You are on page 1of 74

PISMO

6000 lat ewolucji

I i II cz

Plik z serwisu: SprawnyMarketing.pl

Uniwersytet Zielonogrski
Wydzia Artystyczny

Kierunek studiw: Edukacja artystyczna w zakresie sztuk plastycznych

Adam Sydor

Pismo
Sze tysicy lat ewolucji.
Rola we wspczesnym wiecie.

Promotor: dr Artur Pastuszek

Zielona Gra 2005

Spis treci
Wstp

1. Pismo

1.1 Na pocztku byo sowo

1.2 Prapisma

11

1.3 Pismo

14

1.4 Alfabet

20

1.5 Tropami alfabetu

25

1.6 Oglna charakterystyka grup pism na wiecie

27

2. Pismo po Gutenbergu

31

2.1 Pocztek ery druku, kocem redniowiecza

31

2.2 Rewolucja przemysowa

39

3. Historia komputerw i systemw operacyjnych

42

3.1 Prehistoria komputera

42

3.2 Komputer jakim go znamy

48

3.3 Systemy operacyjne

50

4 Interfejs uytkownika

64

4.1 Jak zbudowany jest interfejs uytkownika?

64

4.2 Elementy skadowe graficznego interfejsu uytkownika

66

4.3 Rola pisma w graficznych interfejsach uytkownika

72

4.4 Reprezentacja tekstu na ekranie monitora

74

5 Badania nad czytelnoci tekstu

77

5.1 Badania Zachrissona Brora nad czytelnoci tekstu drukowanego

77
5

5.2 Zaoenia bada

79

5.3 Sposoby wywietlania tekstw

80

5.4 Czas i miejsce badania

85

6 Wyniki bada

87

7 Dyskusja wynikw

93

8. Wnioski

101

Bibliografia

103

Wstp

Od pierwszego warknicia mapoluda do dnia dzisiejszego mzg kadego


czowieka wykonuje t sam czynno przetwarza informacje dostarczane mu
przez zmysy. W miar rozwoju intelektualnego, czowiek odczuwa coraz
wiksz potrzeb komunikacji. Wymyli zatem pismo.
Czym jest pismo? Jak powstao? W jaki sposb si rozwino? Jak rol peni
obecnie? Te pytania stay u podstaw powstania niniejszej pracy. Wielk
fascynacj jej autora jest gromadzenie informacji zwizanych z histori
komunikacji w ktrej pismo odgrywa chyba najwaniejsz rol. Wynalazek
ten rozwijany przez kilka tysicleci, stan u podstaw innego wielkiego
wynalazku komputera. Maszyny wykorzystuj pismo do komunikacji
z czowiekiem,

do wymiany informacji midzy sob, do gromadzenia

informacji itp.
Czowiek

tworzc

komputer

opar

si

na

doskonale

poznanej

i sprawdzonej metodzie zapisu informacji. Z czasem okazao si jednak, e to,


co sprawdzao si wymienicie w przypadku papieru, na ekranie monitora
okazuje si czsto nieczytelne i nieefektywne w odbiorze. Dlaczego tak si
dzieje? Co sprawia, e szybko czytania tekstw ekranowych jest nisza
o okoo 25%? Czy istniej sposoby na zwikszenie szybkoci czytania tak
wywietlanych tekstw?
Celem niniejszej pracy jest przyblienie historii obu wynalazkw oraz
wykazanie jak dalece sigaj powizania midzy nimi. Druga cz pracy
powicona jest opisowi i dyskusji wynikw badania, ktre przeprowadzi autor
w kodawskim Zespole Szk Ponadpodstawowych. Badane byy szybko
czytania tekstw ekranowych oraz ich zrozumienie, w zalenoci od kroju
pisma.
7

Autor dooy wszelkich stara, aby informacje zawarte w niniejszej


pracy byy rzetelne i poparte wiarygodnymi rdami. Ma on nadziej, e praca
okae si interesujca dla kadego, kogo zajmuje historia pisma, jego ewolucja
i rola we wspczesnym wiecie.

1. Pismo
1. 1 Na pocztku byo sowo

Nie wiadomo, co sprawio, e praprzodek czowieka odczu potrzeb


komunikacji z drugim osobnikiem tego samego gatunku. Jak opisuje to Jerzy
Cepik w swojej ksice Jak czowiek nauczy si pisa, potrzeba komunikacji
wynikaa ze sposobu zdobywania pokarmu. Podczas polowa, nasi przodkowie
szybko odkryli, e o wiele skuteczniejsze jest zdobywanie pokarmu przy
wsppracy wikszej iloci osobnikw, ktre jednak, aby zorganizowa si
w grup, musiay jako si o tym poinformowa i ustali, co podczas polowania
bd robi.
Najprawdopodobniej pierwsze formy kontaktu polegay na wykonywaniu
szeregu gestw i wydawaniu zwierzcych dwikw oraz obwchiwaniu,
suchaniu, smakowaniu, bowiem wielko mzgw wczesnych osobnikw nie
pozwalaa na artykuowanie logicznych zwrotw. Potrafi to dopiero
australopitecus ktrego pojemno mzgu moga wynosi nieco ponad 750
cm, czyli tyle, ile wspczenie dziecko w wieku dwch lat tj. wtedy, kiedy
mwi ju do swobodnie. Na przestrzeni wiekw czowiek rozwin kolejn
umiejtno mow. Obnieniu ulega krta, zmniejszyy si przyczepy jzyka
do uchwy, dziki czemu moliwe stay si jego swobodne ruchy
i kontrolowanie artykuowanych dwikw.
Wszystko wskazuje na to, e polowania stay u podstaw powstania mowy
i w kolejnych tysicleciach rwnie pisma. Czowiek pierwotny w pewnym
momencie swojego rozwoju zapragn portretowa otaczajcy go wiat. Adrian
Frutiger w ksice Czowiek i jego znaki twierdzi, e rysunki w jaskiniach
miay raczej znaczenie magicznych zakl, powstaych z lku przed tym, co
potne i nieznane. Twierdzi on, e krelono je najprawdopodobniej w celu

czystego przeycia emocjonalnego albo dla zaspokojenia naturalnych skonnoci


estetycznych. Inni badacze, jak profesor Leroi-Gourhan z Sorbony, skaniaj si
ku twierdzeniu, e czowiek ju w tym wczesnym okresie charakteryzowa si
du doz wraliwoci i stworzy sobie nawet jakie zrby obrzdowoci.
wiadczy

maj

tym

kociane

kamienne

ozdoby,

znajdowane

w stanowiskach archeologicznych na caym wiecie. W epoce kamienia


czowiek prbowa coraz lepiej i coraz sprawniej pozna i zrozumie otaczajcy
go wiat. Uwiadomienie sobie ycia i mierci byo podstaw odkrycia
i potwierdzenia samego siebie. Zda sobie wreszcie spraw z wasnej
przemijalnoci i odrbnoci. Zapragn uwieczni to, o czym myla, co przey,
co odkry. Kiedy wspczenie ogldamy rysunki naskalne, nie moemy niestety
sprawdzi, czy powstawaniu ich towarzyszy okrelony zestaw gestw
i rytualnych obrzdw. Nie potrafimy odgadn, czy ta prehistoryczna
twrczo czowieka bya wynikiem jego poczucia pikna, zagroenia, czy staa
si kronik jego codziennego ycia.
Wedug Frutigera, powstanie waciwego plastycznego utrwalania
wypowiadanych myli wie si z rozwojem mowy z jednej strony i gestw
opisujcych (w tym rwnie rysunkw i znakw) z drugiej. Rozwj taki
prowadzi stopniowo poprzez tysiclecia do uywania tych samych znakw
dla tych samych wypowiedzi. W tym momencie obrazki staway si pismem.
Wielokrotnie powtarzane przez czonkw spoecznoci zostaway zapamitane
i utrwalay to, co pomylane i wypowiadane tak, aby mogy by odczytane
prawidowo i bez ogranicze czasu.

10

1.2 Prapisma
Czy istnieje granica pozwalajca wykreli obszar, w ktrym czowiek
w sposb wiadomy zaczyna opisywa siebie i otaczajcy go wiat? Przyjmuje
si, e datowanie to rozpoczyna si od ok. 30 000 lat p.n.e. Wanie wtedy
pojawiaj si lady kultury oryniackiej, nazywanej tak od miejscowoci
Aurignac koo Tuluzy. Sztuka tego okresu nosi nazw okresu prymitywnego,
rytych

malowanych

na

kamiennych

pytkach

bardzo

nieporadnych

wizerunkw. Schyek tej kultury datowany jest na 25 000 rok p.n.e., kiedy to
rozpoczyna si, trwajca do 20 000 roku p.n.e., kultura grawecko-solutrejska.
Charakteryzuj j szkicowe wizerunki zwierzt takich jak konie, ubry,
kozioroce i mamuty. Pojawiaj si najstarsze wizerunki ludzkie.

rys. 1. Zestaw niekrych znakw prehistorycznych. W czterech grnych rzdach znaki paleolityczne z terenu
Francji i Hiszpanii; w dwch dolnych znaki z terenu Palestyny, Krety i Egiptu.
rdo Jerzy Cepik, Jak czowiek nauczy si pisa Warszawa, 1987

11

Na okres 20 000 15 000 lat p.n.e. przypada kultura solutrejska, w ktrej


czowiek doskonale opanowa techniki rytownicze, rysunku i malowide
naskalnych. Wreszcie pojawiaj si twrcy kultury magdaleskiej, obejmujcej
lata od 15 000 do 9000 p.n.e.. Pojawiaj si malowida i ryty w jaskiniach takich
jak Lascaux (Francja), czy plafony i fryzy w jaskiniach: Font-de-Gaume,
Cap-Blanc, Combarelles, Niaux, Les Trois i wielu innych. Obok wspaniaych,
monumentalnych

malowide,

pojawiaj

si

tajemnicze

znaki.

Mona

powiedzie, e za tymi znakami okresu paleolitu kryy si symbole, podobnie


jak za znakami prehistorycznymi Palestyny, Krety czy Egiptu w czasach
poprzedzajcych nage pojawienie si prawdziwego, majcego ju skoczon
posta pisma hieroglifw egipskich, czy sdziwych piktogramw Sumeru.

rys. 2. Wczesne pismo hetyckie, ok. 4000 lat. p.n.e.


rdo - Adrian Frutiger Czowiek i jego znaki Warszawa, 2003.

Te pierwsze przykady pisma hetyckiego pokazuj, e mona byo za jego


pomoc przedstawi schematycznie przedmioty, daty, zdarzenia. Pismo to,
z pocztku bdce jedynie zbiorem kilku rysunkw, zaczto porzdkowa,
ustawiajc kolejno piktogramy obok siebie tworzc szeregi znakw. Kolejne
powtarzanie tych symboli w przypadku innych historii spowodowao
wytworzenie pewnego uniwersalnego zestawu znakw, ktre mogy by ju

12

odczytane jako tekst przez osob wtajemniczon w ich znaczenie. Pismo


hetyckie jest przykadem podstawy wszystkich pism, ktre powstay na drodze
normalnego rozwoju od obrazka do postaci bardziej abstrakcyjnej. Nie jest
ono jednak prardem wszystkich rodzajw pisma na ziemi.
Jak twierdzi Frutiger:
Ci, ktrzy zajmuj si histori licznych pism ludzkiej cywilizacji, prno poszukuj
wsplnego pochodzenia znakw. Prbowano ju wielokrotnie zestawi przyblienia i
powizania prymitywnych pism rnych stref i kontynentw. Nigdy jednak nie udao
si ustali jednoznacznych powiza i nie jest raczej prawdopodobne, aby mona je
byo znale w obrbie znakw pierwotnych. Mimo to istniej pewne analogie
znakw elementarnych a w kadym razie dotyczy to obrazkowego przedstawiania
obiektw, ktre musiay by wsplne dla wszystkich ludw. Pomylmy tylko
o przedstawieniu ludzi i zwierzt, o typowych rodzajach broni, jak np. strzaa.
Najprawdopodobniej we wszystkich czciach wiata przedstawiano ksiyc
w ksztacie sierpa, gr w ksztacie trjkta, a wod jako falist lini. Znane dzisiaj
fakty z historii pisma nie pozwalaj przyj istnienia jakiego prapisma, lecz raczej
ukazuj wspln zdolno obserwacji i szczeglny zmys interpretacyjny pradawnych
pisarzy.

Adrian Frutiger Czowiek i jego znaki Warszawa 2003, Wydawnictwo Do, Wydawnictwo Optima,
str. 94 95.

13

1.3 Pismo
Najstarsze systemy zapisu nie byy bardzo precyzyjne. Pozwalay okreli
ilo przechowywanego pynu w naczyniu, czy zaznaczy upywajce dni,
jednak nie oddaway sensu zapisanych informacji w sposb jednoznaczny. Jeeli
np. zapisanie jakiej historii polegao na wykreleniu kilku znakw,
stanowicych trzon wydarzenia np. gra, rzeka, soce (co mogo znaczy, e
rzecz si dziaa w grach, obok strumienia w trakcie dnia), jednak cao historii
musiaa zosta opowiedziana. Zapis taki opiera si w znacznej mierze na
przekazie sownym, ktry mg by dowolnie interpretowany. Pismo nie penio
tutaj roli precyzyjnego nonika informacji. Byo raczej podpowiadaczem,
pozwalao

porzdkowa

informacje

przekaza

kolejno

zdarze

w opowiadanej historii.
Pismo zostao wynalezione we wczesnych okresach historii staroytnego Bliskiego
Wschodu w celu zapisania dziaalnoci gospodarczej. Wraz ze wzrostem
scentralizowanej gospodarki, urzdnicy w paacach i wityniach potrzebowali
narzdzia, ktre dawao by im moliwo biecej kontroli iloci zboa oraz liczby
owiec i byda, przyjmowanych lub wydawanych z magazynw i gospodarstw. Ze
wzgldu na ich skal nie mona byo polega na ludzkiej pamici odnonie kadego
szczegu tych dziaa i potrzebna bya nowa metoda prowadzenia wiarygodnych
rejestrw. Gdy czowiek po raz pierwszy zacz pisa, nie pisa pirem i atramentem
na papierze, ale zaostrzonym patykiem lub trzcin obi znaki w wilgotnej glinie.
Surowce te byy atwo dostpne w rzecznych dolinach Bliskiego Wschodu, a ich
przygotowanie wymagao niewielkiego wysiku. Wilgotn glin atwo mona
uformowa w pask, wygodn do pisania tabliczk, ktra po zapisaniu,
pozostawiona na socu do wyschnicia, staje si wkrtce wystarczajco twarda
i wytrzymaa. 2

C. B. F. Walker Pismo klinowe, Wydawnictwo RTW, str 7

14

rys. 3. Rozwj pisma klinowego od piktogramw; od lewej, z gry w d: kobieta,


kroczy-i-sta, ptak, ryba, w, jczmie, gowa.
rdo Jerzy Cepik, Jak czowiek nauczy si pisa Warszawa, 1987.

Wemy na przykad sumeryjski wyraz jednozgoskowy usta. Wyraz ten mia


warto fonetyczn ka. Skryba przedstawia to rysunkiem gowy ludzkiej.
Rysunek oznacza sowo ka, ide usta i sam dwik ka. Nie mniej jednak
mimo cigego upraszczania pismo klinowe byo do skomplikowane, ze
wzgldu na wielo symboli, ktre naleao pozna. W kocowej fazie miao
ono okoo 570 znakw. Dlatego pismo klinowe (nazywane czasem
wiekowym) przechodzio kilka transformacji od ideogramu do postaci
zupenie abstrakcyjnych odciskw przypominajcych kliny. Ich ilo i uoenie
pozwalao zidentyfikowa znak.
Jzyk staroytnych Egipcjan zajmuje wrd jzykw wiata zupenie wyjtkow
pozycj. Jest nie tylko jednym z najstarszych jzykw pisanych (ustpujc pod tym
wzgldem miejsca jedynie sumeryjskiemu), ale rwnie ma najdusz spord nich

15

powiadczon historie. Najstarszy zapis tego jzyka pochodzi z koca IV tysiclecia


p.n.e. i od tej pory pozosta w zawiadczonym dokumentami uyciu a do ok. XI w.
n.e. (mowa o inskrypcji zapisanej w jzyku egipskim przy pomocy pisma
koptyjskiego przyp. autora), czyli przez z gr 4000 lat. 3

Wedug W. V. Daviesa, autora ksiki Egipskie hieroglify staroytni


Egipcjanie uwaali, e pismo jest darem boga Thota i jest starsze od pierwszej
dynastii. Faktycznie, wydaje si, e pojawio si nagle jako kompletny nie
zmieniany potem system. Trwao i byo pielgnowane jako cigle ywy jzyk
przez kolejnych kilka tysicy lat. Ostatni znany nam zapis pisma
hieroglificznego zosta wykuty w 390 r. n.e., na cianach wityni na File.
Wyranie wiadczy to o roli, jak odgrywao pismo hieroglificzne dla Egipcjan.

rys. 4. Fragment Ksigi Umarych zapisanej w kursywie hieroglificznej. Hieroglify towarzyszce bstwom
s zorientowane w lewo. Hieroglify tekstu gwnego (u dou) w prawo. Papirus Hunefera, XIX dynastia.
rdo W. V. Davies Egipskie hieroglify, Wydawnictwo RTW.
3

W. V. Davies Egipskie hieroglify, Wydawnictwo RTW, str. 6.

16

Pismo hieroglificzne, jak zostao wspomniane, byo kompletnym


systemem zapisu informacji. Nie byo ono jednak proste do opanowania
i odczytania. Wprost przeciwnie, jest to niezwykle zoony i rozbudowany
system, posiadajcy w szczytowym okresie rozwoju 700800 znakw, zdolny
przekaza tego samego rodzaju zoone treci, co alfabet. Cho w odmienny,
sobie tylko waciwy sposb. Dodatkowo, kapani egipscy jedni z nielicznych
pimiennych w pastwie, znajc warto posiadanej umiejtnoci, celowo
komplikowali zapis, aby przypomina rebus. Pod wzgldem struktury pismo
hieroglificzne stanowi mieszany system zapisu, to znaczy, e jego czci
skadowe peni rozmaite funkcje: jedne znaki komunikuj tylko znaczenie
sw, inne za su wycznie do wyraania dwikw mowy.
Skomplikowane pismo hieroglificzne szybko doczekao si formy
kursywnej, sucej do szybszego zapisu na papirusie. Forma ta z czasem
wyewoluowaa w kolejn odmian pismo hieratyczne. Hieratyka to nic innego
jak uproszczona pod wzgldem formy odmiana pisma hieroglificznego. Znaki
zostay tu uproszczone tak, by uatwi ich szybki zapis zupenie wystarczajcy
w kontekcie codziennego uytku. Hieratyka stanowia bowiem pismo
powszechnie uywane do prowadzenia zapisw w dziedzinie administracji
gospodarki, przez wikszo dziejw Egiptu. Nie wykluczao to jednak jej
zastosowa do zapisu tekstw o treciach literackich, naukowych i religijnych.
Mona powiedzie, e hieratyka nigdy nie stracia zupenie zwizku ze swoim
hieroglificznym krewniakiem. Zawsze mona bez wikszego trudu dokona,
znak po znaku, transkrypcji tekstu hieratycznego na hieroglify. Jednak hieratyka
podlegaa wasnym prawom ewolucji, typowym dla pism odrcznych. Niektre
skadajce si z dwu lub wicej grup znakw, oddawano jednym pocigniciem
pdzelka, tworzc nowy symbol, tzw. ligatur. Znakw o skomplikowanej
formie po prostu unikano.
Kolejnym krokiem ku uproszczeniu sposobu zapisu i udostpnieniu pisma
szerszemu gronu ludzi byo pismo demotyczne.
17

Poza zachowaniem horyzontalnego sposobu zapisu demotyka jest zupenie


niezalen form pisma i trudno w niej rozpozna spadkobierczyni hieratyki, nie
mwic ju o hieroglifach. Jest to odrczny, bez maa stenograficzny zapis, prawie
pozbawiony cech ikonicznych. Za to wiele w nim ligatur, skrtw i innych
szczeglnych cech ortograficznych co bardzo utrudnia czytanie.

rys. 5. Trzcinowy pisak kalamus z zachowanymi jeszcze na czubku ladami inkaustu. Obok ostrakon
demotyczny, stanowicy potwierdzenie odbioru dostawy wina w roku 10. cesarza Antoniusa Piusa (145 n.e.)
rdo W. V. Davies Egipskie hieroglify, Wydawnictwo RTW.

Na wyspie Kreta okoo 3000 p.n.e. kwita cywilizacja rwnie wana


w dziejach powszechnych, jak cywilizacja egipska i mezopotamska.
Na dugo przed powstaniem poematw Homera posugiwano si w Grecji
pismem, znanym obecnie jako linearne B, ktre nie miao nic wsplnego
z pniejszym alfabetem. W systemie administracji krlestw mykeskiej Grecji
sporzdzano tym pismem dokumenty na glinianych tabliczkach. Po jego odczytaniu
w 1952 r. okazao si, i jzykiem tych tekstw by wczesny dialekt greki. 5

4
5

W. V. Davies Egipskie hieroglify, Wydawnictwo RTW, str. 28.


John Chadwick, Pismo linearne B i pisma pokrewne, Wydawnictwo RTW, str. 6.

18

W tym samym czasie Kreteczycy posugiwali si innym rodzajem pisma


okrelanym jako linearne A. Zostao ono odczytane w znaczeniu rozpoznania
poszczeglnych znakw i ich wartoci fonetycznych. Nie udao si jednak
dopasowa ich do adnego znanego jzyka. Jednym sowem odczytany tekst
by niezrozumiaym bekotem.

rys. 5. Tabliczka Co 907 z Knossos, wymieniajca owoce, kozy, winie i bydo.


rdo W. V. Davies Egipskie hieroglify, Wydawnictwo RTW.

19

1.4 Alfabet
Kto i kiedy wymyli alfabet? Czemu suy i dlaczego powsta? Dzisiejsza
nauka nie na wszystkie powysze pytania znajduje odpowiedzi. Najwicej
wtpliwoci budzi pierwsze z nich. Nie mona jasno i z caa stanowczoci
okreli, kto (jaki nard) i kiedy dokona tego wynalazku. Przyjmuje si, e
wynalazku tego dokonali Fenicjanie, jednak najnowsze badania wskazuj na
jego duo wczeniejsze pochodzenie.
Naley cofn si do najstarszych zapisw pisma hieroglificznego. Przez
blisko 4000 lat swojego istnienia nie zmienio si ono niemal zupenie. Powstao
w okresie pierwszej dynastii, tj pod koniec 4 tysiclecia p.n.e. jako gotowy
system. Od samego pocztku zawiera on elementy zarwno piktograficzne, jak
i ideograficzne oraz sylabiczne. To znaczy, e jeden znak (np. oko) mg
oznacza zarwno oko, jak i zdarzenie, np. patrze albo sylab. Zdarzao si, e
sylaba taka bya jednospgoskowa nazywa si je efiksami i w systemie
hieroglificznym byo ich 24. Nigdzie jednak nie zachoway si adne zabytki
zapisane tylko przy uyciu tych 24 znakw, ktry pozwoliby sdzi, e
Egipcjanie potrafili posugiwa si alfabetem.
W 1906 r. William Matthews Flinders Petrie podczas wyprawy na Synaj,
bada staroytne egipskie kopalnie turkusw. Odnalaz on tam szereg inskrypcji
pochodzcych z II okresu przejciowego (1785 1580 p.n.e.). Kilka z nich
zapisane byo systemem pisma, bdcym mieszanin pisma egipskiego i innego
nieznanego systemu. System ten zawierajcy okoo 23 znakw, zdaje si by
przykadem

pierwszego

pisma

alfabetycznego.

Zosta

on

nazwany

protosynajskim lub protosemickim.


David Diringer w ksice Alfabet wydanej po raz pierwszy w 1948 roku
i wielokrotnie wznawianej opisuje kontekst historyczny powstania alfabetu.
Prototyp alfabetu, o ktrym mwilimy jako alfabecie protosemickim, zrodzi
si prawdopodobnie w drugiej wierci drugiego tysiclecia p.n.e., to jest w okresie

20

hyksoskim, datowanym dzisiaj powszechnie na lata 1730-1580 p.n.e. Sytuacja


polityczna panujca na Bliskim Wschodzie sprzyjaa wwczas stworzeniu
rewolucyjnego pisma, ktre moemy chyba nazwa demokratycznym (czy raczej
ludowym), w przeciwstawieniu do teokratycznych pism Egiptu, Mezopotami lub
Chin. Podobnie jak inne doniose innowacje takie jak przyjcie rzymskiego typu
pisma w Anglii i w Niemczech, przyjcie dziesitnego systemu miar i wag, reforma
pisowni, reforma systemu monetarnego itp. pismo alfabetyczne natrafio z pocztku
na silny opr ze strony konserwatywnych, politycznie ustabilizowanych pastw
i spoeczestw, ktre podlegay teokratycznym rzdom. Miny wieki, zanim alfabet
przyj si, i to tylko w pastwach nowo powstalych. W starych pastwach proces ten
trwa niewtpliwie bardzo dugo.

Za teori t przemawia rwnie podanie rzymskiego historyka Tacyta, ktry


twierdzi, e Fenicjanie poyczyli sobie alfabet od Egipcjan. Istnieje jeszcze
jedno rdo, ktre moe wskazywa na wczeniejsze ni fenickie pochodzenie
alfabetu. Oto w Ksidze Wyjcia czytamy:
Rzek Pan do Mojesza: Wyciosaj sobie dwie tablice kamienne takie jak
poprzednie, a Ja wypisz na tych tablicach sowa, ktre byy na poprzednich
tablicach, ktre potuke.

Jak wiadomo Mojesz otrzyma na grze Synaj dwie tablice zapisane przez
Boga (pismem Boga), ktre jednak zniszczy w gniewie, widzc jak lud podczas
jego nieobecnoci zacz oddawa cze zotemu cielcu. Mojesz zgodnie
z zaleceniami Boga wykona dwie kamienne, czyste tablice i ponownie uda
si na gr.
I rzek Pan do Mojesza: Spisz sobie te sowa, gdy na podstawie tych sw
zawarem przymierze z tob i z Izraelem.
6

David Diringer Alfabet, Warszawa 1972, Pastwowy Instytut Wydawniczy, str.


Pismo wite Starego i Nowego Testamentu (Ksiga Wyjcia 34: 1) Brytyjskie i Zagraniczne
Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1981.

21

I pozosta tam u Pana przez czterdzieci dni i czterdzieci nocy. Nie jad chleba
i nie pi wody, i spisa na tablicach sowa przymierza, dziesicioro sw.

Dlaczego t relacj naley uzna za dowd istnienia pisma alfabetycznego


ju w czasach exodusu (czyli ok. 1450 r p.n.e.)? Poniewa wynika to z samej
konstrukcji systemu alfabetycznego a raczej jego precyzji. aden inny
istniejcy w tym czasie system pisma nie by tak precyzyjny co system
alfabetyczny. Sowa przekazywane przez Boga miay zosta zapisane
z niezwyk dokadnoci. Nie chodzi tutaj tylko o tablice z dziesicioma
przykazaniami, ale rwnie o wszystkie ksigi Biblii hebrajskiej, czyli: Wyjcia,
Kapask, Rodzaju, Liczb i Powtrzonego Prawa. Nazywa si je Tor, ale s
take znane jako Picioksig Mojesza, bo wedug tradycji, Mojesz napisa lub
autoryzowa kad z nich jako zapis przekazywanego mu boskiego objawienia.
Nawet dzi zwoje Tory przepisywane s dokadnie tak samo jak przed wiekami
ksiga po ksidze, werset po wersecie, litera po literze. Bd, nawet
jednoliterowy, dyskwalifikuje cay zwj.
Wiele fragmentw Starego Testamentu opiera si na wczeniejszych
podaniach innych narodw ni ydowski. Poza tym jego ksigi spisano znacznie
pniej ni mia miejsce exodus (ktrego wg wspczesnych bada
archeologicznych prowadzonych na terenie Egiptu i Izraela mogo w ogle nie
by).

Jednak

mona

przyj,

istniaa

ju

wczeniej

potrzeba

precyzyjniejszego zapisu ni pozwalay na to wczesne systemy pisma. Pewn


przesank mwic o takim zapotrzebowaniu spoecznym jest rodzaj
komunikatu przekazanego przez Boga prawo. Jak wiadomo jzyk prawniczy
jest niezwykle precyzyjny. Nie ma w nim miejsca na niedomwienia
i samodzielne interpretacje.

Pismo wite Starego i Nowego Testamentu (Ksiga Wyjcia 34: 27,28) Brytyjskie i Zagraniczne
Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1981.

22

Alfabet w bardzo krtkim czasie (w stosunku do swoich poprzednikw)


osign doskonao i zosta zredukowany zaledwie do 22 znakw pisowni
fonetycznej jzyka fenickiego. Biorc pod uwag, e pozostae systemy nadal
operoway bardzo bogatymi zestawami znakw (sigajcych nawet kilku
tysicy) by on niezwykle prosty do przyswojenia, pozwala rwnie na bardzo
precyzyjne formuowanie wypowiedzi. W cigu pierwszego tysiclecia p.n.e.
sta si midzynarodowym rodkiem porozumiewania dla caego Bliskiego
Wschodu. Rozprzestrzeni si take w pnocnej Afryce, Maej Azji oraz
w Indiach. W tym czasie nastpi rozam w gwnym nurcie tego pisma, do
gosu doszy charakterystyczne cechy narodowe, ktre spowodoway powstanie
gwnych gazi pisma: semicko-arabskie, indyjskie oraz krajw Zachodu,
a z nich powstay uywane obecnie alfabety wiata.
Pismo aciskie, ktrym obecnie posuguje si znaczna cz ludzkoci,
przebyo dug drog i znacznie ewoluowao, zarwno pod wzgldem formy
graficznej, jak i sposobw jego przedstawiania.
Cywilizacja Krety zostaa zniszczona przez Mykeczykw. I oto okoo 1200 roku
p.n.e. nadszed kres bogatych, potnych Myken, na horyzoncie greckiej historii
pojawi si inny wielki lud zdobywcw, take grecki Dorowie. Upady poprzednie
orodki wadzy, w zamcie wojen i wdrwek plemion, tzw. Ciemnym Okresie,
o ktrym prawie nic nie wiemy, rodzi si nowy wiat grecki. Przetrwao to, co byo
czowiekowi najbardziej potrzebne: wiedza o rolnictwie, podstawowe rzemiosa,
metalurgia, umiejtnoci eglarskie i jzyk grecki. Pord oglnego upadku kultury
przepada sztuka pisania, przepada tak dokadnie, e Grecy yjcy po Ciemnym
Okresie nie mieli pojcia o tym, e kiedy istniao na ich ziemi pismo. T umiejtno
bd musieli zdobywa po raz drugi.

Zgodnie z przytoczon wczeniej opini Diringera, autoraAlfabetu, nowo


powstae pastwa szybko adaptoway sobie nowy wynalazek alfabetu. Jednak
9

Jerzy Cepik Jak czowiek nauczy si pisa Nasza Ksigarnia, Warszawa 1987, str. 136.

23

Ahajowie (jak nazywani byli Grecy przez sobie wspczesnych), dokonali jego
modyfikacji. Istniejce rozwizanie sprawdzao si w przypadku jzykw
semickich, do twardych, w wymowie jednak nie pozwalao na precyzyjne
wyraanie

jzyka

greckiego.

Konieczne

byo

wprowadzenie

zmian,

polegajcych na wyrzuceniu z alfabetu spgosek, ktrych Grecy nie uywali


i wprowadzeniu do niego samogosek. Od tej chwili, tj od ok. 900 roku p.n.e.,
mona mwi o alfabecie w formie znanej nam obecnie.

rys. 6 Rozwj alfabetu od semickiego do greckiego.


rdo Jerzy Cepik, Jak czowiek nauczy si pisa, Warszawa 1987.

24

1.5 Tropami alfabetu


Ulepszony przez Grekw alfabet odziedziczyli Etruskowie, nard ktrego
przeszo jest jedn z najwikszych zagadek historii. Pochodzenie Etruskw nie
byo nawet jasne w czasach im wspczesnych. Etruskowie zaadoptowali
dokadnie alfabet grecki (uzupeniony o samogoski), jednak wykorzystywali go
do zapisu wasnego jzyka (ktrego do dnia dzisiejszego nie udao si
zrozumie w caoci). Niestety nie zachoway si adne zabytki literatury
etruskiej, ktre pozwoliyby gbiej pozna t bogat kultur.
Jednym z przywilejw historii jest tworzenie paradoksw. O Rzymie na przykad
wiemy prawie wszystko. O Etruskac, ktrzy okoo roku 753 p.n.e. zaczli budowa
Rzym i dali mu swoich krlw, alfabet, wierzenia, wiedz, sztuk nie wiemy
prawie nic. Rzymianie, ktrzy jak si zdaje, nie cierpieli Etruskw za ich wyniosy
arystrokratyzm starej kultury, ow staroytno pochodzenia, jak to okrelali,
musieli pogodzi si z tym, e ci ludzie zachowali swoj niewytumaczaln
odrbno.

10

Nie przeszkadzao to Rzymianom czerpa penymi garciami z tej


przebogatej kultury. W miar wzrastania w si Rzymian i osabienia Etruskw
ci pierwsi zaczli wywiera coraz wikszy wpyw na drugich. Z czasem
Rzymianie cakowicie podporzdkowali sobie Etruskw. Nie mona jednak
powiedzie, e zniszczyli ich jako nard jeszcze wiele wiekw pniej wielu
zacnych obywateli Cesarstwa Rzymskiego twierdzio, e s potomkami
Etruskw.
Najstarsze odnalezione zabytki wasnego (staroaciskiego) pisma Rzymian
pochodz z ok. 500 r. p.n.e. Od momentu tego datuje si rozwj formy
graficznej liter alfabetu. Rzymianie opracowali do alfabetu greckiego optymaln
form graficzn. Pismo jako nonik kultury powinno oddawa jej wielko
i dostojno. Dysponujc duym dowiadczeniem zwizanym z rozwojem sztuki
oraz nauki, byli oni w stanie okreli, ktre elementy litery wpywaj na jej
10

Jerzy Cepik Jak czowiek nauczy si pisa, Warszawa 1987, str. 161

25

czytelno, ktre su jedynie ozdobie, a ktre naley zupenie pomin. Okres


ten, patrzc z perspektywy caej historii pisma, nazwa mona okresem
preprojektowym, poniewa wanie w nim okrelone zostay gwne reguy,
ktrymi pisma aciskie kieruj si nawet obecnie.
Jak sugeruje Adrian Frutiger, na skutek potrzeby cigego wzrostu szybkoci
zapisu, ksztaty monumentalnych liter kapitay rzymskiej, zaokrglay si.
W cigu kolejnych wiekw, wanie na skutek pisma odrcznego, osigny one,
w czasach Karola Wielkiego, znany nam dzisiaj ksztat minuskuy, potocznie
nazywanej maymi literami lub tekstem. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego
coraz wikszego znaczenia zaczy nabiera pisma germaskie, a w czci
wschodniej gagolica, ktra 100 lat pniej zostaa wyparta przez cyrylic.
(Nazwan tak na cze twrcy pierwszego pisma ruskiego wzorowanego na
pimie greckim w. Cyryla).
W okresie tzw. wiekw rednich, wikszo pism, ksig i dokumentw
pisana bya rcznie. Dziao si tak a do roku 1455, kiedy to moguncki jubiler,
opublikowa pierwsz w wiecie ksik (bya ni Biblia), wydrukowan przy
uyciu wymylonych przez niego kilka lat wczeniej ruchomych czcionek
metalowych i prasy drukarskiej. Dzisiaj nie sposb przeceni wagi tego
wynalazku. Elizabeth L. Eisenstein w ksice Rewolucja Gutenberga
dokonuje syntezy wydarze, ktre bezporednio byy wynikiem wynalazku
Gutenberga.

Osignicie

Gutenberga

doceniono

rwnie

na

gruncie

historycznym, nadajc mu symboliczne miano wydarzenia rozpoczynajcego


now epok owiecenie. Eisenstein uwaa, e wynalezienie druku w Europie
byo kwesti czasu. Mimo silnego wpywu Kocioa na wikszo wadcw
wczesnej Europy, istniao due zapotrzebowanie na gromadzenie i wymian
coraz

wikszej

iloci

informacji.

Relatywnie

zmalay

koszty

druku

pojedynczych egzemplarzy, przez co stay si one dostpne, jeeli nie dla


wszystkich, to na pewno dla nieporwnywalnie szerszego grona.

26

1.6 Oglna charakterystyka grup pism w wiecie


Pismo zawsze byo najwaniejszym nonikiem kultury. Posugiwali si nim
w rwnym stopniu prawnicy, naukowcy, oraz ekonomici. Jednak to religie byy
najwikszymi uytkownikami pisma. Czsto monopolizoway sztuk pisania,
traktoway j jako atrybut witoci. Oglnie biorc, do kadej kultury pisma
mona przypisa odpowiedni religie, ktrej byo ono narzdziem i po czci
jest nim dzisiaj.
W kolebce alfabetu, znajduje si dzisiaj hebrajskie pismo kwadratowe, ktre
z racji wyjtkowego przywizania ydw do tradycji nie zmienio si niemal zupenie od
prawie 3000 lat.
W

kierunku

pnocno-zachodnim

znajduj

si

kultury

grecka

rzymska,

w ktrych rozwino si chrzecijastwo, z odgazieniami ku ortodoksji wschodniej (pisma


cyrylickie), ale przede wszystkim ku obejmujcym ponad poow wiata wyznaniom
katolickim i reformatorskim, w ktrych krgu uformoway si pisma aciskie od rzymskiej
kapituy poczwszy, a po renesansow minusku.
W kierunku poudniowym i na Bliskim Wschodzie uplasowa si islam, mahometaska
wiara i ideologia, a wraz z nimi arabska forma pisma. Rozprzestrzenia si na pnocy Afryki
i Maej Azji, a do podna Himalajw. W pnocnych Indiach powstao niezalene pismo
dewanagari suce do wyraania witego hinduizmu. Dzi stao si ono narodowym pismem
Indii. Ok. 500 roku p.n.e., take w tym rejonie, obok prastarego hinduizmu powstaa religia
buddyjska, ktra w zasadzie rozwijaa si w kierunku pnocno-wschodnim. Ona rwnie
wyodrbnia powstae z dewangari pisma jzykw Indochin i Indonezji.
Widoczne na mapie pisma zachodnie aciskie, greckie i sowiaskie, posiadaj
wyranie rozpoznawalne formy jednostkowe znakw. Powodem tego jest interpolacja
samogosek, ktrych rozpoznawalno przy szybkim czytaniu jest bardzo wana.
W pismach poudniowych stosowanie akcentw wokalizujcych przyczynio si do
zachowania pynnoci duktu ich pisania.

11

11

Adrian Frutiger Czlowiek i jego znaki - Warszawa 2003. s. 122

27

rys. 7. Religie jako gwny nonik kultury pisma.


rdo Adrian Frutiger Czowiek i jego znaki Warszawa, 2003

wiatem samym w sobie jest grupa pism chiskich, majcych swoje


autonomiczne pochodzenie. W cigu tysicleci pisma te izoloway si od
tradycji zachodniej i do dzi utrzymay swj pierwotny system obrazkowy.
Tradycyjne i niezmienne chiskie pismo obrazkowe jest elementem spajajcym
ten nard, w ktrym istnieje kilkadziesit odmian jzyka, jednak tylko jeden
rodzaj pisma. Pisma obrazkowe pozbawione s dokadnej transkrypcji
fonetycznej, przez co w pewien sposb oddzielone s od mowy. Wanie ta
cecha uniwersalno wykorzystywana jest np. w programach telewizyjnych,
w ktrych gos lektora (najczciej w jzyku mandaryskim) wzbogacony jest
znajdujcym si na dole ekranu tekstem. Mimo tego, e telewidz nie rozumie
wypowiadanych przez spikera sw, jest w stanie zrozumie przekaz
wiadomoci odczytujc j z ekranu.
Niestety to, co jest zalet chiskiego systemu pisma, czyli oderwanie od
strony fonetycznej jzyka, jest jego najwiksz wad. Poniewa nie jest to
system opierajcy si choby na sylabariuszu, kady wypowiadany wyraz musi
mie odwzorowanie w odpowiednim znaku. Doprowadzio to do sytuacji,
w ktrej obecnie w najpeniejszym sowniku pisma chiskiego znajduje si ok.

28

85

tysicy

znakw

(Chiczycy

po

opublikowaniu

sownika

poczuli

rozgoryczenie, poniewa uwaali, e znakw jest ponad 100 tysicy).


Pismo stworzone w granicach dzisiejszych Chin byo systemem
niezmiernie skomplikowanym, std te zapoyczao je bardzo niewiele ludw
Azji, wrd ktrych znaleli si Japoczycy.
Japoczycy przyjli system pisma z Chin w pocztkach naszej ery. Oparcie systemu
japoskiego na chiskim oznaczao przyjcie wszystkich kopotw, zwizanych z olbrzymi
iloci piktogramw, ideogramw i homofonw, wszystkich trudnoci fonetycznych pisma
z kontynentu, ktre rozwijao si formalnie w jzyku dawno ju zapomnianym. Znaki
chiskie, jak ju wiemy, posiaday rn wymow w rnych czciach Chin. W Japonii
zostao to dodatkowo skomplikowane przez dwuwartociowo fonetyczn, oznaczajc, e
wszystkie znaki mog mie brzmienie bd chiskie, bd japoskie, albo te chiskie w
wymowie wczesnojaposkiej, a zasady wyboru s bardzo pynne. Pismo japoskie ma
kilkadziesit tysicy ideogramw, z ktrych tylko nieznaczna cz, podobnie jak w Chinach,
moliwa jest do opanowania: okoo 2000 znakw dla przecitnego Japoczyka i okoo 7000
znakw dla czowieka wyksztaconego. Ucze szkoy podstawowej musi opanowa
pamiciowo przeraajc ilo ponad 1000 znakw. Reforma systemu podjta w roku 1946,
nie

przynosi

rezultatw.

Miaa

ona

polega

przede

wszystkim

na

usuniciu

z pisma japoskiego ideogramw chiskich i przyjcie alfabetu aciskiego. Inne prace


ograniczyy si do zredukowania liczby ideogramw do okoo 2000. W rzeczywistoci jednak
kade niemal sowo japoskie ma w pimie wasny znak. W przesoci system ideograficzny
sprawia ju Japoczykom takie trudnoci, e ulepszyli go nieco wprowadzajc w VIII-IX
wieku sylabariusz.
Znak chiski mg w pimie japoskim peni tylko funkcj nieodmienialnego
rdzenia, okrelajcego rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki, do ktrego trzeba byo doda
rnego rodzaju przyrostki. Japoczycy zastosowali wic w drodze skomplikowanego
procesu specjalne pismo fonetyczno-zgoskowe katakana i hiragana. W rezultacie w pimie
japoskim obok ideogramw pochodzenia chiskiego, oznaczajcych cz rdzenn, istniej
sylabogramy japoskie, ktrymi oznacza si kocwk fleksyjn, czyli gramatyczn. Oba
sylabariusze zawieraj po 50 sylab wczesnojaposkich tworz one ukad goju-on (50
dwikw). 12

12

Jerzy Cepik Jak czowiek nauczy si pisa, Warszawa 1987, str. 133

29

Schemat rodzenia si i umierania rnych systemw pisma.


rdo Opracowanie wasne

30

2. Pismo po Gutenbergu
2.1 Pocztek ery druku, kocem redniowiecza
Na wstpie naley wyjani, e zasugi zwizane z wynalazkiem
ruchomych czcionek i prasy drukarskiej, nie nale si w caoci Gutenbergowi.
Opiera si on na kilkusetletnich dowiadczeniach drukarzy chiskich. Okoo
1049 roku Chiczyk Pi Sheng (czyt. Piszon) po raz pierwszy zastosowa
ruchome czcionki (prototyp pono wykonany zosta z kamionki pniej, ze
wzgldu na krucho materiau zaczto stosowa klocki drewniane). Podobnie
jak w Chinach rwnie w Europie obnienie kosztw druku i zwikszenie
dostpnoci ksiek byy z dawna oczekiwane. Nowatorstwo Gutenberga
polegao na zastosowaniu czcionek metalowych (ktre stosunkowo atwo
mona byo powiela odlewa) oraz wynalezienie prasy drukarskiej ktrej
pierwszy model by pono zmodernizowan pras do wyciskania soku
z winogron.

rys. 8. Gutenberg przy wymylonej przez siebie prasie drukarskiej, sprawdza druk Biblii.
Autor: nieznany, rdo: www.hbw2000.com

31

Paradoksalnie, mimo spoecznego zapotrzebowania na tego typu


wynalazek, samo pismo nie byo gotowe na jego przyjcie. Pierwszym
dokumentem wydanym drukiem bya Biblia, podobnie jak wikszo pism tego
okresu skadana bya tekstur, czyli grubym pismem gotyckim, naladujcym
odrczne pismo kopistw. Pismo to nawizywao bardzo silnie do architektury
sakralnej tamtego okresu. Odnajdujemy w nim charakterystyczne zwenia,
ostre zakoczenia sklepie i ukw.

rys. 9. Stronica Biblii Gutenberga.


rdo: www.hbw2000.com

32

Tekstura przeksztacia si w XV wieku we fraktur o liniach ostro


zaamanych i charakterystycznych zawiych ozdobach. Warto wiedzie, e
fraktura bya uywana jako pismo dzieowe rwnie w drukarniach polskich.
Mimo tego, e opracowana blisko ptora tysica lat wczeniej przez Rzymian
kapitaa bya doskonale znana, to uywano jej bardzo rzadko. O ile ksika nie
zostaa wydana po acinie, ale w ktrym z jzykw narodowych, skadano j
przy pomocy czarnej litery czyli fraktur lub tekstur, Natomiast wszelkie cytaty
aciskie pisano wanie rzymskimi kapitalikami.
Zwikszajce si w okresie Renesansu zainteresowanie klasyczn kultur greck
i acisk spowodowao potrzeb utworzenia nowego pisma, dla nadania
odpowiedniej formy nowo odkrytej literaturze. Humanici, nadajc lekcewac
nazw gotyku opisanym poprzednio pismom, zwrcili si do minusuy karoliskiej
i kapitay rzymskiej. Ich wybr by wyjtkowo szczliwy; powstanie tak zwanego
humanistycznego lub romaskiego pisma w tym przeomowym okresie dostarczyo
kaligrafii i drukarstwu jednej z najszerzej stosowanych i najdostpniejszych form
pisma w historii pism zachodnich. Litery te prawie nie ulegy zmianie w cigu
minionych 500 lat.

13

Okoo 1960 roku niemiecki historyk Ullman prowadzi badania dotyczce


pochodzenia pism humanistycznych i udowodni, e pierwszy tego typu krj
zosta stworzony ju w latach 1402-1408, czyli blisko 50 lat przed Bibli
Gutenberga. Dokona tego uczony i skryba Bracciolini. Opar on swe
minuskuy na pimie karoliskim, a majuskuy na inskrypcjach rzymskich.
Ullman wykazuje rwnie, e kursywa humanistyczna, ktra bya
wzorem dla Italiki Aldusa Manutiusa, powstaa w warsztacie Niccolo Niccoli
okoo 1420 r. Na pocztku tego samego wieku rwnolegle z prost liter
romask powstaa kursywa, wywodzca si z pism pastwowych
i na niej opiera si dzisiejsze pismo odrczne.

13

Bror Zachrisson Studia nad czytelnoci druku, Wydawnictwo Naukowo Techniczne 1970, str. 213

33

rys. 10. Przykad pisma opracowanego przez Braccioliniego.


rdo: www.personal.us.es

Wracajc

do

pism

drukarskich,

wanie

od

powstania

pism

humanistycznych rozpoczyna si zrnicowanie krojw. Litery tej samej


wielkoci, np. 10-punktowe, rni si nie tylko cakowit wysokoci znaku
i proporcjami midzy grnymi wydueniami a wysokoci rodkowej czci
litery, ale maj rwnie inne charakterystyczne rnice. S serie grube,
pgrube i cienkie, rnice si od siebie gruboci linii. aden z tych terminw
nie charakteryzuje okrelonej gruboci czy stopnia zaczernienia znaku.
Szeroko liter jest rna charakteryzuje j okrelenie szeroka lub ciga.
Powodw tego zrnicowania upatrywa naley w osobistym podejciu
projektanta, ktry czsto powica wiele lat na odpowiednie skomponowanie
wszystkich glyfw, aby stworzy pismo harmonijne i estetyczne oraz
w poszukiwaniu optymalnych ksztatw liter, pozwalajcych w atwy sposb
zapozna si z zapisan nimi treci.
Najwczeniejsze kroje romaskie, z ktrych najbardziej znane s kroje
zaprojektowane w Weneji w 1470 r. przez Nicolasa Jensona, charakteryzuj si
pewn niezgrabnoci szczegw. Wida w nich poszukiwania i eksperymenty
dotyczce ksztatu. Rnica midzy cienkimi i grubymi liniami w literze jest
widoczna, lecz jeszcze nie zaznaczona wyranie. Wan cech typografii
renesansowej jest cisy ukad i brak interlinii, co nadaje drukom jednakow

34

szaro i harmonijno (oraz skutecznie zmniejsza czytelno). Wielu


rytownikw i skrybw uwaao wczesne kroje Jensona za niedocige wzorce.

rys. 11. Stronica ksiki zoona zaprojektowanym przez Nicolasa Jensona krojem.
Wyranie widoczna jest jednolita szaro i bardzo dua spjno skadu.
rdo: www.ibis.kenyon.edu

Z punktu widzenia wspczesnych kanonw typografii ujemnymi


stronami jego krojw s: brak jednolitoci liter tekstowych i zbyt dua
wysoko wersalikw.
35

W 1495 roku Aldus Manutius opublikowa ksik De Aetna autorstwa


Pietro Bembo, ktre zostao wydrukowane czcionk nieco inn ni tzw.
czcionka wenecka.

rys. 12. Ksika wydrukowana przy uyciu krojw Aldusa Maniutiusa..


rdo: www.uni-manheim.de

Czcionka ta pierwsza reprezentowaa now grup krojw. Rnica polegaa


jednakraczej na uszlachetnieniu, ni na radykalnych zmianach.
Nowe kroje Manutiusa cechowaa elegancja szczegw, zaznaczenie lecz nie
nadmierne zrnicowanie linii grubych i cienkich, zaokrglone, wyrane szeryfy
i wiksza lekko ni dotychczasowe kroje. Ten nowy krj liter, zwany pniej old face
lub old style, wkrtce sta si modny.(...) (...) Claude Garamond, drukarz
i odlewacz czcionek, stworzy przed 1545 r. krj, ktry do dzi uwaany jest za wybitny
przykad antykwy renesansowej. W cigu nastpnego ptora wieku kroje Garamonda
zyskay tak popularno, e jego nazwisko w nieznacznie zmienionym brzmieniu
(garmond) nadawano czcionkom najczciej uywanym do drukowania ksiek,

36

niezalenie od ich kroju (w chwili obecnej garmondem nazywa si czcionki


o wysokoci 10 punktw).

14

Na pocztku XVIII wieku kroje czcionek zacz cechowa nowy styl.


Gwnymi przyczynami zmian byy: wpyw miedziorytnictwa, ktre przejo
rol drzeworytnictwa oraz uywanie narzdzi rytowniczych zamiast szeroko
zakoczonego narzdzia skryby.
W 1702 r. Philippe Grandjan przedstawi Romain du Roi, krj czcionki
oparty na matematycznej konstrukcji Jaugeona i jego wsppracownikw,
zaprojektowany zgodnie z wytycznymi Krleskiej Akademi Nauk. Krj ten
naley uwaa za twr poredni midzy antykw renesansow a klasycystyczn.
W tym samym okresie angielski wynalazca John Baskerville, na potrzeby
wynalezionego przez siebie papieru gadszego i twardszego ni produkowane
dotychczas, opracowa nowy krj pisma. Przejcia w szeryfy s mniej
zaokrglone,

silniej

zaznaczona

jest

rnica

midzy

grubymi

i cienkimi liniami. Litery s bardziej eleganckie i ostre.

rys. 13. Krj Johna Baskervilla.


rdo: Andrzej Tomaszewski, Leksykon pism drukarskich. Warszawa 2000 r.

14

Adrian Frutiger Czlowiek i jego znaki - Warszawa 2003. s. 357

37

W tym miejscu naley zaznaczy, e udoskonalenie papieru miao bardzo


duy wpyw na powstanie krojw bezszeryfowych. Do tej pory znaki
drukowane na papierze niskiej jakoci rozleway si, przez co powstawao
znaczne ich zaczernienie. Elementy takie jak szeryfy musiay by silnie
zaznaczone, aby nie ulegy zalaniu, zatuczeniu lub zatarciu. Lepszy papier
spowodowa lepsz reprezentacj znakw. Szeryfy staway si coraz
delikatniejsze i mniejsze, a w kocu znikny zupenie.
W pierwszej poowie XIX wieku w typografii ksikowej dominowaa
antykwa klasycystyczna. Te szczegy, ktre byy ledwie akcentowane
w

grupie

poprzedniej

(przejciowej),

stay

si

wyranymi

cechami

charakterystycznymi. Zwikszya si rnica midzy liniami grubymi


i cienkimi (nawet dziesiciokrotnie). Spaszczeniu ulegy szeryfy, laski
i cienkie linie stay si proste, uki zyskay geometryczny ksztat.
W tym okresie szczeglnie znani byli Woch Giambattista Bodoni z Parmi
i Firmin Didot z Parya.

38

2. 2 Rewolucja przemysowa
Wynikajca z coraz wikszego uprzemysowienia potrzeba przekazu
otworzya przed drukiem nowe drogi. Wiek XIX znany jest ze swego
eklektyzmu w sztuce i rzemiole. Wzrastajca liczba wynalazkw technicznych
umoliwia powstanie ogromnej iloci rnych krojw czcionek.
W chaosie, jaki zaistnia pod koniec XIX wieku, zdrow cho sentymentaln
reakcj na powierzchowne podejcie przemysowcw do krojw pism stanowiy
znane reformy Williama Morrisa i jego nastpcw w dziedzinie sztuk graficznych.
Morris przyczyni si nie tylko do wzrostu zainteresowania histori pisma i druku,
lecz rwnie do nowego zrozumienia postawowych zaoe projektowania ksiek.
Zainteresowanie Morrisa typografi redniowiecza i wczesnego renesansu bdce
buntem przeciw stopniowym odchyleniom ksztatu i kroju spowodowao powstanie
mody, ktrej formy wyrazu nie zawsze byy zgodne z intencjami jej twrcy. Kroje
gotyckie, czsto modyfikowane i modernizowane stay si popularne
w Niemczech i wkrtce przedostay si do innych krajw. Wymagania Morrisa
dotyczce jakoci i solidnego wykonania zostay zlekcewaone.

15

Na tym tle pojawi si ruch funkcjonalny. Zakada si, e Morris pierwszy


sformuowa przewodni ide tego ruchu. Jego niezomne danie techniki,
ktra byaby zgodna z funkcj, jest rwnie suszne w rzemiole, jak
i w przemyle.
Jeli przed paroma dziesitkami lat w kadym zachodnim kraju uywane byy
jeszcze rozliczne rodzime typy pisma o swoistym lokalnym kroju, to wspczenie
nastpuje (a waciwie nastpio) krystalizowanie si midzynarodowej formy pisma
aciskiego. Przy okazji rnych bada czytelnoci pism drukarskich okazao si, e
najwaniejsza jest struktura budowy liter. W konsekwencji skupiono si na
projektowaniu pism, ktre odpowiadaj postulowanym przez badaczy standardom
niezbdnym dla komfortu i higieny czytania. Powstay wic pisma uatwiajce
odbieranie treci przez duy krg czytelnikw z optymaln szybkoci i przy
najmniejszym wysiku. Warto doda, e wikszo informacji tylko wtedy ma sens,

15

Bror Zachrisson Studia nad czytelnoci druku, Wydawnictwo NaukowoTechniczne 1970, str. - 240

39

jeli zostan podane do wiadomoci w okrelonym czasie. W przypadku prasy


i innych publikatorw droga od wydarzenia do czytelnika nieustannie si skraca.

16

Min musiao prawie 400 lat, eby przeprowadzone zostay gruntowne


badania czytelnoci krojw pisma. Mniej wicej w latach 20-tych ubiegego
wieku zaczto si zastanawia jak powinny wyglda litery, aby przyswojenie
zapisanych nimi wyrazw byo jak najatwiejsze. Rozgorzay dyskusje czy
skad

drukarski

powinien

by

przezroczysty,

czyli

jedynie

suy

przekazywaniu informacji, nie rozpraszajc czytelnika, czy moe powinien on


by dopasowany do formy i treci ksiki, aby stworzy ciekaw kompozycj
graficzn. Wynalazki takie jak Linotyp, czy Monotyp, wpyny na szybko
i atwo skadu niezbdne stao si ustalenie nowych regu dotyczcych
amania tekstw (ktry z czasem stawa si coraz bardziej niedbay). Dokonano
tego dopiero w latach 50-tych ubiegego wieku. Wanie w okresie ostatnich
50-ciu lat, dokonana zostaa synteza i podsumowanie ostatnich 400 lat
projektowania pisma ze wzgldu na jego czytelno, funkcjonalno oraz
walory estetyczne.
Jako ciekawy zbieg okolicznoci naley przyj, e w tym samym czasie
dokonywaa si kolejna rewolucja powstawa komputer, ktry jako
podstawow form komunikacji z uytkownikiem wykorzystywa pismo.
Jednak ze wzgldu na ograniczenia techniczne, jako tekstu wywietlanego,
czy drukowanego przez komputery zawsze w mniejszym lub wikszym stopniu
odbiegaa od przyjtych norm. Gwatowny rozwj wszelkiego rodzaju urzdze
elektronicznych wpyn na ksztat powstajcych krojw. Pojawiy si pisma
oparte na prostoktnej 7-mio polowej siatce. Stosowano je czsto
w pocztkowej fazie wykorzystania w informatyce monitorw. Z czasem jednak
zaczto projektowa nowe kroje, przeznaczone tylko dla tego medium. Due
ograniczenia
16

spowodowane

bardzo

nisk

rozdzielczoci

wczesnych

Adrian Frutiger Czlowiek i jego znaki - Warszawa 2003. str. 160

40

monitorw, sprawiy e rezygnowano w nich z wielu mechanizmw


stosowanych w tradycyjnej typografii.
Znaki oparte byy na takiej samej prostoktnej lub kwadratowej matrycy,
przez co kady z nich zajmowa tyle samo miejsca niewane, czy byo to
majuskuowe W czy minuskuowe i. W zwizku z tym, niemoliwe byo
precyzyjne kontrolowanie kerningu i interlinii. Z czasem kroje zaczto
projektowa w formie wektorowej pozwalao to na wywietlanie tego samego
kroju na ekranie monitora i drukowanie go na urzdzeniach poligraficznych.
Znacznie poprawio to jako materiaw drukowanych, jednak ze wzgldu na
zautomatyzowanie

procesu

rastrowania

pogorszyo

jako

znakw

wywietlanych na monitorze. Zaczto zatem zastanawia si w jaki sposb


mona poprawi ich jako. Projektowano kroje z wikszymi puncami przez
co zwikszya si ich jasno, poprawiono kontrol rastrowania hinting. Nic
waciwie nie zmienio si jednak pod wzgldem rozdzielczoci monitorw
dlatego rozdzielczo wywietlanych na nim liter jest bardzo niska. Znacznie
nisza ni tych samych krojw drukowanych.
W tym te momencie historii pisma, po raz pierwszy pojawi si zestaw
znakw

zoptymalizowany

nie

na

potrzeby

czowieka,

ale

urzdze

rozpoznajcych tekst. Mowa o krojach OCR, ktre wykorzystuje si do


rozpoznawania przez maszyny wydrukowanych tekstw np. czytniki etykiet.
W dalszej czci pracy, postarano si przybliy histori tego wynalazku
i skonfrontowa j ze znacznie du histori pisma. Okazuje si, e podobnie
jak w przypadku alfabetu, wynalazek komputera by podany od bardzo
dawna. Jednak tak, jak to byo z rozwojem pisma, ludzko musiaa dochodzi
do niego stopniowo. W pewnym momencie oba wynalazki poczyy si. Jak
w chwili obecnej, po niespena 50 latach historii komputera w wersji
elektronicznej wspgraj one ze sob?

41

Plik z serwisu: SprawnyMarketing.pl

3 Historia komputerw i systemw operacyjnych


3. 1 Prehistoria komputera.
Wydawa by si mogo, e lata 50-te czyli bezporednia okres w ktrym
budowano pierwszy komputer, s odpowiednie do rozpoczcia opowieci
o historii tego wynalazku. Jednak, aby dokadnie wyjani genez powstania
komputera, ponownie naley si cofn do staroytnej Mezopotamii.
Kilka tysicy lat temu nasi przodkowie, w cigu swojego ycia, rzadko
byli wiadkami zmian, ktre w znaczcy sposb ksztatoway otaczajcy ich
wiat.

Mao

skuteczne

rodki

wymiany

informacji,

brak

rodkw

komunikacyjnych i spjnych standardw kulturowych sprawiay, e okres


wdraania wynalazkw by relatywnie duszy ni w chwili obecnej. Czowiek
urodzony, dajmy na to 3000 lat temu, po 50 latach ycia nadal uprawia rol
w taki sam sposb, jak robili to jego przodkowie 100 lat wczeniej. W istocie,
ju w najdawniejszych czasach czowiek myla o wynalezieniu maszyny, ktra
wyrczyaby go w bardzo mudnych czynnociach, jak liczenie, czy
katalogowanie danych. Pierwszych prb mona doszukiwa si gdzie midzy
Mezopotami a Indiami. Powsta tam abak, czyli przyrzd uatwiajcy
wykonywanie prostych oblicze jak dodawanie, odejmowanie, czy mnoenie.
Nawet tak prosta konstrukcja ewoluowaa od rysunkw wykonywanych na
piasku, czy tabliczkach, poprzez kamienne tabliczki z nakadanymi na
etonami u Grekw, do brzowych tabliczek z ruchomymi bczkami
u Rzymian.
By to istotny etap: po raz pierwszy zaczto stosowa przenony instrument
czcy w sobie elementy stae i ruchome (bczki) oraz abstrakcyjne pojcie dwch
odrbnych obszarw, w ktrych nabieray one lub traciy walory liczby. Warto
bczka okrelana bya rang wycicia, w jakim zosta umieszczony; kady rowek
w lewo mia warto dziesiciokrotnie wysz od poprzedniego wyobienia. Same

42

bczki te miay rne znaczenie: niektre (dolne) okrelay jednostki, inne znaczyy
pi (grne). Takie liczydeka, mieszczce si w doni (znalezione egzemplarze
miay 12 x 9 cm), osigay pojemno arytmetyczn do 9 999 999 liczb cakowitych,
a w niektrych modelach mogy by uzupeniane dwoma rzdami dziesitnymi
lub uamkowymi.

17

Kolejnym krokiem byo wspomniane wczeniej liczydo, ktre w prosty


sposb wyewoluowao z abaka. Do dnia dzisiejszego jest ono bardzo popularne
w Chinach i Indiach. Jednak do prawdziwie automatycznych rozwiza ludzie
dochodzili stopniowo i to przez wiele lat.
Warto wspomnie o trzech ludziach, ktrych osignicia przybliyy
ludzko do automatyzacji. Pierwszym z nich by Gerbert z Aurillc, ktry
spopularyzowa w Europie cyfry arabskie i cyfr zero. Kolejnym by
wspomniany w poprzednim rozdziale Jan Gutenberg, wynalazca prasy
drukarskiej i ruchomej czcionki. Trzeci to John Neper - wynalazca logarytmu
oraz, tzw. paeczek Nepera przez wiele dziesicioleci najskuteczniejszego
przyrzdu wspomagajcego rachowanie. Ich odkrycia pozwoliy w 1645 roku
Blaise`owi Pascalowi na stworzenia maszyny automatycznie wykonujcej
obliczenia na dwch cigach liczbowych w ramach czterech podstawowych
dziaa arytmetycznych (dodawanie, odejmowanie, dzielenie i mnoenie). Nie
by to jeszcze komputer, trudno nawet nazwa j jego namiastk. Moliwe byy
tylko proste operacje na dwch cigach liczb. Nie mona byo zaprogramowa
szeregu czynnoci, czy przeprowadza bardziej skomplikowanych oblicze.
Trzeba byo je rozpisa na szereg stosunkowo prostych rwna i przy pomocy
pascaliny (jak nazwano maszyn Pascala)

wykona wszystkie dziaania,

a nastpnie wykona dziaania na otrzymanych wynikach czstkowych. Proces


by stosunkowo mudny, jednak znacznie uproci prac w stosunku do
karkoomnych oblicze wykonywanych w pamici czy na kartce.

17

Robert Ligonnire, Prehistoria i historia komputerw - Ossolineum 1992. s. 30.

43

rys. 14. Jedna z wersji Pascaliny, rdo: www.med.unifi.it

26 grudnia 1791 przyszed na wiat Charles Babbage, wynalazca


mechanizmw, ktrymi posuguj si znane nam obecnie komputery. Zacz on
w 1812 roku pracowa nad maszyn nazywan przez niego maszyn
rnicow. Pierwszym mechanicznym, bardzo rozbudowanym kalkulatorem,
pozwalajcym prowadzi obliczenia na wikszej iloci cigw liczbowych ni
miao to miejsce w przypadku pascaliny czy wynalazkw j naladujcych.
Niestety, ze wzgldu na ograniczenia techniczne i finansowe, Babbage nigdy nie
skonstruowa dziaajcego modelu (model taki skonstruowaa w 20-tym wieku
firma IBM, na podstawie szczegowych planw wynalazcy). Jednak
rozwaania

nad

moliwociami

takiej

maszyny

doprowadziy

go

do

opracowania zaoe konstrukcyjnych dla daleko bardziej zaawansowanego


projektu maszyny analitycznej.
Od 1833 r. przez okoo 18 miesicy Babbage pozbawiony by planw maszyny
rnicowej (wysa je do przyjaciela. przyp. autora). Przymusow przerw wynalazca
wykorzysta na pene przemylenie architektonicznego ksztatu maszyny. Badajc
moliwo powikszenia pynnoci dziaa, wymyli sposb przenoszenia liczb
z kolumny wynikw do kolumny najmniejszej rnicy; ptla ta pozwalaa uproci
lub lepiej zautomatyzowa niektre obliczenia tablic. Prowadzio to do zastpienia
organizacji liniowej rejestrw maszyny rozmieszczeniem koowym. Studiujc gbiej
44

moliwoci dane now architektur, Babbage uwiadomi sobie, e wszystkie rejestry


mechaniczne utworzone kolumnami cyfr byy w gruncie rzeczy identyczne
i stanowiy wymienne wzajem i autonomiczne skady liczb. W konsekwencji nie
byo ju konieczne ogranicza si do dodawania wartoci jednej kolumny do
kolumny bezporednio do niej przylegajcej. Pod warunkiem znalezienia
odpowiedniego sposobu mechanicznego przeniesie stao si moliwe swobodne
przenoszenie liczb z jednego rejestru na drugi, a nawet poddawanie ich w tym czasie
obrbce arytmetycznej, innej ni proste dodawanie. Dziki oddzieleniu funkcji
liczenia od funkcji pamici Babbage, startujc z wskiej koncepcji maszyny
rnicowej liniowej i wyspecjalizowanej doszed do wizji elastycznej maszyny
liczcej, przystosowanej do najrnorodniejszych rachunkw, krtko mwic
uniwersalnej.

18

rys. 15. Charles Babbage i jego maszyna rnicowa model zbudowany wspczenie.
rdo: http://pl.wikipedia.org

Babbage do szybko zrozumia, e nie jest w stanie wykona


zaprojektowanej przez siebie maszyny. Gdyby to byo moliwe i wykona by
dziaajcy prototyp, by moe historia ludzkoci potoczya by si innym torem.
Trzeba byo czeka ponad 100 lat aby wizje Anglika zostay spenione. Dokona
18

Robert Ligonnire, Prehistoria i historia komputerw Ossolineum 1992 str. 140

45

tego zesp pracujcy podczas II wojny wiatowej nad rozwojem maszyn


liczcych. Wojsko, a konkretnie artyleria, wykorzystywao tzw. tablice
balistyczne, konieczne do dokadnego celowania pociskw, jednak wykonanie
takiej tablicy byo bardzo czasochonne. Naleao bowiem uwzgldni szereg
czynnikw, takich jak typ, waga i ksztat pocisku, skad chemiczny mieszanki
wybuchowej, temperatura powietrza, sia i kierunek wiatru itp. Mimo
zatrudnienia przy ich opracowywaniu caego batalionu ludzi przygotowanie
tylko jednej trwao kilka tygodni. Biorc pod uwag zapotrzebowanie
sigajce kilku tysicy rodzajw armia amerykaska postanowia znale
sposb na jego zaspokojenie.
Powstanie ENIAC-a mona uwaa za troch przypadkowe. Doktor Herman
Heine Goldstine, pracownik Ballistic Research Laboratory, w poszukiwaniu
rozwizania problemu tablic balistycznych, podczas kontroli na Uniwersytecie
w Pensylwanii, natkn si na Johna Mauchly (doktora fizyki) i Johna Prespera
Eckerta (inyniera elektroniki). Zgosili si oni na kurs przygotowujcy specjalistw
na potrzeby armii. W wolnych chwilach pracowali nad projektem elektronicznej
maszyny liczcej. Goldstine od razu si tym zainteresowa i ju po kilkunastu dniach
obaj panowie zostali przyjci do BRL.
Armia dugo si nie zastanawiaa i w bardzo krtkim czasie zdecydowano si
udostpni potrzebne rodki. 5 czerwca 1943 roku uruchomiono tajny projekt PX.
Faktyczny koszt przedsiwzicia zamkn si sum 486 tys. $. Komputer przekazano
armii w 1947. (...)
(...) ENIAC to 42 szafy o wymiarach 300x60x30 cm kada, ustawione
w ksztacie litery U o rozmiarze 12x6 m. Uywa on 18800 lamp elektronowych,
6000 komutatorw, 1500 przekanikw, 50000 opornikw. Way "zaledwie" 30 ton
i pobiera 140 kW mocy w cigu godziny. Do wentylacji ENIAC-a uyto dwa silniki
Chryslera o cznej mocy 24KM. Kada szafa bya wyposaona w oddzielny
nawilacz. Wbudowano take termostat, ktry zatrzymywa urzdzenie, gdy jego
temperatura przekroczya 48C. Komunikacja z komputerem odbywaa si za pomoc

46

kart perforowanych. ENIAC dziaa w systemie dziesitnym, operowa liczbami


dziesiciocyfrowymi, a dodanie 5000 takich liczb zajmowao sekund.

19

rys. 16. Programowanie pierwszego komputera w historii polegao na odpowiednim poczeniu przewodami
wielkiej iloci przecznikw. Prac t mogli wykonywa jedynie wykwalifikowani operatorzy i naukowcy.
rdo: Historia komputerw - http://historia.adrem.pl

19

Cytat pochodzi z serwisu Historia komputerw - http://historia.adrem.pl

47

3. 2 Komputer jakim go znamy


Kiedy w 1958 roku Jack Kilby w laboratoriach Texas Instruments
konstruowa pierwszy na wiecie ukad scalony, nie sdzi pewnie, e jego
wynalazek zmieni oblicze wiata, a jemu przyniesie Nagrod Nobla. W istocie,
nie byo by wspczesnych komputerw, bez tego pierwszego, bardzo prostego
ukadu, zbudowanego na jednym kawaku germanu (ktry zreszt okaza si
znacznie mniej ekonomiczny ni krzem i zosta przez niego wyparty). Ciekawe,
ale pierwszy system operacyjny bdcy po trochu dusz kadego komputera,
powsta jeszcze wczeniej, bo ju w 1954 roku opracowaa go firma IBM dla
maszyny 704 (opartej na tranzystorach). Warto wspomnie, e jedynym
dostpnym wtedy urzdzeniem wyjcia bya drukarka zreszt wynaleziona
znacznie wczeniej ni same komputery, a urzdzeniem wejcia maszyna do
perforowania kart lub tam. Monitor, mimo, e wynaleziony jeszcze przed
wojn,

zaczto

powszechnie

stosowa

dopiero

pocztkiem

lat

szedziesitych.
W listopadzie 1960 r. firma DEC zaprezentowaa PDP-1, pierwszy
dostpny w sprzeday minikomputer z monitorem i klawiatur. Gwnym
projektantem maszyny by Benjamin Curley. Najwiksz jednak rewolucj
okaza si by komputer IBM 5150, ktry w 1981 r. ustali obowizujcy
obecnie na caym wiecie standard komputerw PC. Dziki swej polityce
udostpniania innym firmom licencji na produkcje podobnych maszyn, IBM
stworzy standard przemysowy. W cigu 4 lat przynioso to firmie zyski
w wysokoci 4,5 mld dolarw.
W tamtych czasach, mniej wicej do poowy lat 90-tych, na rynku trwaa
ostra walka producentw sprztu. Proponowali oni rne standardy, rne
rozwizania, komputery oparte na procesorach rnych marek, w rnym
48

puapie cenowym i oferujce rne moliwoci. Jednak, pomimo wielu wad


standardu PC, to wanie komputery tego typu stay si najczciej kupowanymi
na wiecie. Do ich popularnoci na pewno w znacznym stopniu przyczynia si
dua konkurencja wrd firm oferujcych podobne rozwizania, co powodowao
obnienie cen. Ciekawe jest jednak to, e sam standard rozwija si do wolno
w stosunku do niektrych rozwiza konkurencji. Byo to zapewne
spowodowane ogromn liczb producentw czci skadowych popularnych
pecetw. Decyzja o uwolnieniu standardu PC i umoliwienie konstruowania
podobnych komputerw przez niezliczonych producentw, bya jak si okazuje
jedn z najwaniejszych w historii techniki. Kto wie jak daleko w tyle
technologicznie byli bymy obecnie, gdyby od 1981 roku nie rozpocz si
wielki wycig producentw.

49

3. 3 Systemy operacyjne
System operacyjny komputera jest porednikiem midzy uytkownikiem
a sprztem komputerowym. Zadaniem systemu operacyjnego jest tworzenie
bezpiecznego i niezawodnego rodowiska, w ktrym uytkownik moe wykonywa
swoje programy w sposb wygodny i wydajny. Nie podaje si jednoznacznej definicji
systemu operacyjnego, w zamian operuje si cechami wyrniajcymi ten rodzaj
oprogramowania. S to m.in.: dua zoono, systemy operacyjne s sterowane
przerwaniami (okoliczno zaistniaa w systemie operacyjnym powodujca zmian
ktrego z procesw, np. nadejcia oczekiwanego komunikatu lub zakoczenie
operacji wejcia- -wyjcia), system operacyjny uruchamia si jako pierwszy program
w komputerze i nie przestaje dziaa a do wyczenia komputera, lub przejcia do
innego systemu operacyjnego.

20

Idea systemu operacyjnego po raz pierwszy zagocia w wiecie komputerw


w 1954 roku - opracowaa go firma IBM dla maszyny 704. Bya ona kamieniem
milowym w historii informatyki. System ten (i nie zmienio si to do dnia
dzisiejszego) sprowadza korzystanie z komputera do serii zdefiniowanych
wczeniej rozkazw. Np. odwoanie do urzdze zewntrznych wydrukowanie
wyniku dziaania programu, nie wymagao pisania oddzielnego programu.
Wykonywao si go poprzez wprowadzenie prostej komendy, dodatkowo
formatowanej kilkoma parametrami. Kolejne etapy rozwoju dotyczyy
zwikszenia iloci parametrw dostpnych rozkazw i funkcji systemu
operacyjnego. Z czasem niemal wszystkie systemy operacyjne wyksztaciy
funkcje jzykw wsadowych, czyli listy rozkazw wykonywanych przez
komputer po kolei. Lista taka najczciej zapisywana bya w oddzielnym pliku
tekstowym i uruchamiana jak zwyczajny program. Kolejnym etapem na drodze
do uproszczenia korzystania z komputera byo wykorzystanie tzw. semi-grafiki.
W rozwizaniu tym stosowano dostpne znaki i litery tak jak elementy grafiki
20

Encyklopedia PWN, Warszawa 2000

50

(zaobserwowano, e rne znaki charakteryzuj si rnym stopniem


zaczernienia, przez co moliwe byo nawet symulowanie odcieni szaroci),
ekran wypeniony by najczciej szeregiem opcji, pomidzy ktrymi
uytkownik mg porusza si przy pomocy klawiszy kursorw. Przyspieszyo
to obsug komputera i wykonywanie najczciej powtarzanych operacji.

rys. 17. Znany z systemw UNIX`owych MidnightCommander,


popularna semigraficzna nakadka na system tekstowy.
rdo: opracowanie wasne.

Z pocztku wszystkie komputery dziaay w bardzo niewydajny sposb,


rozpoczynajc prac nad jednym procesem, wykonyway go do koca i dopiero
wtedy zajmoway si kolejnym. Dodatkowo procesor czsto pozostawa
nieaktywny oczekujc na skopiowanie danych z pamici lub reakcj
uytkownika. Naukowcy szybko zrozumieli, e mona w znaczny sposb
przyspieszy prac komputera, zmuszajc go do wykonywania jednoczenie
kilku czynnoci. Zastosowali oni tzw. przerwania, czyli przeczanie si

51

procesw midzy taktami zegara procesora. Komputer w dalszym cigu


jednorazowo rozwizywa tylko jedno zadanie, jednak bardzo szybkie
przeczanie

midzy

procesami

powodowao

moliwo

uruchomienia

jednoczenie kilku programw, bez znacznej utraty jego wydajnoci. Funkcj


tak nazwano wielozadaniowoci lub wielowtkowoci.
W 1961 r. Fernando Corbat stworzy system operacyjny CTSS (Compatible
Time Sharing System). Dziki niemu moliwe stao si uywanie komputera
przez kilku uytkownikw jednoczenie. Kolejnym krokiem, jak si pniej
okazao milowym, w historii systemw operacyjnych, by system UNIX,
powstay w 1969 roku dla komputera DEC PDP-7. Napisany w caoci
w assemblerze (czyli jzyku bezporednio odwoujcym si do sprztu nie
korzystajcym z definiowanych wczeniej rozkazw co znacznie komplikuj
tworzenie w nim programw, jednak niesamowicie przyspiesza ich dziaanie),
pozwala nie tylko na prac wielu uytkownikw jednoczenie, by on rwnie
niespotykanie wydajny, bardzo obszerny i stabilny. Pozwala dowiadczonemu
uytkownikowi na wydajn prac opierajc si na dokumentach wsadowych,
bdcych

listami

polece dla komputera. Pozwalao to na znaczne

zautomatyzowanie pracy z programami. W kolejnych wersjach systemu


pojawiy si nowe rozwizania dodatkowo zwikszajce jego moliwoci.
Darmowa dystrybucja systemu w rodowisku akademickim spowodowaa
lawinowe

korzystanie

tego

nowego

rozwizania.

UNIX

sta

si

obowizujcym standardem na wszystkich uczelniach caego wiata. Znaczne


uwolnienie kodu spowodowao powstanie wielu jego odmian, czasami do
mocno si od siebie rnicych. Poza orodkami akademickimi UNIX
nie by popularny.
To, co dla zaawansowanych uytkownikw byo zalet, czyli due
moliwoci konfiguracji systemu i jego wysoki stopie skomplikowania, dla
klientw biznesowych i amatorw okazao si du wad. By to podatny grunt
dla mao znanej wwczas firmy Microsoft, ktra w 1980 roku podpisaa z IBM
52

umow na stworzenie systemu operacyjnego dla ich nowego komputera PC.


Microsoft nie stworzy sam caego systemu. Za sum mniejsz ni 100 tys.
dolarw odkupi od firmy Seattle Computer Products niemal gotowy system i po
przerobieniu odsprzeda IBM pod nazw MS-DOS. Rok pniej, ju po
premierze komputera, system sta si niezwykle popularny (m.in. ze wzgldu na
uwolnienie standardu PC i rozpoczcie produkcji komputerw przez wielu
producentw).
wczesny MS-DOS by systemem stosunkowo prymitywnym. Nie pozwala
na prac wielowtkow, posiada niewielk liczb komend nie potraficych
odwoa si do wszystkich zasobw sprztu, mia mao czyteln struktur
katalogw, nie obsugiwa dostpnych na rynku 10 MB dyskw twardych. Wiele
z tych wad usunito w wydanej niecae dwa lata pniej wersji 2.0, jednak
w porwnaniu z innymi systemami dostpnymi na rynku DOS nadal by
systemem prymitywnym. Microsoft zdajc sobie spraw z uomnoci swojego
systemu, postanowi zmieni diametralnie swoj polityk i rozpocz prac nad
graficznym systemem operacyjnym. W roku 1985 w rce uytkownikw trafi
Windows 1.0. Nie by on jednak w peni funkcjonalnym systemem operacyjnym
a jedynie nakadk graficzn na MS-DOS.
Myli by si ten, kto mylaby, e rozwizania Microsoftu byy nowatorskie.
W istocie prace nad interfejsem graficznym sigaj daleko gbiej w przeszo.
Ju w roku 1963 Ivan Sutherland opracowa pierwszy program, potraficy na
monochromatycznym monitorze wywietli nie tylko tekst, ale rwnie obraz.
Moliwoci programu Sketchpad byy co prawda bardzo ograniczone, pozwala
on tylko na rysowanie, obracanie i powikszanie prostych figur, przy uyciu
zapomnianego ju dzisiaj pira wietlnego, jednak by to faktycznie pierwszy
tego typu system na wiecie. W 1968 roku, Douglas Engelbart z Instytutu Bada
w Standford zademonstrowa na konferencji Joint Computer Conference w San
Francisco pierwszy system wykorzystujcy klawiatur, mysz oraz okienkowy
53

interfejs uytkownika. W sposb bezporedni z wynalazkw tych skorzystali


naukowcy pracujcy w laboratoriach Xerox PARC tworzc eksperymentalny
komputer osobisty ALTO, korzystajcy ze rodowiska graficznego sterowanego
myszk. System ten uzna mona za absolutnego protoplast wszystkich
wspczesnych systemw operacyjnych z interfejsem graficznym. Premiera
komputera ALTO odbya si w 1973 roku, jednak dopiero w 1981 (jeszcze
przed premier komputera PC firmy IBM) Xerox zaprezentowa gotowe
urzdzenie, wyposaone w kompleksowy system graficzny.

rys. 18. Zdjcie ekranu komputera ALTO XEROX program DRAW sucy do rysowania.
Warto zwrci uwag na pionowe ustawienie ekranu monitora.
rdo: www.windoweb.it/edpstory_new/eh1970_f20.jpg

Do produkcji trafi ALTO XEROX STAR 8010. W skad zestawu


wesza wynaleziona kilka lat wczeniej mysz, drukarka laserowa, stacja
dyskw, pokanych rozmiarw jednostka centralna i monitor (oczywicie
czarno-biay). Jednak naprawd rewolucyjnym rozwizaniem okaza si system
operacyjny komputera.

54

Przede wszystkim wynalazcy z Xeroksa zastosowali bardzo skuteczny zabieg,


polegajcy na porwnaniu ekranu komputera do powierzchni biurka. Skoro waciwie
kady wie, jak obsugiwa biurko i jak wygldaj dokumenty oraz przechowujce
je teczki, to czemu nie wykorzysta tej wiedzy i nie uproci korzystania
z komputera?
W ten sposb powstaa tzw. metafora biurka. Na ekranie znalazy si pulpit
z teczkami i kartkami, kalkulator, a nawet... kosz na mieci. W przypadku dawnych
systemw bardziej dbano o zwizualizowanie rzeczywistych przedmiotw ni obecnie
- aby np. stworzy nowy dokument, odrywao si now kartk z wirtualnego
notatnika!.

21

rys. 19. Reklama komputera ALTO XEROX STAR (po lewo) oraz ekran systemu operacyjnego z pierwszym
interfejsem graficznym. rdo: http://www.spies.com/~aek/alto/

Uytkownikami pierwszych maszyn, byli waciwie ich twrcy, pniej


doczyli do nich eksperci, a nastpnie dziki interfejsom tekstowym
i monitorom bardziej zaawansowani uytkownicy. Mniej wicej do momentu
pojawienia si na rynku pierwszego komputera PC i ALTO XEROX STAR
8010 jednego komputera uywao kilkadziesit osb. Od tej chwili sytuacja
zacza si diametralnie zmienia. Po rynkowej klapie ALTO spowodowanej
kiepskim marketingiem i bardzo wysok cen (kilkadziesit tysicy dolarw)
21

Marcin Wichary, Biurko na ekranie, CHIP 05/2003

55

projekt interfejsu graficznego zosta podchwycony przez kilka innych firm,


z ktrych dwie wyranie zaczy ze sob konkurowa.
Jeden z zaoycieli niewielkiej wtedy firmy Apple Steve Jobs
wybra si w 1979 roku na wycieczk do laboratoriw w Palo Alto, nalecych
do XEROX (czyli jeszcze przed rynkow premier systemu STAR). To, co tam
zobaczy, musiao wywrze na nim ogromne wraenie, gdy niebawem
podpisana zostaa umowa pomidzy XEROX a firm Apple, a wkrtce Jobs
zatrudni w swojej firmie niemal poow specjalistw pracujcych nad
systemem STAR. W niecae cztery lata pniej powsta komputer Apple Lisa,
wyposaony w interfejs bdcy sporym rozszerzeniem pomysw ludzi z Palo
Alto. Pojawiy si: rozwijane menu, przesuwane okna nachodzce na siebie,
myszka o jednym przycisku (zamiast trzech, ktre wszystkim si myliy),
podwjne kliknicie, mechanizm przecignij i upu (ang. drap-and-drop).
Wydawa by si mogo, e graficzny interfejs rozpocz dug i wspania
drog ku wietlanej przyszoci, jednak komputer zosta bardzo le przyjty na
rynku by drogi i powolny. W rezultacie par lat pniej trzy tysice
komputerw tego typu skoczyo swoj karier na wysypisku mieci w Logan,
a firma Apple otara si o bankructwo (zreszt nie pierwszy raz poprzednim
niewypaem by Apple III ktry by technologicznie przestarzay ju w dniu
swojej premiery).
Steve Jobs nie podda si jednak, wierzy w idee interfejsu graficznego,
zdawa sobie spraw z jego potencjau i rozumia, e jest to najlepsza droga do
informatyzacji domw uproszczenie obsugi komputerw. Sprawienie, aby
byy one tak proste w obsudze, e dostpne dla kadej gospodyni domowej,
a nawet maych dzieci. Marzenie to zaczo si spenia ju rok pniej. W 1984
roku premier mia legendarny ju dzi komputer Apple Macintosh.
Ciekawostk jest fakt, e kampania reklamowa poprzedzona zostaa filmem
reklamowym

(rwnie

legendarnym

co

sam

komputer),

ktry

zosta

wyemitowany tylko jeden jedyny raz.


56

22 stycznia, podczas trwania meczu o Superbowl, wyemitowana zostaje


60-sekundowa reklamwka prezentujca nowy produkt Apple'a - komputer Apple
Macintosh. Urzdzenie jest zbudowane na bazie mikroprocesora Motorola 68000
i posiada 128KB RAM. Interfejs uytkownika jest cakowicie graficzny
i wymaga uycia myszy. Cena komputera to 2495 dolarw. Odniesie on duy sukces,
gdy ju po 6 miesicach sprzedanych zostanie 100 tys. sztuk. Sam film reklamowy
stanie si bardzo popularny mimo, e zosta wywietlony tylko raz. Cena jego emisji
to 1,5 miliona dolarw.

22

Apple uczyo si na swoich bdach: Mac by od Lisy czterokrotnie taszy,


sporo mniejszy i szybszy, ale przede wszystkim duo bardziej przyjazny ni,
obecne wtedy na rynku maszyny. Nic dziwnego, e ludzie pokochali ten may
komputer i nie jest to powiedziane bez powodu Apple do dzi ma
najwierniejszych fanw w wiecie komputerw.

rys. 20. Porwnanie dwch systemw dostpnych w roku 1985. Po lewej kolejna wersja MS-DOS
z interfejsem tekstowym, po prawej System 1 komputera Macintosh firmy Apple.
Nietrudno zgadn dlaczego uytkownicy tak polubili nowy interfejs graficzny.
rdo: Opracowanie wasne.

Du zasug Apple'a byo dokadne opisanie zasad dziaania systemu


i wytycznych dla programistw, pozwalajcych na pisanie aplikacji, tak by ich
interfejs by zgodny z ide dziaania systemu. Dziki temu korzystanie
z poszczeglnych aplikacji byo rwnie wygodne, jak z caego systemu. Niebawem
22

Cytat pochodzi ze strony Historia komputera - http://historia.adrem.pl/

57

przez wiat przetoczya si rewolucja - pojawi si komputerowy skad, dla ktrego


graficzny interfejs jest wrcz stworzony - i po raz pierwszy akronim WIMP
(Windows, Icons, Mouse, Pointers) trafi pod strzechy.

23

wczesny lider rynku systemw operacyjnych, dostarczyciel MS-DOS do


wszystkich klonw komputerw PC, firma Microsoft szybko zrozumiaa, e
interfejsy graficzne s przyszoci informatyki. Rozpocza ona prac nad
wasn wersj systemu nazwan roboczo Interface Manager, przemianowan
pniej na Windows. Midzy bajki mona woy anegdot o Billu Gatesie
(wacicielu Microsoft), ktry biega po swojej firmie i krzycza do swoich
pracownikw: Zrbcie to tak, jak na Macu!, jednak licznych zapoycze
z tego ostatniego trudno byo nie zauway. Dodatkowo Windows 1.0, ktry
ujrza wiato dzienne w 1985 roku, nie by w peni systemem operacyjnym,
a jedynie nakadk graficzn na MS-DOS. Takie rozwizanie wprowadzao
mas uciliwych i trudnych do obejcia problemw jak nazwy plikw,
struktura katalogw, rozkazy w formie tekstowej. Dodatkowo funkcjonalno
caego interfejsu bya o kilka klas nisza ni w przypadku komputera Mac.
Windows nie pozwala na prac kilku programw jednoczenie, nie pozwala
nawet na nakadanie si okien podczas pracy. Dwa lata pniej ukazaa si
wersja Windows 2.0, ktra nadal bya tylko nakadk na DOS i wcale nie
eliminowaa najbardziej uciliwych problemw.
Pierwszy przeom nastpi dopiero w 1990 roku, kiedy do sprzeday trafia
wersja 3.0 (a wkrtce potem 3.11), nadal nakadka na powolnego DOS`a, ale
o znacznie wikszym stopniu funkcjonalnoci i przyjaznoci wzgldem
uytkownika.

Pojawio

si

te

znacznie

wicej

programw,

ktrych

w poprzednich wersjach bardzo brakowao. Windows w wersji 3.0 sprzeda si


w milionach egzemplarzy. Kolejny milowy krok Microsoft wykona w 1995
roku wypuszczajc na rynek Windows 95 pierwszy cakowicie samodzielny
23

Marcin Wichary, Biurko na ekranie, CHIP 05/2003

58

system operacyjny z interfejsem graficznym tej firmy. Krok by milowy tylko


dla Microsoft na rynku od wielu ju lat obecne byy systemy oferujce
podobne moliwoci.

rys. 21. Ewolucja interfejsu systemu Windows. 1 Windows 1.0, 2 windows 2.0,
3 Windows 3.1, 4 Windows95, 5 Windows XP.
rdo: Opracowanie wasne.

Wspomniany wczeniej Apple rozwija swj OS, ktry po wprowadzeniu


koloru, obsugi fontw postscriptowych i umoliwieniu pracy w sieci, sta si
podstawowych narzdziem grafikw i operatorw DTP na caym wiecie.
Istniao te wiele odmian wspomnianego wczeniej UNIXA, ktry za spraw
59

naukowcw z MIT (Massachusetts Institute of Technology) doczeka si


wasnego interfejsu graficznego nazwanego Window System X. Popularne
iksy szybko zaczy by rozwijane przez inne placwki i firmy komercyjne,
co zaowocowao niezliczon iloci bibliotek i odmian interfejsw graficznych
dla systemw UNIX`owych.

rys. 22. Przykady rnych odmian X Windows. W systemach UNIX`owych bogactwo interfejsw
jest bardzo due, wszystkie jednak opieraj si na tych samych zasadach ustalonych
podczas prac nad komputerem ALTO XEROX STAR 8010.
rdo: Opracowanie wasne.

W miar upywu lat firma Microsoft z niewielkiej firmy dostarczajcej


system operacyjny do jednego typu komputerw staa si wiatowym liderem
wrd firm produkujcych i dostarczajcych systemy

operacyjne do

komputerw domowych, instytucji badawczych (w ktrych nadal du


popularnoci cieszy si UNIX i jego darmowa odmiana LINUX), serwerw

60

internetowych (tutaj jednak to UNIX jest zdecydowanym liderem) oraz


urzdze przenonych. Natomiast firma Apple, po wprowadzeniu do sprzeday
kilku stosunkowo nieudanych produktw i stopniowym podwyszaniu cen,
w poowie lat 90-tych gwatownie zacza traci poparcie ze strony nowych
uytkownikw i po raz kolejny otara si o bankructwo. Z pomoc firmie,
rwnie po raz kolejny, przyszed Steve Jobs, ktry wczeniej z Appla odszed.
Przyj on stanowisko dyrektora generalnego firmy (z pensj jednego dolara
rocznie!) i diametralnie zmieni wizerunek zarwno samych komputerw, jak
i systemu operacyjnego.
Rewolucja zacza si od niewielkiego komputera iMac. Jobs postawi
sobie za cel stworzenie komputera niespotykanie przyjaznego i dostpnego dla
przysowiowej gospodyni domowej. Pierwsz zmian bya nietuzinkowa
stylistyka nowego komputera. Postawiono na najlepsze dostpne materiay,
bardzo wysok jako wykonania i dobre parametry techniczne komputera.
Ryzykowna zagrywka okazaa si strzaem w dziesitk. Oprcz ogromnego
sukcesu rynkowego nowy komputer, a waciwie jego stylistyka spowodowaa
prawdziw

rewolucj

projektow.

Charakterystyczna

p-przeroczysta

obudowa komputera zostaa przeniesiona niemal na wszystkie urzdzenia


domowego uytku. Zaczto wykonywa elazka, aparaty fotograficzne, czajniki,
a nawet meble w tym charakterystycznym dla nowych macintoshy stylu. Jobs
wraz z zatrudnionym przez niego projektantem Johnatanem Ive`m wykonali
kolejne modele komputerw macintosh, tym razem przeznaczone dla
profesjonalistw. Podobna stylistyka, co w przypadku iMacw po raz kolejny
okazaa si wielkim sukcesem rynkowym. Firma Apple wysza z kopotw
finansowych i w chwili obecnej jest wietnie prosperujcym koncernem
wytyczajcym nowe drogi informatyzacji. Zaskakujce jest to, e w pewnym
momencie, firma zrezygnowaa z rozwoju wypracowanego przez siebie systemu
operacyjnego. Steve Jobs bdc wacicielem zaoonej kilka lat wczeniej
firmy NeXT produkujcej bardzo dobre, lecz drogie stacje robocze,
61

doprowadzi do poczenia jej z Applem i zaadaptowa do potrzeb macintoshy


ich system operacyjny oparty na odmianie UNIXa.
W

chwili

obecnej

system

X,

jak

zosta

ochrzczony,

jest

najnowoczeniejszym, jednym z najszybszych, najstabilniejszych, funkcjonalnych i nie ma co tu kry najadniejszych systemw operacyjnych dla
komputerw osobistych.

rys. 23. Nowy Power MAC G5 i jego system operacyjny. rdo: http://www.apple.com

Firma Apple przykada bardzo du wag do spjnoci estetycznej swoich


produktw, dlatego wizualnie system X (z interfejsem Aqua) zosta dopasowany
do pprzezroczystych obudw komputerw i urzdze peryferyjnych. Jednak
co jest bardzo istotne, mimo upywu niemal 30 lat od daty premiery komputera
ALTO XEROX STAR 8010, najnowszy system operacyjny Macintosha opiera
si na niemal dokadnie tych samych zasadach co jego przodek.

62

W tym miejscu naley wyjani, dlaczego pierwsze wersje systemu


Windows, tak bardzo odbiegay poziomem od systemw graficznych innych
firm jak AMIGA, czy Apple. Ot wikszo tych firm, ktre decydoway si
na tworzenie konkretnego systemu operacyjnego rwnie tworzya od podstaw
komputery, na ktrych system mia dziaa. AMIGA 1000 pierwszy dostpny
w sprzeday detalicznej model, posiada rewolucyjne jak na owe czasy
rozwizania graficzne i dwikowe. Podobnie sprawa wygldaa z Mac`iem
z tym, e ten ostatni nie mg jeszcze obsugiwa monitorw kolorowych.
Natomiast standard PC by standardem czysto biurowym. IBM wspiera
powstawanie programw kalkulacyjnych, baz danych, edytorw tekstu. Do tego
typu zastosowa nie wymagane byy wymylne systemy graficzne. Dodatkowo
sam standard (stosowany procesor Intela, kontrolery dyskw, sposb
komunikacji z pamici) by niezbyt wydajny. Sam Microsoft produkowa
i sprzedawa rwnie system operacyjny MS-DOS, ktry w 1985 roku by
standardem i odnosi ogromne sukcesy rynkowe. Dlatego firma podja decyzj
o napisaniu jedynie nakadki graficznej na istniejcy ju system tekstowy.
Odnioso to pewnie zamierzone rezultaty marketingowe, jednak spowodowao
sporo problemw w pniejszym okresie, kiedy MS-DOS sta si systemem
bardzo przestarzaym, jednak Microsoft nie potrafi od niego uciec, poniewa
wymagao by to przepisania ogromnej iloci bibliotek, bdcych czci
skadow Windows. Tak naprawd Windows sta si penoprawnym systemem
operacyjnym, nie wymagajcym, ani nie zawierajcym DOS`a dopiero w roku
2000. Od tej chwili kada kolejna wersja systemu jest zdecydowanie coraz
lepsza. Wielu sceptykw, ktrzy dotd narzekali na system, coraz czciej
przekonuje si do niego. Tym sposobem, po wielu latach walki Microsoft
osign swj cel. Stworzy system operacyjny, ktrego uywa ponad 90 procent
wszystkich uytkownikw komputerw. 24

24

rdo:http://www.surveycomplete.com/reports/2004OperatingSystemAwarenessStudy.htm

63

4 Interfejs uytkownika
4. 1 Jak zbudowany jest interfejs uytkownika?
Sposoby komunikacji czowieka z komputerem cigle ewoluuj. Na
pocztku uywanie komputerw polegao na mozolnym czeniu bramek
logicznych przewodami, tak aby tworzyy one odpowiedni program.
Nastpnie stosowano karty perforowane do programowania komputerw.
Jedynym znanym wczenie urzdzeniem wyjcia bya drukarka bdca
niczym innym jak unowoczenion wersj dalekopisu. Stworzenie programu
polegao na mozolnym napisaniu go na kartce (lub kartkach) papieru,
a nastpnie przepisanie na specjalnie kratkowane arkusze, ktre nastpnie
przepisywane byy ponownie przez maszynistk. Obsugiwaa ona dziurkark
kart perforowanych (w pniejszym okresie tam perforowanych). Wszystkie
przepisane karty z programem wprowadzane byy do pamici komputera
i dopiero wtedy mona byo wykona program. Niestety, czsto okazywao si,
e na ktrym z etapw kto si pomyli (albo programista, albo maszynistka,
albo osoba odpowiedzialna za wczytanie zawartoci kart do komputera).
Dlatego wszystko naleao rozpocz od nowa, sprawdzajc wszystkie moliwe
przyczyny bdu. Taka procedura bya mozolna i zupenie niezrozumiaa dla
kogo kto spoglda na ni z boku. Obsuga komputera kojarzona bya nieraz
z niemal ponadnormalnymi umiejtnociami, a operatorw i programistw
traktowano na poy jak bstwa lub przynajmniej nadludzi.
Sytuacja zmienia si nieco w roku 1954 kiedy firma IBM dla komputera
IBM 704 opracowaa protoplast systemw operacyjnych. By to program, ktry
stale

rezydowa

pamici

komputera

automatyzowa

wikszo

wykonywanych czsto operacji, jak korzystanie z urzdze zewntrznych,


zarzdzanie zasobami komputera, koordynacja pracy procesw itp. Od tej chwili
programy mogy by krtsze i znacznie atwiejsze w tworzeniu. Kilka lat

64

pniej, pojawi si w wiecie komputerw pierwszy monitor. Wynalazek ten


znacznie uproci obsug komputera. Wykwalifikowany operator mg teraz
natychmiast otrzymywa od komputera wyniki wprowadzanych danych
i komunikaty o bdzie w przypadku jakiej awarii.
W tym miejscu wykrystalizowaa si tzw. powoka czyli interfejs
pozwalajcy na komunikacj midzy systemem operacyjnym komputera
a uytkownikiem. Jeeli uytkownik zamierza wykonanie operacji logicznej na
dwch cigach znakw, to mg to zrobi przy uyciu komendy systemowej.
Wpisywa j przy uyciu klawiatury, komenda ta trafiaa do powoki systemu,
ktra tumaczya j na kod maszynowy i kopiowaa do jdra systemu. Tam
kolejne procesy komunikoway si z procesorem, ktry ustawia bramki
logiczne w odpowiedniej kolejnoci i wykonywa dziaanie logiczne na dwch
zadanych cigach znakw. Wynik takiego dziaania trafia do specjalnych
rejestrw, z ktrych zostawa skopiowany do jdra systemu, a stamtd do
powoki systemu, przetumaczony na format zrozumiay przez uytkownika
i wywietlony na ekranie. Takie rozwizanie zmuszao operatora do
zapamitywania szeregu komend systemowych, ktre w niektrych systemach
jak UNIX czy CP/M byway bardzo rozbudowane. Dodatkowo systemy te
pozwalay na prac wsadow, czyli pisanie programw w oparcie o proste jzyki
skryptowe i komendy systemowe. Wszystkie powoki pozwalay oczywicie na
uruchamianie zewntrznych programw w pniejszych latach zaczto
uywa dyskietek i dyskw twardych (pierwszy wyprodukowany przez IBM
dysk twardy mia pojemno 5MB i kosztowa (sic!) milion dolarw!).
Interfejsy tekstowe nie cieszyy si popularnoci wrd uytkownikw
prywatnych, natomiast zaawansowani uytkownicy potrafili przy ich uyciu
osign bardzo wysoki stopie wydajnoci.

65

4. 2 Elementy skadowe graficznego interfejsu uytkownika


Podstawow jednostk informacji w informatyce jest bit informacja o
tym, czy co istnieje, czy nie. Logiczna prawda lub fasz. Bity, organizowane s
w bajty 8 bitw tworzy jeden bajt. Kolejne rzdy wielkoci tworz kilobajty,
megabajty, gigabajty, itd. Informacje na nonikach pamici zapisywane s
w formie plikw, jego rozmiar wyraany jest iloci bitw, ktre go tworz
np. wielko pliku 10KB (10 kilobajtw), czy 100GB (100 gigabajtw). Dla
zachowania porzdku na nonikach pamici, pliki porzdkowane s w katalogi.
Najblisz analogi takiego komputerowego katalogu jest szuflada. Wyobramy
sobie komod jest to cao nonika, np. dysku twardego. Natomiast szuflady
s katalogami. Wszystkie przedmioty znajdujce si w szufladzie s plikami.
Jednak jeeli w ktrej z szuflad znajdzie si inne pudeko, a w jego rodku jaki
przedmiot, znowu mamy do czynienia z katalogiem i plikiem. Taka struktura,
w ktrej jeden katalog znajduje si w rodku innego nazywa si struktur
drzewiast. Jest to podstawowa struktura wszystkich uywanych obecnie
systemw operacyjnych od tych tekstowych po nowoczesne interfejsy
graficzne, jak Aqua system X Macintosha, lub Luna Windows XP.
Wyjanienie

powysze

jest

niezbdne,

aby

opisa

stopie

skomplikowania interfejsw tekstowych i diametraln atwo obsugi


interfejsw graficznych. Zamy, e chcemy przenie co z jednej szuflady
naszej komody do drugiej. W przypadku interfejsu tekstowego naley wykona
dziaanie
czynno, miejsce pocztkowe, miejsce kocowe,
np.: copy c:/plik.txt d:/katalog/
Tak wyglda skadnia komendy MS-DOS kopiujcej plik tekstowy plik.txt
z katalogu gwnego dysku C: do katalogu katalog dysku D:.

66

Nie jest to wcale atwe, poniewa naley dokadnie pamita, w ktrym miejscu
znajduje si przedmiot, ktry mamy zamiar przenie, jak dokadnie si nazywa
i gdzie dokadnie chcemy go umieci. W normalnym wiecie czynno taka
odbywa si inaczej:
miejsce pocztkowe czynno miejsce kocowe
Czyli jeeli chcemy przenie owek z jednej szuflady do drugiej,
otwieramy szuflad, wyjmujemy owek, otwieramy inn szuflad i wkadamy
do niej owek.
Dokadnie taka sama idea przywiecaa twrcom interfejsw graficznych.
Genialna prostota zostaa osignita poprzez przyrwnanie ekranu monitora
(nazywanej pulpitem) do powierzchni biurka. Na biurku takim znajduj si
dokumenty czyli pliki, reprezentowane przez mae obrazki (nazywane
ikonami). Dokumenty takie umieszcza mona w segregatorach bdcych
niczym innym jak znanymi z interfejsw tekstowych katalogami.

rys. 24. Pulpit systemu Windows95 na dole widoczny przycisk start pozwalajcy na szybkie uruchomienie
zainstalowanych programw oraz panelu konfiguracyjnego systemu. Powyej ikona Mj komputer,
zawierajca wszystkie dostpne w komputerze pliki i katalogi.
rdo opracowanie wasne

67

W interfejsach graficznych, kady plik, kady katalog, program lub jego


fragment (np. biblioteka), reprezentowane s przez ikony. Aby uatwi
rozpoznanie rodzaju pliku ikony rni si od siebie. Np. dokument tekstowy
widoczny jest jako miniaturka kartki papieru, plik muzyczny, jako karteczka
z narysowan nut, a mapa bitowa czyli cyfrowy rysunek przez wizerunek
pdzla lub kredki. Dodatkowo wszystkie pliki zawieraj podpis, ktry
w zalenoci od systemu moe by omio lub 256-cio znakowy.

rys. 25. Przykady ikon Windows95. rdo opracowanie wasne

Kolejnym charakterystycznym elementem powoki interfejsu graficznego


jest okno. W oknach wywietlane s waciwie wszystkie treci zgromadzone
w systemie (np. gromadzone na nonikach dokumenty, rysunki) lub tworzone
przez uytkownika.

68

rys. 26. Okno - system Windows 2000 - przedstawiona zawarto folderu Mj komputer.
rdo opracowanie wasne.

Okno jest jednym z najwaniejszych elementw graficznego interfejsu


uytkownika. Rwnie uruchamiane programy dziaaj w obszarze jednego
lub kilku okien. Kade okno zawiera kilka charakterystycznych elementw,
pozwalajcych na manipulowanie nim, przenoszenie, zmian rozmiaru czy
zminimalizowanie lub zamknicie.

rys. 27. Pasek tytuowy okna Windows 2000. rdo opracowanie wasne.

69

W przypadku, kiedy rozmiar dokumentu lub ilo obiektw w oknie nie


pozwala na zaprezentowanie ich w caoci, z boku okna (najczciej z prawej
strony) oraz na dole, pojawiaj si paski suce przesuwaniu jego zawartoci.

rys. 28. Paski przewijania zawartoci okien w rnych systemach operacyjnych. Wida, e mimo rnorodnoci
wizualnej, wszystkie maj te same elementy. Dotyczy to wikszoci interfejsw graficznych. Dlatego przejcie
z jednego systemu na inny, nie powinno sprawi uytkownikowi wikszego problemu.

Okna wyposaone s w szereg opcji ukrytych w tzw. menu grnym.


Znajduje si ono na grze okna, poniej paska tytuu. Opcje w menu grnym
podzielone s na grupy. Zawarto menu rni si w zalenoci od tego, do
jakiej grupy naley okno. Jeeli jest to zwyke okno systemowe zawierajce
katalog dokumentw np. zawarto dysku C to opcje w menu grnym
dotycz najczciej podstawowych operacji na plikach i katalogach jak
kopiowanie, usuwanie, czy tworzenie nowych plikw lub zmiana podpisu.
Czsto mamy rwnie moliwo zmiany atrybutw wywietlania takiego okna,
np. moemy ukry niektre typy plikw, ktrych nie potrzebujemy w danej
chwili.

70

rys. 29. Przykad menu grnego okna Mj komputer Windows 2000. rdo opracowanie wasne.

Jeeli jednak okno naley do programu takiego jak Microsoft Word


zakres opcji dostpnych w menu grnym jest znacznie wikszy i dotyczy on
przewanie opcji programu potrzebnych do pracy nad dokumentem lub
projektem oraz moliwoci konfiguracyjnych programu. Innymi sowy okna
programw rni si od okien systemowych. Zawieraj wicej opcji
charakterystycznych dla konkretnego programu.

71

4.3 Rola pisma w graficznych interfejsach uytkownika


W chwili obecnej wszystkie powszechnie uywane systemy operacyjne
wykorzystuj pismo jako podstawow form komunikacji z uytkownikiem. Od
momentu uruchomienia komputera wszystkie informacje, ktre do nas docieraj
przekazywane s w formie tekstu, od komunikatw systemowych, poprzez
menu, nazwy plikw i katalogw, po strony internetowe, maile i bardzo ostatnio
popularne komunikatory internetowe jak ICQ lub Gadu-Gadu. Wie si to
z faktem, e jzyk pisany jest najatwiej przekadany na form zrozumia dla
maszyny. Wystarczy stworzy odpowiedni matryc konwertujc znaki
alfabetu na cigi liczbowe, aby mc stworzy podstawy do zrozumiaego dla
czowieka sposobu rozmowy z komputerem. Standard opisu tekstu nazwany
ASCII (skrt od ang. American Standard Code for Information Interchange)
powsta w 1963 roku i jest powszechnie uywany do dnia dzisiejszego.
Artur C. Clark w Odysei kosmicznej 2001 opisa wizj komputera
HAL, do ktrego operator zwraca si jzykiem mwionym, naturalnym. Nie
wypowiada skomplikowanych fraz znanych choby z systemw tekstowych,
takich jak MS-DOS, ale mwi, np. HAL, chciabym zobaczy jaki dobry film,
co moesz mi zaproponowa? Komputer odpowiada mu rwnie pynn
angielszczyzn. Dzi wiemy, e wizja ta okazaa si tylko literack fikcj,
a stworzenie systemu rozpoznajcego i wypowiadajcego mow ludzk jest
niezwykle skompli-kowane. Naukowcy pracuj oczywicie nad rozwizaniem
tych problemw, pojawio si rwnie szereg innych pomysw jak interfejs
mentalny czyli sterowanie komputerem przy pomocy myli, jednak na razie
najskuteczniejsz metod wydania maszynie polecenia jest napisanie go.
Mona zaoy, e dysponujc interfejsem graficznym i manipulatorem
takim jak myszka, czy tablet, moemy wykonywa pewne czynnoci nie
dotykajc wcale klawiatury. S to jednak stosunkowo proste czynnoci, jak
kopiowanie plikw z okna do okna, przesuwanie okien, uruchamianie
72

programw. Wikszo czynnoci wykonywanych przy pomocy myszy lub


podobnego urzdzenia polega na manipulowaniu istniejcymi danymi. Mona
w ten sposb otwiera okna katalogw, kopiowa do nich pliki, przeglda
strony internetowe, jednak ju utworzenie nowego pliku, przewanie wymaga
wpisania jego nazwy, co zmusza do uycia klawiatury i pisma.
Korzystanie z sieci Internet w doskonaej wikszoci opiera si na
wpisywaniu i odczytywaniu danych tekstowych. Jeeli chcemy wej na
dowoln stron internetow, a nie dysponujemy klikalnym odnonikiem do
niej musimy wpisa jej adres lub wpisa szukan fraz w odpowiednim
miejscu wyszukiwarki np. Google (http://www.google.com). Podobnie
w przypadku usugi poczty elektronicznej. Z jednej strony wpisujemy adres
osoby do ktrej wysyamy list, z drugiej odebrane listy na og przychodz do
nas w formie tekstowej. W znakomitej wikszoci wszystkie komunikaty
komputera oraz dokumenty odczytujemy z ekranu. W sporadycznych
przypadkach uytkownicy korzystaj z systemw czytajcych np. osoby
niepenosprawne.
W chwili, gdy Internet zacz zdobywa sympatykw i coraz wicej danych
zaczto t sieci przesya, pojawia si m.in. usuga poczty elektronicznej,
a kilka lat pniej WWW (ang. World Wide Web). Uytkownicy otrzymywali
coraz wicej informacji w formie tekstu, ktry, jak si okazao, czytao si
znacznie trudniej ni z kartki papieru. W chwili obecnej prowadzi si
intensywne badania majce na celu wyjanienie tej rnicy wydajnoci
czytelnoci tekstu z ekranw monitorw. Wczeniej rwnie prowadzono
podobne badania, dotyczce jednak zoptymalizowania szybkoci czytania
tekstw drukowanych. Zagadnieniem tym zajmowa si m.in. prof. Zachrisson
Bror. Opisa on w swej ksice Studia nad czytelnoci druku reguy
dotyczce optymalnego pod wzgldem czytelnoci skadu tekstu drukowanego.

4. 4 Reprezentacja tekstu na ekranie monitora


73

Bror nie mg jednak przypuszcza, e kilkadziesit lat pniej to


maszyny przyczyni si do spowodowania rewolucji odwrotnej. Mimo rozwoju
techniki tekst odczytywany z ekranu monitora jest nadal czytany wolniej
i gorzej dostrzegany od klasycznego tekstu drukowanego. Mark Pearrow, autor
ksiki Funkcjonalno stron internetowych opisuje przyczyny takiego stanu
rzeczy:
Powiniene by wiadom tego, e czytanie tekstu na papierze i na monitorze to
dwie zupenie rne czynnoci. Odczytywanie tekstu z ekranu jest duo bardziej
mczce. A oto dlaczego tak si dzieje:
-

Rozdzielczo.

Monitory

komputerw

stanie

wywietla

w najlepszym wypadku okoo 72 96 punkw na cal (dpi ang. dots per inch).
Nawet drukarki o niskiej rozdzielczoci (300 dpi) drukuj tekst duo bardziej
czytelny dla ludzkiego oka.
-

Pozycja. Aby odczyta tekst z ekranu, zmuszony jeste zazwyczaj przyj

inn od naturalnej pozycj ciaa. Mimo e przenone komputery nieco poprawiy


sytuacj, komputery stacjonarne s wci najczciej spotykane. Natomiast czytajc
tekst z kartki, moemy siedzie, sta, lee lub przyj dowoln wygodn pozycj.
-

Odblask. Poniewa monitory komputerowe zbudowane s ze szka

odbijaj wiato. Oznacza to, e czytanie tekstu na monitorze w pokoju penym


dziennego wiata moe by znacznie utrudnione. Papier natomiast odbija wiato
w duo mniejszym stopniu i nie jest ono w tym przypadku przeszkod.

Migotanie obrazu. Gdy patrzysz na monitor wydaje Ci si, e widzisz

mniej lub bardziej stabilny obraz. Tymczasem w rzeczywistoci obraz przed Twoimi
oczyma jest przez cay czas na nowo odtwarzany. Jeli Twj monitor odwiea obraz
z czstotliwoci 60 Hz na sekund. Oznacza to, e obraz odtwarzany jest 60 razy na
sekund. Wystarczajco szybko, by oszuka mzg i stworzy wraenie stabilnego
obrazu. Niestety, podczas ogldania obrazu mzg musi cigle reagowa na migotanie.
Osignicie wyszej czstotliwoci odwieania poprawi sytuacj, ale nie zmieni to
faktu, e papier nie migocze wcale.

25

25

Mark Pearrow Funkcjonalno stron internetowych, Gliwice 2003, wyd. HELION. s. 95

74

Rozdzielczo monitora okrela ilo pikseli, ktrymi opisany zostanie kady


znak prezentowany na ekranie. Im rozdzielczo wysza, tym dokadno
odwzorowania znaku wiksza. Dzieje si tak dlatego, e litery znajdujce si
w systemie operacyjnym maj form wektorow. Mog by dowolnie
skalowane bez utraty jakoci i dopasowuj si do dowolnego urzdzenia
wyjciowego od monitora po wysokorodzielcz drukark, czy nawietlark
laserow.
Aby jednak dowolny znak (nazywany fontem, czyli obrazem znaku
w odrnieniu od fizycznie istniejcej czcionki np. oowianej, fonty nie maj
postaci materialnej), mona byo wywietli na monitorze, czy wydrukowa na
drukarce, musi on zosta zrastrowany. Mechanizm rastrowania obrazu polega na
zamianie matematycznego opisu fontu wektorowego na zbir punktw
majcych na celu jak najdokadniejsze odwzorowanie wybranego znaku. Za
poprawno rastrowania fontw odpowiedzialny jest mechanizm nazywany
hintingiem. Sprawdza si on doskonale w przypadku drukarek, jednak
w przypadku monitorw jego dziaanie wielokrotnie przynosi opakane
rezultaty. Na poniszym rysunku wida w jaki sposb algorytmy hintingu
rastruj liter M, kroju bezszeryfowego i szeryfowego. Gdyby zrastrowa oba
znaki z wysz rozdzielczoci i wydrukowa na drukarce wysokiej jakoci
(w taki sposb jak drukowana jest niniejsza praca), zobaczylibymy nie tylko
dokadny ksztat litery, ale rwnie niuanse budowy kadego z krojw.

75

rys. 30. Efekt dziaania hintingu dla litery M, kroju bezszeryfowego (Arial) oraz szeryfowego (Times New). Jak wida
wikszo subtelnoci budowy liter zostaa pominita 72 dpi rodzielczoci monitora to za mao aby poprawnie odwzorowa
ksztat litery.

Powoujc si na badania profesora Zachrissona Brora, opisane w ksice


Studia nad czytelnoci druku, naley stwierdzi, e wikszo elementw,
ktre maj wpyw na czytelno tekstu drukowanego, jest albo zatarta, albo
wystpuje w przypadku pisma komputerowego w zmniejszonej formie. Oprcz
samego ksztatu znaku, bardzo wanym elementem zachowania czytelnoci
pisma, jest wierne odwzorowanie odstpw midzy znakami (ang. kerning),
odstpw midzy wyrazami i pomidzy kolejnymi liniami tekstu. Czowiek
czytajc dowolny tekst, nie rozrnia kolejnych liter. Odczytuje cae wyrazy,
dodatkowo nie obejmuje ich caych wzrokiem, ale jedynie lizga si po grnej
linii pisma tzw. dukcie. Dlatego wanie bardzo trudno odczytuje si tekst
zoony wersalikami, czyli duymi literami.
WIELKIE LITERY CHARAKTERYZUJ SI BARDZO RWN LINI
TEKSTU. TRUDNO JEST ROZRNI POJEDYCZE WYRAZY. MIMO,
E JAK BY SI WYDAWAO TEKST TAKI JEST CZYTELNIEJSZY, BO
BARDZIEJ RZUCA SI W OCZY. JEST ZUPENIE INACZEJ I CZYTA SI
GO ZNACZNIE GORZEJ. JEELI POZOSTAE REGUY POPRAWNEGO
SKADU KOMPUTEROWEGO NIE ZOSTAN ZACHOWANE, TAK JAK
W TYM PRZYPADKU, ZASTOSOWANO ZBYT MA INTERLINI
W STOSUNKU DO STOPNIA PISMA, TEKST JEST WACIWIE
NIEMOLIWY DO ODCZYTANIA.
76

You might also like