Podrecznik wydany pod patronatem Komitetu Nauk Psychologicznych PAN ‘Augustyn Bafika (UAM), Amna Brazzitiska (UAM), . sory Brera (VAM), Data Kise (UW), Podrecznik akademicki Andrvel Falkowski (KUL), rena Heszen Nijodek(, Miosow aft (UW), 1daKuce (PAN), esa akaszevk (UO), Tomase Maaszewski (UAM), Euan Neck (UD, Tye Sosnonsk! (UW) Malgorzata Toplia-Winewsha (UW PTP) Bopian Wojcake (UG) Psychologia eeeJan Strelau redaktor naukowy Psychologia Podrecanik akademicki TOM 1 Podstawy psychologit 4 au WYBAWSICTWO PST CHOLOGICZNL ak 2000, Podrtcanik ahademicki dotowany price Minsterstwo Edukacii Narodowej Recensie waves: Prof. dr hab. Krystyna Sharéphsha ‘of dreab, Tadeuse Calkouski Copyright © by Gaarskie Wrdavnictio Prckologicene, Spot. 1999 Waaysikie prasa sastrecione. Ksiadha ani zadua je) eee nie moss byéreprodukowana bez ‘pisemneagody Gdaisiego Wydasenictca Pechologicenego Wedaniepieresae Etiior- Anna Suitajsta Redakcja polonstycona: Malgorata Javorska, Barbare Palase Koretta:espél Projet obtedi: Agmieszta Wojkousta Opraconunie grapcene: Ptr Geiser ‘Stlad: Maria Chojnicka ycing: WISART ISBN 8387957054 1/298 Drak: Druarsia Sella Maris a, Recénicka 54/36, 80-882 Gdaisk Géasisbie Wxdawnictioo Pchologicene tL Boma 4/ta, 81-753 Sopot, tl /fax O58 55146106, tel. O58 551-1101 ‘email: gup@pup géa.p! htp//rowogep gla yl6 sis renter Spis tresci Sexe im a ao : ee ere : posites Se bee om) STOR TEORE PSYCHOLOGINE 2 : ‘extn pyeblg Ot Wanda do ine mapa : 1 Wisonapde cg io no omy gate 1111 Tehoycre akan peta pe nea yp sto naa al LZ Qulenenrecar pe as my ee. 113 Nesspaymenia pact emyeneshzoNe 12. feces pepe Yee toc mime pyscugs prong pe 121. Cayeyra nn ec aerate? oo 122. Prasncon nome et ane vce due 123, Pocelege pc nen Wasa sade iy. 124_Feelgs pons e pean pagan wie peo 1. egrat rope ey y one o Pae 13 Pooeege bode mp el on 132. Fumaoraetnie dog aceon arsonson pb {33 Prose tae ein rato fe psc a 1A, Pach tens don ra ey STG 1A, daeorane ate peace pesca peek 142 Wrau 1 ro proc 143. yy pool tinal was Wasora 44, Sienoyan evan anion einen payee Bat. 15, cera poss prowre 92 FH Steno Natarajan pet ramet ecg! 162. Naeem ale marat arpa bonny spin pepo 1A, Papberaex edge rah mes = sabseatn seesstpayaane 17, Paya uray rao ata ye? : | BeahastenreehodwebBeeesBROrRAaZeBRSHHEENHROD RERRRKESGaEERERRTER ESR ANSE713, Pamet am 23 72, Medel sega el many cn 73, Noaptea ‘enti! Rao ova w poy cs rie 81, Raju ene petinymi peat {151 Bocce pee eam 2:2, Stamos Z 22, Ramdas dens oo : riych egzemplarzy w ezasach, ktére moina okredli¢ jako ,deprywacle podrecznikowa", nie musi byé bynalmniel miara ich akose. “Wekanae ona race) na brak innych publica: cipodrgemikowych naryaku wydawnicr7m. WStanach Zjednoczonych, eda student ma do wyboru kiks tuzin6w podrecznkow ze wstepu do psycholog cay zpsychologi ogo 2g pala pedrpczaka w wysokoSe docho- daqee} do icy plgciocyiromes Jest duty ‘ikcesem autor. ‘Seeaegélna popularnoté podrycnika Py hologia od redacla T. Tomaszewskiego <1 zaranem pocaicie ego autréwiredanora naukowego, Ze preedstawione w im tres wo ‘bec nawal nowe]wiedzy agromadzone}w ite ature Sviatowe copiciowo sie ndraluaizg Waly ~ spowodowala, e pod tg sama resi), powstal nowy podrecznik psycholog ogting), ‘wydany w extrech aiewieich objetosciowo tomach,Jegoautoraml sw prarraalgee ez Ue el samt ucanowie Tomaseewakiego, choé Isurocalay jot fat, obra we te podegeznt lea opracowad samego Redaltors Tako Jeden 2 autoréw zaréwno pierwsze zmuszony Jestem stwierdzi¢, 2e podreczmik caterotomowy okazal sig mie) udany ni je- ‘caynnlkaw. Po pier waze,cykl wydawniczy te- 0 podrecenika —iczony od momenta ode Ila plerwszych maszynoplséw ~ trwal ¥- padku niektéeych autoréw at siedem lat, co smacey, de w momencle wydania tekety byly at eaptelowe pravetarmle, Ni Iyergra, fala loyla tera ezynnoéel Tomaszewskiego ~ tak spektakularnie obecna v pierwsze} wers podrecanika ~ stala sig ledwo zauwazaina ‘W Jego drugie} wers. Wreszcle, nieoboleiny dla losow czterotomowego podrecanika byl {akt nleobecnoéei w nim naszego Mista, jak Cho, jak nadmienitem, stud psycholo- sicene istnialy prawic na weeyethich uni swernytetach, Icaba ksztalegcych sie studen- ‘dw, limitowana przez Ministerstwo Szkol- aletwa Wyészego, byla mikoma, poniewaerocenle prayjmowano na uezelnle ne wigce) nid Kilkadcesat osdb, Centralny system pla- ‘owania wiadnle dla takie) eeby studentow praewidywal zatrudnienle w zawodzic psy- chologa. Z kolei programy nauczania, stero- ‘wane centranie,w znikomym stopniu pozwe- Jalynaindywidvalizaie ksztalcenia pycholo- sicmego i na unzglednienie specyficznego charakteru poszezegélnych srodowisk akade- rmickich, ‘Naprzeomle lt 80.190, wraz znastaniem ‘milan polityemoustrojowych. kszialcenie ‘akadenicle ulegloradykalne) zmianie. Doty- ‘xy to taktestudléw peychologicenych. Stero- ‘wany centralni system limitow preg na sti- dia praestal iste. aliczbe prayimowanych studentdw zaczety okretlaé senaty poszcre- sélnych uczln, biorgc pod uvage swe mod {iwoéci kadrowe i lokalowe, Wobee narastaa- ce porzeby preyimowania na studia wieksze aby student, dgoe} w parzez brakiem do- slatecenych funduszy na utrzymanie uczeint {'z niskimt zarobkam! kadry akademicki), nlemal lawinowo powstawaly studla plane, 1 tym glownle wieczorowe i zaoczne. Kedah cenle paychologieanerozszerayl wena uezel nie posauniwereytecie, Kandydaci na studia paychologicme uzyskall modliwoSé studiowa- nia w nowo powstale nlepaistwowel uczelni = w Szkole Wydsze] Psychologii Spolecane} = ktérastala sig obeenie najwigkszym cen trum keztalcenia psychologicanego w kau ‘Takie Wytsza Sckola Pedagogicana w Byd- sgosecayuzyskataministeraing licence umioa- liwiaaca J) edukacy paychologdw ns pecio- Jetnich studiach magtsterskich. Raykalne rmlany nastapiyréwnied ra Ikresie systemu nauczania, Rady wylahow autonomicenych uczelni wytszych zyskaly rawo decydowania o programach 1 planach Icsctalcenia, Praktyemie blorgc, maczy to, de ecru one o tredelach formach nauezania ~ dotyez to takée w cle rozciatosci psycho- log, Ta niemal cacowitaautonomia uczeint ww akresie dydaktyXt umodtvia kszaienle studentow psychologi! zarowno zgodnie 2e specjalnoscla naukows poszcecgéingch fro Aowiel skademickich tak {2 sanatraebons- niem danego region. Z drug] strony 2 ta ka sytuacia spowodowala, 2e wyposadenie ww wiedze psychologicana uzyskane w po szcargdinych uczelniach stalo sig w niewicl ‘kim edynie stopniu porownywalne. ‘Wystepuiecy w latach 90. sywiolony i dy- namiceny rozw6} w zakresie ksztalcenia psy- chologicanego, preejawisincy sie giivnie ‘x nleprawdopodobaym waroscie Licaby stu- ddentow psychologi, w wielosel ucreln oferw Jcych Ksztaeense psychologow,atakte w o- Kotciowo berdzo zréénicowanych progr mach nauczanla, drastyezale kontrastuje 1 brakiem materialow dydaltycenych, ktre ‘edpowiadalyby palwajgcym ele w zakresie sycholag wyzwaniom. ‘Worost nulacy. ede nie katastrofainy, jeststan bibllotek psychologicanych (dotyezy to mesaigtakte innych dyscyplin), gly cho- da olicebe dostepnych czasopism fchowych i oliterature obeojezycana. Chot do tej pory ‘kazao sig wiele cennyeh monografi | ksi ek specalistyeznych autorstwa polskich psychologéw, nas! studenct nadal Ucza sle podrgcantkbw,ktére powstaly w tach 70. Tale uwzgledalaia wiedzy wepéleacene), Jak Jud wspomalalem, wydany w 1092 roku c= rotomowy podreczik pod redakia. Toma szewsklego nle spell oczekiwati srodowisk ‘akademickich, a of texo czasu nie napisano ‘ainego podreceika,o térym moéna by po ‘Wiedziec, ie jest akademicki Ich brak na pot. skim rynku wydawniczym spowodowa, 2 narra popularnosci cieszy si obecmie praciolony 2 jezyha angielakiego podrgcznik Prychologia { ycie paychologéw amerykat- skich, Phlipa Zimbarda | Floyda Rucha Gezo najnowsze wydante tylko autorstwa Zimbaz- da), preemaczony w Istocie dia studentéw plerwszego roku stud. Na tle zarysowanego tutaj stanu racesy w érodowisle paychologéw. w tym gidwnie w Komitecie Nauk Psychologicanych PAN, corazcapicej uporczywi] wyrazan potrae be napisania podrecaika poychologi, Kéry sprostalby istnicjecym wyzwaniom, Wobec wal wiedy, Jka dyeponue dita poycho- logis. nanisanie nrzez lednego autora nod- 14 recmika, ktéry odpowiadalby standardom SEademickim, jest wiaicivie emodine. Po tao store etc. rope oh czaigce sie do wstepe do psycholot lub do psychologil ogéine}, powstajg w wyniku wielu lat pracy nad nimi, co sity rzeczy oddala w cza- ‘Ste zaspokojenie wyratanych w tym zakresie tcreldwat, Siqdzrodzla sip Idea napisania ‘podrecznika zespolowego, tak aby w krétkim cassie upora¢ sig z tym zadaniem, a jedno- ‘inie mawarantowaé, Seby podrgceni ‘ceralednll modlvieezroklmalzes proble tatylt psychologicne) 1 naiktualniescy wwiom zrese stan widsy Podjqlem si¢ roli redaktora naukowego te- (80 — jak sig w praktyce okazalo - graniczace- go Z moimi modtiwosciami przedsigwzie- {a chot ale wrédono i na poczalk pow dzenla Mo) Mists, Profesor Tomaszewsi, ‘preedzal mnt, ut w tach 50 grup cz>- towych wowczas psychologéw podjela podob- te paedngwaice, Ire wobec bak god yeh stanowine sakoficnlo sip. nlepowe- deere. Proposyce tratomowego podrecmika akademicklego, 2 zaproponowang przeze mnie Rada Redakcyjna, przedstawitem w lu- tym 1996 roku na zebraniu Komitetu Nauk Psychologicnych PAN. Spotkata si¢ ona _zaprobatazeranych, a Komitet wyrazt gta. ‘rose objeciaptrona nad ty nigatywa, Od tego cea beg spr potocry se sy, nié moéna byto ocackiwac, Were dy Redan) dysttowis ny koncene te preemie ~ sar co do jego tresci, jak | formy — pojawila sie propo- zycja powolanla redaktoréw poszczegdinych ‘dziabow, a takte padaly liczne nazwiska poten- ‘Gjalnych autoréw. Cho¢ w odniesieniu do ‘wazythich spraw zviqeanych = podreez- em decysje podejmowalem samodcteni, ‘nie wyobrazam sobie jego powstania bez tego ‘etapu wstepmych, zespotowych prac. Zwréct Jem sig do grona ponad pi¢cdziesiectu wybit- sych w swe specjlnoslach paychologow "apotesd tabryeh vila Gary proven migdzynarodowa - reprezentujacych wszyst- ‘Ade znaczace ofrodki akademickie w kraju, _zproib o autorskl uaa w tym podem Tylko w trzech wypadkach spotkalem sie 2 odimowa z prayceyn niemerstoryeanych. hotel kieu umanych psychologéw sponta ‘icenie agosto che udzilu w tym praed- Sewzietu wydawniczym i pyro mi, 2e nie _2e warysthich propozycjlmoglem skorzystae. ‘W marcu 1997 roku proedstawitem ~ po hut koleaych konspebtach dyskutowanych w gronie Rady Redakeyine} ~ sxczegslowg roponycie w'dawnicaa podrgeznika akade- Iickiego, wraz z podaniem nazwisk sutoréw iredaktoréw dial, dwom macracym w py chologit wydaweom ~ Wydawnictwa Naw kowemu PWN i Gdafskiema Wydawnic- twu Peychologicanema (GWP). Pod wieloma ‘wagledami bardziej atrakeyjna okazala sie sferta GWE ktére ponadtozadekdarowalo 30 towo8¢ wydania podrecanika jesocze przed 2000 rokiem. To zadecydowalo ostatecznie © mom wyborze. Prychologia: Podreconi chodemichi sada sig 2 trzech nastepulgcych toméve Podstany ‘ajchologi (CD, Pehologiaegéna (1 oraz Jednosta w spleeredtuie’ element pyckol- ‘i stosowonei (ID. Podzielone one zostaly 1a dwanaScle dzalw ez kolei na ponad sie demdiesigt ronda, Ukiad i kolejpose po soczegolnjch dzialow podrecanika wyntka alownle 2 logit ksztaivenia psychologicme {301 z tradyytptsania podrecenikow akade- Inickich, choe uwagledala take potrzeby 1 inlare rowne) objeto poszceegélnych to bw; To dragic heyterium sadeoydowele ‘tym, te dal Rom exlowieka" malate w tomie I, chot tradycianakazywalaby go umlesei po psychologt ogbin! ole dail Zachowania spotecene", nalezacy nlewatp- ‘Me do podstawowych dyseypin paycholo ‘sicanych, umiesacaono w tome Il gtwnie 26 vwzgledow merytoryeznych,trudno bowiem _naled tak dial psycholog stosowane Oc ra stanow! domeng tomu IID, kadrego wlaSct ‘we mozumlenie est mazhwe bez podstawowe| ‘wiz 2 zahresu psychologspolecane} Ona {alte nadajo tom tomow secsegsing rangy dated temu, de praelamue podzial miedzy dyseyplinami podstawowymil Rasowanyan.Ju same tytalytraech toméw suger 3° podrecanik obejmuje ~sodnie x nasm inten ‘a niemalcalyobscar wiedzy niezbetny 60 sychologicemego wyksctalcenia uniwersy- teckiego, niezaleéaie od wybrane} Sciezki ksztaloenia cay specjalizai. Tak na prayided student, ktéry ne specialize slew psycholo- ‘pi klnicene,maldzie¥ tym podreceniu wy- starczalacy zasdb wladomoscl, pozwalalacy ‘a orfentacte te} dyseyplinie Ina raeczowy ‘kontakt z paychologiem Kiniezym, Psyche- logowi nlebgdgcemu specialita w zakresic konstruet narzedal dlagnostyemych pod recenik ten dostarezy aktualne) wiedzy po- ‘Bralalace) zrozumiet proces tworzenia czy adaptac kwestionasiuszy,z ktérymi styka sie psychologicane ‘on w praktyce 2), Podane przy- lady sugerula poziom saczegolowosei, atak- ‘fe zakres twesclowy podrgezlka, Podrecanik ne Jes wstgpem do psycholo ‘sil, Jak wspomnlany jut podreczmik amery- lash Pychologia i dpee Zimbarda | Rucha. ‘Nie jest on tate podrecenikem specjelistyc=- ‘ym. ypowym da possezegélaych dyseyplin psychologicych, jak na przyklad Metody ‘eschofslopicane © badaniack pscholgics ‘nych pod redakcja T. Sosnowskiego i K. Zim- mera. Wreszcie, nie ogranicza si¢ on ~ tak jak podrecznik pod redakcjq T. Tomaszewskiego ~~ do paychologli ogdlne), chot i w tym zakre- Sie roi sig od niego tym, 2 obejuje w zz sari wazysthe daly wehod2qce w stad te dyscypliny psychologicme), podczas gdy sropomnlany por geatth wahivmal bards} wpbibreso. Paychologia: Podrecenik akademicki jest ‘praca unikatowa, w tym sensie, te - poza bar- dan nlellezyml wyjatkaml- nie pisano pod- recanikow akademickich, ktore obejmowaty- by cala czy nlemal cala paychologie.Isnle- Jace podrecmiki, adresowane do wazystkich ‘studentow psychologii nlezalednie od obrane- ‘go kierunku specjalizacjl, to 2 reguly wstepy do psychologil, podstawy psychologii lub psy- ‘chologia ogoina. Jak Juz nadmientiem, werd ich autorow prym wiodg paychologowie amerykatacy. To snod ich plira wychodea nlezwykle atrakeyine pod wagledem formy | oprawy graficne) podrecanll, w ktérych niekiedy ryciny. fotografi | pomyslowo do- brane studia preypadkéw oraz opisy badaf dominuig nad trescia nauczania. Jedynie w tradi niemleckie utreymaly sie wieloto rmowe Jhandbuchy" Ke w grancle r2eezy 4 abiorem toméw spedialistyeznych, gazie ‘addy tom ub eilkatomsow (ea prayed w 22+ ‘esi psychologit osobowose! | rémnic indy. ‘widualnych wydano cztery tomy) obeluje okreslong_dyseypling peychologiema. Ze ‘wagledy na ich monstrusing wrece objtose opanowanie wiedzy zawarte} we wazystkich tomach preckracea modiiwot student Tak ut wspomnialem, podreezik ten jest ‘chowanie, to wiagale ono, anie ériadomosé, ppowinno sta¢ sie przedimiotem psychologit (Woznlak, 1992). Mote zatem nallepszym rozstrzygnigciem dylematu byloby dopuse- ‘czenie do gloss wynikéw badaa? ‘Ale uderzenie w Ssladomose Jako przed- riot psychologil bylo Jednoczesnie zakwe- stionowanlem wiarygodnoéi metody badat, cay introspeksi. Je} prayatnose zakwestio. nowal ju James, prawie trzydaiete lat przed ‘wystapleniem Watson, gdy wprowadall wo Je slynne polecle .strumien $wiadomosci”. ‘Krytykowall Jel udytecznosé réwniez warz- Darezycy.144 Behawioryzm metafizyczny chwilowym rozstaniem sig sychologii z filozofiq ‘W takim wainle Mlimacie glebokiego kryay- su intelektualnego, w jakim znajdowata sie ‘owczesna psychologa, wstepowal Watson na mownlce w 1813 roku, Jest psychologowle nie byt Jeszeze wiedy na tye praygotowanl, by prayiné proponowany przez niego sposdb vwyltciaz kryzysn, to praynajmaniej byl goto- ‘ei go poshuchat. Chodatlo mu przecie? to, ‘by jego dziedzina badas uzyskala status dale ainy psychologii akademickie), dziekl c2e ‘mu Watson-badacz zachowania méglby prze- Aleragnaé sig w Watsona-behatwioryste. Be- hhawioryzm bowlem ~ jak pot wieku pOZnie} aicfialuje go B. F Skinner (1987/1963, 5.951) ~ to wale saukowe badanle zachows: nla, lece Mlodoa naullzanteresowans procd- ‘miotem | metodaml peycholog". W tym be- hawioryzmie metaflycanym nie mote bye ‘caywiscie miejsca dla takich poe. jak Swia- sdomosé, procesy psychiczne, psychika, wy- obratenie i wiele innych. Kiedy w roku 1920 ‘przed Watsonem na skutek skandalu obyeza- Jowego (badacz razwicdlsi¢z Zona 2 powodu Fomanss 2 wasna studentka, Rosale Rayner, _ek{Grg wherdtce walalslub) zamkngla slg raz ina zawsce kariera akademicka, to 2cala pew inodeig peayemng togo stan recery ale byt lego strony heroiczny akt wiernoéei wlas- nym zasadom behawioryzmu (metaizycane- 0), ktorymnle byio praecied miejsca a t= ‘ke poeta, Jak uezucie 1 mos. ‘Chio€ zabrami to Jak paradoks, ten metar ‘zyeany behawioryzm byt gleboko antyilo- zoflcany! Rok przed swoim shmnym wrsts- pieniem, zwigzawszy sie 2 Hopkins Univer- sity, Watson uzyskal zgode na odlaczenie psychologl od lozofl utworzente niezale2- ‘ej, Kerowane] przez sleble katedry paycho- ogi. dzieki czemu przestala nad nim wislee srozba ewentualaych sankef ze strony flo- zoféw (O'Donnell, 1985). Dlatego, ofosi- wisroRIA 1 TE sven ‘wszy w swoim wystapieniu 2 1913 roku roz- brat Mlozoft z psychologla, még! soble po- _wollé na publiczne ujawnlenie wlasn) anty- Alozoficane} postawy: .Chelalbym wychowy- wat swoich studlentév w takim samym sta- nie tgnorancii w zakresie[..] tych proble- mow; jakl stwlerdza sig w studentow innych alezi wiedzy” (Watson, 1981/1913, s. 50t— 505). Jednakse niebawem malo sie okazaé, Jak krdthotrwaly by ten rozbrat peychologii zlozo0a, 15 Neobehawioryzm: psychologia ponownie brata sie z filozofia ‘Trocba traf, de w tym samym mlesigen i ro- kes, w ktérym Watson veygaszal swd) man fest behawiorystyemy”, Wundt opublikowal w Niemezech nie me} plomienny memoria pod zamniennym tytulem Die Pychologte ime Kampf ums Dasein (Psychologia w walee wlasny byt). Oprécz zhicénotet dat nic jed- nak obu tych wystaplea nie lczyio. Kiedy bo- ‘wie Watson deklarowatrozbrat psychologtt 1: Slozofia, Wundt réwnle zdecydowanle wy- stapit practi planowancrna w niemice kKich uniwersytetach odtgczenia psychologit ‘0d flozo. Do prawiltwe, pelne} wiedzy, je- xo zdaniem, nle dochodal sie ani na drodize ‘samej obser wae empiryczne) (czy ekspery. mentalne), an tym bardzie) na drodze same} analizyracjonalngdlatego peychologia | flo- ofl potrzebaja siebie nawzajem. W ten spo- ‘s6b Wundt po raz kolejny dawal wyraz swe- ‘mu przekonaniu 0 historyeznie usankcjo- ngwane) zaleznosc psychologi~takze te} n0- we), ckaperymentalne}~o flozoll Teulin | Leary, 1982). Talde seanowisko Wundta ey. dale sie nie do pogodzenta 2 rozpawszechnlo- ‘ng opini,kesra zajegoistotn zashuge dla po- stgpu wiedzy naukowe) poczytuje oderwante _psychologi od Slozofl. W raeczywistosel n= ‘eet po wydanks w 1874 roku swoich Grand. _3ige Wundt ie zaprzestal dalalnoge na po- Ju Bilozafi, o czym Swiadezy opublikowanie rzezeiw latach 1880-1883 dwutomowel La- ‘iti (razz epistemologi), Etti w 1886, Sp stem filzoft w 1889, nie méwigc Jud 0 Poy ‘hologi w walceowlasny byt. W tych pracach, wielokromie wznawianych za Jego 2ycia, ‘Wundt podkrestat wzajemny zwigzek psycho- logit i lozofi i uzasadnlat konlecanos poo- der eae raseoych Pye ‘ets to peg eae twtr Ue nie moter nyt chowa eke yen embach Y0 aih ath oy ‘es doopn acter woh rep zat csp we cya of btawan a wae Ich dae Wan, 500785, 5 98 pose res) Preypisujge uczenia sig | oddstalywania 6eo- dowiska denies rolp, Watson uprosell praedmiot paychologti do tng stopnia e ta- fa sle ona wrece nauka o nabytym zichows- sytuaci we dla nabywania wiedzy empiryezne) proce. Sy wratet i spostrzezed praestaly byt praed- ‘Miotem psychologi jako nauki empiryemef! Jak bardzo absurdalne musialoby sig wyda- wat takleromamienie doswiadczenia siedem nsstowieeznemu empirytele Johnow! Lo- ckeowi (1692-1700), Méry na pytanie: Skad sle bierze w umytle caly material dla romumi | wiedzy”, odpowiedzialby bez wahania, 4e 2 doSwiadczenia, na ktbrym oparta jest Cala nasca wiedza 2Ktdrego osiatecane ae a wy- Na apel Watsona amerykatiska spolecz os uczonych odpowtedziata polowicznle = zg0dg na -lokooptowante” pojecta zacho- vwanla do podsiawowych pojge. poychol {i niebehawiorystyeane} (Samelson, 1981) Z cala pewnoscia behawioryem w weésaym ‘maczenin, jako naukowe badanie zachowa- nla (behawioryzm metodologiceny” albo watsonizin), skuplal wok6t slebie wigce} ‘proleanikbw nis behawloryam jako Slozofa rnavki (behawioryam metafizyemy). Jake nych” termindw, takich ak wratenle, percep ca wyobragenie, pragnieni, zamlar, a nawet rmyslenie i emoci,jesi byly one subiektyw- nie definiowane!musroata 1 1103 21 152 Neobehawioryzm Jako mariaz amerykarisklego behawioryzmu z europejskim neopozytywizmem ‘Wprawdale wspélczesna psychologia czerpie 2 daledzictwa klasycanego behawioryzmu, ale nalety on jut dzisij do przeszlosci. Pol Wieku po Watsonowskie} rebelll” neo- ‘bchawiorysta Burrhus Skinner (1904-1990) Dedale ubolewa¢ nad tym, 2e lemal wezyst- lle obecne podrgeznit paychologil ida na kompromis: autorzy. nie cheac ryzykowaé. 2 ich ksiathl nie bedg polecane studentom, Aefiniua psychologic jako nauke 0 zachowa- niu oraz o dyciu psychicznym” (Skinner, 1987/1963, s, 14). Dzsiaj niemal wszystkie podrecznikt psychologit nadal detniaj J ‘ak samot Chol wyratenia cle pepchleme’ Ce ner, w praeciwiefstwie do Watsona, uwazat calowieka za organizm odeauwaiacy i mySla- ‘Burthes F. Skinner (1904-1990) «@).ale to, 4 postulowanie jakichkolwick sta- rnéw payehlemych jako hategorl wyjasaaja. ‘eych zachowanle calowieks, czy jako Jogo prayezyn, jest nlepotraebne, a nawet prze- sokadzaw analiie zachowania, ponlewad one ‘same, bedge réwnleé reakcjaml organiza, ‘wymagala Wyjsbaienia jako skutki proceséw neurofizjlogicmych. Zatem badanie taklch podskoraych” stanow peychicenych, Jak ‘Emocje czy myStente, nczym signe rozat od ‘badania obserwowalnego zachowania. Tea radykalny bchawioryam Skinnera by}jedaym 2 yneobehawioryzméw”, Ktére w okresie 11930-1960 zdominowaly nie tylko psycholo- ‘ele amerykarisha, ale | Swiatowa. Neobeha- ‘wloryzm byt wyniiem ofenku” Watsonow- skiego (Klasyeanego) behawloryzmu 2 euro pelskim neopozytywizmem (Jogiemym po- zytywizmem’), Iv ten oto sposdb 2 krétko- ‘awalego wygnania, na ktdre nlegdys skazal | Watson, wracala do psychologil w zama- ‘skowane) postac! filozofis. Neopozytywizm Gtrseel pozytywizm’), Rierunck w Blozo8i XK wieks, odnawiajcy w posta nabardzej radylalne} dzewigtnastowiecmny .pierwszy pozytywizm” Augusta Comt’a, mial swego ‘nafbizszego poprzednika w osobie Ernesta ‘Macha, wiededsklego profesore fizz i fl 2ofll z praetomu XIX i XX wieku, inicjatora «irugiego pozytywizm” subicktywisyeie ‘umujacego poznanie Jako zespél wrated. Z wyjqikiem Skinnera, ktory budowal sw6) neobehavloryzm na Machowskim pozyty Sande (ale méwig 2a labia lato ma Ja wigksze anaczenie nit teoris),inni neobe- hawioryéei amerykatscy, jak na przyklad Clark Hull, Edward Tolman, budowallswoje systemy teoretyczne wedlug wzorca neo- pozytymistyemncgo, Co w neoporytywizmie bylo tak wwodzi- lelskiego, Ze behawioryzm got6w byl pois zim na ugode whrew ogloszone) jeszcze nie tak dawno eklaracji niezawislose!” od ‘wszelkle} Slozofi? Peychologia, wedlug Wat ona, mlala byé .2alozenlem cale) przyszle] cetyl eksperymentaine?, nie tyiko praygoto- ‘wugce) smezezym i kobiety do zrozurnienia asad ich wiasnego zachowania,alei do: | Joaamienania sige wlasogo ei. «sae (iinie do paaystonaia 9, by wychomnt ‘watrony poet was dee wnclotclehae woryteze J. wera arte aulony spt, ‘22 whafou bra sane sg mijocam prystosowa- ‘ym ob zamisctwanis prawz luda (Wasson, 18801825, s 407-408), Jak jednak, pomijajge nawetutopijnosé take ‘g0programn naprawy spoleczefstwa, mona ‘20 zrealizowaé. skoro usunelo sie przedtem ze swego naukowego slownika wszystide su- biektywne terminy, tkie jake wradenie, spo- strzedenie, wyobrafenle, pragnienie, zamiar, ‘anawet myzlenie 1 emoca, esl byly one su- Diektywmie definiowane? Nawet zycy wees tle zal soble sprawe z tego, 2e skrajale po- zxtywistycene) postamy (lice sg tylko falty bbezpotredaio obserwowslne”), nakazigce} vwylthiezenie2jezyka nauk takich teorotyez rnych termindw, jak atom czy lektron. nie da sig utraymat, poniewad owe terminy umodl- wig wywigzane sie z najwadniejszego zada- nla kadde} nauk, jakim jest wyjaénianle op- swanych fakisy, dopelniajgce ich opis. ‘W rok 1927 fzyk amerykaiski Perey Bridg- ‘man, péznlcjszy laureat Nagrody Nobla, wy stapl x propozycta rozwiqzanta tego proble- mu, wprowadzajac pojecie definicl ope- racyinych. Pomyst polegal na powiazanlu ‘termin6 teoretyemyeh 2 terminami obser- ‘wacylayml praez odwolanie sie do konkret- nach opera pomp (prov, definiule operaca iczenia elementéw ae peracfa 1523 Zasada operscyinego definiowania pojeé paychologicanych Operacjoniam przychodatt w sukurs neo- orytywistom zich osoblivym kryterum em- pirycznego definiowania znaczenla term: ‘n6w: 2 Bzykalismem. Zgodanle 2 tym, wazy- stkleterminy jeaykSw rozmaitych dyseyplin naukowych nalegy definiowat preez odwola- nie sie do intersubiektywnie obserwowal- yeh praedmiotow i zdarzen fzycanych, Kle- dy wige olazalo sg, 4 realizacia programa czaséw waswowszven 49 Edward C. Tolman (1886-1959) bbehawiorystyeznego ne speniapokdadanych nlm nadaiet,zacagto nawolywa¢ (na pry- lad Tolman) do praywrécenia slownikowi Dsychologicmemu wyeliminowanych przez Dbehawioryam poje sublektywnych, lec wt dsposdb, by gwarantulg eaykowl paycholo- gi status naukowy, pozostaéjednoczeéaie Ww zgodzie 2 podstawowym dla neopozyty ‘wiamu stanowiskiem ametaisyemose, wy ‘gym slew kryterium sensowmosc:twier dzenie, kibrezo nie moéna sprawdzié em- pirycanie, jest pozbawione sensu. A takle twierdzenla, ktdre preecie?inspirowaly re- Aleks Mlozoican od tysicy lat, skiadaia sie 1a res metalyi. tu poychologiprayszet 2 poroca neopozytywizm ze ewola metoda operacyinegodefiniowania poeé Kdra naka- 7ywala definiowa¢ byty intersublektywnle nleobserwowalne, na provided zamiar, przez ‘dniesienie ich do bytow intersubiektywnie ‘obserwowalnych, na prayklad do zachows nia. W behawioryzmie celowoéciowym Ei vwarda Tolmana (1886-1959) Idea operacjo- nizmu malasta wyraz w sformulowane) preezet koncepei{ zmienne) posredniezy- ‘ced, cal poli, ktdrego znaczenle fest cabkowicieokreSone przez daca sie empiryce- ne stwierdalé zaletnos¢ miedzy zmienaymi popreedzajacymi | reakeja organiza, Nato rmiast tale pojgcia, ak Freudowskie super- 0 9 jedynie konstruktami teoretyezmyri, ‘torych istntenie jest prayjmowane hipote ‘ycamle. Rzecanikiem operacjoaizna w psy- chologl byl Stanley Stevens (1906-1973) Je fg0 zdaniem, operacjonizm byl wylacznie techni, dzight ktre] tylko behaworyzm rmdgl sta sie prawdziwa psychologia,ponie- ‘wad jako jedyny spelial warunek definlowal ogc terminéw teoretyeznych praez odnie- slenie ich do Klasy zachowaf, a nle do bytow payehicangch. Pod koniec lat traydtestych zasada ope racynego definiowanta poy stale W D5y- hologt dogmatem | est ona nadal obccna ‘ myslenia wapéiczeanego peychologa, mk smo 4e poddaja Ja lrytyce nawet wezeéale)- si wymawcy ortodoksyjnego neoporytywis- ‘mu. O weiaé Zvwel Idel operacjonalizaci _zmsiennych psychologicenych swiadezy opre- cowana w ostatnich latach przez Eltblete “Hornowska (1989) oryginaina koncepcja na- dawaniaterminom teoretycanym sensu em piryemego. Zhistoryeaexo punktu widzenta oper: cjonizm byl eupem koniecenym w rozWo}s peychologi jako nauk empiryeanc. Byé mo- = Watson domyatal sie ego nadejéia,sko- ro uwwatal. 2enajprawdopodobnie)nlektére _tych istoine waénych probleméw, nad kts- ‘yni pracule pychologaintrospekeina, do- ay sie tak preeformulowat, aby za pomoca precyzyjnych metod behawioralayck tore 2 cal pewnoscla sie pojawia) modna je bylo roxwigaywac. Nie spodsiewl sig yk, #e te nie sie to wkrdtce modlwe dzieki zbratania sie psychologi flozoig. Co wiece, Ze jesz- «ze 2 eo deta ale ut bez motiwosel rae. ‘Swdalatania zjego stony (Watson musi bo wlem opuelé mury uczelat! podjet prace agen rekdamowe), neoponytywizm pod postacia metodologicane) dyrekiywy opera Spnalizac#zmiennych paychologicnych ste te sg w psycholog jel oalng Slozoigna- tl. na prackér hlstoryeznemu faktow, lark L. Mull (1884-1952) ‘2 neopozytywizm byl zmuszony stopniowo reaygnowaé 2e swoich zbyt radykalnych Lupraseezajqcych stwierdzed poczatkowych. 4522 Status teorll w neobehawienyzmie Neopozytywistyeana dyrektywa operacjont ‘ach odnosl aig do faktow, cayl plerwaego ‘elementu struktury nauki empirycme}, od ktbrego must ona wychodzi¢ na ktorym m- sisie kodezyé. Drugim elementem jest wiade- ‘ate falty ze soba teorla_ Technik ekspery- mentalna, gromadzenie”faktow dziekt te) technice, soradyeane, tymezasowe Ich laeze ie w teori lub hipotezeopisuia nasze poste- powanie w nauce. Oceniany 2 ej porych be- hhawioryzm jest prawdziwg nuke przy- rodnicza” pisal Watson (1990/1925, x61) ‘Sw6j ,prawdziwle naukowy” system teore- ‘yemy opart on na pozytywistycanym (wa ‘eeni .plerwszego pozytywizmu” Comte's) ‘modelu nau. Kiedy w roku 1943 Clark Hull (1884-1952), .najwiekszy_neopozytywista ve psychologii, w swoich Principles of Beha ‘ior praedstawit wlasny system teoretycany, rmajacy na celu wylasnlenle prostych form za sz 51 Sigmund Freed (1856-1939) ‘uczenla sie, to réwnled uma neopozyiywism 12 prawdziwie naulowy i wzorcowy dla psy- chologi. W praeciwietstwie jednak do Wa ‘ona opart go na model hipotetyezno-deduk- ‘nym, bliskim duchowo ,trzeciemu pozyty- ‘wizmow'” (neopozytywizmow), Ktory poawa- law sposob racjonalny ,skonstruowa¢” teorie naukowg. Punktem wy}scia w tym systemie le sa jednak czyste fakty,lecz hipotezy for- mulowane w postacl podstawowych praw za- ‘chowania, 2 ktérych za pomoca regul logice nych | matemaryemych serony yprowad Jotyce] Kwartalnta Preholagicnego (1930) 1 Prgglodu Pychlogiconego (1952) oraz Mie czyslaw Kreute (1893-1971) ~ obrotica meto- ay inrospekcyine. Badanla drddlowe nad podstawam histo iq myill paychologiczne) roretjanej w ra mach tej sckoly flozoficenej doprowadaily do wyodirgbnienia peychologicme) sekoly Iwowskie} (Reepa, 1997, 1998). Jako forma ie aukowodadaweza, powstala.daigktsr eer ‘Twardowsklemu, charakteryza fa nastepn- Jace cechy: (2) wspélna genealogia:psychologicany war silat naukowy Twardowskiego, koncen- trulgcy sie na problemach rozwigzywa nnych wylgcznle metodamn weoretyeznyial {nieodwohulgcy sig do praktyki paychoto sleene}; @) polotenle geograieme: Ludw, @) umiefscowienle w czasie: lata 1898-1919: () wspélne idee psychologicene: rozumie- tle przedmiota psychologl (podmlotowe | nlepowtarzalne Zycie psychicene) | wy rofniki metodologicane (introspelea J ko podstawowe naraedzie badawcze psy- chologa, obser wacja2yciowa | interpre: tacja wytwordw oraz negatywua postawa wobec testéw paychologicenych). Wéséd swoich watnych osgunie teoretyee aych perchologa szkoly Iwowskil moze sie posscaycié- oprcz tort kratyzmu Witwic ego wrazz Jego proporycjamt teoreryezn- smi wyjainiania jawiska komizm | genezy uucrué~terig cannoli wytwore, orm Jowang prez Twardowskiego w fx FO=pr= ve habiltacyje)z roku 1894. Twardowski {rupelnit Brentanowskl pode jiska py- shieenego na praedalot | akt © nowy sad nie tretproedstawienia lub sd, cyl pay chiceny odpowiednik proedmlou,awiacy Sle ‘ przedstaieniu lub sade, Po roku 1919, zamykajacym ,lwowski” cokres rozwoju psjchologl, uezniowie Twar- dowskiego obj niemal wszystie katedry paychologi(¢ wyutkiem krakowse), kr rok 1903 kierowal Heinrich) a un ‘wersytziach polski. Wazakie o swolstm charakterze sakoly Iwowskle| mis proesidlé nie oryginalnose teoril paychologicenych, lecz_stosowana w ne metodolgtapaycholog Chodlgiw- te 0 prekursorska, zaproponowana przez ‘Witwickiego humanistyczna metode Inter retail wytworéw i observa 2yciowe, ‘oparta na Twardowskiego teor ceynnoscl I ewocbm, a wymalgea «pracprowadzonc} po mistroowsk prez Kreutaobrony navko- wos introspekcli Rzepa, 1998), Wedhg WE Cwiclego, dokona¢ trang interpreta wy- tworu, cal go zrozumiet, to odnaledé eta. ak lacacy bw wytwir 2 jog Zréiem, cays okreslonym zawiskiem peychicamym. Owe projonyce meandologtene paychologow wy vodagcych slg ze Lwowe anlenlaly parady- tuat badaweay obowigzujacy w dwezesnc) peychologl europekle:wrozwigzywaniem tajikéw pgche mala sg z}mowae le nauk rzyrodaicze metoda cksperyments lee ‘nauk humanisyeae 2 etoda interpreta (Roepa, 198, s 192). Dwudztestoleie medzywojenne to okres ‘dominach poglgdow psychologicanych glo szonych.praez_uczniow Twardowskiego, slownie Kreutza,nestgpey Twardowskiego Zalladzie Poychologt na Uniwersytecle {im Jana Kamera (ak po I wojie sist vee) nazyal sie Uniwersytet Lvowshl).Na- ‘wigzal on do Twardoskiego poleciaczynno- Aki w kontekicie poychologicane} interore- tac wyiéw tessw 2 pana widzenia ich _mleanosei, wykanuac w sposth przekonnle- Id ne Jest ona modva ber zmajomoset cannose, ite do tych walk doprows- dal. Kolejae pokolente ucznidw-psycholo- sow kscalilo slg zatem ceeSclowo fesacze pod Kerunkiom Twardoweego, copiclowo 228 jut Kreatza (Rrepa, 1997) Uerniem te- 0 ostatniego, a intelektualaym -wnakiem” ‘Twardowskiego jest Tadeuse Tomaszewski (at. 1910), hte ~ podobnle ak ego mistre = podit alerozwiany spechnie proce Twar- owskdego wate tor ezyanose Jut v.czasie psanla pracy magisterski « genezie ocen niedorzecrnoél Tomataew- sk zauwa de cle paychleme to strumied sterowany preez ezlowicka agodnie 2 jego vwasnymi celami. Te Idee badacz rozwinie po Draesaoezterdtest ltach w ognlelsa rg exymnodcl, Sign. 00akorsenial Twar- dowsilegoteoril exynnoltwytworéu, jed- nakde tak twérezo zodyfkowand. eprzed- miotem psychologl ko nauk humanisijez- tu) cayn,wydaze czynnosal isto aywych” badane przez nlg cw kontekscte ludzhej musvomia peve daialalnoicl praktycane). ze wzeledu na ich role w tej dzialalnosci” (Tomaszewski, 1963, 8.113), Tak rozumiana czynnos¢ charakte- nije sig ukierunkowanier na wynik (cel) oraz takim wevnetrznym ustrokturowa- ‘lem, ktore umozliwia Jego osiggniecie. To- maszewsklego teorla czynnoset do tego stopnia zmienia status polskie} psychologit {Ww nauce Swiatowe), 2e méwi sig 0 peycholo- agiemne] sakole warszawskie} jako wyodry>- ‘lone formacjinaukowe} (Rzepa. 1998; To- mascewski, 1985). 184 Psychologia eksperymentaina Heinricha | kontynuacja Jege idei Krakowska Pracownia Peychologii Dosviad. czalne] W. Heinricha miala od samego po- czathu charakter eksperymentalny,ukierun- kkowany na problematyke psychofizycana { psychofizjologicana (Pieter, 1976). Rozpo- c2pte przez niego w 1883 roku badania do- ‘rowadaily po blisko ezterdziest ltach do ‘wrpracowanla spéjne) wewnetrzale teoril paychofzjologiezuego mechanlzmu uwagi Jako funkesi akomadaeyjne) aktywnosei na- raqdu zmysl (na praykiad blony bebenko- ‘wel w uchu). To posmukivanie odpowiedzi ‘na pytanie,czym jest uwaga w funkcjonows- niu organéw zmyslowych, a nie w Swiado- ‘moSci calowieka, wynlkalo 2 ogéinego po- Jmowanla przez Heinricha zadania psycho- loi jako zrozumienia zachowania calowic- ka, 2 nie odkrywania Jogo Swiadomosct .Calowiek przeciwstawiony Sorata i innym fudziom musi poznaé Swiat yeh luda jako ‘osoby aktywme,dialsace”— pisal juz w rok, 1899, W ten sposob stawa! sie Heinrich pre Ieursorem behawioryzmu rangiteoretyezne} (Geewezuk, 1988, 1992). Jako filoaotpsycholog, miat on nie tyko zacigcie do eksperymentowania, ale byl tak- 4e wytrawnym zavrea histori Glozoli. Do obu tych preyinlotéw swego mistrza nawlade ‘adouss Tomaszewski (wr. 1910) WiedasmsereSzewentk (ur 1913) Jego vezed | wspdlpracownlk apo précis Helnicha zi etmeryturg w rok 1996 ~ Kerowalk Pra ‘count Peychologl Doswiadezalne. ‘Szewemuk, ktéry wezesnie wiyezyt sig 1w prowadizone przez Heinrcha przed Il wo} 13 Swiatowa badaia~ nabierw nad zkudae ami opijeanogeometryeznymi,. pda] nad widzealem prestrzennym | ewiazanyl ‘nim mozwosiam tworzenia ima wo} miarowego ~ zgicblal arkana warsztatu precy- {nego ekeperymentowania. Praeezedlzy 1 swojel pracy naukowe)niemal wszystkie dziedziny psychologii, preeprowadzil grun- towna krytyke peychologt postal ora siega Jaca samych podstaw psychoanalizy krytyke Freudowskle koncept poychologll. Jego -dlugoletnie zabiegi o zainteresowanie sie pol- sich psychology historia swoie]naukt 20. ‘staly uwiericzone utworzeniem w roku 1986 pod jego kierownictwem seri wydawniczej ‘Bibliotcka Klasykéw Psychologl w Padestwowym Wydawnictwie Naukowym. Nie- ‘watpliwie po mysli Szewc2uka, chot calko- wicie niezaleéne, bylo powotanie do tycia ‘wy samym roku w Instytucie Psychologit Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Po- _manlu plerwszego w Polsce Zakladu Histor “Myall Pychologicane) oraz wydanie zest lat pétaie) plerwszego Stownika peychologéw polibick. aes Psychologia poiska po roku 1945 Po wyzwolenta wmowily dztalainoseisieja ‘ce preci wo)ng uniwersyteckie Katedry psy chologi w Warszawie (Wladyslaw Wibwickl, ‘Stefan Baley), w Krakowle (Stefan Saiman) iw Pomanis Gtefan Blachowsld). Katedry peychologi tworzono tale na nowo powsta- Jyh uniwersytetach: we Wroclawiu (Mieezy- slaw Kreutz Helena Stoniewska), w Lublinie (Tadeuse Tomasaewk), w Toruniy Andrze| Lewicki) i w Lodzi (Albert Dryiski, Euge- niusz Geblewiez, Maria Librachowa | Jézet Peter) Gob. Kosnarewicz, Rzepa | Stachow- sl, 1922). ‘Wanowiono wydawanle Prcholgit Hcho- seawcze (546) | Kuartalnika Prcholgicane- 40 (947), pojawily ie nowe wydania, migdxy Jnnymi Witwickiero Packologi (1946), oraz wlele nowych prac polskich psychologéw. W rok 1949 powolano Polskie Towarzystwo Psychologicane 2 sledziba w Poznania Jednakte po roku 1948 zaczely ale pola ‘wiaé omaki grosqcego temu rorwojowi kry- _7ys naipierw prays fla markslstowske) lerypkt psychologl i psychologew, wirdtce potem zaczela sie precbudowa paychologi na zasadach pawiowizmu (Peter, 1976). Nakrot- ko zosialy wstrzymane prayigcia na studia peychologiczne. W teraturze peychologicz- ‘el przewataly pracklady zJeavka rosyiskie- 0. W dabie snowego sposobu myslenia no ‘wego styl pracy” nie moglo bye miejsca dla peychologil wyrostej 2 buréuazyjnego™ spo- sobu mydleniasylu pracy w okreslemigdzy- aia 1 THORIE psvcuotoeiczue ‘wojennym. Liczaca prawie pdt wieku polska psychologia o lwowskich korzeniach dobieg- Ja kresu. Nie zatracla sig jednak polska mys psychologiczna, ktdra po .polskim patdzier- nik” zaczela 2yé na now, 19 Podsumowanie Psychologia, zgodnie z etymologia wyrazu, ‘od czasu Arystotelesowskiego traktatu Odi ‘3 byla nauka o duszy jako bycie substan: alnym. U Wandta procesualnie(aktualissycanie) W poychoanalizie, na odwrét, swiado- rosé jest stanem nadzwyezaj nietrwalym, psychika jest zatem sama Ww soble nleswiado. ‘ma. Umiejscowiaigc w jel glgbl podstawowy ‘ont nieswiadomych motywow, Freudow: ska psychoanalizasprowadzala rest nleswla- omosel wylgcanie do motywiw wypartych ze Swiadomoécl. Jungoweka alternatywa = peychologia analityema ~ opuszeza obszar ‘viadomeso: tresignleSwiadomosci sq mo ‘yw, ktérych nigdy nie goScilaSwiadomosé. cyl archetypy, sktadniki nieswiadomosci ablorowe} ‘Adlerowska psychologia indywiduaina ‘wychodzi poza panseksualne ograniczenia Freudowskiejpeychoanalizy, dowartosclow. Je udaial czynnika spoleczno-kulturowego W podstawowym konfikcie nleswiadome) ‘motywacl. Stad Bedale czerpal pltniejszy rruch neopsychoanaltycany. ‘Wateonowski behawioryzm nie bedzle Jad potraebowal ani wisdom), ant tym bar- ie} nieSwiadome) psychiki, poniewad nikt nlgdy je nie dotkngl ani nie widzial w pro- bbowce. Tym samym nie beda juz potrzebne podecta twindomose” oraz .psychika (beh. STORIA PSYCHOL wioryzm metatizycamy albo radykalny). Praedmlotem psychologlt stanie sie wylacz- le zachowante organizmém, w tym czlowle- ka (Behawloryam metodologicany albo en piryems), ‘Na metafizycany behawioryzm Watsona spoteezn08é uczonych odpowiedziata neobe- hawioryamem z dwéch skrajaych pozycj. Z jedne) strony Skinner jeszcze bardzie} go ‘radykallzowal:stany psychicae jako kate- ‘orte wyjasniajace zachowanle cziowicka $3 tle tle nlepotrzebne, le wrece nlemoziwe do prayigca, gay utrudalaig anallzg zacho- ‘wanla Gako reakije organizmu, same wyma- ga wyiaénienia). 7 drugie strony Tolman, cheac praywréclé slownikow paychologics- nem wyeliminowane przez Watsonowski ‘metafizycany behawioryzm ,éredniowieez- ‘ne” pojecia subiekeywne, siegnal po neo- Ponytywistyezng metode operacyinego def ‘lowania pojee wprowadailkategorig zmien- ‘ne posredaniezace} ‘Te rozbieénose! pogladéw na prazdmlot peychologil towarzyseyla ~ do czasu polawle- nia sie paychologit humanistyezne- zadzi- ‘wialga Jednomyélnoté w pogladach a psy- cchologie jako nauke. Wprowadzaic do psy- cchologil eksperymentalng metode introspek- - padku stosowania metafory maszyny. Opis {ke 22 je) pomocg calowieka, naipierw 2a _zayeza) wyszczegDlaia sie cars, elementy ‘struitury (okcesla sig, jak jest zbudowana) ‘oraz proedstamia zasade wepoldzintaia cop- 4c, dopiero potem zaé wekazuje sie funkeje ‘maszyny (po co jest zhudowana). Maszyna ‘sama zsiebie nie mode wykonywat tadnych dzialaf, zatem niezbedny jest impuls 2e- ‘wnetrany (zachowania masayny sqsterowane ‘przez crynniki zewnetrme |odbywalg sip bez tudzialuSwiadomosci). Same zachowania = powtarzalne,rutynowe -majgcharakter sa. ‘molmilacj. Metafora maszyny akcentuje ‘wige fat, te zachowanla hudzkle 9 rurynow, odpowiedsia na bodéce: beamyéing, bezwol- 1g, bezrefleksying: #e calowiek sterowany jest zewnetranie id. Oczyigcie. w cigeu ddiejéw zmienial sie rodza) maszyn, jie ta- ‘nowy punkt odaiesenia w opisywanis kon- ‘cep ludzkie)natury: na poczatku wleku by- 4a to maszyna parowa | zwigzane z tym problemy cisnienia, hyrauliki,termostatow td; potem,w latach traydtesiych tezterzie- stych, byly to uklady elektrycane, pray kts rych dominowaly problemy pracwodzenia, poraosel, polaczes ukladéw zabezpleca- Jacych pezed zwarciami; wreszcie, of lat szeSédziesiatych, sq to uklady elektronicz- ‘ne, dokonujace szybkich i precyzyjaych oblt- ‘cat, drialajace wedle zasady anane} jako ma- szyna Turinga (Barrow, 1996; Domatiska, 198. Opisane przez Weinera dwie metafory ale wyczerpula, jak sie wale, zagadnienia. Se Aeimny bowiem, ie obeenie dominujgcym m0- ddelom —vlaszeza w wypadics opisu pomaw. caego aspekts koncepei cxlowieka — jest imetafora neninezeanege komputera. Kom- pater jest maszyna Iw capsei dotyczqce| tak wanego hardware opisany zostal ju po- przedinto. Ale Komputer to te2 sofware, czyt ale oprogramowanie. Zaana Jest wprawdle tuwaga wielkiego matematyka, Johna von ‘Neumanna, 2e Komputer to idiot, tyle 2e ssybld, ale dotycayia ona komputersw praci- Jacych algorytmicznie, Wszystko wskazaje Jednak na to, 2e kolejne generacje progra- smév, a seezegélnie tak swana maszyna pola. aef Hila, ktére) reguly funkcjonowania nie '8@ ju2 algorytmicane, moga byé zupetnie no- ‘wa metaforg psychicanego funkcjonowania calowieka (Hills, 1996).‘Woaloskd wynikalace 2 praedstawionych ty wod6w najlepte} zbrazowat porswnaweeo. Prezentuje to tabela 21. Wyte si, te uke nije ona nalwainiejsze aspekty poszczegst rnych koncepe Co wydale sie malwatniejsze w tym zest wien? Jes wzigt pod uwagy poszczegéloe Icryteria, moéna maleét pewne wzajempe po bless, a praykladwigksz0s¢ koncxpc traktuje clowicka jako system slogonyalbo codwokse sie do metafory maszyny. “esl walat pod uwage caby2esp kryte- ri6w, wéwczas koncepee sala sig winsciwie ‘lepor6wnywalne. Nie ma tez dowodew sa PSYCHOLOGICENE KONCEPCIE CZ to, aby chronologia ich powstawania Ww jak wyradny sposdb decrdowala o intelektualne} przewadze ktérejkolwiek 2 nich. ‘Sqdbimy, 4 rekonstruowanle paycholo- _sicenych koncepel calowieka jest 0 tyle wad ‘e, de ujawnia opisane rozbiednoéel | zmusra do odpowiedsi na pytania o modliwosé ich rzecmycietenia oraz do integraci wiedzy na {en tera. Wydaje se, 2e obeenie modliwase! tae] nadal nie ma. Nie sydzimy, aby byla to orazka. Wiadomo bowiem, 2e rénorodnose omysiow, wielose Koncepe}, Scieranie sie poriadow ~ to nsjwainicjsze crynaihé roewo- ndyecypliny naukowe). Nicma wige powodu obawiat le spraccanoéel. Uwadamy raczej, 4 jest to obraz intelektualnego potenciake 23 Podsumowanie ‘Wriniejseym rondztale pezedstailémy killa psychologicenych koncepctcziowieka. Pun- ter wyjScia nasaych rozwaéaa bya koncep- ‘Ga ntrospekcjonistycana, kira wszechwiad- 1g role w regulacil zachowanla praypisywala ‘Srladomosei. Reakca na te koncepeie byla eychoanaliza, upatrujgca regulatordw za: ‘howania w mledostepnych swiadomose im- Palaectsy Livlogheayan vwowode. Ing re- akc na introspekejonizm byt behawioryem, odraucaigcy wszelkie wewnetrme mechaniz- ‘my zachowania jako niepoddajace sie obiek- {ywnemu pomiarowi, natomiast regulacyjne -maczenie praypisulacy popetiom, bodzcom, rreakejom, wamocaleniom. Odpowiedzig na ‘behawioryzm byla 7 koleipaychologia huma- nistyezna, odrzucaigca teze 0 2eungtramym sterowaniu zachowania, a prayplsulaca domi- i wewnetramemu sterowaniu zachowanla (podmictowos, samoalualizaja). Nurtem Inspirowanym przez eorie informaciicyber- netyke, ale 2aS przez inne teorie psycholo- ‘icenc, byle psychologis poznawcza, ktéra decydujace maczeniew regulacizachowaala praypicuje procesom gromadsenia | practwa- ‘zania dotwiadezenla. Ponowoczeana kon- ‘cepcia clowicka —w odrdinienia od wazyst- ich pozostalych - zaklada, de podstawowsm regulatorem ludakiego zachowania jest det cyt bodes, a w konsekwencii~ poszukiwa- ne wraied U2miang, ‘Analiza koncepeji psychologicanych ezlo- wieka kate zwréci¢ uwage na dwie kwestie Prerwsza ~ to koncentracla posacoegolayeh ‘koncepejina rééaych aspektach funksjonowa- ‘ia elowieka. Druga — to brak asymlacl wle- day wezeiniejszej w koncepejach powstalych ini, Zwasvarzs, 9 proces kumi wie- day we wapdczesne] psychologt jest dosé 2a- awansowany, moina praypusarvat, it koncep- cle psychologleme calowieka pelnigfunkcje racze),deologicane” nit funkeje uogélniana (Ga naywyzszym poiomie ogoinosc) dotyen- czssome) wiedzy paychologicene)oczlowicks, 1. Co réent psychologte naukowa od inaych psychologt? 2. Jake sq najwaénicsze metodologiczne wymugania klerowane pod adresem psycholog na- tukowe?? 3. Jakiezalozenia zawarte sq we wszystkich koncepciach peychologicenych calowiela? 4, Caym vojasnic tak odmienne od siebie reakcje na introspekcjonizm, jak psychoanalizabe- hhawioryzm? 5. Cojest stot koncepst humanistycane iw czy jest ona podobna do koncepci pomamcze? {6 Jakie argumenty przemawiala na rzecz koncepci socjoblologiczne,jakie za na raece Kon- ‘cencii ponowoezesnel? ‘7, Prosay wekaza¢ najwatniejsze aspekty potocanych koacepefinatury ludzkie92 Bauman, 7. (1950). Ponowoczesne wrory osobowe. Studia Solace, 2, 8-31. Freud, (9R2. Wsep do pychoanaliy (oy). Warszaws: PHN, ; Kovieleci, 3. (967, Komcepie ycholgicnc calocicka (wy. VII) Warscaws: Wydawnicteo 2k. Maslow, AH. (1986). W strong psychologit Warszawa: PAK Paszkiewicz, E. (1983). Sirukturateoré pechologiconych. Behawcioryam, psychoanatisn, paycko- logia humanisteona. Warszawa: PWN. ‘Stanner, B. F. (1978), Poaa eolnodig& godnosig. Warszawa: Pafstwowy Instytut Wydawnicey. ‘Wilson, E, 0, (1968). O maturze ludekie Warszawa: Passtwowy Instytut Wydawniczy. BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA Tytus Sosnowski (redakeja)3 Psychologia fizjologiczna Jan Matysiak nds ten zostal naplsany 2 mya o tym, by pracdetamié Caytelnikow' stosunlowo ral da galt pycholog, aime ca sie badaniem mechaniz: ‘mw fjologicenych, kere leda uw podstaw szachowanla, Paychologla Sizjologicena Jak aezy elementy fiziologil (ba fijologicznych. Badacze uprawisigy te = Ie peyehologagodnl 9 co do fodnege, a mianowice, 2 u podstaw kazdego zactio- ania lly proces fzyezny,oparty a wiakc ‘wosclachubladu nerwowego 'W ciagu kitkudziesiecin lat swojego ist sie ppctologi ilies nla aro. ‘madi€ olbraymia tose danych dotyczacych vwzajemayeh zwiack6w migdzy camnosciam! Uhladu nerwowego a zachowaniem. Tea ms: terial empiryezny porwals obecale w coraz vwikseym stopniu wypeinaé Konkretna tre fla taki pojgia hipotetycane, jak procesy ‘weimnetrane cy procesy posrediceace. Prowadzanic badad wt interac rnarne) dsledsinie nauk wymmagn of peo log ezerokie wedry 2 takressanatomlt \fijlogtukiads nerwowezo jak rbuiet -wspélpracy z endokrynologami. biochemika- mi, histologami, a nawet z elektronikami. Kaéda z wymienionych dziedzin wnosi wias- ny wklad w rozw6j psychologii fizjologicme), Torserzajae zakres teehniki | technologt tkaperymentane) oraz we wie agro: train w obrebie yc dean. Psychologia fizjologiczna, mimo swo}ego_ ainteresowania innymi galeziami wiedzy, po- Zortne prone weaytki nl 0 rachowa- th. Newrofilos rani? interest se oro cesami fizjologicznym! ukladu nerwowego, alepsycholog ecukapreede wazyikim aig es migdzy tml proces azachowaniem- ‘Na ostateceny kaztalt tego rozdziaha wply- ney da pomsine opranicnni: ene r> zal prezentule sie w opastych tomach, Zna- lanky sle tu wige podstawowe wiadomosci ‘obudowie eaynnoSciach uldadu nerwoweyo ‘orazo metodach badat stosowanych w oma- ‘wiane} dziedzinie, a tescl psychologicme _aruporanezostaly wok6ltraech wybranyeh problemdw - motywac, aktywacl oraz cae ‘ia igi pamige Road ten stows ztem Tatzel wpromadzenie do psschologi Solo ieee) me spstematyeany przerad 3a Podstawowe wiadomosei o uktadzie nerwowym Wiedea oukladsie nrwowey. ja da dvs zie badaniom provadzonym of aiecintkow lat przez neuro fajologéw I biochemikéw, jest niepordwnanie ‘wigksza od tego, czym dysponowaly na pe ‘zat naszego stulevia tak zoaczace la ps ‘hologSzjlogiczne) postacte, jak I. FP ‘wlow czy poznie} K. S. Lashley. O was Twoseiach podsiawowel jednostiduldadu ner srowego komdril ner wowe)~wiemy Jud ir Jo, coma wigce) tet wiadomo o funkjono- ‘wania zespota Komérek, 2 w szczex60&C 2 wiadciwoscach {fumkciach styk6w pomie- fay nimi. ZidentySkowano wiele erwowych miedzy rdénymi strakturam! dklada ner wawego trozpomano szereg it funkej.Zlokallzpwano opszary w ides, _rwiqzane 2 okreSlonymi funksjaml orgatiz ‘mu, Mimo tych osiggnigé ~ a mode wiasnie ‘dalek nim ~ dist) jak chyba nlady praed- Tea Jajemy eoble sprame 2 tego, jak daleka jest jeszcze droga do zrozumnenia,¥ aK Do- Sob komorki nerwowe, dalla: wepétnle, oprowatzala do realzaci obeerwowanego praez nas zachowania ‘Niewicle jest dziedzin nauki, Ktorych cosiagnigea 59 tak nierozerwalnle swigzane {P postepem technolo | techniksekspery ‘mentalne, ak osigmigcia paychologt figlo- lcane), recyzyine badanla nad mbzgiem ‘ShiNconin zaawansowane! technologicmie aparatury | wyrafinowanych imieatu. Dokonajmy praeglad aaa Metody | techniki badafi Wposmubiysalaeh mapa mig zachaxse sf ceynesc na armen chlogia nzologiézn dysponue, opr “Tod behinwioralaych, metodami elektrofige- Jogicznymi oraz teshikami asakodaef that : Metody elekirofiglogicane Rote paati na dre ategri ecal ‘Seadnjenia i techniki relestraci aktywnodc ‘bicelekirverne) thank! nerwowe). Uszkodze- ‘nia natomiast moga polegaé na usuwanitt Wy ‘ranych ezecl lub cave strukaur mozgowia raz na preecnaniu poigczeh ner worch. Male) radysiny charekter aja techni ex Sowo obaldaace bad bloke exynnotel {Hank ner wore! Nees wa ‘struowanle praez V, Horsely’ego i RH. Clar- en ego. Wazystnle ‘wymienione weeesniz) metody el talne wymagaia bardzo doktadne}lokalizacl ‘wybranych struktur. Sprawa jest prosta, g¢y hod o polozona na powlerzchal méegu ko- fe Czesto edna bodaczeintereoua le oko i strukasra Pon on skaperyrentaarost umietcé ‘icktrode w deitle proewidzianym miejsct i drainie, rejstromae Jego aktywnoée Ind twadkadzat wybrang srukture ob.rye.9D- Na podsawle adasu stereotalave=eg> hsperymentator wiers obwbrw ezsace wie fuchomlonego wagarace werzeiai ORT: {a elektrode w mézgu na adpowiednie] he ‘bokodei. Atlas pode haa sumownyeh copay wat tack nachylena czas2l porwala a precy te uniejcowienleelektrody w mé2gu. 'W badaniach zwiazanych 2 zachowaniem clektzody implantse sig najezeclej na dha Say cons. Wymaga to trwalego umocowaala97 ss do koéci czasaki specine) obsay 2 = topionymi w nie} gérmymi zakodczeniast eked. Zamias elektrod mona wkhwaé do méa ‘gurévwnle lenke kanlule, prez kidre wpro- vradza sie substance chemcne ub termody do odatywat temperaturowych na tank perwows. Tang bole apart terotaayeenego, ‘aig sale wyposaenta procown poycholo- fi fxjologicang) jst oscioskop ‘Utywa sie go do, Dole! rejestracl natomlaststosaje se poligraly, Ke ‘re —w ode6inieniu od oscyloskopu — ne rea- ‘guja na bardzo saybkie zmiany aktywnose! ‘lekirycae)uikadu nerwowego, Modia est Jernak relestraj fotograficma zekranu oscy- loskope. ‘Nlemal katdy cksperyment neurofizjolo- _gemy kotcry sie weryfllaca istologioma w celu doktadnego okrestenia polozenia korica cdekirody lub miesca usckodzents thank. ‘Techutka trwale) implantacelektrod cotworzya praed badaczaml olbraymle modi voted ckaperymentalne. Te same elektrody tog shutyé zardwno do reestrai | dradnie- Alia jal do ia wybranych struktur mézgowych. W Dstatnim trzydziestoleciu technika implantacil ostagnela wysoki po- iom doskonalosei. Zamiast pojedynczych elektrod stosule sie czesto multelektrody, poxwalajce na rejestracje aktywnose! struk- {ur poozonych na réznych glebokosciach, ‘Stosuje sg nawetrejestrace I dradnienie bear praewodowe. Eksperymentator moge wigc “utrzymywn emolé 2 mbagiem rwobodnie poruszajacego sie-zwierzecia. Dalek skon- struowaniu ezezegdlnie cienkich milcroclek- trod bada sle obecnie aktywnosé poledyn- ‘caych komérek nerwowych. Opisane upraednio techniki, webogacone ‘metodami biochemicanymi i histologiczay- ‘mi, w poljczentu ztestaml behawiralnymt tworea warsstat cksperymentalay psycholo- ‘il fijologiezne. 3.2 Komorka nerwowa Komérkd tworeqce thanks nerwowg narywar nc 09 newronaml. Typowy ncuron precdota ‘wiony jest na rycinie 32. Cecha charaktery- styeeng neuron, wyrééniaigeg go sposeéd innych komérek onganizmu, jest Jego ,xy- pustkowata” budowa. Wypust wyrastjace ‘clala komérld modemy podzlelié na da ro- zaje: pojedyneze Ina og6t dhugie aksony (neuryty) oraz krétsze, czesto rozgalezione [rwystepuigce w wigksze| lose dendryty. Ak- ‘son mode sig rozgaleiag,tworzac tak zwane ‘eolaterale. Calo komérki, podobnie jak inne koméekt organizmu, zawieraJadro sterujace procesam| Zyclowymi komérkl oraz Inne ‘komponenty odpowiedzialne za realizacie ‘metabolizmau komérkowego. a = —— Nicktére aksony pokryt sa zoulaca ot ne komérld nerwowe - neurony cexace (interneurons) (z0b. rye. 3120) ‘Neurony poéredniczace moga tworzyé ca Je laficuchy i sieci neuronalne o nlezwykle -skomplikowane} Konfiguraci. Die nim in- formacja 2 komérek craciowych dociera do ‘méagowia, a praede wezystkim do kory m6z- ‘zowe), Deiele lg to w trzech exapach: W za Jeénosci od rodzaju czucia neurony czuciowe przckazajy pobudzenie do neuronéw druge- zydowych, anajdujqeych sie w rdzeniu lee gowym lub w rdzentu proedhizonym. Neuro- ny drgneedawe pahaleay 7 Ene nevrony trzeciorzedowe, ziokalizowane w strukturze mézgowia zwane) wegérzem. Aksony neuro- now treeciorzedowych podazaja do specyfcz- faych dla danego ezucia obscarow ory méz- ‘gowe}. Neurony posredniczace umoaliwiala ownie? wplyw wyészych struktur ukladu nerwowego na procesy zachodzace w rdze- ‘iu kregowym Ina obwodzie. 3.3.4.2 Mézgowie Méagowie to c2e6é oSrodkowego whladu ner- ‘wowego zawarta w puszce mizgowe| czaszk ‘Stanowi ono zaledwie 2~2.5% wagi lala, ale Pravkré| strasthowy mézgowia mee rom 33 pochlania 22 20% zaopatrzenia orgaaizmu: wen | glukoze. Swiadczy¢ to mode o inten ssywnosci procesdw Bzjologicanych zachodza- ‘oych w tyinnaraqdze. ‘Neuroanatomowie zwykle dsiela méago- sicna tray cap: yloméagomie (rdzed prze Bhotony, most | mbgdbek), rddméavowie i przodomézgowie (miedzyméagowie | kre- ‘soméagowie). Podatal ten oferty jst ra kry- ‘terium ontogenetyeznym. Istniej_ rowale?in- ne podzaly, uwzgledniajgce kryteria ncurolo- _zlcme, neurofiologicme lub morfologicme. Rycina 313 praedstawia schemat mézzowia Idakdego w preckrolu w plaszceyénie strat. Ns rycinie widoczne sq dwie ofmien nile uksetaltowane cage mézgowia — cylin drycany, wydlutony ples mézgu (brain stem) i oiaczajace go pBticule mézgowe (ce- rebral hemispheres). W uproszczeniu mina powiedziec, #e tylomézgowie i srodmozgo- wwle tworza pled mézgu, natomlast mo, sklada sig ze struktur ‘migdzjmézgon I kresemézgowia. ‘Dokonamy teraz skrétowego proegla! ‘wybranych struktur ménzowia, omavia) Jednoczesnie podstawowe funkcie praez 1 ‘elnlone. “Tytomngowte hindoran). Na sacar nla krggomeno sade sg ach preed tony, owt mésdsek, Podobne jk w niu kregowym, brawszna caps¢ rdzeaia pr: duzonege | most zawerasksonyzsepu ce, a grzbietowa czesé tych obszaréw ~ ws gce.W stukturach fh maja seb ne skupiska clal komérkowych — jadra, iéryeh dochodeg sony nearonéw cae wych. Jadra te moga by¢ zatem traktowa jako -stacje pratqczikowe” dla informa ‘sensoryezne} podazajgce} do mézgu. W okolicy 2najdue sig rOwnled grupyparen 1zs01061¢zMA ronéw regulujacych proste reakeje moto. ryezne. Méiddéeke (cerebellum). Métdiek sklada sig tank nerwowe} osadzone] ponad mostem, ‘po Jego stronie grzbietowel. Pomimo pew nych roznic anatomicanych u rdznych zwie- raat rola mbédélca w regula zachowanla por lega zawaze na organizacji 1 koordynacit ‘ezynnosci motoryeanych, uzaleznionych od _aktualne) pozyejicala w éradowisku. Jest to ‘miejsce, gdzie wolywy 2 wielu ubtadéw sen- soryeanych Igeza sie z informacja 2 pr2odo- _mb2gowia, docieralecg popraez most. Seoamszgowie (midbrain). Seodmozgowie ‘est cxySeig mezgowia, Kira czy plen mo- ‘au zinigdaymnagovten. W grtbctowe| cop 4 deédmézgowia znaldua sie weg como racze gine | dolne. Wagérkl exworscae dolne otra inormacie# uly shucho- ‘evo, ntomiat wzadrkl ezworacze gre, Jeface bile) miedzyméegowia, otreymuia in. formacie warokow, Oble pary wag6rk6w caworaceych odaryalg wan role Wloka ‘cj obiektu warokowego badd irda dani Jaw srodowislu. Brzusena cops srodmoz- sgowia zawiera wile wstepulacych 1 ste pujaceh wlikien nerwowyeh oraz lezne Fe dra nerwow caasahowych, Mtére ralizuja funkcje cracioweiruchowew obrebe glow Migdzyméagowie, W sklad miedzyméaeo- via wehodsi podwaxérze (typothalams) Ewagbrae (halamus). Podwagérae rozciaga ‘ie wadhu2 podstawy méagu, od sdndago- ‘win do plato czolowych mézgu, Nicest one rorlega strukturg, zwiera ednak liczne gru- by jar. Ponadto prez podwapsrae przecho- dal wele wstepuigeych i rstepujgeych ula dow widkien, migdzy innymi prayérodkowy peczek praodomazgowia, Podwagorzebierze beaposredal udeialw regula czrnaote na raadow wewnetrmych | grucaoiow: Regulacia ‘aodbywa si a posrednictwem autonomica nego ukladu nerwowego. Caynnosci pod vwzgérza omawiane sq w podrozdziale doty exon motywae 107 Wagérze rompatrywane Jest c2gsto Jako sruldura skladaaca shez dwich cogéci ~ srabletowe}i brews} Cet grabietowa ‘wera grupy komérek otrzymujacyeh infor rmacte 2 ukladow sensorycanych (opeécz We chowego) | wysyajgeych swoje aksony do okredlonych obszarow Kory mozgowe) (Cope brzusena zara dra biorgee ude ‘ regulact czyanotes motoryeenych, w Sct slom powiqzann x altyenosel jade pods. wey Cala aktywmoté komérek grabletows} avi wa Jest dif rwigzana zpowier= cna korowq mézgu. Niektére z nich prck- ‘i informaciesensoryezna do kory mézgo- we), inne za odblerala impulsy nerwowe Aochodzqce 2 korg. Te ost z kale wysy- Jj zwroime wioka do innych obszarow ko- Fy moegOWe Idea podatamy (baa! ganglia) Jqdea pod ‘stawy obejmuja przede wazystidm trzy gh ‘ene skupiska komeérek nerwowych maid Jacych sig przed miedzymézgowiem i wok6t ‘niego, Se to: ciato prezkowane (galka blada, Jadro ogoniaste i skorupa), przedmurze 1 funkejonalnie naletgce do uidada lim- bicenego ~ cialo migdalowate. Wiekszose {yeh struturblere adil w reguac cyt nodei motorycznych. Jadra podstawy otrzy- ‘mule bards duza tote tnformact = kory mdézgowe), 2 niektSrych capt braussneg® vezgérza, a takie 2 paia méegu. Mechants- sy regulac ceynnoéelruchawych praesf- dra podstawy ale sa Jeacee doklatinle 50- ‘ane Unlad lmbleany URlad Uinbicny jest fe zoyt wyradnle opraniczong c2eiel mbzgo via, do Kibre zalica sie struktury podkoro we, take jak hipokamp, jira migdalowate ira praearody oraz niektre czei kor, praede wazystkim wewnetrany obszarje) coe Sci brauszne}. Nicktiery hadacze do uklada limbicmego zaliczaa rownie? podwagéeze I nakrywke. Uwata sie, 2 ukiad limbiceny ucrestnezy w regulacipoziomu aktywaci oraz w procesach emocjonalnych, motywa- ‘yeh I panigelonyeh Podziel kory mégowe] wa platy — noms Kora méagown. Ocenia si, 4e kora méz- ‘gowa (cerebral corte) zawiera okolo 70% ‘wazystkich neuronbw osrodkowego uktadu nerwowego (Nauta Feirtag, 1979). Powierz: chnia korowa mizgu podaieloa es na platy: ‘zolowe, ciemieniowe, potylicene | skroniowe (Gab. rye. 316). Do pewnego stopnia reine funkeje behawioralne zalz3 od aktywnosc! tych platow. Na praykad, platy czolowe Uczesinicza prac wazystkim w remulacjake {ywmodet ruchowe), ponlewad aksony wiele Komdesk: nersemagch lofgeych w tym shes ze podadaia do rdzenia kregowego | tworzs ‘synapey z neuronam regulujacymm skureze igs. Platy cemieniowe poprzea grabieto cape wzgérzaotraymujainformacie sear soryczna 2 receptoréw skory, miesni i Scie sen cial. Do platéw potvlicnych dochoda widkna nerwowe przenoszqce informacje 7 ukdadu warokowego. Obscary wadlud go fnych c2eSei platéw skroniowych stanowis Drojekeigukladu shichowego, Ze wagledu ma Soja funje oméuwone tu ezeéet Kory kre 4a se jako obszary projekeyine kory. Po azastala cage Kory méngowe), stanowigca po nad 3/4.caej powierachni kory, zalccana jest do obsenréw Kojarzentownch. Obszary te ne otrzymula bezposrednie informact ze Swiata 2ewnetremego, ani ted nie kontakteig sie bezposredinio 2 narzadami wykonawezy- ‘ml Skladaa sp one wylgcatezneuronéw po seinezgeyeh, AktynoS¢ neuron6w w (yh ‘obecarach ne ogrankca i Jenak do potred ncaenia W prackazywaalu informa Wydale ‘ig jasoe, fe calakora mizgowa zangatowana Jest w bardzo slozonqalayonote pomawer, 332 Obwodowy uktad nerwowy Jskjut wspominaliimy obwodoy hla ner- ‘wow peb grande waaytkin fan tans Iisyg, osrednicgew wymiani nformach omledayosrodkown ukladem nerwowymn 2 receptoram, migsnam | gruczlanl org alam, Wyrniamy ta die Kategori ewro- nw = ericiowe |ruchowe. Neurony cuco- tre polgczone 92 recepiorami zbkalizowa- ym w skirze, stawach Ssiac,narzy Gach wewnetrnych oraz narzqdach 20-PSYCHOLOGIA FIZJOLOGICZNA stow. Praenosza one informacy 21y¢h recep tordw do osrodkowego ukladu nerwowes0. [Neurony ruchowe natomiast sq oosatkam i formaclz ofrodkowego ukladu nerwowego; ‘worzapolgczenia eynaptyeme 2 koméskaml smieSniowymi, aw wypadi ukladu autono- smicmego ~ réwnie? 2 thank gruczolowa, "Aksony komérek cauclowych i rucho- vwych lac sie ¥ peczkl otoczone wspéing ‘long, tworzge w ten sposdb nerw. Nerwy czaszkowe (cranial nerves) lgeza sie bezp0- ‘rednio z méagowiem, omajac rzet krego- ‘wysnatomlast unerwlenle pozosalych cops ‘Srganiem poprece nerny rdecntowe Gpinal serves) polacrone jest 7 rodkowym tka dem nerwoverm na rézmych poriomach rdze- nia kregowego, Nerwy utworzone s zatem z mieszaniny widen cauciowych | ruchowych. W wypad+ tu nerwow rdzeniowych jednak praed pol czeniem 2 rdzeniem kregowym mastepuie rorzilenie owych widkien. Wiokna czucio- we tworza wéwczas korzonki grzbletowe (dorsal rots), a wiokna ruchowe~ korzonkt bbrauszne (central roots; zob. ye. 3-15). lala somatycanyeh neurondw rucho- vwych mafiuia sie w rdzenin kregowym i wy- syfaig swoje aksony nawet do najodlegiey- 109 saych cag organtzmu. Natomiastcialanew- rondw ezuciowych zokallzowane sq w zwo- Jack relzenlowyeh na pracblegu korzonkow ebietowych, a wige poea otrodkowym ult dem nerwouym. [Nerwy rézeniowe zawiraia réwmied wit ‘kna uldadu autonomicmego, Organizaciate- 0 ukladu zostanie omowiona w nastepaym poiiroziziale. 34 Biologiczne podstawy motywacji Jedoym 2 podstawowych celéw naukl jest ‘praewidywanie 2darzeé na podstawie zero madzone) wiedzy w dane} dziedzinie. Tymi -nlarzeniaml, ktdre stara sie badaé | praewi- aywa¢ peychologia, sq zachowanla ludzt | awleraat Problem polega jednak na tym, fe zachowanie jest jawisklem zmiennym. We. dug psychologéw (Kleinginna t Kleinginna, 1981), jedaym ze érédet te} zmlennosci jest ‘Wittlam meDougall (1871-1938) rmotywacis (208 rads. 30-81). Glovine re 1, Kore na prayidad wielokroinle wykoay- ‘walonagradzana pokartnem reakcke, przest ne reagowat prawidlowo na sytuacieekspe fymentalng, Jefe! zostanie pezediem nak rione. Méwimy wéweras 3 era ne est “motywowanc” do wykonana wyuczonej re akc: w Jeno stnie fjologicanym nastapily ‘many, ktbre modykulazachovranie. [nny ‘i slomy, erence mocywacazwierzecla NNalefy zatem wiedzlet, aka Jest morywacia, zeay moe preewtance zachowanle. Pojeciem motywac{t zaczpto sig poskugi seat dopiero na poczatku XX wick. W tym okresie w psychologii dominowala koncepcjz instyalaéw MeDougalla (1908), kira s2cyt Tozwalu | popalarnosel osggaela w ltach Audziestyeh naszego stulecla Stopalowo Jednak miejoce koncepe} nstynkaiw zacegls smowae teria popedow. U podstaw teorii redukeji popedu, najpet nie) proedstawione przez Clarka Hull (1949), \etaa koncepca homeostany zaproponow= a przez stmnnegofiologa Walera Cannons. ‘Wedhug Cannona (1060) pole homeostany nkvedla datente oreantzeu do utrzvmaria |CZWE MECHAMIZMY ZACHOWANIA staloécl srodowiska wewnetrmego, Na przy- ad, gay temperatura calanieco sl obala, nacaynla krwionoSne skiry kureza si, co 2 pobiega szyblie)utracie clela Jedell tempe- ‘ratura ulega podwyiszeniu, nastepuje rorsze raenie nacayi skéry oraz uakiywniente gre czolie potowych. “arowy organizm utresmuje temperature ciala w obrebie stosunkowo wasklego pree- dziatu Kilku dziesiatych stopaia. Niemacene rawet odchylenie od normalne) emperatury luruchamia mechantzmy, ktdre przywracaa stan optymalay, Podobnic, gy zawartoss wo dy » thankach jst byt wysoka, ej nadmiar ‘wydalany jest oraz z moczem, natomlast gay Jest 22 alsa, organizm pod wphrwem pra anienia zaczyna pobleraé zwiekszone daw- 1 plynéw. Pojecie homeostazy okresla za- tem zar6wno stan optymalne) réwmowag, ak J proces utraympwania tej rownowagt ‘Wedlug teorit redukcji popedu (Hull, 1945), jakiekolwiek odchylenle od stanu ho- eostatyezne] réwnowagl stwarza potrze- ‘be (need). Z kolel potretba wabudea poped drive). Poped jest lig motrwulaca do dziala- nla. Na prayklad, pozbawienie zwlernecia po- Jkarmu powoduje powstanie potraeby pokar- ‘mu, Potrzeba ta webudza poped: w tym wy- padicu popedem jest gidd, ktéry motywuje _zwierag do poszukiwania pokarmu orazdoin- ych caynnosel prowadzacych do ego 240y- cla | spozywanla, Przywraca to stan homeo- stazy, co Hull okresla jako redukcJe poped. ‘Sprolaliny teres oa podotawic ch ron vwatati zdefiniowaé—2 naszego punktu wid2e- nla — pojecte motywaci (0 motywactraktu- J roadz 29-32). Najog6lnie} rzecz ujmu Je, motywacje mozna okreslié jako hipo- fetverny stan orginizme, pobudzajacy Tuklerunkowjqcy jero akaywnoss. Peayjmuje sig istnienie kill podstawo- wwych, blologicenie pierwotaych motywac Wiekszotémechanizmow homeostatyez- nych, zwigeanyeh 2 aktysmoscig organtzm rmotywowana blologieznc, Jest sterowana 1 kontrolowana praez autonomlemy vlad ‘erwowy oraz przez uklad hormonalny. Z2- ‘lm wige oméwimy niektérez podstawowychravenous 12301061C2 motywactt, zapomajmy sig z ogolnym! z=- sadam organlzac | funkcJonowania tyeh och ukdadévw. 344, ‘Autonomiczny uktad nerwowy i hormony ‘Bemosrednia kontrole nad caynnosciaml na- rad6w wewnetrmych sprawuje autono- smlceny uklad nerwowy (axionomic nerovas _gstem). Steruje on procesami zachodsqcyral ww mipéniach gladkich w grucantach i mips alu sercowym. Gruczoly wydielania wesmetrmego.two- ‘zace uktad hormonalny, wspdldzalala 2e soba oraz zukdadem autonomicansm w proce- Sie regulaci wils fim} fijologicanych. aaa ‘Autonomicany ukted nerwowy Avtonomiczny uklad nerwowy dilell sig na ddwte c2pde: wapbiezulng (ompathtic)prag- wspélezulng (Qarasympatheic). Generalnie ‘mona praylaé, 2e wywieraja one przecive- ‘tawny wpyw na unerwiane narzady. Z ofrodkéw wspélczulaych rézenia kre- ‘gowego, na poziomle czesc plersiowe] ledi- ‘wiowe), wychodza widkna ktére niemal na- ‘yehmiasttworza synapsy wobrebic jednego ze rwojdw wspotczulaych, wehodzacych 1 skiad pala wspékczulaego (zob. rye, 310). Pocobu stronach rdzcenlaprecbicgala dala cuchy zvojéw wspélezulnych. Wldkna wy- chodzace 2e zwoséw podgiaja bezpotrednio {do unerwianego narzadu bad tworz kolejne ‘synapsy w obreble tak zvanych splotow ‘wspolezulnych z neuronam, ktdrych widkna biegna do narzadéw. Osrodki przywspélezuine zlokalizowane ‘54 paiu mézgu oraz w capéci krzydowe} rizenia kregowego. Neurony zgrapowane vw tych ofrodkach, podobnie ja dzieje sip to w ukladzle wspdiczulnym, wysylala swole ‘idkna pora ofrodkowy uldad nerwowy - do -Zvojbve. Te jednak zlokalizowane sq na opt ‘w poblitu unerwianyeh narzadév. Ze wagle- dana rodza neuroprzekaznika, Kory przeke sue pobudzente z widen pozazwojowych do lunerwlanego narzadu, stosule sie réwnled podsial autonomicenego uldadu nerwowego fa czeéé adrenergicana (neuroprzekadnik ~ noradrenalina) | cholinergicang (neuropr2e- kaénik —acétylochotina). Z opisanymi rdtnicami anatomicenymi _ewigzany jest odmienny dla obu czesciukladu autonomicznego styl dzialana”.Uktad wsp6t- caulny wykaze tendencie do dzalaniazgenc rallzowanego. W sytuacjach alarmowych dla ‘onganizm utd ten niemal jedaocacénte po- wwodje prayépieszenie kei cerca orazrozsze. zenie naczyh mig sxkieletowych i serea, _Beetaine pray tym naczynia ckéry i narzadwe tukdadu pokarmowego. W tym samym czasie ‘od wplywem ukladu wep6lezulnego aktrwi ule sig rowniet ukad hormonalny. Uklad Drzywspdlczulay natomiast wywiera najcze- Scie] Jokainy wplyw na poserzegeine narzady. ‘Na uklad autonomicany wplywa wiele ob searéw ofrodkiowego ukladu nerwoweso. W wichszodel oddiatywania te nie 9 jednak Dezpotrednie. Praekazywane $3 one zaz0y- 2a) poprzer slotone | wielopolacreniowe salakl nerwowe. Na prayktad, wspomniana ‘wezeénle| reakcja ukladu wspéiczulnego na sytuacje stresowa realizowana jest za posred- nictwem salah laczacego cauciowa czeSé ko ry ~ poprzez obszary kolarzeniowe, uklad limbiceny, wagorze, padwagorze | uktad siat- kowaty ~2 oirodkami rdzenia kregowego. ‘kolel praceiwatawny wpiy ula pray wspélerlnego powoduje, 26 exynnoscl po- seczegdlaych narzadé, gwatownie pobu- dzonych proez uldad wspéiczulny, stopniowo ‘wracala do normalnego poziomu. 3412 ‘Ukiad hormonsiny Gruceoly wydzielania wevmgtrmego (endo- ovine glands), odrSinieniu od innych gru- czotoy organizmu, sq bezpraewodowe | SWO- Je wydaleliny Qhormony) przekazuja bezpo- Sredaio do krwiobiegu. Nastgpnie wraz2oble- sziem krwi hormony dostaa sie do poszcze- g6lnych narzadow i tkanek, regulujg ich 112 GICZWE MICHAMIZMY ZACwis Wrykazano bowiem hamujacy wplyw kortyko- sterydéw na caynnodé wydztelniezs praysad- 4d Carleon, 1981). Podobne mechanlzmy au- toregulacyjne, oparte na ujemaym spezeie. niu zwrotaym, eta u podstaw czynnosc in- aych gruczoibw wydzielania wewnetrmego. Dalalanie ukladu hormonalnego dzieki ‘motliwosci przekazywania .przesyiek” che- imicenych przez uktad kraZenia stanowi 2a- tem dodatkowa ~ obok funk} ukladu nerwo- ego ~ forme Integracjczynnosct réanych eget organizm. ‘W niewielkim podwaytérm miege sl nerwo- wwe centrum kontroll scodowiska wewnetr2- nego organizmu. Podwagérzezjedne| strony motna poréwnaé do nadrzpdnego zwoju au tonomicanego ukladu nerwowego, serujace- go narzqdami wewnetrenyml, 2 drug) tro- BB. Andersson, R. Grant |S. Larsson (1956) w badaniach na kozach wykazali te dratnic: aie preedinlego obszaru podwagerza prowadai do dyszenia i rozszerzenia naczyt krwic- nognych ((ypowe reakcle przegrzanego ustrju), a misctzenie tego osrodka unlemodi- ‘wi organizmomtefekaywng regulate terperatury lata ~waba sig ona w granicach 10 ‘Stopal nawet w leznicnaych warunkach otcczeala Saino, Liran i Clepman, 1962). "Mechanism regula temperatury motnapordwnaé do deshaniatermocatu. Podcb- ‘le alto ale doef w tym echncanym urzyézeni, podwagérze ma zadana,optymalag el Robert ML Yerkes (1876-1956) ‘sodziny. Ten biologicany rytm okolodobowy ‘utrzymywal sie takze wtedy, gdy nwierzeta (Gaczury) pozbawiano regularaych zmian ‘Swiatlo ~ ciemnoés. Uszkadzanle najprzeréa- niefszych strultur mézgowych réwnled nie vwywoluje wyratnych zaburzed tego ryimu. Jedynie uszkodzenie podwagérza zaburza +ytm okolodobowy,co sania badacey do po- szukiwania tak swanego zegara biologicane- row tej oiadnie strukturze badd w jy poblihs ‘Stan sna od stanw emania sosunkowo latwo odréini¢ na oodstawie zwvklel obser ‘wacji zachowanla. Cala alaywnosé behawio- rain, zwiazana z zaspokajanlem potrzeb blo- ‘Wpodrozdaiale 3.4 mowilismy wieleo proce- sach i zachowaniach praebiegalacych w okre- sie cauwanla onganlzmu. Zjawisko sou nato- rat rompatrywane jet na og6jako problem ubocany I iat sie Je potocenie z ptrzeba ordpoceynka onganizmu,chociat jak dota nie ma Zadaych dowod6w na to, 2 tak jest ree ‘aywiscie, FaktJednak porostaje faktem ~ ‘wszyscy ludzle ig poswigca emu proce sow okolo 1/3 okresu swojego 2ycia. Podot- nie fest 2 werzetam, dre gin, gy ost In calkowice pozbawione sau. asst Fedlogeana cherakienyayca ena Obserwacja Spiacego czlowieka pozwala sterdle, te Jego oddec Jest swaaiony, oczy zamkalete, a sadzac po zrelaksowane} ‘pozycfi, wigkszos¢ migSni roziuéniona. Mot- ‘ha tee wycru¢ zwolnienie rytmu pracy serca ‘were opoineobntete wratwos nt bodice xewngtrae, Podobne obey tome ann eamentnasast meen 'W san tra mate rowed chars rystycme mnlay alto leleltryes bel mlrzonl prey pmecyelredamoco wranych aa powlershnt cass oxy badane} (wynik tego pomiaru to tak zwany tleroenalogram ~ EEG). Ze wgied na ‘aalterysiyeane cechy EEG motna woe nic dva py su sem wolnodalowy ne ‘sve ssp ry ined pstelle na clery fake ewane fay non REM, oraz sen pare formacii ~ wrmara strukturalaych zmian ‘x ubladzie nerwomym ~ fzycanych Sadow Pamigeiowych, nyanjch ezestoengramant. "Nawet poloezna obserwaclapozwala dokonante potstasowe) Kiasyakact delyces [amie na da rodzaje~ Sled Carockoarwar 1) dhagotrwaly (20. rons 12). Pewne wy arson union, tree raparmitnjomy . ‘ne jl sformulowanie.Ponide} omawlamy 22- ssnlezet7y te koncepci w ujeciu Ekzabeth Dalfy (1962). Nawazaejsze punky tego uje- ‘ia mana proedstawienastepujaco (0) W anal zachowania nalety rombénlag Jeg Blerune tenant kya ‘nos se dointersyemoscionesnasoek- amchowania (©) Chot zanwyces proedstanin sie shay Cigiako koninsen obserwowalnych sa OW organizm, zawarte med ghebo im elaksem a hrajaym podneceniem, fahiyeenc jot ona Konstruktom leore ‘yeanjm, Weal defini Dat sk vera nie nos sie do aewngtrmero za Chhowanla organizmu, ale do wydithowa- la cneralw rotayeh systemach jlo slcmyeh, praygstomuacego arganizm fo zewngtranego zachowanla™ (1972, 35. (©) Nallepazynt wskadnikam! aktyeadl 99 iene peychofzologicne (4) Aya estKontrultem jenni rowym. Na poziomie operacyjnym kon strukt ten mode bye definiowany dwoje- ko; ako wymiaropisujacy zmany sans Jednoatht (expt rice inlraindywidual ‘ne lub ted jako wymiaroplsubjeyrOanice ‘mipdzy osobaikai (cyl rééniceintern- yvidualne)Z te) ojednowymlarowodct skiywacht w ujgciy tntraindywidualnya ‘eynika, 2e w mary wzrosta lub spade poviomu aktywacit Jednostki poziom vwazysthich Je lub preynajmnic) wigksz0- $2) procesdw psychofigologicznych po- swisen sie znieniad w tym samy bern Tew Jednoupymiarawose w ujgcs intern. ‘le radah percepmynych prowal de werestdakirwnose elektrederiline pr jeda ‘coenym spowoleienia ryt secayeh oso. (orzyitadowo, we 22 te, 2e osoby newrolyeane charalteryauhy fig cxgsto podwydsconym suplgciem mies iow, Reakeja organiznu rzadko kiedy ogrant «ona jest Jednak do edn}, izolowane} zmien- ‘ne. Zazwyczaj obser wu sig réwnoczesne we aw mn wor * as ma ae roves os wor a w zviany wielu zmiennyeh, ktdre bynaimale) ‘le musza byé ze soba zgodne codo kierun- seu naslenia, Dlalego ted obecnle movi ip zwykle 0 Roslege sda nad ‘wrarcami reakcj pychofiologicanych pro- ‘wadall J Fahrenberg wrar 2c swoim 2espo- Jem Fahrenberg, 1986). Badana te, planowa- ‘ne w ukladzie trjezynikowe} hb cztero- =, me wot @ ry ru on m i reece oe = ow zynnikome)analizy warianci bodice (rada- nia)» osoby badane xreakcje (amienne psy- chofizlogicane) + replikacie yeh samyeh planow badawezyeh ~dostarczaj wie spek- {ahularaych danych potwierdzajjeych stc- nile indwidualaye, motywacyjnveh {ayaa eyjayeh wzorcdue reakejl W szcaegslnoses zebraze przez Fahrenberga dane pokaraj Indywidualne wzoree reakejl tumacza red- ‘io ckelo 28-40% calkowite} wartan mierz0- inych amiennych psyckoizjologicanyc,waor- ce moywacyjne — 17-21%, a woorce Sytua- ‘yjne ~5-19% Rycina 41 precdstawiaextery Praykdadowe sytuacyjne wzorce reagan, Widac 2 nie) na praykad, de publicme zabie- rane osa wywoluje sezogdlnie duty warost yim serca, natomiast pobieranie kr wply- ‘wa najslnie na warost onddaktaneh skory. ‘Patrzacna te wynib,nodna latwo stwierdst, ‘ec kadia remerech syuach wywolae any (ae kosetono) rodza akc}, Trudno Bylo Jed nak recsrzymae. ktdessytucja wabuden wy ‘zy paziom aktywach 427 Biofeedback poudsaw tort bioeedback zy 20° senie, de calowiek ma modest Siadore- igo oddzialywania na wlasne procery Aaolo sricme. Tym, co uniemodwia (ub praynaj- ‘nnej bardzo wtrudaa) takie oddailywanie, Jest brak odpowlednich informaci zvrotnyeh lub te 2byt mala ich dokladnoS¢. Wykorzy- ‘tue aparature poniarowa, mozeny dostar- xy¢ badanemu presyey}nyeh {tatro cay nych informacio przeblegu Jeno processw fiziologicenych | naucryé go dsieki tema ‘$wiadomezo oddziiywaniana ich arzebleg Z.crasem badany mebe nauczyé sie Kontrol ‘wat swoje proces) fijologicane bez protezy™ \ postaci aparatury pomlarovie FPodstawy teoretycane blofeedbacku wy- wodiaig = ada nad warankowaniem reake i wisceralngch, elt reakeli naraydow we. wnelrzaych (por. Miler. 1978), Pracz dust czas panowalo prckonanie, 2 reakee te nie podlegala warunkowanin istrumestalnema, lecce jedyale waruakowaniy klasyeenemi (ob. rozaz. 17.) W latach szesédaestatych zaceiy si jdnak pojewine bacon, rome Azone zaréemo na swier2etach, Jk I aa he ‘iach, sugersjqee modlwosé instrumental. ‘nego warunkowanla takich czymnoSci, jk aktywnodt eleiarodermalna, czestosérytma ‘sere, ciénienie rw, wydzelanie Sin | wie- Te innych (por. Kimmel, 1873; Miler, 1978) ee ee Isece bioteedbacks dobrzeiustrue przyklad potany przez N, E. Milera (1989). Po- wedi, 2 ucaymy se rove pha do kosza, Wykomuje a lez pitka pada na Fe Wrorce aktywacil xeohserwowane w exterech sytoasjech eksperymentalnych eran rate ere prone te pew etn) pete eA ectoor etait TEM epean poe “bei UO mapa WA ‘Sem sor Peeps oa RES a eto SOR a ean 6. {ee mpana -onepe ce EEO eye ‘eoug Povey (Oc 6 eet pera et Se el ‘wood celu. Koryauemy nase racks w nastepnymaice lec tym razem pila pada yt blsko. Dokonujemy kolenych poprawek | wreszcl w Kidrymé zkoleych raitow, tr fiany do celu, Opisuay proces uezeaia moti jest dig emu, de osoba moze obser wo- wat stl wlasnych dalan, ce uryskuje odpowiednie inforniacy rerome. Bez akich Informacjuczeniebylby niemodlive (wystarezy wyabrasi eobe nul rmicanla do ko- ‘apraez osobe niewidoms).JednoczeSnie jedaak pozostawaly nieror- sempgmigte pytanie, coy mamy tu do czynie- nia 7 instrumentaltym warunkowankem re. ake} wiscerainych, czy tez obserwowane zany tych Feakel 9 pockodng innyeh peo cade prac wazysn- emianektyenoéel Inleini szkleletowych, Poczatkowe badania wwskarywaly oa madlivos instrumentalne} Kontrlireakeji autonomicznych nawet ‘uosobaiké, kidrych miesnie szkicletowe ‘stay sparalizowane kurara. Dose szybko ‘okazao si Jecnak,2e te bardzo oblecujace ‘rol trudno jest powtdraye. W elec od Dole let siedemdsiesqiyh zaunrata si wy ‘etre smniejscenie zamteresowania podsta. ‘wowymi badaniami nad biofeedbackiem, ‘asypnalizowaneproblemy zmienity spo- séb patrzenia na biofeedback. Obecnie pod Iredla sie c2esto, 2¢ oddzialywanie biofeed. backs an procesyfjlogicane mote eplerae ‘ipa roinych mechanismach. aw sacaegot- ‘nose ~ mode angaboweae edne procesy Do- ‘maweze, take jak wlavallzacia (imaging) 9 kkonywanych czynnosc, oczckiwania, nastar wieaia itp. Miller. 978). Pocraweay of int siedemdesiatych,bior feedback zaceyna bye rOwnied siosowany sw priktyce joka metoda terapeutyeena, awit (eraturze modnaanalese cone donisionla ma tert ego skutecmoic w leceniatakich 2a- Dart, ak napleciowy bol glowy. migrena, zabarzenia gastrycme, nadeiknienetenicze, epilepsa lek | wie innych (por. Basmajian, 1889). Oddzatywania“uklerunkowane na ‘ay map ed sce ele EMC ‘oledback) sosenane 6g réwnled w rehabie lig nicktérychzaburzet nerwowo-mieSnio- vwrch, powstalych w nasigstwe chordb, wy padxiw lub zabiegsw operacyjayed. W wel ‘wypadkach rehabiltaja taka porvala odzy ska utracona wezeéie)kontrote nad apar tem miesniowym (por. Basmajian, 1989). Doniesienia ra temat skutecmosclbio- feedbacks budza ednak czysto wielewaipt- ‘wodel. Wiada ele one glownle x roblemem vwlatciwe) kontroli (skadinad bardzo trud- tl) miennych ubocenych i zakicaigcych, ‘Wetazuje sie awiszcza na dvie kategorie Eee ‘cazanik6w utradviagcych oceneefektywno- ‘Sibiofeedbacks. Po pierwsze,efkty peaype sane blofeedbackowi moga by¢ niespecy- ‘cenym skutldem innych elementow pro- scedury terapeutycenc) takich jk zachows hie terapeuty # sosowane prast nlege Io strukeje slowne (felt placeba) bad te re laisacia (biofeedback stosowany jest czesio swpolaczenin zrelaksaca). Po drug, obser- ‘wowane zmiany mogs byé efekiem sponta ice Muktuac stanu zdrowia chorego lub faaurataych mechantaméw obroanych org rim. Pray braku dobree dobranych grup Keatroinych zat biofeedbacln moga by tumane takie zmiany stanu fizjologicmego, bre stanowia po prostu regrese do Sred- nik} (Miler, 1978, 1989). 43 Aktywnosé elektryczna mézgu ma dupa, ‘be ponadstuletiyhistrie (poe. Cooper, Os selton | Shaw, 1980). Jud w roku 1879 beyty- ‘kiemu fiziologomt K. Catonow udaio sie Udokonae rejestrac potencjaluelekiryezne [5 tia pow Wardice potem, nicealednic (4 Carona. podobne osiagniccie ranotowali «day polscy uczeai~ Beck i Cybulsht. Za ofa wwaptlezesne) eleitroencefalograt uvada sie Jednak niemlechiego badacza H. Bergera (1920), laéry w rakes 1928 dokona! pierseae) reestract altvwnoécl elekirvezne} mézga cllowiek “Tradycyjnie rozrdfnia sip éwie podsta ‘wowe daiedainy clektroencefaegraf: bad ne spontanlezne) alaywmote! elektryer. ‘cj mérau (sportancous electrical activity of ‘te Brain) oraz badanie potencjaliw wywo- lanyeh (evoked potentats EP}. W wypad- renorizs 14 es aktywnodet epontaniezne) preedmiotern naling sq zmiany potencjaiuelektryemezo walle] postac, wie] sa one enerowane przez dude populace komérek mézgu. W wypadky EP anallzowane 59 zany po- tencjab pozostajace w Scislym zwiqza cza- sowym 2 okreslonyn zarzenlaml, kim Jak chspoayeja bodéea czy rozwigzywanie ‘zadania. Aby zaobserwowaé ak specyfieze amlany, nalety je nalpierw wyodrebni¢ ‘cayno%i spontankczne). Wymagato spe- ale} analizy, o ktGrej bedzie mowa nize} (por. Schmit, 1983), aaa Generowanie aktywnoéci elektryczne] mézgu Ocenia ig, 20 méag calowieka silada Se ‘okelo daesigca ilar neuronGw pole ‘czonych ge tobg w bardzo skompikowany sposib. Zachodzqce w neuronach procesy czmosclawe awiazine 532 generowaniem Poteacialuelektryemego oraz (bardzo slabe fo) pola magnetyeznego, Praykladsjac dic elekirody do powserzchnl czaszkt, mozemy Roxmiaszezenie elaktrod do pomiars FEG wediog systemu 10-20 ‘Spb tiwon cecri cole mizg Oba pcr Ppt dost, arpa koro ve fen) -coewa [petra pron, cota} cena es) pte ne ek {os soars Unt ar soap onion hy, Lay sips comers estan po mt142 . sareestrowat wysiepuliea mledy nlm rb: ‘ict potencjals, kde] wielkoss amlenta sg ‘beaustannie w crate, dajgew efekcie charak- tervetyeang krzyiq, zwana elektroencelalo- sgramem. Charakterystyke sygnata EEG ge- Ierasanego przez dute populacjeneurondw raz Jeo rozkladpraestrzenny wyasniateo- ‘ia dipolowa, Zgodnie nia zjaviska lek tryeme powstajgce w posacangdlich neuro- rach mog bye traktowane w stall makro jako dipol. eli pereptyw prada micdzy dwo ‘ma bierunami (drpel znaczy dosiownie dwa bieguny). Powstavanle dipolt modliwe jest aig specyicane budowie Kory, Kore] pew ne Warsi ulo2o0e 9 kolumaowe, prosiop Sle do powicrecha czas. Pole dlckaryezne igetecowane prac: dipol eozpraestr2enia sie ‘ clacraacych tkankach 7 la maejgeg wraz Zodleglosci i mote bye rejestrowane na po- ‘wierachniczasak.Zédlem sygnai rejesro- ‘eaego na powierzcni czaszki mode By¢)jed- nak Kika dipol, co bardzo uiruinta ich Wo Kaluedie 432 Rejestracja sygnatu EEG Aby wynikl pomarow elektroencefslogratica- yeh prowadzonych w réanych lboratorich ‘oly porownrwaine,rejstracjasymahi EEG mush odbywae slew ustalony, sandardowy ‘stosdb (oor. Pivik (in, 1999). 04 roku 1958 ‘otewigzuje standard Zaproponowany pracz ICENE MICHANIZMY ZA HL HL. Jaspera (1958), dotyezacy sposoba ‘umiefcoseniaelectrod many jako system 30-20". Wsystenie tym elektrodyrozmiess cone wolig aman fsa! (ion) wank, Rocky sbicbne wind se widzentemn ty: ‘Nieralefog od max) wot sp 2 euchy kompensajgce ruch plowy (tale x¥ane § pexedstonkowo-werokavte) (ruchy ko pensujace rach postranganeso obiektn (tak {Deany oczophys optokinelyczny). Uwata wc, 2 ich own Tonks pest stadtizaca oben tin slathGwce. Duwolne rueky pods Jina se povieras aledzenia wolne nora Jneyeh sie obit. Jal jdnak szybkor tora obits peackrucry pew ernie, seyna wykomnwe seybke ruchy skoskawe ‘asndalers mimwolne no, Oui orm nantes w czase fksacH, w ez se cli skokawego m6 oko jes funkonal zsreworszs 157 nie Slepe. SzybkoSé ruchu skokoweRo mate Polega ona na rejestraci zmlan potenciake ‘ipgné 800 stopniikqtomych na sekunde, dri elektrycanego generowanego pracz galke [kl czemu nawet obszerne ruchy trea rel ‘yw krotko, nie dluze lt 100 muisekund, W momenclegéy ruch skokowy zostanle Inkjowany, Jego parametry (rakres, szyb- koi) nie moga jut ulec emianie. Diatego ted m6wi sie, Ze ruchy skokowe mala charakter balistyczny lub wstepnie zaprogramowany {Gestion aches peal seula wystrzelonaz karabin 4842 Rejectencja ruchéw oer Istnicje bardzo wiele metod badania ruchsw ‘cau (por. Miodkowski | Mlodkowsk, 1979: ‘ocana (wykoraystuje sie tu fakt, e tyina ‘cage gatkl ma potencial bardziej wemny nit {kj cxe4é preedala). Proykdadalge par eleke trod w poblitu oczodohs (powyde} | ponite) ‘ea ub 2 Tewej i prawey eo strony), mode my relestrowa¢ ruchy oka w plaszezyinle pionowe} lub poziome}, nawet jsii oko za- slonigte jest powieks. Metode te wykorzy- sje sie miedzy inayml do badania rachow cau w ezasie sa. 45.3 Ruchy ocr w ezasie percep warokowe) Poniewat pole osteo widzenia oka jest rela- Secaechura Terelak, 1983) Niektérez nich tywnie mae, analzyobrazidokonae si po (eetodalsterkowofotogracma) poowalg proce eno paccaesywane caning) punkt ‘na rejestracje ruchéw oka z dokladnoscig po punkcie, Punkty fiksacji nie rozkladaje sie ‘wiekszq nia Jedna minuta katowa. Inne (foto- przy tym losowo, ale Koncentrujg na wybra- ‘hulograda) umodlvialgreesrowanle ru uych,nabwatnicaych punach vbra, WE ‘hw eons na le brant a Key paty ba dat to wyrale gdy reese na peZy dany, Wiele metod pomiarowych mote byé had punkty fikeacji w2roku w czasie ogla- ‘Sosovanych w warunkach natunlngch. daninlofonych obraxw (gor ¥e 4. ‘Stosunkowo tatwa, cho¢ niezbyt doktad- Modelowa sytuacia pozwalalaca obserwo- ‘nq metoda badania ruchéw oczu jest elek- wat ruchy skokowe oczu jest czytanie tekstu ‘wookulografia(elecrovewagrophy BOG). (por. ye. 4). W caasie dy praesuwamy na ruchegowy Ruchy ecru osoby czytalqcel blegle (1) | cxytalgee] habe (2) Curacrin8 -pocrwn Eris Rhy wc Kaa ph crac 50 ward Wap Teer (3). 1 NUN can Pres.muZMY ZACH (6 spossb zamlerzony) warok wait lini teksta, oko wykonue (w sposob praez nas nlckontrolowany oraz nleuswiadamiany) rae chy skokowe zednego do drugiego punktu ‘sc. Pojedycefkscla teva u doroslego calowcka oko 200 miisckund, W wypadies trudiejaych fragment test oko wyko- nue needy rach powrotny do poprzednie fo punk Sksac, cay tak swany rich re sresyng ‘Cas trwania pve ny fksacyjne malele ww mlarg nabywania weprevy w czyants. Na} _wgkscypostepobserwue lew poczatowe) {asie nal, to Jost mlgdzy Wats pierwasg 4 enwarig, Badania pokamif. te dlugos? race ficsacyne| aly ted od cech same- so tekst, Fiksae sila se dlusce, gy wy pada na slowach readkich, nierozumi yeh, tradaych, zawierajacych Diy Tub riajacych dude maccente Sq rownie? utsze ‘na pocath pa Koi ld od wera ‘Bodanieruchéw eceujea seeroko wy rryetywane w psycholoall pracy, maze tam, adie szczegélne maczenle ma korn stanieznformach wzrokowe (badanie pilo- tow, kierowedw, maszynisiow kolejowych, operatord komputerdw ip), Praegad nie ‘torych bata dotyezqcych tego problem smodoa znaledt w pracy Suezecury "Tere ka (999), 452 Zmiany azerokesel éroniey ‘Areca estoy etworem tains, reaubigeym loa fata asiaeego a le tmeny Slatlacale siti, Zany s2e7> Koel deny salts od dich mies gad Wich: miefiaokreanego, awealjego tre tc, {migdla promienisteg, hry a ro® fers. Pewsey nich unerwiny fest przez uklad parasympatyezny, drugi ~ praez ulklad ‘sympatyczny. Podobnie jak * wypadku in- nych efektorow, reakcja wywolywana pobu- deenier kindy paresympetyernee (oreo ie trenicy Jost mace sya nl eka ‘wywolana pobudzeniem ukladu sympatycz- nego (oasterzenie frie). Powrigkszeni sredeicy2reniy odo war tosci minimalne}, wynoszace) w przyblizeniu 2 milimery, do warloSc mala, wy sacs) w pesbilients 8 mlimetrow, pomwala ta trsnastokzoateawicksrye lot Swiala -wpadalacego do wngtra oka Reakca tren pe estjedakanedynym ante najwad- ‘ejay mechanizmem praystosowani Oka do warunkow ofwietena. Zacmle s2erszy ‘ares maa emiany sachodzgce W slatkowce Je wradlivod, w wyntka pels adept do csemnotel (mogace) rwat do 0 misu), mo. fe warosngé t2 100000 zy ‘Opréce warunkow oSwietlenia na szero- ose arenicy wplywa wiele czynaikow poy- hologienyeh, zarowno pomaweaych, jk emocjonalnych. Problemem tym zaimuje sig. Adina psychotiglogtavana pupllome- ‘eta (pupillometry, od lnc. pupilla~ drenica). ‘Uwata aie fe efektem dani ceynnikiw payehologiczych jest zawszeroasterzeie drenicy~nilcme dane wskazulace ma reak- nie pyholgtne je retrea e proccss ogl 09 mir: Ay ge Soa bo rcclesanerwowa, hr cme eure hots wb ‘i Lina andeaychshocmyh aS Iuech, moayech wpbyeat sero seed jee dy an fice ga ob iy ‘We czynniki foe barea es uch spouregatege bck, skomodss ok, Marcle (pcicze bb gens). wy JKlwa ceria feniy, habla wb Saiedw sexsoryemyeh modalaaic ne veokowych or dn, 192. 4524 Storoko66 teniy a wyaiek umpabwy Ch doniesieni na tematwplywa peoesiw ‘umyslowych na serokos¢ realy seman po- ‘ay naszego wicks, systemalyeme Dae ‘ia nad tym problemom datj sp dopier od Int szebédslesiatveh. Wie6d prekursorow 24 ‘yeh bade salety tlic badacay, JakE-H, Hes). Beaty 1D. Kabneman, Wie Je wynikow uayskanyeh w tym wezeanym ‘okresl zachowalo sw atualnose do dis Po plerwsce, twierdsano, Ze waka niu zadat umysiowyeh towarzyey romsserse Be dency wed reaket warasta 20 vezostem trun zadania W Hasyeznych bradaniach Hessa (1969) badaniwykonywall notes orosngeetrudnos: 813,13 14 116 * 28. Rozzerzenle trenicy warasialo ‘miare mnocenia coraz wigkszyh zh. PO Arugie, stwlerdzono, te reakcj realy fst dockonalesoynchrenlzowana 2 preebicglem ‘erynnoictpozmawenych: makslmum real) cbserwowano dolladaie w momencie rox: ‘wigzaniazadania, po cay szroko8¢treicy vwracala do normy. W wypadiu gy roxwigzs tle ada ‘ale pokrywalo gw caasle 2 udaicleniem odpowedal, obserwowano ‘da maksina rake. Pdoboe mya uryskan,stosuewiele Inch rodzaw zadad umyslowyeh, Badal ‘xch, mlgdzyInaymi, pari kritkotrwal, roarbinianiebodioow dwiekowych, koncen- trace umag, roruniene test oraz wear te sig metod sojarze parami (por. Beaty, 1986; Kahneman, 1973). Stwierdzono pray tym, de pay zadaiach otf sane) wud ‘ei corccrcale deni et wickazew ossh © tary Uorasie inicligench nit u ssh © wrtazym llorate intligeni. Table dane sont Kanemana do sformulowania hip teny te serokose zenicystanownaleszy Acjolopicany wskasnk wystu pomawezego (renateford byte wags (obu th term sw Kabnoman usywal susiente), Selle} ‘2eczuimule. Kahneran owatal. rea ‘enicy est wakadniiem,kidry ashi. neue wabudzenie wywolane wysikiem uy. stony | webudzenle wywolane czynnka sresomyma. ‘Badan zat sledemdriesiatyeh pine). saych wykazaly te zaleinoS¢ miedry trudno- Sela zadania a wielkoSeig reakcftdrenicy nie Jest » pent lniowa ~ zadznia 0 bardzo duze) ‘rudnoéel powodalg mnicjag realy nit dania &rednio trudne (Granholm, Asarnow, Sarkin{ Dykes, 1996). Wiadomo ted, e wy ‘wolane zadanlem (task-ecoked) rozszerzenie renicy jest funkeja nie tylko caynnlkow po- smnawcaych. Jub wezeane prace Hessa wskay- waly, Ze reakeja taka zalety od stopala 22 angatowanla w zadanle. Badaala Zimmera (1998) pokazufa, de realecjadrenicy warasta raz ze wrtostem motywagi badanych «a mmlany te maja charakter wyratne antvey- pacyjoy. Kiedy eksporyejezadania umyslowe- 180 poprzedzano bodcem ostracgawezym, Drezentaga bodica rownied wywobywala ror szerzenle drenicy. W ytuach gy bodziec 2a. poviadal trudne zadanle,reakcj a bya wie so wed, gy sapowindlonradnie 4522 ‘Sreroko66 tranicy a atrakcyjnoss bodice Drugi waany nurt badaf, rownie? zapoczat- ‘kowanych proez Hess, dtyezy zmian szero- ote! drealy Joke wakatnika emo zante: rretowat. W jedaym 20 cwych plerwacych ccksperymentiw (less, 1968) ator ten z20b- serwowal. fe koblety reazua wiekszym ro2- svervenlem frenicy nit me2ezyii na zijecia preedstawiajace dziecko, matke z dzieckiem lub atrakcyjoego metczyang natomiast mei ayn reagug sn] na adc atrakeyynych koblet W inych badanlach Hess uzyskal da- fe wekazsace, te opicd rozwserzena grea cy porwala rénloowse lublanych | nlelubia ‘yeh pobitykéw, a nawet preferencie hetero- seksualne | homoseksualne. Anallzulac tezo ‘ypu dane, Hess sformulowal hipoteze, 2¢ ‘skoro atrakeyjny materi percepcyiny Dowo- sdujerozseerzeni trency, to material onege- ‘yenym nacechowania emocjonalnym pow ‘len prowadai¢ do zwedeniatrenicy. Mimo podjecia kill préb, w Ktérych stosowane ‘miedzy tnnymi tak drastycane bodzce, jae adecia pomordowanych gangsteréw ledq- ‘ych w ahay lw, nl udal se uryskae po- ‘orierdzenia te) hipotezy (Hess, 1965). Nie po- twierdzajy je) rOwnied wyniki otrzymane przez innych badaczy (por. Janisse, 1974). “Tak wig ale ma prackonywajgeych dowoséw nao, de bodice psychologieme moa powe-cemocje porytywne ‘inegatywne. M. P Janisse (1974) uwada nae ‘wet, 4 rozszerzenie srenicy wskazuje na sp ‘eake}! emocjonalne), nl za na Jel oak. as2a ‘Szaroko6é treniey jako bodziec emocjonainy ‘Wedaym ze swoich wezesnych badan Hess (1955) pokazywal grupie medezyzn dw zie. ia te same) kobiety, pray exym na jednym ‘zich miala ona trenice aormalne} wilkoScl, nna drugim 2a8— powigkszone poprzez retuse. Postad z rosscerzonyml érenicaml byla po- ‘strzeqana ako bardste atrakey}na nit posta 2e trenicaml pormalnyml. Co ciekawe, bads- ni ne byt Swiadomi, aka cecha ogladane) fo- ‘whaorych jako material pereepoyy sisow no zieca,rysunkl warzy, a nawet scheme tyeene rysunkl samyeh dreale (por. Hess Goodwin, 1973). Genera rzecz biorac, twarzeo duych frenicach postrzegane byly Jako miodsze,ndniejse, bardzicj szcaesiwe ‘Dbardzejzyeaiwe. Komentulac te dane, Hess ezywohulefakt, de starodyine kobiety toso- ‘walysubstancyyrezszerzajacqzrenice~ bell doung belladonna znaczy dostownle .pigkna ama") ~ Jako éredek uplekazalae. Motnas3- si, te rozazerzonadrenica dalla Jako ewol- sty bodziec khuczowy. w sposbh podobay do -raoeca deeciecose”(notabene.dziec mais ‘wighsze denice ni dorosi.Jesttez mode, ‘e rozszerzona Zrenica postrzegana jest jako ‘wskainik zalnteresowania druga os0bg (to ile chee, by zeracano na nlego wege?). 45.3 Reakeja mrugania W literaturze psychologicmej rozrétaia sie tezy rodzaje mrugania (ee Blink): (1) arugar nie dowolne, zane inaczej wolcjonalnym (Gotantary blink) ub sicrowanyea instruc, (@) mraganie odeuchowe (refer Bink) oraz IZM ZACHOWABIA @) mruganie spontanicme (fontancous Bink) Gor. Stern, 1982; Stern i Dunham, 1960), Mruganle odruchowe stanow! mimo vwolna odpowied2 (odruch) na bodstec. Roz- tala slg odruch zaskoczenla, wywobywany przet bodice nage nleoczelwane, oraz od uch obronny, wywohywany przez bodice _awersyine | szkodlwe (w warunkach labora: toryinych wywotuje si go zazwycea| proez podmuch powietrzs kierowany w oko). Od- Fach obronay latwo warunkje sie Klasyemie Talatego jest czesto wykoraysiywany w bada- slach lboratorysaych. ‘Mruganle nlemajqce charalteru wollco- nalnego an odruchowego nanywane est spon taniemym. Zachod ono 2 pewna regularno- Sa, cho¢ lego czestotwose moze sig wahae 1 bardzo szerokich granicach, od kia do aa D> pate smechanizmu polredal=jcege pomigdy roe Doral bodice aeneoryezne mechanis: ‘mem Wvewalalacyin a cevnnodciamrucho- ‘ye cai azywnymlweorcam Fuchowy, Pojgciem, ktore odgrywalo kluczowg rolr roeweu tert elogiane yl pope W peli dojrzate mysienie o popedach preedtawil Lorenz (1982). Opubkowal on ‘swojg hipoteze w latach pigédztesiatych. 1W were orvinite peedstavl fy ednak w swe) monograflz 1982 roku, Tratba pod ire fate chot lewielusutoréw je poms teoretyey Loenza, to wszycy. 6 ray starala sl wykoraysat polecie pope, fussy operoratclementamt! wprowadzony. tat wate prev lego Lorenz postage se analogls prosiege ikiade hyseaeeomeg® 187 (etre ryc. 52a). Praebieg natetenia proce- te pepedonyeh mee bt satowany ‘nese poco arene 2h ‘Moet Loren cho le mvt o recy siatyeh mechaninoach weal tach. wan insyownyehy, sate ty pops Toke witsd tslogte mindy Inne 20 wegledu na to; te na jego podstawie Lorenz ‘sformalowal tak zwang zasade podwdjne} iantack. Gs ona Ze sls pobudaesa atin pbuteenin woretrego (ope 2h) ora pobdaeia Beda este ae tala somulchsewotrme Im wre po ‘udzenleosockow popedowych, om ise naiedenie Dodscow wysarcza do wywoania akc Zardeno wart nea newac ink iy somulac semmgrne poredae_igkszealeintensywnoéc zachowatinstyn- ownych. Glodne zwierze na widok pokar- ‘mu podejie dlalania zmierzajace do jego ~zobyela. Jednak sam bodziec nie est bez ‘mnaczenia: Smskowity kasck wzbud lnten- ‘sywnlejsze zachowanle nit niezbytatrakeyjny pokarm, Rozumowanie oparte na modelu psycho- Ihydraulicanym wydaie sie dose trafnie io- ‘strowa proces wyzvalania zachowanla pope ml <~ hc, Ms -oicy, Sbde ‘cy t= aca wane pol do ra OF be rad cto 8s chem crane cyte netomch mn ress i wana sip wplyww wewnetranych (parame. iy onganizms) izemnetrmych (ooddce my ‘maganiasrodowskowe). Te Kole pozosaa bod wplywem skulksw zachowen popronda: Jncrch Pole gotowosel do dln porwa- ‘Runlngé kentrowerswiniciwych dato oped a ponadto sae ale wattle od- ‘wierciedlaé op6lna orpanizacle proceso ‘motyacinych ledacych u pds losonych cago ruchowych size Oféina struktura zachowanla hedonego ‘Oméwione popreedale elementy system chowanin sie rwlerzat:aferentny (mecha- tizm wyzwalaac). eferentny (sctywmy w20- rate rachowy) oraz napedowy (gotowost do Aalaani), tworr, meby ogslne|struktury22- chowania. Relacje zachodzqce mledzy nimi prredstawiarycina S32. Symulacie dochodsgcq do organtamu smoéna podsicli¢ na dwa podstawowe rodzae: stymulacle swoist to Jest adresowang do konkretnego mechanizmu wyzwalalacego, ‘oraz nlespeoyiicana, Rozpoznanie rodzau sy- ‘mulaci prowadzi do wzbudzenia gotowose do deiaania, Stan ten, pod wplywem docierae {ace} nadal stymulacj, moze zostac prac- salcony w pobudzenie osrodka koordyaa- Gl ruchowe, sterulgcege danym zachows- sem. Alcja ruchowa slutkuje emlanamt 1 &odowises 2ewnetrznym i wewmetr=nym, wolywaiac na parametry tego érodowisks kkszahujace gotowosé do daialania,Prezento- wwany schemat oplera sig i uproszczenia, ‘xore polege na praypsantu ednemu mecha nlamortJednego bodéca eweistego oraz fed nego wzorea ruchowego. W rzeezywistosel ‘kad ten mote bye systemem wielostopnio- vwym I hlerarchieznym, tak jak proponowa ‘Tinbergen. Ogoina organizacja zichowanla ‘mote wigepraybrat posit piramidy, w ktSre} ccentra na poszczegslnych poziomach poro- stajg pod wplywem Kila ofrodksw nadrzed- yeh, a wplywalgnakilka osrodkw niészego aed GoD. rye. 530). Z punk widzenta analizy precbiegu = chowania x czasle, zchowanie alotone jaw 14 rwouweysua, sie io sekwenci (aicuch) waorebm ru. chowych wyavalanych prez wiaciwe bod cebluczowe. Zjavisko to alzesa sew elo ‘i ako tancuch zachowa ection chai) WW okzedlena tm zawarta fest myst o sek sreacyinym charalterze zachowah organi ‘nu. Laicuch zachowas motna praedst- wie schematyeze jako cig dla bod ‘oe Kluczomych wyzwalajacych nastgone Bodater Kuczowy A L Dra A L Bodeice ucowy B i Daalanie B L BodseeMuczony © L Dalalanie spenisigce C W wypadius braku wystapicala wlabetwych bodedw kluczounch, wrzsalalqcych Kole). ne fazy zachowania, powtarzane moga byé ‘apy popezednie. Na nraykdad w trakcle 23- Totow samiee czgsto wielokrotnie powrarza ‘zachowania majjce na celuztagodzenie po- rathowe) agresl samlcy, a doplero po wy: femitowaniu praer nig sygnalu pezyzvolenta zzaceyna rachecat ja do kopulac. Drapiedca ‘wielokrotnle rozpoczyna cykl skradania sie {do ofary. Dopiero w momencie zaisttenis _syuacl (wystaplenla bodécow Kluczowych) porwalajcej na practcie do nastepne) fazy polowanla (na prayklad ataku) wyzwolona _2ostaje koleja forma zachowania sig xvie- ragcia. Tinbergen lustre polece taicucha _achowai na praykladzic zachowaaia low- exego onyJace” w zaletosci of konteksts sytuacyjne 0. Bodice kluczowe musza sie pojawié + edpowiednim momencie trwanla twicucha reake. W ianym wypadiu nie apenig one ‘wole) funkell wyzwalaera kolejne)fazy 22- chowaaia. _=Polujgca samica osy praclatuje z kwh ‘ea nn kviatch, seaholae pescoly. Wt fats eat ona eakowicle oboit- na na zapach pazcrob. Parco, lub rave grupa pszez6l schowana do ‘otwartego aceyniaw tll spostb, fe Je zapach jest wyramnle wyczuwalny awe dia calowieka, ie 2wrace wat fraplednikaJeduakee jdolwick bo- dice warokowy, bry ppm od por ssalgcego se preedeiots, mance w penbizents odpowednia wiekoke [_] wyzwala pierwsza reakcie. Osa ‘natychmiast zwraca glowe w strong ofiary, zajmuje pozyci¢ w odlegtosci kolo 10-15 em po stone zawietrzng {roa ew powetr [1 Bkopery smenty pray utycia atrap wykazaly, te td tcl con bardo le reanie ca spach pont Atcy nia wp isace zapacha pez natychmiast powodowaly utratgzainteresowania, atomiast te, kre pacha w ody ‘weal spond, wrzvalay eng rake (Geter laicucha Rake tapolega ma ‘biyskawicenym doskoku | pochwyce- niu psozoly. Traece kleine rea ~zaloplenia tala nigdy nie udao sie vrei pezy ubyea prostych ap, {ety ona bowlem od nowych bode cow, prawdopodobnie dotykowych [..J” (Tinbergen, 1976/1951, s. 89). Istotmym elementem czasowe} charakte- rystyli zachowafl popedowych jest wystepo- ‘wane w ich clggu faz okredlanych jako z= tory action). 2achowanle apetencyne 10 2 cchowanle prowadayce do osiggnlecia warun- kow umodliwiageych redukeje danexo ‘oped (na przviad do kontaktu 2 pokar- Tem). Zachawanle spelnijace Qkonsumacy ‘e) hamuje zachowanle apetencyne i polega na wykonanlu waorca ruchowego bedacezo fstanim ~ fzalayim elementem laicucha dial (na praykad polunigele ofary pile). Poceatkowe etapy lascucha datala sq bar- Asie} podatne na modyfikacle nit kosicowe, dia ktérych charakterystyezne 5 sziywne wzorce ruchowe. 5228 Kent popedwe Zachowanie ierowane jednorodnym mech: ‘mem motywacylaym naledy do rzadkote. Nalezedcle na biedgce 2achowanie wolywa ‘wiele ezynnikéw motywacvinych oraz kil coérodkiw popedowych. Stan ten musi pro- ‘wadaié do wypracowania na drodze ewolugi biologicene} oraz w toku rozwoju ontogene tyeaego regul wyboru kolejaoscl wykony- swanych praez zwierze zachowat. Przedmio- tem azezegSlacgo sinteresowania tologéw stale alg wipe behaworalna ekepresia wep vwystepajacych stanéw motywacyinych. Lo- tens (1982) orzedstawa lice prayklady za cchowas, w Krych obeene sq elementy naledgce do praeciwstawayeh tendencp. Z2- ‘Chowan akie nazywane 39 niekiedy zacho- ‘wanlaml amblenlontaym Jako praykiad ‘mote poshutyé zchowanle sic szczura, ktory badajac nowy obielt, wyciaga glow Jezo erunku, praywieralg Jedoczesote tying ‘cagéetg lala do podloza. Charakterystyeme ‘eyeiagnigcie sylwetl sxezura w trakcie te} ‘ayanose odewiercedla przeciwstawne ten encje:ucieczkt | eksploraci. Podobne 2a- cchowanle pracjawialgdziec glaszcagce psa, grege sie bole Sta wOweens daleko od psa i pochylaje slew Jogo Kierunks, wie. sak pred sleble dot, utrzymujge znacrny Aystans catego ciate od zagratalacego zwie- ‘Seczegéloymt preypadkaml rorwazywa- a Kons popedow sq zachowamla prow nlesione (redirected actions) oraz zachown- ila preerzutowe (dislacement activities). Zachowanle preniesione wyrata sie aniang obiektu stacego do redukel Jednego 22 vezbudzonych popedow na al, ry me wy ‘wolue praeciwstawnyeh tendencj. Pray dem mote byéprzalesenie ares na osob- ska zamujqcego nea poeycew atrukturze Spolecene}. ey aa osbiianlewsrwohice so leks (por. rye. Sa), Praenoszone moga bye zachowania popgdowe nalezace do r6z yeh kategori. Praykladem praenesienla za chowania pokarmowego u calowicka jest my- A ‘bir mane restauraitypu fastfood w oboym ‘eraju zamiastnlemanej restauracjioferujace) Jokalng luchnle. Przeniestenle polega tu na ‘wyborze modliwoscl mnleatrakcyjoe), ale ‘Zachowasla proerzutowe polegsia na ury- chomienia zachowania rwiganego w podlo- ‘em popedowym, nezaangazowanym w kon- Akt (Greykdadem jest edzenie w sytuact vwzbudzenia agresstrach). Cech charale terystyeeng reakl przerautowych jest ich pozora nieadekwatos lepreystwanie do stung, w tre) le pola (Marler | Ha- rmllon 1956). Na peayhlad sacar, lady w sy- tunci stresowe) przeéywa konfilkt miedzy tendencla do ucieceki a preemodua checia spenetrowania nlebemplecmego otoczenis, ‘wykonuje czesto intensyw toalete calego192 lala. Zachowania polegaiace na pielegnacii ‘aice pall wiels gatunkow w traci proerw ‘swale vykonuj copstn reakje dziobanlado _ludzenla preypeminaace typowa realcl po- earmowa. “Tinbergen (1976/1951) wskanue, te z3- ehowanla preerzatowe 89 posnolit forma 22- chowania sie calowieka w sytuacach konik- towych, co dowodz, f Instynktowna orgs izaca zachowanla sie doryey tae clowie- ka. W ym wypadku rented majzpicie mamy ‘do czyplenla 2 reakclamlpleleynacyinynl, te ‘imi jee nerwowe poprawianie bedace w cab sity porsgdiu &yzury, x paleniem paple- rout, anki 2 recy eu w svtuach stresowych (pobudzenie pope agresi str chu) czy ster wow” manipulowaniem drob- fymi przedmiotamt w sytuacach napicla. TInterpretacjapsychologicena | fzjologicz- na zachowan przerzutowych ale Jest jana. Z punk wideenia fan tych zchowas moe naz duty pewnodeia ctwlerdaé, de proynoara rede napigcta rulazanego kone Do- ed6w. Firjologicmy mechanizm pozostaje W sferzehipoter.Interesuaca koncepcle po- ‘wstawanla zachowa przerautowych preedst- ‘wil. J.A van Terseli A, CA Bol (1968) Fure -kgjonuje ona w lneraturze praedilotu jako hipoteza roshamowsala, Zalbtmy Istienie hipotetyeanyeh ofeodkés popedowych A. B 12. Otredld AAR hare dle wraemne. Wie ‘wlerala tbe hamajacy wplyw na orodek C ‘Gob. rye. 5b). Osrodki A1B pobudzonejeé- noczesnie (sytuaca konitiau popedow) blo- rua wzajeanic swoje dialnic. W te) ayteach rie hanna efektywnie ofrodka C. Pobudzo- ny nawet praez niewilki bodziec ofrodek C mode wyzwolié wascivy dla siebie wzér za- chowanl. TPojecte konllau popedéw odegrao wie eg role w romeole wiedzy 0 zachowani sie _peieraat tao se nlerwykse wiytecanym na- rapdsiem, na zrozumienie me Cchanlamow i evolu takich form zachowad, Jak Komunkacj zy eachowani opilouScze, 52 Socjobiologia psychologia ewolucyjna oglady na ewoluee biologicmg zawsze be dally spore eacje. Problemy ewolugzacho- ‘wanla le sgt wojatklem. Rozpoceaé nalety ‘od praypomalenla podslawowych ster ‘jes nowoezetnego ewolucjonizm, Darwina (1859), Jego teoria daje sie podsumowae wikia stwierdzeniach (0) Jednosth rong sie migazy 50g obre- bie gauunlcs pod waglpdem morfolog, 2ologl zachowanla. (©) Copéd tl warlanes Jest daiedsiemona, po. tomstwo bowiem jest bardzie} podobne dd rodaicéw nit do innych osobnikéw te. go samego gatuniu, (@) Organizmy majg zdolnose do ogromne} produke} potomstwa, Populace jednake rie zien stomie swe} liczebnosct. Diatego migdzy owobaikand tego samego ‘gatuaes plana se konkurencia. (4 W reaultaie konleurencnleltére obi 7 SK wich rodeo Tak dokonve Be ian ewoluya a ode dobora a ce (© Ranitter le jestpomatani osobok kw nal) pravstosowanych do yc ve Sodowisa naturangm ot do unk ‘ania drapedcow, majdowanta potywie- fia parnea seksuanego, reall pro tres, ‘Zaumiente budatdalekoweroceno8é spostrae- ef Darwina, szcoegolnie jes uswtadomimy soble, de nie mégt on naé podstaw genetyd W tear Darwina kiuczowe miejsce zamule rae Jednostia.Jednoata to fenotyp, organlzm, ‘zwierae roslina czy czlowiek Jednostka jest leplej lab gorze} praystosowana do dycia +e frodowisiu naturlnjm. To ednostka proc ‘wa lub nie, rommnata sig hb ne, Tak wige tba poztemie Jenosta dokonue se proces seleho) na drode daboru aaturanego. “Teoria Darwina wyoarla ogromay 3p 1a ayce iteeleuaine epokl. Dose sxybko Jednak zaczeto dosiaegae pewne je niedo- ‘skonalosci. Teoria doboru naturanego zak da, e ednostka waley opraerwane. ater proces selec powinlen wyelminowa¢ zre- Dertwara zachowan take reakcje, kore 2zanleszaJednosthowe sanse pass wala at jak mess dowody na to, ewe ra czeto zachowol se w spoedb smanle szalacy ich Jednostkowe szanse praetwani. Praykiadem moe by¢ samce niektorych ga. tunkéw paakéw, dqzqce do Kopala, mimo de je) trakcle moge aginat. Praeczg te eo- 1 prsjawy kooperac wewmatrrgatankowe, pled nad ptomsiwem, pray atria, ‘Te inne problemy sklanaly do ew kla- syemego darwinizms Ewoluciapoalgdéw dotyezya racze ale samego mechanizmu dobore naturalneg0, Jeez poziomu odtalywanis procesu selec ‘Uwaga skupiona zostala na patunku, Eatwo ‘udomodnkc, Ze wymienione weeeSnigjzacho- wana, pracezqce Darwinowsie] teat dobo- re neturelnego, agone sq 2 zaloteniem, 22 proces eelek preferuje te zachowanla, oe ‘eakitypretrni gotuncn, Claggy ta ce kopulacsamiecpaka preyczyia sie do proedluzenia wana gatunks, ktérego lest Droedstawicielem. Opleka nad potomstwem, oopereja-wewnatragatunkowa to jamiska obree pasijace do neodarwinisiyemego wt Teoria naukova ne tylko opisue | wyfat nia pewne faicy empiryeane. Na podtawie brejecla zespol stwierdzed oplowych my Jatnlaigeych, wyklucea takte wystapienie bewnych fakldw. Teoria daboru naturalnego Darwina nie dopuszczaa wystepowania 2 chowan szkodzqcyeh interesom jednostio- veym schownd, re nia ednosto- wwe szanse praetrwania. Poniewat zachows- ta takie wysiepaig powszechne, tora dobo- ‘unaturalnego Darwina zostala zkwestono- ana, prays] w tej cope, gale mim si owaloeJecnosti o byt ‘Neodarwinizn,kisry postu, to tunek est einostka ewoluulera, kde ne do- ‘puseea wyataplenla pemyh ewisk Selele ‘ja dtlaw dvi trong preferse zachows- kkowi sakodzace, antygatunkowe. Nietrudno Dokazat, 4e zachowanie sie zwierzat peine {Jest akigw wrogich, skierowaaych praeciwko ‘osobnikom nalezacyin do tego samego ga- ‘unk. Uwiela gatunkw ewlereat pa porzed- Jeu dziennym jet kanibalizm. U nlektéeyeh sgatunkbw obserwuje sig wall kaiczqce sig Teooperac praecrqcych tor. Roje pazodlwakeq 2 5 bg. Grupy pawlandw wedrujgcych po saat- ale, wapanlale wewngtrmle sorganizomane, ooperulgce, wale, gy spot sk 2 sb, Falay te ely le powodem kolejne revi po lov shrrulania now koncepel pce su selekci, Ktdra.apeine} zostata praed- staniona w ramach tort dobora grepowe- Bo gro election VC. Wyler 1960). ‘Konoepafe nawiazuace do pomysts dob ru grupowegooplera) si a ll podstawo- syth ebserwachach Gatenek nle wystepule call ocr fst wyraie podaalony na ‘arupy, oddziclone od sieble barierami nati. ‘alnymibadégrankcamteytorow indywidu- alnyeh czy grupowyen. Grupy zwerzece 59 vromprane se 2 aby spokrewnlone. Na prajkiad Kolonia saccuréw fyiqca przez dad ‘zy czas mate doprowadat do tego, 4 os0b- ill dole naletgce bd diy ze soba 25% ‘Benotyp. Zwoleaniy koncepc dobora grr poweao ueywale oawet olredlcala grupa sczepowa” (regroup). Pog ten potwin- dzaialieme obserwacie achowas reierae. cxch. Wyjasnienie uzyskuje diet niemu zr wisko agresh mipdzygrupowe) Lele rem tmlemy presewy kooperaci wewnatzgrupo-erczHe Re ——————_—— we) opicki nad potomstwem. Nie wazyato Jednak daje sip w ramach tej koncepsji do- erento Tstnlela awiska, Kore wykraczalgpoza rmechanizm selekeli grupove). Waréd nich szcoegilnie dramatycany wymiar prayblera prayllad samca va, ytowany powszechnie ‘© podegcznizach ewolugonizma. Ley 29a ‘ grupach zodonych 2 dwéch lub trzech do- roslych samcéw, klk samc oraz mlodych ‘eobnikéw. Co jakié czas (dwa-trzy lata) perywédey grupy 2ostaia wygnant lub zabict ‘rvea mlodsza koalc. Nastepuje zmiana n= ‘szceycie blerarchii grupy. Zmyciency po Wy ‘gant pokonanego zabla miode by, kre {Zastallw grupie. Mord dokonany na miodyeh Invach ale dae se interpretowae w obreble ad 2 dotychceasowyeh koneepel. Jeet to ‘zachowanle antygatunkowe. Sranse na pro ‘rwanle mlodego Ina rvickszaja sie zkadiym Py > Po ras to, de eamlec unikalacy eprawo- wanlaopieki ma sanse p na kopulacie inna samica, a samica niepodelmul- a opel sklada wiece) Wj) nig sami a oplekujgca sie jajamiw. Tabela 53 Drezentaje oczekiwang, oplacalnose eatery strategie ewolucyinle stabne: () ESI WP, > uP, (Grak opek, ESS WP, > uP, (opleka samea), () ESS34 WP, > uP, GICINE MECHANIZMY ZACHOWA) ‘oseska w poczalkowym okresie roo} oraz to, esamce moga ewentualnie zvigkszat swe sukcesyreproducyne poprzerhojarzenle ie lnnyml samicaml (dotyezy to oczywidcie rmniejezoge slnych samesu). Poszukiwanie Ine} partnerki wykincma sprawowanie opie. ‘Zwigkszona inwestycja saracéw ssl w po Staci zaangatowanlaw opieke wystepuje wie licenych gatunk6m. Z zasady pojawia sig jako konlecanose, wymuszonanleadolnoseig sam do samodzielnego sprawowanla tj opie. Praykladem mogs byé pary wikow czy occlo- Aw lub afeykadekich ezakali (Moehlman, 1987). Te ostatne dostarezaly szraegélniewy- ‘Fadnych dowodéw na rzeczekologicane inter: pretac wyboru sposobu wychowywania po- Tomstwa. Szakale (Canis mesomelas)tworzq sdugotrwate zwigzki monogamicme, oparte ‘na Weajemne) obrone, Samicebroala dostepu do samca przed inayat saree a same za- chowula se analoglemie wobec innych sam. bw. Opleka nad potomstwem Kose te _wierzela bardzo duto pracy. Wynika to 2 te- so, de 2ywig sie one malyml gryzoniam oraz zostad | inwectowaé prace w odchowanie po- tomstva. ‘Wepdng cxcha ssakéw tworzacych zwisz- _monogamicane Jest wieksza tendencio ‘samcéw nif samie do kopulagiz inaym par: psveni rworversaa terem nif stay. Biologicany sens tego 23- ‘chovania Jest cczywisty. Ewentusine potom- stwobedgce efektem taklegokrdikiego zwiga- ‘ku sasadniczo awighsea sukces reproduc yin samca, nie powodujae nelekszonych na- ad inwestvel rodricelskie} (ainwestuie prawdopodobaie inny samiec). Samica po- raez Kopulacje paza zwigzkiem nie rwigksza ‘swegosukcesu reprodukcynego Jestwigc = ‘el zvigakam)zainteresowatla zacme ste Die. D. Symons (1979) w calodel stosuje ten sposéb analizy do rétnle migdzypleiowych ww zachowani seksualnym hd 523 Dzieciobéjstwo Praedmiotem zalateresowanla wepdk-zesne} ckologl behavsloralne} ag slik, kideych Interpretacia dhugo nie byla Jasna, Nalety do nich dziecibjstwo. Zwisko to praez dhigt czas interpretowano w kategoriach patologit spotecane), wystepuace) take uw awerzat. Motna pokusi se o analizetakich zachowad W kategoriach adaptacy)nych. Wspomniany wroxdztale 5.2 proyktad zachowania wow ne jest jedyny. Szczegéinego maczenis dla remumienia omavianyeh probleméw aablers- Ja preyldady analoglemych zachownd ey pulgereh w naczelaych, ‘Sarah B. Hirdy (1977 zebra tkie pray: ‘lady w ciggu kilkulettich bada prowadzo- nych w Indiach na tamtejsaych hulmanach (resins entecus. Maly te 779 w st2cach salmajgcych doSé male terytori, skuplone zesto wok! ludakich osad, w tym dutych ‘miast. Cechulasle znacena dyamlka stuk- tury spolecane, 3 je) powodem sq zmlany na zy samcéw dominujgcych. Urata pozyst Draywédcy grupy nie Jest bezpowrotna, tak Ito apna te Ze Sie powroty nate pozyci po wyrane) pen ak does yada a zmana ra pozye} idera skojarzonabyla ze Aamlercla Jednego badé klk ooobikéw mlo- Aych.potomkéw pokonanego rywala. Samice tego gatunku potrafs skuteeznej nif samice |wow bronie swego potomstwa, choe strate- ‘Be te obroay przyjmula podobna posta (na preyed Jedna samic wrar 2 mlodsiedaucie= Jkaz grupy). Praypadhi drieciobéjstea odno- ‘towywaba wiréd szympanséw Jane Goodall, cho sposd abierania danych preezteautor- irene pozwoitnigdy na wystarezazqco pewne ogéiniene. abjanie dlecl w naczelnych oraz przy- savalnose tego gawiska do socobiologice- ta) InterpresacKonkurendl genetyezne) za poczatkowaly poseukiwanla odnoszqce ei do zachoa luzkich. Skoncentrowaly si one fa analizie praypadkow zabsistw malych dzieci, dokonywanych praez genetyezaych i zastepeaych rodziobw, Obraz pordwmad jest, vwedlug M. Dalyego oraz Margo L. Wilson (1996), absolutnle Jasny. Ryzyko smierct Alecks w rodzine, w ktdre)Jeden z parte ‘én le ost rodaicem genctyezay, wyraftie se zwighsea. Zjawisko to ma charakter uni ‘wersalny. Sankejonowanym spolecznie sp0s0- ‘bem untkania tragedil mode byé na prayiad ‘odidanie dziecka pod opieke krewnych lub ‘malzetstwo math z bratem ofa decka (ry- ‘2yko zachowad agresywnych ze stony wu Jest wyratnle malejsze nl ze strony osoby sleepolrewalone). Cay sactocowanie tadne- go 2 wymieatenyeh trodkéw nie fst motive, Jedynn svansa dla dalecka stale sie to, te dla drugiego rodzica genetyezneno jeR0 przy- salost pozostanie priorytetem, Jednak gdy Jedno z rodzicow (najcapici} matka) must ‘wyblerat mid dzieckiem a nowym parine- Fem, ckazuje sip, 2e eario wybicts eres partnera, sige ale wepéiwinnym nledoll Aaiecka,ktbre pada oflarg praemocy. s2a ‘2ycie w grupio Centrainym problemem ewolucyjne)analizy _zachowanla sie zwlerzat Hada Jest wisko tworzenla sig grup spoiccmych, Jednym 2 gléwaych ceynnikéw formowania grep _eierzecych est presia drapleéniza.Itacna prayklad stad gol Jest maratone na atak ja2 E00 (stone MECHANIZMY ZACHOMANIA ‘srzpbia w znacanle malejseym stopniu nit poedynczy osobalk. Gy wiele golgbl po- ‘vigca czas na okazjonalne penetrowanlc ho- yrontu, szansa na wezeane dostreegeni dra Dietry jest duéa. Gay jeden golah podeywa si do lot, wszystkie inne ida za eo provi dem (Krebs i Davies, 1991) Wiele gatumkow _zwierzttworey grupy opariena take adefinio ‘uruchamlaé grupowe dana sluzace oboe aie, Gnieddtace sig stadnie mewy slidarale ‘bronia swych gniand praed atakuacymi Je cela adobycia jj krukami, Analiza pokaza- 1a, te pracéywalnok Jl zlofonych w koloait jest macenle wyisca ni jj slfonych w se motaych gnizdach (Krebs i Davies, 1291). ‘Wazna koraySela pag zyciaw gruple mote byt zdobywante informach © destep- ‘aym podyerenl. Hipoteza ta bya weryfl- ‘wana eksperymentanie na saezurach (Galef { Wigmore. 1989). Zapach szezira.ktdry mae laa potywiene, by wskazowia, zie nalezy tego potywienia snk. Take Kiasyeane pra ce Karla von Frischa, dotyezqce tata pacze- ge ob dane pry yc wart ‘W wypadanicktérych swlereat daplcd yeh delalani we grape etwareaszanag na adobcleolary niedostened da poledyeze. fo osobnika. Lwy polula ccasem na bawoht alykaishiego. Szanse na powodzenie mala Jesnak wylacente w wypadha wepéhizistnia saree, Wart wm mit wpa de jeko drapezcy polujacy samomi {cesta ie ne gt yamine sa sprawnoS¢lowfecka lt w gruple. Wspol- te polowanie ale jst wiee podstava tworee- nia grup przez te wierzeta. 2ycte w grupte ate praysparza wylacanie korayii Jest takde aélem kosstbw. Korey te mora by¢ powodowane réinymlczynnika- smi, Naprayklad ograniceone zasoby potywic- nia dostgpne na danym obszarze sq Zrédlem konkurenct wewnatrzerupowel- Desigp 60 Barineréw sekoualayeh cownied jet neler” ‘ete lnitowany przez osobniki dominsbce Bilans kosstéw | zyskéw jes prawdopodob- LOGICZNE MECHAMIZMY ZA A ‘le zaledny od wielkote grupy. Ogélna kray- ‘wa ustrujea te zaleznose ma charalteruni- -wersalny | prayjmuje posta’ adwrécone] te. £7 U. Prachleg tekst zaletny w oczy- ist sposéb od specyflemotei gatunkowe), moment prsroezia coma wisi sgrupy ~od dostepnosc! poéywienia na dans, ‘obszarze. Camnikiem posrednicacym w for ‘mowaniu grupy optymalne| wielkosei mode Dye buddet ceasowy (Krebs Davies, 1991) Je- sll upraszezajac analize,podzielimy czas ak ‘ywnodel ewieragcla na trey formy zachowa: ‘la: Jedzenie, wypatrywanie drapledcy | we. ‘wnatrzgrupowa koniurencj o pokarm, to wy. ‘orzystanie ceasu na possczegbinetypy dia- {a edie sig zmienialo w zleénoéci od wie ‘koéci grupy. PrawidiowoS te usruje ryck a6. ‘Optymalna wielkose grupy zapewnia, 2e nabwighsea cope ceasu zostaale poswigcona aa jedzeni. Jest to ocxywacle uprosscaenie, ale ilustruje ono ogéina prawidlowot! doty- craca kosztbw dycia w grupie. 5.25 Ewolucja spoteczenstw Formowanie grup mote dat poczaick nowe} Jakoée! onganizacl zichowania sie zwlerzat, Jaka jest spoleczeristwo, Ewoluca tycia spo- ‘ecmego praeblegaia nicliniowo. Zasadniczo ‘sformowanie spoleczesistw stao si¢udzialem nielicenych gatunkéw, ‘ele gatunkow Dezkregowcow tormuje ‘eupiska okreslane miancm kolonit, Wysty- paje wéréd nich riawisko bedgce Jednym _Ewarunkéw powstawanta spoleczedistwa: ko- ‘operacia pomiedzy poszczegélnymi osobal- ‘ami. Pojawta sie ona jug u stulbli (Hydra). Polipy te tworza kolonie, w ktérych poszcze- _gblne osobniki specalinua sie w odéywianiu, rommnadanit i walce. Niektére z koloail po- -wstaj na skutek rozmnadania bezplciowego, '5j lee zblorowiskiem genetycane identyez- nych Jednostek, inne skladaja sig z osobal- kéw niespokrewmionych (Drickamer i Ves- ‘ey, 1986). Jednake prawdziwy skok w ewo- pr oye ict gry Optymaina wislkedt gropy SR luc spoleczedsew swlerzgcych dokonal sig 2. sprawa owad6w spoleczaych, W spole- ‘aetstwach tych wystepuia: 2) kooperacja w opiece nad potomstwem, (@) asta rozmnazsjgca sig oraz kasta bez- lodna, sprawulaca opieke nad potom stvem, (©) zachodzenie na diebiecxacu trwanla dyn poszezegélnych osobnikéw tae potom- stwo kooperule 2 rodzicam w wychowa- niu modszego rodzeristwa, poleccenstwa owadow wystepulg umrawek, fermitéw, pzezdt oraz spolecanych os (WH son, 1975). Struktura takiege epolecze’- stwa Jest nastepujaca. Rozmnada sie Jedna (tylko czasami ka) plodna samiea nezywa- a krdlowa, Sw6jalayeny Swot rozpoczyna ed lta Alubnego”,w takcle ktérego zostaje zaplodniona przez jednego 2 samcéw. Powrs- ‘cana zicmie (w wypadia niektérych mréwek ‘odrauca skrzydla) i rozpoceyna skladanle Jai. Opieka nad jjemi, ksrmlenie arw oraz ‘wosyathie nlecbedne prace wykonywane 3 przez herplodne xamice mane robotnicamt Jest ich do kikuset tyslecy w Jedne koloni ‘Samce po ostumigct dojralotc roepraszaly sl, uceesiniezqw lotach godowych mlodych Jkrdlowych inastepate gina. ltomym elemen- tem takich spoleczetstw Jest korounikowa- ‘le sig osobaikéw migdzy sobg. Wilson wy- roznil nastepujgce Kategorie Kommunikatsw Spolecanych alarm, ©) proste podnleceaie, ) relerwaca (na pezyiad do nowesgo éédta (@ iskanie, o rei (wymiana plynéw praez dora cram tga gs eectble. alu od trafolaks ©) grupowa facylitaja lub zahamowanie, (@ romomawanie osobrikéx, (©) stale kas. Praykladem spoteczetstw tworzonych praez Jerggowve mogq byt tawice mlodych ry (Dric- kameri Vesoey, 1985). Ich celem jestutrudnie- le zadania drapleay, mzhlowanie rompros2o- nych tr6del potywienia, a talcie onscopdnosé ‘ener awice wytwarzala pewna oS cen).CEM MECH 202 soccer lazy i gady w zasadze ne tora spol czetiste, Wyiathiem 5 zgrupowanla koope- ‘ujejehsamcéw w porach godowych. Wie Yeszode zachowah spolecanych te ar ‘le zwirzat ograniza si do terytorialzmy {analdowana parierascksalnego 'U ptakéw dominaje monogam | teryto- ana organzaca cla spolecmego, Nie wy Stepule wee, charakterystyeany dla spole czctstw omad6m, podial pracy. Wytatek ‘Smowig: wopélne galazdowanie (comenal seting) oraz wystepowatie. pomocnikow 1 gnletdcie (hlpenartte nex). Wepdlne _glazdowanlewystepue wlll trepialnych gatunkéw hukalek (Drckamer 1 Veesey, 1985. Potega ono na wapélaym wysiadywee jal pee wee sami. Stic ABhlocoma coerulescens) 2 Koel giana w parach, Tice wspierane_ 3 preez_pomocalkiw (Gehoeeh, 198). Pomocnie o = reguly star s2e ponte gricizgce) sy pry. Te mio de pak! pln wiele fr od dostareania Dobywicnia rodzedatwu do obyony teryto- ‘um Tale wepleranie rmaatalace! le De fy ree wel gation sald a ontynentac 'W pracciniefste do monogamicnych paki ssa race nie wore stalych ga kw, Najbardzie) Wyratnowane relacje spo- ‘cane zachorg porigdzy mata 2 mlodyeat oraz awigckach poligaricenych,w ktirych Jeden samiec monopole wiele same. Sy stem haremowy Jest bardzo czesy. lotone svstemy sooleczne eroluowaly vow ake ‘torych gatunkéw. Wieks2086 tych syste- ‘mov oparia jest na poigaml. Tak wige UP sotone a glowale 2 matek, core, sist re cfotek. Samce saakiw, majce tendenc do pollgynil, rozpraszala sie ze waned a ist ‘ijgca migdzy nial rywalizace. ‘Scacee grupy spolecme u térych rozwt Ja se wopékdzalante, podzial pracy, wapélna copie nad potomstwem, rorwingy se sibwe nie w owierzattyjacych na otwartych prae- strzenlach. Praetrwane w takich warunkach turaletnione byl od solidarne) obrony praed rapicdatkami ore pracd rywallzlqcymt irropams Prykdadem soldarne) one spa ‘wowane| pace samice nad modi wgruple ‘aloe, Taki wile gatunlabw ryzon), ‘cych kolonijaie, formuje wspdlne gniazda, Wwhtrych mafia se mode w ryan wie le. Nicewyllym preyeludem spoleceeserea ‘ormowanegew spossh podaby do spl ‘aedstw owadw Jest spolecrost golcdwe Heterocephalus glaber, Jarvis, 1981). W tej spolecanosei rozmnada sg wyigeie edna Samica.Pozostaleosobnik else na asty dice oraz pelegnucych moder, a2 Mechanizmy ewolucji zachowatt ‘spotecanych CGrupowanie sie osobnikéve mate oplerat se na réznorodaych mechanlzmach. WD. Ho rlton (1973) oplsl twoezeate sie grapy t= one) x samych wamolubdw’.Analzowal on Iipotetyena eye. dotyezqeapolowania ‘weda wodnezo na Zaby, Wa apie 2aby wo" dai. Wypiywa w rétaych miejscach tawu a powleracig apie naira Zab, W ‘ie]sytuac optymaing strategig tay jest skoceye migdzy die tne fay. Weft tx Kiego procesu tworzy sig grape samoluby nych fab. ‘Najirudaljazym zadaniem dla ewoluo- nlstéw bylo wrianlenle ewoluci zachowat prospolecznveh (alirastyzmyeh). Kiuczorg Tole w rozumieai tego jiska odegrala t= fi dobors czego (kin selection). ‘Wie obser wach prewpolernych achows _Peleroyoyehpromadi do wniosk 30pm. Sta one w mraz x pokrewiesOrem 030 nikow wehodzacych w interakeje. Hamilton (0963) sformowalhipotee, wedhg kre] zachowania alruisycane daa sig wyatt na igruncle darwintzms. Jetel pevjmiemy, 2 fany gen spray zachowanlom altristc2: rym, to mazemy zloty, if jes wynika tych zachowah skorzystaosobnik spokrew: ony ( jest bydgcytakte nosifelem tego [get sachowania eq penstosowscon. Soreviala bowiem praetrwanis (a co za tym zsrcnou scr dri ~ rozmnaéaniu) osobnikéw bedgcych ‘nosiclelaml tego genu. Hamilton postulle wig, aby traktowac gen ko ednostke selek- fieh pokrewlessva geneiyreso yn0s!: 172 da rodzestwa oar par rode - de, 174 da rodactstwa pyres oraz par wu “ostreenec Gab bratane) ta ~sosrae ten Qu bratane) oraz dado ~ wmoki [1 /edlarodzedstwa cotecmego hb tryecz nego, Zalodenia dotyeryce studiow rodzin- tyeh odaoaa se dotych samych ean, cow metodze mgt Pande woeskim st {Ga rodazn boloreznych oleraa ema plore ‘setae genetyeaym oni ora a ich ‘ptm srodowicku rodsinym, W odie Ten do genegczych tide winch wr fzinachblogienychzakiada se, de biol ‘lea redzce ch ic maj potomy wp yeh Rend, tak samo jk eye rodzstwo {ingta dyngotyeme (Reet mono” ‘ycme maja, ak pamietamy, warytke gery ‘Poie), Ds ods | dict wopéln Jest See tedetee stron ‘Sona, Rodzedetwo, io DZ, ma take polowe genéw wapdlnych. czyli diel dy soba polowe wane 2dy7=- ‘el Oprécr ego rodaestwo mate mie wp ‘epary tak samo umijsowtonychw chromo” tome all, kre mogy wee w trek. Prawdopedabietstwo talego alezela 700. 5102 a aterm wapslna dla rodsbtwa Jest take 1/4 woranc neaddstene W konseke ‘ren padobetstwo mle rodzefstwem conde by wieaze nid oodobieswo miy foddcamt adel, poniewad wynik w ax ach odce~ deen odeieriedin wp seu caja alae, try no jest ‘Bxedalemny. Dotyery to ko teh oech. wr karych warlanc story wad wos i= sddyiyeny cik genetyery. 623 ‘Metoda adopcyina ‘Metoda adopeyna opera sig na porowna- nla stopnia podabletitwa pomigdzy diem ‘doptowanymi a rodzicart adopcyinyml, rs Wet zac 2 podobetsteem wystpuacym pom ti samy alin ich oda biologie ‘tym, Dal te metndzie modlive fst wyrad ne przectwstaeniewphrwuezynka gene tyeenego wplywovi wapdlnego érodowiska ‘odennego na warance mlerzon} cechy. Metta adopeyina maki, co copie, 4 omiedzy redicaml adopcynym | ich adoptowanyml deeémi oraz pomigdzy ro dzedstwem biologicarym i praybranym wy- chomprany rezem ne ma tego poke ‘menstwa genetyezaego, Pokrewieastvo ta ie lata tho pomiyrodzicanl bilo sic ich naturalign, le doptowanym Braez inng rodsine potomstwem (olowa sepslne warianl addytywoe). Ceynik do- Boru rdicow ma wpb wylaceme na podo- ‘etstwo pomigdy biology rodcami ‘ich naturalym, lee adoptowanyn prez ing rong dieémi (wr wypadu rodzcow sdopcynych | alec adoprowanych yak tena odgrya ads) rl), Anlogcele do rodain biolgicmych, sakadast, de zaréw0 adoplowane, jk bologicrne die! wycho- ‘eyrane razem podlegla w taklm samy stopnia wphywow wspélnego Scodovisk, Bocas gy roe | diet ardwno atop towane, Jak | Diologicane)postegag tem ‘pbywow w aefedakowym stopnia Zaleta metody edopcyinc) att, 2 po- sal oa bardzo rate edhe hy enetyeme od wsosinegokrodowiska rd ego, W wel ada Gob ede ny 3. Wilermas | Horn, 1987; Sear, ‘Weber, Weinberg Wit, 1961) Korelace po nipaynlespokrewnionymt diet wyeho- seyeany we came) rode, podobale le korelace someday rodzcam ie adorto- vranyn doeémi, byy lske zera. W fm onfekcle stosunkowo wysokle wsplezm- sik Korelc ech pomgdzy bilogleznymi ‘odicami ich dalegnaturalnyeny, le ado Boman pase rod. 2a ne twierdzonepraceaddytymny genetycany Black mierconych cech Wyre stano- ‘ig argument marae interpreta WyakOw Sadat adoperinrch w lategoriach wpbrwe caynnikéw genetyznpch na zédnicowanle ‘wepdleeynalks i ‘oda adopcyfoym ich adoptowanymi deietmi potwierdzaja hipoteze o bardzo sl bbym wplywie wspélnego Srodowiska rodzin- ego bree fo bra (ok tet Hott ‘man, 1991), 63 Metody analizy wynikow: dopasowanie modelu Konsekwencjg rozvou metod badawczych stosowanych w senetyce zachowania czio- ‘wicka okazal sc lodetowy warostdanych do- Stepuych analile. Badania duayeh,llluty. slgemych prob blléntt,obejmujgce BEéniets \wychowywane razem i osobno, ial tetczlon- kkow rodzin biologicenych 1 adopeyjnyeh (oraz uwagledniajace szerex dodatkowych zamsennych, takich jak dobér rodzicb), spo- wodowaly konieemos¢ dostosowanla metod analizy wynik6w do nowych modliwoset ba- aweeych. Pod konlee lat osiemdsiesigtych zaczgto stosowaé nowy metode analizy d8- uch, Kaira posal a penile wrk ‘aystaniedostepayeh informaci. Jest na me- toda dopasowania modeli, wmawana za stan- 005), weedy uzmaje sie, 2e w porownant z innyma dany ‘model jest lee} dopasowany do otrzyma- faych wynikw badania, Trecba w tym mie} seu podlrotKd, to tent ch wsywany Jest = te analide do wykazania braku dopasowanla modelu do matrycy kowarianell. Wysola wartoS¢ tests |W konsekwenc ~jego Isto ose scatystycza informa wige oBraku do- pasowania modelu (Lechlin, 1822) 64 Podsumowanie GGenetyka zachowaniacelowika stnowi dys cxpling naukows wyrestalace «genet Ho- Scowe), Zane se ona r6fnicami fenatypo- ‘wy porietizy jednostkam w okresionejpo- pulacfw cel okreslenia, kéra czeSé badane) wariangi fenotypowe] moéna praypisac ge- netyeanym 1 srodowiskowym 2rédiom te) _zmleanoscL Metody badaweze, Jakini posks- sla sle genetyey zachowanla shutapordwna- ‘lm poeniedzy param bliéigt MZ1DZ (me toda. bltniq). pordwnaniom pomledzy - ne przez Tyszkowa (Preetacznik-Gierowska {Tyszkowa, 1996), Zamiare (1988) | Krajew- ‘skiego (1977), skianiajg nas do zapropone- ‘ania schemata porzydkujgcego problemy sewigzane 2 pytanlem o charakter zmlany r02- wo)ome (or. ab. 7.1). 1284 ‘Model iniowy i stadiiny odelécie mechanistycane, majgce sw6) o- dowod w koncepal Spencera, ujmuje proces rTozwoj jako kumulowanle dotwiadczenta. ‘Analiz teotlktdce w mote lub bardzii jawHi ij i ey Hl fi eee rare pitt (pepe om eatowe care) many iow none (raion ep (earn e (peso 102), nme row sane | tran Sonat me [ana howe owe 238 ny sposdb postugula se taka definicig rome. Ja, pozwala na wyréénienie tutal wich st owisk. Prerwaze stanowisko ule rozw6) jako proces lags, plans, o charakterystyeztym {la kazde} oscby tempie, polegalacy na zacho- ‘zenlu anlanosciowych (wzrost ub spadek étnleowanla doswiadezenis, cyl waroat he terogenicmosc! lub homogenieznosc), le. tklerunkowany. Tak pojmowany rozw6) obe smuje zaréwno zmlany 0 charakterze progre- sywnym, jk iregresywayen, Utywajg term ‘dw Spencera, zachodz tu proces réznicowa- tla oraz porzadkowania nowo nabytego do- Swiadezenla, natomlast ale zachoda Jego Interact. Zsytuac taka mamy do czynlenka swtedy,gdy wiedan dstcca ma postaé lufnego 2Blorw informach. ruse podelice traktje rozw jako pro- ‘es skokowy, w ktovego pracbiegu wyodrgh- flé modna possczegdine fazy (stadia, etapy, ‘crokt). W katdym kolemym stad napierw Zachos! proces rétalcowanla doswiadczenta, po ktérym nastepuje ego porzadkowanle in- {egraca, co oanscea powetanle now tru ry. Proeplataa ip taj zmlanyflodclowe | J- Kosciowe. Rozwo) jest charakteryzowany jut ‘le tyko praez tempo zmian, ale przez smo ‘sty ich rytm (Czas irwania pierwszego i dru- ‘lego kroke w katde) faze). ra82 Prajecte podejtela organtemicrnegn tml. ‘ku odmienna koncepete rozwolu, definiuj- ‘go jako proces Juf nle kumulaci, a trans- ormacii doswiadczenia, W procesie rozwoRt smodua wyrOinl€ exe, aw nich kone fazy: roo zelementive doswiadczenia ut pos ddanogo, fale | # doswiade2eh nowo nabytych, Nalatnlelsca z punktu widzenia efektow procesu rozwoju jest faza tzecia (regres) ‘weyklu rozwojo, Kiedy to dochods: do dekon- sirukej" weenie) powstalych struts, ora psvew faa erwarta,cxyli fara keryzysu. Jest to mo- ment kluczowe. Géy kryzys 2ostaje rorwiaza- ‘ny, domyka sie cyl rozwoju i osoba praecho- ddzi do cyklu nastepnego. Jako preykiad moena ti praytoczy¢ koncepcle Briksona (4968) oraz Koncepcle dezintegracl pozytyw 1c} Kazimicrea Dabrowskdego (1079). 12 Modele i strategie badania zmiany rozwojowej Meh ‘Colern tego podroaaialu jest ukazanie prob- lemor badawezych psychologa rozwolows, ‘bedacych honselwenelg wlosel oraz 8:00 rodaosei koncepd, orl defini podeta. ‘womego polgela~ ozwolu” (ob. rnd. 71 ‘ronda, 73). Zastanowimy sie nad gbwnymt pytanlami, na jakie psychologta rozwoju po- sukuje W siych badanlach odpowieda. ‘Choemy tee pokaza, w czym twa prayeay- ny ograniczonych moziwosc!interpretacy) fych Bada, prowadzonych w tym dae poy- ‘chologil, mimo lf dysponaje ona wicloma Informacjrnidaldadale oplsulaeyl fnkjo. snowanie eslontele w eénym wk tw 16% rnych obszarach (2ob. rozdz. 8). Nastepnie ‘oméwimy i pordwnamy 2e sobg podstawo- ‘we srategleplanowanks bad (nieekspery- ‘mentalnych i ckoperymentalnych) oraz prac. analinjemy crynniki naruszajace wewnetr= ng oraz zewnetrmg trafnosé badat nad rox:rea Problemy badawcze psychologii rozwoju cztowieka ‘Badanla w obssarze paychologilrozwolowe) naledg do trudnejeaych w prychologi. Be dane dec, modziety, czy tet Iu rine ‘rch sic wiekiem samo w soble nl swiadexy Jeszeze 0 tym, & doyezy ono rozwoju.Pay- Chologowie rozwojowi badala pracced te st. me zjrwiska, co proedstawiciele innych dys- ‘lin psychologt: spostrzeganie, pamige Vuwage, wiedze przekonanla,sprawnosel, system wartoéel, moralnosé, strukturg Ja, relacje spolecane itp. Co# wige wyrétnlag ‘mote ch badania spoérédinaych, koro i Jest to sam praedmiot badat? Sodzimw. 2¢ takim wyrdinikiem jest podijcic do ba- da, Kure mozna okrestié Jako pode} Sete rozwojowe. Przedmiotem zainte- Jest tu nie zjawisko samo fale Jose xmicanosé w czas, Prvemiany, Jaki ono podlega, a take 239 Jego genera i fego irda Jak pisze Maria “Tysakowa (Prectacent Gierowskat Tyscko 13, 1996, 5.20): .peychologia rozwojowa ba 4a zachowanle Sie | prastycia exiowieka 2 punktu widzenia zmian, jakim podlegaa ‘one wezasle™ “Tradookcia, peed jag w rerlace take easy badace prayimulacy tka perspelty Fe rorwou, Jest problem trafmae! badah “pezede wzysthim teoretycane, ae akze ‘rafnode! (Gracask, 1997; 2b. takte rox, 10). Motna to sformulo- ‘wat w postal dméchpyat (1) eo powinni- tny dae, cicgcorzcae, cz ak eowiek sig row oar @) Ja Jet zaseg walo- ‘kow syailajncych 2 badas ossb exy gr, skoro ich ayeie pracbiega w nleustanale _mmeniaacy si Kontekscie zewnetrznyan? (Cay baania nad rozwojem majq wartoS tytko historyceng, to jest w momencie ich konczenia same sai sig jt histor xy ted motna Je tak zaplanowas, a wige konto low rétne cxynall, aby modine sao ip ‘edurywaate pewnych uniwersalaych prt Cece ad rykiady py stawianyh pre percha ror click: f= Wakich obscarach funkcjonowaniaujawnia sie Kryays 6-7 rok yea u detec? 1 _Jakle 29 uwarunkowanla gotowolctdeccke do ceytanla | pssnia ores ekleetapy ‘w pracbiogs tego prococa motoa wyrbtald? ‘= Werym ulewmiaaslezmlany sruktur poznawerych (akich?) w oles docs st ikeu pracy otaott egw mpage? i negatywne) w |= Jakim zmianom ulega struktura osobowoic migdzy wezesng a png adolescenclg ak w owiggk x yr eminialy ake prey ak zane todsamotcl negara? 1 Jaki zvigck nile migdayroewtsheyn se Kompetencamt pomnewexyi mb ‘iedyw Il fazie adolescence zotowoécia do welSia w zwiazk invmne 2 inny- imi okreale wezesne} ‘maki sq efekty zmian relacjosoba otoczenle w obazarze struktury J21 86, kt6- reeutractly prace w okresie wezesne) doroslosc? | Cay jak w olrete tak zvanego kryzyeu érodka dycia zmlenta se hlerarchia war {ict mederyzn | kobiet? | _Jakim zmianom ulega poczucte jakosctdyciau osdb w oles recite pine] do- ‘ostose w zwigcku z praeblegiem ich karlery zawodowel? struktury pomaw. Goes ombomose + elaceonab = tne tie), ale proede weystki regu pozwal Jace na onsen ego, co obserwowane, do tego, 0 na mocy tell urnano 2 eg bezposrednig czy posredniq .wewnetrzng” Drgexyne (passe 2 pociom a = 9e 173). Na rzyiad,dutaczba neloglamow w peéble mowy dilec mote byé wekata ‘er ich twércc)postauy wobec Jey a ‘oft date poke slownd.prodaktywno- {cl albo/ mechanicmero sosowana regu tworzenia wyraz6w bez uwzgledniania wyiqt- kw. Badacz mote wigc uaa, 12 drecko, re mw batho | 2a" jesttworcze s+ cbsrarse aya bo e alert. Tle regu dt bok seb allot Jogo -aparat artykulacyjny Jest na tyle niedajrzaly, 1 pry embkim méwtenk dow upodabnin Sedo Sebi 7222 Zaktacany model sniany 2 operaclonsiizacja bedanych Hewisk Drage wate pytanieréwnicd dotyey wakad- slkéw emiany ronwojome) nl zame se fd tale oberarem,w jakim alana zachodsl oraz Jake ajaweia al tym, ja fest jel character Odwoluiac sie do tabeli 7.1, widimy, te beda to rozme wskziniki~w zlednosciod tego, ka6- Fy model znlany rozwojowe) badacz pray Je nko punk! wycia we procesie operacjonall zach badanych swisk (raréwno zmiennych zaletnych, jak i nieraletnych. LLiniowy model zmlany rozwojowe).Zg0d- lez tym modelem, rozwé] efilujemy Jako prsyrout, na praykiad widry w jakimé ob- szarze. Musimy jedynie okreSb, czy katdy prayrost bed traktowany Jako wakaénik _muany, cay te2 tylko preyrost o okresione} ‘wlekosc. To, co wlowniamy poprzes bedania, ponwala jedynie na stwlerdzenie, czy dieves srupy sl rdéna | jad Jest poziom istotnoset tych rétnic. Resrta to poziom interpreta szyskanych réénle oraz ich wyjagaienle po- przez odwotanle sip do odpawiedaie)teort (aaprayktad wybrane) ort pomaecze,psy- cholingwistyczne), socjlingwistyczne} czy Jeulurowe historycene). ‘Stadiainy model zmiany rozwojowel. Pod- ‘tawowa trudnosé w wypadku pravimowanla tego modelu zmiany (zob tab. 7.1) to precy- _pje okreslene, czy zaobserwowane zacho- ‘wanla pozwalajgna zaklasyfikxowanie ich do Klasy ezacralace).nlsze”, wezelelsze ste dum rozwolu, czy tet .wysze", polatesze. Jebel bowiem prayimujemy, 2e rozw6j to 2 ‘chodzqce w pewnym porzydku zmlany Hlo- Sciowe 1 jakosciowe. to masimy dyspono- wae dwojakiego rodzaja wskaznliaml, porwa- lajgcyml na odréinienie od siebie Eazy 1 = Tétaleowanla (poszerzania zakresu do. ‘wlalczenla) od fazy 2, ~ porzadkowanla ‘nowo nabytych informac [ lategeacl, czy jpowstewaniaealodel = tych nowych elemen- ‘dw Badacy blerze tu wlge pod uwage Ila. fay dosciowe, i mniany jakosciowe, a odwoh- Jac se do tori orzeka, wjakim stadium roa. ‘Woj zajdue sie badana grupa (osoba) (Gyklicmo-fazowy mode! zmlany razwojo- wel. Z nsf wdaiejseg sytuacia mamny do czy~ ‘lenla wed. gdy puretem wy}iciaezynimy ten wlainie model. aac mal tut) 2yspo- ‘nowaé bogata wieiiza oplsow; | regula! In- terpretacyjnyml, pozwalajacymlna wymacae- ‘le wskaznikew dla at ezterech kolengch faz 1 danym cyklu rorwojowym. On tez decydu- Jef yd roswojony Bierze pod wenge. Mo- ‘e nlm by¢ dlugiokres tyia, na prayldad do- roslte, abo ktdras.z faz rorwou, na praykdad ‘wezesna adolescencja, lub te cykl ksztato- ‘wania olredione) umlelgtnosel, na preykdad ‘eytania | peanla w wieku 5/6 9/10 lat, badé ‘kl Jednego spotkania, zaplanowanego we- edveractinoncts iruktury empslows, prze? ume wsphaystc pecan wear 2 kaka oneracia umvslowa operaci do nil odwrot ‘e), liwidulgee}skutkl dziatania per wee ‘Operacfe formalne. jako .operacie na oper ‘Gach, tworzae zamiknigty system diab lr flcemych, 29 jogo zdaniem ~ nalepie) ani ‘owazoaym! forma poznania Piaget dowadzi, x ror) pomawery ma charakter stadiany (ob, tab. 73. Poezatho- wo by! on praekonany, 2e wyksztakanie si¢ milan w strukturach pozaawearch, opis nrch przez nlego w sekwencit adi od n- teligenci sensomotorycened, pradoperacy fej, operacil Konkretnych do operact for rmalaych (zob. romiz, 8), jest funk proce ‘xm dojrcemnia biologicencgofwigte 2g 263 te 2 dojraloicts elementiw struktralaych osodkowego ubladu ncrworres0. W dyahegl a ternal rozwojs intel nego mldych doroaych (Piaget, 1972) jal poll swe czasu, praymal wprasdzic, te wwarunkl kulturowe moga stemulowat tub opbiniaé roxw6) umyslowy, wprowadzalec riénleowanie micdzygrupome, seczegstnle w poaniejaryeh fazach fycia ealowieks. Pray nal rownles 3 ratach dane uly 70 floowanie to mode byt efekiem spexfalzact _zavrodowe). Wkarywal, dena prayed keto imate 2 preudreniem stosowad operace for: malne dled zinie wlasne) specalizact 2» vwodone mim aiepowodaeé w ich stosowce lu w obszarze Inne} akiywnotel. Z apace 3k twlerdail, de rozwo) pamawczy cake fPrace Plageta amenity tradycyiny obraz deca jako tstoty bern) | Ksztaltowane) Dprave eddslakywania drodowlshowe. Jego Koncepde merdcily uwaa a to. de diecko 4 same porate akan posable a smulacl | organizuje doswindceenie rom dzone interakclich podejmowanych 2 ‘viatem zewngtrenymn drug ena stro- Ay tears rozwo)t pozaawcaego Pageta po wazechnllaprackorane 0 dajealos pora wwczef, roaumilane! Jako zrdwiawazenie w engtrmne operat ‘Bdolno6é Jenont do stosewania formalno- ‘operacyinych sposobiw myslenia.Z raza. ian Piageta wynika, de rozwo) pomawery calowieka pracbiesa w spossb nicolwracal ny, w Sle} sckwencj zdefiniowanych praez lego stadlow, w Kierunku operac formal nych, Ponadto, egodaiez jogo teorl, rozwo} Calowleks po adolescenctt polegx wa iyemnie ‘a Stopaiowym konsolidowania | stabilizow niu sig formalnych sposobow romumowania logicenego luis na wyTownywaniu ewentual yeh opdinien rozwojonych, spoworowa ‘yeh cxynnileem biologicenym i/ub socio euturonryal| Paychologia rorwojowa maiduje sig pod sSlaym wpiywem Plageta. Jego poglady pray- czy sie do macmego warostu wiedzy © ronwoja poraineezym, Inepirujge wicks ba 264 ten zaktadal, Ze w rozwoju calowieka wy- odrebni¢ mozemy stadia odzwiercledlajace ‘zmiany w strukturach poznawczych, ktorych funk eat logieze ab rnorale romumows- nie. Rozaje w sych badaniach lagetow- ska teorie rozwolu moralnego opal stadia rozwold rimovania morainego, paraelne do stadiow rozwofu operacii logicanych Pla feta, Zdanlem Koblberga, w rozwoju rox 611 RoZWoIU, 265 ‘mowania morainego jednostkl mademy wy- rani trzy pociomy, a w obrebie katdego "rnich ~ po da stadia tworzqce nieznicang tuntwersalng sekwenciy sesclu réznyeh spo sobgw rozumowania, cra bardie eno swatonych wewngtrane | adelewatnie ustruk- turowanych clos. Nalbardelogdlrom ele ‘mentem, strukturujacym wréénione praez ‘ego formy rozumowania moralnego, 39 t- ‘low zréinicowane perspektywy. 2 kidrych ‘panktu widzenia podmiotintegrue wyporte- ‘da uzasadniajce tormulowane sqdj moral ne. Z tego washed Kohiberg wyrdtal sck- wencie stadiéw rozwojs, przedstawionych ww tabell 76. W badaniach empiryeznyeh wy kara 4 warunkiem onlecznym. choé nie. ‘wystarczalacym, rozwoja razumowania mo- ralnego w opsane)seawenci jest rorwé ro- ‘mumowaaia logicanego na skal Paget, [Nalegy podkreit, 4 do dat nie udao sig ‘zaromadzie preckonulgeych danych empi- ycenych, hire w petal potwierdayby pogle- diy Koblberga na tematsekwencyode! Lun wwersalnotel wyréinionych pracz algo sta. iow Zgoine zkoncepcam tego wezonego. ‘elu badacry rozwoiu dec i mlodziety po- twierdll wystepowante form rozumowania oraz ich progresje, ale tylko w ramach sek- Weng} pierwszych czterech stadiom Okazato sig, te tad moralnosci pokonweacjonalne} zadko kledy wystepulg nawetw mySleni li dal dorostych (ob. Niemezyishs, Ceytow- ska, Pourkos | Miki 1088; Trempala, 198). Jedi mad wyctennla tno nlrree weaned rosloci sq czesto podatne na regresie do wezesnicjanych rozwojowo form rozumow- ala w sekwenct Kohlberga (Kramer t Koh ‘berg, 1968; Murphy | Gillan, 1960). 7312 Tooretypu 8: model cyczne W teorach ypu B zakiada si, 2 raz fe Jest ublerunkowany aa oslaganle oraz Wy desych sant, talich jak dojraloeé cay wi ken zlofonose form myenia. Rozwd) Sst ‘yklem amian stadialnych wymaczonych zmianami fizjologicanymi, takimi jak dojrae ‘wanle pklowe czy menopauza ub zblorem, sl spolecemych albo zadat, jal ludzie zw ‘ke podejula w praebiegu zycia. Osigganie -kolelnego stadium w cyklu zmian nie wyraza ani warostu, ani osiqgania celow warto$cio- ‘wanyeh Jako bardzie) pozytywne. Zany Tomwojowe traktowane =q jako koniceme W danym odeinku cyklu 2yein ze wagledu na 266 oriach wimowany je Martosciowseh zaman stadialnyel «sig okrestone) zmians, xpecrfice hej dla dancgo odeinka eyklu. jest tak fame koniceme lub wane jake inna kina, speesficena dla innego stadium Trrarunkowania biologiezne, podejmowane W wypadku tych teorii mazemy mowit 0 cy- tole spolecme, zadania rorwojowe lub pod- Klleznych modelach praebiegu zmian rox ‘tawowe wzory éveia ~ typowe dla danego wojowych. ‘Stade rorwoje merainogo wedtog L Kohiberge | amar MOROLNOSG PREEDKCHURENCONULNEL serra ay icin ete a Morne ara tren: - ‘eck nasa us wranglers oes 1 POZA MORALNOECE KOROHENEIOHULMEL 1. Mniothamen nnwen Seen pote ces panies ry ob Re a coeosanateh nt poses nariels ec HC oa ene ar ypu na on ean an Feeney 18 Fit WORAL OSC! POROHTVERCIONALNES 5 eink omy phe pease ey spar wea cpehm Knw eerceone Fi conor once pn mayo ear es ty ei de * ocr wzasacra 9c purkny widen ony uogtisorych pr ie asad ty=ryeh, ptt 1wrnow sYCHOL 267 Koncepeja sezonéw dycia ludal doroslych ‘Levinsona. W swoich rozwazaniach Daniel LLesinson (1978) opisuje 2ycie calowieka do- ‘oslego w terminsch ryundw oraz wzordw 2y- cla, wopélaych dla lads! w danym wicks vw réinych kultursch. Uszgiedalajgc eznle Diologiczne. spoleczne I psychologiczne as- Delay 2ycia ludzklego, sezegdina wage Deay- ‘wigauje on do struktury Zycia, ktora wyzna- za wzory zachowania czlowieka w danym ‘odeinku 2ycia. Pelnione role spolecene, ja ‘ose i rodzaj podesmowanych interakeyispo- lecanych, 2 take cechy osobowosciowe temperamentalne powodulg, $e bieg 2 cla jest sindyeidualizowany, ale mona wy odrebaléw nim wlaSciwosct uniwersalne, po- wazechne w réénych kulturach. Biorac pod uwage zadania, jakie stoja przed calowiekiem w danym wieku, trudno- Sci akie napotyka, rozwiansjge dylematy fy ‘lowe, oraz sposoby wypeiniania tych zadan, ‘moéna ~ 2daniem Levinsona ~ wyodrgbnle [eka okresow 2ycia clowicka doroslego, kts- rTe~ tak Jak pory roku ~ 5 koniecane i wspok ne dla dai w oznych kulturach. Doldainle sty opis tych okreséw praedsiawiony jest witabell 77. ‘Naledy podkrediié 4 akorenea krocdve dyela, opisana praes Levinsona, nie wyrada Jednak warostu, czy tf ulderunkowania na Csiagnigcie okreslonego, nalwytej wartosio- ‘wanego celu rozwoju. Kabdy okres est tak + ‘mo potrzebry cay wadny dla spenienia sc y- ‘ia w calym ego cykiu. Jedyne rozrbanienie, Jake czyal Levinsoa, to raardéniente miglzy ‘recom stabllnode struktury 2ycia loktess- mi praejéciowymi ktére popreedsala kaddy _ztezech ghownych akresdw exy epok (eas) blegu ayela luda dorosivch. Z Kolel w ra- ‘mach kaddego glownego okresu Levinson ‘wyoilrgbnia w te sekwenc}i po trzy podokre- sg fxg nowicfatu,w ktre]zaczyna tworzye ane 77 Denlola J. Lovinsona model sexoatw iyi extowloke dorestogo Petre ote 1h Werme are: srs 1 Pron wae douse fer Woise we wera cro maa 1 Paice wea 9 em aie 1 hare nee eto: pow 2M Sota doen oo 1 Pro ti doe oes a Wakon weg cooae CSC 1 Panic an 50 ae ase 1 Near cn rl: sow Pra dee bint 1 Pri pin sort: coast 268 Lota tozw: oye czrowuna 2 Sterno ccie nero cow sie do nowe struktury, oraz faze kulmina- vfna koscowexo ustablizowania sie struk- tury 2ycia ‘Nalezypamigta, 2 Koncepjs Levinson powstaa uawnle na podstawie danyc gro Tmadzonge w badaiuach na dorosty med ‘Corman amicsslejgcy koryare Boston “Nowy lore Niejeet yihuczone te kool. ae tych hada a ceprezenatywne, ak zal 4a Levinson, dla populacildoroslych Amery- keandw. Nie powinno sig ich Jednak gene- rallzowat, a praynajmnie) nalety zachowae ‘ostroznose we waioskowanioInnych pope lacach. ‘Teorks zadad rorwofowych Havighureta, Weadhig Roberta Havighursta (1972, rorws) calowieka mosemy wimowaé x punk wider. fa zadarozwojowych, Jaki ednostka od ‘urodzenia napotyka i musi realizowaé, W uje- ‘clu tym mozemy wyodrebnic pewne specy- Beane dla danego okresu 2ycia doswiadcze- nla, 2 ktorych wytaniaig sie problemy wy- tmagajace rorwizania, Zlarzcnla cto zadar bla rorwojowe (developmental task), kore ‘motna pomowaé Jako powne postawy, amie etnosel czy wiedze, jaka jednostka powinna ‘abyé w dans momencle tcl. Zrilem za dan rozwojowych sq: dojrzewanie fizyczne, czeKiwaiakulkurowe oraz osobistestanr~ wart aspire edo. Foew6,aniem Havighursia,rwa proce cale zycie | polega na praechodzealu do kole} Syl suai poprace vorwigermapieproble ‘bw typomych da danego okrea-Stadia te ne wyrataa wicks) dlralotc czy lotono- ‘Sci. Nie sq te? ukierunkowane na osiagni¢cie Jakiegos koficowego celu, Zadania realizowa- ‘he w danym odcinku cia nq ak Samo wa ine jak — w innym exasie — zadania specyficr- ze dla innego okresu. Pomsine rorwiazanle {idan rawolowego prowadal do penjsoso- ‘wank; ednosta ostaga zadowolenle oraz po- ‘ein ravage tracers ih stn rae Harr opoealw po ‘Sim poss acme Garo showy O30 ‘cui sukcesu pray podejmowania zadut ko Iejaych. Niepowodzenie natomiast rod po- czucie spolecene} dezaprobaty, Ikliwose {cw ostatecanym rezltacte mepraystosow te, urudniajace reaizci Kolejoych zodah. ‘Charaltersrajge sekweneje 2definlows- nych pezez Havighursta stadibw romecjo ‘wych, nalety poderedlékikasoraw. Po vier- ‘weze. powodzenle w ronwiazaniu zadania Havighurst wiaie z tak zvanym momentem ‘wyucralnosci (teachable moment), Ktéry kredloay est zaréwno preez caynnik moty- vwacgine, Jak #fizjologiczng dojrzals¢ Jed- ost oraz spolecene presi. 2godnle 217, realizaja cadania mode akobceyé tie pow. dzoniem, jell Jest ono rorwiazywane przez Jednostke we wlacieym momencle. w chvi FiJakiels ble nieokresione} gotowosciroz: ‘wolowej. Po drugle,sekowenca stadiow Ha- ‘ighursia ne ma charakteru uniwersalnego, W rédnych kulturach zadania rozwojome lub seh pokonywanie moze rézle sie w obrebie elu wyinlardw ~ ze waged na rééne Wy Inagania dane spolecznosc!, grupy etniczoe) lub Kacy spoleczme). Po tzecie, wydae sie, de okreilone proez Havighurstazadaniaroz- wojowe ~ glownie w okreste dorastania = chaakeryia bard ore] meter nig kobiet Koncepcja epi 2ycla rodasnnego Duvall Rorndjeaowicka w lagujego cla moery ‘pls jako proces pode}mowania pres Jed ‘ost coratonowyeh rl speecenpeh pe ‘icenych dla danego wieku. Ogdinie rola soeczna to 2espl oczckiwas, jake spoke ‘refs klroje pod adresem dane) jenost 1a, zajmuace okresong poste w erarcil poleengy lane ocseiwaala her jemy pod ‘resem deca iane za pod adresem doro- ‘veh, nych zachowah wymagamy od praco- ‘lore, inych od pracodawey itd Evelyn Duvall (1972) uwada, 2e wraz wilder w epost najbardsijsauwadalny Zienlaa se rolerodziane Yomi role).Do- ‘rodal ona, 2 2cteludl dorostych modemy epi zrozamie,opisulac fe zy vaya ter ino pracimowaniawraz 2 wiekiem KoleWADZENIE DO PEYCHOLL aych lrodeinnych, W kha tela rodzlane- so autora ta wyodrgbni sie stadiow ale ‘ychw bel 78 ‘Opisana prez Duvall sekovenci stalowr ‘yh zyciaroduinnego nie jest ukierunkowa- taze waged oa okeslone cele lub stadar- dy rozwols. Prove tego kadde stadium jest, ‘omnowartofclowe, 10 zaaczy ale motns po- \wiedsio, e tSrekobwiek nich wore ele sca dojraaoteexyalotonos. Stadia w ym ‘Sum 5 269 ‘clu polawiala slew okreSlone) kolenoset ze wrgledu na podejmowane lub porzucanie role spolecme, ktre sa zrédiem doswiad- ‘coef, specyficmych w naszej kulturze dla okreSonego wieku. Nalezy jednak zauwazy¢, 2e Koncepejs ta odnost sie do rozwo}a pet spekiywy, wpramdaie wataego, ale tylko jed- nego 2 aspektéw ludzlego #ycla. Ponadto loneepeis Duvall, padabate jae Havighursta, Jest zelatywizowana kulturowo ~ wspdizes saa 78 Pagnell mene aan seciora ‘gon i a. Page tas ngare dae os ose “rare een tr eco iy 2.2 hence ‘travel apie eo ey 81 ‘hen a nana of rca az ceo gy 1,42, ‘hn 08, asic ery eco woe nese of ora tr BOE ‘hein 620 ete nh. en 7. Crenaneaa rae laura fa pesto prec ape dc ‘rarer dom pazese co ocnilpraica aerate Sache 8 sro te maton peecotsa ene. 270 ‘lew nasze allure obserwajemy rmiane zoo bela rodsinnego wil hd ne ‘wera mateist,wiele malzefstw ne amie= ‘aa mice doe, wzrastaliceba rorwodér, ‘wele funke} opiekuiczo-wychowamezych Praeynug taste spoleczne td. Krotko Iawige, model sadibw Duvall wydae sl gion ple wen 7313 ‘Teoria typu C: modele sokwencyine ‘W teoriach typu C odrauca sig pojgcie sta. ium rozwojowego, natomlastzachomye sip kkoncepeje rozwojt Jako uklerunkowanych alan srukturalaych GakoSclowych). Zl. nny roewojme twora ale tle sckwencls ‘nelaonnych 2 wickdem, He sok: cje stonnfamyeh prreksataleet wis: iivch ghiwnie 2 doswiadezcaiem czlo ‘wicka, Podstawowe struktury paychicme 53 sale w rozwoju:zaréwno u dziect, jak iw do- rostych wystepula w zasadeiete same ich for ‘my. Roznice polegaiqnle tyle na zmlanach ‘seine struktury, co nae] wypracowani czy specilizaci,coraz lepc} odzwercledlajace) dotwindczente Indywidealne, W konsekwen- ‘Gi przyimuje si, de nle wanyscy hadi w da ‘nym wieku musza koniecznle osiagaé te - ‘me zdolnofei, ummlejetnosci czy zachowania oraz Ze zaréwno dzieci, jak i dorosli mogg zmleniaé sig w podobny sposéb, rozwilalac ‘alednn od ince sekowe ksmualeett jnkoseiowyeh struktury: psy chicane, Mosemy zater powiedsies, te teo- ‘He t proponujg selewencyjne modele prez ‘bloga zmlan rozwojonych. ‘Teorle neoplagetowakle. Opn ec vp Ime, neopagetowsie konceperorroht sven I role doswiadcred w deiedzinierozwazywa: lu problemow. Praykladem jest tu koncepcja rozwoj 73- sad (rules) pornawezych Roberta Sieglera (1378, 1969), W swoich badaniach wyodre’- ni on sekwencjg czterech zasad, jai hole} no w swym rozwolu stosua delecl,rozwiges- Jace Klagycene problemy piagetowslie, 2 na ‘igpale shonstruoval zadania doryezgce seis, crasu", przestrzeni" Tin), ktérych ‘otono8é odpowiadalarédnym typom wyr6s- nionych zasad (ruleassessment approach). ‘Wbadaniac, jie prowadai,stwierdit oz ‘ojowe réznice w stosowani tych zasad przez Ute nlodales Zasady te wyksialea Ig w sckwenci rozwojowe} agodae) teo- a Prageta. W zmleniono) wersji tych zadaa Slegler dostarceat badanym informacii ko- niecznych do rozwtazania oraz tak Je organi zowal, aby ne traeba bylo ich wirzymywae 1 pamigct {moins sig bylo do nich odwolag, ssdyby Se okazaly potrzebne, W warunkach ‘yeh nastepovala szybka poprawa rozwiazat; ‘Dada predze praechodal do stosowanla na ‘wytsaym pordomie zasad rozwigzania. Wy I tego rodzajs badas doprowadaly Sleglera do wnlosku, 4 selewencia rozwoj stosowa- nych przez jednostke zasad rozwiarywania probleméw jst funk ale tye Je wiekw, le oswiadezef, jakie gromadzl w rozwiazywa- ‘lu danego typu zada, Podobne poglady od- nalesé motemy w koncepa rozwoyu strate si zapamighywania Jona Flavella (1985). Balave tu eonuied sahlada sekwene 008 _zmlan w rozwolu calosreka, zaleina ale tle (od wieku, ile od doswiadczenla indywidu- alnego. ‘Mamy tu do czynienia z podejciem, kto- rena gruncle psychologllrozwoju czlowicka orosiege ujmuje proces romrojowy jako prrelécie od nowicjatu do ekspertywno- "Miller, 1933). Dalecko motna traktowae jako nowicjusza, ktgremu bra wiedzy w wie Tudaiedzinach tw zakresie,w aki opanowal Jn calowick dorosty. Dorocty # powodzeniem rozwignaje wiele zadat laboratoryinych. po- niewa? ma odpowiednle doswisdczenie.JeS Jednak zadani specainie skompikujemy, od-— er noszac Je do doswiadezed, ktérych doroshe- mu brakuje, wowezas napotka on te same trudnosc,jakie ma dziecko w rozwigzywanlu ‘wigksosc problemsw. Odwrotnie~ esl do starcayiny odpowiednich doswiadezen dzie- cu, toczesto potraf ono rozwigza’ zadaniana vwylogym poslomle razwojomm. ‘W tym micjecu naledy Jednak zauwatyé, te badania wigzace teorie Plageta 2 teorla preetwarzania informacl gromadza dane na femat krétkoterminowych zmlan, obserwo- wanych w trakcie rorwigeywania zadaa w wa- runkach laboratoryjmych. Na te] podstawie ‘tudo jest stwierdaie, czy wmioski plynace 2 tych badad odnlesé motna do diagotrwa- Iych zmlan roewojowych w fyclscelowicks. ‘Teorie humaniatyeme. Do reprezentantswr psychologll humazistyezne) moina zalicryé ‘migdzy innymi Abrabama Maslowa, Carla Rogersa, atakie Charlotte Buhler. W pode ‘eta tym zaklada sg, te czlowiek praychodzi na Swat 2 pewnymi wrodzonym! mazliwo- clam! rozwojowyml (potenclalam!), kedre uulerunkowal cored) indywidualny Yryena craig ego cele. Realizacjatych celdw waboga. caycie,nadale mu sens, wymacza Jeno beg Jest warunkiem .samoakwalizaci” (eFactu: le" lem, Sel : potencialow Prowadzi natomiast do zaburzeA struktury 4ycia, zaklocen w rozwoj | patologil w fun kcjonowanlu czlowieka, W srodowisku 2 smetrenym, wplywach spolecenych Hult ‘wych badacze cl dostraegaladréda latte, ale utrudniet w samoaktualizowaniu se Jed ‘ost. Stad te opisywane w tym uleciu sek- ‘wencje uklerunkowanych zmian rorwojo- swych maja charakter potencjalny; sq nle yle fark wile, co rarzej rezultatern indywidu- alnych doswiadezed. Rorwadania badacry reprezentujacych to ode nie zawsze ~ trzeba to przyznat — sq spojne i wyczerpuace. Ponacto oparte sa r- ze) na spelculacjach nit na reetelnie groma- zonych faktach empiryeanych. Warto jed- nk bli} prayrze¢ sir hierarchicane teoil potrzeb Masiowa (1900/1970) 2 wich powo- 271 déw. Po pierweze, Maslow, tworzac soja te ‘orig, jako jeden z plerwezych zerwal z psy- choanalityeang tradycia budowania negatyw- aych teor, skupiaigoych uwage na patoogi Fo drugie, wykoreystujc wynihi badan nad ‘drowyinl | tworczym osobam, opisal on, Ww mlate wyezerpulaco, rozwe) czlowick, praedetamiojac go jako proces kaleino po so. ‘le nastepujaeych smlan jakodelowyeh,ukle- runkowanych na samoaktualizace, zacho- deacych w funkcjonowaniu Jednostht wraz oslaganiem praez nig coraz wyiszego pozio- ‘mu hierarchilrozwoju potraeb. Maslow prayimuje, 2e calowiek praycho- na Switz wrodzorgm planem wyksziaca. fla slg motywacl, czy ted potrzebtworzqcyeh Ierarchle, w hte ramach zaspokojenle po- tr2eb podstawowych jest warunklem zaepo- kojenia potrzeb nadrzednch. Do najbardzie) Dodstawowych zlicza potrzeby fizjologicme (na pravidad glodu, pragniena,tlenu, sau). Ich zaspokojenie prow kolejo: do zaspo- Joke, poeztiachaosu ip), potrzepreynle- 4enia mills! (cauotc, bya zing), poe tezeb szacunke (oxigen, ummana, w tym ~ szacunku do seb) { w kode potranb s- oak (o et eazavaiasroch AV Rechte Maslow wyodrbna mo tywacjedeicyt (deficiency motiation),tS- re wymikaqzniedoboru 1 krych zrodiem Ba prace waysihn ple we Wey eg He potrzeb, oraz motywacg waroetu/romwo J Geing motication) na poziomie dwéch statnich Kategori potrzeb,w tym sacoeg6l nie na poziomie potrzeb samoaktualizacj, tice wyrazaje dazente do zrozumienla 1 prackraczanla tego, co jednoctica robila oraz kim bylaw passant, Zarogramows- na selwenca reallzowanlapotraeb,ullerun- owulacarozw)jednostls na osiagniece s- ‘moaktualizac}, ma charakter potencjalay. Omnacea to, 2 aie wanyscy ude | lcko: ecaiew okreslonym wiek sig) ole. Sone pono ef errcicne eevee 272 aye 22 Wisse 4 podcbny spossh mytlenia ‘dnaujemy w koncep blag ela hdzkie- so Bubler (1883; Buhler | Massari, 1969) Zaklada ona tye clowieka zdetermino- ‘wane jest wrodzonymi potreebami,ktorych {aspokoenle est warunisem ,spenienia Sit ayes Potreby = wyzmacraa Teznesysemy ‘2low,uamalajecyeh sie Tub dominulgeych ‘ rébnychfaach Sela rtaychfenotek. Baler mdnd wprawdsie o pewne) normaly. ne) stralturzecyki tela hdzisepo, moina Jednakodnies wrateni, de zmiany te trakto- ‘wane 5 przez nia praede wezystim jako re- aikatdoSwiadezania praezjednosthe 26arzea Biologicmych i zewnetranjch. W konsekwen- 6), rownlez wedug Ber, rozwojcharaktesy uj tye stadlaw tradycyjoymich rezamie- i, co racz} potcacaine sekwench eorwo- Joss man w aynemach eli uderunkowa- ‘a na -spetniene sle ayia”. Osiaanieoke- Sonych pozioméw te selwenc mote doko- ywae sie w rdtaym wieku u réénych 0880, sacaegdnie« ptniesych okresch fla Na zakosczenie tzeba podkresi, Ze teoriach humanistyeanyeh rozwatsnia na temat rorwoj sq rozproszone | ne dala sl ‘pe as wyraday chemat. Meine ied pewne waplvosel cry proedtawionarekon- Strukcia oméwionych teoril upowainia do traktowaaia ich jako odrebnezo, selmency nego modelu rozwoju, Wyse i jedtak 2° reynsmaijw ch ragmentach jake zoste- 'y nopisane, Koncepce te lustre ten was le ypmslenia ororo psyehicanym cao- wick. 1314 Tore typu D: model iiowe W teoriach typu D odrzuca sig Koncepcle man sladalych i jkosciowych w roarofe Clowieka, Zmiany ronwojowe. powlaace Sew lagu ludzkieg yea, mala charakier ‘lagbeh zalan tloéclowych. Poglad, 2e ‘mierzay ove w okresonyn ker unk, ui vray esta bipdy,pontewad~w zasadle od Czas Bandury ~ praymue i, ie lds zachowanie ksztaltuje sie w spos6b plastyca- ny ~ zaleinie od biologicmych ograniczet {od rodeau przettych doswiadcoet. Razwj rorpatrywany jest liniowo jako ciagly pro- ces nabywania/kumulowania doswiad- ‘zest Vlub radzenia sobie z nimi, podpo- ragdkowany stale tym samym prawom luczenta sig tub regutom praystosowania sig do otoczenis, niezalednie od wick teckel dodmiadezod (content ree). Modna ‘ig zastanavind, cay teorle te #9 teorar! raz. ‘wojowyml, Niezaletnie Jednak od tych wat ‘wosed, rzcbastwierdai, te w ramach takiego sposoba mysienis nalefy méwi¢ oliniowych :modelsch preebiegu zmian rozwojowych, “Teorke warunkowanis. Teor uczeniasl— to sysemy teoretyeane, w kr ych-zmiany Ww ar chowenlu celowieka wajesniane 99 oddztly- ‘wanlaml éeodowiska zewnelranego, pray uf) iu terminologti zwiqzane) z mechanizmami ‘warunkowania | generalizowania bodcow ‘oraz reakcj, Od ezasow Iwana Pawiowa, Kt6- xy stworzyl watne praestanki dla bebawiory2 ‘mu, oraz od czaséw Johna Watsona”, umawe- nego 2a tworce tego kierunku badati, 2¢r0- smadzono ogromny material emplryczay po- twierdealacy przekonanle, te zachowania Iidalde regulowane 9q warunkarnl ewnetr2. ‘nyml towarzyszacyml procesow uczenia sie. ‘W badaniach nad warunkowaniem klasyez- ym instrumentalnym opisano rozwd} nie tylko prostych reakeji motorycznych, ale rownied bardaie| zotonych zachowaa wer- balnych (akich jak iczba slow, rdmicowanle sie strulaur Jemiowycld, spulewouyel Ce ich jk lot I résmlcowanle ale reac epo- Tecanych) czy afekaywnych (lose i rénico- ‘wanie sie reall emocjonalnych). Opisywa- ne zmiany ilogciowe w zachowanlach nie 59 Jednaktraktowane jako funkejawleku lab re- ‘ultat amlan dokomujgeych sig w jedaostce ‘prazzwiekiem,lecz jako efekt syrmulait e- swnetrzne} | claglego procesu uczenia sie. Podstavowe | teoretyeane, wyrade- + ware mee, Wie wate eon sir oat delegate acho che ‘Boros poten mapa speza Jace idee warunkowania, wraz 2 opisem za- sad I rodzajow uczenia sie zmalezé motma winnym miejscu Gob. rozdz 2.117.) Nie spostb jest skrotwo omowi wie- lowathowy dorobek badad prowadzonych ww tym nurcle. Z historyeanego punktu wl dzenia nalety raaczyé, 4e 7a sprawa prac ‘Tolmana dosato do pewnego .orzesunlecia” ww kierunku psychologii pomaweze} i ziago- ddzenia radykalizmu w behawioryzmie, Za- ‘chowania, coymniki osobowe | érodowiskowe ‘acto corad capicie)traktowne jako WspOr ddeterminyjace sie. Te zmlang w pode)sciu modemy zauwatyé gléwnie w zakresie teri uczenia sie spolueanego, kideejwybitnym re rezentantem jest Bandura ‘Teoria spolecmego uczenia sip Bandury. ‘Do dyskus nad uczeniem sie zachowaf wig- capt sig swego czasu Albert Bandura wraz 2 Richardem Waltersem (1963). Zwr6eii oni luwage, 2 model warunkowanla, zardwno Icaeycanego, ja Instrumentalnego, ale wy {dala w sposib wystarczajcy procenu naby- ‘wana reake! przez podmlot | nie jest jedy- ‘aym mechantzmem rozwolu spolecanego Jedaostk. Zaproponowali badania nad nasla- downictwem (Imitacia) jako specyficanym ‘mechanizmem prayswajania soble przez diecko zachowah spolecmych. Driecko mo- 2e bowiem nauczy¢ sie rbzaych zachowal = poprzez obserwowaale ianych | wykonywe nile ruchéw lub dwickéw podobnych do tych, alin upredinin wyleanyunl abserwoes ny calowiek, czy model. ‘Wolrw modell spolecenych na zachowa- nie obserwatora moze bye rozpatrywany 1 teojkl spos6b ~ jako rezultat: (en rc pon in © wamocniedzastepcaych (carious rei Jorcement), hamacych fab odhamow- Jcych reakeje, (©) uczenla sie obserwacrjnege. Banclura (1986) w swych rozwataniach pray- ‘wigzwe wiela wage do process uczenia sit obserwacy}oego, wiizae w balan tego pro 273 ccesu wabne implikacje w wyjaénianiu wiela form zachowania spoiecmegoludzi. Swojate- orig coraz czpsciejokresia on jako eon po- _mawczp-spoleceng", podkresiaige, 2e w ob- serwacyfaym uczealu slp ma miejsceréwnied ‘moddlowanle abstrakeyjne (abstract mode ling). Obserwatarwery sie ne tylko okreslo- aych zachowat, obserwowanych u modela, ale takte zasad ledacych w ich podstaw: okre- Slonych systeméw wartosei, spasobsw roz- ‘wigzywania probleméw oraz tandardéw s- mooceny. ‘Wyjaénlajgc mechanlzm nasladownt ctwa, Bandura wyrbtala eztery rééne, lecz ‘powigzane 2e tab eubprocecy wohywalace a uczenie sie obserwacyjne: uwage, pezy- ominanie, reprodukce motoryeza | pobu- ‘dzenie motywacyine. Procesy te traktuje ja ko posrednicagce migdzy sytuacia mode- low a zachowaniamt praejawianyml praez badane dziecko. Zgodnie 2 ego pogladami, motemy pomledaiec, 2 reprezentage po _mnaweze zdarzeh bodicowyeh 33 mediators ri, sterujgcymi wykonanlem reall anda dowezyeh ‘W pracach Bandury nastepule wiec stot ne przesuniecie w kierunku psycholol po- ‘maweze) a nawet pewne zblitenie do teorit Pormawcz0-rozwojowe), Mimo to,zakiadaigc {stnlenie proceso posredniczacych, igao- rue on badanie proceséw upotredalania ‘bodéca na zachowanle (Kuhn, 1978). Ponadto, chot konespcks modelowa. fla abetralry)nego ell rseczy raldada ry ck ian w zachowaniu 2 wickiem, jednak Bandura z reguty pom problem znacaet, Jakie dziecko w rézmym wieu nadswa¢ mo- 2e~Lzpewnoselg nadaje~zdarzentom zw ‘zanym 2 prezentowang eytuacia modelowg (aob. Konarzewski, 1982; Kuhn, 1978). Oz6- ‘le teoria uczenla sie spolecznego niewiele m@wi nam o zmianach dokonulacych sie ‘wraz x wieklem, chociad pozwala lepie) 70- ‘zumleé zmlany w zachowani ezlowiek, po- ‘wstajace pod wplywem gromadzonych do- ‘Swiaiczed, Wydale sie wiec, de teoria ucze- nla sig ie jest specialnie pomocna w zroni- ‘mlenis ludzkiego rozwoju. 274 721s ‘Teore typu E: modele mieezane Grupy E ovorza torte, kuire zrézaych powo- dew ale daly slp zakdsayBkowst do ceterech pozoetalych grup. Ogdlnle modna jednak po- wiedaleé, 4 w teorlach typa E odrzuca sie Jednowymniarowe | jednoklerunkowe modele ‘uniwersalnych zmian rozwojowyc. W ujeciu tym zwykle zaklada sig, e rozwijajacy sig system jest wiclozmiennowy elastyeany, {jest ze zmiany dokonuja sig racze) se lekiywnie 1 zmlerzaja w klerunku wicks modlinych punktéw koricowych ontoge- sneay. Selle dotvezyé mote wartotel dap. taeyfne w danym ezaste /lab w danym kon- ‘ekicieinnych zmian. Teorie te Jednak nie 53 Jednorodne. Akcentuig one rdzne problem. ‘Wiese, ink wert role meéna praeprowadzic gléwnie po przekate}, Jak to lustruje rycina 7-12: od model fazo- wych do modell linlowych. I tak, neofur- kejonalistyczny model rozwolu chyba naar dale praybia ele do tool typu D, nstomiaet teorke neokonstrukeyrwistyeme ~ do teor ypu A. Neokonstruktywizm {Ju Tyuckowe). W badantach Mail Tyszhowe} (1986; Praetacanik-Gerowska | Tyszkowa, 1996) nad rozwojem psychiczaym wyodre>- ‘ie motna trzy podstawowe zaloteala: ©) ronus) dokonue sie w Kontakte jod- ‘ostka ~érodowisko, a wiec zmiany roz- ‘wojowe powstalg w doswiadczanych bezetfednosegTelagich ze sodow (©) smlany rozwojowe eq pochodng aktyeno- fl jednostd wll Srodowisku zmienng posredniczaca w proceste po- ‘wstawanla zmiany rozwojowe] w syste- mle psychiczym osoby Jest je} doSwiad- ‘aenie, wymoszone # wiasne aktywnodel ‘w érodowisku. s Podstawowg idea te Koncepef rozwoju psj- ‘chicznego Jest praekonanie, #erozwd) psy pave cchicony jednosthi polega na gromadzeniu {opracowywaniu dosotadczenia, ktore pod Jega procesom strukturac i restrukturach w rezultacte aktywnosel, Jak jednostka prasjawia w calym cy dyclaw stale pode}. mowanych relacjach 2e dwiatem. W ulecla tym doswindezente jest materialem rozwoj. arozwd}~ clagiem zmian, wynlkajacych zor- sanlzowania sig struktur tego doswiadeze- ‘la (strukturac}) | ich praeksztalcania (re- strukturacf) ~zaréwno w wyniku wigczania doswiadezea nowych, ak | dostosowywaniz aktywnodei do wymagad réwnowadenia sto ‘suskeye wymlany 2 olaczajacym batom. Rorwd) peychlcany Jednostt Jest sige procesem konstruowania se (Samoorgaizo- ‘wania) jl strultur psychicznych, Gromadze- ne, odktadanie si oraz strukturowanie do- ‘Swiadcoc jest funkcjg wlasne} aktywnosci podmiotu, praejawiane) w stosunkach stale) ‘eymlany ze érodowisklem. Jest rownocze& le funkela indywidualaych mofiwoti ku- ‘malowanis | organizowania aig tyeh doswiad- zed w strultury peychlezne. Zdaniem Tyszkowe} Proetacanik-Gie- rowska i Tyszkowa, 1996) Piaget praekonu- ‘aco wyjasail geneze tego, co psychicme, 2 tego, co blologicme. Zazacza ona jednak, 2e nadal nie jest jasne, jake doswiadczenia 2ostaig woudowane W system psychiceny ‘oraz pod Jokiml warunkam! to nastepule. wos uwage autora ta koncentruje na mis ‘nach | pecekoztlceniach jt letnlejqcego sy- ster peyrhinmegn, Warega watnijm ani ‘wem Jest opracowywanie I przetwarzanic doswiadcaes wynoszonych 2 aktywnosci wy Srodowisku. Zaktada pray ym, 2e zmiany rozwojowe paychik, powstalece w wyaiks: swigczonia do ystems peychiemego nowych doswiadezed, wynoszoaych podejmowa- nych ze érodowiskiem rela, prowadia za razem do przekszialcen w systemle szer- sym, to anaczy w systemic Jednosthe “rodowisko". W efelecie pracksxtalced in- tersystemowyeh powstsla nowe relacie ‘w tym systemic, incjugc tym samym nowe dobwiadezenia nowy cyklzmiano charakte- re rozwojowyrn, pWO1U CZLOWIEKAWedlug Tyszkowe), aby doswiadczenie mogio zoslat wlaczone (woudowane) W sy- ‘stem psychiczy, must wezesniejzostat odpo- \wiednio opracowane peziawcz0, afektywnie ewalustyemie. Doswiadezenie wigée ona 2 zapamigtywanlem i praschowywaniem dla ‘gw adarzet~ zaréumo tye, kre bsty syn ‘kiem kontaktw jednostt 2 otoczeniem. jake Liych, ktbre zalstniay w jf Ayclu wewnetrz nym. Pojecie doswiadczeaia jednakte odnosi nie tle do tres doswindezenla, co racze) wig. 2e 2 paychiczaymi reprezentacjami zdarze, 2a praydatne w ummowanlu tak rozumlanego dobwiadczenia uveada nastepujace kategerle: (D Obrazy umyslowe, pojmowane Jako zlo- dowane w osrodkowym ukladzie nerwo- ‘wym modele wewnetrme, odnoszace sie do elementéw, rela a takde standw afektywnych i celow dziatania. Sq one konstruowane, uruchamiane t sprawdza- new pamigc aktywne] oraz gromadzone ‘ pamigcl twa). @ Sehematy darzed, to jest ekropty lub re 20 scenartusze, reprezentujace zara nia w okeslonel ich sekwenci w czase, twakiowane jako zorganizowane sekwen- cyinle struktury, uklerunkowane moty- ‘want, celami bid emocjal, ‘Tak rozumlane doswiadczenle podlega, 24a lem Tyszkowe}, obrdbee w systemle psy- chlezaym, dokonywane} w rédnych aepek tach na eAinpeh porlomach, jakle oda

You might also like

• The Hobbit

  

  From Everand

  The Hobbit

  J. R. R. Tolkien

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (24727)
• Freakonomics Rev Ed

  

  From Everand

  Freakonomics Rev Ed

  Steven D. Levitt

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (7836)
• Pride and Prejudice: Bestsellers and famous Books

  

  From Everand

  Pride and Prejudice: Bestsellers and famous Books

  Jane Austen

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (19653)
• • Magazines
  • Podcasts
  • Sheet music
• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5782)
• Wuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)

  

  From Everand

  Wuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)

  Emily Brontë

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (9485)
• The 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics Edition

  

  From Everand

  The 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics Edition

  Stephen R Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2475)
• American Gods: The Tenth Anniversary Edition

  

  From Everand

  American Gods: The Tenth Anniversary Edition

  Neil Gaiman

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (12941)
• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (19992)
• Art of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of Strategy

  

  From Everand

  Art of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of Strategy

  Stephen F. Kaufman

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3321)
• The Handmaid's Tale

  

  From Everand

  The Handmaid's Tale

  Margaret Atwood

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (13163)
• The 7 Habits of Highly Effective People

  

  From Everand

  The 7 Habits of Highly Effective People

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2552)
• Habit 3 Put First Things First: The Habit of Integrity and Execution

  

  From Everand

  Habit 3 Put First Things First: The Habit of Integrity and Execution

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2391)
• The Art of War: A New Translation

  

  From Everand

  The Art of War: A New Translation

  Sun Tzu

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3044)
• The 7 Habits of Highly Effective People

  

  From Everand

  The 7 Habits of Highly Effective People

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (353)
• Habit 6 Synergize: The Habit of Creative Cooperation

  

  From Everand

  Habit 6 Synergize: The Habit of Creative Cooperation

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2385)
• How To Win Friends And Influence People

  

  From Everand

  How To Win Friends And Influence People

  Dale Carnegie

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (6503)
• The Iliad: A New Translation by Caroline Alexander

  

  From Everand

  The Iliad: A New Translation by Caroline Alexander

  Homer

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5700)
• Oscar Wilde: The Unrepentant Years

  

  From Everand

  Oscar Wilde: The Unrepentant Years

  Nicholas Frankel

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (10242)
• The Picture of Dorian Gray: Classic Tales Edition

  

  From Everand

  The Picture of Dorian Gray: Classic Tales Edition

  Oscar Wilde

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (9752)
• Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  

  From Everand

  Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  Chris Voss

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (3265)
• The Iliad: The Fitzgerald Translation

  

  From Everand

  The Iliad: The Fitzgerald Translation

  Robert Fitzgerald

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5341)
• The Odyssey: (The Stephen Mitchell Translation)

  

  From Everand

  The Odyssey: (The Stephen Mitchell Translation)

  Stephen Mitchell

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (7769)
• Life of Pi: A Novel

  

  From Everand

  Life of Pi: A Novel

  Yann Martel

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (13436)
• The Iliad of Homer

  

  From Everand

  The Iliad of Homer

  Alexander Pope

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5143)
• The Picture of Dorian Gray (The Original 1890 Uncensored Edition + The Expanded and Revised 1891 Edition)

  

  From Everand

  The Picture of Dorian Gray (The Original 1890 Uncensored Edition + The Expanded and Revised 1891 Edition)

  Oscar Wilde

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (9054)
• Anna Karenina: Bestsellers and famous Books

  

  From Everand

  Anna Karenina: Bestsellers and famous Books

  Leo Tolstoi

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (7086)