Professional Documents
Culture Documents
wolig aman fsa! (ion) wank, Rocky sbicbne wind se widzentemn ty: ‘Nieralefog od max) wot sp 2 euchy kompensajgce ruch plowy (tale x¥ane § pexedstonkowo-werokavte) (ruchy ko pensujace rach postranganeso obiektn (tak {Deany oczophys optokinelyczny). Uwata wc, 2 ich own Tonks pest stadtizaca oben tin slathGwce. Duwolne rueky pods Jina se povieras aledzenia wolne nora Jneyeh sie obit. Jal jdnak szybkor tora obits peackrucry pew ernie, seyna wykomnwe seybke ruchy skoskawe ‘asndalers mimwolne no, Oui orm nantes w czase fksacH, w ez se cli skokawego m6 oko jes funkonal zsreworszs 157 nie Slepe. SzybkoSé ruchu skokoweRo mate Polega ona na rejestraci zmlan potenciake ‘ipgné 800 stopniikqtomych na sekunde, dri elektrycanego generowanego pracz galke [kl czemu nawet obszerne ruchy trea rel ‘yw krotko, nie dluze lt 100 muisekund, W momenclegéy ruch skokowy zostanle Inkjowany, Jego parametry (rakres, szyb- koi) nie moga jut ulec emianie. Diatego ted m6wi sie, Ze ruchy skokowe mala charakter balistyczny lub wstepnie zaprogramowany {Gestion aches peal seula wystrzelonaz karabin 4842 Rejectencja ruchéw oer Istnicje bardzo wiele metod badania ruchsw ‘cau (por. Miodkowski | Mlodkowsk, 1979: ‘ocana (wykoraystuje sie tu fakt, e tyina ‘cage gatkl ma potencial bardziej wemny nit {kj cxe4é preedala). Proykdadalge par eleke trod w poblitu oczodohs (powyde} | ponite) ‘ea ub 2 Tewej i prawey eo strony), mode my relestrowa¢ ruchy oka w plaszezyinle pionowe} lub poziome}, nawet jsii oko za- slonigte jest powieks. Metode te wykorzy- sje sie miedzy inayml do badania rachow cau w ezasie sa. 45.3 Ruchy ocr w ezasie percep warokowe) Poniewat pole osteo widzenia oka jest rela- Secaechura Terelak, 1983) Niektérez nich tywnie mae, analzyobrazidokonae si po (eetodalsterkowofotogracma) poowalg proce eno paccaesywane caning) punkt ‘na rejestracje ruchéw oka z dokladnoscig po punkcie, Punkty fiksacji nie rozkladaje sie ‘wiekszq nia Jedna minuta katowa. Inne (foto- przy tym losowo, ale Koncentrujg na wybra- ‘hulograda) umodlvialgreesrowanle ru uych,nabwatnicaych punach vbra, WE ‘hw eons na le brant a Key paty ba dat to wyrale gdy reese na peZy dany, Wiele metod pomiarowych mote byé had punkty fikeacji w2roku w czasie ogla- ‘Sosovanych w warunkach natunlngch. daninlofonych obraxw (gor ¥e 4. ‘Stosunkowo tatwa, cho¢ niezbyt doktad- Modelowa sytuacia pozwalalaca obserwo- ‘nq metoda badania ruchéw oczu jest elek- wat ruchy skokowe oczu jest czytanie tekstu ‘wookulografia(elecrovewagrophy BOG). (por. ye. 4). W caasie dy praesuwamy na ruchegowy Ruchy ecru osoby czytalqcel blegle (1) | cxytalgee] habe (2) Curacrin8 -pocrwn Eris Rhy wc Kaa ph crac 50 ward Wap Teer (3). 1 NUN can Pres.muZMY ZACH (6 spossb zamlerzony) warok wait lini teksta, oko wykonue (w sposob praez nas nlckontrolowany oraz nleuswiadamiany) rae chy skokowe zednego do drugiego punktu ‘sc. Pojedycefkscla teva u doroslego calowcka oko 200 miisckund, W wypadies trudiejaych fragment test oko wyko- nue needy rach powrotny do poprzednie fo punk Sksac, cay tak swany rich re sresyng ‘Cas trwania pve ny fksacyjne malele ww mlarg nabywania weprevy w czyants. Na} _wgkscypostepobserwue lew poczatowe) {asie nal, to Jost mlgdzy Wats pierwasg 4 enwarig, Badania pokamif. te dlugos? race ficsacyne| aly ted od cech same- so tekst, Fiksae sila se dlusce, gy wy pada na slowach readkich, nierozumi yeh, tradaych, zawierajacych Diy Tub riajacych dude maccente Sq rownie? utsze ‘na pocath pa Koi ld od wera ‘Bodanieruchéw eceujea seeroko wy rryetywane w psycholoall pracy, maze tam, adie szczegélne maczenle ma korn stanieznformach wzrokowe (badanie pilo- tow, kierowedw, maszynisiow kolejowych, operatord komputerdw ip), Praegad nie ‘torych bata dotyezqcych tego problem smodoa znaledt w pracy Suezecury "Tere ka (999), 452 Zmiany azerokesel éroniey ‘Areca estoy etworem tains, reaubigeym loa fata asiaeego a le tmeny Slatlacale siti, Zany s2e7> Koel deny salts od dich mies gad Wich: miefiaokreanego, awealjego tre tc, {migdla promienisteg, hry a ro® fers. Pewsey nich unerwiny fest przez uklad parasympatyezny, drugi ~ praez ulklad ‘sympatyczny. Podobnie jak * wypadku in- nych efektorow, reakcja wywolywana pobu- deenier kindy paresympetyernee (oreo ie trenicy Jost mace sya nl eka ‘wywolana pobudzeniem ukladu sympatycz- nego (oasterzenie frie). Powrigkszeni sredeicy2reniy odo war tosci minimalne}, wynoszace) w przyblizeniu 2 milimery, do warloSc mala, wy sacs) w pesbilients 8 mlimetrow, pomwala ta trsnastokzoateawicksrye lot Swiala -wpadalacego do wngtra oka Reakca tren pe estjedakanedynym ante najwad- ‘ejay mechanizmem praystosowani Oka do warunkow ofwietena. Zacmle s2erszy ‘ares maa emiany sachodzgce W slatkowce Je wradlivod, w wyntka pels adept do csemnotel (mogace) rwat do 0 misu), mo. fe warosngé t2 100000 zy ‘Opréce warunkow oSwietlenia na szero- ose arenicy wplywa wiele czynaikow poy- hologienyeh, zarowno pomaweaych, jk emocjonalnych. Problemem tym zaimuje sig. Adina psychotiglogtavana pupllome- ‘eta (pupillometry, od lnc. pupilla~ drenica). ‘Uwata aie fe efektem dani ceynnikiw payehologiczych jest zawszeroasterzeie drenicy~nilcme dane wskazulace ma reak- nie pyholgtne je retrea e proccss ogl 09 mir: Ay ge Soa bo rcclesanerwowa, hr cme eure hots wb ‘i Lina andeaychshocmyh aS Iuech, moayech wpbyeat sero seed jee dy an fice ga ob iy ‘We czynniki foe barea es uch spouregatege bck, skomodss ok, Marcle (pcicze bb gens). wy JKlwa ceria feniy, habla wb Saiedw sexsoryemyeh modalaaic ne veokowych or dn, 192. 4524 Storoko66 teniy a wyaiek umpabwy Ch doniesieni na tematwplywa peoesiw ‘umyslowych na serokos¢ realy seman po- ‘ay naszego wicks, systemalyeme Dae ‘ia nad tym problemom datj sp dopier od Int szebédslesiatveh. Wie6d prekursorow 24 ‘yeh bade salety tlic badacay, JakE-H, Hes). Beaty 1D. Kabneman, Wie Je wynikow uayskanyeh w tym wezeanym ‘okresl zachowalo sw atualnose do dis Po plerwsce, twierdsano, Ze waka niu zadat umysiowyeh towarzyey romsserse Be dency wed reaket warasta 20 vezostem trun zadania W Hasyeznych bradaniach Hessa (1969) badaniwykonywall notes orosngeetrudnos: 813,13 14 116 * 28. Rozzerzenle trenicy warasialo ‘miare mnocenia coraz wigkszyh zh. PO Arugie, stwlerdzono, te reakcj realy fst dockonalesoynchrenlzowana 2 preebicglem ‘erynnoictpozmawenych: makslmum real) cbserwowano dolladaie w momencie rox: ‘wigzaniazadania, po cay szroko8¢treicy vwracala do normy. W wypadiu gy roxwigzs tle ada ‘ale pokrywalo gw caasle 2 udaicleniem odpowedal, obserwowano ‘da maksina rake. Pdoboe mya uryskan,stosuewiele Inch rodzaw zadad umyslowyeh, Badal ‘xch, mlgdzyInaymi, pari kritkotrwal, roarbinianiebodioow dwiekowych, koncen- trace umag, roruniene test oraz wear te sig metod sojarze parami (por. Beaty, 1986; Kahneman, 1973). Stwierdzono pray tym, de pay zadaiach otf sane) wud ‘ei corccrcale deni et wickazew ossh © tary Uorasie inicligench nit u ssh © wrtazym llorate intligeni. Table dane sont Kanemana do sformulowania hip teny te serokose zenicystanownaleszy Acjolopicany wskasnk wystu pomawezego (renateford byte wags (obu th term sw Kabnoman usywal susiente), Selle} ‘2eczuimule. Kahneran owatal. rea ‘enicy est wakadniiem,kidry ashi. neue wabudzenie wywolane wysikiem uy. stony | webudzenle wywolane czynnka sresomyma. ‘Badan zat sledemdriesiatyeh pine). saych wykazaly te zaleinoS¢ miedry trudno- Sela zadania a wielkoSeig reakcftdrenicy nie Jest » pent lniowa ~ zadznia 0 bardzo duze) ‘rudnoéel powodalg mnicjag realy nit dania &rednio trudne (Granholm, Asarnow, Sarkin{ Dykes, 1996). Wiadomo ted, e wy ‘wolane zadanlem (task-ecoked) rozszerzenie renicy jest funkeja nie tylko caynnlkow po- smnawcaych. Jub wezeane prace Hessa wskay- waly, Ze reakeja taka zalety od stopala 22 angatowanla w zadanle. Badaala Zimmera (1998) pokazufa, de realecjadrenicy warasta raz ze wrtostem motywagi badanych «a mmlany te maja charakter wyratne antvey- pacyjoy. Kiedy eksporyejezadania umyslowe- 180 poprzedzano bodcem ostracgawezym, Drezentaga bodica rownied wywobywala ror szerzenle drenicy. W ytuach gy bodziec 2a. poviadal trudne zadanle,reakcj a bya wie so wed, gy sapowindlonradnie 4522 ‘Sreroko66 tranicy a atrakcyjnoss bodice Drugi waany nurt badaf, rownie? zapoczat- ‘kowanych proez Hess, dtyezy zmian szero- ote! drealy Joke wakatnika emo zante: rretowat. W jedaym 20 cwych plerwacych ccksperymentiw (less, 1968) ator ten z20b- serwowal. fe koblety reazua wiekszym ro2- svervenlem frenicy nit me2ezyii na zijecia preedstawiajace dziecko, matke z dzieckiem lub atrakcyjoego metczyang natomiast mei ayn reagug sn] na adc atrakeyynych koblet W inych badanlach Hess uzyskal da- fe wekazsace, te opicd rozwserzena grea cy porwala rénloowse lublanych | nlelubia ‘yeh pobitykéw, a nawet preferencie hetero- seksualne | homoseksualne. Anallzulac tezo ‘ypu dane, Hess sformulowal hipoteze, 2¢ ‘skoro atrakeyjny materi percepcyiny Dowo- sdujerozseerzeni trency, to material onege- ‘yenym nacechowania emocjonalnym pow ‘len prowadai¢ do zwedeniatrenicy. Mimo podjecia kill préb, w Ktérych stosowane ‘miedzy tnnymi tak drastycane bodzce, jae adecia pomordowanych gangsteréw ledq- ‘ych w ahay lw, nl udal se uryskae po- ‘orierdzenia te) hipotezy (Hess, 1965). Nie po- twierdzajy je) rOwnied wyniki otrzymane przez innych badaczy (por. Janisse, 1974). “Tak wig ale ma prackonywajgeych dowoséw nao, de bodice psychologieme moa powe-cemocje porytywne ‘inegatywne. M. P Janisse (1974) uwada nae ‘wet, 4 rozszerzenie srenicy wskazuje na sp ‘eake}! emocjonalne), nl za na Jel oak. as2a ‘Szaroko6é treniey jako bodziec emocjonainy ‘Wedaym ze swoich wezesnych badan Hess (1955) pokazywal grupie medezyzn dw zie. ia te same) kobiety, pray exym na jednym ‘zich miala ona trenice aormalne} wilkoScl, nna drugim 2a8— powigkszone poprzez retuse. Postad z rosscerzonyml érenicaml byla po- ‘strzeqana ako bardste atrakey}na nit posta 2e trenicaml pormalnyml. Co ciekawe, bads- ni ne byt Swiadomi, aka cecha ogladane) fo- ‘whaorych jako material pereepoyy sisow no zieca,rysunkl warzy, a nawet scheme tyeene rysunkl samyeh dreale (por. Hess Goodwin, 1973). Genera rzecz biorac, twarzeo duych frenicach postrzegane byly Jako miodsze,ndniejse, bardzicj szcaesiwe ‘Dbardzejzyeaiwe. Komentulac te dane, Hess ezywohulefakt, de starodyine kobiety toso- ‘walysubstancyyrezszerzajacqzrenice~ bell doung belladonna znaczy dostownle .pigkna ama") ~ Jako éredek uplekazalae. Motnas3- si, te rozazerzonadrenica dalla Jako ewol- sty bodziec khuczowy. w sposbh podobay do -raoeca deeciecose”(notabene.dziec mais ‘wighsze denice ni dorosi.Jesttez mode, ‘e rozszerzona Zrenica postrzegana jest jako ‘wskainik zalnteresowania druga os0bg (to ile chee, by zeracano na nlego wege?). 45.3 Reakeja mrugania W literaturze psychologicmej rozrétaia sie tezy rodzaje mrugania (ee Blink): (1) arugar nie dowolne, zane inaczej wolcjonalnym (Gotantary blink) ub sicrowanyea instruc, (@) mraganie odeuchowe (refer Bink) oraz IZM ZACHOWABIA @) mruganie spontanicme (fontancous Bink) Gor. Stern, 1982; Stern i Dunham, 1960), Mruganle odruchowe stanow! mimo vwolna odpowied2 (odruch) na bodstec. Roz- tala slg odruch zaskoczenla, wywobywany przet bodice nage nleoczelwane, oraz od uch obronny, wywohywany przez bodice _awersyine | szkodlwe (w warunkach labora: toryinych wywotuje si go zazwycea| proez podmuch powietrzs kierowany w oko). Od- Fach obronay latwo warunkje sie Klasyemie Talatego jest czesto wykoraysiywany w bada- slach lboratorysaych. ‘Mruganle nlemajqce charalteru wollco- nalnego an odruchowego nanywane est spon taniemym. Zachod ono 2 pewna regularno- Sa, cho¢ lego czestotwose moze sig wahae 1 bardzo szerokich granicach, od kia doaa D> pate smechanizmu polredal=jcege pomigdy roe Doral bodice aeneoryezne mechanis: ‘mem Wvewalalacyin a cevnnodciamrucho- ‘ye cai azywnymlweorcam Fuchowy, Pojgciem, ktore odgrywalo kluczowg rolr roeweu tert elogiane yl pope W peli dojrzate mysienie o popedach preedtawil Lorenz (1982). Opubkowal on ‘swojg hipoteze w latach pigédztesiatych. 1W were orvinite peedstavl fy ednak w swe) monograflz 1982 roku, Tratba pod ire fate chot lewielusutoréw je poms teoretyey Loenza, to wszycy. 6 ray starala sl wykoraysat polecie pope, fussy operoratclementamt! wprowadzony. tat wate prev lego Lorenz postage se analogls prosiege ikiade hyseaeeomeg® 187 (etre ryc. 52a). Praebieg natetenia proce- te pepedonyeh mee bt satowany ‘nese poco arene 2h ‘Moet Loren cho le mvt o recy siatyeh mechaninoach weal tach. wan insyownyehy, sate ty pops Toke witsd tslogte mindy Inne 20 wegledu na to; te na jego podstawie Lorenz ‘sformalowal tak zwang zasade podwdjne} iantack. Gs ona Ze sls pobudaesa atin pbuteenin woretrego (ope 2h) ora pobdaeia Beda este ae tala somulchsewotrme Im wre po ‘udzenleosockow popedowych, om ise naiedenie Dodscow wysarcza do wywoania akc Zardeno wart nea newac ink iy somulac semmgrne poredae_igkszealeintensywnoéc zachowatinstyn- ownych. Glodne zwierze na widok pokar- ‘mu podejie dlalania zmierzajace do jego ~zobyela. Jednak sam bodziec nie est bez ‘mnaczenia: Smskowity kasck wzbud lnten- ‘sywnlejsze zachowanle nit niezbytatrakeyjny pokarm, Rozumowanie oparte na modelu psycho- Ihydraulicanym wydaie sie dose trafnie io- ‘strowa proces wyzvalania zachowanla pope ml <~ hc, Ms -oicy, Sbde ‘cy t= aca wane pol do ra OF be rad cto 8s chem crane cyte netomch mn ress i wana sip wplyww wewnetranych (parame. iy onganizms) izemnetrmych (ooddce my ‘maganiasrodowskowe). Te Kole pozosaa bod wplywem skulksw zachowen popronda: Jncrch Pole gotowosel do dln porwa- ‘Runlngé kentrowerswiniciwych dato oped a ponadto sae ale wattle od- ‘wierciedlaé op6lna orpanizacle proceso ‘motyacinych ledacych u pds losonych cago ruchowych size Oféina struktura zachowanla hedonego ‘Oméwione popreedale elementy system chowanin sie rwlerzat:aferentny (mecha- tizm wyzwalaac). eferentny (sctywmy w20- rate rachowy) oraz napedowy (gotowost do Aalaani), tworr, meby ogslne|struktury22- chowania. Relacje zachodzqce mledzy nimi prredstawiarycina S32. Symulacie dochodsgcq do organtamu smoéna podsicli¢ na dwa podstawowe rodzae: stymulacle swoist to Jest adresowang do konkretnego mechanizmu wyzwalalacego, ‘oraz nlespeoyiicana, Rozpoznanie rodzau sy- ‘mulaci prowadzi do wzbudzenia gotowose do deiaania, Stan ten, pod wplywem docierae {ace} nadal stymulacj, moze zostac prac- salcony w pobudzenie osrodka koordyaa- Gl ruchowe, sterulgcege danym zachows- sem. Alcja ruchowa slutkuje emlanamt 1 &odowises 2ewnetrznym i wewmetr=nym, wolywaiac na parametry tego érodowisks kkszahujace gotowosé do daialania,Prezento- wwany schemat oplera sig i uproszczenia, ‘xore polege na praypsantu ednemu mecha nlamortJednego bodéca eweistego oraz fed nego wzorea ruchowego. W rzeezywistosel ‘kad ten mote bye systemem wielostopnio- vwym I hlerarchieznym, tak jak proponowa ‘Tinbergen. Ogoina organizacja zichowanla ‘mote wigepraybrat posit piramidy, w ktSre} ccentra na poszczegslnych poziomach poro- stajg pod wplywem Kila ofrodksw nadrzed- yeh, a wplywalgnakilka osrodkw niészego aed GoD. rye. 530). Z punk widzenta analizy precbiegu = chowania x czasle, zchowanie alotone jaw 14 rwouweysua, sie io sekwenci (aicuch) waorebm ru. chowych wyavalanych prez wiaciwe bod cebluczowe. Zjavisko to alzesa sew elo ‘i ako tancuch zachowa ection chai) WW okzedlena tm zawarta fest myst o sek sreacyinym charalterze zachowah organi ‘nu. Laicuch zachowas motna praedst- wie schematyeze jako cig dla bod ‘oe Kluczomych wyzwalajacych nastgone Bodater Kuczowy A L Dra A L Bodeice ucowy B i Daalanie B L BodseeMuczony © L Dalalanie spenisigce C W wypadius braku wystapicala wlabetwych bodedw kluczounch, wrzsalalqcych Kole). ne fazy zachowania, powtarzane moga byé ‘apy popezednie. Na nraykdad w trakcle 23- Totow samiee czgsto wielokrotnie powrarza ‘zachowania majjce na celuztagodzenie po- rathowe) agresl samlcy, a doplero po wy: femitowaniu praer nig sygnalu pezyzvolenta zzaceyna rachecat ja do kopulac. Drapiedca ‘wielokrotnle rozpoczyna cykl skradania sie {do ofary. Dopiero w momencie zaisttenis _syuacl (wystaplenla bodécow Kluczowych) porwalajcej na practcie do nastepne) fazy polowanla (na prayklad ataku) wyzwolona _2ostaje koleja forma zachowania sig xvie- ragcia. Tinbergen lustre polece taicucha _achowai na praykladzic zachowaaia low- exego onyJace” w zaletosci of konteksts sytuacyjne 0. Bodice kluczowe musza sie pojawié + edpowiednim momencie trwanla twicucha reake. W ianym wypadiu nie apenig one ‘wole) funkell wyzwalaera kolejne)fazy 22- chowaaia. _=Polujgca samica osy praclatuje z kwh ‘ea nn kviatch, seaholae pescoly. Wt fats eat ona eakowicle oboit- na na zapach pazcrob. Parco, lub rave grupa pszez6l schowana do ‘otwartego aceyniaw tll spostb, fe Je zapach jest wyramnle wyczuwalny awe dia calowieka, ie 2wrace wat fraplednikaJeduakee jdolwick bo- dice warokowy, bry ppm od por ssalgcego se preedeiots, mance w penbizents odpowednia wiekoke [_] wyzwala pierwsza reakcie. Osa ‘natychmiast zwraca glowe w strong ofiary, zajmuje pozyci¢ w odlegtosci kolo 10-15 em po stone zawietrzng {roa ew powetr [1 Bkopery smenty pray utycia atrap wykazaly, te td tcl con bardo le reanie ca spach pont Atcy nia wp isace zapacha pez natychmiast powodowaly utratgzainteresowania, atomiast te, kre pacha w ody ‘weal spond, wrzvalay eng rake (Geter laicucha Rake tapolega ma ‘biyskawicenym doskoku | pochwyce- niu psozoly. Traece kleine rea ~zaloplenia tala nigdy nie udao sie vrei pezy ubyea prostych ap, {ety ona bowlem od nowych bode cow, prawdopodobnie dotykowych [..J” (Tinbergen, 1976/1951, s. 89). Istotmym elementem czasowe} charakte- rystyli zachowafl popedowych jest wystepo- ‘wane w ich clggu faz okredlanych jako z= tory action). 2achowanle apetencyne 10 2 cchowanle prowadayce do osiggnlecia warun- kow umodliwiageych redukeje danexo ‘oped (na przviad do kontaktu 2 pokar- Tem). Zachawanle spelnijace Qkonsumacy ‘e) hamuje zachowanle apetencyne i polega na wykonanlu waorca ruchowego bedacezo fstanim ~ fzalayim elementem laicucha dial (na praykad polunigele ofary pile). Poceatkowe etapy lascucha datala sq bar- Asie} podatne na modyfikacle nit kosicowe, dia ktérych charakterystyezne 5 sziywne wzorce ruchowe. 5228 Kent popedwe Zachowanie ierowane jednorodnym mech: ‘mem motywacylaym naledy do rzadkote. Nalezedcle na biedgce 2achowanie wolywa ‘wiele ezynnikéw motywacvinych oraz kil coérodkiw popedowych. Stan ten musi pro- ‘wadaié do wypracowania na drodze ewolugi biologicene} oraz w toku rozwoju ontogene tyeaego regul wyboru kolejaoscl wykony- swanych praez zwierze zachowat. Przedmio- tem azezegSlacgo sinteresowania tologéw stale alg wipe behaworalna ekepresia wep vwystepajacych stanéw motywacyinych. Lo- tens (1982) orzedstawa lice prayklady za cchowas, w Krych obeene sq elementy naledgce do praeciwstawayeh tendencp. Z2- ‘Chowan akie nazywane 39 niekiedy zacho- ‘wanlaml amblenlontaym Jako praykiad ‘mote poshutyé zchowanle sic szczura, ktory badajac nowy obielt, wyciaga glow Jezo erunku, praywieralg Jedoczesote tying ‘cagéetg lala do podloza. Charakterystyeme ‘eyeiagnigcie sylwetl sxezura w trakcie te} ‘ayanose odewiercedla przeciwstawne ten encje:ucieczkt | eksploraci. Podobne 2a- cchowanle pracjawialgdziec glaszcagce psa, grege sie bole Sta wOweens daleko od psa i pochylaje slew Jogo Kierunks, wie. sak pred sleble dot, utrzymujge znacrny Aystans catego ciate od zagratalacego zwie- ‘Seczegéloymt preypadkaml rorwazywa- a Kons popedow sq zachowamla prow nlesione (redirected actions) oraz zachown- ila preerzutowe (dislacement activities). Zachowanle preniesione wyrata sie aniang obiektu stacego do redukel Jednego 22 vezbudzonych popedow na al, ry me wy ‘wolue praeciwstawnyeh tendencj. Pray dem mote byéprzalesenie ares na osob- ska zamujqcego nea poeycew atrukturze Spolecene}. ey aa osbiianlewsrwohice so leks (por. rye. Sa), Praenoszone moga bye zachowania popgdowe nalezace do r6z yeh kategori. Praykladem praenesienla za chowania pokarmowego u calowicka jest my- A ‘bir mane restauraitypu fastfood w oboym ‘eraju zamiastnlemanej restauracjioferujace) Jokalng luchnle. Przeniestenle polega tu na ‘wyborze modliwoscl mnleatrakcyjoe), ale ‘Zachowasla proerzutowe polegsia na ury- chomienia zachowania rwiganego w podlo- ‘em popedowym, nezaangazowanym w kon- Akt (Greykdadem jest edzenie w sytuact vwzbudzenia agresstrach). Cech charale terystyeeng reakl przerautowych jest ich pozora nieadekwatos lepreystwanie do stung, w tre) le pola (Marler | Ha- rmllon 1956). Na peayhlad sacar, lady w sy- tunci stresowe) przeéywa konfilkt miedzy tendencla do ucieceki a preemodua checia spenetrowania nlebemplecmego otoczenis, ‘wykonuje czesto intensyw toalete calego192 lala. Zachowania polegaiace na pielegnacii ‘aice pall wiels gatunkow w traci proerw ‘swale vykonuj copstn reakje dziobanlado _ludzenla preypeminaace typowa realcl po- earmowa. “Tinbergen (1976/1951) wskanue, te z3- ehowanla preerzatowe 89 posnolit forma 22- chowania sie calowieka w sytuacach konik- towych, co dowodz, f Instynktowna orgs izaca zachowanla sie doryey tae clowie- ka. W ym wypadku rented majzpicie mamy ‘do czyplenla 2 reakclamlpleleynacyinynl, te ‘imi jee nerwowe poprawianie bedace w cab sity porsgdiu &yzury, x paleniem paple- rout, anki 2 recy eu w svtuach stresowych (pobudzenie pope agresi str chu) czy ster wow” manipulowaniem drob- fymi przedmiotamt w sytuacach napicla. TInterpretacjapsychologicena | fzjologicz- na zachowan przerzutowych ale Jest jana. Z punk wideenia fan tych zchowas moe naz duty pewnodeia ctwlerdaé, de proynoara rede napigcta rulazanego kone Do- ed6w. Firjologicmy mechanizm pozostaje W sferzehipoter.Interesuaca koncepcle po- ‘wstawanla zachowa przerautowych preedst- ‘wil. J.A van Terseli A, CA Bol (1968) Fure -kgjonuje ona w lneraturze praedilotu jako hipoteza roshamowsala, Zalbtmy Istienie hipotetyeanyeh ofeodkés popedowych A. B 12. Otredld AAR hare dle wraemne. Wie ‘wlerala tbe hamajacy wplyw na orodek C ‘Gob. rye. 5b). Osrodki A1B pobudzonejeé- noczesnie (sytuaca konitiau popedow) blo- rua wzajeanic swoje dialnic. W te) ayteach rie hanna efektywnie ofrodka C. Pobudzo- ny nawet praez niewilki bodziec ofrodek C mode wyzwolié wascivy dla siebie wzér za- chowanl. TPojecte konllau popedéw odegrao wie eg role w romeole wiedzy 0 zachowani sie _peieraat tao se nlerwykse wiytecanym na- rapdsiem, na zrozumienie me Cchanlamow i evolu takich form zachowad, Jak Komunkacj zy eachowani opilouScze, 52 Socjobiologia psychologia ewolucyjna oglady na ewoluee biologicmg zawsze be dally spore eacje. Problemy ewolugzacho- ‘wanla le sgt wojatklem. Rozpoceaé nalety ‘od praypomalenla podslawowych ster ‘jes nowoezetnego ewolucjonizm, Darwina (1859), Jego teoria daje sie podsumowae wikia stwierdzeniach (0) Jednosth rong sie migazy 50g obre- bie gauunlcs pod waglpdem morfolog, 2ologl zachowanla. (©) Copéd tl warlanes Jest daiedsiemona, po. tomstwo bowiem jest bardzie} podobne dd rodaicéw nit do innych osobnikéw te. go samego gatuniu, (@) Organizmy majg zdolnose do ogromne} produke} potomstwa, Populace jednake rie zien stomie swe} liczebnosct. Diatego migdzy owobaikand tego samego ‘gatuaes plana se konkurencia. (4 W reaultaie konleurencnleltére obi 7 SK wich rodeo Tak dokonve Be ian ewoluya a ode dobora a ce (© Ranitter le jestpomatani osobok kw nal) pravstosowanych do yc ve Sodowisa naturangm ot do unk ‘ania drapedcow, majdowanta potywie- fia parnea seksuanego, reall pro tres, ‘Zaumiente budatdalekoweroceno8é spostrae- ef Darwina, szcoegolnie jes uswtadomimy soble, de nie mégt on naé podstaw genetyd W tear Darwina kiuczowe miejsce zamule rae Jednostia.Jednoata to fenotyp, organlzm, ‘zwierae roslina czy czlowiek Jednostka jest leplej lab gorze} praystosowana do dycia +e frodowisiu naturlnjm. To ednostka proc ‘wa lub nie, rommnata sig hb ne, Tak wige tba poztemie Jenosta dokonue se proces seleho) na drode daboru aaturanego. “Teoria Darwina wyoarla ogromay 3p 1a ayce iteeleuaine epokl. Dose sxybko Jednak zaczeto dosiaegae pewne je niedo- ‘skonalosci. Teoria doboru naturanego zak da, e ednostka waley opraerwane. ater proces selec powinlen wyelminowa¢ zre- Dertwara zachowan take reakcje, kore 2zanleszaJednosthowe sanse pass wala at jak mess dowody na to, ewe ra czeto zachowol se w spoedb smanle szalacy ich Jednostkowe szanse praetwani. Praykiadem moe by¢ samce niektorych ga. tunkéw paakéw, dqzqce do Kopala, mimo de je) trakcle moge aginat. Praeczg te eo- 1 prsjawy kooperac wewmatrrgatankowe, pled nad ptomsiwem, pray atria, ‘Te inne problemy sklanaly do ew kla- syemego darwinizms Ewoluciapoalgdéw dotyezya racze ale samego mechanizmu dobore naturalneg0, Jeez poziomu odtalywanis procesu selec ‘Uwaga skupiona zostala na patunku, Eatwo ‘udomodnkc, Ze wymienione weeeSnigjzacho- wana, pracezqce Darwinowsie] teat dobo- re neturelnego, agone sq 2 zaloteniem, 22 proces eelek preferuje te zachowanla, oe ‘eakitypretrni gotuncn, Claggy ta ce kopulacsamiecpaka preyczyia sie do proedluzenia wana gatunks, ktérego lest Droedstawicielem. Opleka nad potomstwem, oopereja-wewnatragatunkowa to jamiska obree pasijace do neodarwinisiyemego wt Teoria naukova ne tylko opisue | wyfat nia pewne faicy empiryeane. Na podtawie brejecla zespol stwierdzed oplowych my Jatnlaigeych, wyklucea takte wystapienie bewnych fakldw. Teoria daboru naturalnego Darwina nie dopuszczaa wystepowania 2 chowan szkodzqcyeh interesom jednostio- veym schownd, re nia ednosto- wwe szanse praetrwania. Poniewat zachows- ta takie wysiepaig powszechne, tora dobo- ‘unaturalnego Darwina zostala zkwestono- ana, prays] w tej cope, gale mim si owaloeJecnosti o byt ‘Neodarwinizn,kisry postu, to tunek est einostka ewoluulera, kde ne do- ‘puseea wyataplenla pemyh ewisk Selele ‘ja dtlaw dvi trong preferse zachows- kkowi sakodzace, antygatunkowe. Nietrudno Dokazat, 4e zachowanie sie zwierzat peine {Jest akigw wrogich, skierowaaych praeciwko ‘osobnikom nalezacyin do tego samego ga- ‘unk. Uwiela gatunkw ewlereat pa porzed- Jeu dziennym jet kanibalizm. U nlektéeyeh sgatunkbw obserwuje sig wall kaiczqce sig Teooperac praecrqcych tor. Roje pazodlwakeq 2 5 bg. Grupy pawlandw wedrujgcych po saat- ale, wapanlale wewngtrmle sorganizomane, ooperulgce, wale, gy spot sk 2 sb, Falay te ely le powodem kolejne revi po lov shrrulania now koncepel pce su selekci, Ktdra.apeine} zostata praed- staniona w ramach tort dobora grepowe- Bo gro election VC. Wyler 1960). ‘Konoepafe nawiazuace do pomysts dob ru grupowegooplera) si a ll podstawo- syth ebserwachach Gatenek nle wystepule call ocr fst wyraie podaalony na ‘arupy, oddziclone od sieble barierami nati. ‘alnymibadégrankcamteytorow indywidu- alnyeh czy grupowyen. Grupy zwerzece 59 vromprane se 2 aby spokrewnlone. Na prajkiad Kolonia saccuréw fyiqca przez dad ‘zy czas mate doprowadat do tego, 4 os0b- ill dole naletgce bd diy ze soba 25% ‘Benotyp. Zwoleaniy koncepc dobora grr poweao ueywale oawet olredlcala grupa sczepowa” (regroup). Pog ten potwin- dzaialieme obserwacie achowas reierae. cxch. Wyjasnienie uzyskuje diet niemu zr wisko agresh mipdzygrupowe) Lele rem tmlemy presewy kooperaci wewnatzgrupo-erczHe Re ——————_—— we) opicki nad potomstwem. Nie wazyato Jednak daje sip w ramach tej koncepsji do- erento Tstnlela awiska, Kore wykraczalgpoza rmechanizm selekeli grupove). Waréd nich szcoegilnie dramatycany wymiar prayblera prayllad samca va, ytowany powszechnie ‘© podegcznizach ewolugonizma. Ley 29a ‘ grupach zodonych 2 dwéch lub trzech do- roslych samcéw, klk samc oraz mlodych ‘eobnikéw. Co jakié czas (dwa-trzy lata) perywédey grupy 2ostaia wygnant lub zabict ‘rvea mlodsza koalc. Nastepuje zmiana n= ‘szceycie blerarchii grupy. Zmyciency po Wy ‘gant pokonanego zabla miode by, kre {Zastallw grupie. Mord dokonany na miodyeh Invach ale dae se interpretowae w obreble ad 2 dotychceasowyeh koneepel. Jeet to ‘zachowanle antygatunkowe. Sranse na pro ‘rwanle mlodego Ina rvickszaja sie zkadiym Py > Po ras to, de eamlec unikalacy eprawo- wanlaopieki ma sanse p na kopulacie inna samica, a samica niepodelmul- a opel sklada wiece) Wj) nig sami a oplekujgca sie jajamiw. Tabela 53 Drezentaje oczekiwang, oplacalnose eatery strategie ewolucyinle stabne: () ESI WP, > uP, (Grak opek, ESS WP, > uP, (opleka samea), () ESS34 WP, > uP, GICINE MECHANIZMY ZACHOWA) ‘oseska w poczalkowym okresie roo} oraz to, esamce moga ewentualnie zvigkszat swe sukcesyreproducyne poprzerhojarzenle ie lnnyml samicaml (dotyezy to oczywidcie rmniejezoge slnych samesu). Poszukiwanie Ine} partnerki wykincma sprawowanie opie. ‘Zwigkszona inwestycja saracéw ssl w po Staci zaangatowanlaw opieke wystepuje wie licenych gatunk6m. Z zasady pojawia sig jako konlecanose, wymuszonanleadolnoseig sam do samodzielnego sprawowanla tj opie. Praykladem mogs byé pary wikow czy occlo- Aw lub afeykadekich ezakali (Moehlman, 1987). Te ostatne dostarezaly szraegélniewy- ‘Fadnych dowodéw na rzeczekologicane inter: pretac wyboru sposobu wychowywania po- Tomstwa. Szakale (Canis mesomelas)tworzq sdugotrwate zwigzki monogamicme, oparte ‘na Weajemne) obrone, Samicebroala dostepu do samca przed inayat saree a same za- chowula se analoglemie wobec innych sam. bw. Opleka nad potomstwem Kose te _wierzela bardzo duto pracy. Wynika to 2 te- so, de 2ywig sie one malyml gryzoniam oraz zostad | inwectowaé prace w odchowanie po- tomstva. ‘Wepdng cxcha ssakéw tworzacych zwisz- _monogamicane Jest wieksza tendencio ‘samcéw nif samie do kopulagiz inaym par: psveni rworversaa terem nif stay. Biologicany sens tego 23- ‘chovania Jest cczywisty. Ewentusine potom- stwobedgce efektem taklegokrdikiego zwiga- ‘ku sasadniczo awighsea sukces reproduc yin samca, nie powodujae nelekszonych na- ad inwestvel rodricelskie} (ainwestuie prawdopodobaie inny samiec). Samica po- raez Kopulacje paza zwigzkiem nie rwigksza ‘swegosukcesu reprodukcynego Jestwigc = ‘el zvigakam)zainteresowatla zacme ste Die. D. Symons (1979) w calodel stosuje ten sposéb analizy do rétnle migdzypleiowych ww zachowani seksualnym hd 523 Dzieciobéjstwo Praedmiotem zalateresowanla wepdk-zesne} ckologl behavsloralne} ag slik, kideych Interpretacia dhugo nie byla Jasna, Nalety do nich dziecibjstwo. Zwisko to praez dhigt czas interpretowano w kategoriach patologit spotecane), wystepuace) take uw awerzat. Motna pokusi se o analizetakich zachowad W kategoriach adaptacy)nych. Wspomniany wroxdztale 5.2 proyktad zachowania wow ne jest jedyny. Szczegéinego maczenis dla remumienia omavianyeh probleméw aablers- Ja preyldady analoglemych zachownd ey pulgereh w naczelaych, ‘Sarah B. Hirdy (1977 zebra tkie pray: ‘lady w ciggu kilkulettich bada prowadzo- nych w Indiach na tamtejsaych hulmanach (resins entecus. Maly te 779 w st2cach salmajgcych doSé male terytori, skuplone zesto wok! ludakich osad, w tym dutych ‘miast. Cechulasle znacena dyamlka stuk- tury spolecane, 3 je) powodem sq zmlany na zy samcéw dominujgcych. Urata pozyst Draywédcy grupy nie Jest bezpowrotna, tak Ito apna te Ze Sie powroty nate pozyci po wyrane) pen ak does yada a zmana ra pozye} idera skojarzonabyla ze Aamlercla Jednego badé klk ooobikéw mlo- Aych.potomkéw pokonanego rywala. Samice tego gatunku potrafs skuteeznej nif samice |wow bronie swego potomstwa, choe strate- ‘Be te obroay przyjmula podobna posta (na preyed Jedna samic wrar 2 mlodsiedaucie= Jkaz grupy). Praypadhi drieciobéjstea odno- ‘towywaba wiréd szympanséw Jane Goodall, cho sposd abierania danych preezteautor- irene pozwoitnigdy na wystarezazqco pewne ogéiniene. abjanie dlecl w naczelnych oraz przy- savalnose tego gawiska do socobiologice- ta) InterpresacKonkurendl genetyezne) za poczatkowaly poseukiwanla odnoszqce ei do zachoa luzkich. Skoncentrowaly si one fa analizie praypadkow zabsistw malych dzieci, dokonywanych praez genetyezaych i zastepeaych rodziobw, Obraz pordwmad jest, vwedlug M. Dalyego oraz Margo L. Wilson (1996), absolutnle Jasny. Ryzyko smierct Alecks w rodzine, w ktdre)Jeden z parte ‘én le ost rodaicem genctyezay, wyraftie se zwighsea. Zjawisko to ma charakter uni ‘wersalny. Sankejonowanym spolecznie sp0s0- ‘bem untkania tragedil mode byé na prayiad ‘odidanie dziecka pod opieke krewnych lub ‘malzetstwo math z bratem ofa decka (ry- ‘2yko zachowad agresywnych ze stony wu Jest wyratnle malejsze nl ze strony osoby sleepolrewalone). Cay sactocowanie tadne- go 2 wymieatenyeh trodkéw nie fst motive, Jedynn svansa dla dalecka stale sie to, te dla drugiego rodzica genetyezneno jeR0 przy- salost pozostanie priorytetem, Jednak gdy Jedno z rodzicow (najcapici} matka) must ‘wyblerat mid dzieckiem a nowym parine- Fem, ckazuje sip, 2e eario wybicts eres partnera, sige ale wepéiwinnym nledoll Aaiecka,ktbre pada oflarg praemocy. s2a ‘2ycie w grupio Centrainym problemem ewolucyjne)analizy _zachowanla sie zwlerzat Hada Jest wisko tworzenla sig grup spoiccmych, Jednym 2 gléwaych ceynnikéw formowania grep _eierzecych est presia drapleéniza.Itacna prayklad stad gol Jest maratone na atak ja2 E00 (stone MECHANIZMY ZACHOMANIA ‘srzpbia w znacanle malejseym stopniu nit poedynczy osobalk. Gy wiele golgbl po- ‘vigca czas na okazjonalne penetrowanlc ho- yrontu, szansa na wezeane dostreegeni dra Dietry jest duéa. Gay jeden golah podeywa si do lot, wszystkie inne ida za eo provi dem (Krebs i Davies, 1991) Wiele gatumkow _zwierzttworey grupy opariena take adefinio ‘uruchamlaé grupowe dana sluzace oboe aie, Gnieddtace sig stadnie mewy slidarale ‘bronia swych gniand praed atakuacymi Je cela adobycia jj krukami, Analiza pokaza- 1a, te pracéywalnok Jl zlofonych w koloait jest macenle wyisca ni jj slfonych w se motaych gnizdach (Krebs i Davies, 1291). ‘Wazna koraySela pag zyciaw gruple mote byt zdobywante informach © destep- ‘aym podyerenl. Hipoteza ta bya weryfl- ‘wana eksperymentanie na saezurach (Galef { Wigmore. 1989). Zapach szezira.ktdry mae laa potywiene, by wskazowia, zie nalezy tego potywienia snk. Take Kiasyeane pra ce Karla von Frischa, dotyezqce tata pacze- ge ob dane pry yc wart ‘W wypadanicktérych swlereat daplcd yeh delalani we grape etwareaszanag na adobcleolary niedostened da poledyeze. fo osobnika. Lwy polula ccasem na bawoht alykaishiego. Szanse na powodzenie mala Jesnak wylacente w wypadha wepéhizistnia saree, Wart wm mit wpa de jeko drapezcy polujacy samomi {cesta ie ne gt yamine sa sprawnoS¢lowfecka lt w gruple. Wspol- te polowanie ale jst wiee podstava tworee- nia grup przez te wierzeta. 2ycte w grupte ate praysparza wylacanie korayii Jest takde aélem kosstbw. Korey te mora by¢ powodowane réinymlczynnika- smi, Naprayklad ograniceone zasoby potywic- nia dostgpne na danym obszarze sq Zrédlem konkurenct wewnatrzerupowel- Desigp 60 Barineréw sekoualayeh cownied jet neler” ‘ete lnitowany przez osobniki dominsbce Bilans kosstéw | zyskéw jes prawdopodob- LOGICZNE MECHAMIZMY ZA A ‘le zaledny od wielkote grupy. Ogélna kray- ‘wa ustrujea te zaleznose ma charalteruni- -wersalny | prayjmuje posta’ adwrécone] te. £7 U. Prachleg tekst zaletny w oczy- ist sposéb od specyflemotei gatunkowe), moment prsroezia coma wisi sgrupy ~od dostepnosc! poéywienia na dans, ‘obszarze. Camnikiem posrednicacym w for ‘mowaniu grupy optymalne| wielkosei mode Dye buddet ceasowy (Krebs Davies, 1991) Je- sll upraszezajac analize,podzielimy czas ak ‘ywnodel ewieragcla na trey formy zachowa: ‘la: Jedzenie, wypatrywanie drapledcy | we. ‘wnatrzgrupowa koniurencj o pokarm, to wy. ‘orzystanie ceasu na possczegbinetypy dia- {a edie sig zmienialo w zleénoéci od wie ‘koéci grupy. PrawidiowoS te usruje ryck a6. ‘Optymalna wielkose grupy zapewnia, 2e nabwighsea cope ceasu zostaale poswigcona aa jedzeni. Jest to ocxywacle uprosscaenie, ale ilustruje ono ogéina prawidlowot! doty- craca kosztbw dycia w grupie. 5.25 Ewolucja spoteczenstw Formowanie grup mote dat poczaick nowe} Jakoée! onganizacl zichowania sie zwlerzat, Jaka jest spoleczeristwo, Ewoluca tycia spo- ‘ecmego praeblegaia nicliniowo. Zasadniczo ‘sformowanie spoleczesistw stao si¢udzialem nielicenych gatunkéw, ‘ele gatunkow Dezkregowcow tormuje ‘eupiska okreslane miancm kolonit, Wysty- paje wéréd nich riawisko bedgce Jednym _Ewarunkéw powstawanta spoleczedistwa: ko- ‘operacia pomiedzy poszczegélnymi osobal- ‘ami. Pojawta sie ona jug u stulbli (Hydra). Polipy te tworza kolonie, w ktérych poszcze- _gblne osobniki specalinua sie w odéywianiu, rommnadanit i walce. Niektére z koloail po- -wstaj na skutek rozmnadania bezplciowego, '5j lee zblorowiskiem genetycane identyez- nych Jednostek, inne skladaja sig z osobal- kéw niespokrewmionych (Drickamer i Ves- ‘ey, 1986). Jednake prawdziwy skok w ewo- pr oye ict gry Optymaina wislkedt gropy SR luc spoleczedsew swlerzgcych dokonal sig 2. sprawa owad6w spoleczaych, W spole- ‘aetstwach tych wystepuia: 2) kooperacja w opiece nad potomstwem, (@) asta rozmnazsjgca sig oraz kasta bez- lodna, sprawulaca opieke nad potom stvem, (©) zachodzenie na diebiecxacu trwanla dyn poszezegélnych osobnikéw tae potom- stwo kooperule 2 rodzicam w wychowa- niu modszego rodzeristwa, poleccenstwa owadow wystepulg umrawek, fermitéw, pzezdt oraz spolecanych os (WH son, 1975). Struktura takiege epolecze’- stwa Jest nastepujaca. Rozmnada sie Jedna (tylko czasami ka) plodna samiea nezywa- a krdlowa, Sw6jalayeny Swot rozpoczyna ed lta Alubnego”,w takcle ktérego zostaje zaplodniona przez jednego 2 samcéw. Powrs- ‘cana zicmie (w wypadia niektérych mréwek ‘odrauca skrzydla) i rozpoceyna skladanle Jai. Opieka nad jjemi, ksrmlenie arw oraz ‘wosyathie nlecbedne prace wykonywane 3 przez herplodne xamice mane robotnicamt Jest ich do kikuset tyslecy w Jedne koloni ‘Samce po ostumigct dojralotc roepraszaly sl, uceesiniezqw lotach godowych mlodych Jkrdlowych inastepate gina. ltomym elemen- tem takich spoleczetstw Jest korounikowa- ‘le sig osobaikéw migdzy sobg. Wilson wy- roznil nastepujgce Kategorie Kommunikatsw Spolecanych alarm, ©) proste podnleceaie, ) relerwaca (na pezyiad do nowesgo éédta (@ iskanie, o rei (wymiana plynéw praez dora cram tga gs eectble. alu od trafolaks ©) grupowa facylitaja lub zahamowanie, (@ romomawanie osobrikéx, (©) stale kas. Praykladem spoteczetstw tworzonych praez Jerggowve mogq byt tawice mlodych ry (Dric- kameri Vesoey, 1985). Ich celem jestutrudnie- le zadania drapleay, mzhlowanie rompros2o- nych tr6del potywienia, a talcie onscopdnosé ‘ener awice wytwarzala pewna oS cen).CEM MECH 202 soccer lazy i gady w zasadze ne tora spol czetiste, Wyiathiem 5 zgrupowanla koope- ‘ujejehsamcéw w porach godowych. Wie Yeszode zachowah spolecanych te ar ‘le zwirzat ograniza si do terytorialzmy {analdowana parierascksalnego 'U ptakéw dominaje monogam | teryto- ana organzaca cla spolecmego, Nie wy Stepule wee, charakterystyeany dla spole czctstw omad6m, podial pracy. Wytatek ‘Smowig: wopélne galazdowanie (comenal seting) oraz wystepowatie. pomocnikow 1 gnletdcie (hlpenartte nex). Wepdlne _glazdowanlewystepue wlll trepialnych gatunkéw hukalek (Drckamer 1 Veesey, 1985. Potega ono na wapélaym wysiadywee jal pee wee sami. Stic ABhlocoma coerulescens) 2 Koel giana w parach, Tice wspierane_ 3 preez_pomocalkiw (Gehoeeh, 198). Pomocnie o = reguly star s2e ponte gricizgce) sy pry. Te mio de pak! pln wiele fr od dostareania Dobywicnia rodzedatwu do obyony teryto- ‘um Tale wepleranie rmaatalace! le De fy ree wel gation sald a ontynentac 'W pracciniefste do monogamicnych paki ssa race nie wore stalych ga kw, Najbardzie) Wyratnowane relacje spo- ‘cane zachorg porigdzy mata 2 mlodyeat oraz awigckach poligaricenych,w ktirych Jeden samiec monopole wiele same. Sy stem haremowy Jest bardzo czesy. lotone svstemy sooleczne eroluowaly vow ake ‘torych gatunkéw. Wieks2086 tych syste- ‘mov oparia jest na poigaml. Tak wige UP sotone a glowale 2 matek, core, sist re cfotek. Samce saakiw, majce tendenc do pollgynil, rozpraszala sie ze waned a ist ‘ijgca migdzy nial rywalizace. ‘Scacee grupy spolecme u térych rozwt Ja se wopékdzalante, podzial pracy, wapélna copie nad potomstwem, rorwingy se sibwe nie w owierzattyjacych na otwartych prae- strzenlach. Praetrwane w takich warunkach turaletnione byl od solidarne) obrony praed rapicdatkami ore pracd rywallzlqcymt irropams Prykdadem soldarne) one spa ‘wowane| pace samice nad modi wgruple ‘aloe, Taki wile gatunlabw ryzon), ‘cych kolonijaie, formuje wspdlne gniazda, Wwhtrych mafia se mode w ryan wie le. Nicewyllym preyeludem spoleceeserea ‘ormowanegew spossh podaby do spl ‘aedstw owadw Jest spolecrost golcdwe Heterocephalus glaber, Jarvis, 1981). W tej spolecanosei rozmnada sg wyigeie edna Samica.Pozostaleosobnik else na asty dice oraz pelegnucych moder, a2 Mechanizmy ewolucji zachowatt ‘spotecanych CGrupowanie sie osobnikéve mate oplerat se na réznorodaych mechanlzmach. WD. Ho rlton (1973) oplsl twoezeate sie grapy t= one) x samych wamolubdw’.Analzowal on Iipotetyena eye. dotyezqeapolowania ‘weda wodnezo na Zaby, Wa apie 2aby wo" dai. Wypiywa w rétaych miejscach tawu a powleracig apie naira Zab, W ‘ie]sytuac optymaing strategig tay jest skoceye migdzy die tne fay. Weft tx Kiego procesu tworzy sig grape samoluby nych fab. ‘Najirudaljazym zadaniem dla ewoluo- nlstéw bylo wrianlenle ewoluci zachowat prospolecznveh (alirastyzmyeh). Kiuczorg Tole w rozumieai tego jiska odegrala t= fi dobors czego (kin selection). ‘Wie obser wach prewpolernych achows _Peleroyoyehpromadi do wniosk 30pm. Sta one w mraz x pokrewiesOrem 030 nikow wehodzacych w interakeje. Hamilton (0963) sformowalhipotee, wedhg kre] zachowania alruisycane daa sig wyatt na igruncle darwintzms. Jetel pevjmiemy, 2 fany gen spray zachowanlom altristc2: rym, to mazemy zloty, if jes wynika tych zachowah skorzystaosobnik spokrew: ony ( jest bydgcytakte nosifelem tego [get sachowania eq penstosowscon. Soreviala bowiem praetrwanis (a co za tym zsrcnou scr dri ~ rozmnaéaniu) osobnikéw bedgcych ‘nosiclelaml tego genu. Hamilton postulle wig, aby traktowac gen ko ednostke selek- fieh pokrewlessva geneiyreso yn0s!: 172 da rodzestwa oar par rode - de, 174 da rodactstwa pyres oraz par wu “ostreenec Gab bratane) ta ~sosrae ten Qu bratane) oraz dado ~ wmoki [1 /edlarodzedstwa cotecmego hb tryecz nego, Zalodenia dotyeryce studiow rodzin- tyeh odaoaa se dotych samych ean, cow metodze mgt Pande woeskim st {Ga rodazn boloreznych oleraa ema plore ‘setae genetyeaym oni ora a ich ‘ptm srodowicku rodsinym, W odie Ten do genegczych tide winch wr fzinachblogienychzakiada se, de biol ‘lea redzce ch ic maj potomy wp yeh Rend, tak samo jk eye rodzstwo {ingta dyngotyeme (Reet mono” ‘ycme maja, ak pamietamy, warytke gery ‘Poie), Ds ods | dict wopéln Jest See tedetee stron ‘Sona, Rodzedetwo, io DZ, ma take polowe genéw wapdlnych. czyli diel dy soba polowe wane 2dy7=- ‘el Oprécr ego rodaestwo mate mie wp ‘epary tak samo umijsowtonychw chromo” tome all, kre mogy wee w trek. Prawdopedabietstwo talego alezela 700. 5102 a aterm wapslna dla rodsbtwa Jest take 1/4 woranc neaddstene W konseke ‘ren padobetstwo mle rodzefstwem conde by wieaze nid oodobieswo miy foddcamt adel, poniewad wynik w ax ach odce~ deen odeieriedin wp seu caja alae, try no jest ‘Bxedalemny. Dotyery to ko teh oech. wr karych warlanc story wad wos i= sddyiyeny cik genetyery. 623 ‘Metoda adopcyina ‘Metoda adopeyna opera sig na porowna- nla stopnia podabletitwa pomigdzy diem ‘doptowanymi a rodzicart adopcyinyml, rs Wet zac 2 podobetsteem wystpuacym pom ti samy alin ich oda biologie ‘tym, Dal te metndzie modlive fst wyrad ne przectwstaeniewphrwuezynka gene tyeenego wplywovi wapdlnego érodowiska ‘odennego na warance mlerzon} cechy. Metta adopeyina maki, co copie, 4 omiedzy redicaml adopcynym | ich adoptowanyml deeémi oraz pomigdzy ro dzedstwem biologicarym i praybranym wy- chomprany rezem ne ma tego poke ‘menstwa genetyezaego, Pokrewieastvo ta ie lata tho pomiyrodzicanl bilo sic ich naturalign, le doptowanym Braez inng rodsine potomstwem (olowa sepslne warianl addytywoe). Ceynik do- Boru rdicow ma wpb wylaceme na podo- ‘etstwo pomigdy biology rodcami ‘ich naturalym, lee adoptowanyn prez ing rong dieémi (wr wypadu rodzcow sdopcynych | alec adoprowanych yak tena odgrya ads) rl), Anlogcele do rodain biolgicmych, sakadast, de zaréw0 adoplowane, jk bologicrne die! wycho- ‘eyrane razem podlegla w taklm samy stopnia wphywow wspélnego Scodovisk, Bocas gy roe | diet ardwno atop towane, Jak | Diologicane)postegag tem ‘pbywow w aefedakowym stopnia Zaleta metody edopcyinc) att, 2 po- sal oa bardzo rate edhe hy enetyeme od wsosinegokrodowiska rd ego, W wel ada Gob ede ny 3. Wilermas | Horn, 1987; Sear, ‘Weber, Weinberg Wit, 1961) Korelace po nipaynlespokrewnionymt diet wyeho- seyeany we came) rode, podobale le korelace someday rodzcam ie adorto- vranyn doeémi, byy lske zera. W fm onfekcle stosunkowo wysokle wsplezm- sik Korelc ech pomgdzy bilogleznymi ‘odicami ich dalegnaturalnyeny, le ado Boman pase rod. 2a ne twierdzonepraceaddytymny genetycany Black mierconych cech Wyre stano- ‘ig argument marae interpreta WyakOw Sadat adoperinrch w lategoriach wpbrwe caynnikéw genetyznpch na zédnicowanle ‘wepdleeynalks i ‘oda adopcyfoym ich adoptowanymi deietmi potwierdzaja hipoteze o bardzo sl bbym wplywie wspélnego Srodowiska rodzin- ego bree fo bra (ok tet Hott ‘man, 1991), 63 Metody analizy wynikow: dopasowanie modelu Konsekwencjg rozvou metod badawczych stosowanych w senetyce zachowania czio- ‘wicka okazal sc lodetowy warostdanych do- Stepuych analile. Badania duayeh,llluty. slgemych prob blléntt,obejmujgce BEéniets \wychowywane razem i osobno, ial tetczlon- kkow rodzin biologicenych 1 adopeyjnyeh (oraz uwagledniajace szerex dodatkowych zamsennych, takich jak dobér rodzicb), spo- wodowaly konieemos¢ dostosowanla metod analizy wynik6w do nowych modliwoset ba- aweeych. Pod konlee lat osiemdsiesigtych zaczgto stosowaé nowy metode analizy d8- uch, Kaira posal a penile wrk ‘aystaniedostepayeh informaci. Jest na me- toda dopasowania modeli, wmawana za stan- 005), weedy uzmaje sie, 2e w porownant z innyma dany ‘model jest lee} dopasowany do otrzyma- faych wynikw badania, Trecba w tym mie} seu podlrotKd, to tent ch wsywany Jest = te analide do wykazania braku dopasowanla modelu do matrycy kowarianell. Wysola wartoS¢ tests |W konsekwenc ~jego Isto ose scatystycza informa wige oBraku do- pasowania modelu (Lechlin, 1822) 64 Podsumowanie GGenetyka zachowaniacelowika stnowi dys cxpling naukows wyrestalace «genet Ho- Scowe), Zane se ona r6fnicami fenatypo- ‘wy porietizy jednostkam w okresionejpo- pulacfw cel okreslenia, kéra czeSé badane) wariangi fenotypowe] moéna praypisac ge- netyeanym 1 srodowiskowym 2rédiom te) _zmleanoscL Metody badaweze, Jakini posks- sla sle genetyey zachowanla shutapordwna- ‘lm poeniedzy param bliéigt MZ1DZ (me toda. bltniq). pordwnaniom pomledzy - ne przez Tyszkowa (Preetacznik-Gierowska {Tyszkowa, 1996), Zamiare (1988) | Krajew- ‘skiego (1977), skianiajg nas do zapropone- ‘ania schemata porzydkujgcego problemy sewigzane 2 pytanlem o charakter zmlany r02- wo)ome (or. ab. 7.1). 1284 ‘Model iniowy i stadiiny odelécie mechanistycane, majgce sw6) o- dowod w koncepal Spencera, ujmuje proces rTozwoj jako kumulowanle dotwiadczenta. ‘Analiz teotlktdce w mote lub bardzii jawHi ij i ey Hl fi eee rare pitt (pepe om eatowe care) many iow none (raion ep (earn e (peso 102), nme row sane | tran Sonat me [ana howe owe 238 ny sposdb postugula se taka definicig rome. Ja, pozwala na wyréénienie tutal wich st owisk. Prerwaze stanowisko ule rozw6) jako proces lags, plans, o charakterystyeztym {la kazde} oscby tempie, polegalacy na zacho- ‘zenlu anlanosciowych (wzrost ub spadek étnleowanla doswiadezenis, cyl waroat he terogenicmosc! lub homogenieznosc), le. tklerunkowany. Tak pojmowany rozw6) obe smuje zaréwno zmlany 0 charakterze progre- sywnym, jk iregresywayen, Utywajg term ‘dw Spencera, zachodz tu proces réznicowa- tla oraz porzadkowania nowo nabytego do- Swiadezenla, natomlast ale zachoda Jego Interact. Zsytuac taka mamy do czynlenka swtedy,gdy wiedan dstcca ma postaé lufnego 2Blorw informach. ruse podelice traktje rozw jako pro- ‘es skokowy, w ktovego pracbiegu wyodrgh- flé modna possczegdine fazy (stadia, etapy, ‘crokt). W katdym kolemym stad napierw Zachos! proces rétalcowanla doswiadczenta, po ktérym nastepuje ego porzadkowanle in- {egraca, co oanscea powetanle now tru ry. Proeplataa ip taj zmlanyflodclowe | J- Kosciowe. Rozwo) jest charakteryzowany jut ‘le tyko praez tempo zmian, ale przez smo ‘sty ich rytm (Czas irwania pierwszego i dru- ‘lego kroke w katde) faze). ra82 Prajecte podejtela organtemicrnegn tml. ‘ku odmienna koncepete rozwolu, definiuj- ‘go jako proces Juf nle kumulaci, a trans- ormacii doswiadczenia, W procesie rozwoRt smodua wyrOinl€ exe, aw nich kone fazy: roo zelementive doswiadczenia ut pos ddanogo, fale | # doswiade2eh nowo nabytych, Nalatnlelsca z punktu widzenia efektow procesu rozwoju jest faza tzecia (regres) ‘weyklu rozwojo, Kiedy to dochods: do dekon- sirukej" weenie) powstalych struts, ora psvew faa erwarta,cxyli fara keryzysu. Jest to mo- ment kluczowe. Géy kryzys 2ostaje rorwiaza- ‘ny, domyka sie cyl rozwoju i osoba praecho- ddzi do cyklu nastepnego. Jako preykiad moena ti praytoczy¢ koncepcle Briksona (4968) oraz Koncepcle dezintegracl pozytyw 1c} Kazimicrea Dabrowskdego (1079). 12 Modele i strategie badania zmiany rozwojowej Meh ‘Colern tego podroaaialu jest ukazanie prob- lemor badawezych psychologa rozwolows, ‘bedacych honselwenelg wlosel oraz 8:00 rodaosei koncepd, orl defini podeta. ‘womego polgela~ ozwolu” (ob. rnd. 71 ‘ronda, 73). Zastanowimy sie nad gbwnymt pytanlami, na jakie psychologta rozwoju po- sukuje W siych badanlach odpowieda. ‘Choemy tee pokaza, w czym twa prayeay- ny ograniczonych moziwosc!interpretacy) fych Bada, prowadzonych w tym dae poy- ‘chologil, mimo lf dysponaje ona wicloma Informacjrnidaldadale oplsulaeyl fnkjo. snowanie eslontele w eénym wk tw 16% rnych obszarach (2ob. rozdz. 8). Nastepnie ‘oméwimy i pordwnamy 2e sobg podstawo- ‘we srategleplanowanks bad (nieekspery- ‘mentalnych i ckoperymentalnych) oraz prac. analinjemy crynniki naruszajace wewnetr= ng oraz zewnetrmg trafnosé badat nad rox:rea Problemy badawcze psychologii rozwoju cztowieka ‘Badanla w obssarze paychologilrozwolowe) naledg do trudnejeaych w prychologi. Be dane dec, modziety, czy tet Iu rine ‘rch sic wiekiem samo w soble nl swiadexy Jeszeze 0 tym, & doyezy ono rozwoju.Pay- Chologowie rozwojowi badala pracced te st. me zjrwiska, co proedstawiciele innych dys- ‘lin psychologt: spostrzeganie, pamige Vuwage, wiedze przekonanla,sprawnosel, system wartoéel, moralnosé, strukturg Ja, relacje spolecane itp. Co# wige wyrétnlag ‘mote ch badania spoérédinaych, koro i Jest to sam praedmiot badat? Sodzimw. 2¢ takim wyrdinikiem jest podijcic do ba- da, Kure mozna okrestié Jako pode} Sete rozwojowe. Przedmiotem zainte- Jest tu nie zjawisko samo fale Jose xmicanosé w czas, Prvemiany, Jaki ono podlega, a take 239 Jego genera i fego irda Jak pisze Maria “Tysakowa (Prectacent Gierowskat Tyscko 13, 1996, 5.20): .peychologia rozwojowa ba 4a zachowanle Sie | prastycia exiowieka 2 punktu widzenia zmian, jakim podlegaa ‘one wezasle™ “Tradookcia, peed jag w rerlace take easy badace prayimulacy tka perspelty Fe rorwou, Jest problem trafmae! badah “pezede wzysthim teoretycane, ae akze ‘rafnode! (Gracask, 1997; 2b. takte rox, 10). Motna to sformulo- ‘wat w postal dméchpyat (1) eo powinni- tny dae, cicgcorzcae, cz ak eowiek sig row oar @) Ja Jet zaseg walo- ‘kow syailajncych 2 badas ossb exy gr, skoro ich ayeie pracbiega w nleustanale _mmeniaacy si Kontekscie zewnetrznyan? (Cay baania nad rozwojem majq wartoS tytko historyceng, to jest w momencie ich konczenia same sai sig jt histor xy ted motna Je tak zaplanowas, a wige konto low rétne cxynall, aby modine sao ip ‘edurywaate pewnych uniwersalaych prt Cece ad rykiady py stawianyh pre percha ror click: f= Wakich obscarach funkcjonowaniaujawnia sie Kryays 6-7 rok yea u detec? 1 _Jakle 29 uwarunkowanla gotowolctdeccke do ceytanla | pssnia ores ekleetapy ‘w pracbiogs tego prococa motoa wyrbtald? ‘= Werym ulewmiaaslezmlany sruktur poznawerych (akich?) w oles docs st ikeu pracy otaott egw mpage? i negatywne) w |= Jakim zmianom ulega struktura osobowoic migdzy wezesng a png adolescenclg ak w owiggk x yr eminialy ake prey ak zane todsamotcl negara? 1 Jaki zvigck nile migdayroewtsheyn se Kompetencamt pomnewexyi mb ‘iedyw Il fazie adolescence zotowoécia do welSia w zwiazk invmne 2 inny- imi okreale wezesne} ‘maki sq efekty zmian relacjosoba otoczenle w obazarze struktury J21 86, kt6- reeutractly prace w okresie wezesne) doroslosc? | Cay jak w olrete tak zvanego kryzyeu érodka dycia zmlenta se hlerarchia war {ict mederyzn | kobiet? | _Jakim zmianom ulega poczucte jakosctdyciau osdb w oles recite pine] do- ‘ostose w zwigcku z praeblegiem ich karlery zawodowel? struktury pomaw. Goes ombomose + elaceonab = tne tie), ale proede weystki regu pozwal Jace na onsen ego, co obserwowane, do tego, 0 na mocy tell urnano 2 eg bezposrednig czy posredniq .wewnetrzng” Drgexyne (passe 2 pociom a = 9e 173). Na rzyiad,dutaczba neloglamow w peéble mowy dilec mote byé wekata ‘er ich twércc)postauy wobec Jey a ‘oft date poke slownd.prodaktywno- {cl albo/ mechanicmero sosowana regu tworzenia wyraz6w bez uwzgledniania wyiqt- kw. Badacz mote wigc uaa, 12 drecko, re mw batho | 2a" jesttworcze s+ cbsrarse aya bo e alert. Tle regu dt bok seb allot Jogo -aparat artykulacyjny Jest na tyle niedajrzaly, 1 pry embkim méwtenk dow upodabnin Sedo Sebi 7222 Zaktacany model sniany 2 operaclonsiizacja bedanych Hewisk Drage wate pytanieréwnicd dotyey wakad- slkéw emiany ronwojome) nl zame se fd tale oberarem,w jakim alana zachodsl oraz Jake ajaweia al tym, ja fest jel character Odwoluiac sie do tabeli 7.1, widimy, te beda to rozme wskziniki~w zlednosciod tego, ka6- Fy model znlany rozwojowe) badacz pray Je nko punk! wycia we procesie operacjonall zach badanych swisk (raréwno zmiennych zaletnych, jak i nieraletnych. LLiniowy model zmlany rozwojowe).Zg0d- lez tym modelem, rozwé] efilujemy Jako prsyrout, na praykiad widry w jakimé ob- szarze. Musimy jedynie okreSb, czy katdy prayrost bed traktowany Jako wakaénik _muany, cay te2 tylko preyrost o okresione} ‘wlekosc. To, co wlowniamy poprzes bedania, ponwala jedynie na stwlerdzenie, czy dieves srupy sl rdéna | jad Jest poziom istotnoset tych rétnic. Resrta to poziom interpreta szyskanych réénle oraz ich wyjagaienle po- przez odwotanle sip do odpawiedaie)teort (aaprayktad wybrane) ort pomaecze,psy- cholingwistyczne), socjlingwistyczne} czy Jeulurowe historycene). ‘Stadiainy model zmiany rozwojowel. Pod- ‘tawowa trudnosé w wypadku pravimowanla tego modelu zmiany (zob tab. 7.1) to precy- _pje okreslene, czy zaobserwowane zacho- ‘wanla pozwalajgna zaklasyfikxowanie ich do Klasy ezacralace).nlsze”, wezelelsze ste dum rozwolu, czy tet .wysze", polatesze. Jebel bowiem prayimujemy, 2e rozw6j to 2 ‘chodzqce w pewnym porzydku zmlany Hlo- Sciowe 1 jakosciowe. to masimy dyspono- wae dwojakiego rodzaja wskaznliaml, porwa- lajgcyml na odréinienie od siebie Eazy 1 = Tétaleowanla (poszerzania zakresu do. ‘wlalczenla) od fazy 2, ~ porzadkowanla ‘nowo nabytych informac [ lategeacl, czy jpowstewaniaealodel = tych nowych elemen- ‘dw Badacy blerze tu wlge pod uwage Ila. fay dosciowe, i mniany jakosciowe, a odwoh- Jac se do tori orzeka, wjakim stadium roa. ‘Woj zajdue sie badana grupa (osoba) (Gyklicmo-fazowy mode! zmlany razwojo- wel. Z nsf wdaiejseg sytuacia mamny do czy~ ‘lenla wed. gdy puretem wy}iciaezynimy ten wlainie model. aac mal tut) 2yspo- ‘nowaé bogata wieiiza oplsow; | regula! In- terpretacyjnyml, pozwalajacymlna wymacae- ‘le wskaznikew dla at ezterech kolengch faz 1 danym cyklu rorwojowym. On tez decydu- Jef yd roswojony Bierze pod wenge. Mo- ‘e nlm by¢ dlugiokres tyia, na prayldad do- roslte, abo ktdras.z faz rorwou, na praykdad ‘wezesna adolescencja, lub te cykl ksztato- ‘wania olredione) umlelgtnosel, na preykdad ‘eytania | peanla w wieku 5/6 9/10 lat, badé ‘kl Jednego spotkania, zaplanowanego we- edveractinoncts iruktury empslows, prze? ume wsphaystc pecan wear 2 kaka oneracia umvslowa operaci do nil odwrot ‘e), liwidulgee}skutkl dziatania per wee ‘Operacfe formalne. jako .operacie na oper ‘Gach, tworzae zamiknigty system diab lr flcemych, 29 jogo zdaniem ~ nalepie) ani ‘owazoaym! forma poznania Piaget dowadzi, x ror) pomawery ma charakter stadiany (ob, tab. 73. Poezatho- wo by! on praekonany, 2e wyksztakanie si¢ milan w strukturach pozaawearch, opis nrch przez nlego w sekwencit adi od n- teligenci sensomotorycened, pradoperacy fej, operacil Konkretnych do operact for rmalaych (zob. romiz, 8), jest funk proce ‘xm dojrcemnia biologicencgofwigte 2g 263 te 2 dojraloicts elementiw struktralaych osodkowego ubladu ncrworres0. W dyahegl a ternal rozwojs intel nego mldych doroaych (Piaget, 1972) jal poll swe czasu, praymal wprasdzic, te wwarunkl kulturowe moga stemulowat tub opbiniaé roxw6) umyslowy, wprowadzalec riénleowanie micdzygrupome, seczegstnle w poaniejaryeh fazach fycia ealowieks. Pray nal rownles 3 ratach dane uly 70 floowanie to mode byt efekiem spexfalzact _zavrodowe). Wkarywal, dena prayed keto imate 2 preudreniem stosowad operace for: malne dled zinie wlasne) specalizact 2» vwodone mim aiepowodaeé w ich stosowce lu w obszarze Inne} akiywnotel. Z apace 3k twlerdail, de rozwo) pamawczy cake fPrace Plageta amenity tradycyiny obraz deca jako tstoty bern) | Ksztaltowane) Dprave eddslakywania drodowlshowe. Jego Koncepde merdcily uwaa a to. de diecko 4 same porate akan posable a smulacl | organizuje doswindceenie rom dzone interakclich podejmowanych 2 ‘viatem zewngtrenymn drug ena stro- Ay tears rozwo)t pozaawcaego Pageta po wazechnllaprackorane 0 dajealos pora wwczef, roaumilane! Jako zrdwiawazenie w engtrmne operat ‘Bdolno6é Jenont do stosewania formalno- ‘operacyinych sposobiw myslenia.Z raza. ian Piageta wynika, de rozwo) pomawery calowieka pracbiesa w spossb nicolwracal ny, w Sle} sckwencj zdefiniowanych praez lego stadlow, w Kierunku operac formal nych, Ponadto, egodaiez jogo teorl, rozwo} Calowleks po adolescenctt polegx wa iyemnie ‘a Stopaiowym konsolidowania | stabilizow niu sig formalnych sposobow romumowania logicenego luis na wyTownywaniu ewentual yeh opdinien rozwojonych, spoworowa ‘yeh cxynnileem biologicenym i/ub socio euturonryal| Paychologia rorwojowa maiduje sig pod sSlaym wpiywem Plageta. Jego poglady pray- czy sie do macmego warostu wiedzy © ronwoja poraineezym, Inepirujge wicks ba 264 ten zaktadal, Ze w rozwoju calowieka wy- odrebni¢ mozemy stadia odzwiercledlajace ‘zmiany w strukturach poznawczych, ktorych funk eat logieze ab rnorale romumows- nie. Rozaje w sych badaniach lagetow- ska teorie rozwolu moralnego opal stadia rozwold rimovania morainego, paraelne do stadiow rozwofu operacii logicanych Pla feta, Zdanlem Koblberga, w rozwoju rox 611 RoZWoIU, 265 ‘mowania morainego jednostkl mademy wy- rani trzy pociomy, a w obrebie katdego "rnich ~ po da stadia tworzqce nieznicang tuntwersalng sekwenciy sesclu réznyeh spo sobgw rozumowania, cra bardie eno swatonych wewngtrane | adelewatnie ustruk- turowanych clos. Nalbardelogdlrom ele ‘mentem, strukturujacym wréénione praez ‘ego formy rozumowania moralnego, 39 t- ‘low zréinicowane perspektywy. 2 kidrych ‘panktu widzenia podmiotintegrue wyporte- ‘da uzasadniajce tormulowane sqdj moral ne. Z tego washed Kohiberg wyrdtal sck- wencie stadiéw rozwojs, przedstawionych ww tabell 76. W badaniach empiryeznyeh wy kara 4 warunkiem onlecznym. choé nie. ‘wystarczalacym, rozwoja razumowania mo- ralnego w opsane)seawenci jest rorwé ro- ‘mumowaaia logicanego na skal Paget, [Nalegy podkreit, 4 do dat nie udao sig ‘zaromadzie preckonulgeych danych empi- ycenych, hire w petal potwierdayby pogle- diy Koblberga na tematsekwencyode! Lun wwersalnotel wyréinionych pracz algo sta. iow Zgoine zkoncepcam tego wezonego. ‘elu badacry rozwoiu dec i mlodziety po- twierdll wystepowante form rozumowania oraz ich progresje, ale tylko w ramach sek- Weng} pierwszych czterech stadiom Okazato sig, te tad moralnosci pokonweacjonalne} zadko kledy wystepulg nawetw mySleni li dal dorostych (ob. Niemezyishs, Ceytow- ska, Pourkos | Miki 1088; Trempala, 198). Jedi mad wyctennla tno nlrree weaned rosloci sq czesto podatne na regresie do wezesnicjanych rozwojowo form rozumow- ala w sekwenct Kohlberga (Kramer t Koh ‘berg, 1968; Murphy | Gillan, 1960). 7312 Tooretypu 8: model cyczne W teorach ypu B zakiada si, 2 raz fe Jest ublerunkowany aa oslaganle oraz Wy desych sant, talich jak dojraloeé cay wi ken zlofonose form myenia. Rozwd) Sst ‘yklem amian stadialnych wymaczonych zmianami fizjologicanymi, takimi jak dojrae ‘wanle pklowe czy menopauza ub zblorem, sl spolecemych albo zadat, jal ludzie zw ‘ke podejula w praebiegu zycia. Osigganie -kolelnego stadium w cyklu zmian nie wyraza ani warostu, ani osiqgania celow warto$cio- ‘wanyeh Jako bardzie) pozytywne. Zany Tomwojowe traktowane =q jako koniceme W danym odeinku cyklu 2yein ze wagledu na 266 oriach wimowany je Martosciowseh zaman stadialnyel «sig okrestone) zmians, xpecrfice hej dla dancgo odeinka eyklu. jest tak fame koniceme lub wane jake inna kina, speesficena dla innego stadium Trrarunkowania biologiezne, podejmowane W wypadku tych teorii mazemy mowit 0 cy- tole spolecme, zadania rorwojowe lub pod- Klleznych modelach praebiegu zmian rox ‘tawowe wzory éveia ~ typowe dla danego wojowych. ‘Stade rorwoje merainogo wedtog L Kohiberge | amar MOROLNOSG PREEDKCHURENCONULNEL serra ay icin ete a Morne ara tren: - ‘eck nasa us wranglers oes 1 POZA MORALNOECE KOROHENEIOHULMEL 1. Mniothamen nnwen Seen pote ces panies ry ob Re a coeosanateh nt poses nariels ec HC oa ene ar ypu na on ean an Feeney 18 Fit WORAL OSC! POROHTVERCIONALNES 5 eink omy phe pease ey spar wea cpehm Knw eerceone Fi conor once pn mayo ear es ty ei de * ocr wzasacra 9c purkny widen ony uogtisorych pr ie asad ty=ryeh, ptt 1wrnow sYCHOL 267 Koncepeja sezonéw dycia ludal doroslych ‘Levinsona. W swoich rozwazaniach Daniel LLesinson (1978) opisuje 2ycie calowieka do- ‘oslego w terminsch ryundw oraz wzordw 2y- cla, wopélaych dla lads! w danym wicks vw réinych kultursch. Uszgiedalajgc eznle Diologiczne. spoleczne I psychologiczne as- Delay 2ycia ludzklego, sezegdina wage Deay- ‘wigauje on do struktury Zycia, ktora wyzna- za wzory zachowania czlowieka w danym ‘odeinku 2ycia. Pelnione role spolecene, ja ‘ose i rodzaj podesmowanych interakeyispo- lecanych, 2 take cechy osobowosciowe temperamentalne powodulg, $e bieg 2 cla jest sindyeidualizowany, ale mona wy odrebaléw nim wlaSciwosct uniwersalne, po- wazechne w réénych kulturach. Biorac pod uwage zadania, jakie stoja przed calowiekiem w danym wieku, trudno- Sci akie napotyka, rozwiansjge dylematy fy ‘lowe, oraz sposoby wypeiniania tych zadan, ‘moéna ~ 2daniem Levinsona ~ wyodrgbnle [eka okresow 2ycia clowicka doroslego, kts- rTe~ tak Jak pory roku ~ 5 koniecane i wspok ne dla dai w oznych kulturach. Doldainle sty opis tych okreséw praedsiawiony jest witabell 77. ‘Naledy podkrediié 4 akorenea krocdve dyela, opisana praes Levinsona, nie wyrada Jednak warostu, czy tf ulderunkowania na Csiagnigcie okreslonego, nalwytej wartosio- ‘wanego celu rozwoju. Kabdy okres est tak + ‘mo potrzebry cay wadny dla spenienia sc y- ‘ia w calym ego cykiu. Jedyne rozrbanienie, Jake czyal Levinsoa, to raardéniente miglzy ‘recom stabllnode struktury 2ycia loktess- mi praejéciowymi ktére popreedsala kaddy _ztezech ghownych akresdw exy epok (eas) blegu ayela luda dorosivch. Z Kolel w ra- ‘mach kaddego glownego okresu Levinson ‘wyoilrgbnia w te sekwenc}i po trzy podokre- sg fxg nowicfatu,w ktre]zaczyna tworzye ane 77 Denlola J. Lovinsona model sexoatw iyi extowloke dorestogo Petre ote 1h Werme are: srs 1 Pron wae douse fer Woise we wera cro maa 1 Paice wea 9 em aie 1 hare nee eto: pow 2M Sota doen oo 1 Pro ti doe oes a Wakon weg cooae CSC 1 Panic an 50 ae ase 1 Near cn rl: sow Pra dee bint 1 Pri pin sort: coast 268 Lota tozw: oye czrowuna 2 Sterno ccie nero cow sie do nowe struktury, oraz faze kulmina- vfna koscowexo ustablizowania sie struk- tury 2ycia ‘Nalezypamigta, 2 Koncepjs Levinson powstaa uawnle na podstawie danyc gro Tmadzonge w badaiuach na dorosty med ‘Corman amicsslejgcy koryare Boston “Nowy lore Niejeet yihuczone te kool. ae tych hada a ceprezenatywne, ak zal 4a Levinson, dla populacildoroslych Amery- keandw. Nie powinno sig ich Jednak gene- rallzowat, a praynajmnie) nalety zachowae ‘ostroznose we waioskowanioInnych pope lacach. ‘Teorks zadad rorwofowych Havighureta, Weadhig Roberta Havighursta (1972, rorws) calowieka mosemy wimowaé x punk wider. fa zadarozwojowych, Jaki ednostka od ‘urodzenia napotyka i musi realizowaé, W uje- ‘clu tym mozemy wyodrebnic pewne specy- Beane dla danego okresu 2ycia doswiadcze- nla, 2 ktorych wytaniaig sie problemy wy- tmagajace rorwizania, Zlarzcnla cto zadar bla rorwojowe (developmental task), kore ‘motna pomowaé Jako powne postawy, amie etnosel czy wiedze, jaka jednostka powinna ‘abyé w dans momencle tcl. Zrilem za dan rozwojowych sq: dojrzewanie fizyczne, czeKiwaiakulkurowe oraz osobistestanr~ wart aspire edo. Foew6,aniem Havighursia,rwa proce cale zycie | polega na praechodzealu do kole} Syl suai poprace vorwigermapieproble ‘bw typomych da danego okrea-Stadia te ne wyrataa wicks) dlralotc czy lotono- ‘Sci. Nie sq te? ukierunkowane na osiagni¢cie Jakiegos koficowego celu, Zadania realizowa- ‘he w danym odcinku cia nq ak Samo wa ine jak — w innym exasie — zadania specyficr- ze dla innego okresu. Pomsine rorwiazanle {idan rawolowego prowadal do penjsoso- ‘wank; ednosta ostaga zadowolenle oraz po- ‘ein ravage tracers ih stn rae Harr opoealw po ‘Sim poss acme Garo showy O30 ‘cui sukcesu pray podejmowania zadut ko Iejaych. Niepowodzenie natomiast rod po- czucie spolecene} dezaprobaty, Ikliwose {cw ostatecanym rezltacte mepraystosow te, urudniajace reaizci Kolejoych zodah. ‘Charaltersrajge sekweneje 2definlows- nych pezez Havighursta stadibw romecjo ‘wych, nalety poderedlékikasoraw. Po vier- ‘weze. powodzenle w ronwiazaniu zadania Havighurst wiaie z tak zvanym momentem ‘wyucralnosci (teachable moment), Ktéry kredloay est zaréwno preez caynnik moty- vwacgine, Jak #fizjologiczng dojrzals¢ Jed- ost oraz spolecene presi. 2godnle 217, realizaja cadania mode akobceyé tie pow. dzoniem, jell Jest ono rorwiazywane przez Jednostke we wlacieym momencle. w chvi FiJakiels ble nieokresione} gotowosciroz: ‘wolowej. Po drugle,sekowenca stadiow Ha- ‘ighursia ne ma charakteru uniwersalnego, W rédnych kulturach zadania rozwojome lub seh pokonywanie moze rézle sie w obrebie elu wyinlardw ~ ze waged na rééne Wy Inagania dane spolecznosc!, grupy etniczoe) lub Kacy spoleczme). Po tzecie, wydae sie, de okreilone proez Havighurstazadaniaroz- wojowe ~ glownie w okreste dorastania = chaakeryia bard ore] meter nig kobiet Koncepcja epi 2ycla rodasnnego Duvall Rorndjeaowicka w lagujego cla moery ‘pls jako proces pode}mowania pres Jed ‘ost coratonowyeh rl speecenpeh pe ‘icenych dla danego wieku. Ogdinie rola soeczna to 2espl oczckiwas, jake spoke ‘refs klroje pod adresem dane) jenost 1a, zajmuace okresong poste w erarcil poleengy lane ocseiwaala her jemy pod ‘resem deca iane za pod adresem doro- ‘veh, nych zachowah wymagamy od praco- ‘lore, inych od pracodawey itd Evelyn Duvall (1972) uwada, 2e wraz wilder w epost najbardsijsauwadalny Zienlaa se rolerodziane Yomi role).Do- ‘rodal ona, 2 2cteludl dorostych modemy epi zrozamie,opisulac fe zy vaya ter ino pracimowaniawraz 2 wiekiem KoleWADZENIE DO PEYCHOLL aych lrodeinnych, W kha tela rodzlane- so autora ta wyodrgbni sie stadiow ale ‘ychw bel 78 ‘Opisana prez Duvall sekovenci stalowr ‘yh zyciaroduinnego nie jest ukierunkowa- taze waged oa okeslone cele lub stadar- dy rozwols. Prove tego kadde stadium jest, ‘omnowartofclowe, 10 zaaczy ale motns po- \wiedsio, e tSrekobwiek nich wore ele sca dojraaoteexyalotonos. Stadia w ym ‘Sum 5 269 ‘clu polawiala slew okreSlone) kolenoset ze wrgledu na podejmowane lub porzucanie role spolecme, ktre sa zrédiem doswiad- ‘coef, specyficmych w naszej kulturze dla okreSonego wieku. Nalezy jednak zauwazy¢, 2e Koncepejs ta odnost sie do rozwo}a pet spekiywy, wpramdaie wataego, ale tylko jed- nego 2 aspektéw ludzlego #ycla. Ponadto loneepeis Duvall, padabate jae Havighursta, Jest zelatywizowana kulturowo ~ wspdizes saa 78 Pagnell mene aan seciora ‘gon i a. Page tas ngare dae os ose “rare een tr eco iy 2.2 hence ‘travel apie eo ey 81 ‘hen a nana of rca az ceo gy 1,42, ‘hn 08, asic ery eco woe nese of ora tr BOE ‘hein 620 ete nh. en 7. Crenaneaa rae laura fa pesto prec ape dc ‘rarer dom pazese co ocnilpraica aerate Sache 8 sro te maton peecotsa ene. 270 ‘lew nasze allure obserwajemy rmiane zoo bela rodsinnego wil hd ne ‘wera mateist,wiele malzefstw ne amie= ‘aa mice doe, wzrastaliceba rorwodér, ‘wele funke} opiekuiczo-wychowamezych Praeynug taste spoleczne td. Krotko Iawige, model sadibw Duvall wydae sl gion ple wen 7313 ‘Teoria typu C: modele sokwencyine ‘W teoriach typu C odrauca sig pojgcie sta. ium rozwojowego, natomlastzachomye sip kkoncepeje rozwojt Jako uklerunkowanych alan srukturalaych GakoSclowych). Zl. nny roewojme twora ale tle sckwencls ‘nelaonnych 2 wickdem, He sok: cje stonnfamyeh prreksataleet wis: iivch ghiwnie 2 doswiadezcaiem czlo ‘wicka, Podstawowe struktury paychicme 53 sale w rozwoju:zaréwno u dziect, jak iw do- rostych wystepula w zasadeiete same ich for ‘my. Roznice polegaiqnle tyle na zmlanach ‘seine struktury, co nae] wypracowani czy specilizaci,coraz lepc} odzwercledlajace) dotwindczente Indywidealne, W konsekwen- ‘Gi przyimuje si, de nle wanyscy hadi w da ‘nym wieku musza koniecznle osiagaé te - ‘me zdolnofei, ummlejetnosci czy zachowania oraz Ze zaréwno dzieci, jak i dorosli mogg zmleniaé sig w podobny sposéb, rozwilalac ‘alednn od ince sekowe ksmualeett jnkoseiowyeh struktury: psy chicane, Mosemy zater powiedsies, te teo- ‘He t proponujg selewencyjne modele prez ‘bloga zmlan rozwojonych. ‘Teorle neoplagetowakle. Opn ec vp Ime, neopagetowsie konceperorroht sven I role doswiadcred w deiedzinierozwazywa: lu problemow. Praykladem jest tu koncepcja rozwoj 73- sad (rules) pornawezych Roberta Sieglera (1378, 1969), W swoich badaniach wyodre’- ni on sekwencjg czterech zasad, jai hole} no w swym rozwolu stosua delecl,rozwiges- Jace Klagycene problemy piagetowslie, 2 na ‘igpale shonstruoval zadania doryezgce seis, crasu", przestrzeni" Tin), ktérych ‘otono8é odpowiadalarédnym typom wyr6s- nionych zasad (ruleassessment approach). ‘Wbadaniac, jie prowadai,stwierdit oz ‘ojowe réznice w stosowani tych zasad przez Ute nlodales Zasady te wyksialea Ig w sckwenci rozwojowe} agodae) teo- a Prageta. W zmleniono) wersji tych zadaa Slegler dostarceat badanym informacii ko- niecznych do rozwtazania oraz tak Je organi zowal, aby ne traeba bylo ich wirzymywae 1 pamigct {moins sig bylo do nich odwolag, ssdyby Se okazaly potrzebne, W warunkach ‘yeh nastepovala szybka poprawa rozwiazat; ‘Dada predze praechodal do stosowanla na ‘wytsaym pordomie zasad rozwigzania. Wy I tego rodzajs badas doprowadaly Sleglera do wnlosku, 4 selewencia rozwoj stosowa- nych przez jednostke zasad rozwiarywania probleméw jst funk ale tye Je wiekw, le oswiadezef, jakie gromadzl w rozwiazywa- ‘lu danego typu zada, Podobne poglady od- nalesé motemy w koncepa rozwoyu strate si zapamighywania Jona Flavella (1985). Balave tu eonuied sahlada sekwene 008 _zmlan w rozwolu calosreka, zaleina ale tle (od wieku, ile od doswiadczenla indywidu- alnego. ‘Mamy tu do czynienia z podejciem, kto- rena gruncle psychologllrozwoju czlowicka orosiege ujmuje proces romrojowy jako prrelécie od nowicjatu do ekspertywno- "Miller, 1933). Dalecko motna traktowae jako nowicjusza, ktgremu bra wiedzy w wie Tudaiedzinach tw zakresie,w aki opanowal Jn calowick dorosty. Dorocty # powodzeniem rozwignaje wiele zadat laboratoryinych. po- niewa? ma odpowiednle doswisdczenie.JeS Jednak zadani specainie skompikujemy, od-— er noszac Je do doswiadezed, ktérych doroshe- mu brakuje, wowezas napotka on te same trudnosc,jakie ma dziecko w rozwigzywanlu ‘wigksosc problemsw. Odwrotnie~ esl do starcayiny odpowiednich doswiadezen dzie- cu, toczesto potraf ono rozwigza’ zadaniana vwylogym poslomle razwojomm. ‘W tym micjecu naledy Jednak zauwatyé, te badania wigzace teorie Plageta 2 teorla preetwarzania informacl gromadza dane na femat krétkoterminowych zmlan, obserwo- wanych w trakcie rorwigeywania zadaa w wa- runkach laboratoryjmych. Na te] podstawie ‘tudo jest stwierdaie, czy wmioski plynace 2 tych badad odnlesé motna do diagotrwa- Iych zmlan roewojowych w fyclscelowicks. ‘Teorie humaniatyeme. Do reprezentantswr psychologll humazistyezne) moina zalicryé ‘migdzy innymi Abrabama Maslowa, Carla Rogersa, atakie Charlotte Buhler. W pode ‘eta tym zaklada sg, te czlowiek praychodzi na Swat 2 pewnymi wrodzonym! mazliwo- clam! rozwojowyml (potenclalam!), kedre uulerunkowal cored) indywidualny Yryena craig ego cele. Realizacjatych celdw waboga. caycie,nadale mu sens, wymacza Jeno beg Jest warunkiem .samoakwalizaci” (eFactu: le" lem, Sel : potencialow Prowadzi natomiast do zaburzeA struktury 4ycia, zaklocen w rozwoj | patologil w fun kcjonowanlu czlowieka, W srodowisku 2 smetrenym, wplywach spolecenych Hult ‘wych badacze cl dostraegaladréda latte, ale utrudniet w samoaktualizowaniu se Jed ‘ost. Stad te opisywane w tym uleciu sek- ‘wencje uklerunkowanych zmian rorwojo- swych maja charakter potencjalny; sq nle yle fark wile, co rarzej rezultatern indywidu- alnych doswiadezed. Rorwadania badacry reprezentujacych to ode nie zawsze ~ trzeba to przyznat — sq spojne i wyczerpuace. Ponacto oparte sa r- ze) na spelculacjach nit na reetelnie groma- zonych faktach empiryeanych. Warto jed- nk bli} prayrze¢ sir hierarchicane teoil potrzeb Masiowa (1900/1970) 2 wich powo- 271 déw. Po pierweze, Maslow, tworzac soja te ‘orig, jako jeden z plerwezych zerwal z psy- choanalityeang tradycia budowania negatyw- aych teor, skupiaigoych uwage na patoogi Fo drugie, wykoreystujc wynihi badan nad ‘drowyinl | tworczym osobam, opisal on, Ww mlate wyezerpulaco, rozwe) czlowick, praedetamiojac go jako proces kaleino po so. ‘le nastepujaeych smlan jakodelowyeh,ukle- runkowanych na samoaktualizace, zacho- deacych w funkcjonowaniu Jednostht wraz oslaganiem praez nig coraz wyiszego pozio- ‘mu hierarchilrozwoju potraeb. Maslow prayimuje, 2e calowiek praycho- na Switz wrodzorgm planem wyksziaca. fla slg motywacl, czy ted potrzebtworzqcyeh Ierarchle, w hte ramach zaspokojenle po- tr2eb podstawowych jest warunklem zaepo- kojenia potrzeb nadrzednch. Do najbardzie) Dodstawowych zlicza potrzeby fizjologicme (na pravidad glodu, pragniena,tlenu, sau). Ich zaspokojenie prow kolejo: do zaspo- Joke, poeztiachaosu ip), potrzepreynle- 4enia mills! (cauotc, bya zing), poe tezeb szacunke (oxigen, ummana, w tym ~ szacunku do seb) { w kode potranb s- oak (o et eazavaiasroch AV Rechte Maslow wyodrbna mo tywacjedeicyt (deficiency motiation),tS- re wymikaqzniedoboru 1 krych zrodiem Ba prace waysihn ple we Wey eg He potrzeb, oraz motywacg waroetu/romwo J Geing motication) na poziomie dwéch statnich Kategori potrzeb,w tym sacoeg6l nie na poziomie potrzeb samoaktualizacj, tice wyrazaje dazente do zrozumienla 1 prackraczanla tego, co jednoctica robila oraz kim bylaw passant, Zarogramows- na selwenca reallzowanlapotraeb,ullerun- owulacarozw)jednostls na osiagniece s- ‘moaktualizac}, ma charakter potencjalay. Omnacea to, 2 aie wanyscy ude | lcko: ecaiew okreslonym wiek sig) ole. Sone pono ef errcicne eevee 272 aye 22 Wisse 4 podcbny spossh mytlenia ‘dnaujemy w koncep blag ela hdzkie- so Bubler (1883; Buhler | Massari, 1969) Zaklada ona tye clowieka zdetermino- ‘wane jest wrodzonymi potreebami,ktorych {aspokoenle est warunisem ,spenienia Sit ayes Potreby = wyzmacraa Teznesysemy ‘2low,uamalajecyeh sie Tub dominulgeych ‘ rébnychfaach Sela rtaychfenotek. Baler mdnd wprawdsie o pewne) normaly. ne) stralturzecyki tela hdzisepo, moina Jednakodnies wrateni, de zmiany te trakto- ‘wane 5 przez nia praede wezystim jako re- aikatdoSwiadezania praezjednosthe 26arzea Biologicmych i zewnetranjch. W konsekwen- 6), rownlez wedug Ber, rozwojcharaktesy uj tye stadlaw tradycyjoymich rezamie- i, co racz} potcacaine sekwench eorwo- Joss man w aynemach eli uderunkowa- ‘a na -spetniene sle ayia”. Osiaanieoke- Sonych pozioméw te selwenc mote doko- ywae sie w rdtaym wieku u réénych 0880, sacaegdnie« ptniesych okresch fla Na zakosczenie tzeba podkresi, Ze teoriach humanistyeanyeh rozwatsnia na temat rorwoj sq rozproszone | ne dala sl ‘pe as wyraday chemat. Meine ied pewne waplvosel cry proedtawionarekon- Strukcia oméwionych teoril upowainia do traktowaaia ich jako odrebnezo, selmency nego modelu rozwoju, Wyse i jedtak 2° reynsmaijw ch ragmentach jake zoste- 'y nopisane, Koncepce te lustre ten was le ypmslenia ororo psyehicanym cao- wick. 1314 Tore typu D: model iiowe W teoriach typu D odrzuca sig Koncepcle man sladalych i jkosciowych w roarofe Clowieka, Zmiany ronwojowe. powlaace Sew lagu ludzkieg yea, mala charakier ‘lagbeh zalan tloéclowych. Poglad, 2e ‘mierzay ove w okresonyn ker unk, ui vray esta bipdy,pontewad~w zasadle od Czas Bandury ~ praymue i, ie lds zachowanie ksztaltuje sie w spos6b plastyca- ny ~ zaleinie od biologicmych ograniczet {od rodeau przettych doswiadcoet. Razwj rorpatrywany jest liniowo jako ciagly pro- ces nabywania/kumulowania doswiad- ‘zest Vlub radzenia sobie z nimi, podpo- ragdkowany stale tym samym prawom luczenta sig tub regutom praystosowania sig do otoczenis, niezalednie od wick teckel dodmiadezod (content ree). Modna ‘ig zastanavind, cay teorle te #9 teorar! raz. ‘wojowyml, Niezaletnie Jednak od tych wat ‘wosed, rzcbastwierdai, te w ramach takiego sposoba mysienis nalefy méwi¢ oliniowych :modelsch preebiegu zmian rozwojowych, “Teorke warunkowanis. Teor uczeniasl— to sysemy teoretyeane, w kr ych-zmiany Ww ar chowenlu celowieka wajesniane 99 oddztly- ‘wanlaml éeodowiska zewnelranego, pray uf) iu terminologti zwiqzane) z mechanizmami ‘warunkowania | generalizowania bodcow ‘oraz reakcj, Od ezasow Iwana Pawiowa, Kt6- xy stworzyl watne praestanki dla bebawiory2 ‘mu, oraz od czaséw Johna Watsona”, umawe- nego 2a tworce tego kierunku badati, 2¢r0- smadzono ogromny material emplryczay po- twierdealacy przekonanle, te zachowania Iidalde regulowane 9q warunkarnl ewnetr2. ‘nyml towarzyszacyml procesow uczenia sie. ‘W badaniach nad warunkowaniem klasyez- ym instrumentalnym opisano rozwd} nie tylko prostych reakeji motorycznych, ale rownied bardaie| zotonych zachowaa wer- balnych (akich jak iczba slow, rdmicowanle sie strulaur Jemiowycld, spulewouyel Ce ich jk lot I résmlcowanle ale reac epo- Tecanych) czy afekaywnych (lose i rénico- ‘wanie sie reall emocjonalnych). Opisywa- ne zmiany ilogciowe w zachowanlach nie 59 Jednaktraktowane jako funkejawleku lab re- ‘ultat amlan dokomujgeych sig w jedaostce ‘prazzwiekiem,lecz jako efekt syrmulait e- swnetrzne} | claglego procesu uczenia sie. Podstavowe | teoretyeane, wyrade- + ware mee, Wie wate eon sir oat delegate acho che ‘Boros poten mapa speza Jace idee warunkowania, wraz 2 opisem za- sad I rodzajow uczenia sie zmalezé motma winnym miejscu Gob. rozdz 2.117.) Nie spostb jest skrotwo omowi wie- lowathowy dorobek badad prowadzonych ww tym nurcle. Z historyeanego punktu wl dzenia nalety raaczyé, 4e 7a sprawa prac ‘Tolmana dosato do pewnego .orzesunlecia” ww kierunku psychologii pomaweze} i ziago- ddzenia radykalizmu w behawioryzmie, Za- ‘chowania, coymniki osobowe | érodowiskowe ‘acto corad capicie)traktowne jako WspOr ddeterminyjace sie. Te zmlang w pode)sciu modemy zauwatyé gléwnie w zakresie teri uczenia sie spolueanego, kideejwybitnym re rezentantem jest Bandura ‘Teoria spolecmego uczenia sip Bandury. ‘Do dyskus nad uczeniem sie zachowaf wig- capt sig swego czasu Albert Bandura wraz 2 Richardem Waltersem (1963). Zwr6eii oni luwage, 2 model warunkowanla, zardwno Icaeycanego, ja Instrumentalnego, ale wy {dala w sposib wystarczajcy procenu naby- ‘wana reake! przez podmlot | nie jest jedy- ‘aym mechantzmem rozwolu spolecanego Jedaostk. Zaproponowali badania nad nasla- downictwem (Imitacia) jako specyficanym ‘mechanizmem prayswajania soble przez diecko zachowah spolecmych. Driecko mo- 2e bowiem nauczy¢ sie rbzaych zachowal = poprzez obserwowaale ianych | wykonywe nile ruchéw lub dwickéw podobnych do tych, alin upredinin wyleanyunl abserwoes ny calowiek, czy model. ‘Wolrw modell spolecenych na zachowa- nie obserwatora moze bye rozpatrywany 1 teojkl spos6b ~ jako rezultat: (en rc pon in © wamocniedzastepcaych (carious rei Jorcement), hamacych fab odhamow- Jcych reakeje, (©) uczenla sie obserwacrjnege. Banclura (1986) w swych rozwataniach pray- ‘wigzwe wiela wage do process uczenia sit obserwacy}oego, wiizae w balan tego pro 273 ccesu wabne implikacje w wyjaénianiu wiela form zachowania spoiecmegoludzi. Swojate- orig coraz czpsciejokresia on jako eon po- _mawczp-spoleceng", podkresiaige, 2e w ob- serwacyfaym uczealu slp ma miejsceréwnied ‘moddlowanle abstrakeyjne (abstract mode ling). Obserwatarwery sie ne tylko okreslo- aych zachowat, obserwowanych u modela, ale takte zasad ledacych w ich podstaw: okre- Slonych systeméw wartosei, spasobsw roz- ‘wigzywania probleméw oraz tandardéw s- mooceny. ‘Wyjaénlajgc mechanlzm nasladownt ctwa, Bandura wyrbtala eztery rééne, lecz ‘powigzane 2e tab eubprocecy wohywalace a uczenie sie obserwacyjne: uwage, pezy- ominanie, reprodukce motoryeza | pobu- ‘dzenie motywacyine. Procesy te traktuje ja ko posrednicagce migdzy sytuacia mode- low a zachowaniamt praejawianyml praez badane dziecko. Zgodnie 2 ego pogladami, motemy pomledaiec, 2 reprezentage po _mnaweze zdarzeh bodicowyeh 33 mediators ri, sterujgcymi wykonanlem reall anda dowezyeh ‘W pracach Bandury nastepule wiec stot ne przesuniecie w kierunku psycholol po- ‘maweze) a nawet pewne zblitenie do teorit Pormawcz0-rozwojowe), Mimo to,zakiadaigc {stnlenie proceso posredniczacych, igao- rue on badanie proceséw upotredalania ‘bodéca na zachowanle (Kuhn, 1978). Ponadto, chot konespcks modelowa. fla abetralry)nego ell rseczy raldada ry ck ian w zachowaniu 2 wickiem, jednak Bandura z reguty pom problem znacaet, Jakie dziecko w rézmym wieu nadswa¢ mo- 2e~Lzpewnoselg nadaje~zdarzentom zw ‘zanym 2 prezentowang eytuacia modelowg (aob. Konarzewski, 1982; Kuhn, 1978). Oz6- ‘le teoria uczenla sie spolecznego niewiele m@wi nam o zmianach dokonulacych sie ‘wraz x wieklem, chociad pozwala lepie) 70- ‘zumleé zmlany w zachowani ezlowiek, po- ‘wstajace pod wplywem gromadzonych do- ‘Swiaiczed, Wydale sie wiec, de teoria ucze- nla sig ie jest specialnie pomocna w zroni- ‘mlenis ludzkiego rozwoju. 274 721s ‘Teore typu E: modele mieezane Grupy E ovorza torte, kuire zrézaych powo- dew ale daly slp zakdsayBkowst do ceterech pozoetalych grup. Ogdlnle modna jednak po- wiedaleé, 4 w teorlach typa E odrzuca sie Jednowymniarowe | jednoklerunkowe modele ‘uniwersalnych zmian rozwojowyc. W ujeciu tym zwykle zaklada sig, e rozwijajacy sig system jest wiclozmiennowy elastyeany, {jest ze zmiany dokonuja sig racze) se lekiywnie 1 zmlerzaja w klerunku wicks modlinych punktéw koricowych ontoge- sneay. Selle dotvezyé mote wartotel dap. taeyfne w danym ezaste /lab w danym kon- ‘ekicieinnych zmian. Teorie te Jednak nie 53 Jednorodne. Akcentuig one rdzne problem. ‘Wiese, ink wert role meéna praeprowadzic gléwnie po przekate}, Jak to lustruje rycina 7-12: od model fazo- wych do modell linlowych. I tak, neofur- kejonalistyczny model rozwolu chyba naar dale praybia ele do tool typu D, nstomiaet teorke neokonstrukeyrwistyeme ~ do teor ypu A. Neokonstruktywizm {Ju Tyuckowe). W badantach Mail Tyszhowe} (1986; Praetacanik-Gerowska | Tyszkowa, 1996) nad rozwojem psychiczaym wyodre>- ‘ie motna trzy podstawowe zaloteala: ©) ronus) dokonue sie w Kontakte jod- ‘ostka ~érodowisko, a wiec zmiany roz- ‘wojowe powstalg w doswiadczanych bezetfednosegTelagich ze sodow (©) smlany rozwojowe eq pochodng aktyeno- fl jednostd wll Srodowisku zmienng posredniczaca w proceste po- ‘wstawanla zmiany rozwojowe] w syste- mle psychiczym osoby Jest je} doSwiad- ‘aenie, wymoszone # wiasne aktywnodel ‘w érodowisku. s Podstawowg idea te Koncepef rozwoju psj- ‘chicznego Jest praekonanie, #erozwd) psy pave cchicony jednosthi polega na gromadzeniu {opracowywaniu dosotadczenia, ktore pod Jega procesom strukturac i restrukturach w rezultacte aktywnosel, Jak jednostka prasjawia w calym cy dyclaw stale pode}. mowanych relacjach 2e dwiatem. W ulecla tym doswindezente jest materialem rozwoj. arozwd}~ clagiem zmian, wynlkajacych zor- sanlzowania sig struktur tego doswiadeze- ‘la (strukturac}) | ich praeksztalcania (re- strukturacf) ~zaréwno w wyniku wigczania doswiadezea nowych, ak | dostosowywaniz aktywnodei do wymagad réwnowadenia sto ‘suskeye wymlany 2 olaczajacym batom. Rorwd) peychlcany Jednostt Jest sige procesem konstruowania se (Samoorgaizo- ‘wania) jl strultur psychicznych, Gromadze- ne, odktadanie si oraz strukturowanie do- ‘Swiadcoc jest funkcjg wlasne} aktywnosci podmiotu, praejawiane) w stosunkach stale) ‘eymlany ze érodowisklem. Jest rownocze& le funkela indywidualaych mofiwoti ku- ‘malowanis | organizowania aig tyeh doswiad- zed w strultury peychlezne. Zdaniem Tyszkowe} Proetacanik-Gie- rowska i Tyszkowa, 1996) Piaget praekonu- ‘aco wyjasail geneze tego, co psychicme, 2 tego, co blologicme. Zazacza ona jednak, 2e nadal nie jest jasne, jake doswiadczenia 2ostaig woudowane W system psychiceny ‘oraz pod Jokiml warunkam! to nastepule. wos uwage autora ta koncentruje na mis ‘nach | pecekoztlceniach jt letnlejqcego sy- ster peyrhinmegn, Warega watnijm ani ‘wem Jest opracowywanie I przetwarzanic doswiadcaes wynoszonych 2 aktywnosci wy Srodowisku. Zaktada pray ym, 2e zmiany rozwojowe paychik, powstalece w wyaiks: swigczonia do ystems peychiemego nowych doswiadezed, wynoszoaych podejmowa- nych ze érodowiskiem rela, prowadia za razem do przekszialcen w systemle szer- sym, to anaczy w systemic Jednosthe “rodowisko". W efelecie pracksxtalced in- tersystemowyeh powstsla nowe relacie ‘w tym systemic, incjugc tym samym nowe dobwiadezenia nowy cyklzmiano charakte- re rozwojowyrn, pWO1U CZLOWIEKAWedlug Tyszkowe), aby doswiadczenie mogio zoslat wlaczone (woudowane) W sy- ‘stem psychiczy, must wezesniejzostat odpo- \wiednio opracowane peziawcz0, afektywnie ewalustyemie. Doswiadezenie wigée ona 2 zapamigtywanlem i praschowywaniem dla ‘gw adarzet~ zaréumo tye, kre bsty syn ‘kiem kontaktw jednostt 2 otoczeniem. jake Liych, ktbre zalstniay w jf Ayclu wewnetrz nym. Pojecie doswiadczeaia jednakte odnosi nie tle do tres doswindezenla, co racze) wig. 2e 2 paychiczaymi reprezentacjami zdarze, 2a praydatne w ummowanlu tak rozumlanego dobwiadczenia uveada nastepujace kategerle: (D Obrazy umyslowe, pojmowane Jako zlo- dowane w osrodkowym ukladzie nerwo- ‘wym modele wewnetrme, odnoszace sie do elementéw, rela a takde standw afektywnych i celow dziatania. Sq one konstruowane, uruchamiane t sprawdza- new pamigc aktywne] oraz gromadzone ‘ pamigcl twa). @ Sehematy darzed, to jest ekropty lub re 20 scenartusze, reprezentujace zara nia w okeslonel ich sekwenci w czase, twakiowane jako zorganizowane sekwen- cyinle struktury, uklerunkowane moty- ‘want, celami bid emocjal, ‘Tak rozumlane doswiadczenle podlega, 24a lem Tyszkowe}, obrdbee w systemle psy- chlezaym, dokonywane} w rédnych aepek tach na eAinpeh porlomach, jakle oda You might also like
Pride and Prejudice: Bestsellers and famous BooksFrom EverandPride and Prejudice: Bestsellers and famous BooksRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (19653) The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeFrom EverandThe Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeRating: 4 out of 5 stars4/5 (5782) Wuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)From EverandWuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)Rating: 4 out of 5 stars4/5 (9485) The 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics EditionFrom EverandThe 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics EditionRating: 4 out of 5 stars4/5 (2475) American Gods: The Tenth Anniversary EditionFrom EverandAmerican Gods: The Tenth Anniversary EditionRating: 4 out of 5 stars4/5 (12941) The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeFrom EverandThe Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (19992) Art of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of StrategyFrom EverandArt of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of StrategyRating: 4 out of 5 stars4/5 (3321) The 7 Habits of Highly Effective PeopleFrom EverandThe 7 Habits of Highly Effective PeopleRating: 4 out of 5 stars4/5 (2552) Habit 3 Put First Things First: The Habit of Integrity and ExecutionFrom EverandHabit 3 Put First Things First: The Habit of Integrity and ExecutionRating: 4 out of 5 stars4/5 (2391) The 7 Habits of Highly Effective PeopleFrom EverandThe 7 Habits of Highly Effective PeopleRating: 4 out of 5 stars4/5 (353) Habit 6 Synergize: The Habit of Creative CooperationFrom EverandHabit 6 Synergize: The Habit of Creative CooperationRating: 4 out of 5 stars4/5 (2385) How To Win Friends And Influence PeopleFrom EverandHow To Win Friends And Influence PeopleRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (6503) The Iliad: A New Translation by Caroline AlexanderFrom EverandThe Iliad: A New Translation by Caroline AlexanderRating: 4 out of 5 stars4/5 (5700) The Picture of Dorian Gray: Classic Tales EditionFrom EverandThe Picture of Dorian Gray: Classic Tales EditionRating: 4 out of 5 stars4/5 (9752) Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On ItFrom EverandNever Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On ItRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (3265) The Iliad: The Fitzgerald TranslationFrom EverandThe Iliad: The Fitzgerald TranslationRating: 4 out of 5 stars4/5 (5341) The Odyssey: (The Stephen Mitchell Translation)From EverandThe Odyssey: (The Stephen Mitchell Translation)Rating: 4 out of 5 stars4/5 (7769) The Picture of Dorian Gray (The Original 1890 Uncensored Edition + The Expanded and Revised 1891 Edition)From EverandThe Picture of Dorian Gray (The Original 1890 Uncensored Edition + The Expanded and Revised 1891 Edition)Rating: 4 out of 5 stars4/5 (9054) Anna Karenina: Bestsellers and famous BooksFrom EverandAnna Karenina: Bestsellers and famous BooksRating: 4 out of 5 stars4/5 (7086)