SZKIC ZAGADNIEN KULTURY MASOWEJ W POLSCE

Upowszechnienie kultury w Polsce

Rozpatrujc masow kultur w Polsce, mona stwierdzi bez odwoywania si do bada stanu
faktycznego, e funkcje polityczno-propagandowe i owiatowo-wychowawcze na mocy
samych zaoe odgrywaj tu zasadnicz rol w organizacji kultury o najszerszym zasigu.
Nie znaczy to jednak, e polityka kulturalna i jej realizacja wyklucza z zakresu masowej
kultury formy rozrywki, ktre nie byyby ukryt postaci ideologicznego oddziaywania lub
nauki, ale sam rozrywk w czystej, autonomicznej postaci.
Jako jedna z odmian waciwych dla socjalistycznej kultury masowej, kultura ta
charakteryzuje si w Polsce specyficznociami, ktre szczeglnie wyranie wystpuj przy
uwzgldnieniu historycznych perspektyw jej rozwoju. Wiek XIX, stanowicy okres
formowania si europejskiej i amerykaskiej kultury masowej, przebiega w Polsce pod
znakiem dwch czynnikw hamujcych ten proces. Niedorozwj ekonomiczny kraju stanowi
hamulec naturalny, ale na-rzucony podzia narodowego organizmu i jego pod-porzdkowanie
polityczne i spoeczne pastwom zaborczym w sposb niejako sztuczny tamowao rozwj
nawet takich instytucji i form kulturalnych, ktrych potrzeba wizaa si z osignitym
poziomem rozwoju.
Zbieg okolicznoci sprawi przy tym, e uprzemysawiajce si we wzgldnie najszybszym
tempie Krlestwo Polskie byo poddane najbardziej rygory-stycznym ograniczeniom
politycznym i kulturalnym, ktre odbijay si negatywnie na rozwoju szkolnictwa i innych
instytucji kulturalnych. Wbrew oglnej tendencji zwizanej z procesami industrializacji w
Krlestwie Polskim miast cigego rozwoju systemu owiatowego historia szkolnictwa notuje
okresy regresu. Stan szkolnictwa przedstawia si lepiej za Ksistwa Warszawskiego i w
okresie konstytucyjnym Krlestwa Kongresowego ni w poowie stulecia; w latach
osiemdziesitych nastpio kolejne zahamowanie rozwoju szk trwajce do koca XIX w.
A do 1858 r. w Krlestwie z Panem Tadeuszem mona byo zapozna si tylko z
przemyconych tajnie drukw zagranicznych i ich rkopimiennych kopii krcych z rk do
rk jak w epoce przed Gutenbergiem. Nie byy to rodki komunikowania waciwe dla
kultury masowej.
Ubstwo mas pracujcych i analfabetyzm ludnoci wiejskiej,
A take znacznej czci ludnoci miejskiej, ryzyko zwizane z publikacj wydawnictw,
ktrych mogy dotkn restrykcje cenzuralne i policyjne hamoway rozwj systemu
wydawniczego opartego na zasadach komercjalnych, ktry wymaga szerokiego rynku
odbiorcw.
Stosunkowo dugo te utrzymyway si w Polsce formy charakterystyczne dla wczesnych
postaci ruchu wydawniczego: nakad autorski i wydawnictwa oparte na mecenacie
arystokratycznych lub mieszczaskich protektorw dzie nauki i sztuki. Form poredni
stanowiy publikacje oparte na prenumeracie organizowanej przez autorw lub wydawcw,
tym rnicej si od wspczesnych form przed-paty, e obliczonej na wski i wyranie
okrelony pod wzgldem rodowiskowym zakres oddziaywania, a czsto pozbawionej
komercjalnych celw. J W poowie stulecia te anachroniczne ju podwczas formy
organizacji ruchu wydawniczego ustpoway stopniowo miejsca dziaalnoci ksigarskich
firm wydawniczych

Wileski nakadca J. Gliicksberg mia okreli swoj polityk wydawnicz w tak

charakterystyczny sposb: Ja mam wybranych do dwustu kupujcych, ci kad rzecz moj
wezm nie pytajco cen... a o reszt mniej dbam". Mae nakady i wysokie ceny ksiek
powodoway ograniczenie krgu nabywcw.
Powolny proces industrializacji i urbanizacji, krpujce swobod warunki polityczne oraz
rozmiary analfabetyzmu skaday si w sumie na ramy spoeczne nie sprzyjajce
gwatownemu rozwojowi masowej kultury, a zwaszcza hamujce jego czysto komercjalne
formy, W zwizku z rozwojem masowej kultury w Anglii zwracano uwag na dwie odmienne
drogi upowszechniania wydawnictw popularnych, z ktrych
jedna nosia czysto spontaniczny charakter, druga stanowia rezultat wychowawczomoralizatorskiej dziaalnoci patronalistycznych instytucji. W Polsce ta druga forma
odgrywaa w cigu XIX w zasadnicz rol w propagowaniu wydawnictw popularnych.
Kultura masowa komercjalnego typu-pierwszy prg umasowienia.
Powstanie kultury masowej w pocztkowej fazie stanowio w Polsce, podobnie jak w innych
krajach, rezultat podwjnego procesu spoecznikowskiego upowszechniania i spontanicznego,
komercjalnego rozrostu kultury. Midzy tymi dwoma nurtami nie byo zreszt absolutnego
podziau.
W pierwszej poowie XIX. niektrzy wydawcy porzucaj wzory, ktrych wyrazem bya
cytowana dewiza Gliicksberga, i zamiast obsugiwa wski krg zamonej publicznoci
nastawiaj si na szerok popularyzacj dzie literatury narodowej.
W drugiej poowie stulecia kapitalistyczne formy organizacji ycia literackiego
rozpowszechniy si jednak. Nie wypary one spoecznej dziaalnoci wydawniczej, ale czsto
z ni wspdziaay.
Wydawcy podejmujcy samodzielnie inicjatyw masowych wydawnictw popularnych przez
dugi czas musieli si take liczy z faktem, e ich publikacje docieray do ludu" gw-nie za
porednictwem patronalistyczno filantropijnych,
indywidualnych i instytucjonalnych organizatorw owiaty i kultury ludowej, ktrych
wymagania i kryteria oceny naleao respektowa raczej, anieli przypuszczalne spontaniczne
zainteresowania ostatecznych odbiorcw.
Nie caa literatura masowa jednak rozchodzia si za porednictwem dworu, parafii,
biblioteczek szkolnych i czytel filantropijnych oraz akcji kulturalno-owiatowych o
ideologicznej inspiracji. Polska wie i prowincja jeszcze w XIX w. znaa odpowiednik
angielskich Chapmenw wdrownych kramarzy.
W okresie poprzedzajcym pierwsz wojn wiatow, po zeleniu cenzury w Krlestwie,
Warszawa staa si gwnym centrum literatury stanowicej odpowiednik niemieckiej
Schundliteratur, zwanej take literatur kuchennych schodw".
Przejcie pierwszego progu umasowienia, ktry w kulturze polskiej podobnie jak w
innych krajach nie stanowi absolutnej granicy, przypada na okres midzywojenny
charakteryzujcy si radykaln zmian sytuacji politycznej, ale nie ekonomiczno-spoecznej.

Silne relikty zacofanych form ustrojowych wyraajce si m. in. w ostrych granicach

obyczajowych rnic pomidzy klasami, wreszcie mieszany skad etniczny byy to
wszystko czynniki wpywajce na tempo rozwoju kultury masowej. Nie zatrzymay one jej
rozwoju, ale okreliy jego charakter. Pod wzgldem stanu dwch podstawowych rodkw
rozpowszechniania: ksiki i prasy, kultura polska okresu midzywojennego znajdowaa si w
fazie pluralizmu, ktry nie sprzyja maksymalizacji tendencji standaryzowania i umasowienia.
Na tle rozproszonej kultury wyrastajcej z tradycji lokalnych, zaczyna si dopiero
ksztatowa scentralizowany, standaryzowany aparat kultury masowej.
Film polski, ktrego fabularna produkcja w przedwojennych latach dorwnywaa
wspczesnej, reprezentowa silny jak na wczesne stosunki element kultury komercjalnej.
Natomiast radio zgodnie z typow dla europejskiej radiofonii drog stanowio monopol
pastwowy. Znaczenie najlepszych osigni programu pomniejsza ograniczony zakres
wpyww radia. Strumie masowego komunikowania, do szeroki ju podwczas w
miastach, zwa si w niky strumyczek docierajc do wsi, to znaczy do najliczniejszej
kategorii ludnoci kraju.
Drugi prg umasowienia
Drugi prg kultury masowej w Polsce, przypadajcy na okres powojenny, oznacza kulturaln
rewolucj idc w lad rewolucji politycznej. Waga przyznawana kulturalnym
oddziaywaniom wizaa si przy tym z faktem traktowania ich jako narzdzia ideologicznego
wpywu stanowicego istotny element dokonujcej si rewolucji.
W pi lat po wojnie, przy stanie ludnoci mniejszym od przedwojennego, nakad drukw
zwartych by 2,5 raza wyszy ni w 1938 r.; proporcja radioodbiornikw wzrosa do47 na
tysic mieszkacw.
W pierwszych latach powojennych rozbudowa aparatu masowego komunikowania
towarzyszya reformom owiatowym zmierzajcym do rozszerzenia spoecznego zasigu
kultury.
Specyficzna powojenna sytuacja wymagajca budowania aparatu kulturalnego prawie
cakowicie na surowym korzeniu oraz wyznaczana temu aparatowi polityczna rola wpyny
na okrelenie form organizacji i struktur rodkw masowego komunikowania. Radio, film i
ogromna wikszo wydawnictw stay si organami dziaalnoci pastwowej lub spoecznej
dziaajcej pod bezporedni kontrol pastwow.
Metropolizacja kultury. Orodki dyspozycyjne kultury masowej wykazuj tendencj
skupienia, ich wpywy natomiast tendencj rozprzestrzeniania si.
Na zasig tych rodkw w Polsce wywieraj oczywicie wpyw czynniki, ktrych znaczenie
dla okrelania intensywnoci kultury masowej stwierdzono w innych krajach: stopie
wyksztacenia, wiek, miejsce zamieszkania. Miejsce zamieszkania stanowi wci istotny
czynnik zrnicowania udziau w kul-turze masowej. Dane o rozchodzeniu si wydawnictw
periodycznych, zakupie ksiek, czytelnictwie, rozpowszechnianiu radia i telewizji wiadcz
o zalenoci przestrzennych postpw umasowienia od stopnia urbanizacji danego terenu.

Dane Polski s jeszcze do odlege od osigalnego puapu, ale oznaczaj one wejcie do
kategorii krajw o rozwinitej technice rodkw kulturalnego oddziaywania na masow
skal. Radio i telewizja stanowi rodki przekazywania jednakowych treci najwikszym
liczebnie, a w konsekwencji i najbardziej zrnicowanym masom od- biorcw. Prasa o
wielkich nakadach peni rwnie podobne funkcje.
Poza drugim progiem umasowienia, w warunkach socjalistycznego uprzemysowienia i
polityki kulturalnej rozwija si zatem w Polsce kultura prawdziwie masowa pod wzgldem
iloci i zdemokratyzowana pod wzgldem spoecznego zakresu, niewtpliwie take znacznie
ujednolicona w dziedzinie treciowej zawartoci. Charakter tej zawartoci stanowi zasadniczy
problem i praktycznej, i poznawczej natury.
Problem stylu kultury masowej w Polsce.
Dziedziny powicone funkcjom informacyjnym, a wic cile pojta informacja polityczna i
gospodarcza, komentarz i caa w ogle publicystyka radia, prasy i telewizji s bezporednio
podporzdkowane zadaniom propagandowo-wychowawczym i politycznym interesom
socjalistycznego pastwa. Inne dziedziny kultury intelektualnej, estetycznej, rozrywkowej,
wchodzc w zakres kultury masowej, stay si rwnie przedmiotem polityki kulturalnej,
ktrej naczelne za-oenie stanowi realizacja kultury socjalistycznej.
Ten charakter lub styl, stanowicy odmian socjalistycznej kultury masowej, wyrasta na tle
doktrynalnych zaoe, tradycji narodowych, aktualnych warunkw krajowych obejmujcych
tendencje dziaania rodowisk twrczych i potrzeby oraz zainteresowania odbiorcw, a
wreszcie ulega oglnowiatowym wpywom nieuniknionej we wspczesnej kulturze
szerokiej dyfuzji.
Adekwatne przedstawienie czynnikw ksztatujcych wspczesny obraz kultury masowej w
Polsce na tle ich stosunku wobec rnorodnych tradycji i aktualnych tendencji wymaga
osobnego studium. W najoglniejszym nawet zarysie tradycyjnego ta nie naley jednak
cakowicie pomija rnych odcieni krytyki kultury masowej. Postawa spoecznikowska jako
rdo krytyki kultury komercjalnej i jako wy-znacznik programu upowszechniania" nie
reprezentowaa jedynego stanowiska w stosunku do spraw kultury. Nie brak i w polskiej
tradycji stanowiska ywo przypominajcego charakteryzowane poprzednio nurty estetycznej
krytyki kultury masowej na Zachodzie, jakkolwiek wystpio ono dopiero w pocztku XX w.
Szczeglnie charakterystyczny dla tego okresu dokument oporw estetyzmu przeciw kulturze
masowej stanowi artykuy Miriama-Przesmyckiego w Chimerze". Krytyka Przesmyckiego
zwracaa si ku dwu frontom: zarwno przeciw rozrywkowej kulturze komercjalnego typu,
jak przeciw spoecznikowskiemu "podporzdkowaniu sztuki ideologicznym zadaniom,
charakterystycznemu dla procesw upowszechniania kultury w Polsce. By to protest
estetyzmu przeciw tym, ktrzy odbierali sztuce rol poredniczki wobec absolutu, a czynili
j funkcj spoeczn, zostawiali jej rol rozrywki uprzyjemniajcej ycie lub wzka dla
tendencji jedynie...".
Natomiast Brzozowski w okresie radykalizacji swoich pogldw, przypadajcym na lata
rewolucji1905 r., przeciwstawia estetyzmowi Miriama walk o sztuk pojmowan jako tre
duchowa dla budzcych si do ycia tumw". Nazywa on wwczas prawa sztuki prawami
penego ludzkiego ycia i deklarowa zasad wzmoonego poczucia odpowiedzialnoci
twrcw wobec rzeczywistoci.

Sztuka to nie zbytek, lecz chleb powszedni duszy, nie upikszenie ycia, lecz ycie samo".
Marchlewski by przekonany, e zwycistwo ustroju socjalistycznego stworzy warunki
szerokiego rozpowszechnienia najwyszych wartoci estetycznych i utoruje ludzkoci drog
do pikna, ktrego zrozumienie lub posiadanie w ubieg-ych epokach stanowio zawsze
przywilej nielicznych. Artykuy Marchlewskiego zasuguj na szczegln uwag ze wzgldu
na fakt, e okrelaj one rol sztuki w kulturze socjalistycznego spoeczestwa przeciwstawiajc si zarwno ekskluzywnemu estetyzmowi, jak jednostronnemu utylitaryzmowi
pozytywistw. Stanowisko to, przyznajce sztuce autonomiczne funkcje spoeczne, naley do
elementw tradycji, z ktrej wyrastaj zaoenia polityki kulturalnej wspczesnej Polski.
Zdaje si, e niesprowadzalno estetycznych i rozrywkowych wartoci przy jednoczesnej
dominacji funkcji ideologiczno-dydaktycznych mona uzna za podstaw organizacji kultury
masowej po 1956 r. Sposb realizacji tych rnorodnych funkcji kultury nie jest i nie moe
chyba by przedmiotem zastosowania raz na zawsze ustalonych schematw z tego choby
wzgldu, e spoeczno-ekonomiczne warunki funkcjonowania polityki kulturalnej ulegaj
zmianie, a rnorodno kategorii wystpujcych wewntrz wielkiego zbioru okrelanego
mianem masowej publicznoci" wymaga elastycznoci formu dziaania.
Ilociowo bardzo liczna klasa odbiorcw oczekiwaa od kultury masowej w pierwszym
rzdzie zaspokojenia potrzeb instrumentalnych: praktycznych rad, bez-poredniej orientacji w
sprawach zmieniajcego si wiata, realnej pomocy w osobistych trudnociach yciowych.
W miar upywu lat wyrastay jednak nowe nie tylko w sensie chronologicznym
pokolenia odbiorcw kultury, ktrych zainteresowania nosiy charakter dowolny, mniej
podporzdkowany kategorycznym potrzebom.
W dziedzinie kultury najbardziej masowej ten pro-ces czy si z pewnymi przemianami
stylu. Wprowadzane zmiany nie oznaczay rezygnacji z propagandowo-dydaktycznych zada,
z zasady spoecznikowstwa" i upowszechniania uznawanych wartoci wyszego poziomu.
Dziaalnoci informacyjnej i owiatowej postawiono jednak postulat, aby bya interesujca;
obok rozpowszechniania klasycznych wartoci podjto trudniejsze zadanie zdobywania
zwolennikw dla nowszej i wspczesnej sztuki; dokonano rehabilitacji popularnej rozrywki.
Dokonuje si rwnolegy, lecz nie jednakowo intensywny wzrost zapotrzebowania na
atw i atrakcyjn kultur popularn oraz na kul-tur wyszego poziomu.
Specyficzno kultury masowej w Polsce na braku podobnych elementw ywo
przypominajcych treci masowej kultury zachodniej, a czsto stanowicych po prostu
zapoyczenie, lecz na ich zakresie i miejscu w caym kompleksie tej kultury.
Masowa kultura w Polsce reprezentuje jednolity styl w paszczynie ideologicznej, odznacza
si swoistymi cechami organizacji, specyficznoci ram spoecznych.
Charakterystyczn cech kultury masowej w Polsce, odrniajc j od komercjalnej kultury
Zachodu, stanowi stosunek wobec odbiorcw kultury.
Zasady polityki kulturalnej w Polsce przeciwstawiaj si traktowaniu czytelnika, widza i
suchacza jako uczestnika anonimowej masy klientw na rynku masowej kultury.
Jeli w praktycezdarzaj si ciche odstpstwa od tych zasad, nie s one sankcjonowane i
uznane; z akceptowanych zao-e wynika odmienne rozumienie wsplnego mia-nownika,

ktry zostaje podporzdkowany okrelone-mu stosunkowi wobec odbiorcy kultury,

wyznaczany politycznymi i wychowawczymi zadaniami. Z tych zaoe nie wynika jednak
cakowita jedno-lito wartoci w paszczynie estetycznej i ludycznej kultury, ktra byaby
niemoliw do realizacji utopi. Realistyczna polityka kulturalna musi by nastawionana
rno poziomowe, wielo rodowiskowe ycie kulturalne" .
Przykad Polski dowodzi, e lepsza kultura masowa tworzy lepsz publiczno. Podnoszenie
dolnego poziomu kultury masowej i szerokie udostpnianie dzie wyszego poziomu stanowi
skuteczn metod kulturalnego oddziaywania.
Dla okrelenia hierarchii wartoci kulturalnych istotne znaczenie posiada bezporednie
oddziaywanie w obrbie trwaych, zorganizowanych i spontanicznych grup spoecznych i
funkcje jednostek szczeglnie kwalifikowanych do wywierania wpywu i jednania
zwolennikw dla wyznawanych przez siebie systemw wartoci. Rola tych-jednostek
nazywanych przywdcami opinii lub przodownikami kultury zasuguje na specjalne badania.
Nie trzeba take zapomina, e rodki masowego komunikowania, ktre stanowiy w tych
rozwaaniach przedmiot koncentracji zainteresowa, nie s jedynym narzdziem kulturalnych
oddziaywa nawet w od-niesieniu do kultury, ktr mona nazwa masow. Rol podobnych
narzdzi sucych czsto rozpowszechnieniu form artystycznych odgrywa architektura,
malarstwo cienne, sztuka uytkowa. Prasa i ksika o wielkich nakadach, radio, film,
telewizja peni jednak szczeglnie wane funkcje w postpuj-cym procesie demokratyzacji
kultury. Nawet w swojej obecnej, zhomogenizowanej formie zagraajcej hierarchii wartoci
albo moe naleaoby powiedzie wanie dziki takiej formie, staj si one
przedmiotem wsplnego dowiadczenia milionw ludzi w Polsce.
Kultura masowa ksztatowana z dbaoci zarwno o poziom, jak nieuniknion rnorodno
stanowi jeden warunek demokratyzacji kultury: daje szans wyboru. Musz one by bardzo
szerokie, jeli kultura ta ma zaspokoi potrzeby rnych typw ludzkich i rnych momentw
ludzkiego ycia nie wykluczajc niczego, co moe stanowi rdo wzruszenia, radoci i
odprenia. Drugi warunek najpeniejszego zaspokojenia ludzkich potrzeb stanowi
zapewnienie umiejtnoci wybierania. Ten warunek jest trudniejszy do realizacji i wykracza
poza zakres autonomicznego dziaania kultury masowej.