Wyklty lud ziemi, o jakim Marksowi si nie nio

Kady legalny mieszkaniec danego kraju, dziecko i dorosy, powinien otrzymywa

miesiczn pensj. Skromn, ale pozwalajc na przeycie. To podstawa. Z ekonomist
Guyem Standingiem rozmawia Katarzyna Wyk
Guy Standing - ur. w 1948 r., ekonomista, autor wanie wydanego w Polsce "Prekariatu.
Nowej niebezpiecznej klasy". Specjalizuje si w zagadnieniach rynku pracy.
GUY STANDING: Nie wyglda pani jak na zdjciu.
KATARZYNA WYK: Sucham?
- Tym z pani profilu na Skypie. Wpatrzona w dal.
W wietlan przyszo? To byo, zanim dowiedziaam si z pana ksiki, e jestem
czci prekariatu.
- To o czym porozmawiamy?
Zacznijmy moe od podstaw. Czym jest prekariat?
- Jest efektem narodzin globalnej gospodarki rynkowej, wewntrz ktrej ksztatuje si
globalna struktura klasowa. Na jej szczycie znajduje si plutokracja, malutka mniejszo
obrzydliwie bogatych oligarchw. 85 najbogatszych ma tyle, ile poowa ludnoci wiata!
Duo, duo niej mamy salariat, czyli ludzi zatrudnionych na peen etat, z przywilejami
pracowniczymi i emerytur. To z niego skadaa si klasa rednia. Mia by wikszoci,
ale coraz bardziej si kurczy, podobnie jak proletariat, czyli robotnicy pracujcy na peen
etat w fabrykach. No, a najniej jest wanie prekariat. Jedyna klasa, ktrej liczebno
ronie.
Co j wyrnia?
- Po pierwsze, to pracownicy tymczasowi, zatrudnieni w niepenym wymiarze godzin,
wiecznie niepewni. Wielu badaczy uznaje t tymczasowo za najwaniejsz cech
prekariatu, ale dla mnie duo waniejszy jest brak zawodowej tosamoci. Na pytanie,
kim jeste, czonkowie prekariatu nie odpowiadaj: "Jestem lekarzem" czy "Jestem
inynierem", poniewa nie wiedz, czy za dwa, trzy miesice nie bd kim zupenie
innym. Prekariat to take pierwsza klasa w historii majca zbyt wysokie kwalifikacje w
stosunku do zada, ktre wykonuje. Wikszo prekariuszy ma rednie lub wysze
wyksztacenie, a pracuj w miejscach, w ktrych ich wiedza i umiejtnoci nie s
potrzebne.
Po drugie, prekariusze otrzymuj wycznie pensje, nie maj adnych przywilejw w
rodzaju emerytur, patnych urlopw, chorobowego. To oznacza, e spadek pac dotyka ich

najbardziej, bo za wszystko musz paci sami. Prekariusze zaduaj si, eby przey wikszo ma do spacenia jaki kredyt studencki, poyczk krtkoterminow, zalegy
czynsz... W efekcie s bardzo podatni na kady kryzys: chorob, rozwd, mier
maonka. I yj w cigym napiciu, przeraeni, e stan si niewypacalni.
Wreszcie prekariat ma specyficzne relacje z pastwem. Prekariusze, zwaszcza imigranci,
systematycznie trac swoje prawa obywatelskie: kulturowe, bo nie przynale do
dominujcej spoecznoci; polityczne, bo nie czuj si reprezentowani przez partie
polityczne; socjalne, bo nie maj dostpu do gwarantowanych przez pastwo
przywilejw. I ekonomiczne, bo nie mog wykonywa wyuczonego zawodu.
W skrcie: prekariat to grupa spoeczna, ktra cierpi na brak bezpieczestwa zwizanego
z prac.
Taka ciga niepewno musi mie konsekwencje.
- I ma: niepokj, anomi, wyobcowanie i gniew.
Badania pokazay, e w sytuacji permanentnej niepewnoci spada iloraz inteligencji i
zdolno do dugoterminowego planowania. Nie wiedzc, czy pod koniec miesica bd
mieli na rachunki, ludzie popadaj w anomi: brak im pewnoci siebie, uwaaj, e nie s
w stanie zmieni swojej sytuacji, staj si pasywni i trac ch do podejmowania
jakiegokolwiek ryzyka. Oraz odcinaj si - od spoeczestwa, a nawet od rodziny i
przyjaci. Wszystko to prowadzi do frustracji i gniewu, ktry z kolei wykorzystuj
populistyczni politycy, winic za problemy prekariatu najrozmaitsze mniejszoci.
Odebranie ludziom poczucia bezpieczestwa moe wic prowadzi do wyksztacenia si
neofaszystowskiej mentalnoci.
Rozmowa z prof. Jolant Grotowsk-Leder: Biedne dzieci zostaj biednymi dorosymi

Kto jest najbardziej naraony na zepchnicie do prekariatu?

- Oczywicie modzi wyksztaceni. Kiedy politycy mogli powiedzie: "OK, przed
absolwentami kilka lat niepewnoci, ale prdzej czy pniej czeka na nich stabilne
zatrudnienie. Nie martwcie si, w kocu zostaniecie t klas redni". Dzi miliony ludzi
mog si spodziewa, e nigdy nie bd w stanie przej do grup o rednim i wy szym
dochodzie.
Dalej, kobiety - wicej ich wrd prekariuszy ni mczyzn - i ludzie starsi. Ale
najwiksz grup s migranci. Maj najgorzej take dlatego, e politykom atwo pokaza
palcem: "To oni, przyjezdni, obniaj stawki i zabieraj prac!". Wanie przerabiaj to
na wasnej skrze Polacy w Wielkiej Brytanii.

Ale w zasadzie prekariuszem moe sta si praktycznie kady. Z dnia na dzie,

wystarczy wypadek czy utrata pracy. Dyplom czy dobra posada nie s adnym
zabezpieczeniem. Najlepsz polis s bogaci rodzice. Ich dzieci maj dyplomy
najlepszych uniwersytetw i odpowiednie kontakty.
Skd w ogle si wzi prekariat?
- To dziecko globalizacji i neoliberalizmu. W latach 70. do gosu doszli ekonomici
goszcy ewangeli konkurencyjnoci. Pastwa, mwili, musz by konkurencyjne tak
samo jak przedsibiorstwa, a eby zyska na globalnym rynku przewag, naley ci
koszty pracy. Czyli obnia pensje, likwidowa przywileje pracownicze i zama zwizki
zawodowe.
Ta retoryka odniosa ogromny sukces. Kiedy pierwszy raz przyjechaem do Polski we
wczesnych latach 90., rzd deklarowa, e naley uelastyczni rynek pracy. I wadze dalej
to powtarzaj! Bo jeli nie bdziemy bardziej elastyczni i nie obniymy kosztw pracy,
mwi, inwestycje, odpyn do Chin, Indonezji i Wietnamu.
A nie odpywaj?
- Odpywaj. Niezalenie od tego, jak bardzo Europa i Stany obniaj koszty pracy.
Lepiej niech pani zapyta, kto na tym zyskuje.
Chiny i Wietnam?
- Kapita. Ponadnarodowe korporacje i ich udziaowcy, fundusze hedgingowe, finansici.
Powstao perpetuum mobile. Na uelastycznieniu rynku pracy zyskuje grny jeden
procent, a powstaa nierwno napdza powikszanie si prekariatu.
Thomas Piketty w swoim ''Kapitale XXI wieku''pisze, e nierwnoci bd tylko si
powikszay, bo kapita inwestycyjny ronie szybciej ni pace.
- Moim zdaniem Piketty powici zbyt mao uwagi globalizacji i skutkom wzrostu
chiskiej gospodarki. Jego "kapitalizm patrymonialny", w ktrym bogactwo po prostu si
dziedziczy, rwnie nie oddaje w peni sytuacji, w ktrej to polityka pastwa obnia
standardy yciowe pracownikw w interesie kapitau. Jeli ten trend si utrzyma,
bdziemy mieli ogromny problem. Jednak Europa nie jest na tyle gupia, eby na to
pozwoli. Myl, e w odpowiedzi powstanie nowa, progresywna polityka.
Widz, e marszczy pani brwi. Ale prosz pamita, e prekariat urs ju na tyle, by
mg sta si si polityczn. To, co obserwowalimy podczas wyborw europejskich w
Hiszpanii, we Woszech, generalnie w krajach Poudnia, to pocztek masowego
sprzeciwu. Ludzie, zwaszcza modzi i wyksztaceni, szukaj nowego programu.
Rozmowa z socjologiem Wolfgangiem Streeckiem: Ulica zmieni wiat

I gosuj na libertarianina, przy ktrym pani Thatcher to umiarkowana

socjaldemokratka. To w Polsce. A we Francji, w Wielkiej Brytanii czy Holandii na
partie antyimigranckie.
- Ale obok reakcyjnej prawicy widzimy zielonych, anarchistw i inne ruchy lewicowe,
ktre zaczynaj tworzy nowy nurt. Wemy Hiszpani: Podemos, partia prekariuszy, w
kilka tygodni urs od zera do 1,2 miliona wyborcw i zdoby pi mandatw w
europarlamencie. Wemy Szwecj, gdzie wybory wanie wygra blok lewicowy, w tym
Zieloni i Partia Lewicy.
Nie mwi, e zmiana bdzie szybka. Ludzie sami musz uzna, e czas na bardziej
zorganizowan akcj. Protesty w rodzaju Occupy Wall Street czy Oburzonych byy
wane, ale samo wychodzenie na ulic nie wystarczy. Nie bdzie zmiany bez programu
politycznego.
Socjolodzy twierdz, e spoeczestwo jest zbyt zindywidualizowane i nieufne, by
stworzy jakikolwiek skuteczny ruch protestu.
- Na pocztku kadego procesu przemian ludzie wiedz jedynie, przeciwko czemu
protestuj. To etap "pierwotnych rebeliantw". Tak synny historyk Eric Hobsbawm
nazwa pierwsz faz rewolucji, niezorganizowan, kiedy ludzie nie maj planu, co robi,
tylko s wciekli. Ich protest nie przynosi wikszych efektw, ale prowadzi do tego, e
dyskryminowani zaczynaj si zastanawia nad swoj sytuacj, identyfikowa z
podobnymi sobie i czy w grupy.
Teraz te tak si dzieje. Od "1 procent kontra 99 procent", sloganu z 2011 roku,
przeszlimy do roztrzsania kwestii strukturalnych i mechanizmw nierwnoci. I
konstruktywnych pomysw w rodzaju dochodu podstawowego czy ekologicznej
gospodarki. A zgaszaj je grupy polityczne, ktre s jeszcze mae i nieskoordynowane,
ale ju tworz zalek nowej lewicy.
Powiedziabym wrcz, e z historycznej perspektywy jest to do szybki proces, biorc
pod uwag to, e od pocztku kryzysu mino tylko sze lat.
Tylko jak prekariat ma - e przywoam Marksa - przej od klasy w sobie do klasy
dla siebie, skoro nie ma tosamoci zwizanej z wykonywan prac? Robotnikom
atwiej byo zrozumie, e jad na tym samym wzku.
- Ale ma co rwnie wanego, czyli tosamo spoeczn. Protesty prekariatu nie s
skierowane przeciwko konkretnemu pracodawcy, ale pastwu i jego polityce. Wybuchaj
w miejscach publicznych, nie w zakadach pracy. Uwaam, e dzisiejsze ruchy spoeczne
stworz ruch polityczny duo szerszy ni dawny proletariat. Bo prekariat jest wszdzie.
Wkurzony prekariat nie boi si Europy kontroli granicznych, wojen celnych i lokalnych

konfliktw. Zrobi wszystko, eby godnie y

A co z rnicami kulturowymi? Trudno mi wyobrazi sobie feministk idc rka w

rk z ortodoksyjnym muzumaninem, nawet jeli oboje pracuj na mieciwkach.
- Zgadzam si. Ale z drugiej strony dzi wsppracuje wiele grup, ktrym by to wczeniej
w gowie nie postao. Podczas pierwszomajowych manifestacji spod znaku Euro May
Day protestowali artyci, hakerzy, zwizkowcy, migranci, prekariusze, kolektywy queer,
rowerzyci oraz lewicowi radykaowie, od zielonych po anarchosyndykalistw.
Oczywicie nie stworzysz formalnego porozumienia lewicy z fundamentalistami
religijnymi czy neofaszystami, ale te nigdy to si nie udawao. Ale mona szuka
punktw wsplnych poprzez edukacj, nauk jzykw, podre, kontakty w internecie.
Optymista z pana.
- Potrzebujemy optymizmu. Moemy doprowadzi do zmiany tylko wtedy, jeli
wierzymy, e zmiana jest moliwa. Im wicej ludzi mwi: "Zrbmy co", tym wiksz
maj szans. Defetyzm suy jedynie ludziom wadzy i wielkich pienidzy. To oni chc,
ebymy uwierzyli, e nic nie moemy zrobi.
Brzmi dobrze, ale sam pan mwi, e ludzie wol szuka winnych. I znajduj ich w
obcych, innych, ktrzy maj nam zabiera miejsca pracy i zagraa naszej
tosamoci.
- I musimy z tym walczy. Pokazywa prawdziwe przyczyny nierwnoci. Trzeba
wytumaczy tym, ktrzy obwiniaj imigrantw, gejw, niepenosprawnych, Romw czy
kogo tam akurat najmniej lubi, e szukaj winnych w zym miejscu. To nie przez
imigrantw obnia si stawki robotnikw. To nie przez starych modzi nie mog znale
pracy. To globalny kapitalizm domaga si niskich pac, elastycznych godzin, outsorcingu.
Nieprzyzwoite bogactwo malutkiej grupy to nie dzieo etnicznych mniejszoci czy
maestw homoseksualnych, tylko problem strukturalny.
Tylko e lewica nie bardzo sobie z tym tumaczeniem radzi.
- Zawsze przed wielk zmian stare partie okazuj si bezuyteczne. Beppe Grillo, lider
woskiego Ruchu Piciu Gwiazd, nazywa je ywymi trupami. Socjalici i
socjaldemokraci, ktrzy w minionym stuleciu reprezentowali ludzi pracy, myl w
starych kategoriach, proponuj wczorajsze rozwizania wczorajszych kwestii. Nie s w
stanie odnie si do prawdziwych problemw prekariatu. Uwaaj, e wystarcz im
gosy starego proletariatu i klasy redniej, eby wygra wybory. A prekariat to widzi i
mwi: tym panom ju dzikujemy.
yjemy w czasach bezkrlewia. Stare lewicowe partie s ju bezuyteczne, a nowej
progresywnej polityki jeszcze nie ma. Te bym chcia, eby nowy ruch pojawi si ot, tak

sobie i porwa ludzi. Ale polityka tak nie dziaa.

To jaki powinien by ten nowy - umiarkowanie utopijny, jak pan pisze - program
lewicy?
- Szerzej si tym zajmuj w nowej ksice "A Precariat Charter: From Denizens to
Citizens" ("Karta prekariatu: od mieszkacw do obywateli"). W przyszym roku
obchodzimy 800. rocznic powstania angielskiej Wielkiej Karty Swobd, pierwszej
klasowej listy postulatw, wic postanowiem si zastanowi, jak dzi wygldaaby lista
da prekariatu. Zaproponowaem 29 artykuw - projektw reform, ktre maj
wzmocni wielk trjc Wolnoci, Rwnoci i Braterstwa w warunkach XXI wieku.
Cz z nich mona by atwo przeprowadzi - zmieni definicj pracy, tak by
obejmowaa rwnie prac niezarobkow, i obj prawem pracy elastyczne formy
zatrudnienia. Albo wzmocni rne formy stowarzysze, nie tylko zwizkw
zawodowych, bo nie ma skutecznej obrony wolnoci bez cia kolektywnych.
Dalej, naley zastosowa skuteczniejsze metody walki z bied i zlikwidowa workfare,
czyli zmuszanie ludzi do pracy pod grob odebrania zasiku.
To wszystko rednio si nadaje na transparenty, ale jest konieczne. A przede wszystkim
trzeba wprowadzi dochd podstawowy.
Czyli?
- Kady legalny mieszkaniec danego kraju, dziecko i dorosy, powinien otrzymywa
miesiczn pensj. Skromn, ale pozwalajc na przeycie.
To podstawa. Bo co jest naprawd wane dla prekariatu? Czego potrzebuje?
Bezpieczestwa ekonomicznego?
- Wanie. A dochd podstawowy gwarantowany jako prawo obywatelskie daby ludziom
nie tylko poczucie bezpieczestwa, ale te wzmacniaby ich pozycj przetargow i da
wiksze poczucie kontroli nad czasem. Pozwoliby zwolni tempo i spdza wicej czasu
na pracy niezarobkowej, takiej jak zajmowanie si chorymi czy niedonymi czonkami
rodziny, albo na dziaalnoci na rzecz lokalnej spoecznoci.
Da biednym wdk czy ryb? W Afryce powid si eksperyment pomocy finansowej
bez zobowiza

Konserwatysta zapytaby, jak pan przewiduje motywacj do podjcia pracy. Chce

pan nagradza lenistwo?

- Idiotyczny argument.
Oczywicie zawsze znajd si jednostki, ktrym nie bdzie si chciao pracowa. Ale
znakomita wikszo pragnie poprawi swj byt. Chcemy pracowa i mie wicej ni
tylko na przeycie, bo taka jest ludzka natura. A ludzie, ktrzy maj podstawowe
poczucie bezpieczestwa, pracuj wicej i s bardziej produktywni.
Niedawno zrobilimy w Indiach dwa programy pilotaowe: wypacalimy mieszkacom
kilku wiosek dochd podstawowy. Bardzo niewielkie sumy, ale dziki nim mogli
przey. I co si stao? Zaczli pracowa wicej i intensywniej, inwestowa w drobny
sprzt, ich produktywno wyranie wzrosa. Pozycj ekonomiczn poprawiy zwaszcza
kobiety.
Czemu jednak nie uzaleni gwarantowanego dochodu od pracy?
- Workfare to bulwersujce ograniczenie wolnoci. Pastwowe wiadczenia powinny
dawa ludziom poczucie bezpieczestwa i wolno ekonomiczn, a s uywane do ich
reformowania. "Dla ich wasnego dobra", mniejsza o to, e najczciej wbrew woli
samych zainteresowanych.
Pastwo daje bezrobotnemu wybr: albo akceptuje oferowan prac, albo traci
wiadczenia i zostaje uznany za pasoyta, co nie jest adnym wyborem. I nikt nie bierze
pod uwag tego, e praca moe by na drugim kocu miasta, za pac minimaln, poniej
kwalifikacji. Sami bymy jej nie wzili, ale wciskamy j ludziom, ktrzy padli ofiar
cicia kosztw, wychowali si w biednych rodzinach czy maj nisze IQ.
Poza tym programy workfare przedstawiane jako metoda oszczdzania publicznych
pienidzy s w rzeczywistoci drogie - ze wzgldu na wysokie koszty administracyjne i
sztuczne utrzymywanie mao produktywnych stanowisk pracy.
Ale czy nie jest to niesprawiedliwe, e jedni pracuj na swoje utrzymanie, a inni
dostaj co za nic?
- Pewnie. A przede wszystkim dotyczy to dzieci oligarchw. To niesprawiedliwe, e one
urodziy si w bogactwie, a inni nie, wic moe najpierw zabierzmy im pienidze!
Jestem te za konsekwencj: jeli workfare zmusza do pracy kogo, kto prawdopodobnie
nie ze swojej winy jest bezrobotny, to czemu kto, kto ma bogatych rodzicw, moe sobie
prnowa?
Bo ma si z czego utrzyma?
- No tak, ale pomys jest taki, eby nie dostawa czego za nic, prawda?
Ale ja przecie nie chc, eby ktokolwiek by zmuszany do pracy. To karanie biednych za
to, e nie mieli do szczcia, by chodzi do dobrych szk.

No dobrze, ale czy sta nas na dochd podstawowy?

- Oczywicie. Dzi te wspieramy mnstwo ludzi, tylko innych i w inny sposb. Tniemy
podatki bogatym, dajemy ulgi korporacjom, utrzymujemy armi biurokratw
zarzdzajcych skomplikowanym systemem wiadcze. To ogromne pienidze. rednio
okoo 6 procent globalnego PKB to subsydia dla klasy redniej.
Jakie subsydia?
- Na przykad ulgi podatkowe na kredyt hipoteczny. Rzd pomaga w zakupie domw, ale
komu? Klasie redniej.
Wiele krajw stosuje te subsydia zatrudnienia. Przedsibiorstwo, ktre zatrudnia
bezrobotnych do nisko patnych prac, dostaje zwrot czci kosztw ich wynagrodzenia. A
to nic innego jak prezent dla bogatych firm, eby nie musiay paci wicej swoim
pracownikom. Dotuje si badania naukowe, z ktrych zyski czerpie potem prywatny
biznes. Pac za to podatnicy - pani, ja i wszyscy prekariusze, o ktrych rozmawiamy.
Ale dochd podstawowy to nie wszystko. Moemy te zrobi co naprawd
rewolucyjnego, czyli podnie podatki!
Wemy podatek dochodowy od osb prawnych, czyli ten, ktry pac korporacje. W
Wielkiej Brytanii wynosi 20 procent, w USA od 15 do 35 procent. A wic prekariat,
ktrego faktyczne obcienie wynosi nawet 80 procent, paci dzi wysze podatki ni
korporacja!
80 procent? Jak to?
- Tak, poniewa prekariusz, ktry bierze prac nisko patn i pozbawion pozapacowych
przywilejw, traci pastwowe wiadczenia. Paci za leczenie i utrzymuje si z
oszczdnoci, kiedy jest chory albo musi zosta w domu z dzieckiem. Powiedzmy, e te
wiadczenia warte s 80 dolarw tygodniowo. Jeli pjdzie pani do pracy za 100
dolarw, pani efektywna stawka podatkowa wynosi 80 procent, poniewa otrzymuje pani
jedynie 20 dolarw wicej.
Jeszcze tylko musi pan przekona politykw. Oraz wyborcw.
- To jest wykonalne. Prosz spojrze na Brazyli. Na pocztku tego stulecia tamtejsza
klasa rednia te mwia: "Och, jak bdziemy mie dochd podstawowy, biedni stan si
leniwi, poza tym nie sta nas na to". I co? Dzi ponad 60 milionw Brazylijczykw w
ramach programu rodzinnego "Bolsa Familia" dostaje co miesic sum od pastwa.
Zmniejszyy si nierwnoci, spado bezrobocie, wzrost gospodarczy przyspieszy, a
spoeczny i ekonomiczny status kobiet si poprawi. I dzi wszyscy chc rozszerzy
program. Przez 15 lat postawa Brazylijczykw przesza od "nie moemy sobie na to
pozwoli" do "nie moemy sobie pozwoli na jego likwidacj". Zmiany s wic moliwe.

I to szybkie zmiany.