Prezentowany konspekt zawiera elementarne wiadomoci z zakresu genezy,

budowy i klasyfikacji ska osadowych. Jego tre, w gwnej mierze, oparta zostaa
na oglnodostpnej literaturze dotyczcej tematu, a czciowo jest efektem
przemyle wasnych autora strony. Konspekt ten przeznaczony jest gwnie dla
studentw pierwszego roku geologii i geografii, a take dla wszystkich
zainteresowanych tym tematem.

Skay osadowe.
Wietrzenie.
Wszystkie skay, czy to magmowe, czy metamorficzne, czy starsze skay
osadowe, znajdujce si na powierzchni ziemi i ograniczonej do poziomu wd
gruntowych strefie przypowierzchniowej ulegaj dziaaniu czynnikw zewntrznych.
Mwimy, e skay wietrzej. Efektywno dziaania tych czynnikw w duym stopniu
uzaleniona jest od cech strukturalnych, teksturalnych ska, skadu mineralnego, czyli
w konsekwencji take ich chemizmu. Wietrzeniem, zatem, nazywa bdziemy
proces niszczenia ska pod wpywem dziaania czynnikw zewntrznych.
Proces z natury jest dynamiczny, jest to uporzdkowany w czasie cig zmian.
Czynnikiem (czynnikami), natomiast, okrela bdziemy przyczyn lub zesp
przyczyn danego procesu. Wyrnia si twa typy wietrzenia:
wietrzenie fizyczne (=mechaniczne), ktrego efektem jest rozdrobnienie skay,
oraz wietrzenie chemiczne, prowadzce do jej rozkadu.

Wietrzenie fizyczne.
Gwnym czynnikiem procesu wietrzenia fizycznego jest temperatura, a
konkretnie zmiany temperatury wystpujce na wielu obszarach Ziemi w cyklu
dobowym (dzie/noc), sezonowym (lato/zima), bd w cyklach wieloletnich (np.
glacja/interglacja). Bezporedni wpyw temperatury na skay nazywamy insolacj.
Skay zbudowane s z rnej wielkoci, rnie zorientowanych ziaren krystalicznych
(mineraw), o rnym wspczynniku rozszerzalnoci termicznej. Wielokrotne
nagrzewanie i ochadzanie skay rwnoznaczne z wielokrotnym, wielokierunkowym
rozszerzaniem si i kurczeniem jej skadnikw prowadzi do rozlunienia jej zwartoci,
zwizoci, czyli tzw. wiby skay i w efekcie do rozpadu. Skay ponadto s bardzo

zymi przewodnikami ciepa. Dziaanie temperatury powoduje rozgrzanie tylko

wierzchniej, stosunkowo cienkiej warstwy, gbiej, natomiast, skaa pozostaje
chodna. Na granicy tych dwch stref wystpuje, zatem, gradient termiczny,
generujcy due naprenia, w wyniku ktrych take dochodzi do rozpadu ska.
Oglnie rozpad skal (=wietrzenie fizyczne) okrelamy mianem dezintegracji. W
zalenoci od stopnia i sposobu rozdrobnienia skay wyrniamy rne rodzaje
dezintegracji. Jeeli skaa rozpada si na due bloki mwimy dezintegracji
blokowej lub rozpadzie blokowym. Rozpad skay na mae ziarna to dezintegracja
granularna lub rozpad ziarnisty. Wreszcie eksfoliacja to zuszczanie si skay lub
dezintegracja skorupowa. Dezintegracja ska (wietrzenie fizyczne) moe by zatem
bezporedni konsekwencj insolacji. Czasami jednak, mimo identycznych
produktw wietrzenia fizycznego, mechanizm ich powstawania moe by odmienny.
Wyobramy sobie przebieg tego procesu w warunkach klimatu chodnego, z
okresowym spadkiem temperatury poniej 0oC, w obecnoci wody. Wypeniajca
drobne pory i szczeliny skalne woda, zamarzajc zwiksza swoj objto. Wzrost
objtoci zamarzajcej wody siga 9% i jest wystarczajcy do wygenerowania
ogromnych napre, prowadzcych do rozpadu (=dezintegracji) ska. Wietrzeniowe
dziaanie zamarzajcej wody okrela si mianem zamrozu. W tym przypadku, w
procesie wietrzenia fizycznego (=dziaania zamrozu), rwnie gwnym czynnikiem
jest temperatura, jednak nie dziaa ona bezporednio na skay, lecz za
porednictwem narzdzia, ktrym jest, na przemian, zamarzajca i rozmarzajca w
szczelinach woda. Podobne w skutkach dziaanie, lecz zachodzce w skrajnie
odmiennych warunkach, daje krystalizacja soli w porach i szczelinach skalnych. W
warunkach klimatu suchego, gorcego drobne spkania w skale mog by
wypenione wysoko zmineralizowanymi, wodnymi roztworami rnych soli. Na skutek
dziaania wysokiej temperatury, rozpuszczalnik (=woda) ulega czciowemu
odparowaniu, co prowadzi do zwikszenia stenia roztworu i w konsekwencji do
krystalizacji. Krysztay soli o wyduonym pokroju ustawiaj si zazwyczaj
prostopadle do powierzchni ograniczajcych szczelin. Take w tym kierunku maja
one najwiksz, tzw. si krystalizacji. Wzrastajce krysztay, zatem, dziaaj na skay
rozsadzajco prowadzc do ich kruszenia czyli dezintegracji. Taki typ wietrzenia
fizycznego okrelamy jako wietrzenie poprzez wzrost krysztaw soli. W tym
przypadku rwnie gwnym czynnikiem procesu wietrzenia fizycznego jest
temperatura, ktra jednak, podobnie jak w przypadku zamrozu, nie dziaa na skal
2

bezporednio, lecz za porednictwem narzdzia jakim s wzrastajce krysztay soli.

Pewne znaczenie w procesie wietrzenia fizycznego ma take wpyw czynnikw
zwizanych z mechanicznym oddziaywaniem na skay organizmw, np.
rozpychajcy efekt rozwoju systemu korzeniowego rolin lub grzebicy tryb ycia
niektrych zwierzt (kret, ddownica, zwierzta kopice nory, itp.). Proces
wietrzenia fizycznego prowadzi tylko do rozdrobnienia (=rozpadu) ska i w
konsekwencji umoliwia rozpoczcie dziaania czynnikw chemicznych, czyli procesu
wietrzenia chemicznego.

Wietrzenie chemiczne.
Gwnym czynnikiem procesu wietrzenia chemicznego jest woda wraz z
rozpuszczonymi w niej aktywnymi gazami, tlenem (O2), dwutlenkiem wgla (CO2),
siarkowodorem (H2S), a take kwasami organicznymi (=kwasami humusowymi).
Woda wsikajca w podoe ma take zdolno wytwarzania jeszcze innych
aktywnych substancji, np. kwasw siarkowego (H2SO4) lub wglowego (H2CO3),
przypieszajcych proces wietrzenia chemicznego. Jego efektem jest powstanie
duej grupy nowych zwizkw (=mineraw wtrnych), bardziej stabilnych, czyli
odporniejszych na dziaajce w okrelonych warunkach czynniki chemiczne. W
zalenoci od typu przeobrae chemicznych, ktre towarzysz powstaniu nowych
mineraw wyrnia si take rne typy wietrzenia chemicznego. Wietrzenie
chemiczne wskutek utleniania polega na czeniu si z tlenem substancji
beztlenowych lub przejciu zwizkw o niszym stopniu utlenienia na wyszy.
Powszechnie utlenianiu ulega take materia organiczna. Czsto proces ten zachodzi
w obecnoci wody, tzn. w warunkach hydratacji. Przykadem utlenienia zwizkw
beztlenowych jest przemiana siarczkw w siarczany, np.
2FeS2 + 2H2O + 7O2 2FeSO4 + 2H2SO4
piryt/markasyt + woda + tlen siarczan elaza + kwas siarkowy
lub PbS + 2O2 PbSO4
galena + tlen siarczan oowiu (=anglezyt).
Przykadem, natomiast, zmiany stopnia utlenienia jest przeobraenie magnetytu w
hematyt:
4Fe3O4 + O2 6Fe2O3
magnetyt + tlen hematyt.

Wietrzenie chemiczne na skutek uwodnienia to hydratacja. Polega ona na

wczeniu w struktur okrelonych zwizkw chemicznych wody w postaci
czsteczkowej (H2O), lub jako grupy hydroksylowej (OH). Hydratacja rzadko
zachodzi jako osobny proces. Najczciej wspdziaa z hydroliz, utlenianiem i
karbonatyzacj. Przykadem prostej hydratacji moe by przejcie hematytu w
limonit:
2Fe2O3 + 3H2O 2Fe2O33H2O
hematyt + woda limonit,
lub anhydrytu w gips:
CaSO4 + 2H2O CaSO42H2O
anhydryt + woda gips.
W podobny sposb z wglanw, poprzez hydroliz i utlenianie, mog powstawa
wodorotlenki:
FeCO3 + H2O Fe(OH)2 + CO2
syderyt + woda wodorotlenek elaza + dwutlenek wgla
a nastpnie: 4Fe(OH)2 + O2 2Fe2O33H2O + H20
wodorotlenek elaza + tlen limonit + woda.
Hydrolityczny rozkad glinokrzemianw (gwnie skaleni), w obecnoci dwutlenku
wgla, w zalenoci od warunkw klimatycznych okrela si jako wietrzenie ilaste
albo wietrzenie laterytowe. Wietrzenie ilaste zachodzi w warunkach klimatu
umiarkowanego. Jego produktami s nowe mineray (ilaste!), gwnie zwizki krzemu
(Si) i glinu (Al), w zwizku z czym ten rodzaj wietrzenia chemicznego okrela si
take jako wietrzenie SiAl-itowe (sialitowe). Przykadem wietrzenia sialitowego
moe by rozkad ortoklazu w obecnoci wody i dwutlenku wgla:
2KAlSi3O8 + 2H2O + CO2 K2CO3 + 4SiO2 + H2Al2Si2O8H2O
ortoklaz + woda + dwutlenek wgla wglan potasu + krzemionka + kaolinit,
lub rozkad, w podobnych warunkach, anortytu:
CaAl2Si2O8 + 2H2O + CO2 H2Al2Si2O8H20 + CaCO3
anortyt + woda + dwutlenek wgla kaolinit + wglan wapnia (kalcyt).
Wietrzenie laterytowe zachodzi w warunkach klimatu ciepego, wilgotnego. Jego
produktem, najoglniej, s utwory nazywane laterytem (std nazwa). Pod wzgldem
chemicznym lateryt jest mieszanin wodorotlenkw glinu (mineralogicznie hydrargilitu
Al (OH)3 i diasporu - AlOOH), a wic zwizkw Al, dlatego te wietrzenie to
nazywane jest Al-itowym (alitowym). Przykadem wietrzenia alitowego take moe
4

by rozkad ortoklazu w obecnoci wody i dwutlenku wgla, oczywicie, w

odpowiednich warunkach klimatycznych:
2KAlSi3O8 + 3H2O + CO2 K2CO3 + 6SiO2 + 2Al(OH)3
ortoklaz + woda + dwutlenek wgla wglan potasu + krzemionka + hydrargilit.
Wietrzenie chemiczne na skutek redukcji polega na obnieniu stopnia utlenienia
pierwiastkw wchodzcych w skad rnych zwizkw chemicznych (=mineraw
wtrnych). W przyrodzie gwnym czynnikiem redukujcym jest materia organiczna w
postaci pierwiastka wgla (C), ktry ma zdolno czenia si z wolnym tlenem, a
take tlenem zawartym w zwizkach chemicznych. Podobn zdolno, tzn.
odszczepiania tlenu niezbdnego do procesw yciowych z ronych zwizkw
chemicznych (organicznych i nieorganicznych) posiadaj niektre bakterie.
Procesowi redukcji zawsze musi towarzyszy utlenianie i odwrotnie, utlenianiu
redukcja. Przykadem tego typu przeobrae chemicznych jest redukcja siarczanw
do wolnej siarki:
CaSO4 + 2C CaS + 2CO2
siarczan wapnia + wgiel siarczek wapnia + dwutlenek wgla,
nastpnie 2CaS + 2H2O Ca(OH)2 + Ca(SH)2
siarczek wapnia + woda wodorotlenek wapnia + wodorosiarczek wapnia,
Ca(OH)2 + Ca(SH)2 + 2CO2 2CaCO3 + 2H2S
wodorotlenek wapnia + wodorosiarczek wapnia + dwutlenek wgla
wglan wapnia + siarkowodr
i wreszcie: 2H2S + O2 2S + 2H2O
siarkowodr + tlen siarka + woda.
Wietrzenie chemiczne na skutek uwglanowienia okrelane jest take jako
klarbonatyzacja. Polega ona w gwnej mierze na rozpuszczajcym dziaaniu
dwutlenku wgla i wody (=kwasu wglowego) w stosunku do wielu mineraw i
wizaniu uwolnionych w ten sposb kationw niektrych metali, gwnie alkalicznych
(K, Na, Ca, Mg) i elaza (Fe) w wglany. Rozpuszczanie kalcytu w wodzie z
dwutlenkiem wgla (=kwasie wglowym) prowadzi do powstania kwanego wglanu
wapnia cakowicie odprowadzanego do roztworu:
CaCO3 + H2O + CO2 Ca(HCO3)2
Kalcyt + woda + dwutlenek wgla kwany wglan wapnia.

Tego typu przeobraeniom ulegaj take krzemiany. Przykadem moe by tzw.

serpentynizacja, polegajca na przemianie oliwinu (forsterytu) w serpentyn i
magnezyt:
2Mg2SiO4 + CO2 + H2O H4Mg3Si2O9 + Mg2CO3
forsteryt + dwutlenek wgla + woda serpentyn + magnezyt,
lub przejsciu piroksenu (diopsytu) w dolomit:
CaMg(Si2O6) + 2CO2 + 2H2O CaMg(CO3)2 + 2SiO2 + 2H2O
diopsyt + dwutlenek wgla + woda dolomit + krzemionka + woda.
Podstawowe typy reakcji w procesie wietrzenia chemicznego to: utlenianie,
uwodnienie (=hydratacja), redukcja oraz uwglanowienie (=karbonatyzacja).
Jak wykazay jednak powysze przykady przeobraenia te rzadko zachodz
pojedynczo. W praktyce mamy do czynienia ,najczciej, z zachodzcymi
rwnoczenie kilkoma typami przemian, co nieco utrudnia prosty i czytelny podzia
procesu wietrzenia chemicznego.

Odporno mineraw na wietrzenie.

Efektywno dziaania zewntrznych czynnikw niszczcych w procesie
wietrzenia, jak zostao to zasygnalizowane ju we wstpie, w duym stopniu
uzaleniona jest od podatnoci mineraw. Jedne s tylko rozdrabniane i nie ulegaj
praktycznie adnym innym przeobraeniom, inne natomiast, nie do e s
kruszone, to jeszcze podlegaj penemu rozkadowi chemicznemu. W zwizku z tym
mineray skaotwrcze (ska magmowych), zarwno femiczne (=ciemne) jak i
sialiczne (=jasne) mona uszeregowa pod wzgldem odpornoci, osobno dla obu
grup. Pozycja mineraw (ciemnych i jasnych) w szeregach jest odwrotna do
kolejnoci ich krystalizacji z magmy (por. szeregi reakcyjne Bowena). Znaczy to,
oglnie, e najwiksz odporno chemiczn bd wykazyway mineray (femiczne i
sialiczne) krystalizujce z magmy na kocu, a najmniejsz rozpoczynajce ten
proces. Zatem szereg odpornociowy mineraw ciemnych moe wyglda tak:
kolejno krystalizacji
biotyt amfibol piroksen oliwin
spadek odpornoci
Wynika z tego, e stosunkowo pospolitym skadnikiem ska osadowych
(okruchowych) spord mineraw femicznych bdzie biotyt. Oliwinu, natomiast, w tej

grupie skal praktyczne nie spotkamy. Szereg odpornociowy mineraw jasnych

jest nastpujcy:
kolejno krystalizacji
kwarc muskowit skale skaleniowiec
spadek odpornoci
Konsekwencj takiego uszeregowania, pod wzgldem odpornoci, mineraw
sialicznych bdzie powszechne wystpowanie w skaach osadowych (okruchowych)
kwarcu i muskowitu, natomiast brak skaleniowcw. W tym szeregu naley zwrci
uwag na pozycj skaleni. Pamitamy, e stanowi one stosunkowo rnorodn
grup mineraw, ktrej przedstawiciele, w rnym stopniu s odporne na dziaanie
czynnikw chemicznych. Pod tym wzgldem skalenie mona usystematyzowa jak
poniej:
kolejno krystalizacji
skale potasowy plagioklaz sodowy plagioklaz wapniowy
spadek odpornoci
i z podobnymi konsekwencjami jak ,oglnie, dla mineraw ciemnych i jasnych, tzn.
powszechnym skadnikiem ska osadowych (okruchowych) moe by skale
potasowy, natomiast plagioklazw, szczeglnie wapniowych w tej grupie ska nie
spotkamy.

Mineray skaotwrcze ska osadowych.

W zwizku z odpornoci/podatnoci mineraw pierwotnych na niszczce
dziaanie czynnikw chemicznych, mineray skaotwrcze ska osadowych mog by
dwojakiego pochodzenia. Cz z nich to mineray allogeniczne, czyli takie ktre
powstay poza miejscem tworzenia si ska osadowych. Dostaj si one do osadu
bez zmiany ich natury mineralogicznej, wskutek, tylko, rozdrobnienia (=wietrzenia
fizycznego) ska magmowych, metamorficznych lub starszych ska osadowych. S to
zatem mineray najbardziej odporne. Spord mineraw pierwotnych, gwnych ska
magmowych (sialicznych i femicznych) do tej grupy zalicza si: kwarc, muskowit,
skale potasowy oraz biotyt. Powszechne w tej grupie s take mineray poboczne
i akcesoryczne, takie jak: cyrkon, rutyl, turmalin, korund, granat, magnetyt i
ilmenit, a z metamorficznych dysten i staurolit. Charakterystyk wymienionych
mineraw allogenicznych przedstawiono w tabelach.

Cechy fizyczne kwarcu.

1.
2.

Minera
Gromada/klasa/grupa

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie

10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Rysa
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia

17.

Inne cechy

18.

Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

KWARC
sole kwasw tlenowych (krzemiany i
glinokrzemiany)/krzemiany i glinokrzemiany
przestrzenne/mineray grupy SiO2
krzemionka krystaliczna
SiO2
trygonalny ( kwarc), heksagonalny ( kwarc)
3
2,65 g/cm
szklisty, tusty
przezroczysty
bezbarwny, biay, ty, rowy, ciemnobrunatny,
ciemnoszary do czarnego
biaa
7,0
muszlowy, nierwny, zadziorowaty
kruchy
supkowy, izometryczny
krysztay, zbliniaczenia (delfinackie, brazylijskie,
japoskie), geody, druzy, yy, skupienia ziarniste, zbite
odporny na dziaanie czynnikw fizycznych i
chemicznych z wyjtkiem HF; pospolite wrostki i rnego
typu inkluzje cieke i gazowe; na cianach krysztaw
poprzeczne prkowanie
pospolity minera ska magmowych, osadowych i
metamorficznych
kwarc wysokotemperaturowy (), trway w temp. >
0
573 C; kwarc niskotemperaturowy (), trway w temp. <
0
573 C; odmiany barwne kwarcu niskotemperaturowego:
kryszta grski (bezbarwny), ametyst (fioletowy), kwarc
rowy (rowy), cytryn (ty), kwarc dymny
(ciemnobrunatny), morion (ciemnoszary, czarny);
prasiolit (zielony, przezroczysty), odmiany kwarcu z
wrostkami: kocie oko (wrostki azbestu), praz (wrostki
aktynolitu i chlorytu), tygrysie oko, sokole oko (wrostki
krokidolitu), awenturyn (wrostki tych lub zielonych
mik), wosy Wenus (wrostki rutylu), kwarc mleczny (biay,
zabarwienie powoduj drobne inkluzje cieke i gazowe).

Cechy fizyczne muskowitu.

1.
2.

Minera
Gromada/klasa/grupa

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy

MUSKOWIT
sole kwasw tlenowych (krzemiany i
glinokrzemiany)/krzemiany i glinokrzemiany
warstwowe/miki (yszczyki)
uwodniony glinokrzemian potasu i glinu
KAl2[(OH,F)2AlSi3O10]
jednskony
3
2,77 2,88 g/cm
szklisty, perowy
przezroczysty
bezbarwny, zielonawy, tawy , brunatnawy
biaa

11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia
Inne cechy
Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

2,5 3,0
doskonaa, jednokierunkowa
sprysty
blaszkowy
ziarniste/blaszkowe
odporny na dziaanie kwasw, sabo ulega dziaaniu HF
skadnik skal magmowych, due krysztay wrd
pegmatytw, produkt procesw pneumatolitycznych i
hydrotermalnych, pospolity skadnik ska osadowych i
metamorficznych.
serycyt drobnouseczkowa odmiana muskowitu; fengit
muskowit o podwyszonej zawartoci SiO2

Cechy fizyczne skalenia potasowego.

1.
2.

Minera
Gromada/klasa/grupa

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia

17.
18.

Inne cechy
Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

SKALE POTASOWY
sole kwasw tlenowych (krzemiany i
glinokrzemiany)/krzemiany i glinokrzemiany
przestrzenne/skalenie i mineray pokrewne
glinokrzemian potasu
KAlSi3O8
jednoskony ortoklaz, trjskony - mikroklin
3
2,55 - 2,63 g/cm
szklisty, perowy
przezroczysty w cienkich pytkach
bezbarwny, biay, kremowy, czerwony, zielony
biaa
6,0-6,5
doskonaa dwukierunkowa
nierwny
kruchy
grubo-, cienkotabliczkowy, supkowy
krysztay, zbliniaczenia (karlsbadzkie, manebachskie,
baweskie, albitowe, peryklinowe), skupienia ziarniste
odporne na dziaanie HCl, ulegaj dziaaniu HF
skadnik skal magmowych, osadowych i
metamorficznych, due krysztay w pegmatytach
ortoklaz jednoskony, sanidyn
wysokotemperaturowa odmiana ortoklazu, mikroklin
trjskony, amazonit zielona odmiana mikroklinu

Cechy fizyczne biotytu.

1.
2.

Minera
Gromada/klasa/grupa

3.
4.
5.
6.
7.
8.

Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto

BIOTYT
sole kwasw tlenowych (krzemiany i
glinokrzemiany)/krzemiany i glinokrzemiany
warstwowe/miki (yszczyki)
uwodniony glinokrzemian magnezu i elaza
+2
K(Mg, Fe )3[(OH)2AlSi3O10]
jednoskony
3
2,7 3,3 g/cm
szklisty, perowy
przezroczysty

9.

Barwa/zabarwienie

10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia
Inne cechy
Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

czarny, ciemnobrunatny z odcieniem czerwonawym lub

zielonawym
biaa
2,0-3,0
doskonaa, jednokierunkowa
sprysty
blaszkowy
ziarniste/blaszkowe
magnetyczny
rozpowszechniony minera ska magmowych i
metamorficznych, take w skaach osadowych
-

Cechy fizyczne cyrkonu.

1.
2.

Minera
Gromada/klasa/grupa

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia
Inne cechy
Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

CYRKON
sole kwasw tlenowych (krzemiany i
glinokrzemiany)/krzemiany i glinokrzemiany
wyspowe/proste krzemiany wyspowe
krzemian cyrkonu
Zr[SiO4]
tetragonalny
3
4,56 4,72 g/cm
szklisty, tustawy
przezroczysty
bezbarwny, ty, czerwony, brunatnawy, zielonawy
biaa
7,5
niewyrana, jednokierunkowa
muszlowy, nierwny
kruchy
supkowy, igiekowy
krysztay, zbliniaczenia kolankowe
silnie dwjomny
pospolity minera akcesoryczny ska magmowych i
metamorficznych; w skaach osadowych jako minera
allochtoniczny; czasem due osobniki w pegmatytach
czerwonobrunatny hiacynt, somkowoty jargon,
cenione jako kamienie szlachetne

Cechy fizyczne rutylu.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Minera
Gromada/klasa/grupa
Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie

RUTYL
tlenki i wodorotlenki/tlenki typu MO2
tlenek tytanu
TiO2
tetragonalny
3
4,20 4,30 g/cm
diamentowy lub tusty
nieprzezroczysty do przewiecajcego
brunatnoczerwony, czerwonoczarny, rzadko zielonawy,
niebieskawy, tawy

10

10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia

17.

Inne cechy

18.

Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

brunatna, zielonawoczarna
5,5 6,5
dokadna i wyrana = dwukierunkowa
muszlowy
kruchy
supkowy, igiekowy
krysztay, czste bliniaki, niekiedy wielokrotne,
kolankowe
wielobarwne refleksy wewntrzne, biae, tawe,
brunatne, czerwonobrunatne
w niewielkich ilociach skadnik skal magmowych;
spotykany wrd pegmatytw i utworw
hydrotermalnych; skadnik skal metamorficznych; w
skalach osadowych jako minera allogeniczny
brookit, anataz rzadziej spotykane w przyrodzie
polimorfy substancji TiO2

Cechy fizyczne turmalinu.

1.
2.

Minera
Gromada/klasa/grupa

3.

Nazwa chemiczna

4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.

Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia
Inne cechy

18.

Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

TURMALINY
sole kwasw tlenowych (borany)/boranokrzemiany i
krzemiany boru
uwodniony borokrzemian elaza, glinu, magnezu,
wapnia, sodu i litu
2+
3+
(Na, Ca)(Fe , Mg, Li)3(Al, Fe )6[(OH)4(BO3)3Si6O18]
trygonalny
3
2,90 3,25 g/cm
szklisty
nieprzezroczysty
bezbarwny, brunatny, czarny
biaa, szrawa
7,0 7,5
nierwny
kruchy
supkowy, igiekowy
ziarniste
charakterystyczne prkowanie cian krysztaw,
zgodne z wydueniem supa
produkt procesu pneumatolizy, pojawia si w
pegmatytach granitoidowych; pospolity wrd ska
zmetamorfizowanych kontaktowo; w skalach osadowych
jako minera allogeniczny
urozmaicona grupa mineraw izomorficnych, utworzona
przez: elbait, drawit, szerlit, uvit, buergeryt

Cechy fizyczne korundu.

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Minera
Gromada/klasa/grupa
Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy

KORUND
tlenki i wodorotlenki/tlenki typu M2O3
tlenek glinu
Al2O3
trygonalny
3
4,00 4,10 g/cm

11

7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia
Inne cechy
Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

szklisty, tusty
przezroczysty
bezbarwny, biay, szary, czerwony, niebieski, fioletowy
biaa
9,0
muszlowy, zadziorowaty
kruchy
supkowy, tabliczkowy
ziarniste
dwjomny
minera ska magmowych i pegmatytw; powstaje w
strefach zmetamorfizowanych kontaktowo i regionalnie;
w skaach osadowych minera allogeniczny
odmiany barwne jako cenione kamienie szlachetne:
niebieski szafir, czerwony rubin, fioletowy ametyst
orientalny, bezbarwny - leukoszafir

Cechy fizyczne granatu.

1.
2.

Minera
Gromada/klasa/grupa

3.

Nazwa chemiczna

4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.

Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia
Inne cechy

18.

Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

GRANAT
sole kwasw tlenowych (krzemiany i
glinokrzemiany)/krzemiany i glinokrzemiany
wyspowe/proste krzemiany wyspowe
krzemian magnezu, elaza (+2), manganu, wapnia oraz
glinu i elaza (+3)
2+
3+
2+
2+
3+
3+
M 3R 2[SiO4]3; M = Mg, Fe , Mn, Ca; R = Al, Fe
regularny
3
3,20 4,60 g/cm
szklisty, tlustawy
przezroczysty
brunatny, czerwony, zielony
biaa
6,5 - 7,5
niewyrana, jednokierunkowa
nierwny, muszlowy
kruchy
izometryczny
krysztay, skupienia ziarniste, ziemiste, zbite
odporny na dziaanie kwasw, w tym HF; niektre
dwjomne
wystpuj w skaach magmowych, gwnie jednak
produkty metamorfizmu regionalnego i termicznego, w
skalach osadowych jako mineray allogeniczne
najpospolitsze odmiany: granat zwyczajny, pirop,
almandyn, spessartyn, grossular

Cechy fizyczne magnetytu.

1.
2.
3.
4.
5.

Minera
Gromada/klasa/grupa
Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny

MAGNETYT
tlenki i wodorotlenki/tlenki typuM3O4 i pokrewne/spinele
tlenek elaza
2+
3+
Fe Fe 2O4; FeO + Fe2O3; Fe3O4
regularny

12

6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia

17.
18.

Inne cechy
Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

5,10 5,20 g/cm

pmetaliczny
nieprzezroczysty
elazistoczarny, niekiedy z niebieskimi nalotami
czarna
5,5 - 6,0
muszlowy
kruchy
izometryczny
krysztay,. zbliniaczenia, skupienia zbite, ziarniste,
wprynicia
silnie magnetyczny
znany ze skal magmowych, utworw hydrotermalnych i
metamorficznych; w skalach osadowych jako minera
allogeniczny
-

Cechy fizyczne ilmenitu.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Minera
Gromada/klasa/grupa
Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia

17.
18.

Inne cechy
Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

ILMENIT
tlenki i wodorotlenki/tlenki typu M2O3 i pokrewne
tlenek tytanu i elaza
FeTiO3
trygonalny
3
4,50 4,72 g/cm
pmetaliczny
przewiecajcy w cienkich pytkach
elazistoczarny, ciemnoszary
czarna lub brunatna
5,0 6,0
niewyrana, czterokierunkowa
muszlowy
kruchy
izometryczny, grubotabliczkowy, slupkowy
krysztay, zbliniaczenia, ziarna ksenomorficzne,
skupienia ziarniste
sabomagmnetyczny
skadnik skal magmowych; pospolity w niektrych
pegmatytach; w skalach osadowych jako minera
allogeniczny
-

Cechy fizyczne dystenu.

1.
2.

Minera
Gromada/klasa/grupa

3.
4.
5.
6.

Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy

DYSTEN
sole kwasw tlenowych (krzemiany i
glinokrzemiany)/krzemiany i glinokrzemiany
wyspowe/krzemiany wyspowe zawierajce inny anion
krzemian glinu
Al2SiO5
trojskony
3
3,56 3,68 g/cm

13

7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia

17.
18.

Inne cechy
Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

szklisty, perowy
przezroczysty
niebieska, zielonawa, tawa, czarna, bywa bezbarwny
biaa
4,5 7,0
dokadna i wyrana = dwukierunkowa
nierwny
kruchy
supkowy, wstkowy
krysztay romboedryczne, zbliniaczenia, w tym
polisyntetyczne, skupienia ziarniste, pytkowe,
promieniste
minera skal metamorficznych wysokich cinie; w
skaach osadowych jako minera allogeniczny

Cechy fizyczne staurolitu.

1.
2.

Minera
Gromada/klasa/grupa

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Nazwa chemiczna
Wzr
Ukad krystalograficzny
Ciar waciwy
Poysk
Przeroczysto
Barwa/zabarwienie
Barwa rysy
Twardo
upliwo
Przeam
Spjno
Pokrj
Posta skupienia

17.
18.

Inne cechy
Pochodzenie/geneza

19.

Odmiany/typy

STAUROLIT
sole kwasw tlenowych (krzemiany i
glinokrzemiany)/krzemiany i glinokrzemiany
wyspowe/krzemiany wyspowe zawierajce inny anion
uwodniony krzemian/glinokrzemian elaza i glinu
AlFe2O3(OH)4Al2[O|SiO4]
jednoskony
3
3,74 3,83 g/cm
szklisty, matowy, tustawy
przezroczysty
to- czerwonobrunatny
biaa
7,0 - 7,5
wyrana, jednokierunkowa
muszlowy, nierwny
kruchy
izometryczny
krysztay, zbliniaczenia krzyowe, czsto ziarna
nieforemne
odporny na dziaanie czynnikw chemicznych
minera metamorficzny; pospolity skadnik osadowych
skal okruchowych
-

Pozostae to mineray autogeniczne, czyli takie ktre powstay w miejscu tworzenia

si ska osadowych. Pojawiaj si one w osadzie na skutek rnorodnych procesw
chemicznych i biochemicznych, w wyniku wytrcania z roztworu, bd w efekcie
pniejszych przemian diagenetycznych. S to zatem typowe, nowe mineray
wtrne, powstae w procesie wietrzenia chemicznego ska magmowych,
metamorficznych lub starszych ska osadowych. Trzeba jednake pamita, e

14

niektre mineray mog mie jednoczenie natur allo- i autogeniczn, dotyczy to

przede wszystkim kwarcu. Wrd mineraw autogenicznych ska osadowych mona
wyrni kilka istotnych grup. Nazwy grup wraz z mineraami nalecymi do nich
przedstawione zostay w tabeli.

Nazwy grup mineraw autogenicznych ska osadowych wraz z mineraami

nalecymi do nich.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Nazwa grupy
grupa krzemionki
grupa mineraw ilastych
grupa glaukonitu
grupa chlorytu
grupa wodorotlenkw Al
grupa wodorotlenkw Fe
grupa tlenkw Fe
grupa siarczkw Fe
grupa wglanw
grupa fosforanw
grupa siarczanw*
grupa chlorkw*

Mineray nalece do grupy

opal, chalcedon, kwarc
kaolinit, illit, montmorillonit
glaukonit
chloryt
hydrargilit, diaspor
goethyt
hematyt
piryt, markasyt
kalcyt, aragonit, dolomit, syderyt, magnezyt
kolofan (-it), frankolit
gips, anhydryt
halit, sylwin, karnalit, kizeryt, bischofit

* - siarczany i chlorki czone s czasem w jedn grup i okrelane jako grupa

mineraw ewaporatowych. Naley jednak pamita, e nie wszystkie siarczany s
mineraami ewaporatowymi. Znany powszechnie minera baryt jest siarczanem,
jednak nie pochodzenia ewaporatowego lecz hydrotermalnego niskich temperatur.

Szczegowa charakterystyka mineraw autogenicznych nalecych do

wymienionych grup oraz innych mineraw skaotwrczych ska osadowych
znajduje si w linku dydaktyka (temat: Makroskopowe rozpoznawanie ska mineray skaotwrcze ska osadowych) pod adresem:
www.ing.uni.wroc.pl/~leszek.kurowski/ .

Transport.
Jak ju wiemy, mineray skaotwrcze ska osadowych dzielimy na dwie grupy.
S to, odpowiednio, mineray auto- i allogeniczne, ktre rni si, midzy innymi,
miejscem powstania. Jedne (autogeniczne) pozostaj jako swoiste reziduum w
rodowisku tworzenia osadw (ska osadowych), inne (allogeniczne) przemieszczane
s w nowe miejsca i gromadz si poza rodowiskiem tworzenia osadw. To
przemieszczanie zatem, to nic innego jak proces transportu. Naley jednak

15

pamita, e niektre mineray autogeniczne (grupy mineraw autogenicznych) te

mog by przemieszczane poza swoje pierwotne rodowisko tworzenia. Dotyczy to
midzy innymi mineraw ilastych. Z jednej strony nikt nie kwestionuje ich
autogenicznej natury, z drugiej jednak, mona rozway ich przetransportowanie z
pierwotnego rodowiska tworzenia, bez zmiany charakteru chemicznego, w nowe
miejsce. Wtedy mineray ilaste powinnimy traktowa take jako allogeniczne. W
warunkach ziemskich gwnym czynnikiem procesu transportu jest grawitacja.
Mona rozpatrywa go jako transport czysto grawitacyjny, waciwy dla ruchw
masowych ska (np. osuwiska, obrywy) i nieskonsolidowanych osadw (np. rnego
typu spywy grawitacyjne) lub zachodzcy pod dziaaniem siy przepywu medium
transportujcego, kosztem jego energii kinetycznej. W tym drugim przypadku moe
to by zatem transport w strumieniu wody, np. w rzekach, prdami morskimi czy w
wyniku falowania, transport eoliczny (=wiatrowy), zwizany z ruchami mas powietrza
lub transport w specyficznym medium lepko-sprystym jakim jest ld lodowcowy.
Niekiedy wietrzenie i transport rozpatrywane s cznie i okrelane wtedy jako
proces erozji. Erozj, zatem, nazywa bdziemy niszczenie ska poczone z
usuwaniem (=transportem!) powstaej zwietrzeliny.

Sedymentacja.
Transport zwietrzeliny w postaci materiau okruchowego, zawiesiny, koloidu
lub roztworu rzeczywistego moe trwa dopty, dopki sia nona medium
transportujcego nie spadnie poniej pewnej wartoci granicznej, poniej ktrej musi
rozpocz si proces sedymentacji. Proces sedymentacji polega, zatem, na
gromadzeniu (=depozycji, akumulacji) osadw w okrelonym obszarze czyli basenie
sedymentacyjnym (=rodowisku sedymentacji). Przy czym pod pojciem
rodowisko sedymentacji rozumie bdziemy pewien obszar akumulacji, w ktrym
panuj okrelone warunki fizyczne, chemiczne i biologiczne, majce wpyw na
zachodzcy tam proces sedymentacji, a tym samym na cechy gromadzonych
osadw. Sedymentacja jest wic kolejnym, trzecim po wietrzeniu i transporcie,
niezbdnym procesem na drodze powstawania ska osadowych. Bez nagromadze
osadw, kopalnych i wspczesnych, nie ma podstaw do wyrniania tej grupy ska.
W warunkach ziemskich wyrnia si trzy grupy rodowisk sedymentacji morskie,
ldowe i przejciowe, ldowo-morskie. W obrbie kadej grupy, w zalenoci od
przyjtych kryteriw mona wydzieli kilka, tzw. rodowisk podstawowych. I tak w
16

rodowiskach morskich, na podstawie kryterium odlegoci od ldu wyrnia si

rodowisko litoralne, hemipelagiczne i pelagiczne, natomiast na podstawie kryterium
gbokoci litoralne, nerytyczne, batialne, abisalne i hadalne. rodowiska ldowe
to, midzy innymi, rodowisko stokw aluwialnych, pustynne, lodowcowe, bagienne
jeziorne czy rodowiska rzeczne. rodowiska przejciowe, z kolei, to przede
wszystkim obszary przenikania si wpyww morza i ldu, a wic rodowiska
wybrzey morskich (np. klifowe, plaowe, pywowe, barierowe, rafowe czy wybrzea
suche nazywane take ewaporatowymi), a take rodowiska deltowe lub estuariw,
czyli lejkowatych uj rzek. W obrbie kadego rodowiska podstawowego mona
jeszcze wydzieli kilka tzw. subrodowisk. Naley take pamita, e rodowiska nie
s obszarami odizolowanymi od innych. Wrcz przeciwnie, najczciej zazbiaj si,
przenikaj co wpywa na zoono zachodzcych w nich procesw
sedymentacyjnych.

Diageneza.
Zdeponowane osady zazwyczaj s mikkie, porowate i zawodnione. Ich
nagromadzenia tworz skay osadowe lune. Niejednokrotnie, jednak, poddawane s
one oddziaywaniu jeszcze jednego, zoonego procesu nazywanego diagenez.
Diageneza jest to zesp procesw prowadzcych do przeobraenia lunego
osadu w lit ska osadow. Diageneza zachodzi w warunkach podwyszonego
cinienia i temperatury, przy czym wartoci tych czynnikw s mniejsze ni
wyznaczajce pocztek przeobrae metamorficznych. Skay osadowe mog by,
zatem efektem procesu wietrzenia, transportu i sedymentacji, wtedy nazywamy je
skaami lunymi (np. iy, muy, piaski, wiry). W przypadku gdy osady przejd
dodatkowo proces diagenezy nazywamy je skaami zlityfikowanymi (=zwizymi) lub
zdiagenezowanymi (np. iowce, muowce, piaskowce, zlepiece). W tym miejscu
naley rozrni lityfikacj osadw od ich spoistoci. Osady (=skay) zlityfikowane to
takie, ktre przeszy proces diagenezy, czyli ich zwizo jest np. efektem
cementacji. Osady (=skay) spoiste to takie, ktrych zwizo jest efektem
dziaania innych si, np. kohezji. Czy jest zatem moliwo prostego odrnienia
skay zwizej od spoistej? Tak. W tym celu wystarczy wzi dwa naczynia z wod, w
jednym umieci prbk skay spoistej, np. iu, a w drugim zdiagenezowanej, np.
upka ilastego. Po chwili, na skutek nadmiaru wody i przerwania dziaania si kohezji,
skaa spoista (i) rozpynie si, natomiast prba skay zwizej (upka ilastego)
17

zachowa w wodzie swoj pierwotn form. Diageneza, jak podano w definicji, jest
procesem zoonym. Mona podzieli j na kilka etapw, traktowanych najczciej
jako osobne procesy. Procesy te to: kompakcja, twardnienie koloidw,
cementacja, rekrystalizacja, metasomatoza oraz fosylizacja. Kompakcja polega
na zmniejszeniu objtoci osadu na skutek nacisku nadkadu lub supa wody.
Zmniejszenie objtoci powoduje take zwikszenie gstoci osadu, spadek jego
porowatoci i czciowe odwodnienie. Cinienie nadkadu i utrata wody jest take
przyczyn kolejnego procesu diagenetycznego, czyli twardnienia koloidw.
Twardnienie koloidw polega na przejciu niektrych substancji, na skutek
dziaania tych czynnikw, z fazy koloidalnej w faz stal (=tward), np. elu
krzemionkowego w opal lub elu elazowego w limonit. Cementacja jest procesem
prowadzcym do spojenia okruchw/ziaren lunego osadu w jedno ciao skalne.
Faktycznie jest to efekt twardnienia koloidw, lub krystalizacji mineraw z
przesyconych roztworw rzeczywistych wystpujcych w przestrzeni
midzyziarnowej, w osadzie. Naturalnymi cementami (=spoiwami) mog by
najczciej: krzemionka w postaci opalu/chalcedonu, wglany w postaci kalcytu,
aragonitu, dolomitu, syderytu, siarczany jako gips, anhydryt, baryt, siarczki w postaci
pirytu lub mineray ilaste, w tym glaukonit. Bardzo czsto w rnego typu spoiwach
wystpuje domieszka zwizkw elaza (mineralogicznie goethytu/limonitu lub
hematytu), nadajcych spoiwom (i skaom osadowym) czsto charakterystyczne,
tawe, czerwonawe czy brunatnawe barwy. Cementacja jest gwnym procesem
lityfikacyjnym. Rekrystalizacja polega na przejciu, pod wpywem podwyszonego
cinienia i temperatury, substancji bezpostaciowych w skrytokrystaliczne, a tych w
jawnokrystaliczne, np. opal chalcedon kwarc. Metasomatoza jest procesem
diagenetycznym polegajcym na molekularnej wymianie skadnikw midzy ska a
zmineralizowanymi roztworami, ktre w tej skale kr. Polega ona na czciowym
usuniciu ze skay jednych skadnikw i wprowadzeniu na ich miejsce innych.
Przykadem tego procesu moe by tzw. dolomityzacja, czyli czciowa wymiana w
kalcycie jonw wapniowych na magnezowe, pochodzce ze wzbogaconych w nie
roztworw krcych w skale i powstanie minerau dolomitu, a w konsekwencji ska
dolomitowych czyli dolomitytw. Innym przykadem przeobrae metasomatycznych
moe by sylifikacja, czyli wtrne wzbogacenie rnorodnych genetycznie osadw a
take szcztkw organicznych w krzemionk, w postaci opalu lub chalcedonu. Do tej
kategorii przeobrae mona zaliczy take tzw. kalcytyzacj, polegajc na
18

wzbogaceniu osadw, kosztem ich pierwotnych skadnikw, w kalcyt. Caoksztat

przemian diagenetycznych szcztkw organicznych w osadzie to fosylizacja. Jej
efektem jest wystpowanie w skaach osadowych skamieniaoci, czsto
nazywanych take fosyliami.

Podzia ska osadowych.

Skay osadowe tworzone s przez nagromadzenia lunych bd
zlityfikowanych (=zdiagenezowanych) osadw. Z genetycznego punktu widzenia
mona podzieli je na kilka duych grup. Wrd tych grup mona wyrni:
1. Skay piroklastyczne
2. Skay okruchowe
3. Skay ilaste
4. Skay chemogeniczne
5. Skay organogeniczne
6. Paliwa kopalne.
Trzeba jednoczenie pamita, e niektre skay osadowe mog mie rn genez,
np. chemo- lub organogeniczna geneza wapieni czy ska krzemionkowych.
Klasyfikacja ska osadowych przedstawiona zostaa w tabeli.

Klasyfikacja ska osadowych.

Grupa ska
piroklastyczne

Skad
chemiczny
mineralny
krzemiany i
mineray
glinokrzemiany skaotwrcze
ska
wulkanicznych

Geneza
wulkaniczna/
okruchowa

klastyczne
(=okruchowe)

krzemiany i
glinokrzemiany

gwnie
mineray
allogeniczne,
kwarc,
muskowit,
skale
poasowy,
biotyt oraz
mineray
akcesoryczne

okruchowa

ilaste

krzemiany i
glinokrzemiany

grupa
mineraw
ilastych, tj.
kaolinit, illit,
montmorillonit,
glaukonit

chemogeniczna/
okruchowa

19

Gwne
procesy
sedymentacja
lotnych
produktw
erupcji
wulkanicznych
sedymentacja
mineraw
allogenicznych
oraz
fragmentw
ska, lub
nagromadzenia
rezydualnych
produktw
wietrzenia
mechanicznego
sedymentacja
chemiczna
(=wytrcanie z
roztworw
koloidalnych)
lub transport a

Przykadowe
skay
tufy, tufity,
lapillity, brekcje
piroklastyczne

muy, muowce,
piaski,
piaskowce,
wiry, zlepiece

iy, iowce, lupki

ilaste

alitowe

nastpnie
sedymentacja
rezydualnych
pruduktw
wietrzenia
ilastego
nagromadzenia
rezydualnych
produktw
wietrzenia
alitowego
nagromadzenia
rezydualnych
produktw
wietrzenia
chemicznego
lub
sedymentacja
chemiczna
(=wytrcanie z
roztworw
rzeczywistych i
koloidalnych)
ewaporacja
(=krystalizacja z
przesyconych
roztworw, w
wyniku
odparowania
wody)

wodorotlenki
glinu

hydrargilit,
diaspor

chemogeniczna

elaziste

tlenki,
wodorotlenki,
wglany,
krzemiany,
siarczki elaza

hematyt,
getyt, syderyt,
szamozyt,
glaukonit,
chloryt, piryt,
markasyt

chemogeniczna

gipsowo-solne
(=ewaporatowe)

chlorki,
siarczany,
wglany
potasu, sodu,
magnezu,
wapnia

halit, sylwin,
karnalit, gips,
anhydryt,
kalcyt

chemogeniczna

wglanowe

wglany
wapnia, oraz
wapnia i
magnezu

kalcyt, dolomit

organogeniczna/
chemogeniczna/
okruchowa

sedymentacja i
diageneza
elementw
szkieletowych
organizmw, lub
sedymentacja
chemiczna
(=wytrcanie z
roztworw
rzeczywistych)
lub
sedymentacja
wglanowego,
nieorganicznego
materiau
detrytycznego

krzemionkowe

krzemionka =
tlenek krzemu

mineray
grupy
krzemionki, tj.
opal,
chalcedon,
kwarc

organogeniczna/
chemogeniczna

sedymentacja i
diageneza
elementw
szkieletowych
organizmw lub
sedymentacja
chemiczna
(=wytrcanie z
roztworw
koloidalnych)

20

lateryty,
boksyty, terra
rossa

rne odmiany
elaziakw
brunatnych (np.
oolitowe,
bobowe), rud
darniowych (np.
kowe, jeziorne
bagienne),
limonity
syderytyty,
szamozytyty,
glaukonityty
sole kamienne
(=halityty), sole
potasowe,
magnezowe
(=sylwinityty,
karnalityty),
gipsyty,
anhydrytyty,
wapienie
ewaporatowe
wapienie i
dolomityty
organogeniczne
(zoogeniczne i
fitogeniczne), w
tym biolityty,
wapienie i
dolomityty
chemogeniczne,
np. martwice i
nawary
wapienne,
wapieniowe i
dolomitytowe
piaskowce,
zlepience,
brekcje
skay
krzemionkowe
organogeniczne,
np. radiolaryty,
diatomity,
spoggiolity,
skay
krzemionkowe
warstwowane o
genezie innej

fosforanowe

paliwa kopalne
(=kaustobiolity)

fosforany
wapnia i
elaza

apatyt,
kolofanit,
frankolit,
wiwianit

organogeniczna/
chemogeniczna

sedymentacja
szcztkw
organicznych, w
tym odchodw
zwierzcych, lub
sedymentacja
chemiczna
(=wytrcanie z
roztworw)

uwglona
substancja
organiczna

organogeniczna

sedymentacja i
diageneza
(stadium bio- i
geochemiczne)
szcztkw
organicznych

ni organiczna,
np. rogowce,
skay
krzemionkowe
chemogeniczne,
np. martwice i
nawary
krzemionkowe
oraz krzemienie
i czerty
rne odmiany
fosforytw, np.
piaszczyste,
ilaste,
glaukonitowe,
gruzowe,
konkrecje
fosforytowe,
guano,
wiwianityty
kaustobiolity
stae, np. torf,
wgiel brunatny,
wgiel
kamienny,
antracyt,
kaustobiolity
pynne
(bituminy), np.
ropa naftowa
wraz z jej
skadnikami
gazowymi (=gaz
ziemny) i staymi
(=asfalty
naturalne i
woski ziemne,
np. ozokeryt)

Skay piroklastyczne.
Skay piroklastyczne stanowi ogniwo porednie midzy skaami
wulkanicznymi i osadowymi skaami okruchowymi. S one efektem sedymentacji
lotnych produktw erupcji wulkanicznych. Oglnie, skay osadowe o genezie
wulkanogenicznej okrelane s nazw tefra. Podzia skal tej grupy oparty jest na
dwch kryteriach, procentowej zawartoci materiau wulkanogenicznego (1) i frakcji
tego materiau (2). W oparciu o pierwsze kryterium wyrnia si skay piroklastyczne
waciwe o zawartoci od 75,0 do 100,0% materiau wulkanogenicznego, skay
tufitowe (25,0 do 75,0%) i skay epiklastycznne (0,0 do 25,0%). Wraz ze wzrostem
zawartoci skadnikw epiklastycznych (=niewulkanicznych) skay te, gwnie
tufitowe, zbliaj si wygldem do typowych ska okruchowych, czsto widoczne jest

21

w nich wyrane warstwowanie. W oparciu o drugie kryterium skay tej grupy mona
podzieli na drobnopopioowe (rednica okruchw < 0,06 mm), popioowe (od 0,06
do 2,0 mm), frakcji lapilli (od 2,0 do 64,0 mm) oraz frakcji blokw i bomb
wulkanicznych (wielko okruchw > 64,0 mm). Wan odmian ska tej grupy s
skay piroklastyczne, waciwe, frakcji popioowej, nazywane tufami. Ze wzgldu na
charakter petrograficzny dominujcych skadnikw tych ska, ktrymi mog by
idiomorficzne ziarna krystaliczne, szkliwo wulkaniczne lub fragmenty ska, wyrnia
si, odpowiednio, krystalotufy, witrotufy i litotufy (=krystaloklastyczne tufy,
witroklastyczne tufy oraz tufy litoklastyczne). Innym, istotnym kryterium podziau
tufw jest stopie zgrzania ich skadnikw, spowodowany oddziaywaniem
termicznym pierwotnie gorcego materiau piroklastycznego. W najmniejszym
stopniu wpyw tego czynnika zaznacza si w zwykych tufach, nieco wikszym w
tufach spieczonych i najwikszym w ignimbrytach.
wzrost wpywu czynnika termicznego
tuf tuf spieczony ignimbryt
Podzia skal piroklastycznych przedstawiony zosta w tabeli.

Podzia skal piroklastycznych.

Frakcja
Skay piroklastyczne

wielko

Skay tufitowe

Skay epiklastyczne

brekcje i zlepiece

nazwa

waciwe

blokw i bomb

aglomeraty i brekcje

> 64,0

wulkanicznych

piroklastyczne

brekcje i zlepiece

2,0 64,0

lapilli

tufy lapillowe i lapillity

tufitowe

0,063 2,00

popioowa

tufy popioowe

piaskowce tufitowe

[mm]

piaskowce

muowce i pyowce
< 0,063

drobnopopioowa

tufy drobnopopioowe

tufitowe

muowce i pyowce

100,0 75,0

75,0 25,0

25,0 0,0

zawarto skadnikw
wulkanogenicznych [%]

Skay okruchowe.
Skay okruchowe s wan i bardzo zrnicowan grup ska osadowych. Ich
geneza wie si z nagromadzeniami rezydualnych produktw wietrzenia
mechanicznego lub, czciej, s one efektem transportu i sedymentacji odpornego
na wietrzenie chemiczne materiau okruchowego, na ktry skadaj si gwnie

22

mineray allogeniczne oraz fragmenty ska. Najistotniejszym kryterium podziau ska

okruchowych jest frakcja osadu. W oparciu o to kryterium wyrnia si skay
grubookruchowe (rednica ziarna > 2,0 mm), skay redniookruchowe (0,063 2,0
mm), drobnookruchowe (0,0039 0,063 mm) i bardzo drobnookruchowe (rednica
ziarna < 0,0039 mm). Wymienione cztery frakcje okrela si jako gwne. W obrbie
frakcji gwnych wyrnia si dodatkowo tzw. frakcje podstawowe. Skay okruchowe
poszczeglnych frakcji mog by zarwno lune (=sypkie) jak i zdiagenezowane
(scementowane). Podzia osadw na frakcje zawiera tabela.

Podzia osadw na frakcje.

Frakcje
Frakcje gwne

rednica [mm]*

Skay

podstawowe

Skay lune

bardzo

gazy, bloki

Frakcja

>256,0

gruboziarnista

grubookruchowa

>32,0 - <256,0

gruboziarnista

=psefitowa =

>4,0 - <32,0

rednioziarnista

wiry, gruzy

rudytowa

scementowane

zlepiece, brekcje
zlepiece

>2,0 - <4,0

drobnoziarnista

wirki

wirkowe

piaski

piaskowce

pyy, muy

pyowce, muowce

iy

iowce

bardzo
>1,0 - <2,0

gruboziarnista

Frakcja

>0,5 - <1,0

gruboziarnista

redniookruchowa

>0,25 - <0,5

rednioziarnista

=psamitowa =

>0,125 - <0,25

drobnoziarnista

arenitowa

bardzo
>0,0625 - <0,125

drobnoziarnista

>0,031 - <0,0625

gruboziarnista

Frakcja

>0,0156 - <0,031

rednioziarnista

drobnookruchowa

>0,0078 -

drobnoziarnista

=aleurytowa =

<0,0156

siltytowa

>0,0039 -

bardzo

<0,0078

drobnoziarnista

Frakcja bardzo
drobnookruchowa
= pelitowa =

>0,00006 -

lutytowa

<0,0039

* - W sedymentologii rednica ziarna najczciej wyraana jest w jednostkach .

Jednostka jest definiowana jako ujemny logarytm przy podstawie 2 ze rednicy
23

wyraonej w milimetrach, tzn. -log2d [mm]. Przedziay klas w skali odpowiadaj

przedziaom w skali metrycznej. Zaleta jednostek polega na tym, e ich wartoci s
liczbami cakowitymi (dodatnimi lub ujemnymi).

Skay grubookruchowe.
Dalszy, bardziej szczegowy, podzia ska okruchowych oparty jest na innych
ni frakcja cechach teksturalnych osadu, np. stopniu obtoczenia lub upakowania oraz
jego charakterze petrograficznym. Pojedyncze okruchy frakcji psefitowej, wykazujce
pewien stopie obtoczenia to otoczaki. Nagromadzenia otoczakw tworz skay
grubookruchowe lune, nazywane wirami. Jeeli materia okruchowy jest
ostrokrawdzisty, to jego pojedyncze elementy s bloczkami, a ich nagromadzenia
tworz gruzy. Jednorodne petrograficznie nagromadzenia otoczakw lub bloczkw
nazywane s oligomiktycznymi (lub monomiktycznymi) wirami lub gruzami,
natomiast petrograficzna rnorodno otoczakw lub bloczkw upowania do
nazywania ich nagromadze, odpowiednio, polimiktycznymi wirami lub gruzami.
Podobna nomenklatura dotyczy ska grubookruchowych, zdiagenezowanych
(=scementowanych). Skay psefitowe skadajce si z otoczakw to zlepiece, a te
zbudowane z bloczkw to brekcje. Zarwno zlepiece jak i brekcje, ze wzgldu na
charakter petrograficzny mog by oligo- lub polimiktyczne. Jednoczenie naley
pamita, e skay okruchowe, szczeglnie uwidacznia si to w skaach psefitowych,
zbudowane s z trzech grup skadnikw. Wszystkie otoczaki lub odpowiednio bloczki
w skale tworz tzw. szkielet ziarnowy. Wolne przestrzenie midzy elementami
szkieletu wypenia matriks, czyli masa wypeniajca. Z definicji, masa wypeniajca
jest zawsze o klas ziarnow drobniejsza od elementw szkieletu ziarnowego, czyli
w skaach grubookruchowych jest redniookruchowa. Wreszcie trzecim istotnym
skadnikiem jest spoiwo, cementujce wszystkie skadniki w jedn cao (=ska).
Spoiwo przewanie jest krzemionkowe, wglanowe lub ilaste, czsto pigmentowane
zwizkami elaza (Fe+3) na barwy od tej do ciemnobrunatnej. Elementy szkieletu
ziarnowego w skaach grubookruchowych mog cile do siebie przylega, tzn. moe
ich by duo w stosunku do masy wypeniajcej, w danej objtoci osadu (mog
wykazywa wysoki stopie upakowania) lub mog by rozrzucone luno w masie
wypeniajcej (mog wykazywa niskie upakowanie). Przy czym upakowanie
rozumiane jest jako miara zagszczenia elementw szkieletu ziarnowego
(otoczakw lub bloczkw) w osadzie. W zalenoci od sytuacji mwimy o zwartym
24

lub rozproszonym szkielecie ziarnowym w tej grupie ska. W zwizku z tym skay
grubookruchowe o zwartym szkielecie ziarnowym nazywa bdziemy
ortozlepiecami lub ortobrekcjami, a z rozproszonym szkieletem ziarnowym,
odpowiednio parazlepiecami lub parabrekcjami. Podzia ska grubookruchowych
przedstawiony zosta w tabeli.

Podzia ska grubookruchowych.

Cechy okruchw
Cecha

obtoczenie

Skay lune

Jako

Skay scementowane

obtoczone

wir

zlepieniec (=konglomerat)*

ostrokrawdziste

gruz

brekcja**

jednorodny

oligomiktyczne wiry, gruzy

oligomiktyczne zlepiene,

skad

brekcje

petrograficzny

urozmaicony

polimiktyczne wiry, gruzy

polimiktyczne zlepiece,
brekcje

upakowanie

szkielet zwarty

ortozlepiece, ortobrekcje

szkielet

parazlepiece, parabrekcje

ekstraformacyjne wiry, gruzy

ekstraformacyjne zlepiece,

rozproszony
spoza basenu
pochodzenie
okruchw

brekcje
z basenu

rdformacyjne wiry, gruzy

rdformacyjne zlepiece
brekcje

* - Nazwa konglomerat rozumiana jest, najczciej, jako synonim pojcia zlepieniec.

** - Brekcje mog mie rn genez. W zalenoci od sytuacji rozrnia si brekcje
sedymentacyjne, tektoniczne, wulkaniczne.

Skay redniookruchowe.
Skay redniookruchowe (=psamitowe) reprezentowane s przez piaski i
piaskowce. Wielko ziarna tej grupy ska mieci si w przedziale od 0,063 do 2,00
mm (por. tab. Podzia osadw na frakcje). W oparciu o to kryterium wyrnia si
piaski i piaskowce bardzo drobnookruchowe (0,063 0,125mm), drobnookruchowe
(0,125 0,250mm), redniookruchowe (0,250 - 0,50mm), grubookruchowe (0,50
1,00mm) i bardzo grubookruchowe ( 1,00 2,0mm). Innymi, istotnymi kryteriami
podziau ska tej grupy jest procentowy udzia masy wypeniajcej w skadzie skay
(1) i petrograficzny charakter szkieletu ziarnowego (2). Pierwsze kryterium dotyczy

25

ska zdiagenezowanych (=scementowanych). Masa wypeniajca w piaskowcach jest

zawsze frakcji aleurytowej. Jeeli jest jej mao (<15,0%), to ska nazywamy
arenitem. Jeeli detrytycznej matrix jest wicej (15,0 - 75,0%), to skaa jest wak.
Kryterium petrograficzne (2) dotyczy ska redniookruchowych lunych i
scementowanych. Jeeli w ich skadzie wystpuje praktycznie tylko materia
kwarcowy ( 95%), to skaa jest piaskiem lub piaskowcem kwarcowym. Jeeli kwarcu
jest mniej ni 95% a obok niego wystpuj ziarna lityczne (chloryt, yszczyki,
fragmenty ska) i skalenie, przy czym ziarna lityczne przewaaj nad skaleniami, to
piaski i piaskowce nazywane s litycznymi. Jeeli, natomiast, skalenie przewaaj
nad ziarnami litycznymi, przy mniejszej ni 95% zawartoci kwarcu, to piaski i
piaskowce s arkozowe. Podzia ska redniookruchowych przedstawiony zosta w
tabeli.

Podzia ska redniookruchowych.

Zawarto kwarcu
<95%
Frakcja 0,063 2,0mm
(psamitowa)

95%

Skala luna

<75%
Zawarto
Skaa

matrix

<15%

scementowana

(frakcja

15 -

aleurytowa)

75%

arenity

przewaga

przewaga

skaleni nad

skadnikw

skadnikami

litycznych nad

litycznymi

skaleniami

piasek

piasek

kwarcowy

arkozowy

piasek lityczny

piaskowce

piaskowce

piaskowce

kwarcowe;

arkozowe;

lityczne

arenity

arenity

kwarcowe

arkozowe

arenity lityczne

waki arkozowe

waki lityczne

waki
waki

kwarcowe

>75%

muowce

Skay drobnookruchowe.
Skay drobnookruchowe (=aleurytowe) reprezentowane s przez muy/pyy i
muowce/pyowce. Pod wzgldem szeregu swoich cech zblione s one do ska
redniookruchowych (=psamitowych), czyli piaskw i piaskowcw. Zdecydowanie
rni je jedynie frakcja osadu. Wielko okruchw mieci si w przedziale od 0,0039

26

do 0,063mm. W tym zakresie rednic wyrnia si muy/pyy i muowce/pyowce

bardzo drobnookruchowe, drobnookruchowe, redniookruchowe i grubookruchowe
(por. tab. Podzia osadw na frakcje). Z punktu widzenia obserwacji
makroskopowych podziay te jednak nie maj znaczenia, gdy zakres ich wielkoci
mieci si znacznie poniej moliwoci rozdzielczych zdrowego ludzkiego oka. W
skaach drobnookruchowych zawarto frakcji aleurytowej powinna by niemniejsza
ni 75%. Jeeli pozosta cz (do 25%) stanowi osad frakcji psamitowej i pelitowej,
to tak ska, w zalenoci od postpu diagenezy moemy nazwa muem lub
muowcem. Przy czym frakcja pelitowa reprezentowana jest przez mineray ilaste,
speniajce gwnie rol spoiwa w tej grupie ska. Jeeli zawarto frakcji aleurytowej
jest wiksza od 95% (osad doskonale wysortowany), to tak ska nazwiemy,
odpowiednio, pyem lub pyowcem. Przykadem skay pylastej (=pyowca) jest znany
powszechnie less. Innym istotnym kryterium podziau ska aleurytowych jest
charakter petrograficzny skadnikw. Jeeli w skadzie wystpuje wycznie materia
kwarcowy (95%), to tak ska drobnookruchow nazwiemy, odpowiednio,
muem/muowcem, pyem/pyowcem kwarcowym. Jeeli kwarcu jest mniej (<95%) i
obok niego w znaczcej iloci (5%) reprezentowany jest skale to taki mu/muowiec
py/pyowiec nazwiemy arkozowym. Jeeli, natomiast, zamiast skalenia w podobnej
iloci (5%), w skadzie pojawi si materia lityczny (chloryt, yszczyki, fragmenty
ska), to taki mu/muowiec, py/pyowiec nazwiemy litycznym. Podzia ska
drobnookruchowych przedstawiony zosta w tabeli.

Podzia ska drobnookruchowych.

Zawarto kwarcu
<95%
Frakcja 0,0039 0,063mm
(aleurytowa)

95%

zawarto

zawarto

skaleni 5%

skadnikw
litycznych 5%

Zawarto
Skala luna

frakcji
aleurytowej

Skaa

Zawarto

scementowana

frakcji

75 - 95%

mu kwarcowy

mu arkozowy

mu lityczny

>95%

py kwarcowy

py arkozowy

py lityczny

75 - 95%

muowiec*

muowiec

muowiec

kwarcowy

arkozowy

lityczny

pyowiec

pyowiec

pyowiec

kwarcowy

arkozowy

lityczny

>95%

aleurytowej

27

* - muowce, strukturalnie, mog wykazywa warstwowanie bezadne lub laminacj

poziom (czsto), rzadziej przektn maej skali. Wtedy, odpowiednio do sytuacji,
okrela si je, raczej nieprawidowo, jako muowce masywne lub upki
muowcowe. Okrelenie upek muowcowy moe by zasadne, jednak tylko
wwczas, gdy oddzielno upkowa nie bdzie efektem procesu sedymentacji lecz
gbokich przemian diagenetycznych, gwnie kompakcji. Naley jednak zaznaczy,
e odrnienie laminacji i zupkowania moe by czasami bardzo kopotliwe.

Skay bardzo drobnookruchowe/ilaste.

Skay ilaste to taka grupa ska osadowych, ktre w skadzie mineralnym
zawieraj co najmniej 50% (50%) mineraw ilastych, tj. kaolinitu, montmorillonitu
illitu oraz chlorytu, szamozytu i glaukonitu. Pozostae skadniki tych ska to kwarc,
skalenie, kalcyt, domieszka goethytu, hematytu oraz skadnikw piroklastycznych,
substancji organicznej i pyw kosmicznych. Geneza ska ilastych moe by dwojaka.
Mog one powstawa na drodze chemicznej jako nagromadzenia rezydualnych
produktw wietrzenia chemicznego (ilastego) lub w wyniku krystalizacji mineraw
ilastych z roztworw koloidalnych. Skay te mog take mie natur okruchow,
wtedy gdy ich nagromadzenia s efektem transportu i sedymentacji mineraw
ilastych, bez zmiany charakteru mineralnego, spoza basenu sedymentacyjnego. W
tym przypadku mineray ilaste naley traktowa jako allogeniczne. Klastyczne skay
ilaste nale do bardzo drobnookruchowych (=pelitowych). rednica ziaren nie
przekracza 0,0039 mm (0,0039 mm), czyli ich wielko jest porwnywalna z
wielkoci duych czstek koloidalnych. Stosowane najczciej kryteria podziau ska
ilastych (=bardzo drobnookruchowych) to: barwa osadu, postp diagenezy,
rodowisko w ktrym zostay zdeponowane, domieszka innych (=nieilastych)
charakterystycznych skadnikw czy wreszcie rodzaj dominujcych w skadzie skay
mineraw ilastych. Jednak w praktyce, najczciej, kryteria te s mao istotne,
choby ze wzgldu na brak moliwoci makroskopowego rozrniania mineraw tej
grupy. W skadzie ska ilastych powszechne s domieszki mineralnych lub
organicznych pigmentw, barwicych je na rne kolory. Skay tej grupy bez
domieszek maj najczciej zabarwienie biae lub szare. Obecno zwizkw elaza
(Fe+3), mineralogicznie goethytu/limonitu lub hematytu, powoduje zabarwienie na
kolory od tego, przez pomaraczowy, czerwony do brunatnego. Zwizki Fe+2,
mineralogicznie glaukonit, chloryt/szamozyt, barwi te skay na kolor
28

butelkowozielony, szarozielony. Uwglona substancja organiczna oraz rozproszone

siarczki daj barwy od ciemnoszarej do czarnej. Czsto w literaturze stosuje si
(niestety!) do abstrakcyjne pojcia opisujce kolor skay, np. iy plamiste, pstre,
pomieniste. W oparciu o postp diagenezy wyrnia si w tej grupie iy (=skay
lune, aczkolwiek czsto spoiste) i iowce (=skay zdiagenezowane). Iowce bardzo
czsto posiadaj wyran laminacj poziom. Wtedy, w odrnieniu od iowcw z
warstwowaniem bezadnym, iowce laminowane nazywa si upkami ilastymi lub
ioupkami. Cho tu, podobnie jak przy skaach drobnookruchowych, ponownie
pojawia si problem odrnienia pierwotnej oddzielnoci sedymentacyjnej (laminacji)
od wtrnej, diagenetycznej (zupkowania). Na podstawie kryterium rodowiskowego
mona wyrni, midzy innymi, rezydualne skay ilaste powstajce w miejscu
wietrzenia, np. rezydualne kaoliny lub gliny zwietrzelinowe, skay ilaste bdce
produktem chemicznego wietrzenia podmorskiego, np. bentonity lub glaukonityty, czy
skay ilaste (allogeniczne) produkty transportu i sedymentacji, np. iy warwowe.
Domieszka innych charakterystycznych skadnikw czsto nie tyle umoliwia co
uatwia identyfikacj skay ilastej. Skay ilaste zasobne w bituminy lub substancje
humusowe mona rozpozna jako, odpowiednio, upki bitumiczne lub upki wgliste.
Czasami w jednym i drugim przypadku uywa si nazwy upki palne. Skay ilaste
zasobne w krzemionk to skay/upki ilasto-krzemionkowe. Skay ilaste zasobne w
kalcyt to margle, a mieszanina mineraw ilastych z materiaem okruchowym rnych
frakcji to glina. W oparciu o dominujce w skadzie mineray ilaste mona wyrni,
np. skay ilaste kaolinitowe (iy kaolinitowe, kaoliny, tonsteiny), skay ilaste illitowe (iy
illitowe, glaukonityty) czy skay ilaste montmorillonitowe (iy montmorillonitowe,
bentonity). Podzia ska bardzo drobnookruchowych/ilastych przedstawiony zosta w
tabeli.

Podzia ska bardzo drobnookruchowych/ilastych.

Kryterium

Przykady ska
iy/iowce/upki ilaste biae, szare, czerwone, zielone, czarne,

Barwa skay ilastej

plamiste, pstre itp.

skay lune - iy

Postp diagenezy

skay zdiagenezowane - iowce. upki ilaste, ioupki*

rezydualne skay ilaste powstajce w miejscu wietrzenia, np.
rezydualne kaoliny, gliny zwietrzelinowe

29

rodowisko depozycji

skay ilaste bdce produktem chemicznego wietrzenia

podmorskiego, np. bentonity, glaukonityty
skay ilaste (allogeniczne) produkty transportu i sedymentacji,
np. iy warwowe
Skay ilaste zasobne w bituminy lub substancje humusowe, np.
upki bitumiczne, upki wgliste (=upki palne).
Skay ilaste zasobne w krzemionk,np. skay/upki ilasto-

Domieszka innych,

krzemionkowe

charakterystycznych skadnikw

Skay ilaste zasobne w kalcyt, np. margle

Skay ilaste zasobne w materia okruchowy rnych frakcji, np.
glina
skay ilaste kaolinitowe, np. iy kaolinitowe, kaoliny, tonsteiny

Dominujce w skadzie mineray

skay ilaste illitowe, np. iy illitowe, glaukonityty

ilaste

skay ilaste montmorillonitowe, np. iy montmorillonitowe, bentonity

* - czasami dla wszystkich zdiagenezowanych ska ilastych uywa si nazwy argilit.

Skay krzemionkowe.
Skay krzemionkowe s grup ska osadowych, w ktrych ponad poow
skadu (>50%) stanowi niedetrytyczne mineray krzemionki (SiO2), gwnie opal,
chalcedon a take autogeniczny kwarc. Spotykane inne skadniki ska tej grupy to
detrytyczny kwarc, mineray ilaste i kalcyt oraz domieszki barwice najczciej
uwglona substancja organiczna na czarno i zwizki Fe+3 (mineralogiczne gwnie
hematyt) na czerwono. Geneza ska krzemionkowych moe by organiczna, a raczej
organodetrytyczna lub chemogeniczna (diagenetyczna, konkrecyjna, wietrzeniowa).
Naley jednak mie wiadomo, e (organo) detrytyczna natura ska
krzemionkowych jest do pewnego stopnia iluzoryczna. Najczciej postrzega si,
oczywicie, powstawanie tych ska jako efekt sedymentacji a nastpnie diagenezy
krzemionkowych szkieletw organizmw. Ze wzgldu jednak na bardzo mae
rozmiary tych elementw a take skal przeobrae diagenetycznych, kompakcji lecz
przede wszystkim cementacji i rekrystalizacji, detrytyczno tych ska w praktyce
makroskopowej jest niedostrzegalna. Dlatego, w badaniach polowych, wszystkie
skay tej grupy s afanitowe. Najistotniejszym kryterium podziau ska
krzemionkowych jest ich geneza, a w przypadku ska organogenicznych grupa
organizmw, z ktrej pochodz elementy szkieletowe. W mniejszym stopniu
wykorzystywany jest postp diagenezy i kryterium barwy. Skay krzemionkowe,

30

organogeniczne, o budowie warstwowej, zbudowane ze szkieletw okrzemek (ac.

Diatomae), w przypadku niskiego stopnia diagenezy nazywane s ziemi
okrzemkow, a mocno utwardzone, o niskiej porowatoci (=wysoko
zdiagenezowane) to diatomity. Zbudowane ze szkieletw promienic (ac. Radiolaria),
niezdiagenezowane to muy/iy radiolariowe, a zdiagenezowane to radiolaryty. Jeeli
w skad skay wchodz krzemionkowe elementy szkieletowe gbek (ac. Spongia), to
w przypadku niskiego stopnia diagenezy nazwiemy j muem/iem spikulowym
(spikule to nazwa elementw szkieletowych gbek), a wysoko zdiagenezowana to
spongiolit. Skay krzemionkowe o genezie czysto chemogenicznej powstaj gwnie
na skutek wytrcania opalu z roztworw koloidalnych. S przewanie umiarkowanie
utwardzone, porowate (=o niskim stopniu diagenezy). Nale do nich, tworzce si w
miejscach wypywu ciepych wd na powierzchni, martwice krzemionkowe,
nazywane te nawarami krzemionkowymi. Pewn odmian martwicy krzemionkowej
jest gejzeryt. Skay krzemionkowe o genezie mieszanej, organo-/chemogenicznej,
warstwowane, przewanie wysoko zdiagenezowane to rogowce. Inaczej, rogowcami
nazywa si te wszystkie warstwowane skay krzemionkowe o genezie innej ni
organiczna. Chocia trzeba tu jeszcze raz wspomnie, e rozstrzygnicie metodami
makroskopowymi organicznej bd nie, genezy skay jest najczciej niemoliwe. Do
rogowcw zaliczane s take ich dwie odmiany barwne czarne lidyty i czerwone
jaspisy. Wysoko zdiagenezowane skay krzemionkowe w formie konkrecji to
krzemienie i czerty. Krzemienie i czerty maj przewanie formy zaokrglone, bulaste,
rni si natomiast wyrazistoci konturw i barw w stosunku do skay, w ktrej
wystpuj. Krzemienie maj kontury ostro zarysowane i barwy wyranie rne od
barwy skay otaczajcej. Czerty, natomiast, kontury maj rozmyte i barwy niewiele
rnice je od skay, w ktrej wystpuj. Skaami krzemionkowymi o genezie
chemogeniczno-wietrzeniowej s opoki lekkie. S to skay porowate, kruche, barwy
najczciej jasnej, o niskim stopniu diagenezy. Opoki lekkie s rezydualnym
produktem wietrzenia chemicznego opok ska wglanowych zawierajcych w
skadzie rozproszon krzemionk. Gezy to skay o genezie poredniej, chemo
organo - detrytycznej, w ktrych organoklasty i krzemionkowe ziarna detrytyczne
scementowane s opalem i chalcedonem. Czsto istotnym skadnikiem mineralnym
tych ska jest glaukonit. Gezy, podobnie jak opoki, s skaami porowatymi, kruchymi,
barwy jasnej, o niskim stopniu diagenezy. Podzia ska krzemionkowych
przedstawiony zosta w tabeli.
31

Podzia ska krzemionkowych.

Pochodzenie
Typ genetyczny

Skay

Sabo

elementw

Barwa/zarys

zdiagenezowane

Skay wysoko

szkieletowych

konturw

osady

zdiagenezowane

ziemia

diatomit

okrzemki/diatomae

organogeniczne,
warstwowane

okrzemkowa
promienice/radiolaria

mul/i radiolariowy

radiolaryt

gbki/spongia

mul/i spikulowy

spongiolit

martwica/nawara

Skay

krzemionkowa

chemogeniczne

gejzeryt

Skay

rogowiec

warstwowane,

czarny

lidyt

nieorganiczne

czerwony

jaspis

Konkrecje

wyrane

krzemie

krzemionkowe

rozmyte

czert

Skay
chemogeniczno -

opoka lekka

wietrzeniowe
Skay chemo/organo-

geza

/detrytyczne

Skay wglanowe.
Skay wglanowe s skaami osadowymi, w ktrych ponad poow skadu
(>50%) stanowi mineray z grupy wglanw. Gwnymi mineraami tych ska s
zatem kalcyt, aragonit i dolomit oraz znacznie rzadziej syderyt. Pospolicie towarzysz
im mineray ilaste, mineray krzemionki, apatyt, piryt, a take domieszki
pigmentujce, najczciej hematyt i goethyt . W skaach wglanowych wyrnia si,
wystpujce w rnych proporcjach trzy rodzaje skadnikw. S to kolejno mikryt,
sparyt i ziarna. Mikryt jest drobnym, jednorodnym osadem wglanowym (=muem
wglanowym). Moe tworzy si na drodze chemicznej (=wytrcania z roztworu) lub
wskutek abrazji wikszych czstek. Moe take mie pochodzenie organiczne jako
produkt dziaalnoci yciowej mikroorganizmw, gwnie glonw jednokomrkowych i
bakterii. W skaach wglanowych peni rol masy wypeniajcej. Sparyt, w

32

przeciwiestwie do mikrytu, powstaje wycznie na drodze chemicznej. Jest

krystaliczny. Peni w tej grupie najczciej funkcj cementu. Sparyt moe take
powstawa wskutek rekrystalizacji, np. mikrytu. W takim przypadku nazywa si go
pseudosparytem lub neosparem. Ziarna mog mie rne pochodzenie. Mona
wyrni pord nich ziarna detrytyczne (litoklasty), np. pochodzce spoza basenu
sedymentacyjnego ekstraklasty lub powstae w obrbie tego samego basenu
intraklasty, ziarna chemogeniczne (chemoklasty), np. ooidy, pizoidy, peloidy. Jednak
przynajmniej cz peloidw, tzn. te ktre s sfosylizowanymi ekskrementami
zwierzt bezkrgowych (koprolitami), ma genez organiczn. Ziarna mog mie
wreszcie pochodzenie biogeniczne (bioklasty). Do tej grupy zaliczamy cae szkielety,
elementy szkieletowe lub fragmenty elementw szkieletowych bezkrgowcw. Ziarna
w skale tworz szkielet ziarnowy. Teksturalnie, w skaach wglanowych, mikryt i
sparyt odpowiada frakcji siltytowej i lutytowej, natomiast ziarna, frakcji arenitowej i
rudytowej (Por. Tab. Podzia osadw na frakcje). Skay wglanowe s grup
poligeniczn. Geneza ich moe by chemiczna, organiczna, detrytyczna lub
organodetrytyczna. Pochodzenie ska wglanowych jest te gwnym kryterium ich
podziau. W mniejszym stopniu przy podziale ska tej grupy brane s pod uwag
proporcja udziau w skadzie skay mikrytu i ziaren oraz ich pochodzenie a take
domieszki innych, charakterystycznych skadnikw mineralnych. Jeeli w skadzie
skay wglanowej wystpuje kalcyt wycznie w postaci mikrytu, scementowanego
sparytem (frakcja siltytowa/lutytowa), to taki wapie okrela si jako mikrytowy.
Wapienie mikrytowe s skaami homogenicznymi, dlatego stosunkowo czsto, nie do
koca poprawnie, nazywa si je wapieniami afanitowymi. Jeeli w skadzie skay
obok mikrytu i sparytu w znaczcej iloci wystpuj ziarna (frakcja
arenitowa/rudytowa), to taki wapie okrela si jako detrytyczny. W zalenoci od
genezy ziaren wyrnia si w tej grupie wapienie organodetrytyczne,
chemodetrytyczne i litodetrytyczne. Organodetrytyczne z kolei dziel si na
zoogeniczne, w ktrych ziarna s pochodzenia zwierzcego, np. wapienie
krynoidowe (=trochitowe), numulitowe, zlepy muszlowe czy tzw. brekcje kostne i
fitogeniczne, w ktrych maj pochodzenie rolinne, np. wapienie litotamniowe,
onkolitowe, kreda piszca. Wrd chemodetrytycznych, w zalenoci od rodzaju
ziaren, wyrni mona, midzy innymi wapienie oolitowe (=oolity), zbudowane z
ooidw. Ooidy s to ziarna ksztaltu kulistego, o rednicy do 2,00mm, powstae
wskutek narastania koncentrycznych warstewek, w tym przypadku wglanu wapnia,
33

wok detrytycznego jdra. Chemodetrytyczn genez w duej czci maja take

wapienie grudkowe i gruzekowe, w ktrych ziarnami s peloidy. Peloidy s to
agregaty wglanu wapnia, pozbawione najczciej wewntrznego uporzdkowania,
ksztatu elipsoidalnego, o rozmiarach rzdu dziesitych czci milimetra. Wapienie
litodetrytyczne to , po prostu piaskowce, zlepiece i brekcje wapieniowe, w ktrych
ziarna (litoklasty) frakcji arenitowej i rudytowej pochodz z rozkruszenia starszych
ska wglanowych. Kolejn istotn grup genetyczn ska wglanowych s tzw.
biolityty, czyli wapienie czysto biogeniczne. Od np. wapieni organodetrytycznych
rni si tym, e szkielety, z ktrych te skay s zbudowane znajduj si w pozycji
przyyciowej, tzn. takiej w jakiej kiedy funkcjonoway w rodowisku. Nale do nich,
np. wapienie rafowe, stromatolity czy tzw. muszlowce (uwaga! Nie myli ze zlepami
muszlowymi), np. rafy ostrygowe. Do ska wglanowych, chemogenicznych nale,
midzy innymi, martwice wapienne (=trawertyny), nawary wapienne, nacieki
jaskiniowe, ewaporaty wapienne oraz kopalne gleby (rizokrecje) i polewy pustyniowe
(caliche). Istnieje take dua grupa ska o skadzie mieszanym, najczciej
wglanowo-ilastym lub wglanowo-krzemionkowym, ktre zostay wspomniane ju
wczeniej, przy charakterystyce ska ilastych lub krzemionkowych, np. margle, w
ktrych zawarto gwnych mineraw (ilastych i kalcytu) moe zmienia si w
przedziale 35-65%, opoki skay wglanowe zasobne w rozproszon krzemionk
czy gezy wapienne rnice si od gez krzemionkowych wysz zawartoci kalcytu.
Wrd ska wglanowych nie mniej istotne znaczenie jak wapienie maj skay
dolomitowe, czyli zbudowane z minerau dolomitu dolomityty. Minera dolomit, pod
wzgldem chemicznym jest wglanem wapnia i magnezu (CaMg(CO3)2). Powstaje
przez czciow wymian w czsteczce kalcytu jonw wapniowych na magnezowe.
Skay dolomitowe (=dolomityty) s produktem procesw diagenetycznych (tzw.
dolomityzacji) osadw wapiennych. Dolomityzacja moe osign rne stadium. W
zwizku z tym, pod wzgldem szeregu cech wapienie i dolomityty mog wykazywa
due podobiestwo i tworzy cige przejcia. Przyjmuje si, e skaa zawierajca do
10% minerau dolomitu jest wapieniem, od 10 do 50% to wapie dolomityczny, od 50
do 90% to dolomit wapnisty, a zawierajca ponad 90% minerau dolomitu to
dolomityt. Podzia ska wglanowych przedstawiony zosta w tabeli.

34

Podzia ska wglanowych.

Typy genetyczne/odmiany wapieni

homogeniczne (=afanitowe)

Skadniki/mineraly

Przykady

mikryt/sparyt

wapienie mikrytowe

(kalcyt, aragonit)

zoogeniczne

mikryt/sparyt/bioklasty

wapienie

(=szkielety, elementy

krynoidowe*

szkieletowe lub fragmenty

(=trochitowe), ,

elementw

wapienie

szkieletowych)

numulitowe

(kalcyt, aragonit)

zlepy muszlowe

organodetrytyczne

brekcje kostne

fitogeniczne

mikryt/sparyt/bioklasty

wapienie

(=szkielety, elementy

litotamniowe

szkieletowe lub fragmenty

wapienie

elementw

onkolitowe

szkieletowych)
detrytyczne

(kalcyt, aragonit)

kreda piszca

mikryt/sparyt/chemoklasty

chemodetrytyczne

(ooidy+inne ziarna)

wapienie oolitowe

(kalcyt, aragonit)

(=oolity),

mikryt/sparyt/chemoklasty

wapienie grudkowe

(peloidy+inne ziarna)

wapienie

(kalcyt, aragonit)

gruzekowe
piaskowce

litodetrytyczne

mikryt/sparyt/litoklasty

wapieniowe

(intraklasty +

zlepience

ekstraklasty)

wapieniowe

(kalcyt, aragonit)

brekcje wapieniowe
wapienie rafowe

biolityty (=wapienie o genezie czysto

szkielety w pozycji

stromatolity

biogenicznej)

przyyciowej

muszlowce np.

(kalcyt, aragonit)

rafy ostrygowe
martwice wapienne
(=trawertyny)
nawary wapienne
nacieki jaskiniowe
(stalaktyty,

wapienie chemogeniczne

kalcyt, aragonit

35

stalagmity, itp.)

krystaliczny

ewaporaty
wapienne
kopalne gleby
(rizokrecje)
polewy pustyniowe
(caliche)

wglanowe skay przejciowe

kalcyt + mineray ilaste

margle

kalcyt + mineray grupy

opoki

krzemionki
kalcyt + bio- i litoklasty

gezy

krzemionkowe

* - okrelenia posikowe przy nazwach rnych odmian wapieni, gwnie

organodetrytycznych, pochodz od nazw organizmw, ktre byy rdem bioklastw.

Cechy teksturalne ska osadowych.

Pojcie tekstury w skaach osadowych, gwnie ze wzgldu na rnorodno
genetyczn ska tej grupy, nie jest ju tak jednoznaczne jak choby w przypadku ska
magmowych. We wszystkich skaach magmowych, bez wzgldu na genez
(wulkaniczn lub plutoniczn), tekstura definiowana jest jako zesp cech budowy
wewntrznej, opisujcych przestrzenne rozmieszczenie skadnikw (tekstura
bezadna lub kierunkowa) i stopie wypenienia przestrzeni przez te skadniki
(tekstura masywna lub porowata). Cecha ta zatem charakteryzuje ska jako cao.
W przypadku ska osadowych, tekstura rozumiana w ten sposb (=tak jak w skaach
magmowych), dotyczy tylko niektrych grup genetycznych, a mianowicie ska
chemogenicznych, biolitytw oraz, z pewnymi zastrzeeniami, ska krzemionkowych.
W pozostaych grupach ska osadowych, obejmujcych szeroko rozumiane skay
klastyczne, tekstura opisuje cechy pojedynczych ziaren/okruchw/klastw,
takie jak ich wielko, ksztat, obtoczenie, a wic cechy morfologiczne, oraz
wysortowanie, upakowanie i orientacj. Przy czym jako szeroko rozumiane skay
klastyczne traktowa naley wszystkie skay piroklastyczne, wszystkie (waciwe)
skay okruchowe oraz wszystkie wglanowe skay detrytyczne (organo-, chemo- i
litodetrytyczne). Zastrzeenia zwizane z tekstur ska krzemionkowych dotycz
gwnie organogenicznych. Naley sobie zdawa spraw z ich okruchowej natury,
jednak, jak wspomniano ju przy opisie tej grupy ska, ze wzgldu na niewielkie
rozmiary organoklastw oraz postp diagenezy (cementacji i rekrystalizacji)

36

okruchowo ska krzemionkowych jest niedostrzegalna, wobec tego trudno

uwzgldnia j, szczeglnie przy opisie makroskopowym. Jeszcze inny problem
moe pojawi si w przypadku opisywania tekstury ska osadowych o rnej genezie,
np. okruchowej lub chemicznej ska ilastych. W skali prbki najczciej nie mona
rozstrzygn jakie jest pochodzenie skay. Wobec tego wtpliwo czy tekstura jest
okruchowa czy chemogeniczna pozostaje. Podobne rozterki, dotyczce sposobu
okrelenia tekstury mog pojawi si w przypadku opisywania tej cechy w skaach
mieszanych, np. wglanowo-ilastych (margle), krzemionkowo-wglanowych (opoki,
gezy), itp. W takiej sytuacji przy opisie makroskopowym niezbdna jest podstawowa
wiedza, logika i konsekwencja. W dalszej czci tego konspektu, blisza
charakterystyka cech teksturalnych bdzie dotyczy szeroko pojtych ska
okruchowych.

Frakcja osadu.
W szeroko rozumianych skaach okruchowych, jak wspomniano ju wczeniej,
wyrnia si cztery frakcje gwne: grubookruchow (rednica ziarna >2,0 mm),
redniookruchow (0,063 2,0 mm), drobnookruchow (0,0039 0,063 mm) i
bardzo drobnookruchow (rednica ziarna <0,0039 mm). W obrbie frakcji gwnych
wydziela si dodatkowo tzw. frakcje podstawowe (por. tab. Podzia osadw na
frakcje). Skay okruchowe poszczeglnych frakcji mog by zarwno lune (=sypkie)
jak i zdiagenezowane (scementowane). Frakcja w skaach okruchowych (waciwych)
okrelana jest, odpowiednio, jako: psefitowa (=grubo-), psamitowa (=rednio-),
aleurytowa (=drobno) i pelitowa (= bardzo drobnookruchowa). Przy charakterystyce
wglanowych ska detrytycznych frakcje nazywa si odpowiednio: rudytow,
arenitow, siltytow i lutytow. W celu zrnicowania tej cechy dla dwch
najwaniejszych grup ska wglanowych, tzn. wapieni i dolomitytw, do nazw frakcji
dodaje si, w zalenoci od sytuacji, przedrostek kalcy- (dla ska kalcytowych) i dolo(dla dolomitowych), a wic, np. kalcyrudyt, dolorudyt, kalkarenit, doloarenit, itd. W
skaach piroklastycznych frakcj grubookruchow okrela dwoma nazwami. W
zakresie wielkoci od 2,0 mm do 64,0 mm mwi si o frakcji lapilli, a powyej 64,0
mm o frakcji blokw i bomb wulkanicznych. Frakcja redniookruchowa w skaach
piroklastycznych okrelana jest jako popioowa, a drobno- i bardzo drobnookruchowa
jako drobnopopioowa. Nazwy frakcji najwaniejszych grup ska okruchowych
przedstawione zostay w tabeli.
37

Nazwy frakcji najwaniejszych grup ska okruchowych.

Oglne

Skay

okrelenie frakcji

Zakres wielkoci

okruchowe

Detrytyczne

Skay

gwnych

[mm]

waciwe

skay wglanowe

piroklastyczne
blokow i bomb

grubookruchowa

>64,0

psefitowa

>2,0 64,0
redniookruchowa

>0,063 2,0

psamitowa

kalcyrudytowa,

wulkanicznych

dolorudytowa

lapilli

kalkarenitowa,

popioowa

doloarenitowa
drobnookruchowa

>0,0039 0,063

aleurytowa

kalcysiltytowa,
dolosiltytowa

bardzo

0,0039

pelitowa

drobnookruchowa

kalcylutytowa,

drobnopopioowa

dololutytowa

Ksztat.
Kade ziarno/okruch/klast, bez wzgldu na frakcj, jest mniej lub bardziej
regularn/nieregularn forma przestrzenn, w ktrej mona okreli trzy wzajemnie
prostopade osie. Osie te oznaczane s zawsze pierwszymi, maymi literami alfabetu
aciskiego a, b i c, przy czym o najdusza jest zawsze osi a, porednia osi b a
najkrtsza osi c (por. ryc. Diagram Zingga). Przy powyszym zaoeniu miary osi
parami mog by, co najwyej, jednakowe, tzn., np. o b moe mie tak sam
dugo jak a, nie moe by od niej dusza, gdy wtedy nie bdzie ju osi b tylko
a...... Narzdziem sucym do okrelania ksztatu okruchw/ziaren/ klastw
jest diagram (wykres) Zingga. Jest to diagram w formie kwadratu (kwadrat Zingga),
ktrego rzdna opisana jest stosunkiem osi poredniej do najduszej (=b/a), a
odcita stosunkiem osi najkrtszej do poredniej (=c/b). Pocztek skonstruowanego
w taki sposb diagramu wyznacza punkt o wsprzdnych 0,0. Maksymalne wartoci
na osi rzdnych i odcitych diagramu, z racji tej e przedstawione s one, zgodnie ze
wstpnymi zaoeniami, w formie uamkw zwykych, waciwych, tzn. b/a i c/b, nie
mog przekroczy 1,0. Powierzchnia caego diagramu, w okrelonych arbitralnie
punktach na osi rzdnych i odcitych o wartoci 2/3, przecita zostaa dodatkowo
dwiema prostymi (prostopadymi). W ten sposb kwadrat Zingga podzielony zosta na
cztery pola, oznaczone kolejnymi cyframi rzymskimi (I may kwadrat, II duy
kwadrat, III prostokt zorientowany poziomo i IV prostokt zorientowany

38

pionowo), wyznaczajce cztery gwne klasy ksztatu okruchw/ziaren/klastw (por.

ryc. Diagram Zingga). W polu oznaczonym rzymsk cyfr I stosunek osi poredniej
do najduszej (b/a) i najkrtszej do poredniej (c/b) ma wzgldnie du warto,
blisk jednoci. W zapisie uamka zwykego, waciwego oznacza to, e jego licznik i
mianownik s podobne. W zwizku z tym osie a i b musz mie porwnywaln
dugo, podobnie jak i osie b i c, zatem osie a i c take. Na podstawie trzech
wzajemnie prostopadych osi o podobnej dugoci moliwe jest wyinterpretowanie
formy kulistej. Wobec tego pierwsza klasa ksztatu okruchw/ziaren/ klastw, to klasa
kulista. Wszystkie okruchy/ziarna/klasty, ktrych punkty projekcyjne znajd si w polu
I Diagramu Zingga maj ksztat kulisty. W polu oznaczonym rzymsk cyfr II
stosunek osi poredniej do najduszej (b/a) i najkrtszej do poredniej (c/b) ma z
kolei wzgldnie ma warto. W zapisie uamka zwykego, waciwego oznacza to,
e jego mianownik musi by wyranie wikszy od licznika. W zwizku z tym o a
musi by dusza ni b, a b dusza ni c. Na podstawie trzech wzajemnie
prostopadych osi o rnej dugoci moliwe jest wyinterpretowanie formy
elipsoidalnej, czyli bryy ktra w kadym przekroju ma ksztat elipsy. Wobec tego
kolejna klasa ksztatu okruchw/ziaren/ klastw, to klasa elipsoidalna. Wszystkie
okruchy/ziarna/klasty, ktrych punkty projekcyjne znajd si w polu II Diagramu
Zingga maj ksztat elipsoidalny. W polu oznaczonym rzymsk cyfr III stosunek
osi poredniej do najduszej (b/a) ma wzgldnie du, blisk jednoci warto,
natomiast najkrtszej do poredniej (c/b) jest ona wzgldnie maa. W zapisie uamka
zwykego, waciwego oznacza to, e na osi rzdnych (b/a) licznik i mianownik s
podobne, a na osi odcitych (c/b) licznik jest wyranie mniejszy od mianownika. W
zwizku z tym osie a i b musz mie porwnywaln dugo, o c musi by krtsza
od b i w konsekwencji take od a Na podstawie trzech wzajemnie prostopadych osi,
z ktrych dwie w paszczynie poziomej (a i b) maj podobn dugo a trzecia (c),
prostopada do nich jest wyranie krtsza, moliwe jest wyinterpretowanie formy
dyskoidalnej. Wobec tego trzecia klasa ksztatu okruchw/ziaren/ klastw, to klasa
dyskoidalna. Wszystkie okruchy/ziarna/klasty, ktrych punkty projekcyjne znajd si
w polu III Diagramu Zingga maj ksztat dyskoidalny. Wreszcie w ostatnim polu
oznaczonym rzymsk cyfr IV stosunek osi poredniej do najduszej (b/a) ma
wzgldnie ma warto, natomiast najkrtszej do poredniej (c/b) jest ona dua,
bliska jednoci. W zapisie uamka zwykego, waciwego oznacza to, e na osi
rzdnych (b/a) licznik jest wyranie mniejszy od mianownika, a na osi odcitych (c/b)
39

licznik mianownik s podobne. W zwizku z tym o a musi by wyranie dusza ni

b, natomiast c musi mie podobn dugo jak b i w konsekwencji take by krtsza
ni a. Na podstawie trzech wzajemnie prostopadych osi, z ktrych dwie w
paszczynie pionowej (b i c) maj podobn dugo a trzecia (a), prostopada do
nich jest wyranie dusza, moliwe jest wyinterpretowanie formy wrzecionowatej.
Wobec tego ostatnia klasa ksztatu okruchw/ziaren/ klastw, to klasa
wrzecionowata. Wszystkie okruchy/ziarna/klasty, ktrych punkty projekcyjne znajd
si w polu IV Diagramu Zingga maj ksztat wrzecionowaty.

Diagram Zingga
1,0
b

c
a

a
b

a
c

III

0.66
b

b/a

c
b
c

0,0

c/b

II
0.66

IV
1,0

Obtoczenie.
Obtoczenie jest miar zaokrglenia naroy i krawdzi okruchw/ziaren/
klastw. W celu okrelenia tej cechy w praktyce stosuje si rone wzorce wizualne,
najczciej wzorzec Powersa. (por. ryc. Obtoczenie, wzorzec wg. Powersa).
Wzorzec ten ukazuje nie tylko kontur lecz take morfologi powierzchni
okruchw/ziaren/klastw, w zwizku z tym moe on by stosowany z powodzeniem
zarwno w badaniach osadw lunych jak i ska zwizych w postaci zgadw lub
pytek cienkich. Wedug Powersa okruchy/ziarna/klasty mog reprezentowa jedn z
szeciu klas obtoczenia, nazywanych odpowiednio:
0 -1 bardzo ostrokrawdziste

40

1 2 ostrokrawdziste
2 3 postrokrawdziste
3 4 pobtoczone
4 5 obtoczone
5 6 dobrze obtoczone.
Obtoczenie zaley od wielkoci okruchw/ziaren/klastw a take ich
podatnoci/odpornoci na dziaanie czynnikw fizycznych (=abrazj), czasu dziaania
tych czynnikw, czsto take specyficznych warunkw rodowiskowych. W tych
samych warunkach fizyko-czaso-rodowiskowych okruchy/ziarna/klasty wiksze
wykazuj najczciej wyszy stopie obtoczenia ni mniejsze. Obtoczenie jest
jednym z kryteriw okrelania tzw. teksturalnej dojrzaoci osadu.

Obtoczenie, wzorzec wg. Powersa.

okruchy sferoidalne

klasa obtoczenia

0- 1

1 -2

2-3

3-4

4-5

5-6

nazwa klasy

bardzo
ostrokrawdziste

ostrokrawdziste

postrokrawdziste

pobtoczone

obtoczone

dobrze obtoczone

okruchy elipsoidalne

Wysortowanie.
Wysortowanie jest miar wystpowania w osadzie
okruchw/ziaren/klastw jednej klasy wielkociowej. Inaczej, mniejsze
zrnicowanie wielkoci okruchw/ziaren/klastw w osadzie wskazuje na jego
lesze wysortowanie. W praktyce makroskopowej wysortowanie, najczciej, ocenia
si na oko, porwnujc osad/ska z rnymi, stosowanymi powszechnie wzorcami
wizualnymi. Na ich podstawie mona wyrni osady bardzo dobrze wysortowane,
dobrze wysortowane, umiarkowanie wysortowane lub sabo wysortowane (por. ryc.
41

Wysortowanie). W zalenoci od szczegowoci prowadzonych bada mona

okreli dodatkowo kilka stanw porednich wysortowania, np. osad umiarkowanie
dobrze wysortowany lub bardzo sabo wysortowany. Wysortowanie, podobnie z
reszt jak obtoczenie i ksztat, ocenia si zwykle dla okruchw/ziaren/klastw,
stanowicych w osadzie/skale okruchowej tzw. szkielet ziarnowy. Wysortowanie
zaley od podatnoci/odpornoci skadnikw osadu na dziaanie czynnikw
fizycznych i chemicznych oraz czasu ich dziaania. Moe by take bardzo dobrym
wskanikiem paleorodowiska, pn. bardzo dobrze wysortowane osady eoliczne lub
plaowe, umiarkowanie wysortowane osady rzeczne, sabo wysortowane osady
morenowe (glacjalne). Wysortowanie jest take jednym z kryteriw okrelania.
teksturalnej dojrzaoci osadu..

Wysortowanie

osad bardzo dobrze wysortowany

osad dobrze wysortowany

osad sabo wysortowany

osad umiarkowanie wysortowany

Upakowanie.
W osadach/okruchowych skaach osadowych wyrni mona najczciej
dwie klasy okruchw/ziaren/klastw. Wiksze, decydujce z reguy o stanowisku
systematycznym skay tworz szkielet ziarnowy. Pozostae, z definicji, o klas
ziarnow drobniejsze s mas wypeniajc (por. rozdz. Skay grubookruchowe).

42

Proporcja udziau okruchw/ziaren/klastw szkieletu ziarnowego w stosunku do masy

wypeniajcej moe by bardzo rna. Elementw szkieletu ziarnowego moe by
bardzo duo, mog one cile przylega do siebie lub moe ich by niewiele i mog
swobodnie pywa w duej iloci masy wypeniajcej (por. ryc. Upakowanie). W
zalenoci od sytuacji mona zatem wyrnia skay o zwartym bd rozproszonym
szkielecie ziarnowym. W przypadku ska grubookruchowych o zwartym szkielecie
ziarnowym do nazwy dodaje si przedrostek orto- (np. ortozlepiece), a z
rozproszonym szkieletem para- (np. parazlepiece). Skay ze zwartym szkieletem
ziarnowym maja wysoki stopie upakowania a z rozproszonym niski. Upakowanie,
zatem, mona definiowa jako miar zagszczenia w osadzie elementw
szkieletu ziarnowego. Oprcz wysokiego i niskiego stopnia upakowania mona
wyrni jeszcze co najmniej kilka stanw porednich (przecitne, umiarkowane,
bardzo niskie, itp.). W skaach o wysokim upakowaniu okruchy/ziarna/klasty s
ustalone, a przy niszym stopniu upakowania nieustalone bd swobodne. Przy
czym w przypadku ustalonych i nieustalonych charakter kontaktu miedzy ziarnami
moe by zazbiajcy, prosty, wklso-wypuky lub punktowy (por. ryc. Upakowanie).

Upakowanie

ziarno nieustalone
ziarno swobodne

ziarno ustalone

wysoki stopie upakowania osadu

niski stopie upakowania osadu
(=skaa o zwartym szkielecie ziarnowym) (=skaa o rozproszonym szkielecie ziarnowym)
kontakt midzy ziarnami
punktowy

wklso-wypuky

prosty

zazbiajcy

Orientacja.
Okruchy/ziarna/klasty w osadach/okruchowych skaach osadowych czsto
wykazuj uporzdkowan orientacj, wykorzystywan jako wskanik kierunku
43

transportu bd kierunku i zwrotu transportu. Praktyczne znaczenie tej cechy w

duym stopniu uzalenione jest od ksztatu okruchw/ziaren/klastw. Kuliste nie maj
okrelonej orientacji. Sabo zaznacza si ona w elipsoidalnych. Natomiast prawie
zawsze, mniej lub bardziej wyranie, mona obserwowa j w nagromadzeniach
okruchw/ziaren/klastw ksztatu wrzecionowatego lub dyskoidalnego, czyli takich
ktre s wyranie wyduone bd spaszczone. Okruchy/ziarna/klasty
transportowane s tak dugo, jak dugo siy wywoane ruchem medium
transportujcego (energia kinetyczna strumienia wody, powietrza) s wiksze od si
utrzymujcych je na miejscu (np. sia tarcia, sia grawitacji). Okruchy/ziarna/klasty
transportowane s tym atwiej im opory przepywu s wiksze. Zmniejszanie oporw
przepywu, np. wskutek zmiany ustawienia wzgldem dziaajcego prdu, powoduje,
e przyjmuj one pozycj stabiln (=s sedymentowane) i w takim uoeniu
zachowuj si w osadzie. Okruchy/ziarna/klasty ksztatu wrzecionowatego najatwiej
transportowane s (np. toczone po dnie) gdy ich najdusza o (=a) zorientowana
jest prostopadle do kierunku prdu. Gdy orientacja osi a jest zgodna z kierunkiem
prdu, co jest jednoznaczne ze zminimalizowaniem oporw przepywu s one
sedymentowane (=przyjmuj pozycj stabiln). Takie jednokierunkowe uoenie w
osadzie najduszych osi (=a) okruchw/ziaren/klastw wrzecionowatych okrela si
jako linijne uoenie lub (nie do koca poprawnie) lineacj
okruchw/ziaren/klastw i jest ono teksturalnym wskanikiem kierunku transportu bez
moliwoci wyrnienia zwrotu (por. ryc. Orientacja). Aby pozna znaczenie
dyskoidalnych okruchw/ziaren/klastw jako teksturalnych wskanikw transportu
naleaoby na wstpie wyjani pojcie maksymalnej powierzchni przekroju. Jest to
przekrj w paszczynie dwch najduszych osi, czyli osi a i b. W praktyce,
najczciej, zamiast maksymalna powierzchnia przekroju mwi si krtko
powierzchnia ab okruchw/ziaren/klastw. Okruchy/ziarna/klasty dyskoidalne s
transportowane (=generuj due opory przepywu) gdy powierzchnia ab jest
nachylona zgodnie z kierunkiem przepywu. S one wtedy najczciej wleczone lub
toczone po dnie. Jeeli powierzchnia ab zapada pod prd, co sprawia ze opory
przepywu s mniejsze okruchy/ziarna/klasty przyjmuj pozycj stabiln
(sedymentuj). Takie ustawienie jest trwae gdy s one odpowiednio podparte i
nazywane wtedy imbrykacj lub dachwkowym uoeniem
okruchw/ziaren/klastw (por. ryc. Orientacja). Imbrykacja jest wanym teksturalnym
wskanikiem kierunku przepywu z moliwoci wyrnienia zwrotu, ktry jest
44

zawsze przeciwny ni azymut kierunku zapadu powierzchni ab

okruchw/ziaren/klastw (por. ryc. Orientacja).

Orientacja
linijne uoenie otoczakw

imbrykacja

plan

plan

powierzchnia
ab otoczaka

zwrot i kierunek przepywu

przekrj

kierunek przepywu
przekrj

Struktury ska osadowych.

Pojcie struktury w skalach osadowych podobnie jak pojcie tekstury, z
podobnych powodw, nie jest take tak jednoznaczne jak w przypadku ska
magmowych czy metamorficznych. W skaach magmowych struktura opisuje cechy
pojedynczych ziaren krystalicznych, okrela ich stopie krystalicznoci (struktura
penokrystaliczna, czciowokrystaliczna, szklista), wielko i ksztat krysztaw
(struktura jawnokrystaliczna, grubo-, rednio- , drobnokrystaliczna, porfirowa,
porfirowata, afanitowa) oraz wzajemne relacje midzy krysztaami (struktura
pismowa, ofitowa, intersertalna). W przypadku ska osadowych, struktura rozumiana
w ten sposb (= opisujca pojedyncze ziarna krystaliczne), moe odnosi si tylko do
niektrych grup genetycznych, a mianowicie ska chemogenicznych, biolitytw oraz
ska krzemionkowych, czyli osadowych ska krystalicznych. Jednak nazwy tych
struktur i przedziay wielkoci ziaren krystalicznych s inne ni w skaach
magmowych i nawizuj do nomenklatury frakcji przyjtej dla szeroko rozumianych
ska okruchowych (por. tab. Podzia osadw na frakcje). Nazwy struktur i zakres

45

wielkoci ziaren krystalicznych dla krystalicznych ska osadowych przedstawione

zostay w tabeli.

Nazwy struktur i zakres wielkoci ziaren krystalicznych dla krystalicznych ska

osadowych.
nazwa struktury

przedzia wielkoci ziaren krystalicznych

[mm]

bardzo grubokrystaliczna

1,0

grubokrystalicznna

0,5 <1,0

redniokrystaliczna

0,25 <0,5

drobnokrystaliczna

0,125 <0,25

bardzo drobnokrystaliczna

0,063 <0,125

mikrokrystaliczna

0,0039 <0,063

kryptokrystaliczna

<0,0039

W pozostaych grupach ska osadowych, obejmujcych szeroko rozumiane skay

klastyczne, struktura opisuje cechy skay jako caoci. Dla tych ska pojcie
struktury naley definiowa jako przestrzenn zmienno cech teksturalnych.
Przy czym szeroko rozumiane skay klastyczne to, podobnie jak przy charakterystyce
cech teksturalnych, wszystkie skay piroklastyczne, wszystkie (waciwe) skay
okruchowe oraz wszystkie wglanowe skay detrytyczne (organo-, chemo- i
litodetrytyczne). W dalszej czci tego konspektu, blisza charakterystyka cech
strukturalnych bdzie dotyczy szeroko pojtych ska okruchowych. W skaach tych
wyrnia si oglnie dwa typy struktur:
1 Struktury pierwotne, ktre powstaj praktycznie rwnoczenie z osadem.
Dlatego czsto s one nazywane strukturami syngenetycznymi.
2 Struktury wtrne, nazywane take strukturami epigenetycznymi. W
zwizku z faktem, e czsto tworz si one w procesie diagenezy
okrelane s one rwnie jako struktury diagenetyczne.
W dalszej czci tego konspektu krtko scharakteryzowane zostan tylko struktury
pierwotne, wrd ktrych wyrnia si:
1- Struktury sedymentacyjne (=depozycyjne). S one efektem procesu
sedymentacji (=depozycji). Zwizane najczciej z tworzeniem i
migracj form dna. Synonimem pojcia struktura
sedymentacyjna jest pojcie warstwowanie. Czsto o skalach
46

osadowych mwi si jako o skaach warstwowanych. Wobec tego,

opisujc tak skal nie trzeba uywa okrelenia struktura skay,
wystarczy okreli tylko rodzaj jej warstwowania.
2 Struktury erozyjne. S one efektem erozyjnego oddziaywania, np.
strumienia wody na osad. Naley jednak pamita, e erodowany moe
by osad wieo zdeponowany, jak rwnie struktury tego typu mog
powstawa w utworach zdiagenezowanych. Zaliczajc struktury
erozyjne do struktur pierwotnych naley postrzega je jako efekt
dziaalnoci erozyjnej w wieym, lunym/spoistym osadzie.
3 Struktury deformacyjne. Powstaj w zdeponowanym osadzie, lecz
jeszcze przed zaawansowan diagenez. Polegaj na zaburzeniu
orientacji pierwotnej laminacji, np. w wyniku nagego
upynnienia/odwodnienia osadu, rnic cinienia lub niestatecznego
warstwowania gstociowego.
4 Struktury biogeniczne. Tworz si w efekcie dziaalnoci yciowej
organizmw w osadzie. S to gwnie ronego typu skamieniaoci
ladw.

Struktury sedymentacyjne.
Wicej informacji na temat struktur sedymentacyjnych znajduje si w
linku dydaktyka; Erozja Transport - Sedymentacja; Temat 2: Skala osadowa
jako zapis procesu sedymentacji, pod adresem:
www.ing.uni.wroc.pl/~leszek.kurowski/ .

Struktury erozyjne.
Oglnie struktury erozyjne mona podzieli na dwie grupy, przy czym
podstawowym kryterium podziau jest ich rozmiar. W oparciu o to kryterium wyrnia
si struktury erozyjne duej (wielkoci rzdu decymetrw - metrw) i malej skali
(rozmiary rzdu milimetrw centymetrw). Struktury erozyjne stanowi najczciej
ronego typu i formy zagbienia na powierzchni sedymentacji, dlatego nie s one
trwae. Najlepiej zachowuj si w warunkach szybkiego wypenienia osadem tych
zagbie i wtedy, najczciej, w utworach kopalnych obserwuje si je jako odlewy
na spgowej powierzchni awic. Do struktur erozyjnych duej skali zalicza si kanay
(=rynny) erozyjne, koty rzeczne (=marmity), koty eworsyjne, rozmycia erozyjne oraz,
47

tzw. mikroterasy. Struktury erozyjne maej skali oglnie okrelane s mianem

hieroglifw. Dua grupa hieroglifw swoj genez zawdzicza oddziaywaniu prdu
wody na nieskonsolidowany aczkolwiek spoisty osad. Nazywane s one wtedy
ladami prdowymi. Pozostae to najczciej lady dziaalnoci yciowej
organizmw okrelane jako hieroglify organiczne lub bioglify. Czsto, w stosunku do
nich uywa si take nazwy skamieniaoci ladw. Naley take pamita, e
istnieje ogromna grupa hieroglifw o, do tej pory, niewyjanionym pochodzeniu. W
zalenoci od sposobu powstania lady prdowe dzieli si na lady erozji (=hieroglify
erozyjne), ktre s efektem bezporedniego oddziaywania prdu na osad oraz lady
przedmiotw (=hieroglify narzdziowe), bdce efektem oddziaywania na osad
przedmiotw (=narzdzi) niesionych przez prd. Przykadem ladw erozji mog
by: jamki wirowe, poprzeczne lady rozmywania, lady opywania, grzbiety i bruzdy
prdowe, dendrytyczne grzbiety prdowe. Do hieroglifw narzdziowych (=ladw
przedmiotw) mona zaliczy: lady wleczenia/toczenia, lady strzakowe, zadziory
uderzeniowe, lady polizgw lub lady przeskokw. Specyficznym przykadem
hieroglifw narzdziowych s lady kropel deszczu. Struktury erozyjne, szczeglnie
malej skali (=hieroglify), maja ogromne znaczenie w sedymentologii jako wskaniki
warunkw paleorodowiska, jako wskaniki kierunku i zwrotu przepywu/transportu, a
take jako wskaniki orientacji przestrzennej (=stropu/spgu) awic/warstw.

Kanay (=rynny) erozyjne.

Rynny (=kanay) erozyjne s efektem erozyjnej dziaalnoci wd pyncych.
Mog powstawa wszdzie tam gdzie wystpuje skoncentrowany (=strumieniowy)
przepyw wody. Wystpuj w formie zagbie terenu, ktrych szeroko i gboko
s wielokrotnie mniejsze od ich dugoci. Gboko i szeroko tych form nie jest
jednoznacznie zdefiniowana i moe by bardzo rna, od centymetrw do dziesitek
metrw. Podobnie bardzo rona moe by ich dugo (od metrw do kilometrw).
S to struktury spotykane w osadach powszechnie. Kady kolejny epizod
zwikszonego przepywu spowodowany, np. intensywnymi opadami deszczu,
roztopami, odpywem wd powodziowych, przerwaniem naturalnych przegrd moe
prowadzi do powstania wielu form tego typu. S to jednak struktury bardzo nietrwae
i w utworach kopanych mona obserwowa je tylko wwczas gdy szybko zostan
wypenione osadem. Wtedy, oczywicie, widoczna jest nie waciwa forma
morfologiczna (rynna, kana) wyerodowana w osadzie, lecz jego wypenienie czyli
48

odlew. Typowe cechy takiego wypenienia to, midzy innymi, wyranie erozyjny
kontakt z utworami otaczajcymi, koncentracja w strefie kontaktu materiau
grubookruchowego (wiru, intraklastw, grubego piasku), wystpowanie na
powierzchni spgowej wypenienia drobnych struktur erozyjnych (odleww jamek
wirowych, ladw opywania, bruzd prdowych). Kanay (=rynny) erozyjne mog by
wypeniane w rny sposb. Jeli wypenienie jest efektem jednego aktu
depozycyjnego to nazywa si je kanaami (=rynnami) prostymi lub pojedynczymi.
Jeeli wypenienie jest efektem kilku etapw procesu sedymentacji, rozdzielonych
wyranymi powierzchniami o charakterze erozyjnym, to mwi si o kanaach
(rynnach) zoonych. Formy te, z racji e jednoznacznie maj zdefiniowan
najdusz o, s dobrym wskanikiem kierunku transportu. Zwrot mona okreli na
podstawie innych struktur, np.: jamek wirowych, ladw opywania, warstwowania
przektnego lub imbrykacji.

Koty rzeczne.
Koty rzeczne, nazywane take kotami wirowymi s efektem erozyjnego
oddziaywania na spoiste osady dna strumienia wody, a dokadniej strumienia
wirujcego (=specyficznie rozwijajcej si komrki wirowej). Czasami energia
pyncej/wirujcej wody jest tylko si napdow, natomiast narzdziem moe by,
np. jaki blok skalny znajdujcy si na dnie. W okrelonych warunkach ten blok
skalny, energi wody, moe zosta wprawiony w ruch (drgania, rotacj). Abradujc
dno moe on utworzy zagbienie uniemoliwiajce jego transport. Jeli proces trwa
dostateczne dugo tworz si gbokie formy erozyjne (=koty wirowe) nazywane
marmitami. Drenie dna skalnego przez rotujce gazy okrela si czsto mianem
eworsji, a formy bdce efektem tego procesu jako koty eworsyjne. Czasami
obserwuje si efekty dziaalnoci erozyjnej czystej wody taki proces nazywa si
kawitacj. Skutki kawitacji widoczne s gwnie w miejscach, w ktrych
przepywajcy czynnik (=woda) charakteryzuje si znacznymi prdkociami (8 -10
m/s), a take wysokim cinieniem i temperatur. W warunkach naturalnych rzadko
zdarzaj si sytuacje kiedy wszystkie te czynniki dziaaj jednoczenie. W technice
jednak, np. turbiny wodne, rurocigi w energetyce, zjawisko to jest do powszechne.
Koty rzeczne czsto s dobrym wskanikiem kierunku przepywu, czasem take i
zwrotu.

49

Rozmycia erozyjne.
Rozmycia erozyjne s to pytkie struktury, przewanie o niewielkich
rozmiarach. Ich gboko jest wielokrotnie mniejsza ni szeroko i dugo. Nie
maj jednoznacznie zdefiniowanej duszej osi, wobec tego nie maj take znaczenia
jako wskaniki kierunku transportu. S najczciej efektem lokalnego, krtkotrwaego
epizodu erozji i nastpujcego bezporednio po nim wypenienia.

Mikroterasy.
Czasami brzegi kanaw erozyjnych posiadaj charakterystyczn morfologi,
polegajc na wystpowaniu kilku stopni oddzielonych od siebie pionowymi,
zazwyczaj, progami. Wysoko progw jest najczciej rzdu kilku centymetrw, a
szeroko kilkunastu, kilkudziesiciu. Pojawienie si kolejnych stopni (od
najwyszego do najniszego) interpretowane jest jako efekt opadania wezbranych
wd. Nie maj znaczenia jako wskaniki kierunku transportu.

Jamki wirowe.
Jamki wirowe s efektem erozyjnego oddziaywania drobnych, wdrujcych z
prdem zawirowa (=komrek wirowych) na spoiste osady dna. Zachowuj si w
formie odleww na spgowej powierzchni awic. S wyduone zgodnie z kierunkiem
przepywu. Od strony podprdowej strome, ostro zarysowane. Po stronie zaprdowej
maj kontury mniej wyraziste, stopniowo zlewajce si z powierzchni awicy. W
zwizku z tak geometri s doskonaym wskanikiem zwrotu i kierunku przepywu.
S ponadto wanym wskanikiem paleorodowiska oraz orientacji przestrzennej
(=stropu i spgu) awicy/warstwy. Ze wzgldu na form wyrnia si jamki wirowe
symetryczne, asymetryczne, jzykowe, wyduone, stokowe i brodawkowe.
Rozmieszczone s zazwyczaj przypadkowo. Czasami wystpuj w zespoach
zorientowanych zgodnie, skonie lub poprzecznie w stosunku do prdu. S to formy
niewielkie, co najwyej o rozmiarach rzdu kilku centymetrw.

Poprzeczne lady rozmywania.

Poprzeczne lady rozmywania maj podobn genez jak jamki wirowe. W
stosunku do jamek s to jednak formy zdecydowanie szersze, o zarysach zwykle
nieregularnych. Ich krawd podprdowa zorientowana jest najczciej prostopadle
bd skonie do kierunku przepywu. Wystpuj w formie odleww, czasami na
50

duych fragmentach spgowej powierzchni awic. Znaczenie diagnostyczne

poprzecznych ladw rozmywania jest podobne jak jamek wirowych.

lady opywania.
lady opywania powstaj w efekcie zaburze w ukadzie linii prdu,
spowodowanych obecnoci przeszkd na drodze przepywu. Przeszkod mog
stanowi fragmenty skalne, otoczaki, konary i gazie drzew oraz rne szcztki
organiczne. Po stronie podprdowej wzgldem przeszkody tworz si spiralne wiry,
ktre opywajc przeszkod z obu stron powoduj wzmoon erozj. Efektem
dziaalnoci erozyjnej jest powstanie niewielkiej rynny o zarysie podkowy. Rynna ta
spyca si i zanika zgodnie z kierunkiem przepywu. Po stronie zaprdowej, w strefie
cienia tworzy si zazwyczaj niewielki nasyp, ktry jest efektem gromadzenia
materiau okruchowego w strefie maych prdkoci prdu. W przypadku przeszkd
wyduonych, o ksztacie opywowym strefa cienia nie wystpuje, wobec tego formy
akumulacyjne nie rozwijaj si. Ze wzgldu na swoj budow lady opywania s
doskonaym wskanikiem kierunku i zwrotu przepywu, a take orientacji
przestrzennej (=stropu/spgu) awicy/warstwy. Wraz z innymi ladami erozji maj
take znaczenie jako wskaniki paleorodowiska.

Grzbiety i bruzdy prdowe.

Grzbiety i bruzdy prdowe tworz si w warunkach maej burzliwoci prdu,
ktrego struktura wewntrzna jest bardziej staa i regularna. W takiej sytuacji tworzy
si specyficzny rodzaj komrek wirowych nazywanych spiralami prdowymi. Spirale
prdowe, jak sugeruje nazwa, poruszaj si ruchem spiralnym, prawo- i
lewoskrtnym. Tworz si pary prdw zbienych i rozbienych. Wzdu linii
zetknicia prdw zbienych wystpuje tendencja do akumulowania materiau. W
strefie prdw rozbienych nastpuje erozja. Efektem dziaania takiego ukadu
prdw s wyduone zgodnie z kierunkiem przepywu, mniej wicej rwnolegle do
siebie grzbiety rozdzielone bruzdami, czyli grzbiety i bruzdy prdowe. Ich geometria,
ksztat, generalnie, uzalenione s od warunkw przepywu. S one dobrym
wskanikiem kierunku, bez moliwoci okrelenia zwrotu przepywu.

Dendrytyczne grzbiety prdowe.

51

Dendrytyczne grzbiety prdowe powstaj w warunkach sabych prdw.

Grzbiety s niskie i wskie a bruzdy pytkie, szerokie, paskodenne. Linie grzbietw,
najczciej cz si ze sob zgodnie ze zwrotem prdu. Z tego wzgldu struktura ta
jest dobrym wskanikiem zwrotu i kierunku przepywu.

lady wleczenia/toczenia.
lady wleczenia/toczenia wystpuj najczciej jako wskie, pytkie bruzdy,
ograniczone rwnolegymi krawdziami. Ich gboko i szeroko s rzdu
milimetrw do centymetrw, a dugo do kilku metrw. Parametry te zachowane s
na caej dugoci formy, moliwej do obserwacji w odsoniciu. lady
wleczenia/toczenia zorientowane s zgodnie z kierunkiem przepywu/transportu.
Zwrot jest do okrelenia jedynie w przypadku moliwoci obserwacji zakoczenia
struktury z narzdziem, ktre j utworzyo. Pewn odmian ladw wleczenia s
lady strzakowe. S to drobne zmarszczki w ksztacie litery u lub v. Mog by
rozcite lub nierozcite.

lady uderze.
lady uderze, jak sugeruje nazwa, s efektem uderzenia transportowanych
okruchw skalnych, szcztkw organicznych o spoiste dno. Forma takich hieroglifw
zaley od ksztatu, wielkoci, rodzaju narzdzia, jego prdkoci transportowej, kta
uderzenia, itp. Wyrnia si wrd nich zadziory uderzeniowe i lady polizgw. W
jednym i drugim przypadku s to formy wielkoci rzdu kilku kilkunastu milimetrw.
W zadziorach uderzeniowych zaznacza si zwykle wyrana asymetria. Zbocze
podprdowe jest dusze i agodniejsze, zaprdowe krtsze i bardziej strome. W
zwizku z tym hieroglify takie s dobrym wskanikiem kierunku i zwrotu
przepywu/transportu. Pewn odmian tych struktur s zadziory uderzeniowe ze
zmarszczk czoow. lady polizgw s to formy symetryczne (od strony pod- i
zaprdowej) i wyduone zgodnie z kierunkiem przepywu. S efektem muskania
dna przez narzdzie transportowane na drodze saltacji, pod bardzo maym ktem.
Uywajc nomenklatury z zakresu balistyki mona powiedzie, e s to lady typu
rykoszetw. W zwizku z symetryczn budow lady polizgw s dobrym
wskanikiem kierunku, bez moliwoci okrelenia zwrotu przepywu/transportu. Jeeli
w odsoniciu moliwa jest obserwacja linijnie uoonych kilku - kilkunastu ladw
tego samego narzdzia, np. fragmentu skalnego, krgu ryby, itp., transportowanego
52

na drodze saltacji, to taki zbir zadziorw uderzeniowych opisuje si jako struktur

erozyjn o nazwie lady przeskokw.

lady kropel deszczu.

lady kropel deszczu s to drobne, rzdu milimetrw, koliste zagbienia w
spoistym osadzie. Powstaj one w wyniku uderzenia o powierzchni tego osadu
kropel deszczu lub gradu (=bryek lodu). Zazwyczaj wystpuj masowo w formie
brodawkowatych odleww na spgowej powierzchni awic. S wanym wskanikiem
warunkw subaeralnych., czyli bezporedniego oddziaywania na osady czynnikw
atmosferycznych, soca, deszczu, wiatru itp.

Struktury deformacyjne.
Struktury deformacyjne s efektem zaburzenia wewntrznej budowy awic
(=laminacji). Rozwijaj si w zdeponowanym osadzie, lecz jeszcze przed jego
ostateczn lityfikacj. Czasami mog mie znaczenie jako wskaniki
paleorodowiska, wskaniki kierunku/zwrotu transportu lub orientacji przestrzennej
(stropu/spgu) awic/warstw. Najistotniejszymi przyczynami powstawania struktur
deformacyjnych s:
- dziaanie czynnika grawitacyjnego.
- niestateczne warstwowanie gstociowe.
- upynnienie/odwodnienie osadu.
- rnice cinienia.
- deformacyjne oddziaywanie prdu na osad.
- przyczyny biogeniczne.
Przewane jednak, przy powstawaniu struktur tej grupy wspdziaa jednoczenie
kilka z wymienionych czynnikw. Najczciej spotykanymi w osadach strukturami
deformacyjnymi s: uawicenie zaburzone, struktury obcieniowe, warstwowanie
konwolutne, sille i dajki klastyczne, kanay ucieczkowe, struktury miseczkowe,
szczeliny z wysychania, spkania synerezyjne.

Uawicenie zaburzone.
Uawicenie zaburzone moe by efektem transportu grawitacyjnego i
deformacyjnego oddziaywania prdu na osad lub niestatecznego warstwowania
gstociowego. Miszo zaburzonych awic moe by bardzo zmienna, do
53

zupenego wyklinowania wcznie. Uawicenie zaburzone w obrbie awicy moe

mie charakter plastyczny, polegajcy na porozrywaniu i pofadowaniu, lub spiralnym
zwiniciu lamin, albo kruchy w ktrym, w awicy wystpuj ostrokrawdziste okruchy i
bloki, o nienaruszonej budowie wewntrznej. Generalnie osady tego typu s trudne
do odrnienia od podobnych w formie deformacji tektonicznych. Osadow genez
uawicenia zaburzonego mona okreli, midzy innymi, na podstawie
sedymentacyjnego kontaktu z utworami wyej- i niejlegymi, wystpowania awic
zaburzonych w obrbie niezaburzonych oraz braku na kontakcie awic zaburzonych i
niezaburzonych struktur tektonicznych (luster, rys, zadziorw). Wyrnia si dwa typy
uawicenia zaburzonego. Jest to uawicenie rozdrobnione, w ktrym osad tworzy
bezstrukturaln, rozdrobniona mas, z rozmieszczonymi w niej chaotycznie,
wikszymi fragmentami bardziej spoistych awic. Drugi typ to uawicenie zaburzone
nierozdrobnione, w ktrym gwn mas osadu stanowi wiksze fragmenty
zdeformowanych awic, natomiast brak jest materiau rozdrobnionego. Formy osadu
wystpujce w uawiceniu zaburzonym to najczciej:
fady deformacyjne fragmenty awic zdeformowanych plastycznie w
formie fadw.
paty deformacyjne fragmenty awic nie majce formy fadw,
zdeformowane w inny sposb.
paty soplowe o cakowicie zatartej budowie wewntrznej.
toczece piaszczyste zwinite fragmenty awic piaszczystych.
toczece ilaste (i uzbrojone) zwinite fragmenty awic ilastych, czsto
z wcinitymi w ich powierzchni otoczakami lub organoklastami
(uzbrojone).

Struktury obcieniowe.
Struktury obcieniowe zwizane s z niestatecznym warstwowaniem
gstociowym i deniem ukadu do osignicia stanu statecznego. Praktycznie,
polega to na grzniciu osadw o wikszej gstoci w osadach, ktrych gsto jest
mniejsza. Najpospolitsze rodzaje struktur tej grupy to: pogrzy struktury kroplowe,
struktury pomieniowe i struktury uskowe. Pogrzy i struktury kroplowe tworz, tzw.
ukady nieruchome, a pomieniowe i uskowe ruchome. Ukady nieruchome s jedynie
dobrym wskanikiem orientacji przestrzennej (=stropu/spgu) awic/warstw, a
ruchome take kierunku i zwrotu przepywu/transportu. Struktury obcieniowe mog
54

si rozwija w wyniku wypenienia osadem zagbie erozyjnych, grznicia

akumulacyjnych form dna, np. riplemarkw lub na skutek wstrzsw sejsmicznych,
falowania itp.

Warstwowanie konwolutne.
Warstwowanie konwolutne polega na zaburzonym w formie fadw przebiegu
lamin, najczciej w rodkowej czci awicy. Ku stropowi i spgowi deformacje te
wygasaj i nie zaznaczaj si na powierzchniach granicznych jednostki
warstwowania, w ktrej wystpuj. Struktura ta jest stosunkowo pospolita w
muowcowych lub drobnopiaszczysto-muowcowych osadach prdw zawiesinowych.
Geneza warstwowania konwolutnego nie jest jednoznacznie wyjaniona.
Przypuszcza si, e moe ono powsta w efekcie rnic cinienia zwizanego z
przepywem prdu zawiesinowego nad nierwnym dnem lub wskutek odwodnienia
osadu.

Sille i dajki klastyczne.

Nazwa tych struktur jest nieprzypadkowa, gdy form przypominaj sille i
dajki ska intruzywnych. S efektem injekowania pod cinieniem nadkadu, gazw lub
wody awic materiaem osadowym, najczciej drobnopiaszczystym, z awic
ssiednich (niejlegych). Skala wielkoci silli i dajek klastycznych moe by bardzo
rna. Ich miszo oscyluje w przedziale milimetrw metrw, a dugo nawet
kilometrw. W profilu pionowym mog przecina wiele awic. Czasami wystpuj
wypenienia bdce efektem grawitacyjnego opadania czstek klastycznych w
otwarte szczeliny w osadzie. Takie wypenienia okrela si mianem dajek (y)
neptunicznych.

Struktury ucieczkowe.
Struktury ucieczkowe s efektem gwatownego odwodnienia osadu. Nale do
nich kanay ucieczkowe, struktury miseczkowe oraz miniaturowe wulkany piaszczyste
i tzw. bble pogazowe. Kanay ucieczkowe, w przeciwiestwie do y klastycznych,
ograniczone s do jednej awicy. Ich przebieg jest zazwyczaj pionowy, a rednica
rzdu milimetrw do metrw. Mog przecina struktury innego typu, np. laminacj,
warstwowanie konwolutne itp. S efektem skoncentrowanego przepywu,
zwizanego z gwatownym odwodnieniem osadu. W takich warunkach, w obrbie
55

kanau zostaje odprowadzony materia drobniejszy, pozostaje osad grubiejziarnisty,

lepiej wysortowany. Struktury miseczkowe tworzone s przez charakterystycznie
(miseczkowo) zdeformowane, niecige laminy. Laminy tworzce miseczki s
ciemniej zabarwione na skutek podkoncentrowania w nich czstek ilastych, drobnych
blaszek yszczykw oraz pelitu kwarcowego i skaleniowego (efekt wmywania).
Powoduje to uszczelnienie dolnej powierzchni struktury miseczkowej. Natomiast
bezporednio pod miseczk, na skutek przemycia, materia jest wyranie janiejszy,
grubiejziarnisty i lepiej wysortowany. Miszo lamin miseczkowych nie przekracza
kilku milimetrw. S dobrym wskanikiem orientacji przestrzennej (stropu/spgu)
lawic/warstw.

Szczeliny z wysychania.
Szczeliny z wysychania s efektem kontrakcji (=zmniejszenia objtoci)
osadu na skutek wysychania (odwodnienia). Efektem tego procesu jest powstanie
poligonalnych spka. Czsto spkaniom tym towarzysz charakterystyczne formy
osadu nazywane patami (wiksze) i zwitkami (mniejsze) muowymi. Szczeliny z
wysychania czsto zachowuj si w formie odleww na spgowej powierzchni
awic/warstw. Stanowi one wtedy dobry wskanik ich orientacji przestrzennej
(stropu/spgu). Podobne do szczelin z wysychania s, tworzce si pod wod,
spkania synerezyjne. Geneza ich zwizana jest z procesem synerezy zachodzcym
w elach, polegajcym na oddzieleniu fazy pynnej od staej (przejcie zolu w el).
Konsekwencja tego jest zmniejszenie objtoci (kontrakcja) i powstanie
poligonalnego systemu szczelin.

Struktury biogeniczne.
Do struktur biogenicznych zalicza si wszelkie lady dziaalnoci yciowej
organizmw pozostawione w mikkim, spoistym osadzie. Zakonserwowane w
procesie fosylizacji, czsto okrelane s one czne jako skamieniaoci ladw.
Struktury tej grupy s najczciej bardzo dobrym wskanikiem paleorodowiska, nie
nadaj si natomiast do rekonstrukcji kierunku/zwrotu paleotransportu.

56