnoci lecznicze, karcenie
maoletnich, uprawianie sportu, uzasadnione ryzyko, ostateczna potrzeba i zwyczaj.
194
Ad 2) Okolicznoci wyczajce win s nastpujce: niepoczytalno, bd co do faktu, niewiadomo
bezprawnoci czynu, rozkaz przeoonego. W przypadku okolicznoci wyczajcych win czyn pozostaje
wprawdzie bezprawny, ale nie jest przestpstwem ze wzgldu na brak elementu zawinienia.
195
Ad 3) Do trzeciej kategorii naley tylko jedna okoliczno, mianowicie tzw. znikoma spoeczna szkodliwo czynu
(art. 1 2 KK).
11. Kontratypy
I. Obrona konieczna
Literatura: L. Gardocki, Sprowokowana obrona konieczna i zawiniony stan wyszej koniecznoci w polskim prawie karnym,
SP 1988, Nr 12; A. Krukowski, Obrona konieczna na tle polskiego prawa karnego, Warszawa 1965; tene, Obrona konieczna
wobec bezprawnego dziaania funkcjonariusza publicznego, Pal. 1972, Nr 10; A. Marek, Obrona konieczna w prawie karnym na tle
teorii i orzecznictwa Sdu Najwyszego, Warszawa 1979; A. Marek, Obrona konieczna w prawie karnym. Teoria i orzecznictwo,
Warszawa 2008; W. Radecki, Podjcie obrony koniecznej w wietle prawa i moralnoci, NP 1976, Nr 8; M. Szafraniec,
Przekroczenie granic obrony koniecznej w polskim prawie karnym, Krakw 2004; A. Wsek, Zaniechanie i obrona konieczna
w prawie karnym, AUMCS 1972, Sectio G, Nr 19.
1. Definicja
196
2. Warunki
197
Dla stwierdzenia, e oceniane dziaanie miao miejsce w obronie koniecznej, musz by spenione nastpujce
warunki odnoszce si do zamachu i obrony:
1)
2)
3)
Ad 1) Zamach polega na dziaaniu lub zaniechaniu zagraajcym naruszeniem dobra prawnego. Zamach jest
bezporedni, jeeli zagroone dobro moe by naruszone w najbliszym czasie, tzn. dla zapobieenia jego
naruszenia konieczne jest podjcie dziaania (obronnego lub innego), gdy w przeciwnym razie zamach moe okaza
si skuteczny. Nie oznacza to, e osoba zaatakowana musi czeka z dziaaniem obronnym do ostatniego momentu.
Przykad 1:
Nie jest dziaaniem w obronie koniecznej stosowanie pewnych staych zabezpiecze przed ewentualnymi
zamachami, np. ogrodzenia zakoczonego od gry drutem kolczastym, trzymanie w domu zego psa, podczenie
prdu do ramy okiennej. W takich wypadkach skutki istnienia lub uruchomienia zabezpiecze nastpuj bowiem
automatycznie, a nie jako dziaanie obronne, podjte w reakcji na konkretny zamach. Nie oznacza to bynajmniej, e
maj one przez to charakter nielegalny. Wikszo z nich mieci si w ramach uprawnie jednostki do ochrony
swych dbr i interesw, zwaszcza uprawnie waciciela do ochrony wasnoci. Nie mog jednak przekracza
pewnego, akceptowanego spoecznie, zakresu. Nie mona np. postawi lokatorowi mieszkania zarzutu z powodu
pogryzienia wamywacza przez niebezpiecznego psa. Natomiast podczenie prdu do ramy okiennej bdzie uznane
za usprawiedliwione jedynie wtedy, gdy nie zagraa to yciu lub zdrowiu, a jedynie powoduje nieprzyjemne uczucie
uderzenia prdem.
198
Ad 2)
Nie ma obrony koniecznej przed prawnym zamachem na okrelone dobro. Dziaanie komornika, ktry wykonujc
wyrok sdu, odbiera dunikowi samochd, nie moe by odpierane w ramach obrony koniecznej, poniewa jego
dziaanie jest prawne. Podobnie nie moe tumaczy si obron konieczn skazany, przemoc uniemoliwiajcy
zatrzymanie go przez policjanta w celu wykonania wyroku skazujcego na kar pozbawienia wolnoci.
Tego rodzaju prawne zamachy na okrelone dobra s, jak w podanych przykadach, dokonywane przez osoby
urzdowe. Nie oznacza to, e obywatelowi nie suy prawo do obrony koniecznej przed dziaaniami funkcjonariuszy
pastwowych, jeeli s to dziaania bezprawne. Naley jednak odrni dziaania bezprawne od dziaa formalnie
prawnych, ale merytorycznie niesusznych. Osoba pozbawiona wolnoci na mocy prawomocnego wyroku
skazujcego nie moe si przed nim legalnie broni, nawet jeeli zostaa skazana niesusznie, poniewa sprawc
przestpstwa by w rzeczywistoci kto inny.
Trudny problem powstaje wtedy, gdy funkcjonariusz dziaa formalnie prawnie, ale wykonanie niesusznej lub
bdnej merytorycznie czynnoci grozi jednostce nieodwracalnymi skutkami, przed ktrymi nie jest moliwe
uchronienie si przez wykorzystanie przewidzianego przez prawo trybu. W tym wypadku naley przyj, e mimo
formalnej legalnoci dziaania funkcjonariusza obywatelowi przysuguje prawo do stosowania dziaa obronnych.
Osoba, wobec ktrej policjant, mylc j ze ciganym niebezpiecznym przestpc, uywa broni palnej, ma prawo
broni si przed zamachem na jej ycie i zdrowie.
199
Ad 3) Obrona musi by konieczna w sensie technicznym, tzn. bronicy si moe uywa tylko sposobw i rodkw
koniecznych do odparcia zamachu. Nie oznacza to z pewnoci wymagania, by bronicy si stosowa sposb
obrony lub uywa narzdzi identycznych co do swej intensywnoci jak te, ktre stosuje napastnik. Moe tu nawet
zachodzi wyrana dysproporcja, byleby tylko byy to rodki i sposoby konieczne do odparcia zamachu.
Przykad 2:
3. Dysproporcja dbr
200
Wymaganie, by sposb obrony by wspmierny do niebezpieczestwa zamachu, nie oznacza, e midzy dobrem
zaatakowanym przez napastnika a dobrem naruszonym w wyniku stosowania obrony nie moe zachodzi dysproporcja.
Przepis o obronie koniecznej traktuje kwesti proporcji dbr inaczej ni przepis o stanie wyszej koniecznoci. Jeeli
koniecznym sposobem obrony przed sprawc zamachu na mienie okae si zamanie napastnikowi rki, jest to
dopuszczalne prawnie dziaanie obronne. Podobnie, jeeli dla obrony przed zgwaceniem konieczne bdzie
spowodowanie mierci napastnika, napadnita ma prawo to zrobi w ramach obrony koniecznej. W obydwu podanych
przykadach dobro naruszone w wyniku obrony (zdrowie, ycie) jest wyszej wartoci ni dobro zaatakowane (mienie,
wolno w sferze seksualnej), co nie przeszkadza stwierdzeniu, e miaa tu miejsce zgodna z prawem obrona konieczna.
W doktrynie prawa karnego zwraca si jednak uwag na to, e dysproporcja midzy dobrem zaatakowanym przez
napastnika a dobrem naruszonym przez bronicego si nie moe by nadmierna, poniewa obrona przestanie
wwczas by obron konieczn w sensie spoecznym, chocia bdzie konieczna w sensie technicznym. Podaje si
przy tym nastpujcy przykad:
Przykad 3:
Sprawa wyglda jednak prosto tylko przy takim oczywistym podrcznikowym przykadzie, w ktrym dysproporcja
dbr jest, dla jasnego przedstawienia problemu, celowo kracowa. Sytuacje rzeczywiste bd zawsze mniej
kracowe i przez to trudniejsze do rozstrzygnicia. Sedno problemu ley oczywicie w interpretacji pojcia
niewspmiernoci sposobu obrony do niebezpieczestwa zamachu (art. 25 2 KK), rozumianej w sensie
spoecznym.
4. Prowokacja
201
Specyficznym problemem jest obrona przed zamachem sprowokowanym przez bronicego si (szerzej zob.
Gardocki, Sprowokowana, s. 263274).
Przykad 4:
Podany wyej kazus zosta w konkretnej sprawie karnej rozstrzygnity przez SN w sposb niekorzystny dla
bronicego si ze wzgldu na jego uprzednie sprowokowanie zamachu. Wyrok ten zosta jednak jednomylnie
skrytykowany w doktrynie jako nieuzasadnione ograniczenie prawa do obrony koniecznej. Przyjmuje si bowiem, e
zwyke sprowokowanie zamachu (jak w podanym przykadzie) nie odbiera prawa do obrony koniecznej. Nie jest
natomiast dziaaniem w obronie koniecznej wyrzdzenie krzywdy napastnikowi w ramach tzw. celowej prowokacji.
Gdyby w podanym wyej przykadzie A sprowokowa B w tym wanie celu, by wywoa jego agresj i pod oson
instytucji obrony koniecznej bezkarnie go zabi wwczas jego dziaanie, traktowane jako cao, uznane byoby za
przestpstwo umylnego zabjstwa, a nie dziaanie w ramach obrony koniecznej.
5. Problem bjki
202
Wydaje si jednak, e koncepcja obrony przed konkretnymi zamachami nie powinna by w caoci odrzucana, lecz
raczej przyjta w zawonej wersji zaproponowanej przez liwiskiego. Jego zdaniem sprawca konkretnego urazu
lub mierci czowieka w bjce nie moe tumaczy si obron konieczn, natomiast moe si powoywa na stan
wyszej koniecznoci. Takie stanowisko daje prawn moliwo dziaania obronnego przed konkretnym zamachem
przy spenieniu warunku proporcjonalnoci i subsydiarnoci. Nie wykluczaoby to natomiast odpowiedzialnoci za
sam udzia w bjce (liwiski, Polskie, s. 163).
6. Przekroczenie granic
203
W razie przekroczenia granic obrony koniecznej sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet
odstpi od jej wymierzenia (art. 25 2 KK).
Przekroczenie granic obrony koniecznej powoduje, e dziaanie obronne przestaje by dziaaniem prawnym. Wina
osoby przekraczajcej granice obrony koniecznej jest jednak mniejsza od winy osoby, ktra analogiczny czyn
1. Definicja
205
Kwestia stanu wyszej koniecznoci uregulowana jest w art. 26 KK. Przepis ten wycza przestpno czynu
polegajcego na w zasadzie sprzecznym z prawem karnym powiceniu jakiego dobra, jeeli byo to
zachowanie si podjte w celu uchylenia bezporedniego niebezpieczestwa grocego dobru chronionemu
prawem, przy czym niebezpieczestwa tego nie mona byo inaczej unikn (ni przez powicenie dobra),
a dobro powicone nie przedstawia wartoci oczywicie wyszej ni dobro ratowane.
Przykad 1:
Ujcie stanu wyszej koniecznoci w polskim prawie karnym jest szerokie, zwaszcza przez to, e w stanie wyszej koniecznoci ratowa
mona wszelkie dobra prawne. Inne ustawodawstwa preferuj ujcie wsze, np. Kodeks karny szwajcarski z 1937 r. ogranicza krg
ratowanych dbr (art. 34) do ycia, zdrowia, wolnoci, czci i mienia. Podobnie, a nawet wziej, ujmuje to Kodeks karny RFN z 1975 r.
Konkretne sytuacje yciowe mog, wskutek wyboru wariantu postpowania przez osoby, ktre si w nich
znalazy, rozwin si w kierunku obrony koniecznej lub stanu wyszej koniecznoci.
Przykad 2: Kasjer napadnity przez uzbrojonego bandyt obezwadnia go, powodujc u niego uszkodzenie ciaa. Zakwalifikujemy jego
czyn jako dziaanie w obronie koniecznej. Jeeli natomiast, bronic wasnego ycia, wyda bandycie pienidze, bdzie to przy spenieniu
innych warunkw stan wyszej koniecznoci.
3. Rozwj instytucji
206
4. Bezporednie niebezpieczestwo
207
Podstawowym elementem sytuacji stanu wyszej koniecznoci jest bezporednie niebezpieczestwo groce
jakiemu dobru. Zachodzi ono wtedy, gdy istnieje zagroenie naruszenia dobra w najbliszej przyszoci.
Niebezpieczestwo nie jest bezporednie, jeeli zagroone dobro moe by naruszone w przyszoci na tyle odlegej,
e nie ma koniecznoci natychmiastowego podejmowania decyzji ratowania jakiego dobra kosztem drugiego.
Przykad 3:
rdem niebezpieczestwa moe by zachowanie si czowieka lub dziaanie si przyrody (powd, poar od uderzenia
pioruna) albo zachowanie si zwierzcia.
208
Niebezpieczestwo musi jednak grozi dobru prawnie chronionemu. Ratowanie dobra, ktre prawo pozwala lub
nakazuje naruszy, nie uzasadnia przyjcia stanu wyszej koniecznoci, np. osoba pozbawiona wolnoci na mocy
wyroku sdowego nie moe tumaczy si stanem wyszej koniecznoci, jeeli dla odzyskania wolnoci uszkadza
miejsce zamknicia lub obezwadnia stranika.
5. Proporcja dbr
209
Przy dziaaniu w stanie wyszej koniecznoci zachowana musi by proporcja midzy dobrem ratowanym
i powiconym. Oglnie mona powiedzie, e wedug art. 26 KK, dobro powicone nie moe przedstawia
wartoci oczywicie wikszej ni dobro ratowane. Oznacza to, e w ramach stanu wyszej koniecznoci opisanego
w tym przepisie mieszcz si trzy rodzaje sytuacji:
1)
dobro powicone jest wartoci mniejszej ni ratowane;
2)
dobra te s rwnej wartoci;
3)
dobro powicone jest wartoci wyszej (ale nie wartoci oczywicie wyszej) ni dobro ratowane.
Tak wic wedug art. 26 KK mona w stanie wyszej koniecznoci powici dobro rwnej z dobrem ratowanym
wartoci, co ma zwaszcza due znaczenie przy przestpstwach przeciwko yciu.
Przykad 4:
Przykad 5:
Przykad 6:
6. Subsydiarno
210
Stan wyszej koniecznoci oparty jest na zasadzie subsydiarnoci. Artyku 26 KK stawia bowiem warunek, by
zachowanie si polegajce na powiceniu jakiego dobra byo jedynym wyjciem z sytuacji (niebezpieczestwa
nie mona inaczej unikn). W tym sensie stan wyszej koniecznoci jest instytucj subsydiarn, pomocnicz,
zapewniajc sprawcy bezkarno tylko wtedy, jeeli dziaa w ostatecznoci, gdy niemoliwe byo inne skuteczne
dziaanie dla uratowania zagroonego dobra.
Przykad 7:
Zasady subsydiarnoci nie naley rozumie w taki sposb, e pozbawia ona dziaajcego wyboru wariantu
postpowania, zwaszcza wyboru konkretnego dobra powiconego. Jeeli wiadek wypadku drogowego zabiera si
samochd osobie X, by przewie ciko rannego do szpitala, dziaa w stanie wyszej koniecznoci i nie popenia
przestpstwa rozboju, nawet jeeli mg odebra samochd osobie Y. Nie dziaa jednak w stanie wyszej
koniecznoci, jeeli robi to, mimo e mgby przewie rannego wasnym samochodem, ale nie chce go pobrudzi
krwi rannego.
7. Celowo dziaania
211
Dziaanie w stanie wyszej koniecznoci musi mie charakter dziaania umylnego i znamiennego okrelonego
celem. Na stan wyszej koniecznoci moe si powoywa tylko ten, kto uwiadamia sobie istnienie
niebezpieczestwa i dziaa w celu jego uchylenia. Jeeli kto naruszy w sposb przestpny cudze dobro w sytuacji
niebezpieczestwa dla innego dobra, ale istnienia tego niebezpieczestwa sobie nie uwiadamia nie dziaa
w stanie wyszej koniecznoci.
Przykad 8:
8. Konsekwencje
211a
Artyku 26 KK okrela konsekwencje stanu wyszej koniecznoci sowami: nie popenia przestpstwa. Ze
sformuowania tego nie wynika, czy dziaajcy w stanie wyszej koniecznoci nie popenia przestpstwa, poniewa
dziaa prawnie, czy te jego zachowanie si pozostaje bezprawne, ale nie jest przestpstwem z powodu braku winy.
Polski KK nie rozstrzyga wic, czy stan wyszej koniecznoci wycza bezprawno czynu czy tylko win osoby
dziaajcej w tym stanie.
Jeli natomiast dobro powicone przedstawia warto rwn dobru ratowanemu albo warto wprawdzie wysz,
ale nie oczywicie wysz (wtedy bowiem nie byoby w ogle stanu wyszej koniecznoci) mamy do czynienia
ze stanem wyszej koniecznoci wyczajcym win (art. 26 2 KK).
Podzia ten ma znaczenie nie tylko teoretyczne, poniewa konsekwencj ustalenia, e zachodzi stan wyszej
koniecznoci wyczajcy bezprawno czynu jest to, e dziaanie ma charakter prawny i inne osoby maj
obowizek je znosi. Natomiast jeeli mamy do czynienia z wyczeniem tylko winy, a sam czyn pozostaje
bezprawny, to moe on by odpierany w ramach obrony koniecznej. Gdyby w podanym wyej przykadzie z
rozbitkami i kamizelk ratunkow przyj, e rozbitek A odbierajcy kamizelk ratunkow rozbitkowi B dziaa
prawnie, musielibymy konsekwentnie przyj, e ewentualny opr rozbitka B jest dziaaniem bezprawnym. Jeeli
natomiast zachodzi tu tylko wyczenie winy rozbitka A, rozbitek B moe stosowa przeciwko jego zamachowi,
niezawinionemu wprawdzie, ale bezprawnemu obron konieczn.
9. Kolizja obowizkw
212
Odmian stanu wyszej koniecznoci jest kolizja obowizkw, z ktrych tylko jeden moe by wypeniony (art. 26
5 KK).
Przykad 9:
niebezpieczestwa wyklucza stan wyszej koniecznoci (Cypin, s. 124; Makowski, Kodeks, s. 84). Wedug
Auscalera naley to do proporcji dbr. Ten, kto ratuje dobro wikszej wartoci, moe si powoywa na stan
wyszej koniecznoci, nawet jeeli niebezpieczestwo sam uprzednio wywoa. Nie moe natomiast powoywa
si na stan wyszej koniecznoci przy innej proporcji dbr (Auscaler, Stan, s. 189). Inne stanowisko prezentuj
Wolter i Gubiski, stwierdzajc, e prawo polskie nie wyklucza powoywania si na stan wyszej koniecznoci
przez osob, ktra sama niebezpieczestwo zawinia (Wolter, Nauka, s. 187; Gubiski, Wyczenie, s. 34).
Wydaje si, e najbardziej przekonujce jest tutaj stanowisko liwiskiego, wedug ktrego wyczenie stanu
wyszej koniecznoci moe mie miejsce tylko wtedy, gdy niebezpieczestwo zostao wywoane w celu
naruszenia pniej dobra prawnego pod pozorem stanu wyszej koniecznoci, np. gdy kto w tym celu drani
psa ssiada, by wywoa z jego strony zagroenie i nastpnie go zastrzeli (liwiski, Polskie, s. 174; dalsza
argumentacja, zob. Gardocki, Sprowokowana, s. 272).
11. Wyczenie stanu wyszej koniecznoci
214
Nie dziaa w stanie wyszej koniecznoci wyczajcym win ten, kto powica dobro, ktre ma szczeglny
obowizek chroni, nawet naraajc si na niebezpieczestwo osobiste (art. 26 4 KK). Przepis ten wycza
powoywanie si na stan wyszej koniecznoci wyczajcy win przez osoby wykonujce pewne niebezpieczne
zawody lub funkcje co do tych dbr, ktre maj one obowizek chroni.
215
Nie ma dziaania w stanie wyszej koniecznoci, gdy jest on wyranie wyczony przez ustaw, zwaszcza
regulujc uprawnienia organw pastwowych wobec obywateli, albo wyczony przez prawne przesdzenie
szczeglnie wysokiej wartoci jakiego dobra. Policjant nie moe przekroczy ustawowego terminu
zatrzymania obywatela dla zapobieenia popenieniu przez niego przestpstwa. Podobnie nie wolno mu
torturowa osoby znajcej miejsce podoenia bomby, mimo e mogoby to uratowa ycie ludzi zagroonych
eksplozj.
Lekarz nie moe przemoc lub podstpem dokona u pacjenta zabiegu operacyjnego, mimo e uratowaoby to
pacjentowi ycie. W tym ostatnim przykadzie przyjmujemy, e ustawodawca, regulujc dan sytuacj szczegow,
wykluczy w tym zakresie dziaanie oglnej reguy o stanie wyszej koniecznoci (zob. wyr. SN z 28.11.2007 r., V
KK 81/07, OSNKW 2008, Nr 2, poz. 14).
W przykadzie drugim zakadamy, e dobro polegajce na zakazie tortur jest zawsze wikszej wartoci ni inne
dobra, nawet ycie ludzkie. Zapewne jednak i ten pogld mgby by podwaony w sytuacjach kracowych, np.
gdyby chodzio o zapobieenie katastrofie nuklearnej.
12. Przekroczenie granic
216
O przekroczeniu granic stanu wyszej koniecznoci mwi art. 26 3 KK, upowaniajc sd do zastosowania w tych
sytuacjach nadzwyczajnego zagodzenia, a nawet uwolnienia od kary.
W doktrynie reprezentowane jest szersze rozumienie tego pojcia (Wolter, Nauka, s. 183184; Buchaa, Prawo, s.
267) i wsze (Gubiski, Wyczenie, s. 4243). Wedug szerszego rozumienia, przekroczenie granic stanu wyszej
koniecznoci zachodzi wtedy, gdy:
1)
2)
3)
Wedug wszego rozumienia pojcia przekroczenia granic stanu wyszej koniecznoci, zalicza si do niego tylko
sytuacje 2 i 3, poniewa tylko przy nich rzeczywiste istnienie bezporedniego niebezpieczestwa moe w pewnym
stopniu tumaczy naruszenie innych przesanek stanu wyszej koniecznoci.
217
Dziaanie w ramach uprawnie jest ogln okolicznoci wyczajc odpowiedzialno karn, opierajc si na
zaoeniu braku sprzecznoci wewntrz danego systemu prawa. Jeeli jaka dziedzina prawa daje obywatelowi
prawo zachowania si w okrelony sposb, to czyn taki nie moe by podstaw do pocignicia go do
odpowiedzialnoci karnej. Prawo karne musi ustpi przed przepisem innej dziedziny prawa, jest ono w tym sensie
zawsze dziedzin sabsz (Wolter, Funkcja bdu w prawie karnym, s. 175). Uprawnienie wyczajce
przestpno czynu moe dotyczy funkcjonariuszy pastwa wykonujcych czynnoci urzdowe lub te osb
prywatnych. W odniesieniu do czynnoci urzdowych najwiksze znaczenie maj uprawnienia organw
pastwowych do stosowania rodkw przymusu. Na przykad pozbawienie podejrzanego wolnoci na mocy
postanowienia o tymczasowym aresztowaniu nie jest przestpstwem z art. 189 KK. Uywanie przez funkcjonariuszy
policji w sytuacjach okrelonych w art. 20a ustawy o Policji, dla celw ukrycia swej tosamoci, faszywych
dokumentw osobistych lub tablic rejestracyjnych samochodu nie jest przestpstwem z art. 273 KK.
Prawo przewiduje te szereg uprawnie dla osb prywatnych, ktrych wykonywanie wyklucza uznanie czynu za
przestpstwo.
Uprawnienie wyczajce przestpno czynu musi by zawarte w ustawie. Przepisy o charakterze wykonawczym
maj tu znaczenie o tyle, o ile na podstawie delegacji ustawowej, i w jej ramach, precyzuj postanowienia ustaw.
1. Definicja
218
Nie ma przestpstwa, jeeli naruszenie lub zagroenie dobra prawnego nastpio za zgod pokrzywdzonego,
a waciwie za zgod dysponenta dobra, poniewa w tej sytuacji trudno mwi o pokrzywdzeniu.
Mwic o zgodzie dysponenta dobra jako o okolicznoci wyczajcej odpowiedzialno karn, mamy na myli
tylko te sytuacje, gdy czyn sprawcy wypenia znamiona przestpstwa. Wtedy, gdy zgoda dysponenta dobra
powoduje, e znamiona przestpstwa w ogle nie zostay wypenione, nie ma potrzeby powoywania si na ni,
poniewa problem przestpnoci czynu w ogle nie powstaje.
Przykad:
Sytuacja jest inna, gdy czyn narusza okrelone dobro i wypenia znamiona przestpstwa, np. X uderza Y (art. 217 KK)
albo pozbawia go wolnoci przez zwizanie sznurem (art. 189 KK). W tych przypadkach dla wyczenia przestpnoci
czynu potrzebne jest stwierdzenie, e pokrzywdzony yczy sobie by uderzony lub zwizany, potrzebne jest
powoanie si na jego zgod.
Jeli chodzi o terminologi, to trudno si zgodzi ze zdaniem A. Spotowskiego (Spotowski, Zezwolenie, s. 82), e dla
sytuacji, w ktrej istnienie zgody powoduje niewypenienie znamion przestpstwa naley uywa okrelenia
zezwolenie uprawnionego. Natomiast dla sytuacji, gdy znamiona przestpstwa zostay wypenione, ale
bezprawno czynu jest wyczona przez zastosowanie kontratypu zgody naley uywa okrelenia zgoda
pokrzywdzonego. W tej pierwszej sytuacji, jak ju wspomniaem, aden kontratyp nie jest nam potrzebny, skoro
brak jest wypenienia znamion. Dla okrelenia drugiej sytuacji mona uywa zamiennie terminw zgoda
dysponenta dobrem lub zgoda pokrzywdzonego. Uywanie tego ostatniego uzasadnione jest tradycj oraz tym, e
w ewentualnym procesie karnym osoba, co do ktrej rozwaa si, czy skutecznie wyrazia zgod na naruszenie lub
zagroenie pewnego dobra moe, na podstawie art. 49 1 KPK, wystpowa w procesowej roli pokrzywdzonego.
Zgoda jest prawnie skuteczna, jeli spenia okrelone warunki:
1)
2)
3)
2. Warunek pierwszy
219
Wikszo dbr prawnych nie moe by bezkarnie naruszana nawet za zgod pokrzywdzonego. Zabjstwo lub
cikie uszkodzenie ciaa pozostaje przestpstwem, nawet jeeli ofiara wyrazia uprzednio na to zgod, a nawet
daa tego (art. 150 KK); podrobienie podpisu osoby X przez osob Y na dokumencie pozostaje przestpstwem
z art. 270 KK, nawet jeeli X sobie tego yczy, poniewa wiarygodno dokumentw jest dobrem o charakterze
oglnym, ktrym X nie moe sam dysponowa.
220
Cikie uszkodzenie ciaa moe by jednak usprawiedliwione, jeeli nie opiera si wycznie na zgodzie
osoby, ktrej to dotyczy, lecz jest ponadto dokonywane w wanym spoecznie celu. Nie jest wic
przestpstwem z art. 156 KK pobranie nerki do przeszczepu od dorosego dawcy, ktry wyrazi na przeszczep
wyran zgod, a ponadto zachodz pozostae przesanki wymagane dla legalnoci takiego zabiegu (zob. art. 12
ustawy z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komrek, tkanek i narzdw, Dz.U.
Nr 169, poz. 1411 ze zm.). Podobnie naley traktowa zabiegi chirurgiczne dokonywane u transseksualistw
w celu dostosowania ich cech fizycznych do ich pci psychicznej (Filar, Prawne, s. 68).
221
Kontrowersyjn w doktrynie kwesti jest dopuszczalno dokonywania za zgod osoby zainteresowanej
zabiegu sterylizacji niemajcej celu leczniczego. Dotychczas przewaa pogld, e jest to przestpstwo
cikiego uszkodzenia ciaa. Postuluje si jednak ustawowe dopuszczenie takiej moliwoci (Zieliska,
Warunki, s. 7076). Wyraono te przekonujcy pogld, e zabieg taki jest prawnie dopuszczalny rwnie na
tle obowizujcego stanu prawnego (Wsek, Czy dobrowolna, s. 97).
3. Warunek drugi
222
4. Warunek trzeci
223
V. Czynnoci lecznicze
Literatura: M. Kanadys-Marko, M. Mozgawa, Zabieg leczniczy bez zgody pacjenta, Prok. i Pr. 2003, Nr 4; G. Rejman,
Odpowiedzialno karna lekarza, Warszawa 1991; S. Rutkowski, Zgoda na zabieg leczniczy w ujciu art. 192 KK, Prok. i Pr. 1999, Nr 9;
J. Sawicki, Bd sztuki przy zabiegu leczniczym w prawie karnym, doktrynie i orzecznictwie, Warszawa 1965; E. Zieliska,
Odpowiedzialno zawodowa lekarza i jej stosunek do odpowiedzialnoci karnej, Warszawa 2001; ta, Powinnoci lekarza w przypadku
braku zgody na leczenie oraz wobec pacjenta w stanie terminalnym, Prawo i Medycyna 1999, Nr 1; ta, Przetaczanie krwi chorym
wiadkom Jehowy w wietle prawa karnego, Polski Przegld Chirurgiczny 1992, Nr 64; A. Zoll, Odpowiedzialno karna lekarza za
niepowodzenie w leczeniu, Warszawa 1988.
224
Czynnoci lecznicze czsto cz si z ryzykiem spowodowania niezamierzonych negatywnych skutkw w postaci
pogorszenia si stanu zdrowia, uszkodzenia ciaa lub mierci pacjenta. Spowodowanie takich skutkw nie ma jednak
charakteru przestpnego, jeeli spenione s pewne warunki. Warunki te s nastpujce:
1)
2)
Ad 1) Dziaanie musi by podjte w celu diagnostycznym lub terapeutycznym. Zabieg podjty w innym celu (np.
w celu przeprowadzenia eksperymentu medycznego) podlega innym zasadom.
Ad 2) Nie wycza odpowiedzialnoci karnej spowodowanie negatywnego dla pacjenta skutku przez dziaanie, ktre
byo bdne z punktu widzenia medycyny, np. podanie nieprawidowej dawki leku, niewaciwe zdezynfekowanie
narzdzi chirurgicznych, diagnoza nieodpowiadajca ustalonym symptomom choroby, zaniechanie niezbdnych
w danej sytuacji bada itp.
225
226
Zasady odnoszce si do zabiegw leczniczych odnosz si rwnie do zabiegw kosmetycznych. Celem
jest tu jednak nie wyleczenie, lecz poprawienie wad urody. Dlatego uwaa si, e dodatkowym warunkiem
wyczenia odpowiedzialnoci karnej za ewentualne negatywne skutki jest w tej sytuacji niewielkie
prawdopodobiestwo ich nastpienia (Buchaa, Prawo, s. 288).
227
Fizyczne karcenie maoletnich, traktowane byo dotychczas jako pozaustawowa okoliczno wyczajca
przestpczo czynu, polegajcego na zwykym naruszeniu nietykalnoci cielesnej (art. 217 KK), ale
nieprzybierajcego postaci przestpstwa zncania si nad maoletnim (art. 207 KK). Warunkiem takiego wyczenia
przestpczoci byo dziaanie, polegajce na karceniu dziecka przez rodzicw lub prawnych opiekunw wycznie w
celu wychowawczym. Ustawa z 10.6.2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie oraz
niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 842) wprowadzia w tej kwestii radykaln zmian. Zmiana ta polega na
wprowadzeniu nowego art. 961 KRO w brzmieniu: Osobom wykonujcym wadz rodzicielsk oraz sprawujcym
opiek lub piecz nad maoletnim zakazuje si stosowania kar cielesnych.
228
229
Uprawianie niektrych sportw czy si z natury rzeczy dla uprawiajcych dan dyscyplin z naruszeniem
nietykalnoci cielesnej zawodnika (boks, zapasy). Zachowania takie nie s oczywicie przestpne, poniewa
nastpuj za zgod osb uprawiajcych dan dyscyplin.
Odrbny problem powstaje, gdy w czasie uprawiania sportu nastpuj nieszczliwe wypadki w postaci uszkodze ciaa
lub mierci zawodnikw albo kibicw. W takich wypadkach wyczenie przestpnoci czynu ma miejsce tylko wtedy,
gdy skutki te zostay spowodowane w ramach tzw. ryzyka sportowego. Tolerowanie ryzyka wicego si ze sportem
opiera si na przekonaniu, e jest to opacalne spoecznie ze wzgldu na poytek i przyjemno, wynikajce
z uprawiania sportu, i atrakcyjno widowisk sportowych dla publicznoci.
Dziaanie ma miejsce w ramach ryzyka sportowego, jeeli zostay spenione nastpujce warunki:
1)
2)
3)
Ad 1)
Ad 2) Dziaanie musi by podjte dla osignicia celw wynikajcych z regu danej dyscypliny sportu
(strzelenia bramki, zadania ciosu itd.), a nie w celu np. odegrania si na przeciwniku pod pozorem dziaania
o charakterze sportowym.
Ad 3)
Powoanie si na ryzyko sportowe jako na okoliczno wyczajc przestpno czynu odnosi si nie tylko
do oficjalnie organizowanych zawodw, lecz do wszystkich sytuacji uprawiania sportu, jeeli tylko spenione
zostay przesanki tego ryzyka.
230
Osiganie nowych wartoci spoecznych jest czsto zwizane z ryzykiem wywoania niekorzystnych rezultatw.
Uwaa si jednak, e w ostatecznym bilansie dziaania o pewnym stopniu ryzyka s spoecznie poyteczne. Gdyby
podejmowanie ryzykownych dziaa, zwaszcza eksperymentw, byo zabronione lub zwizane z ryzykiem
poniesienia odpowiedzialnoci karnej niemoliwe byoby np. wyprbowywanie nowych urzdze technicznych
i nowych metod leczenia, co utrudnioby postp w wielu dziedzinach ycia. Przyjmuje si wic, e podejmowanie
ryzyka nie moe pociga za sob odpowiedzialnoci karnej, jeeli spenione s pewne warunki.
Kwestia dozwolonego ryzyka uregulowana jest w art. 27 KK. Przepis ten wymaga spenienia nastpujcych
warunkw, by ryzyko byo dopuszczalne:
1)
2)
3)
4)
w wietle aktualnego stanu wiedzy zasadne s celowo i sposb przeprowadzenia eksperymentu.
231
Jeeli w eksperyment zaangaowany jest (jako jego obiekt) czowiek, to warunkiem jego legalnoci jest zgoda
udzielona po naleytym poinformowaniu go o spodziewanych korzyciach i grocych mu ujemnych skutkach oraz
prawdopodobiestwie ich powstania, jak rwnie o moliwoci odstpienia od udziau w eksperymencie na kadym
jego etapie.
W kwestii eksperymentu medycznego art. 27 3 KK odsya do ustawy. Aktualnie kwesti t reguluj art. 2129
ustawy z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857 ze zm.).
233
Artyku 319 1 KK stwierdza, e wykonanie rozkazu wydanego przez uprawnion do tego osob moe by
wymuszone przy uyciu niezbdnych do tego rodkw, jeeli okolicznoci wymagaj natychmiastowego
przeciwdziaania, a posuchu dla rozkazu nie mona osign w inny sposb.
Przykad: onierz A owiadcza przeoonemu B, e nie zamierza wykona rozkazu wejcia do ciarwki i powrotu do koszar.
Przeoony B, przy pomocy pozostaych onierzy, zmusza przemoc A do podporzdkowania si rozkazowi. Dziaanie przeoonego nie
jest przestpstwem z art. 191 KK.
X. Zwyczaj
234
Przestpno czynu moe by wyczona przez fakt, e mieci si on w ramach pewnego, spoecznie akceptowanego
zwyczaju. W literaturze wskazuje si w zwizku z tym na dwa rodzaje sytuacji.
Pierwsza dotyczy wrczania prezentw osobom penicym funkcj publiczn. Druga natomiast dotyczy zwyczajowo
Przede wszystkim wrczenie prezentu nie moe nastpowa na danie obdarowanego, a tym bardziej nie moe on
uzalenia czynnoci urzdowej od otrzymania prezentu. Po drugie, prezent wrczany jest dopiero po dokonaniu
czynnoci i nie jest te wczeniej obiecany. Po trzecie, prezent nie moe przekracza pewnych zwyczajowych ram.
Mog to by kwiaty, czekoladki, ksika itp. przedmioty, ale ani pienidze, ani te rzeczy o duej wartoci.
W ramach zwyczaju mieci si poczstowanie funkcjonariusza kaw, herbat, ale nie zapraszanie na obiad do drogiej
restauracji.
Z drugiej strony, trudno sobie wyobrazi, by kiedykolwiek podarowanie komu kwiatw, ze wzgldu na
symboliczny charakter tego prezentu, mogo by potraktowane jako przestpstwo wrczenia apwki.
Drugi typ sytuacji omawianej w ramach problematyki zwyczaju jako okolicznoci wyczajcej przestpno czynu
odnosi si do naruszenia nietykalnoci cielesnej przez oblanie wod w tzw. lany poniedziaek (migus-dyngus).
W literaturze podkrela si, e nie chodzi o czyn zagraajcy zdrowiu albo powodujcy zniszczenie ubrania
(Gubiski, Wyczenie, s. 73).
235
Definicja niepoczytalnoci w polskim Kodeksie karnym opiera si na wskazaniu z jednej strony pewnego stanu
psychicznego sprawcy (niemono rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postpowaniem),
a z drugiej na wskazaniu biologiczno-psychiatrycznych przyczyn tego stanu rzeczy, takich jak upoledzenie
umysowe, choroba psychiczna lub inne zakcenie czynnoci psychicznych. Przyjto wic tutaj tzw. mieszan
metod okrelania pojcia niepoczytalnoci. Konsekwencj tego jest, e w konkretnym przypadku stwierdzenie
niepoczytalnoci wymaga wskazania cznie jednej z wymienionych w art. 31 1 KK przyczyn i co najmniej
jednego z nastpstw wywoanych w psychice sprawcy.
Choroby psychiczne (psychozy) oznaczaj zaburzenia psychiczne, ktrych cech charakterystyczn s patologiczne
zmiany funkcji psychicznych, charakteryzujce si rnymi objawami, np. zaburzeniami wiadomoci, urojeniami,
zaburzeniami nastroju. Do chorb psychicznych zalicza si np. schizofreni, paranoj, psychoz maniakalnodepresyjn.
236
Wymieniona w definicji niepoczytalnoci niemono rozpoznania znaczenia swego czynu oznacza zarwno
niemono uwiadomienia sobie moliwych skutkw swego dziaania, jak rwnie niemono oceny spoecznej
i moralnej czynu. Zachodzi wic ona zarwno wtedy, gdy np. osoba niedorozwinita umysowo nie moe skojarzy,
e odkrcenie kurka w kuchence gazowej moe doprowadzi do eksplozji, jak i wtedy, gdy nie moe sobie
uwiadomi, e zabieranie cudzych rzeczy jest oceniane jako karygodne.
Niemono pokierowania swoim postpowaniem oznacza zakcenia sfery woli i zachodzi np. w przypadku dziaania
w stanie godu narkotycznego, kiedy osoba uzaleniona nie moe si powstrzyma od popenienia czynu zabronionego.
237
Stanu nietrzewoci wpywajcego na poczytalno nie naley myli ze zwykym stanem nietrzewoci
i stanem po uyciu alkoholu, ktre nale do znamion niektrych przestpstw i wykrocze (np. art. 180 KK,
art. 87 KW).
Pojcia te zdefiniowane s w art. 46 ust. 2 i 3 ustawy z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzewoci i przeciwdziaaniu
alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 ze zm.) i w art. 115 16 KK.
V. Bd co do faktu
Literatura: I. Andrejew, Unormowanie bdu we wspczesnym prawie karnym, PiP 1979, z. 5; W. Wolter, Funkcja bdu w prawie
karnym, Warszawa 1965; tene, Wok problemu bdu w prawie karnym, PiP 1983, z. 3; A. Zoll, Regulacja bdu w projekcie KK,
[w:] L. Tyszkiewicz (red.), Problemy nauk penalnych. Prace ofiarowane pani profesor Oktawii Grniok, Katowice 1996.
241
Okolicznoci wyczajc win (umyln) sprawcy jest tzw. bd co do faktu, czyli sytuacja, gdy zachodzi
rozbieno midzy jakim fragmentem rzeczywistoci a wyobraeniem o nim sprawcy. Dla odpowiedzialnoci
karnej istotny jest tylko taki bd co do faktu, ktry dotyczy, jak to stwierdza art. 28 1 KK, okolicznoci
stanowicej znami czynu zabronionego.
Przykad 1: Na polowaniu myliwy X, mylnie sdzc, e strzela do zwierzcia, zabija innego myliwego. Jego bd jest istotny,
poniewa dotyczy on faktu, e chodzi o czowieka, a wic dotyczy jednego ze znamion zabjstwa (art. 148 1 KK). Gdyby X mylnie
sdzi, e strzela do osoby A, a w rzeczywistoci strzela do osoby B jego bd byby nieistotny dla odpowiedzialnoci karnej, poniewa
dotyczyby tylko tosamoci ofiary, co nie wchodzi do znamion zabjstwa.
242
Przykad 2:
243
W pewnych przypadkach konsekwencj bdu co do faktu moe by wykluczenie odpowiedzialnoci za jedno
przestpstwo umylne z jednoczesn moliwoci zakwalifikowania czynu z przepisu o innym przestpstwie
umylnym. Dzieje si tak wtedy, gdy nawet pominicie znamienia, ktrego dotyczy bd, nie wyklucza jeszcze
wypenienia znamion innego przestpstwa umylnego.
Przykad 3:
1. Definicja
245
Inaczej ni przy bdzie co do faktu bd co do prawa dotyczy nie jednego ze znamion przestpstwa, lecz
caociowej prawnej oceny czynu.
Przykad:
246
Artyku 30 KK, ktry reguluje kwesti bdu co do prawa, posuguje si okreleniem niewiadomo
bezprawnoci czynu, a nie niewiadomo przestpnoci czynu. Oznacza to, e nie ma bdu w rozumieniu
tego przepisu, jeeli sprawca wprawdzie nie wie dokadnie, e jego czyn jest przestpstwem, ale zdaje sobie
spraw, e czyn ten jest zabroniony przez jak ga prawa. Nie ma take bdu co do prawa, jeeli sprawca
wie o bezprawnoci czynu, ale uwaa zakaz za niesuszny. Taka rnica pogldw midzy nim a ustawodawc
nie ma wpywu na win sprawcy i w konsekwencji nie ma wpywu na jego odpowiedzialno karn.
2. Zakres odpowiedzialnoci
247
Ustawodawca moe w rnym stopniu uwzgldnia bd co do prawa przy ksztatowaniu zakresu
odpowiedzialnoci karnej sprawcy. W dawniejszym prawie karnym posugiwano si powszechnie maksym
ignorantia iuris nocet (nieznajomo prawa szkodzi). Deklarowano w ten sposb, e bd sprawcy co do oceny
prawnej czynu nie ma wpywu na jego odpowiedzialno karn. Obowizujce w Polsce prawo karne
uwzgldnia na korzy sprawcy jego bd co do prawa, jeeli taka niewiadomo bezprawnoci jest
usprawiedliwiona. Podstawowym kryterium powinna tu by moliwo uniknicia bdu przez sprawc.
Sprawca moe nie mie moliwoci uniknicia bdu dlatego, e jaki przepis karny wprowadzono nagle, albo
dlatego, e jako cudzoziemiec z kraju, w ktrym takie czyny s prawnie dozwolone, nie wpad na myl, e
naley sprawdzi jak ocenia to prawo polskie.
3. Przestpstwo urojone
248
Sytuacj odwrotn w stosunku do niewiadomoci bezprawnoci czynu stanowi tzw. przestpstwo urojone
(delictum putativum). Zachodzi ono wtedy, gdy kto zachowuje si zgodnie z prawem, ale bdnie sdzi, e
jego zachowanie si jest przestpstwem, np. osoba uprawiajca prostytucj mylnie sdzi, e jest to zabronione
przez obowizujcy Kodeks karny pod grob kary. W przypadku przestpstwa urojonego odpowiedzialno
karna nie wchodzi w gr, poniewa o przestpnoci czynu decyduje ustawa (n.c.s.l.), a nie czyje przekonanie,
e taka przestpno zachodzi.
Przykad 1: Dwaj kierowcy po spowodowanej przez siebie kolizji kc si w ostrych sowach o to, ktry z nich zawini.
W pewnym momencie jeden z nich grozi drugiemu, e zaraz uciszy go na zawsze i siga pod kurtk. Drugi uczestnik ktni,
mylc, e jego przeciwnik chce uy broni palnej, uderza go cikim przedmiotem, powodujc cikie uszkodzenie ciaa. Okazao
si, e uderzony nie mia adnej broni, lecz chcia tylko nastraszy przeciwnika.
Gdyby przykad zmodyfikowa w ten sposb, e w czasie ktni jeden z jej uczestnikw, nic nie mwic, siga do
kieszeni po tym, jak kichn konkluzja sdu musiaaby by inna.
250
251
Polskie prawo karne przyjmuje w tym zakresie, w art. 318 KK, koncepcj umiarkowanego posuszestwa.
Zgodnie z tym przepisem, onierz dopuszczajcy si czynu zabronionego, bdcego wykonaniem rozkazu nie
popenia przestpstwa, chyba e wykonujc rozkaz, umylnie popenia przestpstwo.
Wykonawca przestpnego rozkazu odpowiada wic, jeeli chce popeni czyn zabroniony (zamiar bezporedni) albo,
przewidujc moliwoci wypenienia znamion czynu zabronionego, godzi si na to (zamiar ewentualny).
Przykad 1:
Uregulowanie dotyczce rozkazu (art. 318 KK) nie dotyczy sytuacji, gdy onierz otrzymujcy rozkaz dziaa w
niewiadomoci bezprawnoci czynu. Stosuje si wwczas art. 30 KK.
Przykad 2:
252
253
254
W praktyce moe zachodzi sytuacja bdca poczeniem instytucji rozkazu przeoonego i stanu wyszej
koniecznoci. Jeeli onierz, odmawiajc wykonania rozkazu przestpnego, naraziby si na niebezpieczestwo (np.
w postaci uycia broni przez przeoonego dla wymuszenia posuszestwa), moe jeeli pozostae przesanki stanu
wyszej koniecznoci s spenione powoywa si na stan wyszej koniecznoci dla usprawiedliwienia
wiadomego wykonania przez siebie przestpnego rozkazu.
255
Artyku 6 PWKK wprowadzi uregulowanie, na mocy ktrego przepisy art. 115 18 oraz art. 318 i 344 KK maj
odpowiednie zastosowanie do funkcjonariuszy Policji, Stray Granicznej, Pastwowej Stray Poarnej i Suby
Wiziennej, za art. 153 ustawy o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego i Agencji Wywiadu przewiduje
odpowiednie stosowanie tych przepisw do funkcjonariuszy ABW i AW.
Do tych funkcjonariuszy odnosi si wic zarwno definicja rozkazu, uregulowanie odpowiedzialnoci za wykonanie
rozkazu przestpnego, a take przepis (art. 344 KK), ktry uznaje, e nie popenia przestpstwa osoba odmawiajca
wykonania rozkazu lub niewykonujca rozkazu, ktry poleca popenienie przestpstwa.
256
258
Znikoma szkodliwo spoeczna konkretnego czynu nie oznacza, e jest on czynem spoecznie pozytywnym. Moe
tak by, zwaszcza gdy czyn nie jest spoecznie szkodliwy w adnym stopniu lub wrcz jest spoecznie poyteczny
(ktre to sytuacje art. 1 2 KK te obejmuje). Jednak najczciej chodzi tu o czyny, ktre nie stanowi wprawdzie
przestpstwa, ale mog by jednak potraktowane jako podstawa innego rodzaju odpowiedzialnoci (np.
dyscyplinarnej).
Artyku 1 2 KK dotyczy formalnie wszystkich typw przestpstw przewidzianych w prawie karnym, w tym
rwnie zbrodni. Praktycznie jednak trudno sobie wyobrazi jego zastosowanie przy tych typach przestpstw,
ktrych znamiona s tak ujte, e wykluczaj znikomo spoecznej szkodliwoci. Na przykad trudno sobie
wyobrazi, by czyn polega na zncaniu si nad osob nieporadn (art. 207 KK) i jednoczenie stopie jego
spoecznej szkodliwoci by znikomy.
259
Znikoma szkodliwo spoeczna czynu to kategoria ocenna. Nie da si cile okreli w ustawie, kiedy taka
znikomo zachodzi. Jest to sytuacja, kiedy pewna nieunikniona dowolno oceny organw stosujcych prawo
nie moe doprowadzi do rozszerzenia zakresu odpowiedzialnoci karnej w sposb niebezpieczny dla jednostki,
a jedynie prowadzi do jej zawenia w porwnaniu z formalnym zakresem przepisu.
Istotnym problemem jest, wedug jakich kryteriw ocenia stopie spoecznej szkodliwoci. Kodeks karny
zawiera co do tej kwestii specjalny przepis. Jest nim art. 115 2 KK, wedug ktrego:
Przy ocenie stopnia spoecznej szkodliwoci czynu sd bierze pod uwag rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary
wyrzdzonej lub grocej szkody, sposb i okolicznoci popenienia czynu, wag naruszonych przez sprawc obowizkw, jak
rwnie posta zamiaru, motywacj sprawcy, rodzaj naruszonych regu ostronoci i stopie ich naruszenia.
260
Trzeba podkreli, e stosowanie art. 1 2 KK przez organy prokuratury i sdy powinno si opiera na ocenie czynu
konkretnego. Nie moe ono natomiast polega na kwestionowaniu generalnej oceny danej kategorii czynw,
dokonywanej przez ustawodawc.
Przykad 3:
Rozstrzygnicie sdu byo oczywicie nieprawidowe, poniewa art. 1 2 KK ma zastosowanie, gdy konkretny czyn
jest nietypowy i dlatego moe by oceniony inaczej. Stosujc art. 1 2 KK w oparciu o generaln ocen (inn ni
reprezentowana przez ustawodawc), sd zastosowa przepis wbrew jego treci i wkroczy w ten sposb
w kompetencje wadzy ustawodawczej.
Polski Kodeks karny traktuje jako zbieg przestpstw tylko tak sytuacj, w ktrej sprawca popenia 2 lub wicej
przestpstw w okrelonym czasie, tzn. przed wydaniem pierwszego z wyrokw, nawet nieprawomocnego, za
ktrekolwiek z tych przestpstw (art. 85 KK).
Przykad 1:
262
W sytuacji zbiegu przestpstw moliwe s rne systemy wymierzania kary cznej. System kumulacji
polega na zwykym zsumowaniu kar wymierzonych za poszczeglne przestpstwa. System absorpcji polega na
tym, e najsurowsza z kar pochania pozostae. System asperacji polega na zaostrzeniu najsurowszej
z wymierzonych kar. Przewanie jednak ustawodawstwa karne przewiduj systemy mieszane. Do nich naley
system wymiaru kary cznej, przewidziany w polskim prawie karnym (art. 92a KK). Przewiduje on
w zasadzie czenie kar tego samego rodzaju (pozbawienie wolnoci z pozbawieniem wolnoci, grzywn
z grzywn itd.). Artyku 86 KK przewiduje dwie grne i jedn doln granic kary cznej. Kara czna nie moe
by nisza od najwyszej z wymierzonych kar (minimum), nie moe by wysza od sumy kar wymierzonych
(I maksimum), II maksimum jest okrelone oddzielnie dla kadego rodzaju kary. Przy grzywnie jest to 810
stawek dziennych, przy karze ograniczenia wolnoci 2 lata, natomiast przy karze pozbawienia wolnoci 15
lat.
Przykad 2:
Jeeli suma orzeczonych kar pozbawienia wolnoci wynosi 25 lat albo wicej, a chociaby jedna z
podlegajcych czeniu kar wynosi nie mniej ni 10 lat, sd moe orzec kar czn 25 lat pozbawienia
wolnoci.
Zasady wymiaru kary cznej stosuje si rwnie w odniesieniu do rodkw karnych wymiernych w czasie, tj.
wymienionych w art. 39 pkt 13 KK.
Wtedy gdy za jedno z przestpstw wymierzona zostaa kara doywotniego pozbawienia wolnoci, stosuje si
zasad absorpcji, tzn. ta kara jest kar czn (art. 88 KK). Taka sama zasada obowizuje wtedy, gdy jedn z kar
wymierzonych jest kara 25 lat pozbawienia wolnoci.
Szczeglne zasady dotycz pewnych sytuacji wymierzania cznej kary grzywny i kary ograniczenia wolnoci.
Jeeli chociaby jedna z podlegajcych czeniu grzywien jest wymierzona kwotowo, kar czn grzywny orzeka
si kwotowo.
Przy wymierzaniu cznej kary grzywny sd okrela na nowo wysoko stawki dziennej, ktra jednak nie moe
przekracza najwyszej ustalonej poprzednio (art. 86 2 KK).
Podobnie, wymierzajc czn kar ograniczenia wolnoci, sd okrela na nowo wymiar pracy na cele spoeczne albo
wysoko potrce, z tym e obowizki wymienione w art. 36 2 KK stosuje si, chociaby zostay oznaczone tylko
za jedno ze zbiegajcych si przestpstw (art. 86 3 KK).
W razie zbiegu orzecze o okresach prby sd orzeka o okresie prby oraz o zwizanych z nim obowizkach na
nowo.
Zasady wymiaru kary cznej stosuje si zarwno wtedy, gdy sprawy o wszystkie zbiegajce si przestpstwa
rozstrzygane s w jednym procesie, jak te wtedy, gdy za poszczeglne przestpstwa orzeczono kary w rnych
postpowaniach i zachodzi potrzeba orzeczenia tzw. wyroku cznego.
Wydaniu wyroku cznego nie stoi na przeszkodzie, e kary za zbiegajce si przestpstwa zostay ju w caoci lub
w czci wykonane (art. 92 KK).
Wyrokiem cznym nie obejmuje si orzecze skazujcych wydanych w innych pastwach czonkowskich Unii
Europejskiej (art. 92a KK).
3. Cig przestpstw
263
Zasad wymierzania kary cznej nie stosuje si do tzw. cigu przestpstw. Instytucja cigu przestpstw zostaa
wprowadzona po raz pierwszy do Kodeksu karnego w 1997 r. w art. 91 KK. Wedug poprzednio obowizujcego
stanu prawnego miecia si ona w pojciu przestpstwa cigego. Cig przestpstw polega na tym, e:
1)
2)
3)
4)
Od zwykego zbiegu przestpstw rni wic cig przestpstw podobny sposb popenienia poszczeglnych
przestpstw i krtkie odstpy czasu midzy nimi. Podobny sposb popenienia polega nie tylko na tym, e chodzi
o t sam czynno czasownikow, np. nie moe jeden czyn polega na kradziey, drugi na przywaszczeniu, trzeci
na kradziey z wamaniem, czyli konieczne jest tu zastosowanie tej samej kwalifikacji prawnej. Jednak obok
tosamoci kwalifikacji prawnej istnie musi podobiestwo faktycznego sposobu popenienia, np. sposb nie jest
faktycznie podobny, jeeli jedna kradzie jest kradzie kieszonkow, a druga kradzie towaru w sklepie
samoobsugowym.
Pojcia krtkich odstpw czasu Kodeks nie precyzuje, pozostawiajc to organom stosujcym prawo w konkretnych
sprawach. W doktrynie dotyczcej przestpstwa cigego (Kaftal, Przestpstwo, s. 131) postulowano, by rozumie
przez to odstp nie duszy ni 6 miesicy.
Jeli zachodzi cig przestpstw, sd orzeka jedn kar na podstawie przepisu, ktrego znamiona kade z tych
przestpstw wyczerpuje, w wysokoci do grnej granicy ustawowego zagroenia zwikszonego o poow
(art. 91 1 KK).
Kara czna orzekana jest natomiast w razie zbiegu cigw przestpstw lub zbiegu cigu przestpstw z innymi
przestpstwami (art. 91 2 KK).
4. Zbieg kar
264
W sytuacji, gdy pewne kary nie podlegaj czeniu, mamy do czynienia z tzw. zbiegiem kar, ktre wwczas
wykonywane s kolejno, co sprowadza si do ich zsumowania.
Przykad 3:
czyny te naruszay to samo dobro prawne, popenione byy w jednorodny sposb, w razie zamachu na dobro
osobiste istniaa tosamo osoby pokrzywdzonej, a ponadto wszystkie te czyny spaja jednolity zamiar lub
wykorzystanie tej samej sposobnoci sytuacyjnej. Ustalenie, e zachodzio takie przestpstwo cige, stwarzao
moliwo wymierzenia za nie kary do grnego ustawowego zagroenia zwikszonego o poow.
To stare pojcie przestpstwa cigego i wypracowane na jego tle orzecznictwo jest ju nieaktualne, poniewa
Kodeks karny z 1997 r. w swym art. 12 ustanawia i definiuje nowe, wsze od dotychczasowego, pojcie
przestpstwa cigego.
Wedug tej definicji, z przestpstwem cigym mamy do czynienia, gdy sprawca dopuci si:
1)
2)
3)
Pojcie krtkie odstpy czasu nie zostao w kodeksie sprecyzowane. Ostatnio w orzecznictwie Sdu Najwyszego
przyjto, e mog to by nawet odstpy kilkumiesiczne (post. SN z 9.3.2006 r., V KK 271/05, OSNKW 2006, Nr 5, poz.
50). Natomiast w prawie karnym skarbowym przyjto, e jest to okres do 6 miesicy (art. 6 2 KKS).
W razie zamachu na dobro osobiste warunkiem cigoci przestpstwa jest ponadto tosamo pokrzywdzonego.
Przy spenieniu wyej wymienionych przesanek takie dwa zachowania lub wicej uwaa si za jeden czyn
zabroniony.
267
Sens instytucji przestpstwa cigego tumaczy si dwoma rodzajami argumentw. Z jednej strony ujcie
pewnego acucha dziaa jako przestpstwa cigego ma lepiej oddawa wag tego, czego si sprawca
dopuci. Niewtpliwie czym innym jest przypisanie sprawcy 20 kradziey mienia o wartoci 100 tys. z,
a czym innym przypisanie jednego przestpstwa cigego kradziey mienia o wartoci 2 mln z. Z drugiej
strony, instytucja przestpstwa cigego ma sens praktyczno-procesowy, co uatwia prac organw cigania
i sdw. Zrezygnowanie z niej oznaczaoby konieczno wymierzenia kary za poszczeglne czyny skadajce
si na przestpstwo cige, a nastpnie wymierzanie kary cznej, co przy wikszej liczbie czynw jest
w praktyce uciliwe.
268
Jedn z istotnych konsekwencji przyjcia cigoci przestpstwa jest to, e za czas jego popenienia uwaa
si odcinek czasowy zapocztkowany pierwszym czynem i zakoczony ostatnim czynem skadajcym si na
przestpstwo cige. W zwizku z tym od tego ostatniego fragmentu przestpstwa cigego liczy si
przedawnienie. Nie uwaa si te, e ustawa karna zmienia si po popenieniu przestpstwa, jeeli wesza ona
w ycie w tak wyznaczonym odcinku czasowym. Amnestia nie ma zastosowania, jeeli odnosi si do czynw
popenionych przed pewn dat, a data ta wypada w czasie midzy pierwszym a ostatnim czonem przestpstwa
cigego.
Stan faktyczny opisany w tym przykadzie spenia pozornie zarwno przesanki cigu przestpstw, jak i przestpstwa
cigego. W rzeczywistoci jednak nie zostaje speniona wymagana w art. 91 przesanka popenienia co najmniej
dwch przestpstw. Jest tak dlatego, e art. 12 wprowadza pewn fikcj prawn, nakazujc traktowanie kilku
2) wyczenie przepisu pochonitego przez przepis pochaniajcy (lex consumens derogat legi consumptae).
W przypadku tej reguy chodzi o sytuacj, gdy konkretny czyn wyczerpuje znamiona jednego przestpstwa,
a jednoczenie fragment tego czynu wyczerpuje znamiona innego przestpstwa.
Przykad 1:
275
3)
wyczenie przepisu posikowego (subsydiarnego) przez przepis gwny (lex primaria derogat legi
subsidiariae). Regua ta dotyczy do rzadkich w prawie karnym sytuacji, gdy ustawodawca traktuje jaki przepis
karny jako rezerwowy, posikowy. Przepis ten pozostaje w tym sensie w rezerwie, e stosuje si go tylko wtedy,
gdy czyn nie moe by zakwalifikowany z innego przepisu. Ten drugi przepis nazywamy wwczas przepisem
gwnym. Subsydiarny, pomocniczy charakter ma w polskim prawie karnym w pewnym zakresie art. 231 2 KK
(dotyczy przekroczenia uprawnie lub niedopenienia obowizkw przez funkcjonariusza publicznego w celu
osignicia korzyci majtkowej lub osobistej), poniewa wedug art. 231 4: Przepisu 2 nie stosuje si, jeeli
czyn wyczerpuje znamiona czynu zabronionego okrelonego w art. 228 (tj. apownictwa biernego).
Przykad 2:
I. Pojcie kary
276
Sowo kara uywane jest w jzyku potocznym, a take w prawie w rnych znaczeniach. W kontekcie prawnym
mwimy np. o karach umowych w prawie cywilnym, o karach dyscyplinarnych, karach administracyjnych, karach
taryfowych, karach za wykroczenia, karach porzdkowych itd. W prawie karnym, mwic o karze, mamy na myli
tzw. kar kryminaln.
Kara kryminalna to osobista dolegliwo ponoszona przez sprawc jako odpata za popenione przestpstwo,
wyraajca potpienie popenionego przez niego czynu i wymierzana w imieniu pastwa przez sd.
Nie zaliczamy do kar przede wszystkim rodkw zabezpieczajcych (zob. Nb. 357361), ktre chocia stosowane w
zwizku z przestpstwem (ale nie za przestpstwo) nie maj by w zaoeniu odpat, a ich dolegliwo nie jest
zamierzona. Na przykad zamknicie w zakadzie psychiatrycznym niepoczytalnego sprawcy przestpstwa, chocia
jest dolegliwoci porwnywaln z kar pozbawienia wolnoci, to jednak kar nie jest, poniewa w element
dolegliwoci jest wprawdzie nieuniknionym, ale jednak niezamierzonym skutkiem zastosowania rodka
zabezpieczajcego.
277
Kara, a waciwie posugiwanie si ni, czyli karanie sprawcw przestpstw, jest od dawna przedmiotem refleksji
teoretycznej majcej wyjani jej sens. Pierwsze wypowiedzi teoretyczne na ten temat zawdziczamy staroytnym
filozofom greckim. Od pocztku zaznaczyo si wystpowanie dwch zasadniczych nurtw, dwch grup teorii kary.
Jedne z nich, zwane teoriami bezwzgldnymi (absolutnymi), kady nacisk na to, e kara ma by odpat za
przestpstwo, e jest wymierzana dlatego, by stao si zado sprawiedliwoci, i adnych dodatkowych uzasadnie
nie potrzebuje.
278
279
Trzeci grup stanowi teorie mieszane, ktrych zwolennicy prbuj pogodzi w jednej koncepcji ide kary jako
sprawiedliwej odpaty z ide kary celowej.
Potrzeb sprawiedliwej odpaty uzasadnia sens kary Pitagoras. Podobn myl znale mona w dzieach
Platona, ktry uwaa, e sprawiedliwa kara ma przywraca naruszon przestpstwem harmoni. Z kolei sofista
Protagoras (wedug przekazu jego pogldw w utworze Platona pt. Protagoras) kad nacisk na uyteczno
kary, na to, e powinna ona suy osigniciu celu w postaci zapobieenia popenianiu przestpstw w
przyszoci. Protagoras moe wic by uwaany za pierwszego przedstawiciela teorii wzgldnych. Na jego
pogldy powoywa si pniej Seneka i w XVIII w. Hugo Grotius, formuujc czsto cytowan maksym:
Nemo prudens punit quia peccatum est, sed ne peccetur (nikt rozsdny nie karze dlatego, e popeniono przestpstwo,
lecz po to, by przestpstw nie popeniano). Grotius nie negowa jednak, e kara, niezalenie od jej celw, musi
mie take charakter sprawiedliwej odpaty. Jego koncepcja kary naley wic do teorii mieszanych. Mieszany
charakter miay te koncepcje kary reprezentowane wczeniej przez teologw chrzecijaskich: w. Augustyna
i w. Tomasza, ktrzy, z jednej strony, widzieli w karze instrument poprawy przestpcy (grzesznika), ale
z drugiej, wskazywali na element wymierzenia sprawcy sprawiedliwoci, wyrwnania za przez niego
uczynionego przez wyrzdzenie mu dolegliwoci.
Myliciele wieku Owiecenia kadli nacisk na potrzeb racjonalizowania prawa karnego i traktowania kary
w sposb utylitarny. Kara miaa wic suy celom prewencyjnym, zapobieganiu popenianiu przestpstw
i przez to ochronie spoeczestwa, a nie odpacie (albo nie wycznie odpacie) za wyrzdzone zo. Myl t
bardzo wyranie sformuowa Beccaria, stwierdzajc, e kara nie moe zmieni faktu popenienia przestpstwa,
wobec tego prawo karne nie powinno suy nieuytecznemu okruciestwu, lecz powstrzymywaniu samego
sprawcy i innych osb od popenienia przestpstw w przyszoci. Idee zapobiegania przestpczoci jako celu
kary reprezentowa te Bentham i Feuerbach. Ten ostatni by twrc tzw. koncepcji przymusu
psychologicznego, wedug ktrej prawo karne przez samo zagroenie kar za przestpstwa oddziaywuje
odstraszajco na potencjalnych sprawcw przestpstw, a wic wywiera skutek w postaci tzw. prewencji
generalnej.
Z kolei bezwzgldne teorie kary znalazy swoich wybitnych przedstawicieli w klasycznej idealistycznej
filozofii niemieckiej w osobach Kanta i Hegla. Kant traktowa karanie za przestpstwo jako odwet moralny
spoeczestwa wobec sprawcy za wyrzdzone przez niego zo, niewymagajcy adnego innego uzasadnienia,
jak tylko konieczno wymierzenia sprawiedliwoci, wynikajc z kategorycznego imperatywu, jakim jest
prawo karne. Zdecydowanie sprzeciwia si Kant jakiemukolwiek celowociowemu traktowaniu kary. Jego
zdaniem, traktowanie karania czowieka jako rodka do osignicia jakiego celu nie da si pogodzi
z godnoci jednostki, ktra nie moe by traktowana instrumentalnie. Hegel natomiast traktowa kar jako
odpat, uzasadniajc jej konieczno potrzeb przywrcenia stanu naruszonego przestpstwem.
Przestpstwo, twierdzi Hegel, jest negacj prawa, negacj woli oglnej. Kara, stanowic zanegowanie
przestpstwa (negacj negacji), przywraca poprzedni rwnowag, stanowi bezwzgldnie konieczn restytucj
stanu przewagi prawa nad bezprawiem.
280
Wspczenie najczciej reprezentowane s mieszane teorie kary, gwnie w takiej postaci, e nie
kwestionuje si charakteru kary jako sprawiedliwej odpaty za czyn, ale tej sprawiedliwej odpacie przypisuje
si znaczenie oglnoprewencyjne (tj. powstrzymywanie innych ni sprawca osb od popeniania przestpstw) i
indywidualnoprewencyjne (zapobieganie popenianiu przestpstw przez skazanego), a wic sprawiedliwa kara
ma suy osiganiu pewnych celw, ma mie charakter instrumentu ochrony spoeczestwa przed naruszeniem
wanych dla niego dbr i interesw.
Spory teoretykw dotycz raczej spraw bardziej szczegowych, w szczeglnoci tego, w jaki sposb cele te
maj by realizowane, np. czy prewencja indywidualna (zwana te prewencj szczegln) polega ma na
oddziaywaniu wychowawczym na sprawc (czyli na jego resocjalizacji), czy te na odstraszaniu go od
popeniania przestpstw.
Tez o tym, e nie ma sprzecznoci midzy charakterem kary jako sprawiedliwej odpaty a jej celami
w postaci zapobiegania popenianiu przestpstw w przyszoci, uzasadnia obszernie Franz von Liszt w tzw.
Programie marburskim z 1882 r. (ogoszonym w postaci artykuu w czasopimie Zeitschrift fr die gesamte
Strafrechtswissenschaft 1883, Nr 3). W artykule tym, zatytuowanym Der Zweckgedanke im Strafrecht (Myl
celowociowa w prawie karnym), przedstawi historyczn ewolucj pogldw na temat sensu kary. Jako twrca
szkoy socjologicznej lansowa gwnie cel kary polegajcy na prewencji indywidualnej przez odstraszenie,
popraw lub eliminacj sprawcy. Jednoczenie dowodzi, e kara jest prewencj przez represj, e midzy tymi
dwoma elementami nie musi zachodzi sprzeczno. Pytajc retorycznie: Bior lekarstwo, poniewa jestem
chory, czy te po to, aby wyzdrowie? Pywam, poniewa wpadem do wody, czy te po to, aby nie uton?
zakwestionowa sensowno alternatywy przedstawionej w cytowanej wyej maksymie przypisywanej
Protagorasowi.
Obowizujce w Polsce prawo karne nie wypowiada si wprost na temat sensu kary. Jednake z brzmienia
przepisw Kodeksu karnego dotyczcych zasad wymiaru kary i przepisw Kodeksu karnego wykonawczego
na temat celw wykonania kary moemy wnioskowa o pogldach ustawodawcy na ten temat. Problem ten
bdzie szerzej omwiony w dalszym tekcie.
I. Katalog kar
281
W polskim prawie karnym katalog kar zawiera art. 32 KK. S to:
1)
2)
3)
4)
5)
282
Kolejno wyliczenia kar w tym katalogu nie jest przypadkowa, lecz ma wyraa preferencje ustawodawcy
co do ich stosowania. Pierwszestwo maj mie mianowicie kary niezwizane z pozbawieniem wolnoci.
Kodeks nie zna przewidzianego w poprzednio obowizujcych przepisach podziau na kary zasadnicze
i dodatkowe. Miejsce tych ostatnich zajy natomiast tzw. rodki karne, wyliczone w art. 39 KK.
283
Kara grzywny wystpuje wspczenie w ustawodawstwach karnych w dwch zasadniczych formach. Moe
by ona mianowicie grzywn kwotow lub grzywn orzekan w stawkach dziennych. Grzywna kwotowa
polega na tym, e sd wskazuje w wyroku wysoko kwoty pieninej, ktr skazany ma obowizek uici na
rzecz Skarbu Pastwa. Natomiast w systemie grzywny orzekanej w stawkach dziennych wyrni mona dwa
etapy jej orzekania. W pierwszym sd okrela liczb stawek dziennych (np. 150 stawek), na ktr skazuje
oskaronego. W drugim etapie sd okrela w jednostkach pieninych wysoko stawki dziennej. By obliczy
wysoko wymierzonej w ten sposb grzywny, naley pomnoy liczb stawek dziennych przez wysoko
stawki.
Grzywna wymierzana w stawkach dziennych ma mie, w zaoeniu, bardziej sprawiedliwy charakter,
poniewa liczb stawek dziennych ustala si w oderwaniu od pooenia majtkowego skazanego, wycznie
w oparciu o obowizujce w danym systemie prawnym kryteria sdowego wymiaru kary. Jest to wic
zasadniczy miernik surowoci wymierzonej kary. Natomiast wysoko stawki dziennej powinna by okrelana
w zalenoci od zamonoci i moliwoci zarobkowych skazanego, tak aby dolegliwo kary nie zaleaa od
stanu majtkowego skazanego.
Przykad:
System stawek dziennych ma t zalet, e wyraniej ni system kwotowy akcentuje potrzeb rwnego traktowania
skazanych i dostosowania wysokoci grzywien do ich realnych moliwoci patniczych. Te jego zalety mog si
jednak w peni ujawni gwnie w warunkach stabilnej gospodarki i sprawnego dziaania organw pastwowych,
gdy rozbieno midzy oficjalnie deklarowanymi a rzeczywistymi dochodami obywateli nie jest zbyt dua.
284
285
286
Grzywna moe by rwnie orzeczona obok kary pozbawienia wolnoci, ale wycznie tzw. terminowej, tzn. kary od
miesica do 15 lat, a nie kary 25 lat ani kary doywotniego pozbawienia wolnoci. Wymierzenie grzywny obok kary
pozbawienia wolnoci moliwe jest wtedy, gdy sprawca dopuci si przestpstwa w celu osignicia korzyci
majtkowej lub korzy tak osign.
Grzywna orzekana obok kary pozbawienia wolnoci ma, w zaoeniu, akcentowa nieopacalno popeniania
przestpstw.
Poza tym mona orzec grzywn obok kary pozbawienia wolnoci albo obok kary ograniczenia wolnoci, gdy
zawiesza si warunkowo wykonanie kary (zob. art. 71 KK), nawet jeeli jej wymierzenie na innej podstawie nie
jest moliwe. Wymierzenie grzywny ma tu zapobiec powstaniu wraenia bezkarnoci sprawcy.
287
Kara ograniczenia wolnoci i jej uregulowanie w Kodeksie karnym wzorowane s na karze pracy
poprawczej, ktra pojawia si najpierw w radzieckim prawie karnym, a nastpnie bya recypowana w
ustawodawstwach innych pastw socjalistycznych. W zaoeniu miaa ona ograniczy stosowanie kary
pozbawienia wolnoci i oddziaywa na skazanego wychowawczo, zwaszcza przez egzekwowanie od niego
obowizku wykonywania pracy. Znana w niektrych pastwach zachodnioeuropejskich kara wolnociowa
wykonywania bezpatnej pracy dla spoecznoci (community service) jest zbliona do jednego z wariantw kary
ograniczenia wolnoci (art. 35 1 KK). W praktyce stosowana jest ona na niewielk skal i orzekana za zgod
skazanego.
Kara ograniczenia wolnoci trwa w zasadzie najkrcej miesic, najduej 12 miesicy (art. 34 KK).
Ograniczenia wolnoci osoby skazanej na t kar wylicza art. 34 2 KK. Skazany w czasie odbywania kary:
1)
2)
3)
288
Zasadnicze znaczenie dla treci tej kary ma obowizek wykonywania przez skazanego pracy na cele
spoeczne. Obowizek ten moe by realizowany w dwojaki sposb. Zasadnicz form realizacji obowizku pracy
jest wykonanie nieodpatnej, kontrolowanej pracy na cele spoeczne w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku
miesicznym. Szczegowe uregulowania odnoszce si do wykonania kary ograniczenia wolnoci w tej formie
zawarte s w art. 5366 KKW.
289
Drugi wariant (art. 35 2 KK) odnosi si wycznie do skazanych, ktrzy s zatrudnieni. Sd moe
wwczas orzec zamiast obowizku wykonania nieodpatnej kontrolowanej pracy, potrcanie od 10% do 25%
wynagrodzenia za prac w stosunku miesicznym na wskazany przez siebie cel spoeczny. Dodatkow
dolegliwoci jest to, e w okresie odbywania kary w tej formie skazany nie moe rozwiza bez zgody sdu
stosunku pracy.
W sposb odrbny uregulowana jest w czci wojskowej Kodeksu karnego kara ograniczenia wolnoci stosowana
wobec onierzy. W czasie odbywania tej kary onierz nie moe by mianowany na wyszy stopie wojskowy ani
wyznaczony na wysze stanowisko subowe, a take nie moe bra udziau w uroczystociach i paradach (art. 323
2 KK). Wobec onierzy zawodowych stosuje si te potrcenie od 5% do 15% miesicznego uposaenia.
onierze suby zasadniczej odbywaj kar ograniczenia wolnoci w wydzielonej jednostce wojskowej.
Jeeli skazany na kar ograniczenia wolnoci w chwili przystpienia do jej wykonania w caoci lub w czci
przesta by onierzem zamienia si j na kar ograniczenia wolnoci wedug zasad oglnych.
290
Kara pozbawienia wolnoci, stanowica wspczenie rodzaj kary najczciej stosowanej za powane przestpstwa
i dlatego w wiadomoci spoecznej najbardziej kojarzca si z funkcjonowaniem karnego wymiaru sprawiedliwoci,
jest jednak historycznie kar stosunkowo mod.
W czasach staroytnych i redniowieczu wizienie traktowano nie jako samoistn kar, lecz gwnie jako
rodek zapobiegajcy ucieczce przestpcy skazanego na kar mierci lub jedn z kar cielesnych. Kara
pozbawienia wolnoci w jej wspczesnym ksztacie pojawia si dopiero w XVIII w. Jej pojawienie si
i szerokie stosowanie zwizane jest m.in. z realizowanymi wwczas postulatami humanitaryzacji prawa
karnego. Stosowane uprzednio surowe kary (kara mierci, kary mutylacyjne) musiay by bowiem czym
zastpione.
Zalkami wspczesnej instytucji wizienia byy powstae w XVI i XVII w. w Anglii i Holandii domy pracy
przymusowej dla wczgw, prostytutek i ebrakw, ktre stopniowo przeksztacay si w wizienia w obecnym
rozumieniu. W XVIII w. istniay ju w caej Europie i byy przedmiotem bada Johna Howarda (17261790), ktry
w swym dziele O stanie wizie (1777 r.) przedstawi krytyczny opis ich funkcjonowania w rnych pastwach
i sformuowa postulaty zreformowania wiziennictwa w kierunku jego humanitaryzacji i racjonalizacji.
Od koca XVIII w. datuj si te znane w historii prawa karnego systemy wykonania kary. W 1791 r.
w prowadzonym przez kwakrw wizieniu w Filadelfii wprowadzono system odbywania kary wizienia, nazywany
systemem celkowym (inaczej systemem pensylwaskim albo filadelfijskim). Polega on na penej izolacji winiw
w pojedynczych celach z pozostawieniem im Biblii, ktrej lektura miaa u nich powodowa popraw moraln.
Odmian tego systemu by wprowadzony w 1826 r. w wizieniu w Auburn system milczenia (zwany te systemem
auburnskim), w ktrym winiowie pracowali wprawdzie wsplnie w cigu dnia, ale nie wolno im byo rozmawia
midzy sob, natomiast noc spdzali izolowani w pojedynczych celach.
W poowie XIX w. w Anglii i Irlandii pojawi si system progresywny odbywania kary pozbawienia wolnoci.
System progresywny polega na podzieleniu odbywania kary pozbawienia wolnoci na klasy: od bardziej
ograniczajcych prawa winia (pena izolacja) poprzez odbywanie kary w zagodzonych warunkach a do
przedterminowego zwolnienia. Przechodzenie do wyszych klas uzalenione byo od postpw w poprawie winia.
291
System progresywny jest rwnie wspczenie najbardziej rozpowszechnionym systemem odbywania kary
pozbawienia wolnoci. Jest on jednak obecnie mniej sformalizowany, bardziej elastyczny, std jego przemianowanie
na system wolnej progresji.
System ten jest te praktykowany wspczenie w Polsce. Warunki do tego stwarza istniejcy podzia zakadw
karnych na poszczeglne typy wymienione w art. 69 KKW (zakady karne dla modocianych, zakady karne dla
odbywajcych kar po raz pierwszy, zakady karne dla recydywistw penitencjarnych, zakady karne dla
odbywajcych kar aresztu wojskowego), a take organizowanie wymienionych rodzajw zakadw karnych jako
zakadw karnych typu zamknitego, typu potwartego i typu otwartego.
Omawiana tu kara wystpuje w polskim prawie karnym w postaci jednolitej kary pozbawienia wolnoci, bez
podziau na poszczeglne jej rodzaje, jak to byo jeszcze w Kodeksie karnym z 1932 r., ktry przewidywa kar
wizienia i kar aresztu.
Obowizujce prawo karne przewiduje jedynie w czci wojskowej kodeksu kar aresztu wojskowego jako
specyficzn odmian kary pozbawienia wolnoci stosowan wobec onierzy. Rwnie kara pozbawienia wolnoci
stosowana za wykroczenia nazywana jest w Kodeksie wykrocze kar aresztu.
Zrnicowanie kary pozbawienia wolnoci przez wyrnianie ju w samych zagroeniach karnych za przestpstwa
poszczeglnych jej odmian jest we wspczesnych ustawodawstwach coraz rzadsze. Pojawio si ono w XIX w. i miao
dwojakie znaczenie. Po pierwsze, popularny by podzia na habic i niehabic (tzw. custodia honesta) kar
pozbawienia wolnoci. Niehabica odmiana kary pozbawienia wolnoci nosia najczciej nazw twierdzy i bya
stosowana przede wszystkim wobec przestpcw politycznych, dla odrnienia ich od pospolitych przestpcw
odbywajcych kar wizienia.
Wiksze znaczenie praktyczne miao zrnicowanie kary pozbawienia wolnoci oparte na kryterium surowoci
warunkw jej odbywania. Przewidywano w kodeksach rne rodzaje tej kary, noszce charakterystyczne nazwy
(cikie wizienie, cikie roboty, katorga, galery itp.) i czsto szczegowo uregulowane pod wzgldem warunkw
jej odbywania. Przykadem takiego uregulowania moe by art. 31 Kodeksu karzcego z 1818 r., obowizujcego
przez kilkadziesit lat (do 1847 r.) w Krlestwie Polskim.
292
Kara doywotniego wizienia istniaa w polskim prawie karnym do 1970 r., kiedy to Kodeks karny z 1969 r. zastpi
j kar 25 lat pozbawienia wolnoci, bdc odrbnym rodzajem kary od tzw. terminowego pozbawienia wolnoci.
Ponownie wprowadzono kar doywotniego pozbawienia wolnoci w 1995 r., nie rezygnujc jednak z kary 25 lat
pozbawienia wolnoci. Obie te kary majce charakter gwnie izolacyjny, zabezpieczajcy spoeczestwo przed
293
Kara mierci stosowana bya szeroko w staroytnoci i czasach pniejszych, a do koca XVIII w., przy czym znane
s w historii prawa karnego rozliczne sposoby wykonania tej kary, ktre miay zwiksza cierpienia skazanego. Jej
publiczne wykonywanie, powszechne kiedy, a zdarzajce si jeszcze w XX w., traktowane byo jako spektakl, ktry
mia mie znaczenie odstraszajce dla ogldajcej go publicznoci.
Od okresu Owiecenia datuj si postulaty i pierwsze prby zniesienia kary mierci. Ograniczenie stosowania
i znoszenia w poszczeglnych pastwach kary mierci to proces, ktry trwa do dzisiaj. Jego rezultaty s inne w skali
Europy, a inne w skali wiatowej. O ile w Europie wyjtkiem s pastwa, ktre zachoway w swoich
ustawodawstwach kar mierci, o tyle w skali caego wiata przewaaj pastwa, w ktrych kara mierci jest
stosowana.
294
Problem kary mierci naley do najbardziej kontrowersyjnych kwestii, jakie wi si z prawem karnym. Przeciwko
karze mierci przytacza si m.in. nastpujce argumenty:
1)
2)
3)
4)
5)
Za kar mierci przytacza si m.in. nastpujce argumenty:
1)
2)
3)
Jak wida, midzy zwolennikami i przeciwnikami kary mierci nie ma zgody co do tego, czy kara ta wywouje efekt
odstraszajcy. Jest to z pewnoci problem, ktry w obecnym stanie moliwoci badawczych nauk spoecznych
trudno uzna za rozstrzygnity. Pozostae argumenty z obydwu stron s na tyle oglne, e trudno na ich podstawie
o zdecydowan konkluzj. Na pewno mocnym argumentem ze strony przeciwnikw kary mierci jest powoywanie
si na jej okruciestwo i brak moralnego prawa pastwa do jej stosowania. Z kolei mocnym argumentem
zwolennikw kary mierci jest powoanie si na spoeczne poczucie sprawiedliwoci. Moemy wic powiedzie, e
w gruncie rzeczy argumenty cise i rzeczowe tutaj zawodz, a spr jest co do swojej istoty zderzeniem dwch
poziomw wraliwoci. Charakterystyczne jest przy tym, e przeciwnicy kary mierci przewaaj w krgach
intelektualistw, naukowcw, dziennikarzy, prawnikw.
295
Kara mierci jest przedmiotem regulacji midzynarodowych konwencji dotyczcych praw czowieka. W art. 2
EKPCz dopuszcza si stosowanie kary mierci, ale protok dodatkowy Nr 6 z 1983 r. ogranicza dopuszczalno jej
stosowania do przestpstw popenionych w czasie wojny lub bezporedniego zagroenia wojn. Najdalej idcy
protok dodatkowy Nr 13 do EKPCz z 2002 r. przewiduje cakowite zniesienie kary mierci. Protok ten nie zosta
dotychczas ratyfikowany przez Polsk. Z kolei w art. 6 MPPOiP dopuszcza si kar mierci za najpowaniejsze
przestpstwa z pewnymi zastrzeeniami i ograniczeniami oraz ze wskazaniem, e postanowienia paktu nie mog by
argumentem dla opniania lub niedopuszczania do zniesienia kary mierci. II Protok fakultatywny do MPPOiP
z 1989 r. przewiduje zniesienie kary mierci.
296
I. Uwagi oglne
297
Kodeks karny z 1997 r. zrezygnowa z pojcia kar dodatkowych, przemianowujc je na rodki karne, do ktrych
zaliczy te nawizk. Katalog rodkw karnych znajduje si w art. 39 KK. S to:
1)
pozbawienie praw publicznych,
2)
2a)
2b)
2c)
2d) zakaz wstpu do orodkw gier i uczestnictwa w grach hazardowych,
2e) nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wsplnie z pokrzywdzonym,
3)
4)
5)
6)
7)
8)
podanie wyroku do publicznej wiadomoci.
W katalogu tym nie znalaza si, znana z Kodeksu karnego z 1969 r., kara dodatkowa pozbawienia praw
rodzicielskich lub opiekuczych. Natomiast art. 51 KK zobowizuje sd rozpatrujcy spraw karn do skierowania
zawiadomienia do waciwego sdu rodzinnego, jeli uwaa on za celowe orzeczenie pozbawienia wolnoci lub
ograniczenia praw rodzicielskich lub opiekuczych. Podstaw do takiego zawiadomienia jest popenienie
przestpstwa na szkod maoletniego lub we wspdziaaniu z nim.
298
rodki karne mona podzieli na wymierne w czasie (pozbawienie praw i zakazy wymienione w art. 39 pkt 13
KK) i jednorazowe (art. 39 pkt 48 KK). rodki karne wymierne w czasie orzeka si na okres od roku do lat 10, gdy
s to rodki wymienione w art. 39 pkt 1, 2, 2d, 2e i 3, rodek okrelony za w pkt 2c na okres od 2 do 6 lat.
Natomiast rodki okrelone w art. 39 pkt 2a i 2b orzeka si na okres od roku do lat 15, a w okrelonych wypadkach
(art. 41 1b i art. 41a 3 KK) na zawsze. Okres ten biegnie od uprawomocnienia si wyroku, z tym e nie biegnie
on w czasie odbywania kary pozbawienia wolnoci, chociaby orzeczonej za inne przestpstwo (art. 43 2 KK).
W przypadku orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdw okres, na ktry orzeczono zakaz, nie biegnie te do chwili
zwrotu przez skazanego dokumentu uprawniajcego do prowadzenia pojazdu (art. 43 3 KK).
Przykad:
299
Od rodkw karnych odrni naley prawne skutki skazania, ktre na mocy przepisw innych dziedzin prawa
wi si z wydaniem wyroku skazujcego lub z orzeczeniem w nim okrelonej kary lub rodka karnego. Na
przykad, wedug art. 127 ust. 1 pkt 2 ustawy z 27.7.2005 r. Prawo o szkolnictwie wyszym (Dz.U. Nr 164, poz.
1365 ze zm.), stosunek pracy mianowanego nauczyciela akademickiego wygasa z mocy prawa w przypadku
prawomocnego orzeczenia przez sd utraty praw publicznych.
300
rodek karny polegajcy na pozbawieniu praw publicznych zawiera mocno zaakcentowany element
moralnego potpienia sprawcy. Przez jego orzeczenie podkrela si, e okaza si on niegodny sprawowania
pewnych rl spoecznych, a take niegodny pewnych wyrnie honorowych. Ten charakter omawianego
rodka by wyraniejszy w Kodeksie karnym z 1932 r., gdzie nosi on nazw pozbawienie praw publicznych
i obywatelskich praw honorowych. Rwnie w obecnym uregulowaniu (art. 40 KK), mimo innej nazwy,
moemy wyrni dwie grupy traconych przez skazanego uprawnie.
Pierwsza grupa dotyczy uprawnie zwizanych z dziaalnoci w sferze publicznej. Skazany traci wic:
1)
2)
3)
301
302
Druga grupa uprawnie traconych w razie orzeczenia pozbawienia praw publicznych obejmuje:
1)
2)
Chodzi tu o ordery, odznaczenia i tytuy nadane przez wadze pastwowe i instytucje publiczne, a nie np.
tytuy honorowe nadawane przez stowarzyszenia, prywatne firmy lub prywatne osoby. Pojcie tytuw
honorowych odnosi si do takich tytuw, jak honorowy obywatel miasta, doctor honoris causa. Nie obejmuje
natomiast tytuw stwierdzajcych pewne kwalifikacje zawodowe lub tytuw naukowych. Orzeczenie
omawianego rodka nie wpywa te na posiadanie orderw, odznacze i tytuw honorowych uzyskanych za
granic, poniewa orzeczenia polskich sdw nie mog pozbawia uprawnie i odznacze nadanych przez
organy pastwa obcego. Spotyka si jednak w doktrynie pogldy, e w takim wypadku skazany nie ma prawa
uywa zagranicznych odznacze i tytuw w Polsce (Makarewicz, Komentarz, s. 192).
Skazany na kar pozbawienia praw publicznych nie tylko traci nabyte wczeniej ordery, odznaczenia i tytuy
honorowe, ale rwnie nie moe ich uzyska w czasie wykonywania rodka karnego.
303
III. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania okrelonego zawodu lub prowadzenia okrelonej
dziaalnoci gospodarczej
Literatura: J. Kulesza, Zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu i prowadzenia okrelonej dziaalnoci, Pal. 1978, Nr 56.
304
Wedug art. 41 KK, sd moe orzec zakaz zajmowania okrelonego stanowiska (np. dyrektora teatru, gwnego
ksigowego albo oglnie stanowisk kierowniczych) lub wykonywania okrelonego zawodu (np. nauczyciela, lekarza),
jeeli:
1)
2)
Ad 1
Ad 2
Zarwno wtedy, gdy chodzi o naduycie zawodu lub stanowiska, jak i wtedy, gdy ma miejsce zagroenie
istotnym dobrom przez dalsze wykonywanie zawodu lub zajmowanie stanowiska, musi istnie powizanie
midzy przestpstwem, za ktre nastpuje skazanie, a naduyciem lub zagroeniem. Orzeczenie tego rodka nie
moe wic nastpi np. wtedy, gdy przy okazji sprawy o spowodowanie wypadku drogowego przez jadcego
samochodem operatora dwigu okae si, e nie ma on zdolnoci psychofizycznych koniecznych do
wykonywania zawodu.
305
Odrbnie uregulowana jest w KK (art. 41 2) kwestia zakazu prowadzenia okrelonej dziaalnoci gospodarczej.
Orzeczenie zakazu prowadzenia okrelonej dziaalnoci gospodarczej moliwe jest w razie skazania za przestpstwo
popenione w zwizku z prowadzeniem takiej dziaalnoci, jeeli dalsze prowadzenie zagraa istotnym dobrom
chronionym prawem.
306
Zakaz prowadzenia pojazdw okrelonego rodzaju moe by orzeczony (art. 42 1 KK) w razie skazania osoby
uczestniczcej w ruchu za przestpstwo przeciwko bezpieczestwu w komunikacji, w szczeglnoci jeeli
z okolicznoci popenionego przestpstwa wynika, e prowadzenie pojazdu przez t osob zagraa bezpieczestwu
w komunikacji.
307
rodek ten, uregulowany w art. 44 i 45 KK, dotyczy:
1)
2)
3)
4)
Ad 1) Chodzi tu o narzdzia przestpstwa w sensie cisym, np. specjalne narzdzia suce do wama, jak te
o przedmioty, ktre w zasadzie su do celw legalnych (np. n kuchenny, opata), ale w konkretnym
przypadku suyy do popenienia przestpstwa lub byy do tego przeznaczone. Przepadek takich narzdzi
i przedmiotw ma w zasadzie sens prewencyjny, a niekiedy porzdkowo-symboliczny, np. gdy orzeka si
przepadek siekiery nalecej do sprawcy zabjstwa, ktr inaczej trzeba byoby zwrci wacicielowi lub
jego rodzinie (Andrejew, Prawo, s. 290), co byoby nie do zaakceptowania dla opinii publicznej. Orzeczenie
przepadku narzdzi jest fakultatywne, chyba e ustawa przewiduje obligatoryjny przepadek (art. 44 2 KK).
Podlegajce przepadkowi przedmioty mog by nawet duej wartoci (np. samochd sucy do przewozu
upw z kradziey), ale jeeli orzeczenie przepadku byoby niewspmierne do wagi popenionego czynu, sd
zamiast przepadku moe orzec nawizk na rzecz Skarbu Pastwa (art. 44 3 KK).
Ad 2)
Ad 3) Zrozumia konsekwencj skazania za przestpstwo polegajce na naruszeniu zakazu wytwarzania,
posiadania, obrotu, przesyania, przenoszenia lub przewozu okrelonych przedmiotw jest moliwo, a niekiedy
obowizek, orzeczenia ich przepadku, np. przepadku broni palnej, ktra bya nielegalnie posiadana.
Jeeli orzeczenie przepadku przedmiotw bdcych narzdziami lub owocami przestpstwa jest niemoliwe
sd moe orzec przepadek rwnowartoci tych przedmiotw (art. 44 4 KK).
Jeeli przedmioty bdce narzdziami przestpstwa lub ktrych wytwarzanie, obrt itd. s zakazane, nie
stanowi wasnoci sprawcy ich przepadek moe nastpi tylko w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 44
7 KK).
Ad 4)
VI. Podanie wyroku do publicznej wiadomoci
Literatura: A. Dominik, Kara podania wyroku do publicznej wiadomoci, NP 1978, Nr 6; K. Mi, Podanie wyroku do publicznej
wiadomoci na gruncie nowej kodyfikacji prawa karnego, [w:] L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. V, Wrocaw
2000; Z. Wiernikowski, Kara podania wyroku do publicznej wiadomoci w szczeglny sposb (wybrane problemy), PiP 1990, z. 2.
308
309
Klasyczna nawizka orzekana jest jako obowizek uiszczenia na rzecz pokrzywdzonego kwoty podwjnej
wysokoci w stosunku do wyrzdzonej szkody. Makarewicz okrela j jako rodek poredni midzy grzywn
a odszkodowaniem, cytujc jednoczenie fragment Statutu litewskiego, wyjaniajcy etymologi samej nazwy:
grabie z nawizk odda, to jest konia koniem, woa woem nawiza i kade bydl, jakie pograbi takowym,
nawizawszy mu, odda (Makarewicz, Komentarz, s. 692).
W swej klasycznej postaci nawizka wystpuje w polskim Kodeksie karnym obecnie w art. 290 2, gdzie przewidziano
obowizek orzeczenia na rzecz pokrzywdzonego od skazanego za wyrb drzewa w lesie albo za kradzie drzewa
wyrbanego lub powalonego nawizki w wysokoci podwjnej wartoci drzewa.
W innych przypadkach wysoko nawizki nie moe przekroczy 100 000 z (art. 48 KK).
Nawizka moe by orzeczona (art. 47 1 KK) w razie skazania za umylne przestpstwo przeciwko yciu lub
zdrowiu albo za inne przestpstwo umylne, ktrego skutkiem jest mier czowieka, ciki uszczerbek na zdrowiu,
naruszenie czynnoci narzdu ciaa lub rozstrj zdrowia, a take w razie skazania sprawcy za przestpstwo okrelone
w art. 173, 174, 177 lub art. 355. Jeeli sprawca by w stanie nietrzewoci lub pod wpywem rodka odurzajcego
lub zbieg z miejsca zdarzenia sd moe orzec nawizk na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy
Postpenitencjarnej.
Drugi przypadek (art. 47 2 KK) dotyczy skazania sprawcy za przestpstwo przeciwko rodowisku. Nawizka moe
by wwczas orzeczona na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej.
Artyku 212 3 KK przewiduje moliwo orzeczenia nawizki na rzecz pokrzywdzonego, Polski Czerwony Krzy
albo na inny cel spoeczny wskazany przez pokrzywdzonego przestpstwem zniesawienia.
Nawizka moe by rwnie orzeczona wobec sprawcy wystpku o charakterze chuligaskim (art. 57a 2 KK).
W razie skazania sprawcy za przestpstwo okrelone w art. 173, 174, 177 lub 355 KK, prowadzcego pojazd
mechaniczny, jeeli by w stanie nietrzewoci lub pod wpywem rodka odurzajcego albo zbieg z miejsca
zdarzenia, sd moe orzec nawizk na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji spoecznej wpisanej
do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwoci, ktrej podstawowym zadaniem lub statutowym celem
jest spenianie wiadcze na cele bezporednio zwizane z udzielaniem pomocy osobom poszkodowanym
w wypadkach komunikacyjnych, z przeznaczeniem na ten cel.
Poniewa nawizka ma charakter gwnie odszkodowawczy, a w mniejszym stopniu represyjny
pokrzywdzony moe dochodzi w postpowaniu cywilnym dodatkowego odszkodowania lub zadouczynienia
tylko wwczas, gdy nie pokrywa ona caoci szkody lub nie stanowi penego zadouczynienia (art. 415 6
KPK).
2. wiadczenie pienine
310
wiadczenie pienine jest nowym rodkiem karnym, wprowadzonym do polskiego prawa karnego dopiero przez
Kodeks karny z 1997 r.
Polega ono na wpaceniu okrelonej kwoty (nie wyszej jednak ni 60 000 z) na rzecz Funduszu Pomocy
Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (art. 49 1 KK).
Sd moe orzec wiadczenie pienine przede wszystkim wtedy, gdy odstpuje od wymierzenia kary, a take
w innych przypadkach przewidzianych w ustawie, np. przy warunkowym umorzeniu postpowania (art. 67 3
KK), albo w razie skazania sprawcy za przestpstwo okrelone w art. 178a, 179 lub art. 180 (art. 49 2 KK).
VIII. Obowizek naprawienia szkody lub zadouczynienia za doznan krzywd. Zwrot korzyci
Literatura: M. Cielak, A. Murzynowski, Wynagrodzenie szkody osobie pokrzywdzonej przestpstwem jego znaczenie w sferze prawa
karnego, SP 1974, Nr 2; W. Daszkiewicz, Naprawienie szkody w prawie karnym, Warszawa 1972; Z. Gostyski, Obowizek naprawienia
szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Krakw 1999; B. Kolasiski, Szkoda w rozumieniu art. 46 1 KK, Prok. i Pr. 2001, Nr 4; M.
ukaszewicz, A. Ostapa, Obowizek naprawienia szkody wybrane zagadnienia, Prok. i Pr. 2001, Nr 9; A. Marek, Naprawienie szkody
wyrzdzonej przestpstwem, [w:] S. Walto (red.), Problemy reformy prawa karnego. Ksiga ku czci profesora Mariana Cielaka,
Krakw 1993; Z. Sienkiewicz, Kilka uwag o funkcjach obowizku naprawienia szkody, PS 1994, Nr 1.
Niezalenie od obowizku naprawienia szkody lub zadouczynienia za doznan krzywd, przewidzianego w art. 39
pkt 5 KK jako odrbny rodek karny, w pewnych przypadkach sd moe zobowiza sprawc do naprawienia
szkody w ramach obowizkw zwizanych z probacj.
2. Zwrot korzyci
312
Specyficzne uregulowanie dotyczce zwrotu korzyci uzyskanej z przestpstwa przewiduje art. 52 KK. Mianowicie
w przypadku skazania za przestpstwo przynoszce korzy majtkow osobie fizycznej, prawnej lub jednostce
organizacyjnej bez osobowoci prawnej, a popenione przez sprawc dziaajcego w jej imieniu lub interesie, sd
zobowizuje podmiot, ktry uzyska korzy majtkow, do jej zwrotu w caoci lub w czci na rzecz Skarbu
Pastwa, chyba e korzy ta ulega zwrotowi innemu podmiotowi.
Jest to rodek karny niewymieniony w katalogu tych rodkw w art. 39 KK. Jego specyfika polega na tym, e dotyczy
innych podmiotw ni sprawca przestpstwa, w tym i podmiotw niebdcych osobami fizycznymi. Co do swej istoty
I. Uwagi oglne
313
Sytuacje te bd (poza przedawnieniem, ktremu powica si Nb. 362369) omwione kolejno w tym rozdziale.
III. Abolicja
314
Abolicja oznacza ustawodawcze darowanie pewnych przestpstw okrelonych przez wskazanie ich typw
lub zagroe karnych oraz daty, przed ktr zostay popenione. Klasyczna formua abolicyjna deklaruje, e
przestpstwa te przebacza si i puszcza w niepami (abolicja pena), co oznacza, e nie mona wszcz
postpowania karnego o takie przestpstwo, postpowanie wszczte naley umorzy w kadym jego stadium,
a jeeli nastpio ju skazanie, to ulega ono zatarciu. Wszy zakres ma abolicja, jeeli ustawodawca uywa
zwrotu: nie wszczyna si postpowania, a wszczte umarza, nie obejmuje ona bowiem zatarcia skazania.
Abolicja z reguy jest czona z amnesti (zob. Nb. 354356), tzn. postanowienia o charakterze abolicyjnym
zamieszczane s razem z postanowieniami amnestyjnymi w jednej ustawie, przewanie noszcej tytu O amnestii.
Rzadziej spotyka si odrbne ustawy lub dekrety abolicyjne, jak np. dekret z 12.12.1981 r. o przebaczeniu i puszczeniu
w niepami niektrych przestpstw i wykrocze (Dz.U. Nr 29, poz. 158).
315
Wedug art. 61 1 KK, w wypadkach wskazanych w ustawie sd moe odstpi od wymierzenia kary.
W przeciwiestwie do niepodlegania karze (zob. Nb. 313) sprawca nie jest tu automatycznie na mocy ustawy
zwolniony z poniesienia kary, lecz moe to tylko nastpi moc decyzji sdu wydajcego wyrok skazujcy
sprawc i stwierdzajcy jego win w znaczeniu procesowym. Decyzja taka oznacza, e sd, nie zmieniajc
negatywnej oceny popenionego czynu, uwaa za niecelowe ukaranie sprawcy.
Odstpujc od wymierzenia kary, sd moe rwnie odstpi od wymierzenia rodka karnego, chociaby jego
orzeczenie byo obowizkowe (art. 61 2 KK).
Odrbn podstaw odstpienia od wymierzenia kary zawiera art. 59 1 KK. Dotyczy ona tylko przestpstw
zagroonych kar pozbawienia wolnoci nieprzekraczajc lat 3 albo kar agodniejszego rodzaju, przy czym
spoeczna szkodliwo popenionego czynu nie jest znaczna. W takim wypadku sd moe ograniczy si do
orzeczenia rodka karnego, jeeli jego orzeczenie wystarczy dla spenienia celw kary.
Przepisu tego nie stosuje si jednak do sprawcy wystpku o charakterze chuligaskim (art. 59 2 KK).
Odstpienie od wymierzenia kary z jednoczesnym wymierzeniem rodka karnego (innego ni pozbawienie
praw publicznych) moe by te, wedug art. 60 7 KK, jednym ze sposobw nadzwyczajnego zagodzenia
kary.
Literatura: T. Kozio, Z problematyki przesanek warunkowego umorzenia postpowania karnego, CPK 2000, Nr 2; tene,
Zasada in dubio pro reo a brak wtpliwoci co do okolicznoci popenienia czynu jako przesanka warunkowego umorzenia
postpowania karnego, PS 2002, Nr 1112; A. Marek, Warunkowe umorzenie postpowania karnego, Warszawa 1973; B. Myrna,
Instytucja warunkowego umorzenia postpowania karnego w wietle nowego kodeksu, [w:] L. Bogunia (red.), Nowa Kodyfikacja
Karna, Wrocaw 1997, s. 226233; K. Nowicki, Warunkowe umorzenie postpowania a warunkowe zawieszenie wykonania kary,
[w:] L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. V, Wrocaw 2000; A. Wsek, Krytyczne uwagi do wyroku Trybunau
Konstytucyjnego z dnia 16 maja 2000 r. (P 1/99) dotyczcego warunkowego umorzenia postpowania karnego, [w:] S. Stachowiak
(red.), Wspczesny polski proces karny. Ksiga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, Pozna 2002; A. Zoll,
Materialnoprawna problematyka warunkowego umorzenia postpowania karnego, WarszawaKrakw 1973.
316
Instytucja warunkowego umorzenia postpowania karnego istnieje w polskim prawie od 1970 r. Jest to jedna
z trzech (obok warunkowego zawieszenia wykonania kary i warunkowego przedterminowego zwolnienia)
istniejcych w polskim prawie karnym instytucji poddania sprawcy prbie. Jej genezy dopatrywa si mona
w anglo-amerykaskim systemie warunkowego skazania, polegajcym na wydaniu przez sd orzeczenia co do
winy i jednoczesnym powstrzymaniu si na pewien okres od orzeczenia kary, jak rwnie w norweskoholendersko-duskim systemie warunkowego wstrzymania postpowania karnego.
Warunkowe umorzenie stosuje sd. Umorzenie nastpuje na okres prby, ktry moe wynosi od 1 roku do 2 lat.
Sens tej instytucji polega na tym, e unika si nie tylko wymierzenia sprawcy kary, ale rwnie wyroku skazujcego
i znacznej czci samego postpowania karnego, stanowicego dla sprawcy na og powan dolegliwo. Jest to wic
instytucja, ktra powinna by stosowana wobec tych sprawcw, ktrzy nie musz by ostrzeeni w sposb bardziej
drastyczny.
Przesanki zastosowania tej instytucji wymienione s w art. 66 KK. S one nastpujce:
1)
2)
3)
4)
5)
istnieje pozytywna prognoza co do tego, e sprawca pomimo umorzenia postpowania bdzie przestrzega
porzdku prawnego, a w szczeglnoci nie popeni nowego przestpstwa.
Warunkowe umorzenie stosowane jest rwnie do sprawcw przestpstw o niewielkiej wadze. Wynika to
zarwno z okrelenia maksymalnej grnej granicy zagroenia na 3 lata, jak i wskazania, e czyn przestpny
w konkretnym przypadku nie moe by spoecznie szkodliwy w stopniu znacznym.
Warunkowe umorzenie moe by jednak zastosowane do sprawcy przestpstwa zagroonego kar
nieprzekraczajc 5 lat w wypadku, gdy pokrzywdzony pojedna si ze sprawc, sprawca naprawi szkod lub
pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposb naprawienia szkody (art. 66 3 KK).
Obligatoryjne jest zobowizanie sprawcy do naprawienia szkody w caoci lub czci. Mona te orzec wiadczenie
pienine przewidziane w art. 39 pkt 7 KK lub nawizk oraz zakaz prowadzenia pojazdw na okres do 2 lat.
318
Sd moe podj postpowanie karne, jeeli sprawca w okresie prby raco narusza porzdek prawny,
a w szczeglnoci popeni inne przestpstwo, albo uchyla si od dozoru, wykonania naoonego obowizku lub
orzeczonego rodka karnego, albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody.
Sd moe rwnie podj postpowanie, jeeli sprawca po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu, lecz przed jego
uprawomocnieniem si, raco narusza porzdek prawny, a w szczeglnoci gdy w tym czasie popeni przestpstwo.
Warunkowo umorzonego postpowania nie mona podj pniej ni w cigu 6 miesicy od zakoczenia okresu
prby.
Pewne odmiennoci wykazuje stosowanie warunkowego umorzenia postpowania wobec onierzy (zob. art. 333
334 KK).
Szczeglne uregulowanie warunkowego umorzenia zawiera rwnie ustawa z 29.7.2005 r. o przeciwdziaaniu
narkomanii (Dz.U. Nr 179, poz. 1485 ze zm.).
Literatura: J. Bachut, Sdowy wymiar kary wobec kobiet, Krakw 1988; K. Buchaa, System sdowego wymiaru kary w
projekcie KK, [w:] S. Walto (red.), Problemy kodyfikacji prawa karnego. Ksiga ku czci profesora Mariana Cielaka, Krakw
1993; M. Cielak, O wzowych pojciach zwizanych z sensem kary, NP 1969, Nr 2; Z. wikalski, O niektrych pojciach
zwizanych z wymiarem kary, NP 1989, Nr 4; T. Kaczmarek, Sdziowski wymiar kary w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w
wietle bada ankietowych, Warszawa 1972; tene, O racjonalizacji sdowego karania w ujciu projektu KK, [w:] S. Walto (red.),
Problemy kodyfikacji prawa karnego. Ksiga ku czci profesora Mariana Cielaka, Krakw 1993; A. Zoll, Wymiar kary w aspekcie
praw jednostki karanej, Pal. 1986, Nr 56.
poniewa sd zwizany jest zarwno ustawowym wymiarem kary, jak i przewidzianymi w ustawie wskazwkami
(dyrektywami), ktrymi powinien si kierowa, okrelajc konkretn kar w wyroku skazujcym. Wynika natomiast
z tej zasady, e sd ma pewien margines oceny w kwestii znaczenia i stopnia wpywu konkretnych okolicznoci
danego przypadku na wymiar kary. Na przykad stwierdzajc, e sprawca dziaa w sposb brutalny, albo e motywy
jego dziaania byy szlachetne, sd samodzielnie decyduje, jak wpynie to na rodzaj i rozmiar orzeczonej kary.
Zasada swobodnego uznania doznaje pewnego uszczerbku mimo formalnego zachowania, gdy ustawodawca bardzo
wsko zakrela ramy ustawowego wymiaru kary, np. przewidujc wysok doln granic sankcji w przepisie czci
szczeglnej. W takiej sytuacji ustawodawca, nie znajc okolicznoci konkretnych spraw, z gry rozstrzyga pewne
kwestie wymiaru kary za sdziego, zdejmujc z niego odpowiedzialno za prawidowo wymierzonej kary
i nadajc w tym zakresie dziaaniu sdziego cech automatyzmu, zasadniczo sprzeczn z pojciem sdzenia.
Ad 2) Zasada indywidualizacji kary wyraona jest w art. 55 KK, stwierdzajcym, e: Okolicznoci wpywajce na
wymiar kary uwzgldnia si tylko co do osoby, ktrej dotycz. Oznacza to, e w razie wymierzania kary wicej ni
jednemu sprawcy okolicznoci zarwno obciajce, jak i agodzce nie wywieraj skutku wobec sprawcw, do
ktrych si nie odnosz, s nieprzenoszalne na inne osoby. Na przykad fakt, e jeden z oskaronych przejawi
w czasie procesu skruch (albo przeciwnie, podkrela, e nie auje popenionego czynu), nie ma wpywu na
wymiar kary drugiego oskaronego.
Zasad indywidualizacji mona te rozumie szerzej, nadajc jej sens wykraczajcy poza sformuowanie
art. 55 KK i akcentujc potrzeb dostosowania wymierzanej kary do cech osobowoci konkretnego sprawcy,
charakteru jego motyww, sposobu dziaania, podatnoci na oddziaywanie prewencyjne kary itd. W takim
szerszym rozumieniu zasada indywidualizacji kary oznacza wic zwracanie gwnej uwagi na tzw. prewencj
indywidualn.
Ad 3) Kara wymierzana przez sd w wyroku skazujcym musi by oznaczona co do rodzaju i wysokoci.
Polskie prawo karne nie zna tzw. wyrokw nieoznaczonych, polegajcych na tym, e skazanemu wymierza si
kar okrelon ramowo (np. kar pozbawienia wolnoci od 2 do 4 lat), a sprecyzowanie jej wysokoci nastpuje
ju w czasie wykonywania kary, w zalenoci od zachowania si sprawcy.
1. Dyrektywy oglne
321
Sdzia wymierzajcy kar powinien kierowa si nie tylko omwionymi w poprzednim paragrafie zasadami,
lecz rwnie wskazwkami bardziej sprecyzowanymi, okrelanymi jako dyrektywy sdowego wymiaru kary.
Dyrektywy te moemy podzieli na dyrektywy oglne i dyrektywy szczegowe. Oglne dyrektywy sdowego
wymiaru kary znale moemy przede wszystkim w art. 53 1 oraz w art. 3 KK. S one nastpujce:
1)
2)
3)
4)
cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do skazanego (prewencja indywidualna),
5)
potrzeby w zakresie ksztatowania wiadomoci prawnej spoeczestwa (prewencja oglna).
2. Dyrektywa humanitaryzmu kary
322
Dyrektywy nie s rwnej wagi. Najwaniejsza jest z pewnoci dyrektywa humanitaryzmu kary, dlatego te
dotyczca jej zasada zamieszczona zostaa na czoowym miejscu w Kodeksie karnym (art. 3). adna inna
dyrektywa nie moe wic usprawiedliwi wymierzenia kary niehumanitarnej lub naruszajcej godno
czowieka. Trzeba jednak zauway, e to czoowe miejsce dyrektywy humanitaryzmu ma wiksze znaczenie
teoretyczne ni praktyczne. Zakadamy bowiem brak sprzecznoci wewntrznej kodeksu, a w tym mieci si
i zaoenie, e kary przewidziane za poszczeglne przestpstwa w czci szczeglnej nie s zasadniczo
sprzeczne z zasad humanitaryzmu, jeli chodzi o ich tre oraz wysoko. W zwykej sytuacji wic
wymierzenie kary przewidzianej w Kodeksie nawet w maksymalnej wysokoci ustawowej jest zgodne z t
dyrektyw. Sprzeczno moe zachodzi tylko w sytuacji bardzo nietypowej.
3. Dyrektywa stopnia winy
322a
Podsumowujc, wina w rozumieniu art. 53 1 KK nie pokrywa si z pojciem winy jako podstawy odpowiedzialnoci
karnej, wymienionej w art. 1 3 KK.
5. Prewencja generalna i indywidualna
324
Prewencja generalna w swojej najprostszej postaci polega na odstraszaniu od popenienia przestpstw tych osb,
ktrych nie powstrzymuj od tego inne czynniki, takie jak np. zasady moralne. Skuteczno odstraszania zaley
w jakim stopniu od surowoci orzeczonej kary; na pewno jednak wiksze znaczenie ma tutaj przekonanie o jej
nieuchronnoci. W przypadku wielu typw przestpstw takie odstraszanie nie jest konieczne w stosunku do
wikszoci obywateli. Nie popeniaj oni zabjstw, zgwace, kradziey nie ze strachu przed kar, lecz dlatego, e
takie czyny sprzeczne s z wyznawanym przez nich systemem wartoci. Spoeczne oddziaywanie kary polega ma
w takim przypadku nie na odstraszaniu, lecz na utwierdzaniu prawidowych postaw wobec prawa. To utwierdzanie
prawidowych postaw jest niewtpliwie uwarunkowane akceptacj wyroku, uznaniem go za sprawiedliwy. Istnieje
wic zwizek midzy tak rozumian prewencj generaln a funkcj sprawiedliwociow kary.
325
326
327
Najbardziej ambitnym celem kary jest wychowanie (resocjalizacja) skazanego.
Resocjalizacja oznacza takie uksztatowanie osobowoci sprawcy, jego pogldw i postawy wobec porzdku
prawnego, by po odbyciu kary (chodzi tu gwnie o kar pozbawienia wolnoci) nie popenia on przestpstw.
Wliczy tu mona te tego rodzaju rezultaty, jak podniesienie poziomu wyksztacenia, nauczenie zawodu,
wyrobienie pozytywnej postawy wobec pracy. Wszystkie te zakadane skutki wymierzenia i wykonania kary
maj jako cel generalny umoliwienie skazanemu funkcjonowania w spoeczestwie bez popadania w konflikty
z prawem karnym.
Osiganie tak daleko idcych celw przez stosowanie kar okazao si jednak w praktyce niemoliwe. Ksztatowanie
osobowoci jednostki jest generalnie zadaniem trudnym. Tu zadanie to okazao si trudne szczeglnie przez to, e
jego wykonanie miao nastpowa w warunkach wiziennych. Swoisty paradoks polega wic na tym, e
przystosowanie do ycia na wolnoci nastpi ma w warunkach braku wolnoci. Okazao si w praktyce, e
wizienie nie tylko nie resocjalizuje, ale czsto wywouje efekt ujemny: degradacj fizyczn i psychiczn oraz
demoralizacj umieszczonej w nim jednostki. Pocztkowo przypisywano niepowodzenia w zakresie resocjalizacji
niedostatkom jej realizacji, zwizanym ze zymi warunkami odbywania kary, bdnymi programami
resocjalizacyjnymi, niedostatecznymi rodkami na zaangaowanie odpowiedniej liczby pedagogw i psychologw,
ktrzy mogliby si zaj skazanymi dostatecznie intensywnie. Jednake nawet dowiadczenia zdobyte w krajach,
ktre w realizacj programw resocjalizacyjnych zaangaoway znaczne rodki (zwaszcza w krajach
skandynawskich), okazay si zniechcajce. Std ju w latach 70. XX w. moemy zaobserwowa rozczarowanie
ide resocjalizacji skazanych i generalny odwrt od niej.
Nie powinno to jednak powodowa cakowitej rezygnacji z podejmowania wobec skazanych pewnych dziaa, ktre
maj zaoenia wychowawczo-owiatowe lub zmierzaj do podniesienia poziomu wyksztacenia czy te wyuczenia
zawodu. Tego typu dziaania mog zapobiega frustracji i degradacji psychicznej skazanych, stwarzajc im
moliwoci zapenienia czasu spdzanego w wizieniu.
6. Dyrektywa pierwszestwa kar wolnociowych
328
Oglny charakter ma te dyrektywa wymiaru kary zawarta w art. 58 1 KK. Mona j okreli jako dyrektyw
pierwszestwa kar wolnociowych. Jej zastosowanie wchodzi w gr wtedy, gdy sankcja przepisu karnego przewiduje
moliwo wyboru rodzaju kary (np. brzmi: podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia
wolnoci do lat 2). Sd orzeka wwczas kar pozbawienia wolnoci bez warunkowego zawieszenia jej wykonania
tylko wtedy, gdy inna kara lub rodek karny nie moe speni celw kary.
8. Wymiar grzywny
329
9. Dyrektywy szczegowe
329a
W art. 53 2 i 3 KK wymienione s tzw. szczegowe dyrektywy sdowego wymiaru kary. W pewnym
zakresie s one rozwiniciem i uszczegowieniem dyrektyw oglnych. Jednak niektre z nich, zwaszcza te,
ktre opieraj si na faktach wyprzedzajcych czyn lub nastpujcych po nim (sposb ycia przed popenieniem
przestpstwa, zachowanie si po jego popenieniu), maj charakter samodzielny.
330
331
332
Artyku 64 2 KK przewiduje tzw. recydyw specjaln wielokrotn (multirecydyw). Zachodzi ona wtedy, gdy
sprawca:
a)
b)
c)
Jeeli przesanki te s spenione, sd wymierza kar pozbawienia wolnoci przewidzian za przypisane
przestpstwo w wysokoci powyej dolnej granicy ustawowego zagroenia, a moe j wymierzy do grnej granicy
ustawowego zagroenia zwikszonego o poow.
Przewidziane w art. 64 12 KK podwyszenie grnego ustawowego zagroenia nie dotyczy zbrodni.
Przepisy dotyczce wymiaru kary multirecydywistom, rodkw karnych oraz rodkw probacyjnych stosuje si
take do sprawcy, ktry z popeniania przestpstw uczyni sobie stae rdo dochodu lub popeni przestpstwo,
dziaajc w zorganizowanej grupie przestpczej albo zwizku majcym na celu popenianie przestpstw, albo te
przestpstwo o charakterze terrorystycznym (art. 65 KK).
Pojcie przestpstwa o charakterze terrorystycznym zdefiniowane zostao w art. 115 20 KK. Wedug tej definicji
jest to: czyn zabroniony zagroony kar pozbawienia wolnoci, ktrej grna granica wynosi co najmniej 5 lat,
popeniony w celu:
1)
2)
3)
Now podstaw nadzwyczajnego zaostrzenia kary wprowadzono w 2006 r. Mianowicie, wedug art. 57a 1 KK,
skazujc za wystpek o charakterze chuligaskim, sd wymierza kar przewidzian za przypisane sprawcy
przestpstwo w wysokoci nie niszej od dolnej granicy ustawowego zagroenia zwikszonego o poow. Definicj
wystpku o charakterze chuligaskim zawiera art. 115 21 KK. Oglne granice nadzwyczajnego obostrzenia kary
okrelone s w art. 38 2 KK. Wedug tego przepisu, kara nadzwyczajnie zaostrzona nie moe przekroczy 810
stawek dziennych grzywny, 2 lat ograniczenia wolnoci albo 15 lat pozbawienia wolnoci.
1. Uwagi oglne
338
Warunkowe zawieszenie wykonania kary jest jedn z odmian warunkowego skazania. Warunkowe skazanie polega na
stwierdzeniu winy sprawcy w wyroku skazujcym z jednoczesnym poddaniem sprawcy prbie, od ktrej wyniku
zaley, jak definitywnie dolegliwo poniesie on za popenione przestpstwo. Jest to wic odroczenie ostatecznego
rozstrzygnicia w postaci powstrzymania si od orzeczenia kary (system anglo-amerykaskiej probacji) lub od
wykonania orzeczonej kary (system warunkowego zawieszenia wykonania kary).
339
341
3. Przesanki zastosowania
342
Przesanki zastosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary w polskim prawie karnym s nastpujce:
1)
2)
Wedug art. 69 2 KK, zawieszajc wykonanie kary, sd bierze pod uwag przede wszystkim postaw
sprawcy, jego waciwoci i warunki osobiste, dotychczasowy sposb ycia oraz zachowanie si po popenieniu
przestpstwa.
Nie stosuje si warunkowego zawieszenia kary do sprawcy, ktry dopuci si przestpstwa w warunkach recydywy
specjalnej wielokrotnej (art. 64 2 KK), chyba e zachodzi wyjtkowy wypadek, uzasadniony szczeglnymi
okolicznociami.
prawa zatarciu (art. 76 1 KK), jeeli jednak warunkowe zawieszenie poczone byo z orzeczeniem grzywny lub
rodka karnego, zatarcie skazania nie moe nastpi przed ich wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem ich
wykonania. Warunek ten nie dotyczy rodka karnego w postaci obowizku naprawienia szkody wyrzdzonej
przestpstwem.
344
5. Obowizki
345
W art. 72 KK zamieszczony jest katalog obowizkw, ktre w wypadku warunkowego zawieszenia sd moe
naoy na skazanego. Ich funkcj jest stworzenie instrumentw oddziaywania na sprawc w okresie prby
w kierunku zapobiegania powrotowi do przestpstwa. Katalog ten (zawierajcy np. takie obowizki, jak
powstrzymanie si od naduywania alkoholu, powstrzymanie si od przebywania w okrelonych rodowiskach lub
miejscach, wykonywanie pracy, powstrzymanie si od kontaktowania si z pokrzywdzonym lub innymi osobami w
okrelony sposb, opuszczanie lokalu zajmowanego wsplnie z pokrzywdzonym) nie ma charakteru zamknitego.
Czas i sposb wykonania naoonych obowizkw sd okrela po wysuchaniu skazanego, przy czym jeden
z wyliczonych w katalogu obowizkw (poddanie si leczeniu, w szczeglnoci odwykowemu lub
rehabilitacyjnemu, albo oddziaywaniom terapeutycznym lub uczestnictwu w programach korekcyjno-edukacyjnych)
nie moe by naoony bez zgody skazanego.
Zawieszenie wykonania kary moe by te poczone z dozorem osoby lub instytucji (art. 73 KK).
6. Zarzdzenie wykonania
346
Niepomylny przebieg okresu prby powoduje, e sd zarzdza lub moe zarzdzi wykonanie kary uprzednio
warunkowo zawieszonej. Obligatoryjne jest zarzdzenie wykonania kary, jeeli skazany w okresie prby popeni
podobne przestpstwo umylne, za ktre orzeczono prawomocnie kar pozbawienia wolnoci. Zarzdzenie wykonania
jest take obligatoryjne, jeeli skazany za przestpstwo z uyciem przemocy lub groby bezprawnej wobec osoby
najbliszej lub innej osoby maoletniej zamieszkujcej wsplnie ze sprawc w okresie prby raco narusza porzdek
prawny, ponownie uywajc przemocy lub groby bezprawnej wobec osoby najbliszej zamieszkujcej wsplnie ze
sprawc (art. 75 1a KK). Natomiast sd moe zarzdzi wykonanie kary, jeeli skazany w okresie prby raco
narusza porzdek prawny (w szczeglnoci gdy popeni inne przestpstwo ni umylne i podobne do poprzedniego)
albo jeeli uchyla si od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania naoonych obowizkw lub orzeczonych rodkw
karnych. Sd moe te zarzdzi wykonanie kary, jeeli skazany po wydaniu wyroku, lecz przed jego
uprawomocnieniem si, raco narusza porzdek prawny, a w szczeglnoci gdy w tym czasie popeni przestpstwo.
Podstaw do zarzdzenia wykonania kary musz by zawsze fakty, ktre nastpiy w okresie prby lub midzy
wydaniem a uprawomocnieniem si wyroku. Natomiast sama decyzja o zarzdzeniu wykonania kary moe by
podjta jeszcze w cigu 6 miesicy od upywu okresu prby (art. 75 4 KK).
2. Przesanki
347a
Skazany na 25 lat pozbawienia wolnoci moe by warunkowo zwolniony po odbyciu 15 lat kary, natomiast
skazany na kar doywotniego pozbawienia wolnoci po odbyciu 25 lat kary (art. 78 3 KK).
Te oglne reguy mog by jednak w konkretnej sprawie zmodyfikowane przez sd orzekajcy kar, przez
wyznaczenie surowszych ogranicze. Sd moe np. zadecydowa w wyroku, e przedterminowe uwolnienie
skazanego bdzie moliwe po odbyciu wikszego uamka kary ni 1/2, albo e skazany na doywotnie pozbawienie
wolnoci nie bdzie mg by zwolniony przed odbyciem 30 lat kary. Nie mona jednak tak decyzj z gry
cakowicie wykluczy przedterminowego warunkowego zwolnienia.
348
350
W odniesieniu do kary ograniczenia wolnoci zasady jej ewentualnej zamiany (w przypadkach uchylania si przez
skazanego od jej wykonywania) na zastpcz kar grzywny lub na zastpcz kar pozbawienia wolnoci
uregulowane s w art. 6566 KKW.
Skazanego na kar ograniczenia wolnoci, ktry odby co najmniej poow orzeczonej kary, przy czym
przestrzega porzdku prawnego i sumiennie wykonywa prac wskazan przez sd, jak rwnie speni
naoone na niego obowizki i oznaczone rodki karne, sd moe zwolni od reszty kary, uznajc j za
wykonan (art. 83 KK). Zwolnienie takie mona okreli jako zwolnienie przedterminowe, ktre ma
charakter bezwarunkowy.
Podobn instytucj w odniesieniu do niektrych rodkw karnych wymienionych w art. 39 przewiduje art. 84
KK.
1. Uaskawienie
354
Wedug art. 139 Konstytucji RP, do kompetencji Prezydenta RP naley stosowanie prawa aski. Problematyce
uaskawienia powicone s te art. 560568 KPK. Reguluj one jednak tylko kwestie proceduralne. aden inny
przepis nie precyzuje natomiast, na czym moe polega uaskawienie. W literaturze uwaa si, e moliwoci w tym
zakresie s bardzo szerokie. W ramach stosowania prawa aski mona wic zmniejszy orzeczon kar, darowa j
w caoci, a take uchyli wszelkie skutki skazania o charakterze publicznym, np. zadecydowa o zatarciu skazania. Nie
mona natomiast zmienia decyzji sdowych o charakterze cywilnoprawnym (np. dotyczcych odszkodowania), nawet
jeeli zawarte s one w wyroku karnym. Decyzja o uaskawieniu moe te zawiera postanowienie o warunkowym
zawieszeniu wykonania kary lub o warunkowym zwolnieniu. Uaskawienie nie moe natomiast dotyczy rodkw
zabezpieczajcych (np. umieszczenia w zakadzie psychiatrycznym w trybie art. 94 KK). Uwaa si te, e
uaskawienie moe polega na tzw. abolicji indywidualnej (Murzynowski, s. 128), tzn. na przebaczeniu popenionego
przestpstwa, nawet jeeli nie zostaa jeszcze orzeczona kara za to przestpstwo, co uniemoliwia wszczcie lub
nakazuje umorzenie postpowania karnego w takiej sprawie.
Uaskawienie jest (w przeciwiestwie do amnestii i abolicji) aktem o charakterze indywidualnym, dotyczcym
konkretnej, oznaczonej co do tosamoci, osoby. Sens tej instytucji jest przede wszystkim humanitarny. Nie chodzi
wic o to, by przez stosowanie uaskawie korygowa polityk karn sdw, lecz o agodzenie skutkw skazania
w sytuacjach, gdy z upywem czasu i w zwizku ze zmian sytuacji skazanego dalsze utrzymywanie kary
w niezmienionej postaci byoby wobec niego zbytni surowoci, np. ze wzgldu na jego stan zdrowia,
zaawansowany wiek lub sytuacj rodzinn albo te z innych powodw, ktre zaistniay ju po uprawomocnieniu si
wyroku, a ktre wpywaj na zmian oceny co do potrzeby dalszego wykonywania kary.
2. Amnestia
355
356
Amnestie stosowane byy w Polsce powojennej kilkunastokrotnie (ostatnio w 1989 r.). W latach 40. i 50. XX w. (a
zwaszcza w 1956 r.) miay one gwnie charakter polityczny.
Literatura: M. Cielak, K. Spett, A. Szymusik, W. Wolter, Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1991; A.
Flatau-Kowalska, rodki zabezpieczajce w prawie karnym, Warszawa 1956; W. Kociubiski, Orzekanie o rodku
zabezpieczajcym z art. 94 1 nowego kodeksu karnego w wietle nowego kodeksu postpowania karnego, PS
1999, Nr 3; W. Moczulski, E. Bizon, Internowanie stosowane w toku postpowania przygotowawczego a problem
gwarancji procesowych podejrzanego, Problemy Wymiaru Sprawiedliwoci 1998, Nr 1; L. K. Paprzycki,
Problematyka psychiatryczna w nowej kodyfikacji karnej, Prok. i Pr. 1997, Nr 11; M. Tarnawski, Izolacyjnolecznicze rodki zabezpieczajce, Pal. 1973, Nr 5.
ani nie zawieraj elementu potpienia czynu i jego sprawcy. Ich jedyn funkcj ma by zabezpieczenie
spoeczestwa przed niebezpieczestwem ze strony osb naruszajcych prawo karne. Idea stosowania rodkw
zabezpieczajcych, opartych na kryterium niebezpieczestwa sprawcy, zamiast kar opartych na jego winie, naleaa
do podstawowych zaoe szkoy antropologicznej prawa karnego, ale w swojej skrajnej postaci nigdzie nie zostaa
zrealizowana. Wspczesne kodeksy karne maj charakter dwutorowy, tzn. operuj zarwno karami, jak i
rodkami zabezpieczajcymi. rodki zabezpieczajce odgrywaj w nich jednak rol nieproporcjonalnie ma w
porwnaniu z rol odgrywan przez kary.
W Kodeksie karnym z 1932 r. rozbudowane byy przepisy o rodkach zabezpieczajcych stosowanych po
odbyciu kary wobec wielokrotnych recydywistw, przestpcw zawodowych lub z nawyknienia (zakad dla
niepoprawnych) i wobec przestpcw, ktrych czyn pozostawa w zwizku ze wstrtem do pracy (dom pracy
przymusowej). W kodeksie z 1969 r. zrezygnowano z tych rodkw zabezpieczajcych, natomiast a do
nowelizacji KK w 1990 r. przewidywano stosowanie wobec recydywistw, po odbyciu przez nich kary,
umieszczania w tzw. orodkach przystosowania spoecznego.
360
Szczeglny rodek zabezpieczajcy przewiduje art. 95a 1 KK. Mianowicie, skazujc sprawc na kar
pozbawienia wolnoci bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestpstwo skierowane przeciwko
wolnoci seksualnej, popenione w zwizku z zaburzeniami preferencji seksualnych, sd moe orzec
umieszczenie sprawcy, po odbyciu tej kary, w zakadzie zamknitym albo skierowanie go na leczenie
ambulatoryjne, w celu przeprowadzenia terapii farmakologicznej lub psychoterapii, zmierzajcych do
zapobieenia ponownemu popenieniu takiego przestpstwa, w tym w szczeglnoci poprzez obnienie
zaburzonego popdu seksualnego sprawcy. Terapii farmakologicznej nie stosuje si, jeeli jej przeprowadzenie
spowodowaoby niebezpieczestwo dla ycia lub zdrowia skazanego.
Obligatoryjne jest zastosowanie przez sd tego rodka zabezpieczajcego w stosunku do skazanego za
przestpstwo z art. 197 3 pkt 2 lub 3 KK (zgwacenie popenione wobec maoletniego poniej lat 15 albo
wobec wstpnego, zstpnego, przysposobionego, przysposabiajcego, brata lub siostry).
Zgodnie z art. 95 2 KK, w okresie do 6 miesicy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub
przed wykonaniem kary sd ustala potrzeb i sposb wykonania rodka okrelonego w art. 95a 1 KK, a w
odniesieniu do rodka orzekanego obligatoryjnie na podstawie art. 95a 1a KK sposb jego wykonania.
361
rodki zabezpieczajce o charakterze administracyjnym zawiera Kodeks karny w art. 99. Wobec sprawcy, ktry
dopuci si czynu zabronionego w stanie niepoczytalnoci, sd moe orzec tytuem rodka zabezpieczajcego
zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia dziaalnoci gospodarczej (art. 39 pkt 2 KK),
zakaz prowadzenia dziaalnoci zwizanej z wychowaniem, leczeniem, edukacj maoletnich lub opiek nad nimi
(art. 39 pkt 2a KK), obowizek powstrzymania si od przebywania w okrelonych rodowiskach lub miejscach,
zakaz kontaktowania si z okrelonymi osobami lub zakaz opuszczania okrelonego miejsca pobytu bez zgody sdu
(art. 39 pkt 2b KK), zakaz wstpu na imprez masow (art. 39 pkt 2c KK) lub zakaz prowadzenia pojazdw (art. 39
pkt 3 KK) oraz przepadek (art. 39 pkt 4 KK), jeeli jest to konieczne ze wzgldu na ochron porzdku prawnego.
Wymienione zakazy orzeka si bez okrelenia terminu; sd uchyla zakaz, jeeli ustay przyczyny jego orzeczenia.
Tre tego rodka zabezpieczajcego pokrywa si z treci wymienionych w art. 39 pkt 24 KK rodkw karnych,
nadaje si mu jednak nazw rodka zabezpieczajcego, poniewa chodzi o sprawcw, ktrzy nie s skazywani.
Podobny charakter ma rodek zabezpieczajcy zamieszczony w art. 100 KK. Polega on na orzeczeniu przepadku w
sytuacji, gdy spoeczna szkodliwo czynu jest znikoma, a take w razie warunkowego umorzenia postpowania
albo stwierdzenia, e zachodzi okoliczno wyczajca ukaranie sprawcy (np. przedawnienie).
I. Przedawnienie
1. Uwagi oglne
362
363
W polskim prawie karnym mona wyrni (chocia KK takich nazw nie uywa) trzy rodzaje przedawnienia:
1)
2)
3)
2. Przedawnienie cigania
364
Wedug art. 101 KK, karalno przestpstwa ustaje, jeeli od czasu jego popenienia upyno lat:
1)
2)
3)
4)
5)
10 gdy czyn stanowi wystpek zagroony kar pozbawienia wolnoci przekraczajc 3 lata,
Upyw wskazanych wyej terminw oznacza, e nie mona ju wszcz postpowania karnego w sprawie
o takie przestpstwo. Mamy tu wic do czynienia z przedawnieniem cigania.
W sprawach o przestpstwa cigane z oskarenia prywatnego oprcz oglnego trzyletniego terminu
przedawnienia cigania przepis art. 101 2 KK przewiduje dalsze ograniczenie cigania, ktre nie moe nastpi
po upywie roku od czasu dowiedzenia si przez pokrzywdzonego o osobie sprawcy przestpstwa.
Ustaw nowelizujc Kodeks karny z 24.10.2008 r. (Dz.U. Nr 214, poz. 1344) wprowadzono nowy przepis
(art. 101 4 KK), zawierajcy czciowo odmienne zasady przedawnienia odnonie do niektrych przestpstw
przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajnoci.
Mianowicie, przedawnienie karalnoci przestpstw okrelonych w art. 199 2 i 3, art. 200, 202 2 i 4 oraz art. 204
3, jak rwnie przestpstw w art. 197, 201, 202 3, art. 203 i 204 4, w przypadku gdy pokrzywdzonym jest
maoletni nie moe nastpi przed upywem 5 lat od ukoczenia przez pokrzywdzonego 18 lat.
3. Przedawnienie wyrokowania
365
Jeeli w czasie przewidzianym w art. 101 KK wszczto postpowanie przeciwko osobie, to karalno przestpstwa
ustaje z upywem 10 lat od upywu tego okresu, jeli chodzi o zbrodnie lub wystpki okrelone w art. 101 1 pkt 1
3, a z upywem 5 lat, jeli chodzi o pozostae wystpki. Tak wic podane wyej terminy przedawnienia
poszczeglnych kategorii przestpstw ulegaj przedueniu o 5 lub 10 lat. Wszczcie postpowania powoduje wic,
e wchodzi w gr przedawnienie wyrokowania w tym sensie, e w tych przeduonych o 5 lub 10 lat terminach
mona doprowadzi do wydania prawomocnego wyroku skazujcego. Jeeli to nie nastpi, to ze wzgldu na ustanie
karalnoci danego przestpstwa wydanie wyroku skazujcego bdzie niemoliwe.
4. Przedawnienie kary
366
Jeeli natomiast do wydania prawomocnego wyroku skazujcego w podanych terminach dojdzie, to wchodzi w gr ju
tylko trzeci rodzaj przedawnienia, tj. przedawnienie wykonania kary. Terminy przedawnienia wykonania kary
okrelone s w art. 103 KK i liczy si je od uprawomocnienia si wyroku skazujcego. Nie mona wic wykona kary,
jeeli od tego momentu upyno lat:
1)
2)
3)
6. Wyczenie przedawnienia
368
369
Pewne uregulowania dotyczce przedawnienia zawieraj te Przepisy wprowadzajce Kodeks karny. Przede
wszystkim art. 15 tych przepisw ustanawia zasad, e do czynw popenionych przed wejciem w ycie kodeksu
stosuje si przepisy tego kodeksu o przedawnieniu, chyba e termin przedawnienia ju upyn. Poza tym, art. 9
PWKK w sposb szczeglny reguluje kwesti przedawnienia umylnych przestpstw przeciwko yciu, zdrowiu,
wolnoci lub wymiarowi sprawiedliwoci, zagroonych kar pozbawienia wolnoci powyej 3 lat, popenionych
przez funkcjonariuszy publicznych w okresie od 1.1.1944 r. do 31.12.1989 r. w czasie penienia lub w zwizku
z penieniem ich funkcji. Bieg przedawnienia takich przestpstw rozpoczyna si od 1.1.1990 r., w odniesieniu do
takich czynw nie ma zastosowania art. 4 1 KK, a wobec sprawcw takich czynw nie stosuje si wydanych przed
7.12.1989 r. przepisw ustaw i dekretw, ktre przewiduj amnesti lub abolicj.
Szczeglne zasady co do biegu przedawnienia tzw. zbrodni komunistycznych wprowadzone zostay przez ustaw
z 18.12.1998 r. o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (tekst
jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424 ze zm.).
370
Kara, a w konsekwencji wyrok skazujcy okrelajcy jej rodzaj i wysoko, zawieraj element potpienia sprawcy
z powodu popenienia przez niego czynu przestpnego. Dla realizacji funkcji sprawiedliwociowej kary, a zwaszcza
dla prewencji generalnej (spoecznego oddziaywania kary), upowszechnia si informacje o skazaniu wrd
moliwie szerokiego krgu osb.
Wyroki skazujce rejestruje si te w Krajowym Rejestrze Karnym.
Wiedza innych osb o fakcie skazania i rejestracja skazania s wic potrzebne dla realizacji celw karania i s
te jednymi z elementw skadajcych si na dolegliwo odpowiedzialnoci karnej. Jednake po upywie
pewnego czasu od wykonania kary znajomo faktu skazania przez inne osoby i zachowywanie oficjalnej
informacji o skazaniu w rejestrze przestaje by potrzebne. Rwnie wzgldy humanitarne nakazuj, by nie
wypomina skazanemu faktu popenienia przestpstwa w nieskoczono i by po pewnym czasie nie musia on
przy rnych okazjach przyznawa si, e by karany, co moe mie dla niego, poza dolegliwoci psychiczn,
negatywne konsekwencje w rnych sferach ycia, np. przy staraniach o prac. Dlatego te prawo przewiduje
instytucj zatarcia skazania. Zatarcie skazania polega na przyjciu pewnej fikcji prawnej. Fikcja ta polega na
tym, e po spenieniu okrelonych przesanek uwaa si osob skazan za niekaran, za wpis o skazaniu
usuwa si z rejestru (zob. art. 106 KK oraz ustaw z 24.5.2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym, tekst jedn.
Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 292 ze zm.). Zatarcie skazania oznacza wic, e w wietle prawa skazany uwaany
jest za niekaranego i moe to sam twierdzi, np. wypeniajc kwestionariusze personalne, skadajc zeznania
itd. Nie mona te wobec takiej osoby stosowa ogranicze, ktre prawo czy z faktem skazania, np. nie
mona potraktowa zatartego ju skazania jako przeszkody w warunkowym umorzeniu postpowania.
Nie oznacza to natomiast, e rwnie dla osb prywatnych powstaje obowizek traktowania skazanego po zatarciu
jego skazania jako osoby niekaranej. Na przykad nie ma powodu, by w opracowaniu historycznym fakt skazania
jakiej osoby by pomijany, poniewa zostao ono prawnie zatarte. Podnoszenie publicznie faktu, e dana osoba bya
skazana, musi jednak lee w uzasadnionym interesie spoecznym, inaczej bowiem wchodzi w gr odpowiedzialno
za zniesawienie.
371
Zatarcie skazania nastpuje w niektrych sytuacjach z mocy prawa, a wic automatycznie, bez potrzeby stara ze
strony zainteresowanego i decyzji okrelonego organu. Jest tak w przypadku, gdy czyn objty wyrokiem nie jest ju
zabroniony pod grob kary (art. 4 4 KK), a take gdy upyno 6 miesicy od pomylnego upywu okresu prby
przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary (art. 76 1 KK).
Automatyczne zatarcie skazania na terminow kar pozbawienia wolnoci lub kar 25 lat pozbawienia wolnoci
nastpuje te wtedy, gdy upywa 10 lat od jej wykonania, darowania lub przedawnienia jej wykonania (art. 107 1
KK).
372
373
Wedug art. 108 KK, odmienne zasady stosuje si wtedy, gdy sprawc skazano za dwa lub wicej niepozostajcych
w zbiegu przestpstw, jak rwnie jeeli skazany po rozpoczciu, lecz przed upywem okresu wymaganego do
zatarcia skazania popeni przestpstwo. W takich sytuacjach okres wymagany do zatarcia skazania wydua si,
poniewa dopuszczalne jest tylko jednoczesne zatarcie wszystkich skaza. Zasad tych nie stosuje si do
zagranicznych orzecze skazujcych.
Nie podlega zatarciu skazanie na kar pozbawienia wolnoci bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za
przestpstwo przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajnoci, jeli pokrzywdzony by maoletnim poniej lat 15
(art. 106a KK).
W zwizku z coraz szerszym zakresem uwzgldniania orzecze skazujcych wydanych w innych pastwach
czonkowskich UE w postpowaniach karnych toczcych si w Polsce powstaa potrzeba ustalenia regu zatarcia
skazania tych orzecze. Zgodnie z art. 107a KK, zatarcie skazania co do takich orzecze nastpuje zgodnie z
prawem pastwa, w ktrym to skazanie nastpio.
Literatura: T. Cyprian, J. Sawicki, Prawo norymberskie. Bilans i perspektywy, Warszawa 1948; D. Drd, Zbrodnia
ludobjstwa w midzynarodowym prawie karnym, Warszawa 2010; M. Flemming, J. Wojciechowska, Zbrodnie wojenne.
Przestpstwa przeciwko pokojowi, pastwu i obronnoci. Komentarz do rozdziau XVI, XVII i XVIII Kodeksu karnego, Warszawa
1999; L. Gardocki, Zarys prawa karnego midzynarodowego, Warszawa 1985; L. Kubicki, [w:] System 2, s. 131181; M. Pachta,
Polskie prawo karne a postanowienia Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego, PiP 2002, z. 8, s. 314; tene, Statut Staego
Midzynarodowego Trybunau Karnego. Podstawowe zasady kompetencyjne, organizacyjne i procesowe, PiP 1998, z. 12, s. 1735;
J. Waszczyski, Przestpstwa midzynarodowe w polskim prawie karnym, [w:] A. Strzembosz (red.), O prawo karne oparte na
zasadach sprawiedliwoci, prawach czowieka i miosierdziu. Materiay z Sympozjum nt. reformy prawa karnego zorganizowanego
przez Sekcj Nauk Prawnych KUL w Kazimierzu n. Wis w dniach 2830.04.1988 r., Lublin 1988; R. Wieruszewski,
Midzynarodowy Trybuna Karny dla osdzenia sprawcw narusze prawa humanitarnego w b. Jugosawii, PiP 1993, z. 8.
W dniu 29.12.1950 r. uchwalono ustaw o obronie pokoju (Dz.U. Nr 58, poz. 521), ktra przewidywaa
karalno propagandy wojennej jako zbrodni przeciwko pokojowi. Ustawa ta zostaa uchylona przez Przepisy
wprowadzajce Kodeks karny z 1997 r.
Podczas opracowywania kodeksu z 1969 r. planowano umieszczenie w nim odrbnego rozdziau pt.
Przestpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoci i stosunkom midzynarodowym, jednak w czasie dalszych prac
nad projektem rozdzia ten zosta usunity. Problematyk w nim uregulowan zaj si miaa specjalna ustawa.
Dopiero w Kodeksie karnym z 1997 r. problemowi temu powicono cay Rozdzia XVI, (art. 117126b)
zatytuowany Przestpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoci oraz przestpstwa wojenne.
376
Typy przestpstw zamieszczone w tym rozdziale dzieli si na trzy grupy. Pierwsza z nich to przestpstwa
przeciwko pokojowi. Naley tu wszczynanie lub prowadzenie wojny napastniczej (art. 117 1 KK) i przygotowanie
do tego (art. 117 2 KK). Odrbnie ujte jest w art. 117 3 KK przestpstwo publicznego nawoywania do wojny
napastniczej.
377
Drug grup stanowi przestpstwa przeciwko ludzkoci. Naley tu przede wszystkim ludobjstwo
(art. 118 KK). Zbrodnia ludobjstwa ujta zostaa jako popeniona w celu wyniszczenia w caoci albo
w czci grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o okrelonym
wiatopogldzie. Tak wic w porwnaniu z Konwencj z 1948 r. pojcie ludobjstwa ujto tu szerzej. Od
strony przedmiotowej ujto to przestpstwo jako dopuszczenie si zabjstwa lub cikiego uszczerbku na
zdrowiu czonka takiej grupy oraz na formach wymienionych w art. 118 KK 2 (m.in. stworzenie dla osb
nalecych do takiej grupy warunkw ycia grocych jej biologicznym wyniszczeniem). Karalne jest te
przygotowanie do ludobjstwa.
Ustaw z 20.5.2010 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy o Policji, ustawy Przepisy wprowadzajce
Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postpowania karnego (Dz.U. Nr 98, poz. 626) wprowadzono, wzorujc si na
katalogu przestpstw zawartych w Statucie Midzynarodowego Trybunau Karnego z 17.7.1998 r. (Dz.U. z 2003 r.
Nr 78, poz. 708), rozbudowany typ przestpstwa przeciwko ludzkoci (art. 118a KK). Przestpstwo to polega na
tym, e sprawca, biorc udzia w masowym lub systematycznym zamachu skierowanym przeciwko ludnoci
cywilnej podjtym w celu wykonania lub wsparcia polityki pastwa lub organizacji dopuszcza si jednego z
dziaa wymienionych w art. 118 13 KK, ktre to dziaania mona okreli oglnie jako powane przeladowania
(m.in. dokonywanie zabjstw, zgwacenia, pozbawienia wolnoci, stosowania tortur).
Do przestpstw przeciwko ludzkoci Kodeks karny zaliczy te stosowanie przemocy wobec osoby
z powodu jej przynalenoci narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu
bezwyznaniowoci (art. 119 1 KK).
378
Trzecia grupa przestpstw z tego rozdziau to przestpstwa wojenne (art. 120126 KK). Charakterystyczn
jej cech jest tzw. podwjna bezprawno, poniewa w ich znamionach powtarza si zwrot: wbrew zakazom
prawa midzynarodowego albo naruszajc prawo midzynarodowe. Tego typu sformuowania odsyaj wic
do midzynarodowego prawa konfliktw zbrojnych (prawa wojennego), przede wszystkim wic Konwencji
haskich i genewskich, ale take do zwyczajowego prawa midzynarodowego. Midzynarodowe prawo
konfliktw zbrojnych, regulujc takie kwestie, jak: dopuszczalne metody walki i rodzaje broni, traktowanie
jecw wojennych i ludnoci cywilnej, uprawnienia wadz okupacyjnych itd. zobowizuje jednoczenie
pastwa do karania narusze tego prawa. Przepisy art. 120126 KK stanowi realizacj tego zobowizania.
Ustaw z 20.5.2010 r. (Dz.U. Nr 98, poz. 626) nowelizujc m.in. Kodeks karny, wprowadzono (art. 126a KK)
przestpstwo publicznego nawoywania do popenienia lub publicznego pochwalania wyliczonych w tym
przepisie przestpstw przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkoci lub przestpstw wojennych. T sam ustaw
wprowadzono (art. 126b 1 KK) wan zasad okrelajc zakres odpowiedzialnoci przeoonego za
przestpstwa wojenne i przeciwko ludzkoci, popenione przez podwadnych. Wedug tej zasady ten, kto nie
dopeniajc obowizku naleytej kontroli, dopuszcza do popenienia czynu okrelonego w art. 118126a KK
przez osob pozostajc pod jego faktyczn wadz lub kontrol podlega karze okrelonej w tych
przepisach. Karalne jest rwnie nieumylne popenienie takiego czynu (art. 126b 2 KK).
Przestpstwa polityczne w prawie polskim. Prba analizy teoretycznej na tle obowizujcego stanu prawnego, CPK 1998, Nr 12; A.
Krukowski, [w:] System 1, s. 19131; B. Kunicka-Michalska, [w:] System 2, s. 620642.
I. Uwagi oglne
379
Kodeks karny wykonawczy z 1997 r. podtrzymuje koncepcj przestpcy ideowego, stanowic w art. 107, e skazani
za przestpstwo popenione z motywacji politycznej, religijnej lub przekona ideowych odbywaj kar
w oddzieleniu od skazanych za inne przestpstwa; maj prawo do korzystania z wasnej odziey, bielizny i obuwia
oraz nie podlegaj obowizkowi pracy. Z uprawnie tych nie korzystaj skazani za przestpstwa popenione
z uyciem przemocy.
Wyrany jest zwizek przestpstw przeciwko pastwu z charakterem ustroju politycznego pastwa. Jest oczywiste,
e przepisy dotyczce tych przestpstw s, pod wzgldem swego zakresu i surowoci, inaczej ujte w pastwach
demokratycznych, a inaczej w pastwach o ustroju autorytarnym lub totalitarnym.
380
Oderwanie czci obszaru naley rwnie rozumie jako kady sposb, poza sposobem legalnym, polegajcym na
cesji czci obszaru, dokonanej przez uprawniony konstytucyjnie organ w ramach jego kompetencji.
2. Zamach stanu
382
Zamach stanu (art. 128 1 KK) polega na podjciu dziaalnoci zmierzajcej do usunicia przemoc
konstytucyjnego organu RP. Jest to rwnie przestpstwo kierunkowe. Jego konstrukcja, jeli pomin
odmienno celu, jakim kieruje si sprawca, i brak wymogu dziaania co najmniej 3 osb, przypomina
konstrukcj zdrady gwnej. Rwnie zamach stanu ju w samym opisie ustawowym ujty jest jako quasiusiowanie.
Znamiona tego przestpstwa wypenia sprawca, nawet jeeli nie stosuje jeszcze przemocy, ale zmierza do tego, np.
prowadzi oddzia wojska w kierunku siedziby rzdu, by pozbawi wolnoci jego czonkw i przej wadz.
Karalne jest przygotowanie do zamachu stanu (art. 128 2 KK).
W art. 128 3 KK opisano przestpstwo pokrewne zamachowi stanu, mianowicie wywieranie wpywu przemoc lub
grob bezprawn na czynnoci urzdowe konstytucyjnego organu RP.
385
Artyku 132 KK przewiduje specyficzny typ przestpstwa zwizany z dziaalnoci polskiego wywiadu,
nazywany dezinformacj wywiadowcz. Podmiotem tego przestpstwa moe by tylko agent polskiego
wywiadu, ktry zachowuje si wobec niego nielojalnie, wprowadzajc ten wywiad w bd przez dostarczanie
podrobionych lub przerobionych dokumentw lub innych przedmiotw albo przez ukrywanie prawdziwych lub
udzielanie faszywych wiadomoci majcych istotne znaczenie dla RP.
V. Czynny al
386
Z kolei w art. 131 2 rwnie w sposb bardziej rygorystyczny ujto warunki bezkarnoci przy czynnym
alu osoby dopuszczajcej si przygotowania do zamachu stanu (art. 128 2) lub szpiegostwa (art. 130 3),
a take wobec sprawcy przestpstwa zdrady dyplomatycznej (art. 129).
Zapewne przez przeoczenie ustawodawca nie obj tym przepisem przygotowania do zdrady gwnej (art. 127
2 KK), z czego wynikaoby, e ma tu zastosowanie oglny przepis o czynnym alu przy przygotowaniu (art. 17
1 KK).
przedstawicielstwa dyplomatycznego lub osob korzystajc z podobnej ochrony na mocy prawa polskiego lub
midzynarodowego, jeli ta napa miaa miejsce na terytorium RP. Natomiast w art. 136 2 KK zawarte jest to
samo przestpstwo popenione w stosunku do osoby nalecej do personelu dyplomatycznego,
przedstawicielstwa obcego pastwa albo urzdnika konsularnego w zwizku z penieniem przez nich
obowizkw subowych.
X. Przepisy oglne
391
I. Uwagi oglne
392
Przestpstwa przeciwko obronnoci stanowi w KK now grup przestpstw. Dotychczas dotyczce ich przepisy
zawieraa ustawa z 21.11.1967 r. o powszechnym obowizku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U.
z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 ze zm.). Obecnie w ustawie tej pozostawiono tylko cz przepisw karnych, gwnie te,
ktre dotycz przestpstw przeciwko obronnoci popenianych w czasie mobilizacji lub wojny (zob. art. 5 1 pkt 10
i art. 5 2 pkt 11 PWKK).
394
W art. 142 1 KK kryminalizowane jest zachowanie si polegajce na prowadzeniu zacigu obywateli
polskich lub przebywajcych w RP cudzoziemcw do suby wojskowej w obcym wojsku lub w obcej
organizacji wojskowej. Surowsz kar zagroone jest werbowanie do suby najemnej (art. 142 2 KK), a take
opacanie, organizowanie, szkolenie lub wykorzystywanie wojskowej suby najemnej. Zgodnie z uchw. SN
z 2.10.1993 r. (WZP 2/93, OSNKW 1993, Nr 1112, poz. 68), zacig nie musi by prowadzony w imieniu,
z upowanienia lub z akceptacj podmiotw, na rzecz ktrej suba ma by peniona.
Karalne jest rwnie spowodowanie opisanych wyej skutkw lub uycie podstpu w celu uatwienia innej
osobie zwolnienia od suby wojskowej lub jej odroczenia (art. 143 2 KK). Typem uprzywilejowanym jest
popenienie tego rodzaju dziaa, jeeli zmierzaj one do uchylania si od suby zastpujcej sub wojskow.
396
Artyku 144 1 KK przewiduje przestpstwo niezgoszenia si do penienia czynnej suby wojskowej
przez osob powoan do tej suby. Typem uprzywilejowanym jest niezgoszenie si do suby zastpujcej
sub wojskow (art. 144 3 KK).
Suby zastpujcej sub wojskow dotyczy rwnie art. 145 KK. Przepis ten definiuje typy przestpstw, ktre
mog by popenione przez osob odbywajc ju tak sub, a polegajce m.in. na odmawianiu penienia tej
suby, zoliwym lub uporczywym odmawianiu wykonania obowizku albo polecenia subowego, powodowaniu
uszczerbku na zdrowiu lub uywaniu podstpu w celu uchylenia si od suby lub wynikajcego z niej obowizku
(art. 145 1 KK). Przestpstwem jest rwnie samowolne opuszczenie miejsca wykonywania obowizkw
subowych lub samowolne pozostawanie poza nim (art. 145 2 KK). Takie zachowanie si osoby odbywajcej
sub stanowi kwalifikowany typ przestpstwa, jeeli ma ono na celu trwae uchylenie si od niej (art. 145 3 KK).
Specyficzn posta czynnego alu sprawcy przestpstwa z art. 145 23 KK przewiduje art. 146 KK. Sd moe
mianowicie zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia, jeeli sprawca
dobrowolnie powrci, a jego nieobecno nie trwaa duej ni 14 dni.
Artyku 147 KK przewiduje natomiast moliwo nadzwyczajnego zagodzenia lub odstpienia od kary wobec
sprawcy uchylajcego si od suby wojskowej (art. 143 1 i art. 144 KK) albo od suby zastpujcej sub
wojskow (art. 145 KK), jeeli w chwili czynu by on niezdolny do penienia suby wojskowej.
1. Zabjstwo
397
Przyjcie jednego z wymienionych kryteriw jest kwesti umown, zalen w duym stopniu od reprezentowanego
wiatopogldu lub wyznawanej religii. Nie ma tu bowiem obiektywnych, naukowych kryteriw, ktre nakazywayby
opowiedzenie si za jedn z tych koncepcji. Dotychczas dominowa pogld opierajcy si za kryterium pierwszego
oddechu.
W orzecznictwie Sdu Najwyszego wyraony zosta ostatnio pogld, e przedmiotem ochrony przewidzianej w art.
160 KK jest ycie i zdrowie czowieka od rozpoczcia porodu (wystpienia skurczw macicy, dajcych postp porodu),
a w wypadku operacyjnego zabiegu cesarskiego cicia koczcego ci od podjcia czynnoci zmierzajcych do
przeprowadzenia tego zabiegu (zob. uchw. SN z 26.10.2006 r., I KZP 18/06, OSNKW 2006, Nr 11, poz. 97).
Pogld ten zosta doprecyzowany w postanowieniu SN z 30.10.2008 r. (I KZP 13/08, OSNKW 2008, Nr 11, poz.
90). Stwierdzono w nim, e pena prawnokarna ochrona zdrowia i ycia przysuguje dziecku nienarodzonemu od:
1)
2)
3)
Co do kwestii drugiej, nie ma wtpliwoci co do tego, e aden stopie upoledzenia fizycznego i umysowego istoty
urodzonej przez kobiet nie powoduje wykluczenia go z zakresu pojcia czowiek.
Od strony podmiotowej zabjstwo z art. 148 1 KK moe by popenione zarwno w zamiarze bezporednim, jak i
w zamiarze ewentualnym.
2. Morderstwo
398
Kodeks karny z 1997 r. wprowadzi, nieznany dotd polskiemu prawu karnemu, kwalifikowany typ zabjstwa
umylnego morderstwo. Artyku 148 2 KK okreli morderstwo jako zabicie czowieka:
1)
2)
3)
4)
W pierwotnym tekcie art. 148 2 sankcja karna za przestpstwo morderstwa okrelona bya jako kara pozbawienia
wolnoci na czas nie krtszy ni 12 lat, kara 25 lat pozbawienia wolnoci albo kara doywotniego pozbawienia
wolnoci. Takiej samej karze podlega sprawca, ktry jednym czynem zabi wicej ni jedn osob lub by wczeniej
skazany za zabjstwo (art. 148 3). Ustawowe zagroenie kar za morderstwo zostao zmienione ustaw
z 27.7.2005 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postpowania karnego i ustawy Kodeks karny
wykonawczy (Dz.U. Nr 163, poz. 1363 ze zm.). Artyku l pkt 15 tej ustawy wprowadzi zagroenie wycznie kar
25 lat pozbawienia wolnoci albo kar doywotniego pozbawienia wolnoci. Przepis ten zosta jednak uznany wyr.
TK z 16.4.2009 r. (P 11/08, Dz.U. Nr 63, poz. 533) za niezgodny z Konstytucj RP, ze wzgldu na jego uchwalenie
przez Sejm bez dochowania wymaganego trybu.
Ustaw z 26.11.2010 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 1602) wprowadzono ponownie typ przestpstwa morderstwa, zagroony
kar pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolnoci albo karze
doywotniego pozbawienia wolnoci. Ujcie znamion przestpstwa w tym nowym przepisie jest w porwnaniu z
ujciem w poprzedniej wersji, z jednej strony wsze, poniewa zrezygnowano z traktowania jako morderstwo
zabjstwa z uyciem broni palnej (art. 148 2 KK); z drugiej strony w art. 148 3 KK dodano now okoliczno
kwalifikujc czyn jako morderstwo, mianowicie zabjstwo funkcjonariusza publicznego popenionego podczas lub
w zwizku z penieniem przez niego obowizkw subowych zwizanych z ochron bezpieczestwa ludzi lub
ochron bezpieczestwa lub porzdku publicznego.
3. Zabjstwo w afekcie
399
Zabjstwo typu uprzywilejowanego, nazywane tradycyjnie zabjstwem w afekcie, przewidziane jest w art. 148 4
KK. agodniejsze zagroenie kar przewidziane w tym przepisie uzasadnione jest tym, e popenienie zabjstwa
w afekcie wskazuje na niszy stopie winy sprawcy. Sprawca tego przestpstwa dziaa w stanie silnego wzburzenia
usprawiedliwionego okolicznociami. Przez silne wzburzenie rozumie si stan psychiczny (niepatologiczny)
polegajcy na przewadze emocji nad intelektem, co powoduje ograniczenie kontrolujcej funkcji rozumu. Stan taki
stanowi na og rezultat gwatownej reakcji na czynniki zewntrzne. Silne wzburzenie moe jednak by wynikiem
duszego procesu psychicznego i narastania napicia emocjonalnego, zakoczonego reakcj wybuchow. Std
uwaa si, e nawet premedytacja nie wyklucza dziaania w stanie silnego wzburzenia, jeeli do popenienia
przestpstwa planowanego doszo ostatecznie wskutek wybuchu emocjonalnego.
Silne wzburzenie jest stanem fizjologicznym niepowodujcym w zasadzie ograniczenia ani wykluczenia
poczytalnoci sprawcy. Jeeli jednak osiga ono stopie powodujcy znaczne ograniczenie poczytalnoci, to
stosuje si kwalifikacj z art. 148 4 KK, ale bez moliwoci nadzwyczajnego zagodzenia kary
przewidzianego w art. 31 2 KK, jako e ta sama okoliczno nie powinna by uwzgldniana dwukrotnie.
W przypadkach, gdy pod wpywem silnego wzburzenia dziaa sprawca o ograniczonej poczytalnoci z powodu
np. choroby psychicznej, niewykluczone jest zarwno zastosowanie agodniejszej kwalifikacji prawnej
zabjstwa (art. 148 4 KK), jak i moliwo nadzwyczajnego zagodzenia kary na podstawie art. 31 2 KK.
II. Dzieciobjstwo
Literatura: K. Daszkiewicz, S. Dbrowski, E. Chrcielewski, Dzieciobjstwo jako zagadnienie prawne, psychiatryczne i medycznosdowe, PiP 1967, z. 2; M. Dzigielewski, Wpyw przebiegu porodu jako ustawowe znami dzieciobjstwa, RPEiS 1980, z. 2;
P. Kozowska, Zmiany w zakresie prawnokarnej regulacji dzieciobjstwa, [w:] T. Bojarski, E. Skrtowicz (red.), Nowe prawo karne po
zmianach, Lublin 2002; M. Tarnawski, Zabjstwa uprzywilejowane w ujciu polskiego prawa karnego, Pozna 1981.
400
401
Zabjstwo na danie ofiary i pod wpywem wspczucia dla niej (art. 150 KK) nazywa si potocznie zabjstwem
eutanatycznym albo eutanazj. Sowo eutanazja moe tu by jednak mylce, poniewa uywano go rwnie dla
nazwania praktyk stosowanych w III Rzeszy, polegajcych na mordowaniu ludzi uwaanych za niegodnych ycia
i bdcych ciarem dla spoeczestwa, zwaszcza osb psychicznie chorych. Zabicie czowieka pod wpywem
wspczucia dla niego i na jego danie nie ma z takim pojmowaniem eutanazji nic wsplnego.
Zabicie czowieka w warunkach okrelonych w art. 150 KK moe obnia win sprawcy takiego czynu w stopniu
bardzo znacznym. Spotyka si zreszt do czsto pogld, e umiercenie osb nieuleczalnie chorych na ich danie
i dla skrcenia ich cierpie powinno by bezkarne lub nawet zalegalizowane. Tego typu rozwizanie ustawodawcze,
obwarowane licznymi warunkami, stworzono w Holandii.
402
Problematyki samobjstwa dotyczy art. 151 KK. Samobjstwo byo w historii prawa karnego w Europie przez dugi
okres traktowane jako przestpstwo. Dotychczas zreszt w kwestii samobjstwa cieraj si dwa pogldy: jeden
liberalny, traktujcy je jako osobist spraw jednostki, i drugi restryktywny, traktujcy je jako czyn godzcy
w interesy spoeczestwa, ktre moe i powinno zwalcza je wszelkimi sposobami.
Przestpstwem jest, wedug sformuowania art. 151 KK, doprowadzenie do zamachu samobjczego namow lub
przez udzielenie pomocy. Jest to wic przestpstwo materialne, ale wymaganym przez przepis skutkiem jest samo
usiowanie samobjstwa, ktre nie musi by skuteczne. Zachowanie si sprawcy przypomina okrelenie podegania
lub pomocnictwa. Przepisy o podeganiu lub pomocnictwie nie mogyby jednak by tutaj zastosowane, poniewa
odnosz si tylko do nakaniania lub uatwiania czynu zabronionego, jakim samobjstwo nie jest.
Przestpstwo to moe by popenione tylko w zamiarze bezporednim (w formie namowy) lub w obydwu postaciach
1. Uwagi oglne
404
407
Trybuna Konstytucyjny w orz. z 28.5.1997 r. (K 26/96, OTK 1997, Nr 2, poz. 19) uzna, e przepis ustawy
z 30.8.1996 r., wprowadzajcy t zmian, jest niezgodny z przepisami konstytucyjnymi przez to, e legalizuje
przerwanie ciy bez dostatecznego usprawiedliwienia koniecznoci ochrony innej wartoci, prawa lub
wolnoci konstytucyjnej oraz posuguje si nieokrelonymi kryteriami tej legalizacji, naruszajc w ten sposb
gwarancje konstytucyjne dla ycia ludzkiego.
W uzasadnieniu tego orzeczenia Trybuna Konstytucyjny wyrazi pogld, e: Uchwalona 2.4.1997 r.
Konstytucja RP potwierdza w art. 38 prawn ochron ycia kadego czowieka. Podstawa konstytucyjna, na
ktrej opar swoje orzeczenie Trybuna Konstytucyjny, znalaza wic potwierdzenie i wyrane wyartykuowanie
w Konstytucji RP.
W zwizku z tym orzeczeniem wspomniany przepis ustawy, dopuszczajcy aborcj ze wzgldw
spoecznych, utraci moc 23.12.1997 r. (zob. obwieszczenie Prezesa TK z 18.12.1997 r., Dz.U. Nr 157, poz.
1040).
3. Regulacja
408
Kodeks karny z 1997 r. zawiera w kwestii aborcji art. 152154. W art. 153 KK przewiduje si przestpstwo
polegajce na stosowaniu przemocy wobec kobiety ciarnej lub przerywaniu ciy bez jej zgody w inny
sposb albo doprowadzeniu kobiety ciarnej do przerwania ciy przemoc, grob bezprawn lub
podstpem.
Typ kwalifikowany zachodzi w sytuacji, gdy dziecko poczte osigno zdolno do samodzielnego ycia
poza organizmem matki (art. 153 2 KK).
409
Natomiast art. 152 1 KK przewiduje typ przestpstwa polegajcy na przerwaniu ciy za zgod kobiety,
ale z naruszeniem przepisw ustawy, oraz na nakanianiu kobiety do przerwania ciy z naruszeniem
przepisw ustawy lub udzieleniu jej do tego pomocy (art. 152 2 KK).
Typ kwalifikowany stanowi dopuszczenie si jednego z czynw okrelonego w art. 152 12 KK, gdy dziecko
poczte osigno zdolno do samodzielnego ycia poza organizmem kobiety ciarnej.
Z art. 152 2 KK, kryminalizujcego nakanianie i udzielanie kobiecie ciarnej pomocy do przerwania ciy
wbrew przepisom ustawy, wynika, e sama kobieta nie podlega odpowiedzialnoci karnej za to przestpstwo.
Gdyby bowiem byo inaczej, wystarczyyby przepisy o podeganiu i pomocnictwie.
Trzeba te zauway, e art. 152 KK nie dotyczy podu rozwijajcego si poza organizmem matki.
Poniewa art. 152 KK posuguje si zwrotem: z naruszeniem przepisw ustawy, zasadnicze znaczenie dla zakresu
kryminalizacji ma tre tej ustawy, do ktrej KK odsya. Obecnie jest to art. 4a ustawy o planowaniu rodziny,
ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy, w brzmieniu nadanym jej nowelizacj
z 1996 r.
Przepis ten stanowi, e przerwanie ciy moe by dokonane wycznie przez lekarza, jeeli zachodzi jedna z trzech
sytuacji:
1)
2)
3)
trzeci podstaw prawn przerwania ciy stanowi sytuacja, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, e cia
powstaa w wyniku czynu zabronionego (np. zgwacenia). Wystpienie tej okolicznoci stwierdza prokurator.
Przerwanie ciy z tego powodu jest dopuszczalne, jeeli od pocztku ciy nie upyno wicej ni 12 tygodni.
410
411
Kodeks reguluje kwesti odpowiedzialnoci karnej za spowodowanie uszczerbku na zdrowiu w art. 156
157. Pojcie uszczerbku na zdrowiu obejmuje naruszenie czynnoci narzdu ciaa oraz spowodowanie rozstroju
zdrowia. Naruszenie czynnoci narzdu ciaa polega bdzie na naruszeniu cigoci tkanek ciaa czowieka
w postaci zranienia zewntrznego lub wewntrznego (np. zamania koci). Natomiast rozstrj zdrowia to
spowodowanie zmian chorobowych o charakterze czynnociowym, np. zakaenie taczk.
Kodeks karny przewiduje trzy stopnie tego przestpstwa: ciki (art. 156 KK), redni (art. 157 1 KK) i lekki
(art. 157 2 KK) uszczerbek na zdrowiu, przy czym w art. 156 2 i art. 157 3 przewidziano rwnie nieumylne
odmiany tych przestpstw.
Ciki uszczerbek na zdrowiu polega na:
1)
2)
spowodowaniu innego cikiego kalectwa, cikiej choroby nieuleczalnej lub dugotrwaej, choroby realnie
zagraajcej yciu, trwaej choroby psychicznej, cakowitej albo znacznej trwaej niezdolnoci do pracy w zawodzie
lub trwaego istotnego zeszpecenia lub znieksztacenia ciaa.
redni uszczerbek na zdrowiu obejmuje pozostae przypadki, z wyjtkiem jednak tych, gdy naruszenie czynnoci
narzdu ciaa lub rozstrj zdrowia trwao nie duej ni 7 dni. Te ostatnie przypadki nazywamy lekkim uszczerbkiem
na zdrowiu. ciganie lekkich uszczerbkw na zdrowiu odbywa si z oskarenia prywatnego, chyba e
pokrzywdzonym jest osoba najblisza zamieszkujca wsplnie ze sprawc. Natomiast pozostae cigane s z
oskarenia publicznego, z tym e rednie uszczerbki na zdrowiu spowodowane nieumylnie, jeeli ofiar jest osoba
najblisza, cigane s na jej wniosek.
411a
412
413
W art. 158 1 KK stypizowane jest umylne przestpstwo niebezpiecznej bjki (pobicia), tj. takiej, w ktrej naraa
si ycie czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia albo cikiego lub redniego uszczerbku na
zdrowiu.
Artyku 158 2 i 3 KK zawiera natomiast przestpstwa udziau w bjce lub pobiciu, kwalifikowane ze wzgldu na
nastpstwa w postaci cikiego uszczerbku na zdrowiu ( 2) albo mierci czowieka ( 3). Skutki te musz by
przyczynowo powizane z bjk (pobiciem) w tym sensie, e s one nastpstwem bjki (pobicia) jako pewnego
caociowego zajcia, i to zajcia odpowiadajcego znamionom przestpstwa z art. 158 1 KK.
Od strony podmiotowej przestpstwa z art. 158 2 i 3 s przykadami na przestpstwa popeniane z winy mieszanej,
tzn. sam udzia w bjce (pobiciu) musi by umylny, natomiast nastpstwo w postaci uszkodzenia ciaa lub mierci
czowieka musi by objte nieumylnoci.
414
Przestpstwo z art. 160 KK polega na naraeniu czowieka na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia
lub cikiego uszczerbku na zdrowiu. Chodzi tu wic o stworzenie stanu grocego innej osobie nastpieniem w
najbliszym czasie jednego z tych skutkw. Na przykad osoba, ktra spowoduje mier przechodnia przez
wyrzucenie cikiego przedmiotu przez okno na ulic, popenia przestpstwo (w zalenoci od formy winy)
z art. 148 lub z art. 155 KK. Jeeli jednak przedmiot przeleci tu koo gowy przechodnia, mamy do czynienia
z umylnym lub nieumylnym przestpstwem z art. 160 KK.
Kwalifikowanym typem tego przestpstwa jest popenienie go przez osob, ktra ma obowizek troszczenia
si o osob naraon na niebezpieczestwo, np. sprawc jest ojciec w stosunku do dziecka (art. 160 2 KK).
W art. 160 4 przewiduje si specyficzny rodzaj czynnego alu sprawcy tego przestpstwa, polegajcy na tym, e
sprawca dobrowolnie uchyla niebezpieczestwo, ktre uprzednio wywoa. Konsekwencj takiego uchylenia
niebezpieczestwa jest niepodleganie przez sprawc karze.
Przestpstwo z art. 160 KK cigane jest na wniosek pokrzywdzonego.
415
Przestpstwem indywidualnym jest bezporednie naraenie innej osoby na zaraenie wirusem HIV przez osob
zaraon nim i wiadom tego faktu (art. 161 1 KK). Podobnie skonstruowany typ przestpstwa, ale w kontekcie
choroby wenerycznej lub innej zakanej, cikiej choroby nieuleczalnej lub realnie zagraajcej yciu, przewidziany
jest w art. 161 2 KK. ciganie tych przestpstw nastpuje na wniosek pokrzywdzonego.
416
Przestpstwa z art. 162 KK nie ma, jeeli udzielenie pomocy mogoby narazi pomagajcego lub inn osob na
niebezpieczestwo utraty ycia lub cikiego uszczerbku na zdrowiu. Prawo karne nie wymaga bowiem pod grob
kary zachowa bohaterskich. Chodzi jednak o niebezpieczestwo cikiego uszczerbku na zdrowiu, a wic nie moe
by w wietle tego przepisu usprawiedliwieniem dla nieudzielenia pomocy np. obawa przezibienia si w czasie
udzielania pomocy ofierze wypadku na drodze w okresie zimy. Tym bardziej nie jest takim usprawiedliwieniem obawa
uszczerbku o charakterze majtkowym.
417
418
419
Ustawa o przeciwdziaaniu narkomanii zawiera te przepisy o leczeniu ambulatoryjnym lub w zakadzie
leczniczym sprawcy przewidzianych w niej przestpstw.
Ponadto art. 72 ustawy przewiduje specyficzny rodek probacyjny stosowany przez prokuratora wobec osoby
uzalenionej, ktrej zarzucono popenienie przestpstwa zagroonego kar nieprzekraczajc 5 lat pozbawienia
wolnoci.
Prokurator moe, mianowicie, jeeli sprawca podda si leczeniu, rehabilitacji lub udziaowi w programie
edukacyjno-profilaktycznym, zawiesi postpowanie do czasu zakoczenia leczenia, rehabilitacji lub udziau w
programie. Po podjciu postpowania prokurator, uwzgldniajc wyniki leczenia, postanawia o dalszym
prowadzeniu postpowania albo wystpuje do sdu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postpowania.
Zastosowaniu warunkowego umorzenia nie stoi na przeszkodzie uprzednia karalno sprawcy.
Ustaw z 1.4.2011 r. o zmianie ustawy o przeciwdziaaniu narkomanii oraz niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 117,
poz. 678) wprowadzono szerokie moliwoci niecigania za samo posiadanie rodka odurzajcego lub substancji
psychotropowej. Wedug nowowprowadzonego art. 62a ustawy (przepis ten wchodzi w ycie 9.12.2011 r.) mona
umorzy postpowanie rwnie przed wydaniem postanowienia o wszczciu ledztwa lub dochodzenia, jeeli
spenione s nastpujce warunki:
a)
b)
c)
orzeczenie wobec sprawcy kary byoby niecelowe ze wzgldu na okolicznoci popenienia czynu, a take
stopie jego spoecznej szkodliwoci.
3)
4)
421
W art. 164 KK kryminalizowane jest sprowadzenie bezporedniego niebezpieczestwa nastpienia zdarzenia
powszechnie niebezpiecznego (a wic poaru, lawiny, eksplozji itd.). Jest to wic przestpstwo spowodowania
niebezpieczestwa niebezpieczestwa. Niebezpieczestwo musi by bezporednie, tzn. groce nastpieniem
szkodliwego skutku w najbliszym czasie.
422
Przepisy ustaw szczeglnych przewiduj te szereg przepisw kryminalizujcych niebezpieczne zachowania si,
nawet jeeli nie byo niebezpieczestwa bezporedniego, a tylko tzw. abstrakcyjne naraenie, np. art. 211 pkt 9
ustawy z 3.7.2002 r. Prawo lotnicze (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.) przewiduje przestpstwo
polegajce na wykonaniu wbrew przepisom lotu prbnego lub akrobacyjnego nad osiedlem lub innym
skupiskiem ludnoci.
W art. 164 2 przewiduje si nieumyln odmian omawianego przestpstwa.
425
Nowe typy przestpstw wprowadza Kodeks karny w art. 166167. Artyku 166 KK przewiduje przestpstwo
porwania statku wodnego lub powietrznego przez sprawc stosujcego podstp, gwat na osobie lub grob
uycia takiego gwatu. Surowiej karany jest taki czyn, jeeli sprowadza to niebezpieczestwo powszechne
(art. 166 2 KK), a jeszcze surowiej, jeeli nastpstwem sprowadzenia niebezpieczestwa jest mier
czowieka lub ciki uszczerbek na zdrowiu wielu osb (art. 166 3 KK).
Przygotowanie do klasycznego piractwa morskiego okrelone jest jako odrbne przestpstwo w art. 170
KK. Jego znamiona wypenia ten, kto uzbraja lub przysposabia statek morski przeznaczony do dokonania na
morzu rabunku lub przyjmuje sub na takim statku.
ono na gromadzeniu, przekazywaniu lub oferowaniu rodkw patniczych, instrumentw finansowych, papierw
wartociowych, wartoci dewizowych, praw majtkowych lub innego mienia ruchomego lub nieruchomoci w celu
sfinansowania przestpstwa o charakterze terrorystycznym.
I. Katastrofa komunikacyjna
427
Przestpstwo to moe by popenione umylnie (art. 173 1 KK), nieumylnie (art. 173 2 KK), a jeli chodzi
o typ kwalifikowany przewidziany w art. 173 3 KK (nastpstwo w postaci mierci czowieka lub cikiego
uszczerbku na zdrowiu wielu osb) take z winy mieszanej. W art. 173 4 KK przewidziany jest
kwalifikowany typ nieumylnego spowodowania katastrofy.
Pojcia katastrofy Kodeks nie definiuje.
W orzecznictwie Sdu Najwyszego bliej wyjaniono przede wszystkim pojcie katastrofy w ruchu ldowym,
okrelajc j jako wydarzenie zakcajce w sposb nagy i grony ruch ldowy, sprowadzajce konkretne, rozlege i
dotkliwe skutki obejmujce wiksz liczb ludzi lub mienie w znacznych rozmiarach oraz niosce ze sob zagroenie
bezpieczestwa powszechnego (uchw. SN z 28.2.1975 r., V KZP 2/74, OSNKW 1975, Nr 34, poz. 33).
W konkretnych sprawach uznano za tak katastrof zdarzenie, w ktrym sprawca prowadzi autobus PKS peen
pasaerw, spord ktrych 22 osoby odniosy obraenia na skutek zderzenia z innym pojazdem, a take zdarzenie
polegajce na tym, e kierowca prowadzi w stanie nietrzewoci po ruchliwych ulicach miasta o duym nasileniu
ruchu samochd ciarowy o duej masie i z du szybkoci. Stwarzao to zagroenie dla nieokrelonej liczby osb
oraz doprowadzio do zderzenia z innym pojazdem, w wyniku czego mier ponioso kilku pasaerw.
Na tle nowego uregulowania orzecznictwo to tylko czciowo zachowuje sw aktualno, poniewa akcentowany
w nim element skutku w postaci mierci czowieka lub cikiego uszczerbku na zdrowiu przeniesiony zosta do typu
kwalifikowanego.
Wydaje si, e naley podzieli ten pogld, chocia literalne odczytanie sformuowania art. 173 1 KK
sugerowaoby, e katastrof jest zdarzenie, ktre nie musi zawiera wspomnianego zagroenia, bdcego
dodatkowym znamieniem. Takie odczytanie przepisu pozbawioby jednak pojcie katastrofy jakiejkolwiek treci.
429
W art. 176 1 KK przewidziano szczegln posta czynnego alu sprawcy przestpstwa
spowodowania niebezpieczestwa katastrofy. Nie podlega on karze, jeeli dobrowolnie uchyli groce
niebezpieczestwo. Natomiast w art. 176 2 KK przewiduje si moliwo nadzwyczajnego zagodzenia
kary wobec sprawcy, ktry spowodowa katastrof komunikacyjn, jeeli dobrowolnie uchyli on
niebezpieczestwo groce yciu lub zdrowiu wielu osb. Zastosowanie tych przepisw bdzie jednak
praktycznie moliwe tylko w tych przypadkach, gdy spowodowane niebezpieczestwo trwa jaki czas,
umoliwiajcy przeciwdziaanie, i gdy uchylenie niebezpieczestwa zaley od sprawcy.
430
Przestpstwo spowodowania wypadku komunikacyjnego (art. 177 KK) odnosi si do wypadkw w sferze
ruchu ldowego, wodnego lub powietrznego. W praktyce najwiksze znaczenie maj wypadki drogowe.
Problematyce przestpstw drogowych powicone byy wytyczne zawarte w uchw. SN (V KZP 2/74, OSNKW
1975, Nr 34, poz. 33), ktre obecnie nie s formalnie wice dla sdw, ale stanowi jednak nadal najbardziej
wyczerpujc wykadni przepisw o przestpstwach drogowych i w pewnym zakresie zachowuj aktualno
na tle nowego kodeksu.
Przestpstwo spowodowania wypadku drogowego moe by popenione w miejscu, gdzie faktycznie odbywa si
ruch pojazdw (a wic niekoniecznie na drodze publicznej). Podmiotem tego przestpstwa moe by kady,
rwnie pieszy.
Przestpstwo z art. 177 KK ma charakter nieumylny, a wic charakterystyczne jest dla niego nieostrone
zachowanie si sprawcy, okrelone w przepisie sowami: naruszajc, chociaby nieumylnie, zasady
bezpieczestwa w ruchu. Zasady bezpieczestwa to reguy okrelone w przepisach drogowych i niepisane reguy
wynikajce z istoty ruchu drogowego i interpretacji przepisw (np. tzw. zasada ograniczonego zaufania). Naruszenie
zasad moe by umylne (np. kierowca umylnie przekracza dozwolon szybko) lub nieumylne (np. kierowca, nie
obserwujc drogi, nie zauwaa znaku drogowego i wymusza pierwszestwo przejazdu). Okrelone w art. 177 KK
skutki musz pozostawa w zwizku przyczynowym z naruszeniem zasad bezpieczestwa. Skutki te to w typie
przestpstwa z art. 177 1 KK redni uszczerbek na zdrowiu, okrelony w art. 157 1 KK, natomiast w typie
kwalifikowanym z art. 177 2 KK skutek okrelono jako mier innej osoby albo ciki uszczerbek na jej
zdrowiu. Inaczej ni to byo w Kodeksie z 1969 r., nie ma przestpstwa spowodowania wypadku samochodowego,
jeeli spowodowany skutek ma wycznie charakter szkody materialnej lub lekkiego uszkodzenia ciaa.
Przestpstwo spowodowania wypadku komunikacyjnego jest cigane na wniosek, jeeli pokrzywdzonym jest
wycznie osoba najblisza (zob. art. 115 11 KK).
431a
Ustaw z 14.4.2000 r. o zmianie ustawy Kodeks karny (Dz.U. Nr 48, poz. 548) przeksztacono w przestpstwo
bdce dotychczas wykroczeniem prowadzenie w stanie nietrzewoci lub pod wpywem rodka odurzajcego
pojazdu mechanicznego w ruchu ldowym, wodnym lub powietrznym (art. 178a 1 KK). Przestpstwem jest
rwnie prowadzenie w stanie nietrzewoci lub pod wpywem rodka odurzajcego innego pojazdu, jeeli miao to
miejsce na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub w strefie ruchu (art. 178a 2 KK).
Surowsz kar zagroone jest prowadzenie pojazdu w stanie nietrzewoci lub pod wpywem rodka odurzajcego,
w sytuacjach okrelonych w art. 178a 4 KK, tj. gdy sprawca by wczeniej prawomocnie skazany za prowadzenie
pojazdu mechanicznego w stanie nietrzewoci lub pod wpywem rodka odurzajcego albo za przestpstwo
okrelone w art. 173, 174, 177 lub art. 355 2 KK popenione w stanie nietrzewoci lub pod wpywem rodka
odurzajcego albo dopuci si czynu okrelonego w art. 178 1 w okresie obowizywania zakazu prowadzenia
pojazdu mechanicznego orzeczonego w zwizku ze skazaniem za przestpstwo.
Pozakodeksowe przepisy o przestpstwach i wykroczeniach z komentarzem. Suplement pierwszy (zmiany i uzupenienia z lat
19921995), Warszawa 1996; R. Dbski, Uwagi o przyczynach niedostatecznego wykorzystania przepisw karnych o ochronie
rodowiska, PiP 1986, z. 8; tene, Przestpstwa przeciwko rodowisku w nowym kodeksie karnym, PUG 1999, Nr 10; W. Radecki,
Przestpstwa przeciwko rodowisku. Komentarz, Warszawa 2001; G. Rejman, Ochrona rodowiska naturalnego w prawie karnym,
Warszawa 1977.
Niezalenie od miejsca czynu przestpstwem jest niszczenie albo uszkadzanie rolin lub zwierzt pozostajcych pod
ochron gatunkow i spowodowanie przez to istotnej szkody.
Przestpstwa z art. 181 23 KK mog by popenione rwnie nieumylnie.
436
437
Karalne jest rwnie niezgodne z przepisami przywoenie z zagranicy substancji zagraajcych
rodowisku, a take dopuszczenie do niezgodnego z przepisami postpowania z odpadami, o ktrym bya mowa
I. Uwagi oglne
441
Przedmiotem ochrony omwionych w tym paragrafie przepisw jest wolno w jej rnych odmianach. Omwiono tu
rwnie przestpstwa przeciwko wolnoci sumienia i wyznania, ktre w Kodeksie karnym tworz odrbny rozdzia czci
szczeglnej.
442
Przestpstwo pozbawienia wolnoci (art. 189 KK), mimo oglnego brzmienia tego przepisu, rozumiane jest jako
odnoszce si wycznie do wolnoci w sensie fizycznym, czyli wolnoci zmiany miejsca przebywania. Jest to
przestpstwo umylne. Pozbawienie czowieka wolnoci przez lekkomylno lub niedbalstwo nie jest
przestpstwem, chyba e wynika z niedopenienia obowizkw lub przekroczenia uprawnie przez funkcjonariusza
publicznego i wyrzdza pokrzywdzonemu istotn szkod (art. 231 3 KK).
Pozbawienie wolnoci moe by popenione w rnych formach, np. przez zamknicie czowieka
w pomieszczeniu, zwizanie, odebranie kalece kul. Nie jest pozbawieniem wolnoci w rozumieniu art. 189 KK
(ale niekiedy moe by przestpstwem zmuszania z art. 191 KK) stworzenie utrudnie w poruszaniu si, np.
odebranie laski, zmuszenie do przejcia do innego wyjcia z budynku, chyba e sprawca usiowa w ten sposb
pozbawi czowieka wolnoci. Przestpstwo to moe by popenione rwnie przez zaniechanie, jeeli na sprawcy
ciy prawny obowizek dziaania, np. kierowca nie zatrzymuje samochodu, pozbawiajc w ten sposb wolnoci
podwoonego przez siebie znajomego, ktry posprzeczawszy si z nim, owiadczy, e chce wysi.
442a
Kwalifikowany typ pozbawienia wolnoci przewiduje art. 189 2 KK. Ma on miejsce wtedy, gdy pozbawienie
wolnoci trwao duej ni 7 dni. Drugi typ kwalifikowany, bdcy zbrodni, zachodzi wtedy, gdy pozbawienie
wolnoci czyo si ze szczeglnym udrczeniem (art. 189 3 KK).
Pozbawienie wolnoci jest przestpstwem trwaym.
handel ludmi, nawet gdy nie zostay uyte metody lub rodki wymienione w pkt 16.
Karalne jest rwnie przygotowanie do handlu ludmi (art. 189a 2 KK).
443
IV. Zmuszanie
Literatura: T. Hanausek, Przemoc jako forma dziaania przestpnego, Krakw 1966; A. Spotowski, [w:] System 2, s. 3651; D. Wysocki,
Przemoc wobec osoby w rozumieniu art. 191 KK, Prok. i Pr. 1999, Nr 3.
444
Groba bezprawna zdefiniowana jest w art. 115 12 KK. Jest to pojcie szersze od groby karalnej, tj.
przestpstwa okrelonego w art. 190 KK. Obejmuje ono bowiem, poza grob popenienia przestpstwa, grob
spowodowania postpowania karnego i grob rozgoszenia wiadomoci uwaczajcej czci zagroonego lub
jego najbliszych. Nie stanowi jednak groby bezprawnej zapowied spowodowania postpowania karnego, jeeli
ma ona na celu jedynie ochron prawa naruszonego przestpstwem. Na przykad okradziony moe da zwrotu
rzeczy lub wypacenia odszkodowania, groc powiadomieniem policji. Nie moe jednak grozi zawiadomieniem
policji o fakcie kradziey, jeeli sprawca nie przestanie spotyka si z jego crk.
Przestpstwo zmuszania ma charakter formalny, bowiem skutek w postaci zmuszenia innej osoby do okrelonego
zachowania si nie musi nastpi. Ma on jednak by celem zachowania si sprawcy, a wic jest to przestpstwo
kierunkowe.
Przestpstwo zmuszania mieci w sobie zachowania rnego rodzaju, m.in. to, co si potocznie okrela jako
szanta. Jego znamiona wypenia te takie zachowanie si, ktre ma na celu uzyskanie legalnego stanu rzeczy
lub nalenego prawnie wiadczenia z pominiciem przewidzianego przez prawo trybu, bowiem stosowanie
przymusu jest w zasadzie (poza przewidzianymi w przepisach sytuacjami upowaniajcymi jednostk do
stosowania przemocy dla wyegzekwowania lub zabezpieczenia swych praw) zmonopolizowane przez pastwo.
Na przykad przestpstwem z art. 191 KK bdzie dokonanie przemoc eksmisji lokatora bez porednictwa
organw pastwowych.
Szczegln odmian zmuszania jest wymuszanie zwrotu wierzytelnoci (art. 191 2 KK), a take wykonanie zabiegu
leczniczego bez zgody pacjenta (art. 192 KK). Przy tym ostatnim przestpstwie przemoc lub groba nie nale jednak
do jego ustawowych znamion. Do jego popenienia wystarczy wic, e pacjent nie wyrazi zgody, poniewa zosta
wprowadzony w bd albo po prostu nie wiedzia, e dokonywany jest zabieg.
Kwesti zgody pacjenta na zabieg leczniczy szczegowo reguluj art. 3235 ustawy o zawodach lekarza i lekarza
dentysty.
Do przestpstw przeciwko wolnoci ustawodawca zaliczy te nowy typ przestpstwa wprowadzony ustaw z
5.11.2009 r. (Dz.U. Nr 206, poz. 1589). Przestpstwo to polega na tym, e sprawca utrwala wizerunek nagiej osoby
lub osoby w trakcie czynnoci seksualnej, uywajc w tym celu wobec niej przemocy, groby bezprawnej lub
podstpu albo wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynnoci seksualnej bez jej zgody rozpowszechnia (art.
191a KK).
445
Dobrem prawnym chronionym przez art. 193 KK jest mir domowy, czyli wolno niezakconego korzystania
z domu, mieszkania, ale take z lokalu, pomieszczenia albo ogrodzonego terenu. Moe to by zarwno obiekt
prywatny, jak i nalecy do instytucji, przedsibiorstwa lub innej osoby prawnej albo organizacji (uchw. SN z
13.3.1990 r., V KZP 33/89, OSNKW 1990, Nr 7, poz. 23).
Zachowanie si sprawcy polega ma na wdarciu si do obiektu lub nieopuszczeniu go wbrew daniu osoby
uprawnionej. Wdarcie si to wejcie przy uyciu przemocy (np. odepchnicie si gospodarza, wyamanie drzwi)
albo przynajmniej wbrew protestom osoby uprawnionej lub wbrew jej woli (np. wejcie do mieszkania po otworzeniu
drzwi wytrychem). Nieopuszczenie obiektu ma miejsce take wtedy, gdy sprawca znalaz si w danym miejscu
legalnie, ale nastpnie sta si osob niepodan i mimo dania osoby uprawnionej nie opuszcza mieszkania lub
innego miejsca.
446
447
Zoliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kocioa lub innego zwizku
wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej (art. 195 KK) jest nowym typem przestpstwa, ktrego
przedmiotem jest wolno wykonywania kultu religijnego.
448
Zoliwe przeszkadzanie pogrzebowi lub uroczystociom, lub obrzdom aobnym albo zniewaanie zwok,
449
Artyku 196 KK przewiduje przestpstwo obraania uczu religijnych innych osb przez dziaania polegajce na
publicznym zniewaaniu przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania
obrzdw religijnych. Jest to przestpstwo materialne, to znaczy, e dokonane jest ono dopiero wtedy, gdy nastpi
skutek w postaci obrazy uczu religijnych przynajmniej dwch osb. Dziaanie sprawcy ma mie charakter
publiczny i polega na zniewaaniu przedmiotu czci religijnej w sensie przedmiotu materialnego, np. figury
przedstawiajcej uosobienie bstwa, obrazu, przedmiotu liturgicznego, a take przedmiotu w szerszym sensie
obiektu kultu (np. zniewaanie Mahometa, Buddy lub Jezusa).
Zniewaanie moe mie posta werbaln lub te polega na zachowaniu si sprawcy, ktry w zamiarze
bezporednim w demonstracyjny sposb publicznie okazuje lekcewaenie przedmiotu kultu lub pogard wobec
niego, chcc obrazi uczucia religijne innych osb lub godzc si na taki skutek.
Najtrudniejszym problemem zwizanym z interpretacj tego przepisu jest odrnienie obrazy uczu religijnych od
dziaa polegajcych na korzystaniu z wolnoci sowa oraz wolnoci sumienia i wyznania w formie krytyki
okrelonych wyzna lub poszczeglnych dogmatw. Na pewno naley tu przyj zasad nieograniczonego
zakresu merytorycznej analizy i krytyki i jednoczenie uzna istnienie pewnych nieprzekraczalnych granic formy
takiej krytyki. Dla osb silnie zaangaowanych religijnie kade podwaanie wyznawanych przez nie prawd wiary
moe razi ich uczucia. Przestpstwem z art. 196 KK moe by jednak tylko takie zachowanie si, ktre ma
charakter zniewaania, a wic zarzut wobec sprawcy odnosi si musi do formy jego wypowiedzi lub zachowania
si. Ustalenie, kiedy forma ta jest ju lub nie jest jeszcze zniewaaniem, musi si odwoywa do przewaajcych
ocen spoecznych w tym zakresie.
I. Uwagi oglne
450
Natomiast okrelenie w tytule Rozdziau XXV KK niektrych opisanych w nim typw przestpstw jako przestpstw
przeciwko obyczajnoci oznacza ma, e dobrem prawnym chronionym przez art. 202 i 204 KK
(rozpowszechnianie pornografii, strczycielstwo, sutenerstwo, kuplerstwo, handel ywym towarem) jest pewien
system norm spoecznych (gwnie moralnych), regulujcych zachowania ludzi w sferze seksualnej. Takie
okrelenie, jako oglne, nie wyjania jednak bliej sensu tych norm, a tym samym ratio legis chronicych je
przepisw karnych. To ratio legis jest zreszt zrnicowane przy poszczeglnych typach przestpstw z tego
rozdziau.
W odniesieniu do problematyki przestpstw w dziedzinie seksualnej stanowisko polskiego prawa karnego byo od czasu Kodeksu
karnego z 1932 r. tradycyjnie liberalne. Kodeks ten bardzo powcigliwie operowa kryminalizacj i przewidywa, w rozdziale
o starowiecko brzmicym tytule Nierzd, jedynie takie przestpstwa, jak: zgwacenie, czyn nierzdny z naduyciem stosunku
zalenoci, czyn nierzdny z dzieckiem, kazirodztwo, prostytucja homoseksualna, kuplerstwo, sutenerstwo i strczycielstwo, handel
ywym towarem, czyn nierzdny dokonany publicznie i rozpowszechnianie pornografii.
Liberalny charakter tego uregulowania jeszcze bardziej rzuca si w oczy, jeli wzi pod uwag, e w niektrych pastwach
zachodnioeuropejskich jeszcze w latach 60. XX w. kryminalizowano cudzostwo (w prawie karnym austriackim byo ono
przestpstwem do 1997 r.), a komisje kodyfikacyjne w RFN i Austrii jeszcze pod koniec lat 50. XX w. powanie rozwaay kwesti, czy
uzna za przestpstwo sodomi, wyudzenie stosunku seksualnego oraz stosunki homoseksualne midzy osobami dorosymi.
Kodeks karny z 1969 r. przej w oglnych zarysach uregulowanie kodeksu z 1932 r., rezygnujc jednak z kryminalizacji prostytucji
homoseksualnej. T liberaln tendencj kontynuuje kodeks z 1997 r. w wersji sprzed nowelizacji z lat 2004 i 2005.
II. Zgwacenie
Literatura: M. Filar, [w:] System 2, s. 154178; tene, Problemy reformy prawa karnego w Polsce w zakresie przestpczoci
seksualnej, Pal. 1995, Nr 78; B. Kunicka-Michalska, J. Wojciechowska, Przestpstwa przeciwko wolnoci, wolnoci sumienia i
wyznania, wolnoci seksualnej i obyczajnoci oraz czci i nietykalnoci cielesnej. Rozdzia XXIII, XXIV, XXV i XXVII Kodeksu
karnego. Komentarz, Warszawa 2001; J. Leszczyski, Przestpstwo zgwacenia w Polsce, Warszawa 1973; K. Stpie, Zgwacenie
wsplne z inn osob (art. 197 3 KK) wspsprawstwo konieczne, Prok. i Pr. 1999, Nr 1011; tene, Szczeglne okruciestwo
jako znami kwalifikowanego typu przestpstwa zgwacenia (art. 197 3 KK), PS 2000, Nr 10; T. Stpie, K. Stpie, Przestpstwo
zgwacenia w wietle orzecznictwa, Bielsko-Biaa 2000.
451
452
Sposb popenienia zgwacenia moe by trojakiego rodzaju. Przepis wymienia tu przemoc, grob bezprawn
i podstp. Pojcie przemocy i groby bezprawnej naley tu rozumie tak, jak przy przestpstwie zmuszania
(art. 191 KK).
Natomiast wyjanienia wymaga pojcie podstpu. Podstpem jest nie kade wprowadzenie innej osoby w bd, lecz
tylko takie dziaania sprawcy, ktre doprowadzaj do skutku przewidzianego w art. 197 KK wbrew woli tej osoby,
przez spowodowanie jej bdu co do tosamoci sprawcy lub charakteru podejmowanych czynnoci, albo dziaania
sprawcy, ktry przez wprowadzenie innej osoby w bd doprowadza j do stanu uniemoliwiajcego stawianie
oporu. Nie jest wic zgwaceniem przy uyciu podstpu np. doprowadzenie innej osoby do stosunku pciowego
faszyw obietnic maestwa lub dania prezentu.
Zgwacenie jest przestpstwem powszechnym. Jego sprawc moe by kady odpowiadajcy oglnym cechom
podmiotu. Nie wyklucza zgwacenia fakt, e ofiar jest osoba pozostajca w zwizku maeskim ze sprawc.
Obowizek wsplnego poycia maonkw wynikajcy z Kodeksu rodzinnego i opiekuczego nie oznacza bowiem
zrzeczenia si przez zawierajcych maestwo wolnoci decydowania o wspyciu seksualnym, a wic nie
uprawnia wspmaonka do egzekwowania tego obowizku w sposb okrelony w art. 197 KK.
453
Kodeks karny przewiduje rwnie 4 kwalifikowane typy zgwacenia (art. 197 3 KK). Zachodz one wtedy, gdy
sprawca dziaa:
1)
2)
3)
wobec wstpnego, zstpnego, przysposobionego, przysposabiajcego, brata lub siostry.
Czwartym kwalifikowanym typem zgwacenia, zagroonym kar pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy ni 5 lat,
jest sytuacja, gdy sprawca dziaa ze szczeglnym okruciestwem (art. 197 4 KK).
Dziaanie wsplnie z inn osob (zgwacenie zbiorowe) ma miejsce wtedy, gdy bierze w nim udzia co najmniej
dwch wspsprawcw. Jeli chodzi o dziaanie ze szczeglnym okruciestwem, przyjmuje si, e jest to nie tylko
stosowanie rodkw drastyczniejszych ni konieczne dla przeamania oporu ofiary, ale rwnie zadawanie innych
dotkliwych cierpie i godzenie przez to w zdrowie lub inne dobra osobiste ofiary, nawet jeeli maj one na celu
przeamanie oporu. Szczeglnym okruciestwem jest np. uderzenie gow ofiary o mur, kopanie, zgwacenie
dziecka, zgwacenie w obecnoci osb bliskich, dziaanie wielokrotne i dugotrwae, wyjtkowo odraajcy sposb
zgwacenia (uchw. SN z 21.12.1972 r., VI KZP 64/72, OSNKW 1973, Nr 23, poz. 18).
455
Artyku 199 KK przewiduje przestpstwo rwnie co do skutku tosame z przestpstwem zgwacenia,
natomiast rnice si od niego sposobem dziaania sprawcy. Sposb ten ma mianowicie polega na naduyciu
stosunku zalenoci lub wyzyskaniu krytycznego pooenia. Stosunek zalenoci ma miejsce wtedy, gdy
nieposuszestwo osoby zalenej moe mie dla niej negatywne skutki. Naduycie tego stosunku zachodzi
wtedy, gdy sprawca wiadomie uywa tego elementu jako czynnika nacisku na psychik pokrzywdzonego
i ukierunkowuje jego decyzj w podanym przez siebie kierunku (Filar, System 2, s. 188). Na przykad
sprawca grozi podwadnemu utrat pracy, jeeli nie podporzdkuje si jego daniom seksualnym.
Wykorzystanie krytycznego pooenia ma miejsce wtedy, gdy sprawca wykorzystuje np. obaw innej osoby
przed odpowiedzialnoci karn zalen od jego wniosku lub skargi albo gdy wykorzystuje krytyczne pooenie
finansowe, groce bardzo dotkliwymi skutkami (ale nie zwyky niedostatek lub niezamono innej osoby).
Nie jest wykorzystaniem stosunku zalenoci akceptacja inicjatywy osoby podporzdkowanej, liczcej na
uprzywilejowane potraktowanie, awans, nagrod itp.
Natomiast w art. 199 3 wprowadzono ustaw z 2005 r. nowy typ przestpstwa, polegajcy na doprowadzeniu
maoletniego do obcowania pciowego lub poddania si innej czynnoci seksualnej, albo do wykonania takiej
czynnoci, naduywajc zaufania lub udzielajc mu korzyci majtkowej lub osobistej albo jej obietnicy.
456
Tradycyjn nazw przestpstwa z art. 200 KK jest czyn lubieny, chocia przepis nie uywa tej nazwy. Znamiona
tego przestpstwa wypenia ten, kto obcuje pciowo z maoletnim poniej lat 15 lub dopuszcza si wobec takiej osoby
innej czynnoci seksualnej lub doprowadza j do poddania si takim czynnociom albo do ich wykonania. Racj bytu
tego przepisu jest przekonanie, e wczesne kontakty seksualne szkodz rozwojowi fizycznemu i psychicznemu dzieci.
Przepis ma chroni dzieci przed naduyciem seksualnym w stosunku do nich. Nie jest wic przestpstwem z art. 200
KK np. stosunek seksualny dwojga czternastolatkw.
Ustaw z 2005 r. wprowadzono w art. 200 2 KK nowy typ przestpstwa, polegajcy na tym, e sprawca w celu
zaspokojenia seksualnego prezentuje maoletniemu poniej 15 lat wykonanie czynnoci seksualnej.
Ustaw z 5.11.2009 r. (Dz.U. Nr 206, poz. 1589 ze zm.) nowelizujc Kodeks karny, wprowadzono 3 nowe typy
przestpstw odnoszce si do ochrony maoletnich przed naduyciami w sferze seksualnej.
W art. 200a 1 KK opisane zostao przestpstwo bdce swego rodzaju przygotowaniem do popenienia niektrych
przestpstw seksualnych na szkod maoletniego poniej 15 lat. Zachowanie si sprawcy ma bowiem polega na
nawizaniu za porednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej kontaktu z takim
maoletnim i zmierzaniu do spotkania z nim za pomoc wprowadzenia go w bd, wyzyskania bdu lub niezdolnoci
do naleytego pojmowania sytuacji albo przy uyciu groby bezprawnej. Celem takiego zachowania si sprawcy ma
by popenienie na szkod maoletniego poniej 15 lat przestpstwa zgwacenia, czynu lubienego lub przestpstwa
produkowania lub utrwalania treci pornograficznych.
Najdalej idcym, jeli chodzi o zakres kryminalizacji, przepisem majcym chroni dzieci przed naduyciami
seksualnymi jest art. 200b KK. Wprowadza on karalno publicznego propagowania lub pochwalania zachowa o
charakterze pedofilskim.
VI. Kazirodztwo
Literatura: J. Baranowski, Ratio legis prawnokarnego zakazu kazirodztwa, PPK 1990, z. 3; J. Warylewski, Zakaz kazirodztwa w kodeksie
karnym oraz w ujciu prawnoporwnawczym, PS 2001, Nr 5.
457
Powd kryminalizacji kazirodztwa nie jest jasny. Wiadomo, e kazirodztwo uwaane byo w prawie wszystkich
znanych kulturach za czyn wywoujcy groz, jako przeamanie pewnego tabu. W pewnym okresie prbowano
uzasadnia przestpno kazirodztwa szkodliwoci stosunkw kazirodczych dla zdrowia ewentualnego potomstwa.
Twierdzono mianowicie, e dzieci ze stosunkw kazirodczych czciej maj pewne wady genetyczne. Wspczesna
genetyka nie potwierdza jednak tego twierdzenia. Zreszt kazirodztwo byo kryminalizowane przed zaistnieniem tej
hipotezy i pozostao przestpstwem po jej upadku. Ponadto w literaturze zwraca si uwag na to, e inne czyny mogce
mie wpyw na zdrowie potomstwa, np. picie alkoholu przez kobiet ciarn, nie spotykaj si z tak gwatown
reakcj negatywn jak kazirodztwo. Wszystkie te fakty skaniaj do konkluzji, e powody karalnoci kazirodztwa maj
charakter emocjonalny, przy czym powd tej emocji nie jest dotd do koca jasny.
Artyku 201 KK okrela kazirodztwo jako dopuszczenie si obcowania pciowego w stosunku do wstpnego,
zstpnego, przysposobionego, przysposobiajcego, brata lub siostry.
458
Przestpstwa zwizane z rozpowszechnianiem pornografii (art. 202 KK) s przykadem na zmienno ocen
spoecznych co do karygodnoci pewnych czynw. W cywilizacji europejskiej, jak stwierdza M. Filar, nie ma
adnych regulacji prawnokarnych tego zjawiska a do 1642 r., kiedy to wprowadzono j ordonansem Ferdynanda
III w Austrii (Filar, Przestpstwa, s. 112). Na pocztku XX w. uznano rozpowszechnianie pornografii za zjawisko
tak szkodliwe spoecznie, e staa si ona przedmiotem wielostronnych umw midzynarodowych, mianowicie
Konwencji z 4.5.1910 r. o zwalczaniu obiegu wydawnictwami pornograficznymi (Dz.U. z 1922 r. Nr 21, poz. 167)
i Konwencji z 12.9.1923 r. o zwalczaniu obiegu i handlu wydawnictwami pornograficznymi (Dz.U. z 1927 r.
Nr 71, poz. 621 ze zm.). W II poowie XX w. pogldy na szkodliwo pornografii i potrzeb jej zwalczania ulegy
jednak zasadniczej zmianie. Miao to niewtpliwie zwizek ze zmian oglnego stosunku do spraw seksu, ktry
w przewaajcej opinii przesta by czym w zasadzie podejrzanym i bliskim w sferze czynw niemoralnych,
tolerowanym jedynie w celach prokreacji, i zacz by uznawany za wany skadnik ludzkiego ycia.
459
460
Tego typu okrelenia pornografii najwyraniej opieraj si na zaoeniu, e podniecenie seksualne (albo nadmierne
podniecenie seksualne) jest czym zym, szkodliwym czy niebezpiecznym.
Wsz definicj pornografii zaproponowa M. Filar, ktry jest zwolennikiem dekryminalizacji rozpowszechniania
pornografii z powodu nieszkodliwoci takich czynw (Filar, Przestpstwa, s. 112). Zdaniem tego autora, na tle
obowizujcych przepisw naley mianem pornograficznych okrela przedmioty, ktrych treci jest
przedstawienie czynnoci seksualnych sprzecznych z przyjtymi wzorcami zachowa seksualnych
(homoseksualizm, sodomia, pedofilia, nekrofilia). Ponadto naley, jego zdaniem, posugiwa si kryterium
estetycznym, ustalajc, czy s to utwory niespeniajce minimum standardu estetycznego, prymitywne i wulgarne
w formie.
Definicja ta, sformuowana na tle Kodeksu z 1969 r., zachowuje obecnie swoj aktualno tylko czciowo,
poniewa art. 202 KK wprowadza zrnicowanie pojcia pornografii. Mianowicie w 3 tego przepisu odmiennie
traktuje si treci pornograficzne z udziaem maoletniego albo zwizane z uyciem przemocy lub posugiwaniem
si zwierzciem. Tego rodzaju pornografia okrelana jest w literaturze jako twarda pornografia.
Szereg czynnoci w odniesieniu do takich treci pornograficznych (produkowanie, utrwalanie, sprowadzanie,
przechowywanie lub posiadanie) dokonywanych w celu ich rozpowszechniania, a take samo rozpowszechnianie lub
publiczne prezentowanie jest przestpstwem z art. 202 3 KK.
Sens tego przepisu jest jasny, jeli chodzi o pornografi z udziaem dzieci lub uyciem przemocy. Natomiast Kodeks
karny nie jest na pewno konsekwentny, traktujc jako tward pornografi treci pornograficzne zwizane
z posugiwaniem si zwierzciem, skoro sodomia jako taka nie jest w Polsce karalna.
Niezalenie od rodzaju pornografii przestpstwem jest prezentowanie treci pornograficznych maoletniemu poniej
lat 15 lub udostpnianie mu przedmiotw majcych charakter pornograficzny (art. 202 2 KK), np. sprzedanie
dziecku pisma pornograficznego w kiosku. Karalne jest te rozpowszechnianie takich przedmiotw w sposb
umoliwiajcy maoletniemu zapoznanie si z nimi.
W art. 202 4 przewiduje si z kolei przestpstwo utrwalania treci pornograficznych z udziaem maoletniego
poniej lat 15, za w 4a tego artykuu ustawodawca uzna za przestpstwo samo sprowadzanie, przechowywanie
lub posiadanie treci pornograficznych z udziaem maoletniego poniej lat 15.
Ustaw z 24.10.2008 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 214, poz. 1344)
rozszerzono zakres odpowiedzialnoci na produkowanie, rozpowszechnianie, prezentowanie lub posiadanie treci
pornograficznych z udziaem maoletniego, przewidujc w art. 202 4b KK kar grzywny, ograniczenia wolnoci
albo pozbawienia wolnoci do lat 2, jeeli czyn dotyczy treci pornograficznych przedstawiajcych wytworzony
albo przetworzony wizerunek maoletniego uczestniczcego w czynnoci seksualnej.
bezprawn, podstpem lub przy wykorzystaniu stosunku zalenoci lub krytycznego pooenia.
464
465
466
Nowel do Kodeksu karnego z 20.5.2010 r. (Dz.U. Nr 98, poz. 626) uchylono przepis (art. 204 4 KK), dotyczcy
przestpstwa znanego pod tradycyjn nazw handlu ywym towarem, a polegajcego na zwabianiu lub
uprowadzeniu innej osoby w celu uprawiania prostytucji za granic. Obecnie czyn taki mieci si w zakresie
przestpstwa handlu ludmi (art. 189a KK).
X. Tryb cigania
467
Wedug art. 205 KK, ciganie przestpstwa zgwacenia lub naduycia stosunku zalenoci w stosunku do osoby
dorosej nastpuje na wniosek pokrzywdzonego. Jeli chodzi o przestpstwo z art. 198 KK (czynnoci seksualne
z osob bezradn lub niepoczytaln), jest ono cigane na wniosek pokrzywdzonego, jeeli okrelony w tym przepisie
stan ofiary nie jest wynikiem trwaych zaburze psychicznych.
I. Bigamia
Literatura: M. Mozgawa (red.), Bigamia, Lublin 2010; A. Ratajczak, Bigamia w ujciu polskiego prawa karnego na tle porwnawczym,
PiP 1978, z. 5; R. A. Stefaski, Przestpstwo bigamii (art. 206 KK), Prok. i Pr. 1999, Nr 10.
468
Dobrem prawnym chronionym przez przepis karny (art. 206 KK) o bigamii jest ustawowa forma
maestwa monogamicznego (Ratajczak, System 2, s. 264). Bigamia polega na zawarciu maestwa przez
osob, ktra pozostaje ju w wanym zwizku maeskim.
Zdaniem autora tego podrcznika, nie popenia przestpstwa druga strona maestwa bigamicznego, chyba e jest
rwnie osob pozostajc w wanym zwizku maeskim. Wedug poprzednio obowizujcego uregulowania
(art. 183 KK z 1969 r.), bigamia moga polega rwnie na zawarciu maestwa przez osob stanu wolnego z kim,
kto pozostawa w zwizku maeskim. Poniewa Kodeks karny z 1997 r. wyranie zrezygnowa z tej odmiany
bigamii, naley przyj, e taka osoba nie odpowiada rwnie za podeganie lub pomocnictwo albo
wspsprawstwo, nawet jeeli wiedziaa, e partner jest onaty (zamna).
Co do tego zagadnienia, odmienny pogld wyrazili autorzy uzasadnienia do projektu kodeksu. Ich zdaniem
(Uzasadnienie, s. 77) ustawodawca zrezygnowa tylko z wyodrbnienia typu przestpstwa polegajcego na zawarciu
maestwa z osob pozostajc w wanym zwizku maeskim. Nie oznacza to jednak rezygnacji z przestpnoci
takiego czynu, bowiem wynika ona z art. 21 2 KK, jeeli osoba zawierajca maestwo wie, e druga strona
pozostaje w zwizku maeskim. Pogld ten podziela rwnie M. Szewczyk (zob. Zoll, Komentarz, t. 2, s. 605),
natomiast zdaniem A. Wska art. 206 KK jest przykadem na czciow dekryminalizacj w porwnaniu
z poprzednim stanem prawnym (Wsek, Komentarz, s. 56).
Bigamia nie jest przestpstwem trwaym, a wic czas jej popenienia nie rozciga si na cay okres od zawarcia
maestwa bigamicznego do jego uniewanienia, lecz jest to moment zawarcia drugiego maestwa.
Kryminalizacja bigamii jest reliktem dawnego podejcia do niej jako do naruszenia sakramentu maestwa. Wspczenie brak dla niej
dostatecznego uzasadnienia. Wystarczyoby zapewne stosowanie przepisw Kodeksu rodzinnego i opiekuczego o uniewanieniu
maestwa bigamicznego (art. 13), a w przypadkach, gdy czya si ona z faszowaniem dokumentw stanu cywilnego lub oszustwem
matrymonialnym stosowanie przepisw karnych o faszowaniu dokumentu i o oszustwie.
Adresatem dziaa ma by osoba najblisza dla sprawcy (zob. art. 115 11 KK). Zncanie si moe te by
dokonywane w stosunku do innych osb, jeeli s one maoletnie (a wic nie ukoczyy 18 lat) albo nieporadne (np.
z powodu kalectwa), a take do osb pozostajcych w stosunku zalenoci od sprawcy.
Stosunek zalenoci zachodzi wtedy, gdy pokrzywdzony nie jest zdolny z wasnej woli przeciwstawi si zncaniu
i znosi je z obawy przed pogorszeniem swej sytuacji, np. przez utrat pracy, rodkw utrzymania, mieszkania (zob.
wyej cyt. uchw. Sdu Najwyszego).
Zncanie si jest przestpstwem umylnym, moe wic by popenione w zamiarze bezporednim lub ewentualnym.
470
471
Przestpstwo rozpijania (art. 208 KK) dotyczy maoletnich, a wic osb, ktre nie ukoczyy lat 18 (art. 10 KC).
Wypenienie znamion tego przestpstwa wymaga, by czyn sprawcy by dziaaniem, ktre stwarza niebezpieczestwo
przyzwyczajenia maoletniego do staego picia napojw alkoholowych lub umacniania go w tego rodzaju skonnoci
(zob. wyej cyt. uchw. SN). Musi to by dziaanie wielokrotnie powtarzajce si z pewn czstotliwoci. Dziaanie
jednorazowe moe by jednak potraktowane jako usiowanie popenienia tego przestpstwa. Przepis precyzuje, e
rozpijanie polega ma na dostarczaniu napojw alkoholowych maoletniemu, uatwianiu mu ich spoywania
lub nakanianiu go do spoywania. Przez napj alkoholowy rozumie si kady napj (a wic rodek spoywczy
sucy do picia, a nie np. lekarstwo) zawierajcy alkohol etylowy pochodzenia rolniczego w steniu
przekraczajcym 0,5% objtociowych alkoholu (zob. art. 46 ustawy o wychowaniu w trzewoci i przeciwdziaaniu
alkoholizmowi).
Przestpstwo rozpijania jest przestpstwem umylnym, a wic moe by popenione zarwno w zamiarze
bezporednim, jak i ewentualnym, z tym e w postaci polegajcej na nakanianiu wchodzi w gr tylko zamiar
bezporedni, co do nakaniania (tak jak przy podeganiu).
472
np. do osb, ktrym zasdzono sta rent jako odszkodowanie za spowodowane uszkodzenie ciaa.
Przestpstwo uchylania si od alimentacji jest przestpstwem trwaym. Moe by ono popenione tylko z winy
umylnej w obydwu jej postaciach. Zamiar ewentualny zachodzi moe np. wtedy, gdy sprawca wprawdzie chce
uchyla si od alimentacji, ale jedynie godzi si na spowodowanie wymaganego w przepisie skutku w postaci
naraenia osoby uprawnionej na niemono zaspokojenia podstawowych potrzeb yciowych.
ciganie nastpuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy spoecznej lub organu podejmujcego dziaania
wobec dunika alimentacyjnego. Jeeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie wiadczenie rodzinne albo
wiadczenie pienine wypacane w przypadku bezskutecznoci egzekucji alimentw, ciganie odbywa si z urzdu.
1. Porzucenie
473
W art. 211a 3 KK przewiduje si przestpstwo organizowania adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy.
Przez organizowanie adopcji naley rozumie dziaalno polegajc na wyszukiwaniu dzieci do adopcji
i przyszych rodzicw wraz z doprowadzeniem do wyraenia zgody przez rodzicw biologicznych, uzyskaniem
ewentualnych opinii odpowiednich instytucji, a nastpnie orzeczenia sdu. Przepis mwi o dziaaniu wbrew
przepisom ustawy, tzn. odsya do ustawy, ktra ureguluje tryb organizowania adopcji, ewentualnie
wprowadzi te ograniczenia o charakterze licencji na tak dziaalno. Do tego czasu dziaanie wbrew
przepisom ustawy moe polega na dziaaniu wbrew przepisom Kodeksu rodzinnego i opiekuczego, np. na
organizowaniu adopcji wycznie w celu innym ni dobro dziecka.
Przestpstwo to ma charakter umylny. Sens okrelajcego je przepisu polega na ochronie dobra adoptowanych dzieci.
Pewn niekonsekwencj w jego konstrukcji stanowi wymaganie, by do znamion nalea cel osignicia korzyci
majtkowej, z czego wynika, e nawet organizowanie raco naruszajcej ustaw i szkodliwej adopcji nie jest karalne,
jeli sprawca kierowa si innym celem.
I. Zniesawienie
1. Zakres pojcia
475
Zniesawienie nie dotyczy rwnie ocen dotyczcych dzie, a wic nawet najostrzejsza krytyka artystyczna lub
literacka nie moe by zniesawieniem.
Zniesawienie polega na pomawianiu o takie postpowanie lub waciwoci, ktre mog poniy w opinii
publicznej lub narazi na utrat zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju
dziaalnoci. Na przykad pomawianie kogo o to, e bra apwki, kolaborowa z okupantem, le traktuje rodzin,
prowadzi niemoralny tryb ycia (postpowanie), albo pomawianie o to, e jest alkoholikiem, osob zboczon
seksualnie, pomawianie chirurga, e dr mu rce (waciwoci). Ustalenie, co moe dan osob poniy w opinii
publicznej lub narazi na utrat zaufania, musi by dokonywane w oparciu o oceny spoeczne. Zaley to od osoby
pomawianej, jej rodowiska i rodzaju dziaalnoci, ktr si zajmuje. To, co moe by poniajce lub narazi na
utrat zaufania w stosunku do duchownego, nie musi by takie w stosunku do gwiazdy filmowej. Uwzgldnia
naley realnie funkcjonujce oceny spoeczne, nawet jeeli s one nieracjonalne lub nietolerancyjne, np. w opinii
spoecznej za poniajce uchodzi nazwanie kogo homoseksualist, a wic bdzie to zniesawieniem, mimo e takie
podejcie do odmiennoci seksualnej jest przejawem nietolerancji.
2. Prawo do informacji
475a
Nie zwalnia od odpowiedzialnoci za zniesawienie przekazywanie wypowiedzi innych osb na zasadzie relata
refero (X powiedzia, e, Ludzie mwi, e), chyba e przytaczajcy takie wypowiedzi robi to w rzeczywistej
intencji przeciwstawienia si im, w intencji obrony osoby pomwionej.
Stosowanie tej reguy musi jednak uwzgldnia prawo jednostki do informacji o sprawach publicznych (art. 61
Konstytucji RP) oraz konieczn dla realizacji tego prawa wolno wypowiedzi i jej najwaniejszy wycinek
wolno prasy. W uchw. z 17.4.1997 r. (I KZP 5/97, OSNKW 1997, Nr 56, poz. 44) Sd Najwyszy wskaza na
fakt, e w wietle prawa prasowego z 1984 r. wyklucza si odpowiedzialno prawn dziennikarzy za opublikowanie
komunikatw Polskiej Agencji Prasowej, komunikatw urzdowych, orzecze sdowych, ogosze sdw i innych
organw pastwowych, listw goczych oraz ogosze i reklam. Co do innych publikacji powoanie si na fakt
cytowania wypowiedzi innej osoby nie wyklucza odpowiedzialnoci za zniesawienie.
Jednak w zakresie spraw publicznych (przede wszystkim chodzi o wypowiedzi osb publicznych, wypowiedzi
o osobach publicznych oraz wypowiedzi w trakcie wydarze publicznych) cytujcy cudz wypowied nie
odpowiadaj za zniesawienie, co nie wycza odpowiedzialnoci osoby cytowanej.
Brak odpowiedzialnoci w tych wypadkach uwarunkowany jest jednak tym, by chodzio o rzeczywiste cytaty (a nie
np. wyraanie swojego pogldu pod pozorem cytowania) i by byy one w zasadzie nieanonimowe.
3. Fakty i oceny
475b
6. Forma zarzutu
476a
Wedug art. 214 KK, brak przestpstwa zniesawienia (np. z powodu prawdziwoci zarzutu) nie wycza
jednak odpowiedzialnoci sprawcy za zniewag ze wzgldu na form podniesienia lub rozgoszenia zarzutu.
Przepis ten naley rozumie nie jako zwyke potwierdzenie oglnej reguy, e w razie pocztkowego przyjcia
zbiegu przepisw, odrzucenie jednej kwalifikacji prawnej (z przepisu o zniesawieniu) nie musi oznacza
bezpodstawnoci drugiej kwalifikacji (z przepisu o zniewadze). Przy takim rozumieniu byby to bowiem przepis
zbdny. Artyku 214 KK naley natomiast rozumie jako ustanawiajcy zasad, e inaczej naley podchodzi
do zniewagi nieczcej si z okrelonym zarzutem merytorycznym (czystej zniewagi), a inaczej do kwestii
zniewagi czcej si z zamachem na dobre imi. W przypadku, gdy podnoszony jest wobec kogo zarzut
merytoryczny, usprawiedliwiony w wietle przepisw o zniesawieniu, niewaciwa od strony formy (a wic
bdca zniewag z art. 216 KK) bdzie tylko taka wypowied, przy ktrej forma ta nie bya adekwatna do jej
zawartoci merytorycznej. Tak wic sprawca, ktry podnoszc usprawiedliwiony zarzut, e X dokona
kradziey, uyje wobec niego okrelenia zodziej, nie powinien odpowiada za zniewag; moe natomiast
ponie tak odpowiedzialno, jeeli okreli go jako bandyt.
7. Upublicznienie wyroku. Nawizka
476b
8. Typ kwalifikowany
476c
II. Zniewaga
477
Zniewaga (art. 216 KK) jest przestpstwem przeciwko godnoci osobistej czowieka, a wic przeciwko jego
subiektywnemu poczuciu wasnej wartoci jako jednostki ludzkiej. Kodeks nie okrela dokadniej czynnoci
czasownikowej przy tym przestpstwie, ograniczajc si do uycia w znamionach zwrotu zniewaa. Zwrot ten
rozumiany jest jako zachowanie dobitnie, demonstracyjnie podkrelajce pogard w stosunku do innej osoby. Moe
to by epitet sowny lub obelywy gest, przy czym istotne jest nie sownikowe znaczenie danego zwrotu jzykowego
lub gestu, lecz jego utarte, umowne znaczenie spoeczne, fakt, e uwaane s one za zniewaajce.
Nie mog by traktowane jako zniewaga okrelenia wynikajce z pewnego systemu wartoci sprzecznego
z systemem wartoci, na ktrym oparty jest system prawny. Na przykad jeeli antysemita, chcc kogo znieway,
nazwie go ydem, nie mona tego potraktowa jako zniewagi, wchodzi ewentualnie tylko w gr zakwalifikowanie
tego jako usiowania nieudolnego.
Dziaanie zniewaajce musi mie miejsce w obecnoci jego adresata albo publicznie lub by podjte
w zamiarze, by zniewaga do adresata dotara.
Zniewaga jest jednak przestpstwem formalnym (Kulesza, s. 168), a wic jego dokonanie nie jest zalene od
rzeczywistego nastpienia skutku w postaci poczucia naruszenia godnoci osoby zniewaanej. Poniewa jednak jest
to przestpstwo cigane z oskarenia prywatnego, praktycznie subiektywne odczucie pokrzywdzonego bdzie miao
decydujce znaczenie dla nastpienia odpowiedzialnoci karnej.
Popenienie zniewagi za pomoc rodkw masowego komunikowania jest kwalifikowan postaci zniewagi (art. 216 2
KK). W orzecznictwie SN podkrela si jednak, e za informacje, ktre zawieraj sowa o treci zniewaajcej inn
osob, odpowiedzialno karn ponosi ich autor, a nie relacjonujcy je dziennikarze (post. SN z 30.8.2001 r., V KKN
118/99, OSNKW 2001, Nr 1112, poz. 99).
Przy skazaniu za zniewag sd moe orzec nawizk (art. 216 4 KK).
Zniewaga cigana jest z oskarenia prywatnego.
Do osb takich zalicza si wszystkie osoby odpowiedzialne za wydawanie w zakadzie pracy decyzji dotyczcych
ksztatowania i realizacji praw pracownika, a wic przede wszystkim osoby sprawujce funkcje kierownicze i osoby
odpowiedzialne za sprawy pracownicze. W zakadach prywatnych moe to by te waciciel firmy, np. sklepu,
warsztatu, gospodarstwa rolnego.
480
481
W art. 218 2 KK skryminalizowano czyn polegajcy na odmowie ponownego przyjcia do pracy osoby, o ktrej
przywrceniu orzek (oczywicie prawomocnie) waciwy organ. Z kolei w art. 218 3 KK przewidziane jest
przestpstwo polegajce na niewykonywaniu obowizku wypaty wynagrodzenia za prac lub innego wiadczenia ze
stosunku pracy przez osob zobowizan do wypaty orzeczeniem sdu.
Przestpstwo naruszania przepisw prawa o ubezpieczeniu spoecznym przewidziane jest w art. 219 KK. Dziaanie
sprawcy polega ma na niezgoszeniu, nawet za zgod zainteresowanego, wymaganych danych albo zgoszeniu
nieprawdziwych danych, majcych wpyw na prawo do wiadcze albo ich wysokoci.
Przestpstwem z tego przepisu jest wic zatrudnianie innej osoby bez opacania skadki na ZUS lub zgoszenie
wynagrodzenia niszego od rzeczywistego.
I. Uwagi oglne
483
Rozdzia XXIX Kodeksu karnego, zatytuowany Przestpstwa przeciwko dziaalnoci instytucji
pastwowych oraz samorzdu terytorialnego, zawiera przepisy karne dotyczce dwch grup przestpstw.
Pierwsza grupa (art. 222227 i 229230a KK) obejmuje przestpstwa popeniane przez osoby spoza takich
instytucji, czsto polegajce na swego rodzaju agresywnym zachowaniu zakcajcym funkcjonowanie
instytucji. Druga grupa natomiast to tzw. przestpstwa urzdnicze, popeniane przez osoby funkcjonujce
w ramach instytucji pastwowej lub spoecznej (art. 228 i 231 KK). Powtarzajcym si w rnych przepisach
tego rozdziau pojciem jest pojcie funkcjonariusza publicznego, zdefiniowane w art. 115 13 KK.
1. Naruszenie nietykalnoci
484
2. Czynna napa
485
Powaniejsz odmian agresji przeciwko funkcjonariuszowi typizuje art. 223 KK, nazywajc j czynn napaci.
Przestpstwem z tego artykuu zachodzi, jeeli sprawca dopuszcza si czynnej napaci wsplnie i w porozumieniu
z inn osob lub uywajc broni palnej, noa lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo rodka
obezwadniajcego, przy czym czynna napa ma miejsce podczas lub w zwizku z penieniem obowizkw
subowych.
Jest to przestpstwo formalne. Jego znamiona s wypenione nawet, jeeli dziaanie sprawcy nie wywoao adnego
skutku.
Natomiast typ kwalifikowany czynnej napaci, ktrej skutkiem jest ciki uszczerbek na zdrowiu funkcjonariusza
lub osoby do pomocy mu przybranej, przewiduje art. 223 2 KK.
Wprowadzony w 2010 r. art. 231a KK przewiduje generalne objcie ochron prawn przewidzian dla
funkcjonariuszy publicznych podczas lub w zwizku z penieniem obowizkw subowych, rwnie
funkcjonariusza publicznego, przeciwko ktremu bezprawny zamach podjty zosta z powodu wykonywanego
przez niego zawodu lub zajmowanego stanowiska.
Jeszcze szersz ochron ustawodawca przyzna funkcjonariuszom Policji. Wedug art. 66 ust. 2 ustawy z 6.4.1990 r.
o Policji (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r . Nr 43, poz. 277 ze zm.), policjant korzysta z ochrony przewidzianej w KK dla
funkcjonariuszy publicznych podczas lub w zwizku z penieniem obowizkw subowych take wtedy, gdy poza
czasem suby dziaa na rzecz:
1)
zapobieenia zagroeniu dla ycia lub zdrowia ludzkiego,
2)
przywrcenia bezpieczestwa i porzdku publicznego,
3)
ujcia sprawcy czynu zabronionego.
487
Przestpstwo czynnego oporu (art. 224 2 KK) polega na stosowaniu przemocy lub groby bezprawnej w celu
zmuszenia funkcjonariusza publicznego albo osoby mu do pomocy przybranej do przedsiwzicia lub zaniechania
prawnej czynnoci subowej.
Przepis obejmuje tylko opr czynny. Nie jest przestpstwem z tego przepisu opr bierny. Na przykad pooenie si
osoby zatrzymywanej przez policj na ziemi nie stanowi przestpstwa czynnego oporu. Jeeli natomiast osoba ta, by
uniemoliwi zatrzymanie, bdzie stosowaa przemoc wobec funkcjonariuszy albo bdzie si opieraa przez przemoc
poredni, np. trzymajc si latarni, to ma miejsce opr czynny w rozumieniu art. 224 2 KK.
Nie ma przestpstwa z art. 224 2 KK, gdy funkcjonariusz przekracza swe kompetencje lub narusza przewidziany
przez prawo tryb postpowania, poniewa wtedy jego czynno przestaje mie charakter prawnej czynnoci
subowej i suy przeciwko niej obrona konieczna (zob. Nb. 196204).
Typ kwalifikowany przestpstwa czynnego oporu zachodzi wtedy, gdy jego nastpstwem jest ciki lub redni
uszczerbek na zdrowiu (art. 224 3 KK).
488
Artyku 225 KK przewiduje przestpstwo udaremniania lub utrudniania wykonania czynnoci subowej osobie
uprawnionej do przeprowadzania kontroli w zakresie ochrony rodowiska, w zakresie inspekcji pracy albo w
zakresie nadzoru i kontroli w jednostkach organizacyjnych pomocy spoecznej lub placwkach zapewniajcyh
caodobow opiek osobom niepenosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszym wieku.
Jest to nowy typ przestpstwa, wprowadzony przez Kodeks z 1997 r. Do znamion tego przestpstwa nie naley
dziaanie przemoc ani grob. Wynika z tego, e utrudnianie lub udaremnianie moe by dokonywane w kady
490
Rwnie w przypadku publicznej zniewagi lub poniania organu konstytucyjnego RP pojcie zniewagi
ma taki sam zakres jak w art. 216 KK. Przepis odnosi si do wszystkich organw konstytucyjnych poza
Prezydentem RP, bowiem zniewaania Prezydenta dotyczy art. 135 2 KK.
Naley podkreli, e art. 226 3 KK ma zastosowanie tylko wtedy, gdy zniewaga odnosi si do organu jako
takiego. Zniewaenie pracownika takiego organu lub grupy jego funkcjonariuszy nie moe by traktowane jako
zniewaenie samego organu, chyba e odnosi si do wszystkich osb dziaajcych czy pracujcych tam, i w taki
poredni sposb dotyczy jej jako caoci. Na przykad okrelenie grupy pracownikw danego urzdu epitetem
kretyni bdzie co najwyej zniewag z art. 226 1 lub art. 216 KK, natomiast stwierdzenie, e w jakiej instytucji
pracuj sami bandyci, moe wyczerpywa znamiona okrelone w art. 226 3 KK.
Nie jest jasne, dlaczego ustawodawca w art. 226 3 KK nie ograniczy si do uycia sowa zniewaga, lecz uy zwrotu zniewaa lub
ponia. Wynika z tego, e kryminalizacja ma tu zakres szerszy ni w art. 135 2 KK. Tak wic w stosunku do Prezydenta RP KK
zagraa kar tylko za zniewaanie go, natomiast co do innych konstytucyjnych organw przestpstwem bdzie rwnie ponianie ich, np.
ponianie Sejmu. Niejasne jest te samo pojcie ponienia odnoszone nie do osoby fizycznej, lecz do organu pastwa.
Ponianie na pewno nie moe polega na zniewaaniu organu, bo oznaczaoby to zbdne powtrzenie w treci art. 226 3 KK. Nie moe
te polega na zniesawieniu, bo wwczas przepis miaby by uzupeniony o klauzule dotyczce dowodu prawdy.
V. Przywaszczenie funkcji
491
W art. 227 KK kryminalizowane jest dziaanie polegajce na wykonywaniu czynnoci zwizanej z kompetencj
funkcjonariusza publicznego przez osob, ktra podaje si za takiego funkcjonariusza lub wyzyskuje
przewiadczenie innej osoby, bdnie sdzcej, e sprawca jest funkcjonariuszem.
Wynika z tego, e przestpstwo przywaszczenia funkcji moe by popenione tylko z koniecznym uczestnictwem
innej osoby, wobec ktrej sprawca powouje si na rzekomo penion funkcj lub wykorzystuje jej bd. Nie ma
przestpstwa z art. 227 KK, jeeli sprawca wykonuje czynno subow, do ktrej wykonywania nie jest
uprawniony, ale czyni to, nie angaujc innych osb. Nie jest rwnie przestpstwem z art. 227 KK zachowanie,
ktre moe, ale nie musi, by wypenianiem funkcji publicznej. Jeeli np. kto, korzystajc z bdnego przekonania
wiadkw jakiego przestpstwa, e jest policjantem, wypytuje ich o okolicznoci zdarzenia, to nie bdzie to
wypeniao znamion omawianego przestpstwa, chyba e nada swemu postpowaniu charakter przesuchania,
uprzedzajc rozpytywane osoby o odpowiedzialnoci za faszywe zeznania, spisujc protok itd.
Przepis szczeglny zawarty jest w ustawie z 6.7.2001 r. o usugach detektywistycznych (Dz.U. z 2002 r. Nr 12, poz.
110 ze zm.). Przestpstwem z art. 45 tej ustawy jest wykonywanie podczas wiadczenia usug detektywistycznych
VII. apownictwo
Literatura: P. Palka, M. Reut, Korupcja w nowym kodeksie karnym (skrypt), Krakw 1999; P. Palka, Z problematyki czynnego alu
w przestpstwie apownictwa, WPP 2004, Nr 3; H. Popawski, M. Surkont, Przestpstwo apownictwa, Warszawa 1972; J. Skorupka,
Podstawy karania korupcji w kodeksie karnym de lege lata i de lege ferenda, PiP 2003, z. 12; L. Tyszkiewicz, O sposobach
przeciwdziaania solidarnoci midzy biorcym i dajcym apwk w obronie przed odpowiedzialnoci karn, Prok. i Pr. 2004, Nr 11
12.
1. Uwagi oglne
493
apownictwo jest przestpstwem godzcym w zasad bezstronnoci i jednakowego traktowania obywateli w sferze
publicznej, a take w prawidowe funkcjonowanie organw pastwowych. Rozrniamy apownictwo bierne
(sprzedajno) i apownictwo czynne (przekupstwo).
apownictwo jest przedmiotem regulacji Konwencji midzynarodowej z 17.12.1997 r. o zwalczaniu przekupstwa
zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w midzynarodowych transakcjach handlowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 23,
poz. 264), a take prawnokarnej Konwencji z 27.1.1999 r. o korupcji (Dz.U. z 2002 r. Nr 126, poz. 1066).
2. Sprzedajno
493a
Sprzedajno (art. 228 KK) jest przestpstwem indywidualnym, ktre moe by popenione tylko przez osob
penic funkcj publiczn. Zarwno w czasie obowizywania Kodeksu karnego z 1969 r., jak i po wejciu w ycie
Kodeksu z 1997 r. przyjmowano, e pojcie osoby penicej funkcj publiczn jest szersze od pojcia
funkcjonariusza publicznego, tzn. sprawcami przestpstwa sprzedajnoci mog by te osoby spoza krgu
funkcjonariuszy publicznych, zakrelonego w art. 115 13 KK (uchw. SN z 3.7.1970 r., VI KZP 27/70, OSNKW
1970, Nr 9, poz. 98). Istotny jest charakter faktycznie penionej przez dan osob funkcji, ktra ma by wykonywana
w sferze publicznej (a wic np. nie w ramach prywatnej firmy) i nie polega wycznie na wykonywaniu okrelonej
pracy (chociaby wysoko kwalifikowanej), lecz na administrowaniu, rozporzdzaniu majtkiem publicznym,
podejmowaniu decyzji lub ich przygotowywaniu. We wczeniejszych wydaniach tego podrcznika reprezentowaem
pogld, e przykadem takiego oddzielenia penienia funkcji publicznej od wykonywania pracy moe by
wykonywanie zawodu lekarza. Lekarz, wedug tego pogldu, peni funkcj publiczn w tym zakresie, w jakim
decyduje o wystawieniu zwolnienia od pracy, zawiadczenia czy te o przyjciu do publicznego szpitala. Natomiast
jego gwna dziaalno, jak jest leczenie, nie jest penieniem funkcji publicznej.
W orzecznictwie Sdu Najwyszego w latach 20012002 przyjto inn interpretacj w tej kwestii.
Mianowicie w uchw. SN (7) z 20.6.2001 r. (I KZP 5/01, OSNKW 2001, Nr 910, poz. 71) Sd Najwyszy
stwierdzi, e: penienie funkcji publicznej, o ktrej mowa w art. 228 1 KK, obejmuje [...] czynnoci ordynatora
w publicznym zakadzie opieki zdrowotnej, zarwno zwizane z administrowaniem, jak i udzielaniem wiadcze
zdrowotnych [...] finansowanych ze rodkw publicznych. W tej samej uchwale SN stwierdzi, e: przyjta
wykadnia nie moe prowadzi do rozszerzenia penalizacji, np. w odniesieniu do osb wrczajcych korzyci
majtkowe z wdzicznoci za efekty leczenia, osobom penicym funkcje publiczne (art. 229 KK), jeeli zachowanie
takie miecioby si w granicach zwyczaju. Identyczne stanowisko zaj te SN w pniejszej uchw. z 18.9.2001 r.
(I KZP 18/01, OSNKW 2001, Nr 1112, poz. 89).
Sd Najwyszy przyj te, e: penienie funkcji publicznej [...] obejmuje zarzdzanie przedsibiorstwem
i reprezentowanie go na zewntrz przez dyrektora przedsibiorstwa pastwowego (uchw. SN z 18.10.2001 r., I KZP
9/01, OSNKW 2001, Nr 1112, poz. 87), a take takie czynnoci prezesa zarzdu spdzielni mieszkaniowej, ktre
zwizane s z dysponowaniem rodkami publicznymi (uchw. SN z 28.3.2002 r., I KZP 35/01, OSNKW 2002, Nr 5
6, poz. 29).
Podmiotem przestpstwa sprzedajnoci moe by take osoba penica funkcj publiczn w pastwie obcym
lub organizacji midzynarodowej (art. 228 6 KK).
Od strony przedmiotowej sprzedajno polega na przyjciu korzyci majtkowej lub osobistej albo ich obietnicy,
przy czym powinno to pozostawa w zwizku z penion funkcj publiczn (art. 228 1 KK). Przez korzy
majtkow rozumie si pewn sum pienidzy, przedmiot majcy warto ekonomiczn, umorzenie dugu. Korzy
osobista natomiast obejmuje wszystko to, co traktowane jest jako korzystne i zaspokajajce pewn potrzeb
przyjmujcego j, ale niedajce si wprost przeliczy na pienidze, np. protekcja, tytu honorowy lub odznaczenie,
wyuczenie pewnej umiejtnoci, stosunek seksualny.
Przyjcie korzyci lub jej obietnicy jest sprzedajnoci, jeeli ma zwizek z penion funkcj, co zachodzi nie
tylko wtedy, gdy nastpuje za wykonanie pewnej czynnoci subowej, lecz take gdy ma na celu uksztatowanie
oglnie przychylnego stosunku urzdnika do osoby udzielajcej korzyci. Nie wypenia natomiast znami on
apownictwa biernego przyjcie korzyci bez zwizku z penion funkcj, np. gdy urzdnik przyjmuje cenny
prezent urodzinowy od przyjaci w zwizku z ich dugoletni znajomoci o charakterze prywatnym.
Wrczenie korzyci moe mie rwnie posta ukryt pod pozorami innej czynnoci i polega np. na udzieleniu
rzekomej poyczki, celowej przegranej w grze w karty itp.
3. Kwalifikowane typy sprzedajnoci
494
Kwalifikowane typy sprzedajnoci zawiera art. 228 35 KK. Polega one mog na:
1)
2)
3)
Pojcie korzyci znacznej wartoci nie jest zdefiniowane wprost w KK, ale mona przyj, e chodzi o korzy
odpowiadajc definicji mienia znacznej wartoci, zamieszczonej w art. 115 5 KK, tzn. warto ustalan przez
przemnoenie przez 200 najniszego miesicznego wynagrodzenia pracownikw, okrelanego na podstawie
Kodeksu pracy.
W art. 228 2 KK przewiduje si przypadek sprzedajnoci mniejszej wagi.
4. Przekupstwo
494a
Przekupstwo (art. 229 KK) jest przestpstwem powszechnym, nie jest tu bowiem wymagana adna szczeglna cecha
podmiotu. Przestpstwo to popenia wrczajcy korzy albo jej obietnic osobie penicej funkcj publiczn
w zwizku z penieniem tej funkcji. Kodeks zna cztery odmiany tego przestpstwa, zagroone sankcjami o rnej
surowoci. Podstawowy typ przekupstwa (art. 229 1 KK) polega na wrczeniu osobie penicej funkcj publiczn
korzyci lub obiecaniu korzyci. W pewnych sytuacjach moliwe jest potraktowanie przekupstwa jako wypadku
mniejszej wagi (art. 229 2 KK), co powinno mie miejsce zwaszcza wtedy, gdy sprawca dokonuje przekupstwa
zmuszony trudn sytuacj yciow albo w przekonaniu, e inaczej nie uzyska nalenej mu decyzji lub wiadczenia.
Kwalifikowany typ przekupstwa zachodzi, gdy udzielenie korzyci lub jej obietnica nastpuje po to, by skoni
przekupywanego do naruszenia przepisw prawa albo za ich naruszenie (art. 229 3 KK). Drugim typem
kwalifikowanym jest udzielenie lub obietnica udzielenia korzyci majtkowej znacznej wartoci (art. 229 4 KK).
Karze za przekupstwo podlega take ten, kto udziela lub obiecuje udzieli korzyci osobie penicej funkcj
publiczn w pastwie obcym lub organizacji midzynarodowej (art. 229 5 KK).
Ustaw z 13.6.2003 r. wprowadzono do art. 229 KK 6, wedug ktrego nie podlega karze wrczajcy apwk,
jeeli korzy majtkowa lub osobista albo ich obietnica zostay przyjte, a sprawca zawiadomi o tym fakcie organ
powoany do cigania i ujawni wszystkie istotne okolicznoci przestpstwa, zanim organ ten o nim si dowiedzia.
Przekroczenie uprawnie ma miejsce, gdy dokonywana przez funkcjonariusza czynno, mimo e nie mieci si
w ramach jego uprawnie, pozostaje jednak w zwizku z zakresem jego subowej dziaalnoci. Jeeli np. urzdnik
wydziau komunikacji wyda komu prawo jazdy w sytuacji, w ktrej przepisy go do tego nie upowaniaj, to mamy
do czynienia z przekroczeniem przez niego uprawnie. Jeeli natomiast wtargnie wbrew woli lokatora do jego
mieszkania, by dokona w nim przeszukania, to jego czyn nie jest ju przestpnym przekroczeniem uprawnie
z art. 231 KK, lecz pospolitym przestpstwem z art. 193 KK.
Niedopenienie obowizkw jest form popenienia przestpstwa z art. 231 KK przez zaniechanie. Zaniechanie to
moe polega na cakowitym niewykonaniu cicego na funkcjonariuszu obowizku bd na nienaleytym jego
wykonaniu.
Strona podmiotowa polega w art. 231 1 KK na umylnoci w obydwu jej postaciach, natomiast przy przestpstwie
z art. 231 2 KK wymagane jest dodatkowe zabarwienie zamiaru przez cel osignicia korzyci majtkowej lub
osobistej. Strona podmiotowa przestpstwa z art. 231 3 KK polega na lekkomylnoci lub niedbalstwie.
Przepis art. 231 4 nadaje przepisowi o przestpstwie naduycia wadzy charakter subsydiarny. Jest on na mocy
tego przepisu subsydiarny tylko w stosunku do art. 228 KK. Nie stosuje si wic przepisu o naduyciu wadzy, gdy
pozornie zbiega si on z przepisem o sprzedajnoci (zob. art. 228 KK).
I. Wywieranie wpywu na sd
496
Artyku 232 1 KK przewiduje przestpstwo analogiczne do okrelonego w art. 224 KK. Rnica midzy nimi
polega na tym, e w art. 232 KK mwi si o wywieraniu wpywu przemoc lub grob bezprawn na czynnoci
urzdowe sdu, a nie organu administracji. Wysze w zwizku z tym jest te zagroenie kar.
Znamiona przestpstwa z tego artykuu wypenia nie tylko ten, kto grob zmusza sdziego do korzystnego dla niego
rozstrzygnicia, ale rwnie ten, kto np. przemoc uniemoliwia prowadzenie rozprawy.
W art. 232 2 KK przewiduje si przestpstwo wywierania wpywu na trybuna midzynarodowy.
Literatura: M. Kulik, Czy bezpodstawne uchylanie si od zoenia zeznania jest zatajeniem prawdy w rozumieniu art. 233 1 KK, WPP
2003, Nr 3; Z. Mynarczyk, Faszywe zeznania w polskim prawie karnym, Warszawa 1971.
497
498
Artyku 234 KK przewiduje przestpstwo faszywego oskarenia innej osoby o popenienie przestpstwa, w tym
i przestpstwa skarbowego, wykroczenia, wykroczenia skarbowego lub przewinienia dyscyplinarnego.
Oskarenie musi by faszywe nie tylko w sensie jego obiektywnej nieprawdziwoci, ale i w sensie subiektywnym.
Uycie w przepisie sowa faszywie naley rozumie w ten sposb, e sprawca ma pen wiadomo
nieprawdziwoci swego oskarenia. Nie wystarcza wic zamiar ewentualny, tj. sytuacja, gdy sprawca nie jest pewien
nieprawdziwoci swych oskare, ale dopuszcza tak moliwo i godzi si na ni.
Oskarenie ma by zoone nie przed jakimkolwiek organem, lecz przed organem powoanym do cigania
lub orzekania.
499
Przestpstwo zatajenia dowodw niewinnoci osoby podejrzanej o popenienie przestpstwa, w tym
i przestpstwa skarbowego, wykroczenia, wykroczenia skarbowego lub przewinienia dyscyplinarnego (art. 236
1 KK) moe by popenione przez zwyke zaniechanie ujawnienia znanych sprawcy dowodw niewinnoci
lub przez aktywne zachowanie si, np. ukrycie dowodu rzeczowego.
Nie podlega karze ten, kto dopuszcza si tego przestpstwa z obawy przed odpowiedzialnoci karn
groc jemu samemu lub jego najbliszym (art. 236 2 KK), np. rzeczywisty sprawca przestpstwa, ktry
ujawniajc dowody niewinnoci innej osoby, skierowaby postpowanie karne przeciwko sobie. Naley przyj,
e obowizku ujawnienia dowodw niewinnoci nie ma rwnie adwokat, ktry przez to skierowaby
postpowanie przeciwko swemu klientowi, a dowiedzia si o nich w zwizku z udzielaniem porady prawnej.
Przestpstwo z art. 236 KK jest od strony podmiotowej przestpstwem umylnym.
V. Poplecznictwo
501
Istot poplecznictwa (art. 239 1 KK) jest utrudnianie lub udaremnianie postpowania karnego przez
udzielanie pomocy sprawcy przestpstwa, w tym i przestpstwa skarbowego, w unikniciu odpowiedzialnoci
karnej. Przepis wymienia przykadowo formy takiej pomocy: ukrywanie sprawcy, zacieranie ladw przestpstwa
i odbywanie kary za skazanego. Poplecznictwo jest wic przestpstwem materialnym, do jego znamion naley
bowiem skutek, ktrym jest utrudnienie lub udaremnienie postpowania karnego. Udzielanie skierowanej na
osignicie tego skutku pomocy sprawcy przestpstwa moe przybra jakkolwiek form zachowania si inn ni
wymienion w przykadowym wyliczeniu. Moe np. polega na obcieniu zarzutem siebie samego, na kierowaniu
ledztwa na faszywy trop przez anonimowe informacje o zdarzeniu, na uatwieniu sprawcy ucieczki z miejsca
popenienia przestpstwa, na niepodjciu cigania przez funkcjonariusza organu cigania (poplecznictwo przez
zaniechanie). Obietnica udzielenia pomocy po popenieniu przestpstwa zoona przed jego popenieniem, np.
obietnica ukrycia sprawcy, moe by traktowana jako pomocnictwo z art. 18 3 KK, jeeli uatwia sprawcy
popenienie przestpstwa.
Nie ma poplecznictwa w stosunku do wasnego czynu popenionego wsplnie z inn osob, np. nie jest nim
ukrywanie wspsprawcy (wyr. SN z 7.6.1979 r., II KR 99/79, OSNKW 1979, Nr 9, poz. 94). Tym bardziej przepis
art. 239 KK nie obejmuje samopoplecznictwa, np. zacierania ladw wasnego przestpstwa.
Nie jest poplecznictwem udzielanie sprawcy przestpstwa pomocy w unikniciu odpowiedzialnoci karnej w sposb
prawny. Na przykad nakanianie pokrzywdzonego, by nie skada zawiadomienia o przestpstwie lub wniosku
o ciganie, nie jest poplecznictwem, jeeli ogranicza si do perswazji, proponowania odszkodowania, przeproszenia
itd. Przestaje jednak by dziaaniem legalnym, jeeli czy si z grob, podstpem lub przemoc (wyr. SN
z 5.2.1973 r., I KR 340/72, OSNKW 1973, Nr 78, poz. 98).
Specyficzny przypadek stanowi, w kontekcie art. 239 KK, sytuacja obrocy oskaronego w postpowaniu karnym,
ktry nie moe uzalenia obrony oskaronego, skierowanej na jego uniewinnienie, od penej wiedzy o jego
niewinnoci. Bronic w ten sposb oskaronego, czsto bdzie on wic utrudnia lub udaremnia postpowanie
karne, pomagajc sprawcy przestpstwa unikn odpowiedzialnoci karnej. Nie moe to jednak by traktowane
jako poplecznictwo, poniewa takie zachowanie mieci si w ramach uprawnie i obowizkw obrocy. Nie kady
jednak sposb jest w tym kontekcie dozwolony (zob. Gardocka, s. 69). Obroca moe wic odradza sprawcy
przyznanie si do winy, doradza odmow wyjanie lub odpowiedzi na poszczeglne pytania, skania osoby najblisze
do skorzystania z prawa odmowy zezna, powoywa si na korzystne dla oskaronego zeznania, o ktrych wie, e s
nieprawdziwe. Nie wolno mu natomiast nakania oskaronego do przedstawienia faszywej wersji zdarzenia lub
wymyle dla niego tak wersj, nakania wiadkw, by nie stawili si na rozpraw lub bezpodstawnie odmwili
zezna, wiadomie wprowadza do procesu dowody faszywe (np. powoywa wiadkw, co do ktrych oskarony
poinformowa go, e bd kama).
Strona podmiotowa poplecznictwa polega na zamiarze bezporednim lub ewentualnym. Dla przypisania
poplecznictwa wystarczy wic, e np. ukrywajcy jak osob przewiduje moliwo, e ucieka ona przed pocigiem
policji w zwizku z popenionym przestpstwem i godzi si na utrudnienie swym czynem postpowania karnego.
Natomiast nie ma nieumylnego poplecznictwa. Jeeli wic w podanym wyej przykadzie ukrywajcy jest
przekonany, e ukrywany ucieka tylko przed natrtnym wierzycielem, to dziaa w bdzie, a wic brak jest
wymaganej dla poplecznictwa umylnoci. Podobnie nie ma przestpstwa poplecznictwa, gdy ukrywajcy
rzeczywicie wierzy zapewnieniom ciganego, e policja ciga go przez pomyk, poniewa jest on w rzeczywistoci
niewinny. Przepis o poplecznictwie zabrania bowiem udzielania pomocy rzeczywistemu sprawcy przestpstwa, a nie
kadej osobie ciganej.
Nie podlega karze ten, kto ukrywa osob najblisz (art. 239 2 KK), tj. osob wskazan w art. 115 11 KK. Nie
dotyczy to jednak innych ni ukrywanie form poplecznictwa, np. zacierania ladw. Udzielenie osobie najbliszej
pomocy w innej formie stwarza tylko moliwo zastosowania przez sd nadzwyczajnego zagodzenia kary lub
odstpienia od jej wymierzenia. Takie same konsekwencje wywouje popenienie poplecznictwa z obawy przed
odpowiedzialnoci karn groc samemu poplecznikowi lub jego najbliszym (art. 239 3 KK).
502
Prawo polskie nie zna powszechnego obowizku prawnego zawiadamiania organw cigania o znanym
komu fakcie popenienia przestpstwa. Obowizek taki maj jedynie instytucje pastwowe i samorzdowe (a
wic kierujce nimi osoby), ktre w zwizku ze sw dziaalnoci dowiedziay si o popenieniu przestpstwa
ciganego z urzdu (art. 304 2 KPK). Wszyscy pozostali obywatele maj tylko spoeczny (a wic
niewywoujcy adnych skutkw prawnych) obowizek zawiadomienia o przestpstwie (art. 304 1 KPK).
Wyjtek od tej oglnej zasady stwarza art. 240 KK, ktry zobowizuje, pod grob odpowiedzialnoci karnej, do
niezwocznego zawiadamiania organw powoanych do cigania o karalnym przygotowaniu albo o usiowaniu lub
dokonaniu pewnych czynw zabronionych, mianowicie: ludobjstwa (art. 118 KK), masowego lub systematycznego
zamachu przeciwko ludnoci cywilnej (art. 118a KK), przestpstw wojennych (art. 120124 KK), zdrady gwnej
(art. 127 KK), zamachu stanu (art. 128 KK), szpiegostwa (art. 130 KK), zamachu na ycie Prezydenta RP (art. 134
KK), zamachu na jednostk wojskow (art. 140 KK), zabjstwa (art. 148 KK), sprowadzenia powszechnego
niebezpieczestwa (art. 163 KK), porwania samolotu lub statku (art. 166 KK), pozbawienia czowieka wolnoci (art.
189 KK), handlu ludmi (art. 189a KK), wzicia lub przetrzymywania zakadnika (art. 252 KK) lub przestpstwa o
charakterze terrorystycznym.
503
Obowizek zawiadomienia powstaje tylko wtedy, gdy wiadomo o popenieniu jednego z wymienionych
przestpstw jest wiarygodna.
W literaturze jest rzecz sporn, czy omawiane przestpstwo wymaga zamiaru bezporedniego, czy te
moe by popenione rwnie w zamiarze ewentualnym. Wydaje si jednak, e okrelenie: majc wiarygodn
wiadomo wyklucza zamiar ewentualny, ktry opiera si tylko na przypuszczeniu (Kunicka-Michalska,
System 2, s. 701).
Nie podlega karze ten, kto zaniecha zawiadomienia z obawy przed odpowiedzialnoci karn groc
jemu samemu lub jego najbliszym. Nie popenia przestpstwa z art. 240, kto zaniecha zawiadomienia, majc
dostateczn podstaw do przypuszczenia, e organy cigania wiedz o przestpstwie. Nie popenia przestpstwa
rwnie ten, kto zapobieg popenieniu przestpstwa.
Obowizek zawiadomienia, przewidziany w art. 240 KK, powoduje uchylenie tajemnicy dziennikarskiej (zob. art. 16
ustawy z 26.1.1984 r. Prawo prasowe, Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm. oraz art. 180 4 KPK) i tajemnicy lekarskiej
(art. 40 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty), nie ma natomiast, ze wzgldu na tajemnic
adwokack, obowizku zawiadomienia o przestpstwach wskazanych w art. 240 KK adwokat, ktry uzyska
wiadomo w zwizku z udzielaniem pomocy prawnej (art. 6 Prawa o adwokaturze), ani duchowny, ktry
dowiedzia si o przestpstwie przy spowiedzi (art. 178 pkt 2 KPK).
Ad 2)
4. Bezprawne samouwolnienie si
505
.
7. Niestosowanie si do zakazu
506b
Artyku 244 KK ma charakter przepisu karnego chronicego gwnie egzekwowanie wykonania wyroku skazujcego
w zakresie niektrych rodkw karnych. Przestpstwo to polega na (umylnym) niestosowaniu si do orzeczonego
przez sd zakazu zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu, prowadzenia dziaalnoci, prowadzenia
pojazdw, wstpu do orodkw gier i uczestnictwa w grach hazardowych lub obowizku powstrzymania si od
przebywania w okrelonych rodowiskach lub miejscach, nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wsplnie z
pokrzywdzonym, zakazu kontaktowania si z okrelonymi osobami, zakazu zbliania si do pokrzywdzonego lub
zakazu opuszczania okrelonego miejsca pobytu bez zgody sdu albo niewykonaniu zarzdzenia sdu o ogoszeniu
orzeczenia. Przykadem na przestpstwo z art. 244 KK moe by prowadzenie pojazdu mechanicznego w okresie
trwania zakazu orzeczonego na podstawie art. 42 KK.
W art. 244a KK przewidziano przestpstwo, ktre polega na niestosowaniu si do orzeczonego przez sd zakazu
wstpu na imprez masow lub poczonego z tym rodkiem karnym obowizku osobistego stawiennictwa w
jednostce organizacyjnej Policji lub w miejscu okrelonym przez waciwego ze wzgldu na miejsce zamieszkania
osoby skazanej albo ukaranej, komendanta powiatowego (rejonowego, miejskiego) Policji, w czasie trwania imprezy
masowej.
8. Klauzula oglna
506c
512
Typy przestpstw zamieszczone w Rozdziale XXXII Kodeksu karnego, zatytuowanym: Przestpstwa
przeciwko porzdkowi publicznemu, nie stanowi grupy jednolitej, a dobro wskazane w tytule rozdziau
trudno potraktowa jako wsplny im przedmiot ochrony. Jeeli przez porzdek publiczny rozumie pewien ad
i spokj panujcy w miejscach publicznych, to tak okrelone dobro jest przedmiotem ochrony art. 254257
i 260261 KK. Co do pozostaych przepisw z tego rozdziau, to czy je nie wsplny przedmiot ochrony, lecz
fakt, e nie pasoway one do adnego z poprzednich rozdziaw czci szczeglnej.
Szereg przepisw tego rozdziau posuguje si znamieniem publicznie dla okrelenia sposobu dziaania
sprawcy. Wykadnia tego znamienia, ktre uywane jest i w przepisach innych rozdziaw (np. art. 213 i 216
KK), nie jest w doktrynie i orzecznictwie jednolita. Jego znaczenie moe by te zrnicowane w zalenoci od
kontekstu, w jakim znami to jest uyte (Bogomilska, s. 177; odmiennie W. Daszkiewicz, s. 36). W ramach
przepisw tego rozdziau istotne wydaje si znaczenie sowa publicznie, ktre wie si z zakresem
rzeczywistych lub potencjalnych odbiorcw lub obserwatorw zachowania si sprawcy. Sprawca dziaa wic
publicznie, gdy jego dziaanie moe by dostrzeone przez nieoznaczon liczb osb (np. dziaanie osoby
przemawiajcej do tumu, wypowied w prasie) albo przez oznaczon, ale wiksz liczb osb (np. przez
zgromadzonych na zebraniu pracownikw fabryki). Publiczne jest te dziaanie, jeli ma miejsce na oglnie
dostpnym zebraniu (np. na spotkaniu kandydata z wyborcami, nawet jeliby ich przyszo tylko kilku) oraz na
posiedzeniach kolegialnych organw publicznych (np. Sejmu lub organw samorzdowych i na jawnych
posiedzeniach sdu).
W art. 252 4 KK przewiduje si specyficzn posta czynnego alu sprawcy dokonanego przestpstwa
wzicia zakadnika.
Mianowicie jeeli sprawca taki odstpi od zamiaru wymuszenia i zwolni zakadnika nie podlega on
karze. Przepis ten najwyraniej daje pierwszestwo ochronie ycia i zdrowia zakadnika przed zasad
sprawiedliwoci wymagajc ukarania sprawcy dokonanego przestpstwa. Ma on umoliwia pertraktacje
z porywaczem. Czynny al i jego prawne konsekwencje uregulowane s odmiennie w stosunku do typu
kwalifikowanego. Zgodnie z art. 252 5 KK, sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary wobec
sprawcy czynu okrelonego w 2, ktry odstpi od zamiaru wymuszenia i zwolni zakadnika, a stosuje
nadzwyczajne zagodzenie kary, jeeli odstpienie od zamiaru wymuszenia i zwolnienie zakadnika nastpio
dobrowolnie.
Omawiany przepis ma charakter wybitnie policyjny w tym sensie, e ma uatwia karanie uczestnikw
zbiegowiska na uproszczonych zasadach wobec braku na og moliwoci dokadnego ustalenia roli, jak odegray
w zajciu poszczeglne osoby.
Gwatowny zamach na osob lub mienie i ewentualnie jego rezultat musz by skutkiem dziaania zbiegowiska jako
caoci, a nie np. skutkiem pojedynczego wybryku jednego z uczestnikw, niepozostajcego w zwizku ze
zbiorowym zachowaniem si uczestnikw zbiegowiska.
515
Przestpstwo czynnego udziau w zbiegowisku publicznym mona traktowa jako jaskrawe naduywanie wolnoci
zgromadze. Natomiast w art. 260 KK przewiduje si typ przestpstwa, ktrego istot jest uniemoliwianie
obywatelom korzystania z tej wolnoci. Przepis ten mianowicie przewiduje kar za udaremnianie przemoc lub
grob bezprawn przeprowadzenia zgodnie z prawem zebrania, zgromadzenia lub pochodu albo ich
rozpraszanie.
516
Karalno publicznego nawoywania do przestpstwa lub pochwalania go przewidziana jest w art. 255 KK. Jeli
nawoywanie takie skierowane jest do zindywidualizowanych osb, to wyczerpuje jednoczenie znamiona
podegania do przestpstwa (art. 18 2 KK). Kwalifikowanym typem tego przestpstwa jest nawoywanie do
zbrodni (art. 255 2 KK).
Pochwalanie przestpstwa moe polega na pochwalaniu konkretnego ju popenionego czynu przestpnego (np.
kradziey dokonanej przez X) lub na wyraaniu aprobaty popeniania przestpstw, sformuowanej abstrakcyjnie,
np. przez twierdzenie, e dokonywanie kradziey jest godne pochway i podziwu. Artyku 255 KK ma oczywicie na
myli tylko czyny bdce przestpstwami w wietle prawa polskiego.
517
Publiczne propagowanie ustroju faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju pastwa jest kryminalizowane w
art. 256 1 KK. Przez faszyzm naley rozumie doktryn historycznie zrealizowan w postaci faszyzmu woskiego
i hitleryzmu w Niemczech, zawierajc w sobie hasa i pogldy skrajnie szowinistyczne i rasistowskie, a w zakresie
ustroju pastwowego system totalitarny oparty o monopartyjny system polityczny, likwidujcy wolnoci i prawa
obywatelskie, stosujcy policyjny terror wobec przeciwnikw politycznych. Przestpstwo to musi by popenione ze
szczeglnie zabarwionym zamiarem wyraenia aprobaty dla faszyzmu. Nie jest wic propagowaniem faszyzmu
cytowanie i publikowanie artykuw i ksiek autorw gloryfikujcych lub propagujcych faszyzm, jeeli ich
publikacja miaa inne cele ni propagowanie faszyzmu (zwaszcza poznawcze).
Nie jest te przestpstwem niepubliczne propagowanie faszyzmu, np. w gronie rodzinnym lub towarzyskim, na
seminarium naukowym czy w prywatnej rozmowie.
Trzeba te pamita, e art. 256 1 KK powinien by interpretowany z uwzgldnieniem art. 13 Konstytucji RP.
518
Artyku 256 1 KK zawiera te typ przestpstwa nawoywania do nienawici na tle rnic narodowociowych,
etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze wzgldu na bezwyznaniowo. W porwnaniu z art. 272 KK
z 1969 r., ktry mwi nie o nawoywaniu do nienawici, lecz do wani na tle rnic narodowociowych itp.
przepis art. 256 1 KK jest ujty bardziej enigmatycznie. Nawoywanie do nienawici jest bowiem nawoywaniem
nie do okrelonego zachowania si (np. do pogromu), lecz do okrelonej emocji. Przy takim ukierunkowaniu
nawoywania jest te niezrozumiae, dlaczego ustawodawca nie przewiduje kary po prostu za wywoywanie
nienawici. W ten sposb przepis nie obejmuje rozpowszechniania pogldw o negatywnych cechach pewnych grup
ludzi (np. rozpowszechniania pogldw antysemickich), jeli nie polegao to na nawoywaniu do nienawici, nawet
jeeli sprawca chcia tak nienawi wywoa lub godzi si na to.
519
Publiczne zniewaanie grup ludnoci albo poszczeglnych osb z powodu ich przynalenoci narodowej,
etnicznej, rasowej, wyznaniowej lub z powodu bezwyznaniowoci, jak te naruszanie nietykalnoci cielesnej osoby
z takich motyww stanowi przestpstwo z art. 257 KK.
520
521
522
Kodeks karny opisuje w art. 258 typ przestpstwa polegajcego na udziale w zorganizowanej grupie albo zwizku
majcym na celu popenienie przestpstwa lub przestpstwa skarbowego.
Przez zwizek naley rozumie trway zesp ludzi (co najmniej 3 osoby), majcy cechy zorganizowania, a wic
majcy pewne zasady przyjmowania czonkw, zasady podporzdkowania i dyscypliny, i ustalone zakresy kompetencji
zwizane z programem dziaania zwizku (Tyszkiewicz, System 2, s. 763). Co do zorganizowanej grupy, naley
przyj, e pojcie to oznacza zesp co najmniej 3 osb, zorganizowany w formie luniejszej ni zwizek. Z drugiej
strony, struktura taka z pewnoci musi by czym wicej ni porozumieniem z inn osob w celu popenienia
przestpstwa (art. 16 1 KK), tzn. nie jest stworzeniem grupy zwyke przygotowanie przestpstwa.
Udzia w grupie lub zwizku o charakterze zbrojnym lub majcym na celu popenienie przestpstwa o charakterze
terrorystycznym (art. 258 2 KK) zagroony jest surowsz kar. Surowsz kar zagroone jest te zakadanie
zwizku lub grupy przestpczej lub kierowanie nimi (art. 258 34 KK).
Artyku 259 KK przewiduje bezkarno osoby, ktra dobrowolnie odstpia od udziau w zwizku lub grupie
przestpczej i ujawnia przed organem cigania wszystkie istotne okolicznoci czynu lub zapobiega
popenieniu zamierzonego przestpstwa.
525
Kodeks karny po nowelizacji dokonanej ustaw z 5.8.2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. z
2010 r. Nr 182, poz. 1228) nie posuguje si ju terminem tajemnica pastwowa. Zastpione ono zostao
okreleniem informacje o klauzuli tajne lub cile tajne. Poniewa wedug uprzedniego stanu prawnego
wanie informacje cile tajne i tajne stanowiy tajemnic pastwow, mona nadal posugiwa si
tradycyjn terminologi, pamitajc, e nie jest to ju nazwa ustawowa.
Artyku 265 1 KK przewiduje dwa podstawowe typy przestpstw przeciwko tajemnicy pastwowej:
a)
ujawnienie informacji niejawnych o klauzuli tajne lub cile tajne;
b)
wykorzystanie wbrew przepisom ustawy takich informacji.
Ustawa o ochronie informacji niejawnych wskazuje, jakim informacjom nadaje si klauzul cile tajne albo
tajne (art. 5 ust. 1 i 2 ustawy).
Kwalifikowany typ przestpstwa ujawnienia tajemnicy pastwowej (art. 265 2 KK) zachodzi wtedy, gdy
informacja bdca tajemnic zostaa ujawniona osobie dziaajcej w imieniu lub na rzecz podmiotu
zagranicznego.
Nieumylne ujawnienie tajemnicy pastwowej kryminalizowane jest tylko w ograniczonym zakresie.
W przeciwiestwie do umylnego ujawnienia, ktrego podmiotem moe by kady (zob. uchwaa SN z 26.3.2009 r.,
I KZP 35/08, OSNKW 2009, Nr 5, poz. 33), za ujawnienie nieumylne odpowiada moe tylko ten, kto zapozna si
z ni w zwizku z penieniem funkcji publicznej lub otrzymanym upowanieniem (art. 265 3 KK).
526
527
528
529
1. Tajemnica korespondencji
530
Przepis art. 267 1 KK chroni tajemnic korespondencji. Okrelone w nim przestpstwo polega na uzyskaniu bez
uprawnienia dostpu do informacji nieprzeznaczonej dla sprawcy, w ten sposb, e otwiera on zamknite pismo,
podcza si do sieci telekomunikacyjnej lub te przeamuje albo omija elektroniczne, magnetyczne albo inne
szczeglne zabezpieczenie informacji. Przestpstwem jest rwnie uzyskanie bez uprawnienia dostpu do caoci lub
czci systemu informatycznego (art. 267 2).
Przepis ten kadzie akcent na ochron informacji przed jej uzyskaniem przez osob nieuprawnion. Jest to
wic ujcie nieco inne ni w klasycznych przepisach karnych o ochronie tajemnicy korespondencji (np. art. 253
KK z 1932 r. lub art. 172 KK z 1969 r.), gdzie chodzio raczej o ochron korespondencji jako sfery ycia
prywatnego, nawet jeeli jej tre nie miaa wikszego znaczenia informacyjnego.
Przestpstwem jest rwnie ujawnienie innej osobie informacji uzyskanej w sposb opisany w art. 267 12 KK.
2. Naruszenie sfery ycia prywatnego
531
Ochronie ycia prywatnego ma suy przepis karny zawarty w art. 267 3 KK. Kryminalizuje si w nim dziaanie
podjte w celu uzyskania informacji, do ktrej sprawca nie jest uprawniony, a polegajce na zakadaniu lub
posugiwaniu si urzdzeniem podsuchowym, wizualnym albo innym urzdzeniem lub oprogramowaniem.
Zakres tego przepisu nie jest jasny. Nie ulega wtpliwoci, e obejmuje on takie sytuacje, jak zaoenie podsuchu w
telefonie, nagranie rozmowy w cudzym mieszkaniu przez umieszczenie w nim ukrytego magnetofonu, obserwacja
zachowania si innej osoby przez zagldanie do jej mieszkania przy uyciu teleskopu nastawionego na okno tego
mieszkania.
Wydaje si natomiast, e z uycia w przepisie zwrotu informacji, do ktrej nie jest uprawniony, naley wycign
wniosek, e przepis nie obejmuje takich czynw, jak np. fotografowanie innej osoby w miejscu publicznym przy
uyciu teleobiektywu czy te obserwowanie ludzi w miejscach publicznych przez lornetk. Tego rodzaju zachowanie
si, cho moe by uwaane za niestosowne wcibstwo, nie narusza sfery ycia prywatnego.
Przekazywanie innej osobie informacji uzyskanej nielegalnie w sposb wskazany w art. 267 3 KK jest
przestpstwem z art. 267 4 KK.
Literatura: A. Adamski, Przestpstwa komputerowe w nowym Kodeksie karnym, Nowa Kodyfikacja Karna. Kodeks karny.
Krtkie komentarze, z. 17, Warszawa 1998; tene, Prawo karne komputerowe, Warszawa 2000; tene, Przestpstwa komputerowe i
ochrona informacji, Krakw 2000; B. Fischer, Przestpstwa komputerowe i ochrona informacji (aspekty prawno-kryminalistyczne),
Krakw 1999; P. Kardas, Prawnokarna ochrona informacji w polskim prawie karnym z perspektywy przestpstw komputerowych.
Analiza dogmatyczna i strukturalna w wietle obowizujcego stanu prawnego, CPK 2000, Nr 1.
532
Niszczenie przez osob nieuprawnion zapisu istotnej informacji albo jego uszkadzanie, usuwanie lub zmienianie,
a take udaremnianie lub utrudnianie osobie uprawnionej zapoznania si z informacj jest przestpstwem z art. 268
1 KK.
Typem kwalifikowanym jest te popenienie opisanych wyej czynw poczone z wyrzdzeniem innej osobie
znacznej szkody majtkowej (art. 268 3 KK), np. zmiana zapisw z zakresu ksigowoci biurowej, ktra
spowodowaa konieczno kosztownego jej odtwarzania albo doprowadzia do nieuzasadnionych wypat
pieninych.
Nowym typem przestpstwa, wprowadzonym w 2004 r., jest przestpstwo przewidziane w art. 268a KK. Polega ono
na niszczeniu, uszkadzaniu, usuwaniu, zmienianiu lub utrudnianiu dostpu do danych informatycznych albo
w istotnym stopniu zakcaniu lub uniemoliwianiu automatycznego przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania
danych informatycznych.
533
534
Przestpstwem takim bdzie np. wamanie si do komputera wojskowego i skasowanie informacji
o rozmieszczeniu broni albo zmiana zapisanej na dysku komputera urzdu skarbowego informacji o podatnikach
i ich niezapaconych zobowizaniach podatkowych. Inn odmian przestpstwa z art. 269 1 KK jest zakcanie
lub uniemoliwianie automatycznego przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania danych o szczeglnym
znaczeniu. Artyku 269 2 KK przewiduje przestpstwo dopuszczenia si opisanych wyej czynw innym
sposobem, mianowicie drog niszczenia albo wymiany informatycznego nonika danych albo niszczenia lub
uszkadzania urzdzenia sucego do automatycznego przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania danych
informatycznych.
Nowe typy przestpstw wprowadzono w art. 269a i w art. 269b KK. W art. 269a KK kryminalizowane jest dziaanie
sprawcy, ktry dziaajc bez uprawnienia, przez transmisj, zniszczenie, usunicie, uszkodzenie, utrudnienie dostpu
lub zmian danych informatycznych, w istotnym stopniu zakca prac systemu komputerowego lub sieci
teleinformatycznej.
Z kolei w art. 269b KK przewidziany jest typ przestpstwa polegajcego na wytwarzaniu, pozyskiwaniu, zbywaniu
lub udostpnianiu innym osobom urzdze lub programw komputerowych przystosowanych do popenienia
przestpstwa okrelonego w art. 165 1 pkt 4, art. 267 3, art. 268a 1 albo 2 w zw. z art. 268a 1, art. 269 2
albo art. 269a, a take hase komputerowych, kodw dostpu lub innych danych umoliwiajcych dostp do
informacji przechowywanych w systemie komputerowym lub sieci teleinformatycznej.
Wedug art. 270 1 KK, przestpstwem jest podrabianie lub przerabianie dokumentu, jeeli nastpuje
ono w celu uycia sfaszowanego dokumentu za autentyczny. Nie jest wic przestpstwem z tego przepisu
faszowanie dokumentu w innych celach. Faszowanie dokumentu moe polega na sporzdzeniu przedmiotu
imitujcego autentyczny dokument albo na dokonywaniu zmian w autentycznym dokumencie, np. przez
wyskrobywanie jego fragmentu, dopisywanie, przerobienie daty, podrobienie cudzego podpisu. Tak sam kar
jak faszowanie dokumentu zagroone jest w art. 270 1 KK uywanie faszywego dokumentu jako
autentycznego.
Przestpstwo faszowania dokumentu popenione moe by tylko w zamiarze bezporednim, a przestpstwo
uywania faszywego dokumentu jako prawdziwego w zamiarze bezporednim lub ewentualnym.
536
Przygotowanie do faszowania dokumentu jest karalne (art. 270 3 KK).
Na rwni z faszem dokumentu karane jest wypenienie blankietu zaopatrzonego cudzym podpisem (np.
weksla in blanco) niezgodnie z wol podpisanego i na jego szkod albo uywanie takiego dokumentu
(art. 270 2 KK).
Fasz intelektualny dokumentu (art. 271 KK) nie polega na jego sfaszowaniu w sensie fizycznym, lecz na
wprowadzeniu do niego nieprawdziwej treci. Jest to przestpstwo indywidualne. Jego sprawc moe by tylko
funkcjonariusz publiczny (zob. art. 115 13 KK) albo inna osoba upowaniona do wystawienia dokumentu.
Dziaanie sprawcy polega ma na powiadczeniu nieprawdy w wystawianym dokumencie co do okolicznoci
majcej znaczenie prawne.
Pojcie dokumentu w kontekcie faszu intelektualnego jest wsze ni oglne prawnokarne pojcie dokumentu
zdefiniowane w art. 115 14 KK.
Artyku 271 KK mwi o powiadczeniu nieprawdy. Nie obejmuje on wic sytuacji, gdy mamy do czynienia nie
z powiadczeniem, lecz jedynie z jedno- lub dwustronnym owiadczeniem (uchw. SN z 12.3.1996 r., I KZP 39/95,
OSNKW 1996, Nr 34, poz. 17), np. z umow sprzeday, w ktrej strony podaj inn cen ni rzeczywista.
Artyku 271 KK nie dotyczy te dokumentw, ktrych tre nie poddaje si sprawdzeniu wedug kryterium
prawdziwoci (np. weksel, pisemne polecenie subowe).
538
Przestpstwem jest rwnie uywanie dokumentu, w ktrym powiadczono nieprawd (art. 273 KK).
Kodeks przewiduje w art. 271 2 KK wypadek mniejszej wagi, za w art. 271 3 KK typ kwalifikowany,
znamienny wystpowaniem u sprawcy celu osignicia korzyci majtkowej lub osobistej.
Strona podmiotowa przestpstwa z art. 271 KK polega na umylnoci. Nie jest wic przestpstwem z tego artykuu
powiadczenie nieprawdy przez pomyk, nawet jeeli mona byoby zarzuci sprawcy dziaanie z lekkomylnoci
lub niedbalstwa. Wtedy, gdy wystawc dokumentu jest funkcjonariusz publiczny, wchodzi jednak ewentualnie
w rachub odpowiedzialno z art. 231 3 KK, jeeli spenione s przesanki tego przepisu.
539
543
Identycznego zakresu dokumentw dotyczy art. 275 2 KK, ktry kryminalizuje bezprawne przewoenie,
przenoszenie lub przesyanie za granic dokumentu.
Bezprawne, w kontekcie tego przepisu, jest zachowanie si sprawcy, gdy postpuje on tak z dokumentem wbrew
woli waciciela dokumentu albo z naruszeniem zakazu administracyjnego zawartego w ustawie.
544
W art. 274 KK przewidziane jest przestpstwo zbywania wasnego lub cudzego dokumentu tosamoci.
I. Uwagi oglne
545
546
W rnych przepisach rozdziau Kodeksu karnego o przestpstwach przeciwko mieniu przewijaj si
pojcia rzecz i mienie. Wedug uzasadnienia do projektu kodeksu (Uzasadnienie, s. 84) ustawa posuguje
si na oznaczenie przedmiotu przestpstwa terminologi cywilistyczn.
W zwizku z tym naley zauway, e Kodeks cywilny w art. 45 czciowo definiuje pojcie rzeczy,
stwierdzajc: Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu s tylko przedmioty materialne.
W doktrynie prawa cywilnego precyzuje si (Z. Radwaski, Prawo cywilne cz oglna, Warszawa
2005, s. 117), e na pojcie rzeczy skadaj si dwie cechy: materialny ich charakter i wyodrbnienie
z przyrody.
W art. 115 9 KK ustawodawca wyjani, e: rzecz ruchom lub przedmiotem jest take polski albo obcy pienidz
lub inny rodek patniczy oraz dokument uprawniajcy do otrzymania sumy pieninej albo zawierajcy obowizek
wypaty kapitau, odsetek, udziau w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spce.
Dodatkowe wyjanienie zawiera art. 278 5 KK, wedug ktrego przepisy art. 278 1, 3 i 4 KK (a wic przepisy
dotyczce kradziey) stosuje si odpowiednio do kradziey energii lub karty uprawniajcej do podjcia pienidzy
z automatu bankowego. Wyjanienie to paradoksalnie wprowadza jednak pewn niejasno, gdy moe sugerowa,
e to rozszerzone pojcie rzeczy nie ma zastosowania np. przy przestpstwie rozboju, paserstwa lub
przywaszczenia, co nie ma adnego racjonalnego uzasadnienia.
Jeli chodzi o pojcie mienia, to Kodeks cywilny okrela mienie jako wasno i inne prawa majtkowe (art. 44
KC). Pojcie inne prawa majtkowe obejmuje zarwno inne (ni wasno) prawa rzeczowe, jak i prawa
majtkowe wynikajce ze stosunkw zobowizaniowych.
547
Kradzie (art. 278 KK) polega na zabraniu cudzej rzeczy ruchomej w celu przywaszczenia. Chodzi tu o rzeczy
majce warto ekonomiczn, poniewa kradzie, przywaszczenie lub niszczenie cudzych rzeczy o wartoci
niemajtkowej (np. bezwartociowych w sensie ekonomicznym fotografii lub innych pamitek) stanowi wykroczenie
z art. 126 KW.
Rzecz bdca przedmiotem kradziey musi by cudza, tj. stanowi czyj wasno lub by przedmiotem czyjego
posiadania w sensie cywilnoprawnym; nie wchodzi wic w gr np. kradzie rzeczy, ktr waciciel wyrzuca w celu
pozbycia si.
Przepis o kradziey chroni zarwno wasno, jak i posiadanie, jednak posiadanie jest chronione tylko o tyle, o ile
nie wchodzi w gr lepsze prawo waciciela, a wic waciciel nie dopuszcza si kradziey, zabierajc rzecz
z wadztwa jej posiadacza.
Artyku 278 KK dotyczy rzeczy ruchomej, a wic nie jest moliwa kradzie nieruchomoci i jej czci skadowych,
jednak rzeczy odczone od nieruchomoci, np. kaloryfer wymontowany z budynku, mog by przedmiotem
kradziey.
Take rzecz stanowica wspwasno moe by przedmiotem kradziey (ewentualnie przywaszczenia)
popenionej przez jednego wspwaciciela na szkod drugiego.
Dziaanie sprawcy kradziey ma polega na zabraniu rzeczy, tj. wyjciu jej spod faktycznego wadztwa innej osoby
wbrew jej woli. Dokonanie kradziey nastpuje w momencie nastpienia skutku w postaci objcia rzeczy we
wadztwo przez sprawc (przestpstwo materialne). Nie ma zaboru, jeeli rzecz zostaa zgubiona; nie uwaa si
jednak za zgubienie rzeczy pozostawienie jej przez zapomnienie, np. w sklepie, w wagonie, jako e waciciel moe,
po przypomnieniu sobie, po ni wrci.
1. Rozbj
550
Przestpstwo rozboju (art. 280 KK) polega na zabraniu cudzej rzeczy ruchomej w celu przywaszczenia przy uyciu
jednego z trzech wymienionych w przepisie sposobw:
1)
uywajc przemocy wobec osoby;
2)
3)
Ad 2)
Ad 3)
Kwalifikowany typ rozboju zachodzi wtedy, gdy sprawca posuguje si broni paln, noem lub innym podobnie
niebezpiecznym przedmiotem lub rodkiem obezwadniajcym albo dziaa w inny sposb bezporednio zagraajcy
yciu lub wsplnie z inn osob, ktra posuguje si tak broni, przedmiotem, rodkiem lub sposobem (art. 280 2
KK).
2. Kradzie rozbjnicza
551
Orzecznictwo Sdu Najwyszego przyjmuje, e rozbj, a nie wymuszenie rozbjnicze, zachodzi wtedy, gdy
sprawca, stosujc grob zamachu na ycie (np. groc broni paln), da oddania mu pienidzy. Zdaniem
Sdu Najwyszego, ma tu miejsce zabieranie rzeczy (art. 280 KK), a nie rozporzdzenie mieniem (art. 282 KK),
gdy zabieranie nie musi by wasnorczne, za rozporzdzenie mieniem nie oznacza natychmiastowego wydania
przedmiotw, lecz rozporzdzenie mieniem w (chociaby niedalekiej) przyszoci. Tak wic zmuszenie ofiary do
wyjcia z kieszeni portfela i podania go sprawcy bdzie rozbojem, ale zmuszenie jej do wydania ukrytych
w schowku pienidzy wymuszeniem rozbjniczym.
V. Przepisy wsplne
552a
W art. 283 KK przewiduje si konstrukcj przestpstwa mniejszej wagi. Odnosi si ona do kradziey z wamaniem,
rozboju, kradziey rozbjniczej lub wymuszenia rozbjniczego.
VI. Przywaszczenie
553
Przykad: X odmawia oddania w umwionym terminie poyczonej od Y ksiki lub zaprzecza, e j poyczy. Jeeli robi to dla
przetrzymania jej jeszcze przez tydzie, bo nie zdy jej przeczyta, to jest tylko niesolidnym dunikiem. Jeeli natomiast chce wczy
j do swego ksigozbioru lub sprzeda, to narusza przepis art. 284 KK.
Kwalifikowanym typem tego przestpstwa jest przywaszczenie sobie przez sprawc rzeczy powierzonej (zwane
sprzeniewierzeniem), np. oddanej mu na przechowanie, w komis, uyczonej. Surowsza odpowiedzialno
uzasadniana jest tu faktem, e oprcz przywaszczenia nastpuje tu naduycie zaufania okazanego sprawcy.
Tradycyjna wykadnia przepisw o przywaszczeniu przyjmuje, e nie dotyczy to sytuacji, gdy rzecz zostaje dana
sprawcy tylko dla wykonania okrelonych czynnoci, np. narzdzia dane pracownikowi, paczka posacowi. W
takiej sytuacji twierdzi si, e waciciel nie traci posiadania rzeczy, a wic wchodzi w gr wycznie kradzie,
a nie przywaszczenie, tym bardziej nie sprzeniewierzenie. Wykadnia ta nie wydaje si jednak trafna, skoro
w takich sytuacjach sprawca moe przywaszczy rzecz bez usuwania jej z wadztwa innej osoby i niewtpliwie
naduywa okazanego mu zaufania.
Podobnie jak przy kradziey Kodeks karny przewiduje uprzywilejowany typ przywaszczenia, gdy zachodzi wypadek
mniejszej wagi (art. 284 3 KK).
VIII. Oszustwo
Literatura: J. Bednarzak, Przestpstwo oszustwa w polskim prawie karnym, Warszawa 1971; I. Lipkin, Oszustwo w wietle kodeksw
karnych i projektw ustawodawczych, Warszawa 1926.
555
Artyku 286 KK opisuje przestpstwo oszustwa typu podstawowego (art. 286 1 KK) i typu uprzywilejowanego
(wypadek mniejszej wagi art. 286 3 KK).
Oszustwo jest stosunkowo modym przestpstwem. Wprawdzie pewne rodzaje dziaa oszukaczych, jak np.
oszukiwanie na mierze i wadze, znane byy ju w prawie mojeszowym i prawie rzymskim (Lipkin, s. 16), ale jako
samodzielny typ przestpstwa oszustwo wystpuje dopiero w ustawodawstwie karnym francuskim z 1791 r. i
w pniejszych XIX-wiecznych kodeksach karnych. W dawnym polskim prawie karnym czyny okrelane
wspczenie jako oszustwo mieciy si prawdopodobnie w szerokim pojciu kradziey (Lipkin, s. 1112).
Strona przedmiotowa oszustwa polega na doprowadzeniu innej osoby do niekorzystnego rozporzdzenia mieniem
jednym z trzech wymienionych w art. 286 KK sposobw, tj. przez:
1)
2)
3)
wyzyskanie niezdolnoci do naleytego pojmowania przedsibranego dziaania.
Wprowadzenie w bd to wytworzenie w wiadomoci innej osoby faszywego obrazu pewnego wycinka
rzeczywistoci (np. przez twierdzenie, e sprzedawany metalowy zegarek jest zoty), natomiast wyzyskanie bdu
polega na zaniechaniu skorygowania bdnego przekonania powstaego w wiadomoci pokrzywdzonego bez udziau
sprawcy. Trzeci sposb popenienia oszustwa wystpuje wtedy, gdy sprawca wyzyskuje stae (np. choroba
psychiczna) lub przemijajce (np. stan upojenia alkoholowego) zakcenia wiadomoci ofiary albo jej
niedojrzao psychiczn (gdy pokrzywdzonym jest dziecko).
Jeeli niekorzystne rozporzdzenie mieniem przez pokrzywdzonego jest wiadome nie ma przestpstwa
z art. 286 KK.
Niekorzystne jest nie tylko rozporzdzenie mieniem powodujce uszczerbek w posiadanym ju majtku, ale take
takie, ktre powoduje utrat spodziewanej korzyci (lucrum cessans). O tym, czy rozporzdzenie jest niekorzystne,
decyduj kryteria ekonomiczne. Rozporzdzenie takie moe polega na kupnie rzeczy powyej jej wartoci lub
sprzeday rzeczy poniej wartoci, udzieleniu poyczki, ktra nie bdzie zwrcona, przyjciu zapaty faszywym
banknotem, wypacie przegranej w grze oszukaczej, sprzeday losu, na ktry pada wygrana, nabyciu rzeczy
obcionej wad fizyczn lub prawn, wypaceniu przez ubezpieczyciela nienalenego odszkodowania.
Nakonienie do zawarcia transakcji ryzykownej nie moe by traktowane jako oszustwo, jeeli kontrahent
uwiadamia sobie istnienie ryzyka.
Od strony podmiotowej oszustwo jest przestpstwem umylnym kierunkowym, poniewa przepis wymaga, by
sprawca dziaa w celu osignicia korzyci majtkowej. Sprawca oszustwa musi uwiadamia sobie, e
wprowadza w bd (wyzyskuje bd itd.), doprowadzajc w ten sposb do niekorzystnego rozporzdzenia
mieniem, i jednoczenie chce wypenienia tych znamion (zamiar bezporedni).
Ten, kto doprowadza inn osob do niekorzystnego rozporzdzenia mieniem w innym celu (np. w celu
dokuczenia jej), nie dopuszcza si oszustwa. Moe jednak ponosi odpowiedzialno cywilnoprawn za
wyrzdzenie szkody (art. 415 KC).
Nieosignicie przez sprawc oszustwa zamierzonej korzyci majtkowej jest dla bytu przestpstwa oszustwa bez
znaczenia.
556
Nie uwaa si za oszustwo czynw polegajcych na wprowadzeniu w bd kontrahenta przez posugiwanie si
reklam towaru, poniewa z istoty swej polega ona na przesadzie w ramach akceptowanej spoecznie konwencji.
Jeeli wic kto przekonuje nabywc uywanego samochodu o jego niezwykych zaletach, nie dopuszcza si
przestpstwa.
558
W art. 286 2 KK ustawodawca umieci nowy typ przestpstwa, podobny do klasycznego oszustwa. Polega ono na
daniu korzyci majtkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy.
Przykad: Do X, ktremu poprzedniego dnia skradziono samochd, telefonuje anonimowy rozmwca i proponuje mu informacj
o miejscu, gdzie samochd si znajduje, w zamian za okrelon kwot pienidzy.
Czyn opisany w tym przykadzie wypenia znamiona przestpstwa z art. 286 2 KK, nawet jeeli sprawc jest osoba
niemajca nic wsplnego z kradzie.
559
Opisane w art. 287 1 KK przestpstwo oszustwa komputerowego polega na takim zachowaniu si sprawcy, e bez
upowanienia, dziaajc w celu osignicia korzyci majtkowej lub wyrzdzenia innej osobie szkody:
1)
2)
Przestpstwo to popenia np. ten, kto wprowadza modyfikacj do programu komputera bankowego, powodujc
ksigowanie na jego koncie czci odsetek klientw banku.
560
Strona przedmiotowa przestpstwa z art. 288 KK polega na niszczeniu lub uszkodzeniu cudzej rzeczy lub
uczynieniu jej niezdatn do uytku. Uczynienie niezdatnym do uytku polega na takim dziaaniu, ktre nie powoduje
fizycznego uszczerbku przedmiotu, ale uniemoliwia normalne posugiwanie si nim, np. dolanie benzyny do mleka,
wyjcie z maszyny niedostpnej czci.
.
561
W art. 288 3 KK odrbnie typizuje si przerywanie lub uszkadzanie kabla podmorskiego albo naruszanie
przepisw dotyczcych zakadania lub naprawy takiego kabla.
563
Przestpstwo zaboru pojazdu mechanicznego w celu krtkotrwaego uycia (art. 289 KK) jest szczegln
odmian tzw. kradziey uywania (furtum usus), znanej w ustawodawstwie jako wykroczenie (art. 127 KW).
Rnica polega na tym, e przy zwykym furtum usus nie jest wymagane, by sprawca wykroczenia dokona zaboru
rzeczy, za sama rzecz nie jest oznaczona co do swego rodzaju. Moe by to wic np. uywanie bez zezwolenia
waciciela jego ubrania, mebli, biuterii itp. Czyn przestpny z art. 289 KK dotyczy natomiast tylko pojazdw
mechanicznych, tj. pojazdw drogowych lub szynowych napdzanych umieszczonym w nich silnikiem (w tym
rwnie motorowerw przeznaczonych do poruszania si wycznie przy pomocy silnika, niezalenie od ich
parametrw technicznych; zob. uchw. SN (7) z 12.5.1993 r., I KZP 9/93, OSNKW 1993, Nr 56, poz. 27).
Od strony podmiotowej przepis art. 289 KK wymaga, by czyn popeniony by umylnie (zamiar bezporedni) i
w celu krtkotrwaego uycia. Zabr w celu uycia innego ni krtkotrwae jest kradzie. Na przykad zabr
samochodu w celu uywania go w czasie urlopu i nastpnie porzucenia narusza art. 278, a nie art. 289 KK. Pojcie
krtkotrwaego uycia jest typowym znamieniem ocennym. Trudno jest wic jednoznacznie orzec, ktre uycie jest
krtkotrwae, a ktre ju nie. Mona tylko przyj umownie pewne kryteria, np. wydaje si, e kontynuowanie
uycia pojazdu mechanicznego rwnie w dniu nastpnym po zaborze wykracza poza pojcie uycia krtkotrwaego.
Zabr pojazdu w celu krtkotrwaego uycia moe si przeksztaci w przywaszczenie, jeeli sprawca zmieni
zamiar i postanowi wczy zabrany pojazd do swego majtku.
Kwalifikowany typ tego przestpstwa wystpuje, gdy:
1)
2)
3)
564
Typem kwalifikowanym jest rozbjnicze porwanie pojazdu (art. 289 3 KK).
XIII. Paserstwo
Literatura: K. Indecki, Przestpstwo paserstwa w kodeksie karnym z 1969 roku. Analiza dogmatyczna, d 1991; E. Pywaczewski,
Przestpstwo paserstwa w ustawodawstwie polskim, Toru 1986.
1. Paserstwo umylne
565
Paserstwo umylne (art. 291 KK) polega moe na jednej z czterech form zachowania si sprawcy:
1)
2)
3)
4)
Paserstwo umylne wymaga wystpowania po stronie sprawcy zamiaru, tj. sprawca musi chcie tego lub godzi si
na to, e jego czyn wypenia znamiona przestpstwa z art. 291 KK.
2. Paserstwo nieumylne
566
Paserstwo nieumylne (art. 292 KK) polega przedmiotowo na takich samych zachowaniach sprawcy jak paserstwo
umylne. Sprawca robi to jednak bez zamiaru popenienia czynu zabronionego. Jego win okrela kodeks formu
charakterystyczn dla niedbalstwa (rzecz, o ktrej na podstawie towarzyszcych okolicznoci powinien i moe
przypuszcza, e zostaa uzyskana za pomoc czynu zabronionego). Obejmuje to np. takie sytuacje, jak nabycie
rzeczy na ulicy od osoby, ktra zachowuje si podejrzanie, przenoszc transakcj do bramy po zauwaeniu
przechodzcego policjanta, nabycie rzeczy po zadziwiajco niskiej (nieuzasadnionej innym powodem) cenie,
kupienie ksiki ze ladem usunicia stempla biblioteki, kupienie rzeczy niewystpujcych normalnie w prywatnym
obrocie (np. narzdzi chirurgicznych w dzie po gonym przypadku okradzenia miejscowego szpitala).
Strona podmiotowa tego przestpstwa polega na nieumylnoci w obydwu jej postaciach. Niedbalstwo wymienione
jest wyranie w przepisie. Wchodzi jednak w gr rwnie lekkomylno, jeli bowiem sprawca przewiduje
moliwo pochodzenia rzeczy z czynu zabronionego, to niewtpliwie tym bardziej speniony jest wymg art. 292
KK, tzn. przypuszczenie takie byo moliwe.
Kwalifikowana posta nieumylnego paserstwa zachodzi, gdy rzecz pochodzca z czynu zabronionego jest znacznej
wartoci.
Przepisy o paserstwie stosuje si odpowiednio do programu komputerowego.
1. Naduycie zaufania
569
Naduycie zaufania (art. 296 1 KK) jest przestpstwem godzcym w interesy majtkowe wszelkich moliwych
podmiotw, skoro wymienia si w nim osoby fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne niemajce osobowoci
prawnej a wic jest to wyliczenie wyczerpujce.
Sprawc moe by tylko osoba zobowizana do zajmowania si sprawami majtkowymi wspomnianych podmiotw
na podstawie przepisu prawnego, decyzji waciwego organu lub umowy. Okrelenie to obejmuje szeroki krg osb.
Podmiotem naduycia zaufania moe by np. opiekun maoletniego, dyrektor firmy lub inny pracownik zajmujcy
si jej sprawami majtkowymi, penomocnik procesowy w sprawach majtkowych, urzdnik pastwowy w zakresie,
w jakim zajmuje si sprawami majtkowymi.
Z ujcia omawianego przepisu wynika, e wbrew jego usytuowaniu w rozdziale o przestpstwach przeciwko
obrotowi gospodarczemu dotyczy on rwnie interesw majtkowych poza sfer gospodarcz.
Od strony przedmiotowej zachowanie si sprawcy polega ma na naduyciu udzielonych mu uprawnie lub
niedopenieniu cicego na nim obowizku. Tak wic przestpstwo naduycia zaufania moe by
popenione rwnie przez zaniechanie. Do znamion przestpstwa naley skutek w postaci znacznej szkody
majtkowej, co na mocy art. 115 5 i 7 KK oznacza szkod przekraczajc 200 000 z.
Typ kwalifikowany zachodzi, gdy sprawca dziaa w celu osignicia korzyci majtkowej (art. 296 2 KK).
Typem kwalifikowanym drugiego stopnia, zagroonym jeszcze surowsz kar, jest wyrzdzenie szkody
majtkowej w wielkich rozmiarach, czyli, zgodnie z art. 115 6 i 7 KK, szkody przekraczajcej 1 000 000 z.
Ustaw z 9.6.2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektrych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r. Nr 133,
poz. 767) wprowadzono typ przestpstwa (art. 296 1a), ktrego znamiona rni si od znamion
przestpstwa opisanego w art. 296 1 KK tym, e spowodowanym przez sprawc skutkiem nie jest znaczna
szkoda majtkowa, lecz jej bezporednie niebezpieczestwo. Przestpstwo to cigane jest, jeli
pokrzywdzonym nie jest Skarb Pastwa, tylko na wniosek pokrzywdzonego (art. 296 4a KK).
2. Niegospodarno
570
Do obydwu typw przestpstw, naduycia zaufania i niegospodarnoci, odnosi si przepis o niepodleganiu przez
sprawc karze, jeeli przed wszczciem postpowania dobrowolnie i w caoci naprawi wyrzdzon szkod (art. 296
5 KK).
570a
Nowel z 13.6.2003 r. do Kodeksu karnego wprowadzono dwa nowe typy przestpstw, ktre mona okreli
jako apownictwo gospodarcze (art. 296a KK) i apownictwo sportowe (art. 296b KK).
Podmiotem apownictwa gospodarczego w postaci biernej (sprzedajnoci), okrelonej w art. 296a 1 KK, moe by
osoba penica funkcj kierownicz w jednostce organizacyjnej wykonujcej dziaalno gospodarcz lub
pozostajca z ni w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieo. Znamiona strony przedmiotowej okrelone
zostay jako danie lub przyjcie korzyci majtkowej lub osobistej albo jej obietnicy, w zamian za naduycie przez
sprawc udzielonych mu uprawnie lub niedopenienie cicego na nim obowizku, mogce wyrzdzi jednostce
organizacyjnej szkod majtkow albo stanowice czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczaln czynno
preferencyjn na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usugi lub wiadczenia. Czynne apownictwo gospodarcze
(przekupstwo art. 296a 2 KK) moe by natomiast popenione przez kad osob i polega na udzieleniu korzyci
majtkowej lub osobistej albo jej obietnicy w wypadkach okrelonych w art. 296a 1 KK.
570b
572
W art. 297 2 KK przewidziano odmian tego przestpstwa, polegajc na zaniechaniu (wbrew cicemu na
sprawcy obowizkowi) powiadomienia o powstaniu sytuacji mogcej mie wpyw na wstrzymanie albo
ograniczenie wysokoci udzielonego wsparcia finansowego lub zamwienia publicznego, albo na moliwo
dalszego korzystania z elektronicznego instrumentu patniczego. Obowizek taki wynika bdzie przewanie
z umowy.
Czynny al w postaci dobrowolnego zapobieenia, przed wszczciem postpowania, wykorzystania wsparcia
finansowego lub instrumentu patniczego, zrezygnowania z dotacji lub zamwienia publicznego albo w postaci
zaspokojenia roszcze pokrzywdzonego powoduje bezkarno sprawcy (art. 297 3 KK).
573
Artyku 298 KK kryminalizuje zachowanie bdce w istocie swego rodzaju przygotowaniem do popenienia
oszustwa na szkod instytucji ubezpieczeniowej. Zachowanie si sprawcy polega ma na spowodowaniu zdarzenia
bdcego podstaw do wypaty odszkodowania w celu uzyskania odszkodowania z tytuu umowy ubezpieczenia,
a wic sprawca musi dziaa umylnie.
Przykad: X umylnie uderza swoim samochodem w drzewo, powodujc wgniecenie karoserii, w celu uzyskania
odszkodowania. Czyn X kwalifikuje si z art. 298 1 KK. Gdyby X zgosi szkod w instytucji ubezpieczeniowej, twierdzc, e
uszkodzenia dokona nieznany sprawca jego czyn byby ju usiowaniem oszustwa z art. 286 KK.
Czynny al sprawcy przestpstwa z art. 298 KK, polegajcy na dobrowolnym zapobieeniu wypacie
odszkodowania przed wszczciem postpowania (karnego), powoduje bezkarno popenionego czynu.
paserstwa. Bdzie to jednak pozorny zbieg przepisw, poniewa art. 299 KK ma w tym zestawieniu charakter
przepisu szczeglnego.
2. Wspdziaanie pracownika banku
575
W art. 292 2 KK przewiduje si przestpstwo bdce wspdziaaniem w praniu brudnych pienidzy przez
pracownika banku lub osoby dziaajcej w imieniu lub na rzecz banku, instytucji finansowej lub kredytowej lub
innego podmiotu, na ktry na podstawie przepisw prawa ciy obowizek rejestracji transakcji osoby jej
dokonujcej. Dziaanie sprawcy polega na przyjmowaniu wbrew przepisom rodkw patniczych, instrumentw
finansowych, papierw wartociowych, wartoci dewizowych, dokonywaniu ich transferu lub konwersji lub
przyjmowaniu ich w innych okolicznoci wzbudzajcych uzasadnione podejrzenie, e stanowi one przedmiot czynu
okrelonego w 1 lub na wiadczeniu innych usug majcych ukry ich przystpne pochodzenie lub usug
w zabezpieczeniu przed zajciem.
3. Typ kwalifikowany. Czynny al
576
577
Rozdzia XXXVI KK zawiera szereg przestpstw na szkod wierzycieli. Artyku 300 1 KK dotyczy przestpstwa
umylnego udaremniania lub uszczuplania zaspokojenia wierzyciela przez sprawc, ktremu grozi
niewypacalno lub upado. Sposobem popenienia tego przestpstwa ma by usuwanie, ukrywanie, zbywanie,
darowywanie, niszczenie, uszkadzanie albo rzeczywiste lub pozorne obcianie skadnikw swego majtku
przez dunika.
578
579
Artyku 301 1 KK przewiduje przestpstwo udaremniania lub ograniczania zaspokojenia nalenoci kilku
wierzycieli przez ich dunika, dokonywane w taki sposb, e sprawca tworzy now jednostk gospodarcz i
przenosi na ni skadniki swego majtku.
580
Przestpstwo tzw. umylnego bankructwa opisane jest w art. 301 2 KK. Polega ono na umylnym doprowadzeniu
do swojej niewypacalnoci lub upadoci przez sprawc, ktry jest dunikiem kilku wierzycieli.
581
582
W art. 302 1 KK przewidziano przestpstwo umylnego bezprawnego faworyzowania niektrych wierzycieli
przez dunika. Sprawc tego przestpstwa moe by tylko dunik, ktry znajduje si w takim pooeniu
majtkowym, e nie moe zaspokoi wszystkich wierzycieli. Strona przedmiotowa tego przestpstwa polega na tym,
e dunik spaca lub zabezpiecza tylko niektrych wierzycieli, dziaajc przez to na szkod pozostaych.
583
Przekupstwo wierzyciela jest przestpstwem z art. 302 2 KK.
584
Wyrzdzenie szkody majtkowej (osobie fizycznej, osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niemajcej
osobowoci prawnej) przez prowadzenie dokumentacji dziaalnoci gospodarczej w sposb nierzetelny lub
niezgodny z prawd jest przestpstwem z art. 303 1 KK. Przykadowe formy popenienia tego przestpstwa
wymienione w przepisie to niszczenie, usuwanie, ukrywanie, przerabianie lub podrabianie dokumentw dotyczcych
tej dziaalnoci.
585
VII. Lichwa
586
Przestpstwo lichwy przewidziane w art. 304 KK polega na wyzyskaniu przymusowego pooenia innej osoby
fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej bez osobowoci prawnej przez zawarcie umowy nakadajcej na ni
obowizek wiadczenia oczywicie niewspmiernego ze wiadczeniem wzajemnym. Przymusowe pooenie to
sytuacja, w ktrej pokrzywdzony zmuszony jest przez okolicznoci do pogodzenia si z niekorzystn transakcj, np.
musi szybko sprzeda cenn rzecz, by unikn kary zastpczej za grzywn albo kupi lekarstwo dla chorego czonka
rodziny. Sprawca wykorzystuje t sytuacj dla zawarcia umowy oczywicie niekorzystnej dla pokrzywdzonego, tzn.
takiej, przy ktrej jej niekorzystny charakter jest widoczny na pierwszy rzut oka, bez potrzeby zastanawiania si
i uwzgldniania rnych elementw ekonomicznych.
587
podrabianiu lub przerabianiu znakw identyfikacyjnych, daty produkcji lub daty przydatnoci towaru lub
urzdzenia. Domniemanym znamieniem tego przestpstwa jest, e chodzi o towar przeznaczony do sprzeday
lub do przekazania konsumentom w innej formie. Jest bowiem oczywiste, e np. usunicie znaku
identyfikacyjnego lub daty produkcji urzdzenia uywanego przez sprawc nie mogo by przedmiotem
zainteresowania ustawodawcy (odmienny pogld zob. uchw. SN z 26.9.2002 r., I KZP 25/02, OSNKW 2002,
Nr 1112, poz. 94).
X. Uregulowania wsplne
1. Rozszerzenie pojcia podmiotu
591
W art. 307309 KK zamieszczone s przepisy, ktre modyfikuj zasady odpowiedzialnoci za przestpstwa
gospodarcze lub za niektre z nich. Przepis art. 308 KK postanawia, e za przestpstwa z Rozdziau XXXVI Kodeksu
karnego odpowiada jak dunik lub wierzyciel ten, kto zajmuje si sprawami majtkowymi osoby prawnej, fizycznej,
grupy osb lub podmiotu niemajcego osobowoci prawnej.
Przepis ten jest nieprecyzyjny, bowiem sugeruje, e ustalona w nim regua odnosi si do wszystkich przestpstw
z tego rozdziau. W rozdziale tym s jednak przepisy, ktre nie okrelaj podmiotu przestpstwa jako dunika lub
wierzyciela. Do nich wic to rozszerzenie krgu podmiotw odnosi si nie moe. Ponadto przepis ten uywa
niezrozumiaego pocztkowo zwrotu innej osoby prawnej, nie wyjaniajc, w stosunku do czego osoba prawna ma
by inna. Sformuowanie to mona wyjani, tylko sigajc do wykadni historycznej. Mianowicie w poprzedniku
art. 308 KK (art. 10 ustawy z 12.10.1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektrych przepisw prawa
karnego, Dz.U. Nr 126, poz. 615) uywano zwrotu Skarbu Pastwa lub innej osoby prawnej, uycie sowa innej
miao wic sens. W obecnym uregulowaniu skrelono sowa Skarbu Pastwa lub, przez przeoczenie pozostawiajc
sowo innej, co jednak nie ma adnego znaczenia normatywnego.
2. Podwyszenie wysokoci grzywny
592
3. Czynny al
592a
Artyku 307 KK reguluje kwesti czynnego alu sprawcw przestpstw okrelonych w art. 296 lub 299305 KK. W
razie gdy po dokonaniu przestpstwa sprawca dobrowolnie naprawi w caoci szkod sd moe zastosowa
nadzwyczajne zagodzenie kary, a nawet odstpi od jej wymierzenia. Jeeli szkoda zostaa naprawiona w znacznej
czci sd moe zastosowa nadzwyczajne zagodzenie kary.
W polskim prawie karnym przestpstwo to okrelone jest (jako zbrodnia) w art. 310 KK.
Dobrem chronionym przez ten przepis jest pewno i bezpieczestwo obrotu pieninego oraz interesy majtkowe
osb biorcych udzia w tym obrocie. Od strony przedmiotowej polega ono na:
1)
2)
Analogicznie traktowane s takie same dziaania w stosunku do innych rodkw patniczych, dokumentw
uprawniajcych do otrzymania sumy pieninej lub zawierajcych obowizek wypaty kapitau, odsetek, udziau
w zyskach lub stwierdzenie uczestnictwa w spce.
594
Podrobienie polega na wytworzeniu przedmiotu imitujcego pienidz, przy czym przepis nie wymaga, by
wytworzenie to miao na celu puszczenie go w obieg. Jest to wic ujcie bardzo szerokie, bo formalnie przepis
obejmuje nawet podrobienie pienidza np. przez osob, ktra tylko chce wyprbowa swoje umiejtnoci. Dlatego
te w orzecznictwie Sdu Najwyszego ogranicza si w pewnym stopniu zakres tego przepisu w drodze wykadni,
przyjmujc, e podrobieniem jest tylko wytworzenie przedmiotu o takim stopniu podobiestwa do pienidzy, e
przecitnie dowiadczony czowiek, przyjmujc taki przedmiot w normalnych okolicznociach, nie mgby od razu
zorientowa si, e jest to falsyfikat (wyr. SN z 3.10.1975 r., IV KR 221/75, OSNKW 1975, Nr 12, poz. 161).
595
Przerobienie natomiast polega na zmianie dokonywanej w autentycznych banknotach lub monetach, z reguy na
nadaniu mu wygldu pienidza o wyszym nominale.
Strona podmiotowa faszowania pienidzy polega na umylnoci w postaci zamiaru bezporedniego.
2. Puszczanie w obieg
596
597
Puszczanie w obieg faszywego pienidza, ktry sprawca otrzyma jako prawdziwy, jest typem
uprzywilejowanym, zagroonym w art. 312 KK znacznie agodniejsz kar.
W art. 310 3 KK przewiduje si moliwo nadzwyczajnego zagodzenia kary, jeli faszowanie pienidzy lub innych
przedmiotw wymienionych w art. 310 1 KK albo puszczanie ich w obieg stanowi wypadek mniejszej wagi.
3. Przygotowanie
598
W art. 310 4 KK przewiduje si przestpno przygotowania do faszowania pienidzy i do czynw wymienionych
w art. 310 2 KK.
4. Faszowanie znakw wartociowych lub urzdowych
599
Podrabianie lub przerabianie urzdowych znakw wartociowych (np. znaczkw pocztowych lub skarbowych) albo
usunicie z nich oznak umorzenia jest przestpstwem z art. 313 1 KK, pod warunkiem jednak, e dokonywane jest
w celu uycia lub puszczenia w obieg. Karalne jest rwnie (art. 313 2 KK) puszczanie w obieg takich znakw,
nabywanie ich, uywanie albo przechowywanie w celu puszczenia w obieg.
600
Podrabianie lub przerabianie znakw urzdowych (np. stempla okrelonego urzdu) majcych stwierdzi
upowanienie lub wynik badania, jeeli dokonywane jest w celu uycia w obrocie publicznym jest przestpstwem
z art. 314 KK. Karalne jest rwnie uywanie w obrocie publicznym przedmiotw opatrzonych takimi
sfaszowanymi znakami.
5. Faszowanie narzdzi pomiarowych
601
Artyku 315 KK przewiduje przestpstwo podrabiania lub przerabiania w celu uycia w obrocie gospodarczym
zalegalizowanego narzdzia pomiarowego (np. wagi) lub probierczego oraz uywania w obrocie gospodarczym
takiego narzdzia lub przechowywanie go w celu uycia. Przepisy dotyczce legalizacji narzdzi pomiarowych
zawiera ustawa z 11.5.2001 r. Prawo o miarach (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 243, poz. 2441 ze zm.).
6. Przepadek przedmiotw
602
Artyku 316 KK zawiera przepis przewidujcy obligatoryjny przepadek (zob. art. 44 6 KK) pienidzy,
dokumentw i znakw wartociowych sfaszowanych lub z usunit oznak umorzenia oraz sfaszowanych narzdzi
pomiarowych, a take przedmiotw, ktre suyy do popenienia przestpstwa z Rozdziau XXXVII Kodeksu
karnego, chociaby nie stanowiy wasnoci sprawcy.
Podrobione lub przerobione znaki urzdowe ustawa nakazuje usun, chociaby miao by to poczone ze
zniszczeniem przedmiotu (art. 316 2 KK).