Edmund Kaliszewski

Stanisaw Czyowicz

Podstawowe wiadomoci o stalach

odpornych na korozj

SPIS TRECI
Nazwa rozdziau

Strona

1. Wstp

Oglny podzia stali

3. Istota odpornoci korozyjnej stali

4. Rodzaje korozji

5. Tablice i wykresy odpornoci korozyjnej

12

6. Wasnoci mechaniczne, technologiczne i fizyczne stali odpornych na korozj

14

7. Rodzaje wyrobw hutniczych ze stali odpornych na korozj

18

8. Zastosowanie stali odpornych na korozj

24

9. Stale aroodporne

25

PODSTAWOWE WIADOMOCI O STALACH

ODPORNYCH NA KOROZJ
1. WSTP
.
Przy licznych swych zaletach, elazo i stale (bdce stopami elaza z wglem) maj
jedn podstawow wad- ulegaj stopniowemu niszczeniu przez korozj. Okoo 100 lat temu
odkryto, e korozj elaza mona ograniczy, a w niektrych przypadkach praktycznie nie
dopuci do jej powstania, jeeli do elaza doda si niektre inne pierwiastki chemiczne,
przede wszystkim znaczn ilo chromu. Stale o tak zmienionym skadzie chemicznym
nazwano stalami odpornymi na korozj (w skrcie SONK) lub krcej stalami nierdzewnymi.
Oddajc do rk czytelnikw to ABC stali nierdzewnych autorzy wyraaj nadziej,
e opracowanie uatwi osobom zainteresowanym stalami odpornymi na korozj peniejsze
zapoznanie si z problematyk tych stali. Przy doborze informacji starano si moliwie
szeroko uwzgldni obowizujce ju w Polsce, lecz mao jeszcze znane normy europejskie
(PN-EN) dla stali nierdzewnych.
Specjalne podzikowanie wyraamy firmie INVESTA w Gdasku, ktra
sfinansowaa koszty opracowania i wydania tej publikacji.

2. OGLNY PODZIA STALI

Stalami nazywamy techniczne stopy elaza z wglem i z innymi pierwiastkami,
zawierajce do 2 % wgla (symbol chemiczny C) i powyej 50 % elaza (Fe). Dotd
opracowano kilkanacie tysicy gatunkw stali. Dziel si one na klasy, na grupy gatunkw i
na poszczeglne gatunki. Stosowany w normach europejskich oglny podzia stali
przedstawiono na rys. 1.

niestopowe

podstawowe
(00, 90)
jakociowe
(01-07, 91-97)
specjalne
(10-19)

konstrukcyjne,
maszynowe, na
zbiorniki
cinieniowe (5089)

stopowe

STALE

odporne na
korozj i
aroodporne (4049)
specjalne
(20-89)

rne
(30-39)
narzdziowe (2029)

jakociowe
(08-09, 98-99)
Rys. 1. Schemat podziau stali wedug PN-EN 10027-2
2

bardziej
szczegowy
dalszy podzia
podano w
tablicy 3

2.1. Stale odporne na korozj

2.1.1. Definicja, nazewnictwo i normy
O przynalenoci gatunku stali do klasy stali odpornych na korozj decyduje
zawarto chromu. Wedug najnowszej definicji stali odpornych na korozj, podanej w
normie europejskiej PN-EN 10088-1, za stale odporne na korozj uwaa si stale,
zawierajce co najmniej 10,5 % Cr i max.1,2 % C, jeli ich najwaniejsz wasnoci jest
odporno na korozj.
Zarwno samodzielnie opracowane w Polsce normy dla stali nierdzewnych jak i
przetumaczone na jzyk polski normy europejskie maj w nagwku tak sama nazw
NORMY POLSKIE. Rnica wystpuje dopiero w symbolach poprzedzajcych numer
normy: PN wzgldnie PN-EN. Aby uatwi rozpoznanie, o jakie normy chodzi, w niniejszym
opracowaniu normy przygotowane w kraju nazwano w tekcie normami polskimi, za normy
przetumaczone- normami europejskimi.
W Polsce stale odporne na korozj wytopione zostay po raz pierwszy ju przed 1927
rokiem. Byy to stale chromowe nazwane stalami nierdzewiejcymi. W 1927 roku podjto
produkcj stali austenitycznych, ktre nazwano stalami kwasoodpornymi chromowoniklowymi. Podzia na stale nierdzewne i kwasoodporne utrzyma si w Polsce do obecnego
czasu i jest nadal powszechnie stosowany, zwaszcza przez uytkownikw stali odpornych na
korozj.
W obowizujcej w Polsce od 1998 roku normie europejskiej PN-EN 10008-1 Stale
odporne na korozj. Gatunki (wersja w jzyku polskim) stale odporne na korozj podzielone
zostay na cztery grupy, w zalenoci od budowy wewntrznej (struktury) stali:
! stale ferrytyczne,
! stale martenzytyczne i umacniane wydzieleniowo,
! stale austenityczne,
! stale ferrytyczno-austenityczne.
W tablicy 1 podano waniejsze normy polskie dotyczce gatunkw stali odpornych na
korozj, za w tablicy 2 wyszczeglniono opracowane dotd polskie wersje norm
europejskich z tego zakresu.
Tablica 1
Waniejsze polskie normy okrelajce gatunki stali odpornych na korozj
Nr normy
Tytu
Uwagi
Ostatnie
PN-71/HStal odporna na korozj (nierdzewna i kwasoodporna).
wydanie
86020
Gatunki
nr 8, z lipca
1985
Ostatnie
PN-71/HStal aroodporna. Gatunki
wydanie nr 6 86022
luty 1986
BN-77/0631- Nowe stale odporne na korozj (nierdzewne, kwasoodporne, Wydanie IV
11
utwardzalne wydzieleniowo, aroodporne). Gatunki
Poprawione

Tablica 2
Nr normy
PN-EN
10088-1
PN-EN
10088-2
PN-EN
10088-3
PrPN-EN
10095

Waniejsze normy europejskie na stale odporne na korozj,

dla ktrych opracowano ju polskie wersje jzykowe
Tytu
Stale odporne na korozj. Gatunki
Stale odporne na korozj. Warunki techniczne dostawy blach
grubych, cienkich oraz tam oglnego przeznaczenia
Stale odporne na korozj. Warunki techniczne dostawy
pwyrobw, prtw, walcwki i ksztatownikw oglnego
przeznaczenia
Stale aroodporne i stopy niklu

Uwagi
obowizuje
od
23 lipca 1998
w druku
w druku
projekt
w
ankietyzacji

2.1.2. Podzia stali odpornych na korozj na grupy gatunkw

Podzia taki przedstawiony zostanie na przykadzie klasyfikacji zastosowanej w
normach europejskich, w ktrych stale odporne na korozj i aroodporne znajduj si w
klasie
nr 4. Podzia tej klasy na grupy gatunkw podano w tablicy 3.
Tablica 3
Podzia stali odpornych na korozj na grupy gatunkw,
wedug normy europejskiej PN-EN 10027-2
Nr
Rodzaje gatunkw w klasie nr 4: stale odporne na korozj i aroodporne
grupy
40
stal odporna na korozj o zawartoci poniej 2,5 % Ni, bez Mo, Nb i Ti
41
stal odporna na korozj o zawartoci poniej 2,5 % Ni, z Mo, lecz bez Nb i Ti
42
miejsce zapasowe
43
stal odporna na korozj o zawartoci powyej 2,5 % Ni, lecz bez Mo, Nb i Ti
44
stal odporna na korozj zawierajca powyej 2,5 % Ni, z Mo, lecz bez Nb i Ti
45
stale odporne na korozj ze specjalnymi dodatkami
46
stopy Ni odporne chemicznie i aroodporne
47
stale aroodporne zawierajce poniej 2,5 % Ni
48
stale aroodporne o zawartoci powyej 2,5 % Ni
49
materiay do pracy w podwyszonych temperaturach
2.1.3. Zasady oznaczania polskich gatunkw stali odpornych na korozj
Polskie oznaczenia gatunkw stali odpornych na korozj skadaj si z cyfr i liter.
Cyfry przed pierwsz liter podaj zawarto wgla, a po literach zawarto dodatkw
stopowych. Gdy zawarto dodatku stopowego jest mniejsza od 1 %, to nie podaje si adnej
cyfry. Litery podaj rodzaje dodatkw stopowych (tablica 4).
Tablica 4
Oznaczenia dodatkw stopowych w stalach nierdzewnych
stosowane w polskich normach
Symbol w PN
H
N
M
T
G
J
Cu
Nb
A
pierw. chemiczny
Cr
Ni
Mo
Ti
Mn
Al
Cu
Nb
N
nazwa pierwiastka chrom nikiel mo- tytan man- glin mied niob azot
libden
gan

Zawartoci wgla okrelane s nastpujcymi cyframi:

00-max. 0,03 % C,
0- od max. 0,05% do max.0,08 %C, w zalenoci od gatunku stali,
1, 2, 3 i 4 -odpowiednio okoo 0,1, 0,2, 0,3 i 0,4 % C.
Przykady odczytywania skadu chemicznego stali z oznaczenia gatunku:
0H13 - stal chromowa zawierajca max. 0,08 % wgla i rednio 13 % chromu,
00H18N10 -stal chromowo-niklowa zawierajca max. 0,03 % wgla, rednio 18 % chromu i
10 % niklu,
H17N13M2T - stal chromowo-niklowo-molibdenowo-tytanowa zawierajca 17 % chromu,
13 % niklu, 2 % molibdenu i poniej 1 % tytanu.
2.1.4. Zasady oznaczania gatunkw stali nierdzewnych w normach PN-EN
Normy europejskie przewiduj dwa systemy oznaczania gatunkw stali: system
cyfrowy i system znakw stali.
W systemie cyfrowym oznaczenie gatunku stali skada si obecnie z 5 cyfr, z ktrych
pierwsza oddzielona jest kropk od pozostaych (X. XX XX). Pierwsza cyfra (przed kropk)
podaje numer grupy materiau. Dla stali jest to cyfra 1. Drugi czon, skadajcy si z dwu cyfr
podaje grup stali (gatunkw). W przypadku stali odpornych na korozj s to grupy
wymienione w tablicy 3. Trzeci czon, rwnie dwucyfrowy, podaje numer kolejny gatunku
w grupie.
Przykadowo z oznaczenia 1.4301 mona wywnioskowa, e jest to stal odporna na
korozj (a wic zawierajca powyej 10,5 % chromu), posiadajca powyej 2,5 % niklu
(klasa 43), bez dodatkw molibdenu, niobu i tytanu. Gatunek 1.4301 zosta zapisany jako
pierwszy (01) w grupie gatunkowej 43 stali odpornych na korozj. Polskim
odpowiednikiem stali 1.4301 jest gatunek 0H18N9.
W systemie znakw, w przypadku gatunkw stali odpornych na korozj symbole stali
wskazuj na jej ilociowy skad chemiczny. System znakw skada si z nastpujcych liter i
liczb:
a) z litery X podajcej, e co najmniej jeden pierwiastek stopowy wystpuje w iloci
wikszej od 5 %,
b) z liczb umieszczonych za liter X, odpowiadajcych 100-krotnej wymaganej redniej
zawartoci wgla,
c) z symboli pierwiastkw chemicznych wskazujcych, jakie dodatki stopowe zawiera stal,
przy czym symbole zapisuje si w kolejnoci malejcych zawartoci pierwiastkw,
d) z liczb za symbolami pierwiastkw podajcych zawarto pierwiastkw stopowych.
Poniej przedstawiono kilka przykadw odczytywania skadu chemicznego gatunkw
stali na podstawie ich znakw:
Znak gatunku X30Cr13 podaje, e stal zawiera co najmniej jeden skadnik stopowy
w iloci powyej 5 %. Stal posiada rednio 0,3 % wgla i 13 % chromu. Z zawartoci chromu
powyej 10,5 % wynika, e jest to stal odporna na korozj .
Znak X17CrNi16-2 wskazuje, e jest to stal odporna na korozj (polski skrt tych
stali to SONK) o redniej zawartoci 0,17 %wgla, 16 %chromu i 2% niklu.
Znak X6CrNiMoTi17-12-2 oznacza SONK o redniej zawartoci wgla 0,06 %,
posiadajc 17 % chromu, 12 % niklu, , 2 % molibdenu i poniej 1 % tytanu.

3. ISTOTA ODPORNOCI KOROZYJNEJ STALI

Pod pojciem korozji rozumie si niszczenie metali pod wpywem chemicznej lub
elektrochemicznej reakcji z otaczajcym rodowiskiem. Natomiast niszczenie metali pod
wpywem zjawisk fizycznych okrela si jako erozj lub zuycie cierne bd cierne. W
niektrych przypadkach wystpuj rwnoczenie zjawiska fizyczne i oddziaywanie
chemiczne i wwczas uywa si poj: korozja-erozja, zuycie korozyjne lub korozja cierna.
Proces korozji jest wynikiem denia metali do przejcia w naturalny dla nich stan
utleniony. Szybko niszczenia korozyjnego zaley zarwno od stopnia agresywnoci
rodowiska jak i od rodzaju metalu lub stopu.
Metale szlachetne, w tym zoto i platyna maj bardzo du odporno na korozj i to
nawet w bardzo silnych rodowiskach korozyjnie agresywnych, np. w kwasach. Inna grupa
metali, do ktrych naley chrom i glin, charakteryzuje si podwyszon odpornoci
korozyjn w niektrych rodowiskach o umiarkowanej agresywnoci. Natomiast elazo
(wykorzystywane najczciej w postaci stali), charakteryzuje si niewielk tylko odpornoci
na dziaanie korozji, nawet w powietrzu.
Rne zachowanie korozyjne metali i stopw zwizane jest z tworzeniem si na
powierzchni wyrobw metalowych bardzo cienkiej, niewidocznej warstewki, ktra chroni
metal przed korozj. Zjawisko to zostao nazwane pasywacj powierzchni metalu, a stan w
jakim znajduje si ten metal stanem pasywnym. Szczeglnie du skonno do pasywacji
wykazuj chrom i nikiel, co uzasadnia stosowanie tych metali jako gwnych dodatkw
stopowych do stali nierdzewnych. Ju przy zawartoci 12-18 % chromu stal wykazuje
zdolno do pasywacji prawie tak sam jak czysty chrom. Dodanie do stali niklu, zwaszcza
przy rwnoczesnej obecnoci molibdenu, krzemu i miedzi sprawia, e stale nierdzewne
zawierajce te pierwiastki maj bardzo dobr odporno na korozj rwnie w rodowiskach
nieutleniajcych. Spord hipotez dotyczcych wasnoci warstewek ochronnych jedna z
nich zakada, e jest to molekularna warstewka tlenu zwizana z powierzchni metalu w
sposb okrelany jako chemisorpcja, druga za, e jest to bardzo cieniutka, dobrze
przywierajca do metalu warstewka tlenkw. Warstewka ochronna moe jednak ulega
uszkodzeniom na skutek oddziaywa mechanicznych lub chemicznych i dlatego aby chronia
skutecznie metal, musi mie zdolno do odnawiania si (regeneracji) w danym rodowisku.
Stale odporne na dziaanie korozji tym rni si od zwykych stali wglowych, e do
ich spasywowania w zasadzie nie potrzeba adnych specjalnych zabiegw, jakie s np.
wymagane do pasywacji stali wglowej (konieczno uycia stonego HNO3). Pasywacja,
czyli przejcie metalu w stan pasywny, zaznacza si zmian potencjau elektrochemicznego
na bardziej dodatni (rys. 2).
Jak to wida na rysunku 2, zmiana ta nie zachodzi stopniowo ze wzrostem zawartoci
chromu, lecz skokowo przy okoo 13 % Cr. Stopy zawierajce ponad 13 % Cr zachowuj si
jak metale szlachetne, tzn. maj dodatni potencja i nie koroduj w powietrzu, wodzie,
niektrych kwasach, solach i zasadach. Wprowadzenie do stali okoo 13 % Cr czyni j
nierdzewn gwnie w orodkach utleniajcych, sabo natomiast w redukujcych.

potencja, V

Grubo pasywnej warstewki tlenkw, tworzcej si na stalach nierdzewnych

najczciej waha si w przedziale 10-100 . Warstewka pasywna na stopach chromowych,
skadajca si gwnie z tlenkw elaza zawiera te metaliczny chrom. W stali austenitycznej
typu 18 % Cr 8 % Ni najwiksz odporno na korozj zaobserwowano przy gruboci
warstewki tlenkowej w granicach 30-50 , przy czym warstewka ta jest bezpostaciowa.

Rys.2

Zaleno potencjau stali chromowej od zawartoci chromu (F. Staub i inni,

Metaloznawstwo, wyd. lsk, 1979)

4. RODZAJE KOROZJI
W porwnaniu ze stalami wglowymi i niskostopowymi, stale nierdzewne wykazuj
nieporwnywalnie wiksz odporno na dziaanie korozji. Dla niektrych wyrobw
finalnych z tych stali przyjmowana jest trwao korozyjna dochodzca nawet do 50 lat
eksploatacji. Wystpuj jednak przypadki korodowania stali nierdzewnych. Ma to miejsce np.
przy nieodpowiednim doborze gatunku stali w porwnaniu z bardzo agresywnym
rodowiskiem korozyjnym
lub przy nieodpowiednim spawaniu stali nierdzewnych.
Odporno na korozj tych stali zaley bowiem poza wieloma innymi czynnikami
(temperatura, cinienie, obecno napre rozcigajcych) przede wszystkim od
agresywnoci rodowiska korozyjnego, z ktrymi stale maj styczno. Istniej rodowiska,
jak np. kwas solny (zwaszcza o wikszych steniach), w ktrych stale odporne na korozj
zachowuj si niewiele tylko lepiej ni stal wglowa zwykej jakoci.
Objawy korozji stali nierdzewnych s bardzo rne. Do podstawowych typw korozji,
ktre atakuj stale nierdzewne w elektrolitach nale:

4.1. Korozja rwnomierna (oglna)

Jest to korozja stosunkowo najmniej grona, gdy polega na rwnomiernym zaatakowaniu
caej powierzchni stali nierdzewnej. W wyniku tego grubo wyrobu stalowego zmniejsza si
rwnomiernie, z jednoczesnym zmniejszeniem si oglnej wytrzymaoci korodowanego
elementu. Szybko ubytku gruboci nie powinna jednak przekracza pewnej praktycznie
ustalonej granicy. Dla stali odpornych na korozj jako dopuszczalny przyjmuje si dla
wikszoci zastosowa redni roczny ubytek gruboci nie przekraczajcy 0,1 mm
(wyznacza si wg PN-78/H-04610). Jeeli zatem w danym rodowisku korozyjnie
agresywnym ubytek gruboci przedmiotu wykonanego ze stali odpornej na korozj jest
mniejszy ni 0,1 mm/rok to przyjmuje si, e dla danego zastosowania stal ta wykazuje
bardzo dobr odporno.
Zapobieganie skutkom korozji rwnomiernej (przez ograniczenie jej szybkoci) polega na:
wymianie stali na stal o lepszej odpornoci na korozj,
zmianie rodowiska korozyjnego (zmiana stenia, temperatury, prdkoci przepywu cieczy,
dodanie inhibitora itd.),
okresowym pasywowaniu powierzchni stali,
zastosowaniu ochrony, np. katodowej.
4.2. Korozja midzykrystaliczna
Korozja midzykrystaliczna naley do najbardziej gronych typw korozji. Atakuje stale
nierdzewne wzdu granic ziaren (rys. 3). Agresywne rodowisko korozyjne bd
wyuskuje poszczeglne ziarna z powierzchni stali, zmniejszajc tym samym grubo
cianek urzdzenia produkcyjnego, bd te bez dostrzegalnych oznak zewntrznych narusza
spjno pomidzy poszczeglnymi ziarnami w takim stopniu, e stal ju po lekkim
uderzeniu rozsypuje si na proszek.

Rys. 3. Korozja midzykrystaliczna austenitycznych stali odpornych na korozj (K. Folek i

inni, Charakterystyki Stali, seria E, Tom I, wyd. lsk, 1980)
a) zgad nietrawiony, b) zgad wytrawiony
Stale nierdzewne koroduj midzykrystalicznie wwczas, gdy rwnoczenie:
s skonne do tego typu korozji,
zostay nagrzane do temperatur niebezpiecznych, wynoszcych dla stali austenitycznych od
450 do 8500C,
stykaj si ze rodowiskiem wywoujcym ten typ korozji, np. z HNO3, mieszanin H2SO4 i
CuSO4 itd.

4.3. Korozja napreniowa

Do niebezpiecznej w skutkach korozji, atakujcej midzykrystalicznie lub
rdkrystalicznie stale odporne na korozj, naley korozja napreniowa (rys. 4), ktra
pojawia si tylko wwczas, gdy
stal jest podatna na ten typ korozji,
stal jest poddana napreniom wewntrznym
(wasnym) lub przykadanym z zewntrz,
stal jest naraona na dziaanie rodowisk
korozyjnie agresywnych wywoujcych ten
typ korozji, np. chlorkw czy ugw,
stal pracuje w rodowiskach nagrzanych do
temperatury >600C (poniej tej temperatury
skonno nieuczulonych stali austenitycznych
do pkania napreniowego jest zdecydowanie
mniejsza).
Dokadne przyczyny skonnoci
do korozji napreniowej stali odpornych na
korozj nie zostay jeszcze do koca poznane.

Rys. 4 Pknicia w stali austenitycznej

wywoane korozj napreniow
a) obraz makroskopowy
b) obraz mikroskopowy
(F. Staub i inni, Metaloznawstwo,
wyd. lsk, 1979)

W praktyce zwalczanie korozji napreniowej

stali austenitycznych polega na:
odpowiednim doborze stali ferrytycznych lub
ferrytyczno-austenitycznych, oczywicie pod
warunkiem, e ich odporno na dziaanie
innych rodzajw korozji w danym rodowisku
bdzie wystarczajca,
zmniejszeniu stenia czynnika agresywnego
(np. jonw Cl) do zawartoci mniejszych od
krytycznych,
obnieniu temperatury,
zmniejszeniu napre rozcigajcych do
wartoci mniejszych od krytycznych;
naprenia wasne metalu mona
wyeliminowa poprzez wykonanie obrbki
odprajcej.

4.4. Korozja werowa

Innym rodzajem korozji miejscowej jest korozja werowa (rys. 5), ktra charakteryzuje si
punktowym ubytkiem masy stali. Przebieg procesu korozji werowej zwizany jest z
dziaaniem lokalnego ogniwa, ktre tworzy si pomidzy du spasywowan powierzchni
stali stanowic katod, a miejscow zdepasywowan stref stanowic anod. Szybko
rozpuszczania si metalu na anodzie jest bardzo dua, w konsekwencji czego nastpuje w
bardzo krtkim czasie przebicie (perforacja) cianek urzdzenia, bez wikszego ubytku masy
poza zaatakowanym miejscem.

Rys. 5 Korozja werowa austenitycznych stali odpornych na korozj (Sandvik Steel,

Corrosion Handbook, 1999)
Korozja werowa stali odpornych na korozj wystpuje najczciej w rodowiskach wodnych
zawierajcych jony halogenkowe, tj. jony chloru, bromu, jodu, przy czym jej intensywno
zaley gwnie od stenia tych jonw i temperatury. Pojawia si ona przewanie na
wszelkiego rodzaju niejednorodnociach wewntrzych metalu (wtrcenia niemetaliczne,
wydzielenia, odksztacenia) i zewntrznych (krawdzie, zarysowania, wgniecenia, resztki
zgorzeliny, osady itd.). Natomiast powierzchnie gadkie i jednorodne s zdecydowanie
bardziej odporne na ten typ korozji.
Do szybkiej, aczkolwiek przyblionej tylko, oceny odpornoci stali nierdzewnych na
korozj werow suy wspczynnik PRE = % Cr + 3,3 % Mo + k % N; k = 10 do 30. Im
wiksza jest warto wspczynnika PRE tym stal ma wiksz odporno na korozj
werow.

10

4.5. Korozja zmczeniowa

Zjawisko korozji zmczeniowej jest zjawiskiem wystpujcym na skutek wspdziaania
rodowiska korozyjnie agresywnego i cyklicznych lub zmiennych napre, co w
konsekwencji prowadzi do pkania metalu
a)
(rys.6). Oddziaywanie napre sprawia,
e zostaje naruszona warstewka ochronna
(warstewka pasywna) na stali odpornej na
korozj, skutkiem czego atakowany jest
obszar metalu niechronionego
(odsonitego). W przeciwiestwie do
zjawiska korozji napreniowej stali
austenitycznych, ktr wywouj halogenki
(a zwaszcza chlorki) i ugi, korozja
zmczeniowa moe si praktycznie pojawi
b)
w dowolnym rodowisku wodnym, takim
jak: para wodna, gorca woda, wody
naturalne (sone, sodkie), wody
kondensacyjne, roztwory chemiczne,
wilgotne powietrze.
Badania zjawiska korozji
zmczeniowej stali austenitycznych i
stopw, przeprowadzone w wodzie
morskiej wskazuj, e zasadniczy wpyw na
odporno na ten typ korozji wywieraj:
Rys. 6. Pknicia w austenitycznej stali wywoane
wytrzymao materiau na rozciganie,
dziaaniem korozji zmczeniowej (S.
skadniki stopowe polepszajce pasywno
Czyowicz, P. Miliski, Prace badawcze
stali oraz
IM)
wielko ziarna.
A zatem zwikszenie wytrzymaoci na rozciganie, zwikszenie zawartoci Cr, Mo i N, a
take zmniejszenie wielkoci ziarna sprzyjaj zwikszeniu odpornoci stali na korozj
zmczeniow.
4.6. Korozja szczelinowa
Ten typ korozji pojawia si w szczelinach i zagbieniach konstrukcyjnych, pod
uszczelnieniami (rys. 7), gwkami rub i nitw, pod osadami i zgorzelin oraz we wszelkiego
rodzaju pkniciach.

Rys. 7. Schemat korozji szczelinowej pod podkadk (Sandvik Steel, Corrosion Handbook,
1999)

11

Korozja szczelinowa powstaje w wyniku stopniowego zanikania warstewki pasywnej

w szczelinach, w ktrych na skutek utrudnionego napowietrzenia i zahamowanego dopywu
tlenu, warstewka ta nie moe si zregenerowa. Zapobieganie korozji szczelinowej polega
gwnie na eliminowaniu szczelin, zwaszcza konstrukcyjnych, ju na etapie projektowania
aparatw i urzdze produkcyjnych.
4.7. Korozja stykowa (galwaniczna)
Korozja ta jest wywoana stykiem dwch metali lub stopw o rnych potencjaach, w
konsekwencji czego powstaje ogniwo galwaniczne. Skuteczno dziaania ogniwa zwiksza
si ze wzrostem rnicy potencjaw stykajcych si ze sob dwch metali w rodowisku
korozyjnym, np. zawierajcym jony chlorkowe. Poczenie stali z metalem o innym
elektrochemicznym potencjale, przy udziale elektrolitu sprawia, e metal mniej szlachetny
ulega intensywnemu rozpuszczaniu, zwaszcza gdy:
jego powierzchnia jest znacznie mniejsza w porwnaniu z powierzchni metalu bardziej
szlachetnego,
temperatura elektrolitu jest wysoka.

5. TABLICE I WYKRESY ODPORNOCI KOROZYJNEJ

Odporno na korozj stali nierdzewnych w okrelonych rodowiskach podawana jest
przewanie w postaci tablic i wykresw. Za miar odpornoci korozyjnej przyjmuje si
zwykle ubytek masy metalu na jednostk powierzchni i czasu trwania pomiaru, np. w g/m2h
lub g/m2d. Midzy obu jednostkami wystpuje przy stalach nierdzewnych nastpujca
zaleno:
1 g/m2.h = 1,1 mm/rok.
Oglnie przyjto, e cakowita odpornoci stali na dziaanie wycznie korozji rwnomiernej
wystpuje wtedy, gdy wskanik odpornoci korozyjnej nie przekracza 0,1 mm/rok. Istniej
jednak przypadki, w ktrych przekroczenie tej granicy jest dopuszczalne, zwaszcza wwczas,
gdy produkowane substancje mog by zanieczyszczone produktami korozji. I odwrotnie
granic t naley znacznie obniy, jeeli nawet bardzo nieznaczne iloci zanieczyszcze
wpywaj niekorzystnie na jako produkowanych substancji, np. w przemyle
farmaceutycznym.
Zalenoci midzy stopniami odpornoci na korozj, ktre s wartociami umownymi a
szybkoci korozji (w mm/rok) podano w tablicy 5.
Tablica 5
Zalenoci midzy stopniami odpornoci korozyjnej, a szybkoci korozji
(Prace badawcze IM)
Oznaczenie stopnia Szybko
odpornoci na
korozji
Odporno stali
korozj
mm/rok
0
<0,1
Stal cakowicie odporna
1

0,1 1,0

Stal maoodporna (stosowa mona

tylko w szczeglnych przypadkach)

2
>1,0
Stal nieodporna (stosowa nie wolno)
Stopnie odpornoci na korozj mog by uzupenione dodatkowymi oznaczeniami
literowymi oznaczajcymi:
p zagroenie korozj werow (przyjte zarwno w literaturze polskiej jak i anglosaskiej),
n zagroenie korozj napreniow (w literaturze anglosaskiej s),
s zagroenie korozj szczelinow (w literaturze anglosaskiej c),
t.w. temperatura wrzenia (w literaturze anglosaskiej BP).
12

Przykad tablicy odpornoci korozyjnej przedstawiono w tablicy 6, ktra podaje

stopnie odpornoci na korozj (rwnoznaczne z szybkoci korozji) w rodowisku
wodorotlenku potasowego kilku wybranych grup i gatunkw stali odpornych na korozj, w
porwnaniu z odpornoci stali wglowej.
Tablica 6
Zachowanie si wybranych materiaw metalowych w wodorotlenku potasowym (Sandvik
Steel, Corossion Handbook, 1999)
St. %
10
20
25
50
50
70
Stopiony
Temp. 0C
t.w.
20
t.w.
20
t.w.
120 300-365
Stal wglowa
2
13% Cr
0
0
2
1
2
2
2
18% Cr - 2% Mo
0
0
0
0
1
1
2
18% Cr 10% Ni
0
0
0
0
1n
1n 2
17 %Cr 12% Ni 2,5 % Mo 0
0
0
0
1n
1n 2
18% Cr 13% Ni 3% Mo
0
0
0
0
1n
1n 2
17% Cr 14% Ni 4 % Mo
0
0
0
0
1n
1n 2
904L
0
0
0
0
1n
1n 2
Sanicro 28
0
0
0
0
254 SMO
0
0
0
0
654 SMO
0
0
0
0
SAF 2304
0
0
0
0
2205
0
0
0
0
SAF 2507
0
0
0
0
Ti
0
0
1
0
2
2
2
Objanienia do tablicy:
904L
- stal austenityczna, odpowiednik stali X1NiCrMoCu 25-20-5 (1.4539) wedug
PN-EN 10088 1
Sanicro 28 - stal austenityczna, odpowiednik stali X1NiCrMoCu 31-27-4(1.4563) wg PN-EN
254 SMO -stal austenityczna, odpowiednik stali X1CrNiMoCuN 20-18-7(1.4547) wg PN-EN
654 SMO - stal austenityczna typu 24% Cr-22% Ni-7,3% Mo-0,50% N-0,5% Cu
SAF 2304 - stal ferrytyczno-austenityczna, odpowiednik stali X2CrNiN 23-4 (1.4362)
wg PN-EN
2205
- stal ferrytyczno-austenityczna, odpowiednik stali X2CrNiMoN 22-5-3 (1.4462)
wg PN-EN
SAF 2507 - stal ferrytyczno-austenityczna, odpowiednik stali X2CrNiMoN 25-7-4 (1.4410)
wg PN-EN
Wykresy odpornoci korozyjnej podawane s w rnych ukadach wsprzdnych, na
przykad jako:
izokorozyjne, na ktrych kady punkt krzywej odpowiada ubytkowi gruboci 0,1 mm/rok lub
0,3 mm/rok,
zalenoci szybkoci korozji w mm/rok od stenia rodowiska lub jego zanieczyszecze,
obszarw odpornoci w ukadach trjskadnikowych, np. HNO3-H2SO4-H2O.

13

Przykadowy wykres pokazany na rys. 8 dotyczy zakresw odpornoci stali austenitycznej

typu 18% Cr- 8% Ni w wodnych roztworach mieszaniny kwasw azotowego i siarkowego .

Rys.8. Szybko korozji stali zawierajcej 0,05% C, 18% Cr, 9,5% Ni w roztworach
mieszaniny kwasw azotowego i siarkowego (K. Folek i inni, Charakterystyki Stali,
seria E, tom II, wyd. lsk, Katowice 1980)
a przy t = 300C, b przy t = 600C, c przy t = 1000C, d przy temperaturze wrzenia;
pola nie zakreskowane szybko korozji v 0,1 mm/rok; pola zakreskowane v>0,1
mm/rok
Przy doborze waciwego gatunku stali odpornej na korozj do okrelonego
zastosowania naley mie na wzgldzie, e tablice odpornoci na korozj dotycz rodowisk
czystych, ktrych agresywno wyznaczono w kontrolowanych warunkach przebiegu
procesw korozyjnych (w warunkach laboratoryjnych). W praktyce zawsze liczy si trzeba
z pewnymi odchyleniami, ktre wywiera mog znaczcy wpyw na zachowanie si wybranej
stali w rzeczywistych warunkach eksploatacji. W konsekwencji, wybr materiau na
podstawie tablic i wykresw jest wyborem wymagajcym jego sprawdzenia, gdy to jest
moliwe, w prbach terenowych.

6. WASNOCI MECHANICZNE, TECHNOLOGICZNE

I FIZYCZNE STALI ODPORNYCH NA KOROZJ
6.1. Wasnoci mechaniczne
Poszczeglne rodzaje stali odpornych na korozj rni si znacznie pod wzgldem
wasnoci mechanicznych, co przykadowo podano w tablicy 7.
6.1.1. Wasnoci mechaniczne stali austenitycznych
Zwyke stale austenityczne (gatunki podstawowe) po zabiegu przesycania, tj. po obrbce
cieplnej gwarantujcej maksymaln odporno na dziaanie korozji, nie maj najlepszych
wskanikw mechanicznych. Lepsze wskaniki wytrzymaoci stale te uzyskuj po dodaniu
pierwiastkw stabilizujcych (Ti, Nb) lub pierwiastkw wpywajcych na umocnienie
roztworu staego austenitu, np. azotu. Nisk granic plastycznoci stali austenitycznych i
niezbyt du wytrzymao na rozciganie rekompensuje do dobra ich cigliwo, a
zwaszcza udarno i to zarwno w temperaturze pokojowej jak i w temperaturach
obnionych (ujemnych).

14

Tablica 7
Oglne porwnanie cech wytrzymaociowych rnych rodzajw stali nierdzewnych
Umowna granica Wytrzymao na
Rodzaj stali
plastycznoci
rozciganie
Cigliwo
Udarno
Rp0,2, MPa
Rm, MPa
A5, %
Stal austenitycz.
niestabilizowana,
200-230 (niska)
przesycona
500-800
min. 35 (dua)
wysoka
j.w. stabilizowana ok. 300 (niska)
Stal ferrytyczna
wyarzona
250-300
400-650
15-25
niska
Stal ferrytycznoaustenityczna
patrz rys. 9
przesycona
Stal martenzyt.
ok. 0,2 % C
hart.+ odpuszcz.
500-600
700-950
ok. 12
Stal umocniona
wydzieleniowo
min. 1000
1070-1270
min. 10
6.1.2. Wasnoci mechaniczne stali ferrytycznych
Granica plastycznoci ferrytycznych stali chromowych (gatunkw standardowych) w stanie
wyarzonym jest nieco lepsza ni Rp0,2 zwykych stali austenitycznych, natomiast
wytrzymao na rozciganie i wyduenie stali ferrytycznych s wyranie gorsze od stali
austenitycznych.
Najgorsza jest w porwnaniu ze stalami austenitycznymi udarno stali ferrytycznych, ktra
zaley przede wszystkim od wielkoci ziaren i od czystoci metalurgicznej stali. W stalach o
strukturze gruboziarnistej bardzo czsto zdarza si, e ich udarno w temperaturze otoczenia
wynosi zaledwie 10 J/cm2. Dlatego te nie wolno stali ferrytycznych po prawidowym
zakoczeniu procesu przerbki plastycznej nagrzewa w temperaturach bardzo szybkiego
rozrostu ziaren, tzn. w temperaturach wyszych ni 9000C.
6.1.3. Wasnoci mechaniczne stali ferrytyczno-austenitycznych
Stale ferrytyczno-austenityczne s wysokostopowymi stalami odpornymi na korozj, ktre
dziki odpowiedniemu skadowi chemicznemu i obrbce cieplnej maj struktur zoon z
dwch podstawowych faz: ferrytu i austenitu. Zawarto austenitu wynosi 40-60 %
objtociowych.

15

Wasnoci stali ferrytyczno-austenitycznych s wypadkow wasnoci ferrytu i austenitu.

Ferryt zwiksza wytrzymao na rozciganie, granic plastycznoci, twardo i krucho,
natomiast austenit cigliwo i udarno. Wasnoci w zalenoci od gatunku stali i
warunkw przesycania zmieniaj si w do szerokich granicach (rys.9).

Rys. 9. Wpyw zawartoci ferrytu na wasnoci mechaniczne stali ferrytyczno-austenitycznej

zawierajcej 0,05 % C, 23 % Cr, 3 % Mo i zmienn ilo niklu (M.J.Matthews, The
Metalurgist & Material Technologies, 1982, tom 14, nr 5, str. 205-210)
Stale ferrytyczno-austenityczne pod wzgldem wytrzymaoci przewyszaj i to znacznie
stale austenityczne, np. ich granica plastycznoci jest przynajmniej dwukrotnie wiksza.
Rwnie ich udarno i plastyczno dorwnuje, a niekiedy przewysza te same wasnoci
stali austenitycznych. Temperatura przejcia w stan kruchy stali ferrytyczno-austenitycznych
ley na og poniej 500C, a dolna warto energii amania jest rzdu 30 J.
6.1.4. Wasnoci mechaniczne stali martenzytycznych
Stale martenzytyczne s tymi stalami odpornymi na korozj, ktrych wasnoci mechaniczne
mona do znacznie polepszy stosujc zabiegi hartowania i odpuszczania. Wybr gatunkw
stali martenzytycznych jest do duy, przy czym ich skad chemiczny, a zwaszcza zawarto
wgla, chromu i innych skadnikw stopowych (np. Mo) jest tak zrnicowany, e mona
uzyska stal o optymalnym zespole wasnoci, tj. wytrzymaoci, cigliwoci (zwaszcza przy
obcieniach dynamicznych) i wystarczajcej odpornoci na korozj.
Najwiksz twardo po zahartowaniu uzyskuj stale martenzytyczne zawierajce oprcz
duej iloci wgla (ok. 1 %), chromu (od ok. 16 do ok. 19 %), molibdenu (od ok. 0,5 do ok.
1,0 %) rwnie wanad. Ich twardo w wyrobach uytkowych siga 5661 HRC.
6.1.5. Wasnoci mechaniczne stali umacnianych wydzieleniowo
Stale umacniane wydzieleniowo (gwnie zwizkami midzymetalicznymi typu Fe2Mo,
Ni3Ti, Ni3Al i innymi) nale do tej grupy stali odpornych na korozj, ktre z jednej strony
odznaczaj si dobr lub nawet bardzo dobr odpornoci na korozj (w niektrych
przypadkach dorwnuj stali austenitycznej 1H18N9T), a z drugiej doskonaymi
wskanikami mechanicznymi, praktycznie nieosigalnymi w innych stalach odpornych na
korozj. W zalenoci od struktury kocowej stale te mona podzieli na austenityczne,
paustenityczne i martenzytyczne. Z tych ostatnich stali, najbardziej popularnych w
16

zastosowaniach praktycznych, wymieni mona stal o znaku X5CrNiMoCuNb 14-5 (numer

1.4594), ktra po obrbce cieplnej (obejmujcej zabiegi hartowania i starzenia) osiga
nastpujce wskaniki mechaniczne: Rp0,2 min. 1000 MPa, Rm od 1070 do 1270 MPa, A min.
10 %.

6.2. Wasnoci technologiczne

6.2.1. Spawalno
Wrd stali odpornych na korozj wyrni mona stale spawalne, stale o ograniczonej
spawalnoci i stale niespawalne. Do stali spawalnych nale praktycznie wszystkie stale
austenityczne, ferrytyczno-austenityczne oraz niektre stale ferrytyczne zawierajce bardzo
ma ilo wgla. Stale ferrytyczne zawierajce wiksz ilo wgla i niektre stale
martenzytyczne z ma iloci wgla s stalami o ograniczonej spawalnoci, tzn. wymagaj
przed spawaniem podgrzewania do temperatury 100 3000C. Pozostae stale martenzytyczne
s w zasadzie niespawalne.
Do spawania stali odpornych na korozj stosuje si wszystkie znane metody spawania (z
wyjtkiem spawania autogenicznego).
6.2.2. Odksztacalno na zimno
Wszystkie przesycone austenityczne i zmikczone ferrytyczne stale odporne na korozj
nadaj si do odksztacania na zimno, zwaszcza za do gbokiego toczenia. W czasie tego
zabiegu oba te rodzaje stali zachowuj si jednak inaczej.
6.2.3. Skrawalno
Zdolno do skrawania poszczeglnych grup stali odpornych na korozj jest bardzo rna.
Najmniej trudnoci sprawia skrawanie zmikczonych stali martenzytycznych oraz
ferrytycznych. Znacznie trudniej skrawa si stale austenityczne, gwnie na skutek duej
skonnoci do utwardzania przez zgniot. Dobierajc odpowiednie parametry skrawania
(zwaszcza szybko skrawania) oraz narzdzia mona skrawa take i stale austenityczne.
Dla uatwienia skrawania stali odpornych na korozj do niektrych z nich dodaje si siark,
selen i inne skadniki polepszajce obrbk wirow.
6.2.4. Wpyw stanu powierzchni wyrobw na odporno na korozj
Wyroby hutnicze ze stali odpornych na korozj stosuje si zazwyczaj po wytrawieniu,
wygadzeniu walcowaniem, szlifowaniu, szczotkowaniu, polerowaniu mechanicznym lub
elektrochemicznym, barwieniu itp. Zabiegi te maj poprawi odporno stali na dziaanie
korozji rwnomiernej (im gadsza powierzchnia, tym stal odporniejsza). Przy stalach
podatnych na korozj napreniow polerowanie mechaniczne moe by jednak niekorzystne,
poniewa naprenia spowodowane tym zabiegiem mog inicjowa pknicia korozyjne w
rodowiskach zawierajcych chlorki.

6.3. Wasnoci fizyczne

Gsto stali ferrytycznych i martenzytycznych (w tym rwnie stali umacnianych
wydzieleniowo) wynosi od 7,5 do 7,8 kg/dm3, natomiast stali austenitycznych i ferrytycznoaustenitycznych od 7,7 do 8,1 kg/dm3.
Modu sprystoci stali ferrytycznych i martenzytycznych w 200C waha si od 200 do 220
kN/mm2, a stali austenitycznych i ferrytyczno-austenitycznych od 195 do 200 kN/mm2.
Wspczynniki rozszerzalnoci cieplnej, w zalenoci od skadu chemicznego stali
nierdzewnych podano przykadowo w tablicy 8a. Bardzo dua rozszerzalno cieplna stali
austenitycznych jest przyczyn trudnoci jakie napotyka si przy ogrzewaniu i ozibianiu tych
stali, zwaszcza podczas spawania.
17

Tablica 8
Niektre wasnoci fizyczne stali odpornych na korozj (S. Bukovinsky i inni, Sandvik SAF
2205 - katalog, czerwiec 1981)
8a) wspczynnik rozszerzalnoci
cieplnej,
Gatunek
stali

8b) wspczynnik przewodnoci

cieplnej,

Warto 10-6 K-1/ w zakresie temperatur, 0C

Gatunek
stali

20-100 20-200 20-300 20-400 20-500 20-600

Warto (W/m K) w temperaturze, 0C

20

100

200

300

400

500

20

20

22

24

25,5

27

Sandvik
3RE60
Sandvik
SAF 2205

19

19

23

18,0

18,2

AISI 316 L

15

16

17,5

19

20

21

14,8

Sandvik
3RE60
Sandvik
SAF 2205

12,2

13,1

13,5

14,0

14,2

14,5

13,7

14,2

14,7

AISI 316 L

16,0

17,0

17,5

17,8

Stal
wglowa

12,6

13,2

13,9

14,4

Przewodno cieplna stali odpornych na korozj jest mniejsza ni stali wglowych. Mniejsza
warto wspczynnika przewodnoci cieplnej stali odpornych na korozj zwizana jest z
du zawartoci chromu. W miar wzrostu temperatury przewodno cieplna stali zwiksza
si (tablica 8b).
Jednostkowa pojemno cieplna (ciepo waciwe) stali martenzytycznych i ferrytycznych
praktycznie bardzo mao si rni od pojemnoci cieplnej stali wglowych i zmienia si w
przedziale od 430 do 460 J/kgK. Natomiast pojemno cieplna stali austenitycznych i stali
umacnianych wydzieleniowo jest o ok. 1015 % wiksza ni stali ferrytycznych i
martenzytycznych.
Elektryczny opr waciwy stali odpornych na korozj zmienia si w szerokich granicach:
mm 2
mm 2
od 0,60 - 1,0
(stale ferrytyczne), poprzez 0,55 - 0,8
(stale martenzytyczne
m
m
mm 2
i umacniane wydzieleniowo) do 0,70 do 1,0
(stale austenityczne i ferrytyczno austem
nityczne).
Magnesowalno: stale martenzytyczne (w tym umacniane wydzieleniowo), ferrytyczne i
ferrytyczno-austenityczne, w przeciwiestwie do stali austenitycznych, s magnetyczne.

7. RODZAJE WYROBW HUTNICZYCH ZE STALI

ODPORNYCH NA KOROZJ
7.1. Uwagi oglne
Ze stali odpornych na korozj wykonuje si wikszo takich samych wyrobw
hutniczych jakie wytwarzane s ze stali niej stopowych i ze stali wglowych. Wystpuj
jednak pewne ograniczenia, wynikajce z nieco innego przebiegu krystalizacji stali
nierdzewnych i z mniejszej ich podatnoci do przerbki plastycznej na gorco. W
szczeglnoci ze stali odpornych na korozj nie mona odlewa tak duych wlewkw jak ze
stali niej stopowych i mniejsza musi by intensywno odksztacania podczas przerbki
plastycznej na gorco, zwaszcza w pocztkowych etapach przerobu.
Dalsza rnica wynika ze znacznie wyszych wymaga jakociowych, jakie stawiane
s wyrobom hutniczym ze stali nierdzewnych w porwnaniu z wyrobami ze stali niej
stopowych i ze stalami niestopowymi (wglowymi). Aby speni wysokie wymagania
jakociowe, konieczne jest stosowanie przy stalach odpornych na korozj specjalnych
technologii wytapiania jak i przerbki plastycznej na gorco i na zimno.
18

Stale odporne na korozj wytapiane s obecnie przewanie w konwertorach tlenowych

i w elektrycznych piecach ukowych, przy czym piece ukowe stosowane s dzisiaj gwnie
tylko do roztapiania materiaw wsadowych, za pozostae zabiegi metalurgiczne wykonuje
si w oddzielnych urzdzeniach pozapiecowej obrbki metalurgicznej stali.
Celem dalszego podwyszenia jakoci stali nierdzewnych, zwaszcza tych
przeznaczonych do specjalnych zastosowa, stosowane jest nieraz powtrne przetapianie
stali metod elektroulow lub w piecach prniowych.

7.2. Produkcja wyrobw hutniczych ze stali nierdzewnych

7.2.1.Odlewanie stali odpornych na korozj
Cieka stal nierdzewna odlewana jest tak jak inne rodzaje stali dwoma metodami:
metod tradycyjn, do form eliwnych zwanych wlewnicami,
w sposb cigy, do miedzianego, z obu stron otwartego, silnie chodzonego krystalizatora, z
ktrego uzyskuje si skrzepnite pasmo stali o znacznej dugoci.Dugie pasma stali
otrzymane w procesie cigego odlewania (COS) cite s na odcinki o dugoci dostosowanej
do posiadanych piecw grzewczych i moliwoci urzdze walcowniczych.
7.2.2. Przerbka plastyczna na gorco stali nierdzewnych
Wlewki, w tym te ze stali nierdzewnej, przerabiane s plastycznie dwoma metodami:
przez kucie,
przez walcowanie na gorco.
7.2.2.1. Kucie wlewkw
Wlewki ze stali nierdzewnych poddaje si kuciu w dwch przypadkach:
gdy potrzebne s prty o znacznych wymiarach przekroju poprzecznego, ktrych ze wzgldu
na du rednic nie mona odwalcowa ( np. prty przeznaczone do wyrobu duych waw
nierdzewnych),
gdy ma by przerabiany plastycznie gatunek stali nierdzewnej o szczeglnie maej podatnoci
do przerbki plastycznej na gorco. Wtedy najtrudniejszy, pierwszy etap przerbki
plastycznej wykonuje si z zastosowaniem kucia, natomiast dalsze odksztacanie plastyczne
pwyrobu (w postaci ksiska lub ksa kutego) wykonuje si przez walcowanie, ktre jest ju
moliwe, gdy podczas wstpnego kucia zniszczona zostaa struktura pierwotna wlewka,
utrudniajca przerbk plastyczn na gorco.
7.2.2.2. Walcowanie wlewkw
Najczciej wlewki oraz pwyroby otrzymane przez cige odlewanie stali
nierdzewnych przerabiane s plastycznie na gorco wycznie przez walcowanie.
Technologie otrzymywania wyrobw hutniczych ze stali nierdzewnych s
zrnicowane i zale gwnie od wyposaenia technicznego jakim dysponuj poszczeglne
huty. Dla przykadu na rys.10 przedstawiono schemat tradycyjnej technologii przerbki
plastycznej stali nierdzewnej jaka stosowana jest w hucie Baildon.

19

Rys.10 Schemat przerbki plastycznej stali nierdzewnych w Hucie Baildon

Wlewek tradycyjny przygotowany do przerbki plastycznej na gorco,
Piece grzewcze do nagrzewania wlewkw do przerbki plastycznej na gorco,
Przerbka plastyczna na gorco przez kucie (na prasie lub pod motem),
Walcarki do walcowania wlewkw na ksiska i ksy,
Piece do podgrzewania ksisk i ksw do dalszego walcowania,
Walcarki do walcowania kocowego prtw, bednarki i walcwki,
Piece do obrbki cieplnej (wyarzanie stali martenzytycznych i ferrytycznych oraz
przesycanie stali austenitycznych),
Walcarki do walcowania na zimno tam,
Cigarki do drutw i prtw.

7.3. Nazewnictwo wyrobw hutniczych

Nazwy wyrobw hutniczych ze stali nierdzewnych s takie same jak wyrobw z
innych rodzajw stali. Definicje wyrobw hutniczych podawane si w normach dotyczcych
terminologii wyrobw. Najbardziej aktualny opis cech i nazw wyrobw hutniczych, w tym
te ze stali odpornych na korozj zawiera norma europejska EN 10079, przyjta do
stosowania w krajach Unii Europejskiej w 1992 roku. Polska wersja jzykowa tej normy
PN-EN 10079 wydana zostaa w marcu 1996 roku. Poniej omwiono wybrane zagadnienia
normy PN-EN 10079 w zakresie zwizanym ze stalami odpornymi na korozj. Fragmenty
zaznaczone pismem ukonym (kursyw) s uwagami i komentarzami pochodzcymi od
autorw opracowania.

20

Oglny podzia wyrobw hutniczych wedug PN-EN 10079 przedstawiono na rys. 11.
stal cieka

odlewana do
wlewnic

odlewana sposobem
cigym

przeznaczona na odlewy
staliwne

wlewki
pwyroby

pwyroby

wyroby paskie

wyroby dugie

odlewy

Rys. 11 Oglny podzia wyrobw hutniczych wedug normy PN-EN 10079

7.3.1. WLEWKI s to wyroby znajdujce si w stanie lanym, przeznaczone do dalszego
przerobu na pwyroby lub bezporednio na wyroby paskie i na wyroby dugie ( o wikszych
wymiarach przekroju poprzecznego). Ze wzgldu na ksztat poprzeczny , wlewki dziel si
na :
kwadratowe,
prostoktne, o szerokoci mniejszej od dwukrotnej gruboci,
paskie, o szerokoci wikszej od dwukrotnej gruboci,
wieloboczne, np. 6-ktne,
okrge ( do popularne w polskich hutach stali nierdzewnych).
Dotychczas za podstawow cech wlewkw uwaano stan lany. W stanie lanym
znajduj si te wyroby otrzymane przez cige odlewanie stali, ktre jednak w PN-EN 10079
nie s nazywane wlewkami (np. cigymi), a zaliczone zostay do pwyrobw.
7.3.2. PWYROBY s to wyroby otrzymane:
przez wstpn przerbk plastyczn wlewkw, przeznaczone do dalszego przerobu na wyroby
paskie lub na wyroby dugie przez walcowanie lub kucie jak te przeznaczone do wyrobu
odkuwek,
wyroby otrzymane przez cige odlewanie stali.
Pwyroby dziel si na :
pwyroby kwadratowe, o bokach przekroju poprzecznego powyej 50 mm,
pwyroby prostoktne, o powierzchni przekroju poprzecznego powyej 2500 mm2 i o
szerokoci mniejszej od dwukrotnej gruboci,
pwyroby paskie, o gruboci powyej 50 mm,
pwyroby okrge, o przekroju poprzecznym okrgym, odlewane w sposb cigy lub
odkute z wlewkw.
W dotychczasowej terminologii polskiej dla pwyrobw wstpnie przerobionych
plastycznie stosowane s okrelenia ksiska i ksy, ktrych to nazw norma PN-EN
10079 nie wymienia.
7.3.3. WYROBY s to gotowe wyroby hutnicze, o ksztatach i wymiarach odpowiadajcych
warunkom podanym w zamwieniach.
Wyroby hutnicze dziel si na:
wyroby paskie,
wyroby dugie.

21

7.3.3.1. Wyroby paskie

Wyroby paskie maj prostoktny przekrj poprzeczny, o szerokoci znacznie wikszej od
gruboci . Jedn z grup wyrobw paskich s wyroby paskie walcowane na gorco o
nieuszlachetnionej powierzchni, ktre dziel si na:
blachy walcowane na gorco,
tamy walcowane na gorco.
Z t czci terminologii naley zapozna si szczeglnie dokadnie, gdy wyjania
rnice midzy blachami arkuszowymi walcowanymi na gorco a tamami
walcowanymi na gorco.
Blacha walcowana na gorco jest wyrobem paskim o szerokoci powyej 600 mm, o
brzegach naturalnych powstaych podczas procesu walcowania (swobodnie formowanych)
lub o brzegach citych. Blach walcowan na gorco dostarcza si zwykle w postaci arkuszy
prostoktnych lub kwadratowych, otrzymanych przez:
podzielenie pasma stali wyprodukowanego w walcarce nawrotnej - jest toblacha kwarto,
pocicie szerokiej tamy odwalcowanej na gorco w walcowni cigej - blachy takie
nazywane s nieraz blach tamow.
Ze wzgldu na grubo, rozrnia si blachy i tamy:
grube, o gruboci 3 mm i wikszej,
cienkie, o gruboci poniej 3 mm.
Tama walcowana na gorco wedug normy PN-EN 10079 tym si rni od blachy, e po
walcowaniu na gorco zwijana jest w posta krgw. Jest to definicja odbiegajca od
dotychczasowego polskiego podziau, wedug ktrego termin tama odnosi si wycznie
do zwinitych w krgi wyrobw walcowanych na zimno.
Tama walcowana na gorco w znaczeniu normy PN-EN 10079 dzieli si na:
tam walcowan na gorco o szerokoci powyej 600 mm,
tam o szerokoci mniejszej od 600 mm, uzyskanej przez wzdune cicie tamy o
szerokoci powyej 600 mm,
tam wsk, zwan te bednark, o szerokoci poniej 600 mm, uzyskanej bezporednio w
czasie walcowania na gorco.
Wyroby paskie walcowane na zimno, o nieuszlachetnionej powierzchni
S to wyroby paskie, ktrych przekrj poprzeczny zosta zmniejszony przez
walcowanie na zimno o co najmniej 25 %, w porwnaniu z przekrojem poprzecznym
zastosowanego paskiego wyrobu walcowanego na gorco.
Wyroby paskie walcowane na zimno dziel si na:
blachy walcowane na zimno o szerokoci powyej 600 mm, dostarczane w postaci arkuszy,
tamy walcowane na zimno zwinite w krgi bezporednio po kocowym walcowaniu.
Tamy takie dziel si na:
walcowane na zimno tamy szerokie, o szerokoci 600 mm i powyej,
tamy szerokie walcowane na zimno o szerokoci poniej 600 mm, uzyskanej przez cicie
tam o szerokoci powyej 600 mm,
tamy wskie walcowane na zimno, o szerokoci poniej 600 mm po walcowaniu.
Wyroby zone
Spord wyrobw hutniczych ze stali i stopw odpornych na korozj, do grupy
wyrobw paskich zoonych zaliczane s blachy i tamy znane w Polsce pod nazw
wyrobw platerowanych, skadajcych si z kilku warstw o rnych wasnociach. Warstw
rodkow stanowi przewanie stal zwyka, za warstwy zewntrzne s ze stali lub stopw
nierdzewnych lub aroodpornych. Poczenie warstw uzyskuje si przez walcowanie na
gorco, rzadziej przez napawanie lub sposobem wybuchowym.
22

7.3.3.2. Wyroby dugie

Wyroby dugie charakteryzuj si jednakowym przekrojem poprzecznym na caej
dugoci wyrobu i tym, e nie odpowiadaj definicji ustalonej dla wyrobw paskich.
Do wyrobw dugich zalicza si:
prty ksztatowane na gorco,
walcwk,
drut,
ksztatowniki walcowane na gorco,
ksztatowniki gite na zimno,
ksztatowniki zamknite,
wyroby rurowe.
Prty ksztatowane na gorco otrzymuje si zwykle przez walcowanie, rzadziej przez kucie.
Prty walcowane na gorco mog by:
okrge, o rednicy od 8 mm do okoo 150 mm
kwadratowe, 6-ktne i 8-ktne, o boku powyej 8 mm przy prtach kwadratowych i powyej
13 mm przy prtach 6-ktnych i 8-ktnych. Maksymalny wymiar boku prtw kwadratowych
wynosi 50 mm,
paskie, o przekroju poprzecznym prostoktnym, o gruboci powyej 5 mm i o szerokoci
powyej 150 mm. W Polsce walcowane s na gorco ze stali nierdzewnych rwnie prty
paskie o szerokociach znacznie mniejszych od 150 mm (paskowniki).
Prty kute - s to przede wszystkim prty kwadratowe i okrge otrzymane przez kucie, nie
przeznaczone do dalszego przerobu na gorco.
Wyroby o jasnej powierzchni s to:
wyroby cignione, o rnym ksztacie przekroju poprzecznego, otrzymane przez cignienie
na cigarce prtw walcowanych na gorco lub walcwki,
prty uszczone, otrzymane z okrgych prtw walcowanych na gorco za pomoc
uszczenia na uszczarkach,
prty szlifowane, otrzymane z prtw cignionych i uszczonych przez szlifowanie, a w razie
potrzeby rwnie przez nastpne polerowanie.
Ksztatowniki walcowane na gorco
Spord bardzo szerokiego asortymentu tego rodzaju wyrobw, ze stali odpornych na
korozj produkowane s gwnie ktowniki, teowniki i ksztatowniki specjalne.
Ksztatowniki gite na zimno
Wykonuje si z wyrobw paskich walcowanych na gorco lub na zimno, metodami
ksztatowania na zimno takimi jak profilowanie w walcach lub rolkach, cignienie,
prasowanie, krawdziowanie.
Wyroby rurowe
Do grupy tej nale rury bez szwu, rury ze szwem i ksztatowniki zamknite.
Rury s to wyroby otwarte na obu kocach, o przekroju koowym lub wielobocznym.
Rury bez szwu otrzymuje si przez dziurowanie wyrobu o przekroju penym, np. wlewka,
ksa lub prta z nastpnym przetworzeniem w rury za pomoc walcowania lub wyciskania na
gorco. Przekrj rur moe by dalej zmniejszany za pomoc walcowania na gorco lub na
zimno, albo te za pomoc cignienia.
Rury ze szwem otrzymuje si przez ksztatowanie wyrobw paskich walcowanych na gorco
lub na zimno w profil o ksztacie koowym, z nastpnym spajaniem (spawaniem lub
zgrzewaniem) krawdzi.
Ksztatowniki zamknite s to rury wykonane procesami takimi samymi jak rury ze szwem,
rzadziej tak jak rury bez szwu, o przekroju koowym, kwadratowym lub prostoktnym. W
Polsce ksztatowniki zamknite nazywane s nieraz profilami zamknitymi. Charakterystyczna
dla ksztatownikw zamknitych jest niewielka grubo cianek.
23

Inne wyroby hutnicze

Do grupy innych jeszcze wyrobw hutniczych zaliczane s odkuwki swobodnie kute i
odkuwki matrycowe .
Nazewnictwo wyrobw hutniczych w jzykach obcych
Przewaajca cz wyrobw hutniczych ze stali odpornych na korozj sprowadzana
jest do Polski z zagranicy, co wymaga prowadzenia korespondencji i dokumentacji handlowej
w jzykach obcych. Przydatny pod tym wzgldem moe by wykaz angielskich, niemieckich
i francuskich odpowiednikw poj zwizanych z wyrobami hutniczymi, zamieszczony w
normie PN-EN 10079.
8. ZASTOSOWANIE STALI ODPORNYCH NA KOROZJ
Stale austenityczne stosuje si najczciej w rodowiskach wodnych o duym stopniu
agresywnoci, przykadowo:
w przemyle chemicznym i petrochemicznym na urzdzenia do produkcji kwasu azotowego i
jego soli (zwaszcza nawozw sztucznych), rurocigi przesyowe, wymienniki ciepa, wiee
reakcyjne,
w przetwrniach ywnoci, mleczarniach, browarach (autoklawy, pasteryzatory, beczki do
piwa, rurocigi przesyowe, wymienniki ciepa),
w konstrukcjach okrtowych i lotniczych oraz kolejowych (np. poszycia wagonw),
w gospodarstwach domowych na zlewozmywaki, elementy maszyn piorcych, zmywarki do
naczy, naczynia kuchenne, stoowizn (z wyjtkiem noy),
w inynierii budowlanej (w tym rwnie w architekturze) na okadziny, pokrycia dachw,
drzwi, porcze, windy, urzdzenia uliczne (budki telefoniczne, przystanki autobusowe, supki
ogrodzeniowe, lampy, sanitariaty).
Stale superferrytyczne i w ograniczonym zakresie stale ferrytyczne stosuje si w :
przemyle chemicznym na urzdzenia do produkcji kwasu azotowego i jego soli, zwaszcza
na wymienniki ciepa chodzone wod zawierajc jony chlorkowe, wyparki, reaktory,
rurocigi,
zakadach odsalania wody morskiej do budowy wymiennikw ciepa stykajcych si z wod
silnie zasolon,
przemyle rafineryjno-petrochemicznym na reaktory do przerbki produktw naftowych
zawierajcych siarkowodr, urzdzenia cigw odsiarczania ropy naftowej,
przemyle przetwrstwa ywnoci na urzdzenia suce do zagszczania produktw
ywnociowych zaprawionych sol oraz na inne urzdzenia stykajce si ze son ywnoci,
w kopalnictwie wgla kamiennego na zbiorniki (bunkry) i rynny zsypowe,
w transporcie drogowym na ukady wydechowe spalin oraz katalizatory spalin.
Stale ferrytyczno-austenityczne stosuje si przede wszystkim na: podgrzewacze, chodnice,
skraplacze, urzdzenia odsalajce, odsiarczajce, oczyszczajce (np. oczyszczalnie ciekw)
w przemysach: celulozowo-papierniczym, rafineryjno-petrochemicznym, chemicznym i
innych.
Wysoka granica plastycznoci stali ferrytyczno-austenitycznych czyni z nich materia
szczeglnie korzystny do budowy rnego typu urzdze, w tym: wymiennikw ciepa
(cienkie cianki + dobra przewodno cieplna) oraz lekkich chemikaliowcw. Z kolei dobra
odporno na korozj zmczeniow sprawia, e nadaj si one do budowy wirwek, suszarek
opatkowych i innych obcionych dynamicznie urzdze.
Stale tego rodzaju s szczeglnie szeroko stosowane na konstrukcje i urzdzenia pracujce w
warunkach wody morskiej i rodowiska nadmorskiego, a take przy eksploatacji
zanieczyszczonych siarkowodorem i dwutlenkiem wgla szybw naftowych i gazowych,
zwaszcza morskich i przybrzenych.

24

Stale martenzytyczne stosuje si przede wszystkim w przemyle naftowym do budowy

urzdze krakingowych, nastpnie do wyrobu waw, pomp, sworzni, rub nie stykajcych
si bezporednio ze rodowiskiem korozyjnym, a naraonych np. na dziaanie niezbyt
agresywnej atmosfery wewntrz budynkw produkcyjnych. Nadaj si one take do produkcji
opatek turbin parowych, zaworw pras hydraulicznych, czci maszyn i form do odleww
pod cinieniem, narzdzi tncych, skrawajcych, pomiarowych, oysk, do wyrobu
elementw urzdze naraonych na dziaanie wody i atmosfery morskiej.
Natomiast w przemyle chemicznym i w jego branach pokrewnych zakres zastosowania tego
typu stali jest na og do ograniczony z powodu zarwno ich niewystarczajcej odpornoci
na dziaanie wikszoci rodowisk korozyjnie agresywnych jak i kiepskich wasnoci
technologicznych, a zwaszcza spawalniczych.
Stale umacniane wydzieleniowo stosuje si najczciej w tych warunkach, w ktrych od
uytego materiau, oprcz dobrej odpornoci na dziaanie korozji, wymaga si aby stosunek
wytrzymaoci do masy by duy. Stosuje si je wic na czci samolotw, pojazdw
kosmicznych, rakiet, pociskw artyleryjskich itd. W przemyle chemicznym i rafineryjnopetrochemicznym stali tych uywa si do wyrobu zaworw bezpieczestwa, waw, tulei,
trzpieni, rub, bardzo wytrzymaych spryn i k zbatych odpornych na dziaanie korozji.
W przemyle maszynowym do wyrobu kokw i tulei rozprnych oraz sworzni
sprynujcych odpornych na korozj. W energetyce do wytwarzania opatek turbin, tarcz i
korpusw turbin, czci kompresorw i przegrzewaczy pary. Wreszcie do budowy aparatw i
urzdze przeznaczonych dla przemysu papierniczego (holendry, myny stokowe i
tarczowe), od ktrych wymaga si odpornoci na korozj i cieranie.
Stale umacniane wydzieleniowo nadajce si do polerowania, np. stale martenzytyczne
stosuje si do produkcji blach przeznaczonych do prasowania tworzyw sztucznych lub
wyrobw gipsowych. Z kolei stale paustenityczne nadaj si na elementy pomp sucych
do pompowania agresywnych wd kopalnianych zawierajcych czstki stae. Natomiast
starzone stale austenityczne znajduj przydatno w przemyle budowy maszyn
elektrycznych, gdzie potrzebna jest zazwyczaj stal niemagnetyczna o bardzo dobrych
wskanikach wytrzymaoci, umoliwiajcych zmniejszenie masy urzdze produkcyjnych.

9.STALE AROODPORNE
Niektre urzdzenia i instalacje przemysowe wykonane ze stali odpornych na
korozj nagrzewaj si w czasie pracy do wysokich temperatur, przekraczajcych nieraz
nawet 1000oC. W przemyle chemicznym i petrochemicznym, gdzie cz procesw
produkcyjnych prowadzona jest w wysokich temperaturach, nadal wystpuje tendencja do
dalszego podnoszenia temperatur procesw technologicznych, gdy przyspiesza to przebieg
reakcji chemicznych a tym samym zwiksza wydajno technologiczn urzdze.
Do wyrobu urzdze przeznaczonych do pracy w wysokich temperaturach stosowane
s stale i stopy ktrych podstawowym skadnikiem chemicznym jest elazo lub nikiel.
Tworzywa na osnowie elaza nazywamy stalami aroodpornymi, za tworzywa oparte na
niklu maj ogln nazw aroodpornych stopw niklu. Podstawowym warunkiem, jaki musz
spenia stale i stopy aroodporne jest ich bardzo dobra odporno na dziaanie gorcych
gazw i spalin w temperaturach powyej 550oC, przy rwnoczesnym zachowaniu dobrych
wasnoci mechanicznych w temperaturach pracy.

25

Pod wzgldem przeznaczenia stale aroodporne dziel si na nastpujce grupy:

stale aroodporne oglnego przeznaczenia, stosowane m.in. do budowy piecw, palenisk,
kotw i aparatury chemicznej,
stale zaworowe, stosowane na zawory silnikw spalinowych,
stale oporowe ( na elementy oporowo-grzewcze),
stale arowytrzymae, ktre obok aroodpornoci posiadaj dobre wasnoci mechaniczne w
wysokich temperaturach, stosowane m.in. do budowy czci do turbin gazowych i do
silnikw odrzutowych.
Pod wzgldem skadu chemicznego stale aroodporne rni si od stali nierdzewnych
gwnie wysz zawartoci chromu i krzemu oraz dodatkiem glinu (aluminium). Te trzy
pierwiastki zwikszaj odporno stali na korozj gazow.
Stale aroodporne maj mikrostruktur ferrytyczn, austenityczn, ferrytycznoaustenityczn lub nawet martenzytyczn.
Przykady skadw chemicznych i dopuszczalnej temperatury pracy rnych rodzajw
stali aroodpornych podano w tablicy 9. Rnice w dopuszczalnych temperaturach
stosowania tych samych gatunkw stali, wystpujce midzy normami europejskimi EN a
normami polskimi wynikaj z rnych metod okrelania aroodpornoci. Podane temperatury
uwzgldniaj gwnie odporno na dziaanie gorcych gazw i spalin. Jeeli rwnoczenie
wystpuj inne czynniki eksploatacyjne obniajce aroodporno stali, konieczne jest
obnienie podanych dopuszczalnych temperatur pracy.
W odrnieniu od stali nierdzewnych, posiadajcych na swej powierzchni w
warunkach pracy (temperatura pokojowa) bardzo cienk, niewidoczn goym okiem warstw
tlenkw, stale aroodporne wykazuj wymagan odporno na utlenienie wtedy, gdy ich
powierzchnia pokryta jest grub, dobrze widoczn i zwart warstw tlenkw, zwan
zgorzelin. Z tego wzgldu gdy zezwalaj na to warunki dalszego przerobu wyrobw
hutniczych ze stali aroodpornych, stale te naley zamawia w stanie nietrawionym, gdy
pierwotna zgorzelina powstaa podczas procesw hutniczych stanowi dobr warstw
zaporow zmniejszajc szybko dalszego narastania zgorzeliny w warunkach eksploatacji
urzdze ze stali aroodpornych. Przy doborze gatunku stali aroodpornej naley uwzgldni
rwnie wpyw zmian strukturalnych, zachodzcych w wysokich temperaturach, na wasnoci
mechaniczne. Ferrytyczne stale aroodporne maj du skonno do rozrostu ziaren w
wysokich temperaturach, co prowadzi do kruchoci tych stali. Krucho spowodowana
innymi czynnikami moe wystpi rwnie w austenitycznych stalach aroodpornych. W
stalach tych, w okrelonych zakresach temperatur, powstaj liczne wydzielenia wielkoci
mikroskopowej. Gdy jest ich duo i przekrocz wielko krytyczn, zwaszcza za gdy
wydzielenia rozmieszczone s na granicach ziaren, to rwnie stale austenityczne staj si
kruche. Podwyszanie parametrw pracy urzdze ze stali aroodpornych pracujcych w
wysokich temperaturach powoduje, e w niektrych przypadkach stale te nie s ju w stanie
spenia zaostrzonych wymaga i wtedy konieczne staje si zastpowanie stali aroodpornych
kilkakrotnie droszymi stopami aroodpornymi na osnowie niklu.

26

Tablica 9
Przykady skadw chemicznych i dopuszczalnych temperatur stosowania rnych rodzajw
stali aroodpornych
Max.
rednia zawarto
temperatura
Oznaczenie gatunkw wg
skadnikw chemicznych w % Struktura
0
pracy w C wg
EN PN
EN
PN
C
Si
Cr Ni Al W
850 950
1.4724
H13JS
0,1 1,1 13,0 1,0
ferrytyczna
martenzytyczn
850
H9S2
0,4 2,5 9,0 a
4H14N14W2
2,
900
0,4 0,6 14,0 14,0
austenityczna
M
5
1000 1050
1.4828
H18N9S/*
0,15 2,0 20,0 12,0 austenityczna
1050
1.4742
H18JS
0,1 1,1 18,0 ferrytyczna
1100 1050
1.4864
H16N36S2
0,1 1,5 16,0 35,0 austenityczna
1050
H23N18
0,12 0,6 23,0 18,0 austenityczna
1150 1200
1.4762
H24JS
0,1 1,1 24,5 1,5
ferrytyczna
1150 1150
1.4841
H25N20S2
0,15 2,0 25,0 20,0 austenityczna
1300
H25J5
0,1 25,0 5
ferrytyczna
/*
gatunek zbliony

27