MISTYKA W FILOZOFICZNEJ METAFIZYCE?

65

MISTYKA JAKO STAN WIADOMOCI I TYP DOWIADCZENIA RELIGIJNEGO

FILOZOFIA RELIGII TOM 5, 2009
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA WYDZIA TEOLOGICZNY

PIOTR DOMERACKI
Zakad Filozofii Moralnej i Bioetyki
Instytut Filozofii UMK w Toruniu

Topos samotnoci w filozofii mistycznej

The Topos of Solitude in Mystical Philosophy

WPROWADZENIE KU IDEI FILOZOFII MISTYCZNEJ

Nie trzeba powrotu do idei staroytnej filozofii synkretycznej ani reartykulacji
paradygmatu filozofii scholastycznej, by dostrzec istnienie naturalnych, wielorakich,
silnych zwizkw, koincydencji, wpyww i wspzalenoci midzy filozofi a mistyk1. W pewnym sensie obie si wzajemnie warunkuj; jedna pociga drug.
W tym znaczeniu nie od rzeczy jest mwi o filozofii mistycznej, filozoficznej mistyce jak j nazywa Karl Albert (Albert 2002), czy filozofii mistyki jak chce Mieczysaw Gogacz (Gogacz 1985), cho to ostatnie okrelenie jest zakresowo wsze
i znaczeniowo ubosze od pozostaych, niespecjalnie wic nadaje si do charakterystyki tego, o czym chcemy tutaj mwi. Wspbieno filozofii i mistyki nie ma
w sobie nic ekstraordynaryjnego, cho w kwestii tej ostatniej: Uwaa si na og, e
jest to temat przede wszystkim teologiczny. Okazuje si jednak, e ma on wiele aspektw filozoficznych (Gogacz 1985: 3, lecz nie wycznie w zaweniu do filozofii
chrzecijaskiej, w tej za do tomizmu, jak zdaje si sdzi profesor Gogacz (Gogacz 1985: 3, 11, 12).
Filozofia chrzecijaska, przy caym swoim dorobku i znaczeniu, nie posiada
w tym wzgldzie wyrnionej pozycji, podobnie jak religia chrzecijaska nie posiada wycznoci do teologii, ani nawet do samej jej nazwy. Nie wchodzc w zawioci i kontrowersje z tym zwizane, wszak nie s one przedmiotem moich rozwa1
mistyka bowiem i filozofia czyy si wielokrotnie w toku historii ludzkiego ducha.
Zob. Karl Albert, Wprowadzenie do filozoficznej mistyki, prze. Jzef Marzcki, Wydawnictwo
Antyk, Kty 2002, s. 5. Zob. take: tego, Mystik und Philosophie, St. Augustin 1986; tego, Philosophie der Philosophie, St. Augustin 1988, s. 209428.; J. Bernhart, Die philosophische Mystik
des Mittelalters von ihren antiken Ursprngen bis zur Renaissance, Mnchen 1922 (przedruk
Darmstadt 1967).

66

PIOTR DOMERACKI

a, wspominam o nich jedynie mimochodem, tytuem ich zasygnalizowania, za

Wernerem Jaegerem zauwamy, e: t e o l o g i a jest rwnie specyficznym w y t w o r e m g r e c k i e g o u m y s u. Ten fakt nie zawsze jest naleycie pojmowany
i zasuguje na szczeglne podkrelenie, poniewa dotyczy nie tylko sowa, lecz bardziej jeszcze rzeczy, ktr ono wyraa. T e o l o g i a j e s t s p e c y f i c z n i e
g r e c k p o s t a w u m y s o w i wie si z wielkim znaczeniem, jakie greccy
myliciele przypisuj logos, poniewa sowo theologia oznacza podejcie do Boga
lub bogw (theoi) za pomoc logos. D l a G r e k w B g s t a s i z a g a d n i e n i e m [podkr. P.D.] (Jaeger 2007: 31; Jaeger 1957: 43nn).
rda mylenia teologicznego bij ju u Platona i Arystotelesa. To Platon utworzy i jako pierwszy uy terminu teologia (), dokonujc zarazem pierwszej klasyfikacji wzorw teologii ( ) (Platon 2006: ks. II, 379
a, s. 75) w odpowiedzi na konflikt midzy tradycj mityczn a naturalnym (racjonalnym) podejciem do problemu Boga (Jaeger 2007: 32). To Platon w sposb oczywisty sta si twrc tej idei (Jaeger 2007: 32). Arystoteles, z kolei, przyj dwa rozumienia teologii, za jednym opowiadajc si, drugie zwalczajc. Pierwsze, uznaje
teologi za podstawow dziedzin nauki filozoficznej (Jaeger 2007: s. 33). Std okrelenia jej jako filozofia pierwsza, nauka o pierwszych zasadach, w pniejszej
tradycji Liceum rwnie metafizyka. W pierwszym znaczeniu, nadanym i postulowanym przez Stagiryt, teologia jest ostatecznym i najwyszym celem wszelkiego
filozoficznego badania bytu (Arystoteles 1998: t. 1, Ks. E 1, 1026a 19; Ks. K 7,
1064b 35). Natomiast w drugim znaczeniu, ujtym w perspektywie historycznej,
ktre Arystoteles odrzuca, teologia oznacza twrczo takich niefilozofw czy przedfilozofw, jak Homer, Hezjod, czy Ferekydes, ktrzy zdaniem Arystotelesa parali si poetyck teologi (Jaeger 2007: 14) lub jak to za M. Terencjuszem Warronem2 okreli w. Augustyn teologi mityczn (w. Augustyn 2002: ks. IV, rozdz.
XXVII; ks. VI, rozdz. V). I tylko w konfrontacji z teologi mityczn mona zasadnie powiedzie, e filozofia zaczyna si tam, gdzie koczy si teologia (Jaeger 2007:
33). Od czasw Platona zatem i Arystotelesa waciwie [] kady system filozofii
greckiej (wyjwszy jedynie filozofi sceptykw) prowadzi do teologii. Wyrniamy
zatem teologi platosk, arystotelesowsk, epikurejsk, stoick, neopitagorejsk
i neoplatosk (Jaeger 2007: 32).
Jakkolwiek prawd jest, e najpierw u Platona, a pniej take i Arystotelesa,
znajdujemy pierwsze systematyczne podejcie do problemw teologicznych, to jednak prawd jest rwnie, e t e z y f i l o z o f i c z n e n a t e m a t b s t w a od
2
M. Terencjusz Warron (11627 a.Ch.) by pisarzem rzymskim i uczonym encyklopedyst
schykowego okresu Republiki Rzymskiej. Augustyn, w swoich ustaleniach na temat trjpodziau
teologii zapisanych w ksigach IIV Pastwa Boego, powoywa si na dzieo Warrona zatytuowane Antiqiutates rerum humanarum et divinarum. Augustyn tak obszernie cytowa i komentowa
dzieo Warrona, e wysikiem nowoytnej filologii udao si czciowo to dzieo zrekonstruowa.
Zob. R. Agahd, De Varronis rerum divinarum libris I, XIVXVI ab Augustino in libris De Civitate
Dei IV, VI, VII excriptis, Leipzig 1896.

TOPOS SAMOTNOCI W FILOZOFII MISTYCZNEJ

67

samego pocztku byy obecne u mylicieli p r z e d p l a t o s k i c h . [] p r o b l e m

b s t w a zajmuje w spekulacjach w c z e s n y c h f i l o z o f w p r z y r o d y
o wiele wicej miejsca, ni czsto jestemy skonni przyzna, i [e] w rzeczywistoci
w znacznie wikszym stopniu przykuwa ich uwag, ni moglibymy oczekiwa na podstawie tego obrazu rozwoju filozofii, jaki daje Arystoteles w pierwszej ksidze Metafizyki [pogr. P.D.] (Jaeger 2007: 35).
Rozpoznania Jaegera id w parze z analizami Karla Alberta, za ewentualne rnice pomidzy ich stanowiskami s, jak sdz, jedynie rnicami semantycznymi.
Ot, to, co Jaeger opisuje zamiennie jako theologia naturalis (teologia naturalna)
(Jaeger 2007: 2531), theologia rationalis (teologia racjonalna) (Jaeger 2007: 32;
Domaski 2007: 8), bd theologia philosophica (teologia filozoficzna) (Jaeger 2007:
34), Albert opatruje mianem philosophia mystica filozofii mistycznej, wykazujc przy tym, i jest to [] utrzymujcy si od czasw a n t y k u a po dzie dzisiejszy fenomen historyczno-filozoficzny (Albert 2002: 3). [] taki kierunek mylowy,
ktry wykraczajc poza racjonalne oraz dialektyczne mylenie lub raczej cofajc si
za nie, powouje si na dowiadczenie jednoci ja i zasady wiata, tkwice u podstaw wszystkich innych poszczeglnych dowiadcze. Mylenie to obecne jest we
w s z y s t k i c h f a z a c h Z a c h o d n i e j f i l o z o f i i [] Filozoficzn mistyk
mona w tym sensie rozumie jako odrbn dyscyplin filozofii, ale i jako okrelon
lini rozwojow historii filozofii, by moe nawet jako p i e r w o t n y i p r z e w o d n i m o t y w f i l o z o f o w a n i a [podkr. P.D.] (Albert 2002: 5).
Z przeprowadzonych analiz wyania si teza, ktra w mocniejszej wersji kae jednako traktowa teologi filozoficzn i filozoficzn mistyk; natomiast w wersji sabszej skania uznawa je za blisko spokrewnione. Pozwala to miao twierdzi wbrew
do powszechnemu i utrwalonemu mniemaniu albo co najmniej wtpliwoci, e mistyka i filozofia nie maj ze sob nic wsplnego (tak e termin filozoficzna mistyka
znaczy tyle co wyraenie drewniane elazo)3; e mistyka i filozofia s nierozczne,
3
Przeciwko tego rodzaju uproszczeniom i uprzedzeniom wystpuje Karl Albert, starajc si
wykaza ich chwiejno i mylno. Zob. Karl Albert, Wprowadzenie do filozoficznej mistyki, dz.
cyt., s. 6. Wiadomo, e filozofia mistyczna znalaza sobie wielu zadeklarowanych przeciwnikw
szczeglnie na gruncie filozofii zorientowanej racjonalistycznie, zwaszcza za we wspczesnej
filozofii analitycznej. W Polsce takim zapamitaym krytykiem mistycyzmu by Kazimierz Ajdukiewicz, dajc temu wyraz w pracy Zagadnienia i kierunki filozofii, gdzie czytamy: P r z e c i w n i k w r a c j o n a l i z m u nazywa si i r r a c j o n a l i s t a m i. [] Byli nimi przede wszystkim
m i s t y c y wszystkich odcieni. Mistykami nazywamy ludzi majcych przeycia osobliwego rodzaju, zwane ekstaz mistyczn. W tych przeyciach doznaj oni o l n i e n i a, w ktrym (nie na drodze rozumowania ani skrupulatnej obserwacji) uzyskuj subiektywn pewno, najczciej p e w n o i s t n i e n i a b s t w a, przeywaj jak gdyby naoczne, bezporednie z nim obcowanie []
Ludzie posiadajcy podobne przeycia n i e d a d z s o b i e w y p e r s w a d o w a zdobytej
w stanach ekstazy pewnoci adnymi argumentami [] Zbyt wielka jest dla nich ta pewno i zbyt
wielk cen ma dla nich ta penia ycia, te nowe horyzonty, to nowe na wiat spojrzenie, ktre
dziki niej uzyskuj. Nie dadz sobie te wyperswadowa, e s k o r o s w e j t e z y n i e p o trafi w sposb dla kadego dostpny uzasadni, powinni si
w s t r z y m a o d j e j g o s z e n i a. Daremnie wic usiuj racjonalici przekona mistyka

68

PIOTR DOMERACKI

a nawet w pewnym sensie na siebie skazane. Na poziomie semantycznym, w aspekcie etymologii sw, co przedziwne, na co rwnie zwraca uwag Albert (Albert
2002: 6), nie tylko termin filozofia oraz to, co on oznacza, ale rwnie termin
mistyka wraz z ide, ktra z nim si czy, maj wsplny rodowd grecki4. Co
ciekawe, nawet Nietzsche, ktrego najprawdopodobniej nikt by o to nie posdza,
ywi gbokie przekonanie, i waciwym celem wszelkiego filozofowania jest intuitio mystica5. Albert w peni podziela to przekonanie, kongenialnie z Nietzschem,
Jaegerem i Bergsonem, upatrujc rde mylenia w kategoriach mistycznych ju
w najstarszej powszechnie znanej doktrynie filozoficznej Talesa z Miletu (Albert
2002: 612; Jaeger 2007: 5256; Jaeger 1953: 114; Bergson 2007: 218220; Lavelle 1967: 42).

i powstrzyma go od speniania misji apostolskiej. Niemniej g o s r a c j o n a l i s t y j e s t

zdrowym odruchem spoecznym, jest aktem samoobrony spoeczestwa przed niebezpieczestwem opanowania go przez niekontrolow a n e c z y n n i k i, wrd ktrych moe znajdowa si zarwno wity, goszcy objawienie, jak
rwnie obkaniec, goszcy w y t w o r y swej c h o r o b l i w e j u m y s o w o c i, jak wreszcie i oszust [] Lepiej jest poywa pewn, cho skromn straw rozumu ni w obawie, by nie
przeoczy gosu Prawdy, pozwoli na p o y w a n i e w s z e l k i e j n i e s k o n t r o l o w a n e j
s t r a w y, ktra moe c z c i e j j e s t t r u c i z n ni zdrowym i zbawiennym pokarmem.
Zob. Kazimierz Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Wydawnictwo Antyk, Kty 2003.
[podkr. P.D.] Niezwykle interesujco przedstawia si zestawienie tego, bd co bd, jedynie pogldu Kazimierza Ajdukiewicza, zdradzajcego nadto obok silnego, racjonalistycznego zacietrzewienia take, co z pewnym rozczarowaniem naley odnotowa, nik, a do tego wybircz znajomo dziejw, podstawowych zaoe oraz teorii filozofii mistycznej, teologii duchowoci, a take tradycji mistycznej z pogldami, jakie wyraali w tej kwestii wspczeni Ajdukiewiczowi, na
przykad, w obszarze filozofii francuskiej Henri Bergson, za w polskiej Henryk Elzenberg. Bergson po mistrzowsku wychwyci sabo pozytywistycznego postulatu naukowoci, pokazujc, e
jeli [] naukowe s tylko zdania opisujce dowiadczenie, lub inne zdania, dajce si sprowadzi do tych zda protokolarnych, to twierdzenie o istnieniu Boga jest wanie zdaniem, opisujcym dowiadczenie mistyka. Zob. Mieczysaw Gogacz, Filozoficzne aspekty mistyki, dz. cyt.,
s. 6-7. Zob. take: Henri Bergson, Dwa rda moralnoci i religii, prze. Piotr Kostyo SJ
i Krzysztof Skorulski SJ, Wydawnictwo Homini S.C., Krakw 2007, s. 232233, 244246, 313.
Hipotetyczna odpowied Bergsona skierowana do Ajdukiewicza mogaby brzmie nastpujco:
Mistycyzm [] nie mwi nic, absolutnie nic, temu, kto nie dowiadczy go choby w niewielkim
stopniu. Henri Bergson, Dwa rda moralnoci i religii, dz. cyt., s. 236. Wedug relacji Bergsona, kontrastujcej postaw Ajdukiewicza z t, ktr reprezentuje William James, ten ostatni, otwarcie przyznajc, e nigdy nie dowiadcza stanw mistycznych, rwnoczenie stwierdza, e kiedy
tylko przysuchiwa si ludziom, ktrzy mieli takie dowiadczenia, odzywao si w nim jakie
echo. Zob. Henri Bergson, Dwa rda moralnoci i religii, dz. cyt., s. 236.
4
Zob. hasa filozofia oraz mistyka w: Historisches Wrterbuch der Philosophie, t. 6, Basel
1984, kol. 268279; t. 7, Basel 1989, kol. 572795.
5
Nota bene jest to przewodnie motto Albertowskiego Wprowadzenia do filozoficznej mistyki.
Zob. Karl Albert, Wprowadzenie do filozoficznej mistyki, dz. cyt., s. 5.

TOPOS SAMOTNOCI W FILOZOFII MISTYCZNEJ

69

MISTYKA SAMOTNOCI
Mistyka zblia si do filozofii poprzez contemplatio6 mylny, bezporedni, jakoby naoczny, wysoce abstrakcyjny ogld, a zatem intuitio bd visio jak to okrela w. Grzegorz Wielki (Gwiazda 2001) tego, co z grecka okrelone zostao jako
mistyka milczca tajemnica. Zatem mistyka, podobnie jak filozofia, spenia si
w meditatio (aktach medytacji), to jest rozmylaniu, namylaniu si, rozwaaniu,
ktre zarazem jest zgodnie z acisk etymologi sowa przygotowywaniem si,
wiczeniem, a wic greckim askzis (ascez). Poczenie mistyki i filozofii w projekcie mistyki filozoficznej tudzie filozofii mistycznej funkcjonuje zasadniczo
w orbicie tych wanie poj: kontemplacji, intuicji, medytacji oraz ascezy7. Jednak
wszystkie one s zaledwie wyrazami, poprzez ktre mistyka (nastrojenie, nastawienie i dziaanie o charakterze mistycznym) zdolna jest dopiero wypowiedzie swoj
tre. Gdyby mistyka ograniczaa si li tylko do medytacji, trudno byoby j odrni na przykad od poetyckiej zadumy. Byaby to tylko jeszcze jedna, inna co prawda, ale jednak wci nadal okrelona forma poznania dyskursywnego.
Z drugiej wszake strony, wbrew potocznemu mniemaniu wspartemu na myleniu stereotypowym, mistyka nie jest tosama ani nie redukuje si w swoich wyrazach do aktw ekstazy, jakkolwiek one, istotnie, jej towarzysz. Jak powiada Bergson: dusza wielkiego mistyka nie zatrzymuje si na ekstazie (Bergson 2007: 229).
Aby narzdzia, ktre pozostaj na usugach mistyki, to jest kontemplacja, intuicja,
medytacja oraz asceza mogy zosta (czy z powodzeniem, tego nigdy z gry nie da
si przesdzi) uruchomione w celu bliskiego, bezporedniego, osobistego, kadorazowo indywidualnego co chciabym ju teraz podkreli zetknicia si z tajemnic istnienia, czy to bdzie Heraklitejski kosmiczny rozum, logos immanentny; czy
to bdzie transcendentny Nous Anaksagorasa, czy to bdzie Arystotelesowski Primus Motor; czy to bdzie Elzenbergowska aksjosfera; czy w kocu bdzie to Bg
pojty osobowo lub nieosobowo, jak to czyni teologia apofatyczna; aby wic narzdzia, ktre pozostaj jeli wolno tak rzec na wyposaeniu warsztatu mistycznego, mogy si do czegokolwiek przyda, trzeba spenienia, to znaczy zaistnienia odpowiednich, sprzyjajcych temu warunkw, i to w dwojakim tego sowa znaczeniu:
jako inicjujcej koniecznoci, a take jako naturalnego rodowiska lub raczej staego m i e j s c a (greckie ) wystpowania, ujawniania si, zachodzenia.

Contemplatio po acinie oznacza wanie, w pierwszej kolejnoci, ogldanie, przypatrywanie si, ale dokonywane umysem, przebiegajce w myli; obejmowanie myl, a wic rozwaanie.
7
Zwizek mistyki z ascez znakomicie uchwyci wspominany Bergson w zwizej, acz wymownej formule: Nie ma wtpliwoci, e mistycyzm pociga za sob ascetyzm. Zob. Henri Bergson, Dwa rda moralnoci i religii, dz.cyt., s. 306. Dla odmiany, Mieczysaw Gogacz twierdzi, i
dowiadczenie mistyczne nie jest ascetyk i nie mona go myli z ascetycznym dziaaniem czowieka. Zob. Mieczysaw Gogacz, Filozoficzne aspekty mistyki, dz. cyt., s. 1920. Odmy jednak t kontrowersj na bok, zadowalajc si tymczasem tylko jej zasygnalizowaniem.
6

PIOTR DOMERACKI

70

W moim najgbszym przekonaniu, wspartym lektur pism mistykw rnego

autoramentu, takim koniecznym warunkiem moliwoci vita mystica8, a w jej ramach
dowiadczenia mistycznego, do tego za trwaym miejscem, w ktrym kontemplacja, intuicja, medytacja i asceza mog si dokonywa jest s a m o t n o . wiadomo tego, niemal od zarania a po wspczesno zdaje si towarzyszy filozofii
mistycznej. I nie chodzi tu wycznie o samotno ujt w perspektywie psychologicznej. Byoby to zbyt trywialne i puste, nie oddajce istoty rzeczy. Samotno psychiczna (dezintegracja tosamociowa jednostki), jak si j nazywa w literaturze
z zakresu psychologii, to co zgoa odmiennego lub co najmniej zakresowo wszego od tego, co si zazwyczaj przyjmuje rozumie pod pojciem s a m o t n o c i
k o n t e m p l a c y j n e j, okrelanej take jako samotno wewntrzna (Eckhart 1988:
58), duchowa, czy mistyczna. Ju w greckim rdosowie terminu mistyka
nader widoczna jest perspektywa wpisania samotnoci w kontekst mistyczny. Grecki
czasownik oznacza zamykam w sensie zamykania oczu, uszu i ust. Mistyka
jest wic zamilkniciem oderwaniem si od mowy tego, co zewntrzne, z rwnoczesnym otwarciem si na mow ducha tego, co wewntrzne. Tu daje zna o sobie
kapitalne zespolenie, zestrojenie ze sob fenomenw samotnoci i milczenia. Nikt
chyba lepiej nie wyrazi tego, ni Elzenberg w synnym Kopocie z istnieniem, gdzie
czytamy: M i l c z e n i e z a s t p u j e s a m o t n o , odgradzajc nas od ludzi
i chronic od maostek, ktre by wraz z treci wypowiedzianych sw wtargny do
duszy (Elzenberg 2002: 181). [podkr. P.D.]
Mistyk zamyka oczy; milknie; zapada si w sobie; zatapia w rozmylaniu. Nagrod bywa, cho nie zawsze jest, Eckhartowska unio mystica z Zasad wiata,
Pierwszym Poruszycielem, Bogiem niefilozofw, lub tylko z wasnym gbokim Ja,
nazywanym od pradawnych czasw dusz. eby jednak mogo nastpi to zjednoczenie, najpierw musi doj do s e p a r a c j i rozdzielenia. Nie kto inny, jak Emmanuel Levinas, zauway, e Separacja we waciwym sensie jest samotnoci
(Levinas 2002: 128). Tak te jest w przypadku samotnoci mistycznej. Rozmylanie
poczone z bezporednim ogldem jego przedmiotu, ktry spoczywa by tak rzec
na samym dnie duszy, wymaga od tego, ktry go dokonuje, wanie separacji, porzucenia biblijnego starego czowieka, zerwania z Augustynowym czowiekiem zewntrznym (w. Augustyn 1953: 179), Eckhartowskiego oderwania si, ucieczki,
unicestwienia, umiercenia w sobie, uwolnienia si respective rezygnacji (wyrzeczenia si) od doczesnych pragnie i wiatowych nastawie. Filozofia mistyczna, w niezrwnany sposb, wydobywa na jaw wasnoci, jakie skrywa w sobie, wci przecie nie do koca rozpoznany, fenomen samotnoci. Do istoty samotnoci mistycznej, jak w ogle kadego innego typu samotnoci, naley separacja, od-dzielanie si,
Okrelanej w ramach filozofii woskiego Quattrocento mianem vita contemplativa. Zob.
Juliusz Domaski, ycie kontemplacyjne i ycie aktywne jako problem filozoficzny w renesansie
woskim XV wieku, [w:] Pamitnik XII Oglnopolskiego Zjazdu Historykw, cz. 2, Katowice 1979,
s. 8189; Z. Kalita, Czowiek i wiat wartoci. Aksjologia renesansowego humanizmu, UWr, Wrocaw 1993, s. 121.
8

TOPOS SAMOTNOCI W FILOZOFII MISTYCZNEJ

71

roz-czno, tu manifestujce si pod postaci milczenia, ucieczki, umierania (dla

wiata przyp. P.D.), ascetycznego wyrzeczenia oraz wolnoci. Praktykowanie tak
pojtej samotnoci nie jest, jak mona by sdzi, ani wbrew ludzkiej naturze, ani eo
ipso przejawem chorobliwej, sadystycznej skonnoci. Nie chc tu wywoywa niepotrzebnie problemu ludzkiej natury, w jego za ramach kontrowersji dotyczcej
tego, czy samotno ley w ludzkiej naturze, czy jest jej przeciwna.
Niezalenie od rozstrzygni, jakie mog w tej kwestii zapa, filozofia mistyczna, w rnych swoich wariantach i odsonach, sili si wykaza, e jakkolwiek czowiek z natury przeznaczony jest do ycia spoecznego, to jednak nie ono jest ostatecznym celem ludzkich aspiracji i de9. Mao tego, pozostawanie na poziomie
spoecznych, instytucjonalnych, zobiektywizowanych jak by powiedzia Mikoaj
Bierdiajew (Bierdiajew 2002) relacji z innymi faszuje, wypacza prawd o czowieku jako osobie, jako istocie zarazem duchowej, zdolnej do rozbudzania w sobie
i podtrzymywania iskierki (eby nawiza do terminologii Mistrza Eckharta) ycia
wewntrznego, tlcej si w samotnym zaciszu i pustkowiu wasnego Ja. Spoeczestwo to jeszcze nie wsplnota. Wsplnota to co znacznie wicej ni spoeczestwo.
Do tego, by y yciem godnym czowieka naley wyrwa si, odseparowa od
spoeczestwa. Tak moliwo stwarza dopiero samotno, w ktrej ycie ludzkie
nabiera waciwego ksztatu i staje si autentyczne. Trudna i mudna to praca i droga, ale przecie cel, ktry tkwi u jej kresu, lub raczej obietnica jego spenienia, warta jest tego, by zapierajc si samego siebie t drog przemierzy. Zdobycie tego celu
daje nieporwnywalne z niczym rado i szczcie, szczcie prawdziwe. Std u teoretykw filozofii mistycznej pojawia si pochwaa samotnoci. W pismach Jana
Eckharta znajdujemy na ten temat taki oto zapis: Suchajcie, wszyscy r o z u m n i!
Najbardziej radosny jest ten, kto yje w najwikszym o d o s o b n i e n i u. [] Std
im szybciej czowiek u c i e k a o d s t w o r z e n i a, tym szybciej biegnie ku niemu
Stwrca. [] Dlatego n a j l e p s z e z wszystkiego okazuje si o d o s o b n i e n i e ,
ono bowiem oczyszcza dusz, rozjania sumienie, rozpala serce, budzi ducha, roznieca pragnienie, uatwia poznanie Boga, oddala stworzenia i z Nim si jednoczy (Eckhart 1987: 165166) [] To nieporuszone odosobnienie najbardziej upodabnia
czowieka do Boga [] prowadzi czowieka do czystoci, od niej do prostoty, z tej
Henryk Elzenberg, w Kopocie z istnieniem, zanotowa w tej sprawie: Wrogiem ducha nie
s zmysy iciao; wrogiem ducha jest wiat, spoeczestwo. Zob. H. Elzenberg, Kopot z istnieniem, dz. cyt., s. 161. Albo: Spoeczestwo stale jest wstanie wojny zwszelk moralnoci
prawdziw. Tame, s. 289. Albo: jest wronicie wspoeczestwo (tak! to te jest, wbrew samotnoci!). Tame, s. 312. Albo: Nie pastwo jest tworem szatana, ale tworem tym jest ju spoeczestwo. Spoeczestwo nie suma dusz ludzkich, ale wanie spoeczestwo jako wsplnota
jest tym wiatem, ktry w zem ley a iod ktrego oderwa si jest nakazem. Tame, s. 322.
Albo: Spoeczestwo: organizacja dla podtrzymania paskoci ibezsensownoci ycia ludzkiego
oraz dla tumienia wszelkich wjego obrbie prb podcignicia si wyej. Tame, s. 409. Albo:
Na to zjawia si spoeczestwo, sprzga iwprzga, burzy obcowanie wmioci odcina od kosmosu, odbiera wolno, zistoty ywej ipenej robi jakiego uomka, niewolnika, sug spraw adnych. Tame, s. 440.
9

72

PIOTR DOMERACKI

za do niezmiennoci, a te przymioty s podstaw podobiestwa midzy Bogiem

a czowiekiem (Eckhart 1987: 157). [podkr. P.D.]
Samotno mistyczna realizuje si zatem w i poprzez o d o s o b n i e n i e. Termin odosobnienie lub raczej gra sw, ktre go tworz, nie przypadkowo uyty
przez Eckharta, jest nad wyraz brzemienny treci. Oznacza on bowiem naraz ruch
separacji, usuwania si od osb, a do tego przebywanie osobno (na osobnoci),
w kocu za bycie o-sob, to znaczy bycie jako osoba oraz bycie sob. Oto
owoce samotnoci, po ktrych poznaje si prawdziwy jej smak i ktrymi obrasta
drzewo ycia. Trzeba jednak pamita, e samotno nie jest celem samym w sobie
ycia duchowego, lecz jedynie jego warunkiem i miejscem, w ktrym ma ono szanse si rozwin. Jest jeszcze jeden wany element, na ktry warto zwrci uwag,
ten mianowicie, e tak, jak jedno mistyczn poprzedza samotno, jako jej konieczny warunek i waciwe dla niej miejsce, tak rwnie po ustaniu tego zjednoczenia,
ktrego poczucie nigdy nie trwa duej ni jedn chwil, nastpuje powrt do samotnoci. Nie jest to ju jednak ta sama samotno. Po zjednoczeniu mistycznym nic
nigdy ju nie jest takie samo. Po jego wyganiciu pojawia si nieopisanie dotkliwa
pustka, poczucie wydrenia, wiadomo dokuczliwego braku, ktrego nic ani nikt
nie jest w stanie zaguszy ani zapeni. Znamienna jest w tym wzgldzie, prawie
podsumowujca, wypowied Henriego Bergsona: [] choby nawet w i z B o g i e m bya cisa, byaby ona ostateczna tylko wtedy, gdyby staa si cakowita. Bez
wtpienia n i k n i e d y s t a n s midzy myl i przedmiotem myli, poniewa problemy, ktre odmierzay, a nawet tworzyy to o d d a l e n i e, upady. N i k n i e r a d y k a l n e o d d z i e l e n i e pomidzy tym, co kocha, i tym, co jest kochane: Bg
jest obecny i rado jest bezgraniczna. Lecz cho dusza pogry si w Bogu myl
i uczuciem, c o z niej jednak pozostanie n a z e w n t r z; bdzie to wola [] Jej
ycie nie jest wic jeszcze boskie. Ona o tym wie; niewiadomie si o to niepokoi
[] Gdy to uczucie wzrasta do tego stopnia, e zajmuje ca przestrze, e k s t a z a
o p a d a , d u s z a c z u j e s i s a m o t n a i czasami strapiona. Przyzwyczajona
przez t chwil do olniewajcego wiata, nie moe ju niczego zobaczy w mroku.
[] Czuje, i wiele s t r a c i a; nie wie jeszcze, e ta strata pozwoli jej zyska
wszystko. Jest to wanie ciemna noc, o ktrej mwili wielcy mistycy i ktra jest
by moe tym, co najbardziej znaczce, a w kadym razie najbardziej pouczajce
w mistycyzmie chrzecijaskim (Bergson 2007: 230) [podkr. P.D.]
Podobnie do Bergsona, tyle e w wiekach rednich, utrzymywa Eckhart, e pierwotnej separacji pomidzy czowiekiem a Bogiem nie jest w stanie zniwelowa nawet unia mistyczna, w ktrej trwajc zarwno Bg, jak i czowiek wci nieodmiennie zachowuj nienaruszon wasn odrbno, integralno, tosamo, sobo.
O jeszcze jednej niewtpliwej zalecie samotnoci w yciu mistycznym koniecznie naley powiedzie; mianowicie, samotno, bdca, jak mio w rozumieniu
Fromma, rodzajem sztuki konkretnie ars separandi posiada dodatkowo w a r t o p s y c h a g o g i c z n , jak si to uczenie nazywa. Oznacza to, e samotno,
wpisana w formu vita contemplativa, z zaoenia suy ma ksztatowaniu, a ci-

TOPOS SAMOTNOCI W FILOZOFII MISTYCZNEJ

73

lej moralnemu wzrostowi i duchowemu postpowi ludzkiej duszy. A e nie wszyscy potrafi wznie si na tak wysoki poziom; nadto niewielu jest takich, ktrzy
zdolni s znosi rygor samotnoci; do tego jeszcze tylko nieliczni maj ambicj lub/
i umiejtno rozwijania ycia wewntrznego, tote zarwno samotno, a ju nade
wszystko mistyka, ktrej tamta w sposb naturalny towarzyszy, s dla wybranych.
Std bierze si arystokratyczny rys duchowej samotnoci i rzadka dostpno dowiadczenia mistycznego. Mistyka, jak pisa Bergson, wymaga geniuszu mistycznego (Bergson 2007: 309), co jeszcze mocniej i dobitniej podkrela rang samotnoci w filozofii mistycznej.

*
Doniosa warto mistyki, w tym take wydatne miejsce, jakie zajmuje w niej
samotno, znajduj odzwierciedlenie w przepojonej mistyk refleksji Henryka Elzenberga. Zupenie na koniec chciabym si podzieli uwag Elzenberga, w ktrej
ten wskazuje na nieodrodno mistyki od samotnoci oraz samotnoci od mistyki;
ot, Elzenberg powiada: w pewnym sensie m i s t y k a jest po prostu o r g a n i z a c j s a m o t n o c i j e d n o s t k i. Trzeba jednak rozumie wyraz samotno, by
zrozumie co chc przez to powiedzie (Elzenberg 2002: 334).
Mam skromn, ale jak ufam uzasadnion nadziej, e udao mi si na tyle
wyoy, co w filozofii mistycznej rozumie si przez samotno, e uchwycenie tego,
co Elzenberg mia na myli, mwic, e wpewnym sensie mistyka jest po prostu organizacj samotnoci jednostki, nie dostarczy wielu trudnoci.

BIBLIOGRAFIA
Ajdukiewicz Kazimierz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Wydawnictwo Antyk, Kty 2003.
Albert Karl, Mystik und Philosophie, St. Augustin 1986.
Albert Karl, Philosophie der Philosophie, St. Augustin 1988.
Albert Karl, Wprowadzenie do filozoficznej mistyki, prze. Jzef Marzcki, Wydawnictwo
Antyk, Kty 2002.
Arystoteles, Metafizyka, prze. Tadeusz elenik, t. 1, RW KUL, Lublin 1998.
Augustyn w., Dialogi filozoficzne. O porzdku, t. 1, prze. Jzef Modrzejewski, Pax, Warszawa 1953.
Augustyn w., Pastwo Boe, prze. W. Kubicki, Wydawnictwo Antyk, Kty 2002.
Bergson Henri, Dwa rda moralnoci i religii, prze. Piotr Kostyo SJ i Krzysztof Skorulski SJ, Wydawnictwo Homini S.C., Krakw 2007.
Bernhart J., Die philosophische Mystik des Mittelalters von ihren antiken Ursprngen bis
zur Renaissance, Mnchen 1922 (przedruk Darmstadt 1967).

74

PIOTR DOMERACKI

Bierdiajew Mikoaj, Rozwaania o egzystencji. Filozofia samotnoci i wsplnoty, prze.

Henryk Paprocki, Wydawnictwo Antyk, Kty 2002.
Domaski Juliusz, ycie kontemplacyjne i ycie aktywne jako problem filozoficzny w renesansie woskim XV wieku, [w:] Pamitnik XII Oglnopolskiego Zjazdu Historykw,
cz. 2, Katowice 1979.
Eckhart Mistrz, Kazania i traktaty, prze. J. Prokopiuk, Pax, Warszawa 1988.
Eckhart Mistrz, Traktaty, prze. W. Szymon, W drodze, Pozna 1987.
Elzenberg H., Kopot z istnieniem. Aforyzmy w porzdku czasu, (wydanie pod redakcj
W. Tyburskiego i R. Winiewskiego, Wyd. UMK, Toru 2002.
Gogacz Mieczysaw, Filozoficzne aspekty mistyki. Materiay do filozofii mistyki, ATK,
Warszawa 1985.
Gwiazda Pawe, ycie kontemplacyjne wedug w. Grzegorza Wielkiego, Wydawnictwo
Neriton, Warszawa 2001.
Historisches Wrterbuch der Philosophie, t. 6, Basel 1984, t. 7, Basel 1989.
Jaeger Werner, Humanizm i teologia, prze. M. Plezia, S. Zalewski, Warszawa 1957.
Jaeger Werner, Teologia wczesnych filozofw greckich, prze. Jerzy Wocial, Wydawnictwo
Homini S.C., Krakw 2007.
Kalita Z., Czowiek i wiat wartoci. Aksjologia renesansowego humanizmu, UWr, Wrocaw 1993.
Lavelle Louis, Panorama des doctrines philosophiques, Paris 1967.
Lvinas E., Cao i nieskoczono. Esej o zewntrznoci, prze. Magorzata Kowalska,
PWN, Warszawa 2002.
Platon, Pastwo, prze. Wadysaw Witwicki, Wydawnictwo Marek Derewecki, Kty 2006.

STRESZCZENIE
W artykule zwracam uwag na wielorakie, silne i dawne zwizki oraz uwarunkowania filozofii i mistyki. Za Jaegerem i Albertem staram si pokaza, jaki jest rodowd, czym bya pierwotnie
i jak naley pojmowa teologi. Stawiam tez, e mylenie teologiczne wystpuje ju u wczesnych
filozofw przyrody, a nawet jest jego fundamentem. Oznacza to, e teologia ma swoje rdo
w filozofii, a rwnoczenie jest dla niej inspiracj, jak rwnie najwyszym jej przejawem filozofi pierwsz. Na tej podstawie mona przyj, e tak zwana teologia naturalna (racjonalna, filozoficzna) jest, w istocie rzeczy, filozoficzn mistyk. W przedkadanym tekcie pragn upomnie
si i rozwin filozoficzny kontekst tego, co nazywamy mistyk. Zwykle bowiem wskazuje si na
religijne podoe mistycyzmu, zapominajc zupenie o istnieniu filozoficznego. Wrd staych, regularnie si powtarzajcych, niezalenie od czasu, miejsca i twrcy, motyww czy komponentw
filozoficznego dyskursu mistycznego, znajduje si samotno. Z tego powodu nazywam j toposem (miejscem) filozofii mistycznej. Samotno ta bywa okrelana samotnoci wewntrzn, duchow, kontemplacyjn lub wprost mistyczn. W tekcie wskazuj i omawiam miejsce oraz charakterystyk samotnoci ujmowanej w perspektywie filozofii mistycznej. Przyjmuj tez, e samotno jest koniecznym, chocia nie jedynym i nie wystarczajcym, warunkiem mistyki jako takiej,
w tym za dowiadczenia mistycznego. Do podstawowych cech samotnoci mistycznej nale: element zamilknicia oraz momenty separacji (odejcia na pustyni serca spustoszenia wewntrzne-

TOPOS SAMOTNOCI W FILOZOFII MISTYCZNEJ

75

go), ascetycznego wyrzeczenia, wolnoci negatywnej, powrotu do autentycznej egzystencji. Samotno w mistyce posiada warto wychowawcz. Jest trudem, za ktrym kryje si obietnica autentycznej radoci i szczcia, to jest obietnica zjednoczenia z Zasad wiata, Bogiem. Logika mylenia w kategoriach samotnoci mistycznej jest taka: najpierw musi doj do ogoocenia, spustoszenia, obumarcia, unicestwienia wizi, ktre zaporedniczaj kontakt z Bogiem lub ktre czyni go
niemoliwym. Sowem, musi doj do osamotnienia duszy, aby pustkowie, ktrym w wyniku tego
osamotnienia staa si dusza, mg nawiedzi Bg i tylko on.

Sowa kluczowe
Mistyka, filozofia mistyczna, ekstaza, unia mistyczna, teologia (mityczna, polityczna, naturalna,
racjonalna, apofatyczna), samotno (kontemplacyjna, wewntrzna, duchowa, mistyczna),
separacja, milczenie, pustynia, arystokratyzm ducha, kontemplacja, intuicja, wizja, medytacja,
asceza, wolno, bycie sob, spoeczestwo, wsplnota, Bg, zewntrze, wewntrze

SUMMARY
In this article I pay attention to the multiple, strong and old connections and determinants
between philosophy and mysticism. For Jaeger and Albert I try to show what the origin of theology
is, what it originally was and how it should be understood. I propose a thesis that theological
thinking appears even in the early philosophy of nature and it is its basis besides. It means that
theology has its source in philosophy and at the same time it is inspiring to the last one. On the
grounds of it we can assume that so-called natural (rational, philosophical) theology, in fact, is the
philosophical mysticism. In the presented text I wish to demand and develop the philosophical
context of what we call mysticism. A religious foundation of the mysticism is usually indicated but
the philosophical one is completely forgotten. Among the constant, regularly repeating regardless
of time, place or author motives or components of the philosophical mystical discourse loneliness
occurs. For this reason I call it a topos (place) of the mystical philosophy. The loneliness is
sometimes called the inner or spiritual or contemplative or straight mystical one. In the text I show
and discuss the place and characterization of loneliness expressed in the perspective of the mystical
philosophy. I accept a thesis that loneliness is a necessary, but not the only or sufficient, condition
of the mysticism as such, particularly the mystical experience. The essential qualities of the mystical
loneliness are: an element of silence and the moments of separation (walking away to the desert of
oneself heart the inner ravages), ascetic renouncing the world, negative freedom, return to the
authentic existence. The loneliness in the mysticism has an educational value. It is a kind of effort
behind which a promise of the authentic joy and happiness hides; it is a promise of the communion
of man and the Principle of the World, God. The logic of thinking in terms of the mystical loneliness
is the following: at first being bereft, ravages, dying, annihilation of bonds, which mediate the
contact with God or which make it impossible, must happen. In a word, the solitude of a soul must
happen in order to the wilderness, whom as a result of the solitude the soul becomes, God and
he only could visit.

Key words
Mysticism, mystical Philosophy, ecstasy, the mystical union, theology (mythical, political,
natural, rational, negative), loneliness (contemplative, inner, spiritual, mystical), separation,
silence, desert, nobility of spirit, contemplation, intuition, vision, meditation, asceticism,
freedom, being oneself, society, community, God, the external, the internal