ukradziona twarz

mie 20 l a t w Kabulu

Spis treci
1. Biaa aga nad meczetem
2. Kanarek w klatce
3. Trzy dziewczyny
4. Masakry i cuda
5. Trzy dziewczynki z Tajmani
6. Polowanie na latawce
7. Kto w Afganistanie ma gos?

Kade ycie ma swj kres,

Nie warto by uleg,
Jeli moje ycie ma zalee od poddania,
Nic mi po takim zniewolonym
yciu.
Niech nawet pada zoty deszcz,
Powiem wtedy niebu:
Nic mi po takim deszczu.

Ksika ta jest opowieci o tym, co przeya moja rodzina w odlegej i niedawnej przeszoci w moim kraju,
Afganistanie.
Mam nadziej, e posuy ona za klucz innym kobietom, tym, ktrym zamknito usta, ktre skrywaj swoje
przeycia w sercu i w pamici.
Dedykuj j wszystkim afgaskim dziewcztom i kobietom, ktre zachoway godno do ostatniego tchnienia. Wszystkim tym, ktre - pozbawione nalenych praw we wasnym kraju - yj w mroku, cho mamy
XXI wiek. Wszystkim kobietom straconym podczas publicznych egzekucji na oczach dzieci i bliskich, bez
litoci ani sdu.
Oarowuj j te mojej matce, ktra pomagaa mi w kadej chwili, uczc mnie wolnoci i oporu.
LATIFA

Biaa aga nad meczetem

Dziewita rano, 27 wrzenia 1996 roku. Kto raptownie puka do drzwi. Rodzina siedzi jak na szpilkach, bo
od witu panuje nerwowa atmosfera. Ojciec zrywa si na rwne nogi, a matka patrzy za nim z niepokojem;
po nieprzespanej nocy rysy twarzy ma cignite z wyczerpania. Nikt nie zmruy oka. Strzay wok miasta
ucichy dopiero o drugiej nad ranem. Cay czas, w ciemnoci, z moj siostr Soraj rozmawiaymy szeptem
i nawet kiedy zapada cisza, nie mogymy na dobre zasn. A przecie przywyklimy ju w Kabulu do tego,
e stanowimy cel dla pociskw rakietowych. Chocia mam dopiero szesnacie lat, wydaje mi si, jakbym
je syszaa od zawsze. Od tak dawna miasto jest otoczone i bombardowane, a mordercze walki zsyaj na
nas ogie i dym, czasem wypdzajc nas do piwnic, e jeszcze jedna noc wypeniona tym haasem nie robi
rnicy!
Tak byo do dzisiaj.
Tata wraca do kuchni, a za nim wchodzi nasz mody kuzyn Farhad, zadyszany i blady. Farhad jest cay rozedrgany, na jego twarzy maluje si strach. Mwi z trudem, sowa zderzaj si na jego wargach w jakiej dziwnej
czkawce.
- Przyszedem... dowiedzie si, co u was! Wszystko w porzdku? Nic nie widzielicie? Nie wiecie? Ju
weszli! Zajli Kabul! Talibowie s w Kabulu! Nie byo ich u was? Nie zadali broni?
- Nie, nikogo nie byo, ale zauwaylimy, e biaa aga powiewa nad meczetem. Obawiamy si najgorszego,
Daud spostrzeg j rano.
Okoo pitej modszy z moich braci, Daud, zszed jak zwykle po wod na parter bloku, ale wrci popiesznie
z pust misk.
Chocia brat mwi, e widzia biae agi, nie chciaam w to uwierzy. Wolaam myle, e siy opozycyjne pewnie si wycofay, eby lepiej przygotowa si do walki, albo ukryy si na pnocy, na innym
przedmieciu stolicy. Modahedini nie mogli zostawi Kabulu. Tyle razy syszaam zatrwaajce opowieci,
czytaam niepokojce wiadomoci. Wolaam jednak ignorowa informacje radia Kabul: Kobiety zamykaj...
Zabraniaj im pracowa, chodzi do szkoy! Nie ma dla nich ycia, odbieraj im crki, podpalaj domy
wieniakw, mczyzn na si wcielaj do swoich oddziaw, talibowie chc zniszczy kraj!.
Jeszcze wczoraj, mimo ruin i wojny domowej, w Kabulu toczyo si normalne ycie. Byam z siostr u krawcowej i mierzyymy sukienki, ktre miaymy woy dzisiaj na wesele. Graaby muzyka, taczyybymy!
ycie nie moe zatrzyma si ot tak, jakiego 27 wrzenia 1996 roku! Mam dopiero szesnacie lat i tyle jeszcze
do zrobienia, przede mn egzamin wstpny na wydzia dziennikarstwa... Nie, to niemoliwe, eby talibowie
zostali w Kabulu, to tylko stan tymczasowy.
Sysz rozmow ojca z Daudem, ale tak jestem poruszona, e docieraj do mnie tylko strzpy.
- Nadibullah jest Pasztunem jak oni! To nie do pomylenia, e zabieraj si za Pasztunw! W dodatku
schwytali go w budynku ONZ! Powiesili go? To niewiarygodne!
Mj ojciec te jest Pasztunem, naley do najliczniejszej grupy etnicznej w kraju. Jak wielu innych, myla, e
jeli zdarzy si nieszczcie i talibowie zajm stolic, to na pewno bd szuka Nadibul-laha, ale nie po to,
eby go powiesi, tylko eby go uwolni i zaproponowa mu udzia w ich nowym rzdzie!
Kabulczycy nie lubili Nadibullaha, byego szefa rzdu, atwo przechodzcego z jednego obozu do drugiego,
niczym handlarze broni i narkotykami krcy po pograniczu z Pakistanem. Ojciec osdza go surowo i
uwaa za zdrajc. Nadibullah, skorumpowany przestpca, kierowa afgaskimi komunistycznymi tajnymi
subami, ChAD-em, tym zowrogim odpowiednikiem radzieckiego KGB. Po ostatnim zamachu stanu w
kwietniu 1992 roku, kiedy ruch oporu zaj Kabul, on po prostu uciek! Wojsko schwytao go na lotnisku,
gdzie zamierza wsi do samolotu udajcego si za granic. Zmuszony do pozostania w kraju, schroni si w
budynkach ONZ, w pobliu placu Ariana, skd nie wychodzi a do tego pamitnego dnia 1996 roku.
Byam jeszcze dzieckiem, kiedy ten czowiek, na tym samym placu, gdzie zosta powieszony, wygosi
przemwienie wzywajce partie ruchu oporu do Pojednania. Jeli talibowie s zdolni do tego, eby byego
prezydenta szuka w siedzibie ONZ, to znaczy, e rzdzi terror i panuje chaos.
Kuzyn Farhad jest nadal pod wpywem szoku, nie chce by za dugo poza domem.
- Gdyby zamierza wychodzi, musisz bardzo uwaa, wujku! Widziaem, jak niektrzy z nich bij ludzi
wielkimi rzgami! Wygldaj strasznie, s ubrani jak Pakistaczycy, w dugie, obszerne spodnie, jed
dipami, a kiedy si zatrzymuj, bij tum jak popadnie! Najchtniej mczyzn bez brody. A ty nie masz
brody!
On te nie nosi brody. Czy zapuszcza si brod, majc szesnacie lat, kiedy chodzi si w dinsach i adidasach?
Gdy sucha si muzyki rockowej i marzy, ogldajc sentymentalne lmy indyjskie?

Kuzyn Farhad jest nadal pod wpywem szoku, nie chce by za dugo poza domem.
- Gdyby zamierza wychodzi, musisz bardzo uwaa, wujku! Widziaem, jak niektrzy z nich bij ludzi
wielkimi rzgami! Wygldaj strasznie, s ubrani jak Pakistaczycy, w dugie, obszerne spodnie, jed
dipami, a kiedy si zatrzymuj, bij tum jak popadnie! Najchtniej mczyzn bez brody. A ty nie masz
brody!
On te nie nosi brody. Czy zapuszcza si brod, majc szesnacie lat, kiedy chodzi si w dinsach i adidasach?
Gdy sucha si muzyki rockowej i marzy, ogldajc sentymentalne lmy indyjskie?
Brody maj wszyscy talibowie. Mwi, e musz by tak dugie jak do. Nigdy nie wkadaj tradycyjnego afgaskiego beretu, pakom, ktry sta si symbolem ruchu oporu. Zreszt, jak wiemy, nie wszyscy s
Afgaczykami ani nawet Pasztunami. Wspieraj ich Pakistaczycy, a werbunek prowadz w rnych krajach.
Jak mona byo zobaczy w telewizji, a potwierdzaj to wiadectwa ludzi z zajtych przez nich prowincji, w
ich szeregach znajduje si wielu Pakis-taczykw, ale te Arabowie z krajw muzumaskich, w wikszoci
niemowicy nawet naszym jzykiem.
Ojciec obserwuje ulic z balkonu. Nad meczetem nadal powiewa biaa aga, w dzielnicy panuje wzgldna
cisza, ale w naszych gowach szaleje burza. Patrzymy na siebie, Farhad popiesznie wypija
szklank gorcej herbaty. Tata wraca z balkonu, potrzsajc gow, nie dowierza, e talibowie powiesili
Nadibullaha.
Dzi rano nie pjdziemy z ojcem i naszym psem Bingo na jogging (W Afganistanie nie chodzono z psem na
smyczy, pies w krajach muzumaskich nie jest zwierzciem mile widzianym, jest zwierzciem rytualnie nieczystym, psa uwaa si niekiedy za wcielenie diaba, si nieczyst. Psy byy hodowane do walki lub do pilnowania stada (charty) - przyp. J.S.-D.).Dzi rano tata zadaje sobie w milczeniu tysice pyta, ktre zachowuje dla
siebie, eby jeszcze bardziej nie niepokoi mamy, ju i tak ciko dowiadczonej siedemnastoma latami wojny. Ja sama od urodzenia, od 20 marca 1980 roku, pierwszego dnia wiosny, zaznaam tylko wojny. Ale nawet
za Sowietw, nawet pod ostrzaem pociskw rakietowych wrogich ugrupowa, wrd ruin, bylimy wolni.
Jakie ycie ojciec bdzie teraz mg zapewni bliskim? Jaki los czeka jego dzieci? Miaam to szczcie, e
urodziam si w kochajcej si, zytej, pobonej i liberalnej rodzinie. Moja starsza siostra Szakila jest matk
i, zgodnie z obyczajem, po lubie zamieszkaa u teciw. Mieszka w Pakistanie i czeka, a m sprowadzi j
do Stanw Zjednoczonych. Soraja ma dwadziecia lat, jest pann i ju od trzech lat pracuje jako stewardesa
w afgaskich liniach lotniczych Air Ariana. Przedwczoraj wrcia z rejsowego lotu do Dubaju i miaa znowu
lecie dzi rano. Daud studiuje ekonomi, a ja zdaam wanie pierwszy wstpny egzamin czstkowy, chc by
chc by dziennikark. Marz o tym od zawsze. Ojciec i caa rodzina maj nadziej, e skocz studia i jako
reporter bd jedzi po kraju. Czy wszystko to w jednej sekundzie zostanie przerwane?
Musz pojecha na plac Ariana i zobaczy, co si tam dzieje, siostra te chce mi towarzyszy. Musimy si
przekona, czy talibowie s tam naprawd, czy rzeczywicie powiesili Nadibullaha i jego brata, czy klska, w
ktr wczoraj nie chciaam wierzy, spada na nas rzeczywicie. Mj starszy brat Wahid, ktry suy w wojsku za okupacji radzieckiej, a pniej przeszed za ich namow do oddziaw komendanta Masuda, mwi,
kiedy talibowie zdobywali kolejne obszary na poudniu:,,Nawet sobie nie wyobraacie, jakie obce siy ich
wspieraj! Nikt w Kabulu nie ma o tym pojcia. S potni, dysponuj nowoczesnymi rodkami, rzd im nie
stawi czoa!.
Wtedy uwaalimy go za pesymist. Dzisiaj rozumiemy, e mia racj. Aby wic przekona si, czy to prawda,
chc talibw zobaczy na wasne oczy.
Ojciec te. Daud zostanie z mam, zbyt wraliw, eby oglda tego rodzaju widowisko, a my we trjk
pojedziemy samochodem. Farhad wrci na swoim rowerze solidnej chiskiej marki. Na odchodnym rzuca
jeszcze ojcu:
- Nie powinnicie wychodzi... Tak byoby lepiej.
My jednak musimy by wiadkami tego niewiarygodnego wydarzenia. Gdybym ju bya reporterem, moim
obowizkiem byoby dotrze na miejsce. Nigdy nie widziaam Nadibullaha, tylko kilka razy w telewizji,
ale byam wtedy taka maa... Ostatnio mwio si, e pisze autobiogra. Nie mogam si doczeka, kiedy j
przeczytam. Nawet zdrajcy kraju, poplecznicy Sowietw, stanowi cz naszej najnowszej historii. Jeli chce
si by dziennikarzem, trzeba wszystkiego si nauczy, wszystko zrozumie, wszystko wiedzie.
Obie z Sorj przezornie woyymy dugie sukienki i czadory, ktrych w domu uywamy do modlitwy. Normalnie chodz w spodniach jak do joggingu, w koszulce typu polo albo w swetrze i w adidasach. Tata idzie po
samochd zaparkowany niedaleko domu koo meczetu. Farhad schodzi za nami po schodach z rowerem na
ramieniu. Na dole czekamy na samochd. Zjawia si jeden z ssiadw i pyta:

- Wiecie? Podobno Nadibullaha powiesili na placu Ariana. I co wy na to?

Ojciec daje nam dyskretnie znak, eby zachowa ostrono. W Kabulu, nawet w naszej dzielnicy Mikrorajan,
nigdy nie wiadomo, z kim ma si do czynienia. Cztery nowoczesne osiedla w tej wschodniej dzielnicy miasta
zbudowali Rosjanie, a tworz one betonowe miasteczko wielkich blokw z wasnym centrum handlowym i
szko. Mieszkao tu wielu funkcjonariuszy afgaskiej partii koministycznej, osiedla uchodziy za luksusowe,
wygodniejsze od tradycyjnych domw. Wikszo mieszkacw zna si i my te oczywicie znamy tego
ssiada, ale kto wie, pod czyim sztandarem kryje si dzi rano?
Soraja odpowiada roztropnie, ze zwykym sobie spokojem i agodnoci:
- My te o tym syszelimy, jedziemy zobaczy, co si dzieje.
- Moja crka chtnie by si z wami zabraa. Farhad szeptem radzi Sorai, eby si nie zgadzaa:
- Lepiej nikogo nie zabiera, kto wie, co si tam moe wydarzy.
Farhad ma modsze siostry. Wyrobi w sobie poczucie odpowiedzialnoci. Dziewczyna jeszcze prbuje, ale
odmawiamy.
Ruszamy w kierunku placu Ariana. Siedz z So-raj z tyu i myl o weselu, na ktre nie pjdziemy. Kiedy
wspomniaam, e miaymy i do krawcowej po sukienki, mama surowo przywoaa mnie do porzdku:
- Czy ty zdajesz sobie spraw z tego, co si dzieje, Latifo? W takiej chwili mylisz o sukienkach i krawcowej!
Wtrci si ojciec:
- Odbior je pniej, nie martw si.
Dobrze wiem, e jestem crk zbyt wspaniaomylnego ojca, nastolatk rozpieszczan przez siostry... Do tej pory rosam na wolnoci. Szkoa, uczelnia, basen, wypady z koleankami w poszukiwaniu kaset z
muzyk, lmw wideo, wieczorne czytanie powieci w ku... Mam nadziej, e bojownicy ruchu oporu nie
zostawili nas na pastw losu.
Tata zatrzymuje samochd na znak naszego znajomego aptekarza. Jego brat zajmuje wysokie stanowisko w
rzdzie.
- Dokd jedziecie? Na plac Ariana? Odradzam.
- Chcemy to zobaczy na wasne oczy...
- Wobec tego pniej co wam opowiem, kiedy bdziecie wraca. Bdcie ostroni.
Na ulicach jest mniej ludzi ni zwykle, wida mczyzn, ale bardzo mao kobiet. Wida, e ludzie s zszokowani. Twarze, ktre dostrzegamy po drodze, przypominaj maski. A jednak, jak si zdaje, wszdzie panuje
spokj. Po kwadransie dojedamy do alei biegncej od lotniska do placu Ariana wypenionego ju rzdami
samochodw. To nowoczesne centrum miasta. Ojciec uprzedza nas, e bardzo szybko okry plac i zaparkuje
gdzie dalej. Przejedamy przed ambasad Stanw Zjednoczonych, gmachem telewizji, potem siedzib Air
Ariana. Wszystkie drzwi s zamknite.
Soraja ma zy w oczach:
- To tu pracuj, widzisz? Moe ju nigdy nie bd moga tu przyj... Nawet telewizja jest zamknita...
Objedamy plac do skrzyowania z alej Pokoju, gdzie wznosi si gmach ONZ. Naprzeciw nas budynek
Ministerstwa Obrony, gdzie miecio si biuro komendanta Masuda. A tam, vis-a-vis hotelu Ariana, najbardziej luksusowego w Kabulu, zarezerwowanego w zasadzie dla turystw i zachodnich dziennikarzy,
wyrasta co w rodzaju wieyczki straniczej, jakiej zazwyczaj uywaj policjanci pilnujcy ministerstwa. Na
tej zaimprowizowanej szubienicy wisz oba trupy. Tata kae nam szybko patrze, bo drugi raz nie bdzie
objeda placu.
- Przyjrzyjcie si dobrze twarzom, ebymy byli pewni, e to rzeczywicie Nadibullah i jego brat.
To oni. Byy prezydent Nadibullah w tradycyjnym stroju afgaskim, a obok niego brat, w zachodnim garniturze. Pierwszy zawieszony na plastikowym przewodzie przecignitym pod pachami, drugi powieszony
za szyj. Twarz Nadibullaha daje si rozpozna, cho jest sina, caa w krwawych wybroczynach. Prawdopodobnie zlinczowali go, a potem powiesili. Natomiast twarz brata, nietknita, jest woskowo blada. W usta
Nadibullaha napchali papierosw, a w kieszenie banknotw, chodzio najwyraniej o to, eby pokaza jego
chciwo. Wyglda, jakby wymiotowa papierosami.
Widok jest obmierzy, tak przeraajcy, e ze strachu i obrzydzenia obie z siostr zaczynamy
paka. Nie potra jednak oderwa wzroku od trupa. Tata parkuje samochd z dala od tumu. Wycza
silnik i mwi:
- Ja wysid, ale wy zostaniecie w samochodzie. Pamitajcie, eby si std nie rusza. Widziaem aptekarza,
on te zdecydowa si przyjecha, porozmawiam z nim.
Zostajemy same i przytulone do siebie wpatrujemy si zza szyby w tworzce si grupki.

Farhad mwi prawd: talibowie wymachuj rzgami - a raczej czym w rodzaju metalowych kabli - i bij
nimi przechodniw jak popadnie, zmuszajc ich w ten sposb do zgromadzenia si na placu i ogldania
tego potwornego widowiska. Nie mog dokadnie zobaczy tej rzgi, ale Soraja twierdzi, e ma oowiane
kocwki, ja nie jestem tego pewna.
- Ale tak, przyjrzyj si dobrze! Tamten bije chopca, widzisz, jak go boli? Od samego kabla tak by nie
cierpia.
Mija dziesi minut. Same w samochodzie, ukryte pod czadorami, z opuszczonymi gowami, milczymy.
Kada myli o nieszczciu, jakie na nas spado, i zastanawia si z lkiem, jaki los j czeka. Kry tyle
pogosek. Nie bd ju chodzi na uczelni. A mama? Skoczya liceum Zarghuna, nie zasaniaa twarzy,
ojciec, tak jak i mj, kupi jej rower, eby jedzia do szkoy. ya w czasach, kiedy dziewczta nosiy spdnice
do kolan, jak i ja, koczyy szko pielgniarsk, pracoway w szpitalu, zdobyway dyplom lekarza ginekologii.
Jeszcze teraz, w wieku czterdziestu omiu lat, chocia przesza na emerytur i jest zmczona, bo wychowaa
pitk dzieci i cae ycie pracowaa, leczc kobiety, dwa lub trzy razy w tygodniu przyjmuje w domu
bezpatnie.
Nasz kraj potrzebuje kobiet. To kobiety od wielu lat pracuj w administracji, szkolnictwie, subie zdrowia.
Opieki wymaga tyle wdw i dzieci! S potrzebne dziaania prolaktyczne i pilne zabiegi, codzienne zmagania
z nieznajomoci nowoczesnej medycyny. Mama ma tyle bolesnych przey! Wkroczenie talibw do Kabulu
bdzie dla niej dodatkowym ciosem.
Wraca tata. Widzimy z daleka, jak przygarbiony zmierza do samochodu. Otwiera drzwiczki i bez sowa siada
za kierownic, kiwajc gow. Szanujemy jego milczenie.
Potem przekrca kluczyk, wyprowadza samochd i opowiada:
- Rozmawiaem z aptekarzem. Brat mu powiedzia, e zanim oddziay Masuda wyszy z miasta, jeden z
bliskich komendantowi ludzi przyszed do Nadibullaha do budynku ONZ, eby go ostrzec i zaproponowa,
eby opuci miasto razem z nimi. Nadibullah odmwi. Pisz ksik - powiedzia -a talibowie dadz mi
wane stanowisko. Moe bd premierem. Zostaj!.
Wielu ludzi rzeczywicie mylao, e jeli talibowie przejm wadz, wrci krl, a Nadibullah odzyska
urzdowe stanowisko. I oto zawis na placu Ariana!
- Zosta sam, bez adnej ochrony, w budynku ONZ - cign tata. - Okoo czwartej rano zobaczy
nadchodzcego szefa tajnych sub Pakistanu. Podetknli mu pod nos przygotowane z gry porozumienie,
ktre musia natychmiast podpisa i na mocy ktrego uzna ocjalnie obecny przebieg granicy z Pakistanem,
uwzgldniajcy ca stref Peszawaru, nalec dawniej do naszego kraju. Zadali te, eby im wskaza
skady broni i amunicji pozostawione w Kabulu przez Sowietw. Poniewa pocztkowo nie chcia zoy podpisu, bili go, a go zabili, po czym powiesili na placu Ariana. Umar tak z wasnej winy. Z wasnej winy... Nie
wierzy, e talibowie omiel si wtargn do przedstawicielstwa ONZ. No i prosz... omielili si. Bg jeden
wie, do czego s jeszcze zdolni po tym, co zrobili!
Informacje przekazane przez aptekarza mona uzna za pewne. Ojciec jest z nim zaprzyjaniony, czsto graj
razem w szachy. Maj do siebie zaufanie. Brat aptekarza wyjecha z miasta rano. Nie zamierza skada broni.
Wracamy do domu wolno, eby mc obserwowa ulice. Kobiety niosce dzieci lub cignce je za rk id
szybko, wracaj do domu po wyprawie po wiadomoci. W miecie panuje taka cisza, e sycha odgosy ich
krokw. Widzimy kilku chopcw zbitych w grupk. Rozmawiaj, gestykulujc - imi Nadibullaha jest na
ustach wszystkich. Prdko wbiegamy po schodach w obawie przed pytaniami ssiadw.
Mama na nasz widok wydaje westchnienie ulgi.
- No i co? Udao si wam go zobaczy, to] on?
Ojciec opowiada o tym, co widzia, ja dodaj swoje. Matka nagle musi usi. Milczca dotd Soraja zaczyna
mwi o rzgach talibw, ale tata daje jej znak, eby zamilka. Lekarz zaleci, eby nie denerwowa mamy, bo
wstrzsy emocjonalne s ponad jej siy. Blada, ze zwizanymi z tyu posiwiaymi ju wosami, spoglda na nas
czarnym z lku spojrzeniem.
Tata idzie do ssiada i wraca z niczym. Telefon nadal nie dziaa, podobnie radio. Przed wieczorem trzeba kupi zapas baterii. Podstawowe zakupy, takie jak ry bdcy najwaniejszym skadnikiem j naszego
poywienia, makaron, olej i mka, na wy- j padek gdyby piekarnie przestay dziaa, zostay] ju zrobione.
Ojciec zaj si tym na pocztkuj tygodnia, bo przewidywa, e rozpoczn si walki i to zajade.
Nie ma prdu, ale do tego jestemy przyzwycza-j jeni, bo w Kabulu prd nie jest staym gociem. Zjawia si
o okrelonych godzinach przez dwa, trzy dni, a potem nic, wracaj do uytku lampy gazowe lub olejowe. Do
gotowania i grzania wody uywamy kuchenki gazowej i dziesicio- lub czternastolitro-wych butli, dostpnych
za bajoskie sumy.

Mamy azienk, a w niej wysche od dawna krany. Instalacje nie nadaj si do uytku, w naszej dzielnicy tak
samo jak gdzie indziej. Prasuje si elazkami na wgiel drzewny. Kiedy po skoczonym prasowaniu elazko
jest jeszcze ciepe, proponuje sieje ssiadowi. W Kabulu wiele rzeczy dzieli si i wymienia midzy sob, nic,
co moe si przyda, nie powinno si zmarnowa.
Wreszcie o godzinie jedenastej odzywa si radio, nadaje stacja przechrzczona na radio Szariat. Najpierw
dugo brzmi piewy religijne, potem mski gos odczytuje werset z Koranu.
Prorok powiedzia swoim uczniom, e ich zadaniem jest przeciwdziaanie wystpkowi i szerzenie cnoty.
Przyszlimy, eby przywrci porzdek. Zasady bd ustalane przez duchownych. Poprzedni rzd nie
szanowa religii. Wypdzilimy go. Wszyscy ci, ktrzy naleeli do dawnego rzdu, bd teraz z nami bezpieczni. Wzywamy naszych braci, aby oddali nam ca swoj bro, eby zoyli j pod swoimi domami albo w
meczecie. A kobiety wzywamy, eby ze wzgldu na bezpieczestwo na razie nie wychodziy z domu.
Po tej ostro skandowanej mowie do poudnia sycha piewy religijne. Potem znowu cisza. Musimy poczelka
do wieczora, eby dowiedzie si moe czego wicej z nadawanych po persku audycji BBC albo Gosu Ameryki.
Co robi przez ten czas, jeli nie rozwaa najgorszych hipotez, rozpamitywa okropnych scen? Zajmuje nas
to do tego stopnia, e zapominamy o obiedzie.
Kto puka do drzwi. To zarzdca domu; przyszed zgodnie z rozkazami talibw powiadomi ojca, e musi do
najbliszego meczetu zanie swoj bro. Nie mamy broni poza dwiema rodzinnymi relikwiami wiszcymi
na cianie. Tata wpatruje si w star strzelb, antyk pochodzcy z lat dwudziestych, z czasw suby wojskowej jego ojca, z okresu walk z Anglikami. Zawiesi j z naboestwem na cianie po mierci dziadka.
Teraz jest to przedmiot czysto dekoracyjny. Jego dopenieniem jest szabla. Na co talibom mogoby si przyda
takie uzbrojenie? Po byszczcych z hamowanego wzruszenia oczach ojca widz, e waha si, czy ma si z
nim rozstawa. Ale mama nalega, baga, eby by rozsdny:
- Jeli je ukryjesz, to moe by zbyt niebezpieczne w razie rewizji...
Gboko zasmucony, ojciec zdejmuje wic ze ciany star strzelb. Na cianie pozostaje po niej niewyrany
lad tu nad wspaniaym portretem mamy namalowanym przez jej brata. Jest na nim taka pikna, ma
dwadziecia lat, a czarne wosy opadaj jej falami na ramiona, ogromne oczy rozwietla szczcie. Uroda jej
zostaa, przymi j tylko troch upyw czasu i przeycia.
Tata zdejmuje te ze ciany wielk szabl i w milczeniu przygotowuje pakunek. Pjdzie sam zoy pamitki
w meczecie, na ktrym zatknito bia ag.
Chce mi si paka. W naszej rodzinie nie zwyklimy aszowa si z emocjami, kady zachowuje zmartwienia
dla siebie, bo uwaa, e nie naley zasmuca innych swoim cierpieniem. To typowo afgaska cecha, ta
godno i powcigliwo w okazywaniu uczu bez wzgldu na okolicznoci. Jestemy rozmowni i wylewni, kiedy chodzi o tematy obojtne, natomiast w milczeniu przeywamy wasne cierpienia. T godno
spotgowaa jeszcze, jak sdz, wojna domowa. Trwamy przy yciu, oszczdnie gospodarujc uczuciami, co
jest niezbdne, eby nie przepa, nie oszale z wciekoci lub ze strachu. Kiedy czuj, e cierpienie jest za
cikie, e narasta i grozi wybuchem w obecnoci innych, chroni si w swoim pokoju, eby wypaka si w
samotnoci, na ku.
W ten peen widokw grozy pitek 27 wrzenia nie przestajemy z Soraj rozprawia o ostatnich wydarzeniach. Po lubie Szakili wyniosam si z mojego pojedynczego ka i pimy razem. Do tej pory opowiadaa
mi o swoich podrach, o kolegach z zaogi, suchaymy muzyki, rozmieszaa mnie, zatykajc mi nos,
nie moga oddycha. To by nasz sposb na znoszenie odgosu wybuchw wok miasta. Brat Wahid nauczy
nas techniki, ktr opanowa na froncie, kiedy by onierzem. W razie gwatownego wybuchu trzeba
otworzy usta na ca szeroko, eby nie dopuci do uszkodzenia bbenkw.
W naszym dziewczcym pokoju wida lady zainteresowa nastolatki. Na cianie asz z Brooke Shields,
amerykask modelk i aktork. Soraja rozmieszaa mnie czsto, udajc przede mn modelk: w pantoach
na wysokich obcasach, z rkami na; biodrach, umalowana, delowaa po pokoju, obracaa si, przybieraa
pozy... Ju kiedy byam ma dziewczynk, przebieraa si dla mnie w sukienki i pantoe mamy.
Plakat z EWisem Presleyem, znajdujcy si obok zdjcia Brooke Shields, wskazuje, jak muzyk lubi najbardziej: rock. Mam sterty kaset z nagraniami i z lmami indyjskimi, ktre Daud przynosi z miasta od ojca
Farhada; korzystamy bez ogranicze z oferty i jego sklepiku.
Dzisiaj nie mam ochoty sucha muzyki, nie jestem w stanie czyta, potrzeba mi rozmowy. Soraja jest
bardziej przygnbiona ni ja. Jej pesymizm jest gbszy. Nie przyda jej si ju wiszcy; w szae kostium stewardesy, jest tego pewna. A tak jej w nim dobrze!

Przedwczoraj przyjechaa z lotniska Bagram w tej dugiej biaej bluzce i turkusowych spodniach od mundurku linii lotniczych Ariana. Uwaam, e moja siostra jest pikna -podobna do ojca, ma bardzo czarne,
pdugie wosy, pikne oczy i gste, wspaniae brwi. Tak jak Szakila, zawsze mnie rozpieszczaa. Od
dziecistwa troszczy si o mnie, wykonuje za mnie prace domowe, jeli ktrego dnia nie mam ochoty
spenia swoich obowizkw. Soraja jest agodna, czua i akoma, ale dzi wieczorem nie przekna nawet
odrobiny ryu.
Omawiamy wiadomoci, wszystko, co usyszaymy w BBC o marszu talibw do bram Kabulu, o masakrach
w miecie Herat wiosn 1995 roku: w telewizji pokazali zmuszone do ebrania na ulicach wdowy w burkach
zasaniajcych im szczelnie oczy, bite rzgami. Dzisiaj to ju nie s jakie odlege obrazy, migawki telewizyjne, zdjcia w gazetach. To rzeczywisto - oni s u nas. Wczoraj po poudniu moe po raz ostatni wyszam z
domu w poczuciu wolnoci. To by mj ostatni dzie studentki...
Tumacz Sorai, dlaczego tak koniecznie musiaam pojecha na plac Ariana.
- Chciaam zobaczy Nadibullaha, chciaam zrozumie, byam nawet gotowa zarobi rzg, gdyby to byo
konieczne, dowiadczy rzeczywistoci, eby j uzna, rozumiesz, Sorajo? Chciaam si Przekona...
Ten obraz wisielcw - odpowiada jak echo siostra - mam cay czas przed oczami i nie opuszcza mnie myl, e
wszystko si skoczyo, e tali-bowie przekroczyli wszelkie granice. Wystawili nam przed oczy ten symbol, by
da do zrozumienia, i od dzi kady moe umrze z rki taliba. Dla nas wszystko si skoczyo, Latifo. Koniec z moj prac, nigdy ju nie bd lata. Widziaa budynek linii Ariana? Zamknli go, telewizj te. adna
kobieta nie bdzie ju moga pracowa.
- Tata mwi, e za kilka dni, kilka tygodni, to] si moe skoczy, e opozycja jest gdzie na p-1 nocy.
Wrc modahedini, a ja wol pociski od| talibw.
- Tata zawsze chce w nas obudzi nadziej, alei ja w to nie wierz. Nawet podczas naj straszniejszych] walk
nigdy czego takiego nie widzielimy. Przecie 1 w tysic dziewiset dziewidziesitym drugimi roku nie
powiesili Nadibullaha! Ani jego brata*] Chocia to aosna posta...
Szakila, kiedy jeszcze pracowaa w Kabulu, opo-j wiedziaa nam wstrtn histori o Szapurze, bracie
Nadibullaha, ktry mia romans z pewn dziewczyn. Duo ludzi w dzielnicy Mikrorajan domylao si, co
si dzieje. Dziewczyna miaa na imi Wida] i mieszkaa na osiedlu numer jeden. Spotkaa kiedy Szapura na
placu i od tamtej pory przychodzi po ni pod szko. Ktrego dnia odprowadzi j a do mieszkania jej rodzicw, podczas nieobecnoci rodziny. Nie wiem, kto kogo zmusi do wejcia do mieszkania, ale nikt nie ma
co do tego wtpliwoci. Niestety, Wida zasza w ci, kochanek powinien wic si z ni oeni. Ale chocia
nalegaa, on nie chcia zgodzi si na lub. Zaprosia go wic do domu na ostatni rozmow, a poniewa nadal
odmawia, wycigna mu rewolwer i zabia si. Pocztkowo nikt nie omieli si o tym mwi, ale potem
zaczy kry pogoski o tym, e to Szapur jest winien mierci Widy. Jej rodzice bardzo szybko wyjechali z
kraju. Brat Nadibullaha by wtedy nietykalny...
- Jakich by nie dopuci si zbrodni - powiedziaa Soraja - to spotkaa go okrutna, barbarzyska mier. Ci
ludzie nie s Afgaczykami, to niemoliwe. Kiedy w rod wrciam z Dubaju, mwiam ci, e w nastpnym
samolocie byli Afga-czycy. Wyldowa tu po nas, a stewardesa mwia mi, e zostali wydaleni z Emiratw, bo nie mieli paszportw czy wizy im wygasy, ju dokadnie nie pamitam. W kadym razie koleank
uderzyo ich zachowanie, odnosili si niezwykle pogardliwie w stosunku do kobiet z obsugi... Zastanawiam
si zreszt, czy nie przyjechali, aby Pomaga talibom...
W Kabulu nigdy nie wiadomo, kto jest kim. Jedyn podstaw bezpieczestwa jest dzielenie si swoimi
domysami i opiniami wycznie z rodzin. Z zasady jestemy, na ile to moliwe, neutralni. Jedna jedyna rzecz
czy Afgaczykw mimo ich przynalenoci do najrniejszych grup etnicznych, a mianowicie wrogo
wobec obcego najedcy, bez wzgldu na to, czy jest to najedca angielski, pakis-taski czy arabski. Czy,
oczywicie, radziecki.
Przeciwko Rosjanom Afgaczycy zbuntowali si, tworzc zorganizowany ruch oporu, a moda-hedini, aby
wyprze wojska radzieckie, wzniecili trwajc dziesi lat krwaw wojn, gdy tymcza-sem zmieniay si kolejne, posuszne Moskwie rzdy.
Po wyjciu Rosjan, w 1992 roku, dawni bojow-nicy urzdzili si w Kabulu pod wodz komen-danta Masuda.
Przez lata nasze ycie toczyo sie w rytm walk, jakie ten Tadyk prowadzi z in-nymi dowdcami wojennymi,
poczynajc od jego pasztuskiego wroga, strasznego Golbuddina Hek-matjara, przywdcy Hezb-e Eslami,
najbardziej fundamentalistycznej partii wspieranej przez Paki-stan. Ale to nie koniec historii. Wanie
zostalimy si przeniesieni w now er, pod batem tali-bw. To najstraszniejszy dzie w moim krtkim
yciu. Soraja pacze, nigdy jeszcze nie zaznaa takiej wojny. Ostatnim razem kiedy Hekmatjar ostrzela miasto

pociskami rakietowymi, 1 stycznia 1994 roku, poleciaa w rejs do Dubaju. Lotnisko w Kabulu byo ju zburzone, samoloty linii Ariana startoway i ldo-way na lotnisku Bagram, czterdzieci kilometrw
od stolicy. Nie byo mowy, eby teraz ldowa tam, gdzie tocz si walki. Pilot odlecia wic do Delhi i Soraja
utkna tam w hotelu na sze miesicy, caymi dniami rozpaczliwie wpatrujc si z koleankami w ekran
telewizora. W dniu lubu Szakili, dwa lata temu, na miasto spado ponad trzysta rakiet, a u nas byo wesele.
Pamitam, jak rodzina powtarzaa sobie uspokajajco przysowie: Rado jest siostr smutku.
Wkrtce po lubie naszej siostry Wahid pojecha do Indii, a potem osiad w Moskwie. Kiedy mieszka jeszcze
z nami, czuam do niego wielk siostrzan mio pomieszan z lkiem. By bardzo rygorystyczny, jeli
chodzi o przestrzeganie zasad, i to on podarowa nam nasze pierwsze czadory, ktre nosimy dzisiaj.
- Pamitasz, Sorajo, kiedy Wahid przynis nam te czadory? Byy dla nas za due.
- Powiedziaam, e przetniemy je na p...
Ojciec nie podziela uporu brata w sprawie naszego przepisowego stroju. Nie chcia, ebymy odrniay si
od innych uczennic w szkole. U nas czadom uywa si wycznie do modlitwy, a modlimy si w kciku, w
zaciszu wasnego pokoju. Nie nosiymy go na ulicy, ani my, ani mama. Ale z mioci do brata byam gotowa
go posucha. Prawi nam moray z powodu dugoci spdnic albo dekoltu, chocia niewinnego, w letnim
podkoszulku. Szakila i Soraja puszczay te uwagi mimo uszu albo odpowiaday mu ostro:: Jestem na tyle
dua, e wiem, jak si ubiera czy To nie J twoja sprawa.
Myl, e rodzice obawiali si wpywu integryzmu I na jego charakter i po subie wojskowej i wszystkich j
tych walkach, w ktrych bra udzia, poradzili mu, i eby zamieszka w jakim kraju, gdzie panuje pokj. Zastanawiam si, co on teraz robi i czy kiedy si i oeni. Proponowano mu ju rne kandydatki na ony, ale na
adn si nie zgodzi. Suby w wojsku nie da si pogodzi z yciem rodzinnym. Mamai woli, eby mieszka
daleko i nie uczestniczy w wal-kach, w ktrych ju i tak dosy wycierpia i bardzo j zhardzia.
Daud krci si w kko po pokoju. On unikn wojska dziki ochronie caej rodziny i starszego brata, ktry
uwaa, e jeden w rodzinie to dosy Czy znowu bdzie musia si ukrywa, eby praco-wa? Po skoczeniu
studiw ekonomicznych nie mg znale innego zatrudnienia i sprzedaje bilety w biurze linii Ariana...
Ludzie mwi, e na prowincji talibowie wcie-laj na si modych Afgaczykw, wysyaj ich na pierwsz
lini, eby burzyli wioski, podpalali domy.
Dzi po poudniu Daud wychodzi zamiast ojca, eby uzupeni zapas baterii na wypadek stanu wyjtkowego.
Nie on jeden robi zakupy. Po powrocie wieczorem opowiada, e widzia, jak duo
ludzi gromadzi zapasy. Mama nie chciaa, eby wychodzi, teraz sysz, jak wyrzuca mu, e ryzykowa:
- A jeli ci zatrzymaj? Jeli wsadz ci do wizienia, jak komunici twojego brata? Albo bd ci zmusza
do zabijania? Caa troska o czonkw rodziny spada na barki mojego biednego taty. Martwi si o zdrowie
mamy, boi si, e talibowie wezm mu syna, e jego crki bd skazane na ycie w zamkniciu bez nadziei na
prac zawodow. W dodatku nie ma adnych wiadomoci o stanie jego skadw tekstylnych, usytuowanych,
jak si mona domyli, na drodze, ktr talibowie przebili si do miasta. Raz ju wszystko straci w 1991
roku, podczas nieudanego zamachu stanu generaa Tanaja. Rakiety zburzyy wtedy doszcztnie jego magazyn
przy alei Dad-e Majwand. Wszystko poszo z dymem. Interes szed dobrze, tata stosunkowo dobrze zarabia,
importowa materiay z Japonii i ZSRR i, chocia nie bylimy bogaci, nie bylimy te biedni. Tamtego dnia
straci znaczn cz majtku.
Kiedy z wielkim trudem udao mu si znowu postawi na nogi rm importow, do nastpnej katastrofy
doszo w 1993 roku, podczas atakw Hekmatjara na Kabul. Tata nie mg nawet zbliy si do skadu
pooonego w Pol-e Mahmud Chan, w stree toczcych si walk, nafaszerowanej minami przeciwpiechotnymi. W telewizji pokazywali dymice zgliszcza. Tata pojecha tam dopiero trzy miesice pniej.
W gruzach peno byo ladw po kulach i materiaach wybuchowych, nie udao mu si niczego uratowa.
Pojecha odwiedzi w szpitalu ocalaego stranika, a ten opowiedzia mu, jakie przey pieko. Kiedy
prbowa przekona bojownikw, eby nie podpalali magazynu z miotacza ognia, zaczli do nieszcznika
strzela. Strzelali nawet do psw! Ciko ranny, stranik uda, e nie yje, i dopiero pod koniec dnia zabrali
go przejedajcy czogiem onierze si rzdowych. Po co pali skady towarowe, zabija cywili, a nawet
psy? To byli barbarzycy z oddziaw Hekmatjara, ktry zaarcie dy do zwycistwa nad Masudem, eby
odebra mu Kabul. I znowu ojciec musia wszystko zaczyna od zera, tym razem dziki poyczkom rzdu
dla poszkodowanych handlowcw. Zdoa odbudowa rm i spaci nawet znaczn cz kredytu. Myla, e
wyszed na prost. Odkd wczoraj rozgorzay walki, stao si to bardziej ni niepewne. Nie wiem, jak zdoa
uzdrowi swoj sytuacj nansow w razie trzeciej katastrofy.

Dzi wieczorem, z uchem przy radioodbiorniku, eby nie zaalarmowa ssiadw, suchamy wreszcie BBC.
Dziennikarz nie mwi niczego, o czym bymy jeszcze nie wiedzieli. Opowiada o walkach na obrzeach Kabulu midzy siami rzdowymi komendanta
Masuda i talibami. My ju wiemy, e nie tocz si na obrzeach, tylko w samej stolicy, w naszym yciu.
I e dzisiejszej nocy bdziemy musieli stara si przespa ten koszmar.

Kanarek w klatce

Kartka pocztowa przypita przez Soraj do ciany w naszym pokoju przedstawia wspania r; jest purpurowa na niebieskim tle. Wpatruj si w ni uparcie, odkd siostra wstaa, eby przygotowa niadanie.
wit tej soboty 28 wrzenia 1996 roku ma smak nicoci. Wczoraj ssiedzi dziaali, rozmawiali na korytarzu, prbowali ustali, czy przywrcono poczenia telefoniczne, czy s jakie wiadomoci od rodzin
mieszkajcych gdzie indziej. Dzisiaj sysz tylko gst cisz. Ojciec nie pjdzie pobiega dzi rano. Talibowie
na pewno nie lubi joggingu, a on i tak ma co innego na gowie. Banki byy wczoraj zamknite jak w kady
pitek, ale dzisiaj musi i pobra pienidze na biece wydatki.
Mama jeszcze pi, powalona rodkami nasennymi, nie sysz te, eby z pokoju Dauda dochodziy dwiki
muzyki. Pewnie szepcze w kuchni z Soraj, eby ni; budzi mamy. Nie pjd dzisiaj do pracy, a ja nie wybior
si na zajcia.
Doznaj uczucia wielkiego zmczenia, jakby smutek zawadn caym moim ciaem, chocia oczy mam
suche. Nie jestem w stanie ruszy si z ka i przebiegam wzrokiem kolekcj widokwek przypitych przez
siostr do ciany. Czerwony tulipan, biay nieznany kwiat przysany z Delhi... W kadym porcie lotniczym
Soraja dorzuca co do swojego papierovego ogrdka. W Kabulu ju od dawna nie ma kwiatw, oprcz plastikowych bukietw przy-woonych z Tajwanu...
Co tu robi? Odmwiam ju modlitw na dywaniku przywiezionym mi przez tat z Mekki. Mogabym
przeczyta ostatni artyku, jaki Saber, mj kolega, przekaza do naszej gazetki. Zajmujemy si ni z kolegami
od jakich dwch lat i wydajemy kady numer w jednym egzemplarzu; kry obiegem po caej dzielnicy,
przechodzc z rk do rk, i potem wraca do mnie dosy sfatygowany. Ostatni ley u mnie w szae, nowy jest
w przygotowaniu. Ale po co komu teraz artykuy i zdjcia mwice o Madonnie, poezji, nowej modzie czy
ostatnim lmie indyjskim? Jeli talibo-wie przejm media, nie bdzie ju czego szuka w prasie bo nao jej
kaganiec albo w ogle zlikwiduj.
W czwartek rano zdaam piewajco wstpny egzamin czstkowy na wydzia dziennikarstwa. Wieczorem,
kiedy Saber i jego siostra Farida martwili si, czy aby zakuwam jak trzeba do egzaminu kocowego, ktry by
planowany na pocztek zimy, odpowiedziaam, niedbale wzruszajc ramionami:
- atwizna!
- A jaki miaa temat?
- Trzeba byo opracowa wybran przez siebie informacj dla trzech rodkw przekazu: prasy pisanej, radia i
telewizji.
- Jak wybraa informacj wyjciow?
- Zasadniczo autentyczn, chocia jej rdo jest waciwie nieznane: Saudyjski przyjaciel talibw, pan ben
Laden, zaoferowa, e sam snansuje budow meczetw w naszym kraju.
Syszaam o tym w radiu, nie pamitam ju kiedy, ale to mnie uderzyo. Za to nic prawie nie wiedziaam o
tym ben Ladenie, poza tym e jako Saudyj-czyk musi mie duo pienidzy. Dostaam dobr ocen.
Przed wyjciem Saber odda mi ksik, ktr mu poyczyam: Czerwony kwiat na moje cierpienie iraskiego
pisarza Parwiza Ghazi Saida. To smutna historia miosna, zaczytuje si ni teraz caa modzie, i mnie si
bardzo podobaa.
- No i co o niej sdzisz?
Skrzywi si, bym nie pomylaa, e jest sentymentalny, ale jest zakochany w dziewczynie z naszej dzielnicy.
Zwierza mi si, a ja wszystko powtarzam jego siostrze... Wiem te, e jego rodzice uwaaj, e jest o wiele za
mody, by z jej rodzin zaczyna pertraktacje zarczynowe.
Staram si myle o rzeczach majcych zwizek z yciem, bahych, na przykad o sukience czekajcej u
krawcowej i o tym, e tata obieca j niedugo odebra, cho mama zgania go wzrokiem. Uwaa, e zbytnio
dogadza moim kaprysom. Uwielbiam ojca i dostaj od niego mniej wicej wszystko, czego chc. Nawet
Daud podczas studiw ucieka si do mojego porednictwa, kiedy chcia o co prosi tat. Ilekro prosz o
pienidze na kaset albo lakier do paznokci, mama mnie strofuje:
- Pomyl o budecie rodzinnym, Latifo! Nie przesadzaj !
Wczoraj bya oburzona, e w taki dzie mog myle o sukience i weselu. Ale ja nawet jeszcze nie widziaam
tej sukienki skoczonej...
Moe wyglda na to, e jestem pocha, ale czuj potrzeb uczepienia si normalnej strony ycia modej
dziewczyny. To mj sposb na niezgod na groce mi zamknicie. Groce nam wszystkim - dziewcztom i
kobietom. A jest nieuchronne.
Mog dalej wpatrywa si w t papierow r, to jak obsesja, jak ciar lecy mi na czole: nie pjd wicej
na uczelni... Zdany egzamin mi si nie przyda, bd siedziaa zamknita w domu, bez celu i bez planw na
przyszo.

Jak dugo? Min tygodnie, miesice, zanim opozycja wyrzuci te biae kruki. Moe lata. Nikt nie wie, gdzie
ukrywa si komendant Masud i jego ludzie. Zostali wypdzeni, podao radio Szariat, i duo czasu upynie,
zanim dowiemy si czego wicej.
niadanie jemy w pospnych nastrojach, radio Szariat nie ma nic wsplnego z radiem Kabul. Nie nadaje
wiadomoci, program zacznie si dopiero
o jedenastej, jak wczoraj, od pieww religijnych
zalece muw.
Nie cierpi tego pozbawionego sensu poranka. Jakie to byo szczcie rozkoszowa si gorcym chlebem i
sodk herbat, suchajc audycji Pajam--e sobh-e dahan radia Kabul: ostatnich wiadomoci, poezji perskich, muzyki. Okoo godziny smej Daud i Soraja wychodzili do pracy, a ja na zajcia. Tylko mama zostawaa
w domu w towarzystwie Binga. W niektre dni przyjmowaa bezpatnie kobiety z naszej dzielnicy, ktrych
bardzo rygorystyczni mowie nie zgadzali si, eby chodziy do szpitala, gdzie lecz mczyni. Wanie
dlatego wikszo lekarzy w Kabulu to kobiety. Zwaszcza ginekolodzy.
Do czasu a radiostacja Szariat zechce nas poinformowa o rozkazach nowej wadzy, od smej do dziewitej
racz nas piewami religijnymi, lektur wersetw Koranu i modlitwami. Daud wczy znowu odbiornik
o staej porze, na wypadek - mao prawdopodobny - gdyby byo co nowego.
Wracam do swojego pokoju, aby pooy si, a Soraja zmywa naczynia. Tata sprbuje ostronie przej si
po dzielnicy, eby zrobi zakupy i zdoby u znajomych jakie strzpy przekazywanych z ust do ust informacji. Mama kadzie si na kanapie w salonie, wzrok ma bez wyrazu, ju drzemie. Nawet mnie nie zbesztaa,
widzc, e Soraja zmywa za mnie. Wyglda, jakby nic jej dzisiaj nie interesowao.
Wraca tata, ma ze wiadomoci. Wiele sklepw jest zamknitych. Dziaa jednak Ministerstwo Spraw
Wewntrznych i Ministerstwo Obrony. Widzia rozbite i powyrzucane w nieadzie, jak mieci, telewizory,
wycignite z kaset tamy zawieszone na drzewach, powiewajce na jesiennym wietrze jak pospne girlandy.
Ludzie na ulicach s przybici, przed nielicznymi otwartymi sklepami tworz si kolejki.
Teraz pjdzie do meczetu odnie stary rodzinny arsena. Biedny tata, taki silny, masywny, taki godny szacunku, i takie upokorzenie! Nie ogoli si dzi rano i twarz ma poszarza, smutn. Z zarostem na policzkach
wyglda jak chory.
Godzina jedenasta. Radio Szariat wznawia emisj, eby ogosi, e premier rzdu tymczasowego, skadajcego
si z szeciu muw, zarzdzi, co nastpuje:
W kraju panowa bdzie teraz ustrj cakowicie islamski. Wszyscy ambasadorzy za granic s z urzdu zawieszeni w czynnociach. Obowizuj nowe, zgodne z szariatem rozporzdzenia:
Ktokolwiek posiada bro, musi odnie j na najbliszy posterunek wojskowy.
Dziewczta i kobiety nie maj prawa pracowa poza domem.
W razie koniecznoci wyjcia z domu, wszystkim kobietom musi towarzyszy mahram (ojciec, brat lub m).
Komunikacja miejska wyznaczy oddzielne autobusy dla kobiet i mczyzn.
Mczyni musz zapuci brody i przycina wsy zgodnie z szariatem.
Mczyni musz nosi na gowie turban lub bia czapk.
Zakazuje si noszenia garniturw i krawatw. Obowizuje tradycyjny strj afgaski.
Kobiety i dziewczta bd nosi czadri.
Zakazuje si noszenia przez kobiety i dziewczta ubra w jaskrawych kolorach pod czadri.
Zakazuje si uywania lakieru do paznokci i po-madek do ust oraz malowania twarzy.
Kady muzumanin ma obowizek odmawia modlitwy o staych godzinach w miejscu, gdzie si znajduje.
W kolejne dni, o tej samej porze, nowe dekrety pyn z radia, skandowane przez ten sam grony gos w imi
szariatu:
Zabronione jest wywieszanie zdj ludzi i zwie-rzt.
Kobieta nie ma prawa wsi do takswki, jeli] nie towarzyszy jej mahram.
aden lekarz-mczyzna nie ma prawa dotyka] ciaa kobiety pod pretekstem badania.
Kobiety nie maj prawa korzysta z usug kraw-| cw mskich.
Dziewczta nie maj prawa rozmawia z modziecami. Winni uchybienia temu zakazowi bd sobie
niezwocznie polubieni.
Rodziny muzumaskie nie maj prawa sucha] muzyki, nawet podczas uroczystoci lubnych.
Rodzinom zabrania si fotografowania i nagry-wania lmw wideo, nawet podczas lubu.
Zabrania si zarczonym dziewcztom uczesz- czania do salonw piknoci, nawet podczas przy- j gotowa
do lubu.
Rodzinom muzumaskim zabrania si nadawania j dzieciom nieislamskich imion.

Wszyscy niemuzumanie, Hindusi i ydzi musz nosi te ubrania lub t chust. Na domach musz
wywiesi t ag, eby mona je byo rozpozna.
Wszystkim sprzedawcom zabrania si sprzeday napoi alkoholowych.
Sprzedawcom zabrania si sprzeday bielizny] damskiej.
Kiedy policja karze kogo za wykroczenie, nikt j nie ma prawa zadawa pyta ani krytykowa.
Ktokolwiek dopuci si wykroczenia przeciwko przepisom szariatu, zostanie ukarany na placu publicznym.
Tym razem nas, dziewczta i kobiety, naprawd zabijaj. Zabijaj po cichu, skrycie. Najgorsze zakazy,
obowizujce ju na wikszoci obszaru kraju, unicestwiaj nas, odsuwajc cakowicie od ycia spoecznego.
Dotyczy to wszystkich kobiet, od najmodszych do najstarszych. Nie bdzie ju pracy dla kobiet, a to oznacza
upadek suby zdrowia i administracji. Nie bdzie moliwoci nauki dla dziewczt, nie bdzie leczenia kobiet
i nigdzie nie bdzie mona odetchn wieym powietrzem. Kobiety do domu! Albo schowane pod burkami.
Poza zasigiem wzroku mczyzn! To absolutne zaprzeczenie wolnoci osobistej, prawdziwy rasizm pciowy.
I jeszcze co, co w najwyszym stopniu uwacza godnoci wszystkich Afgaczykw, mczyzn i kobiet: powstao nowe ministerstwo. Ma mieszn nazw: Ministerstwo Krzewienia Cnoty i Zapobiegania
Wystpkom, po arabsku AMR-e-Bel Mamuf.
Dzisiaj zamykam si u siebie w pokoju, eby popatrze na moje rzeczy - ksiki, ubrania, zdjcia, komiksy,
kasety, lmy, plakaty. Mj lakier do paznokci, pomadka Sorai... Nic innego nie pozostaje, jak poukada to
wszystko w pulekach i schowa do szafy. Jestem zdruzgotana, wciekam si, a za chwil wybucham paczem.
Ta svoista rewizja osobista jest nie do zniesienia zarwno dla mnie jak dla siostry i dla naszej matki. Mama
te zabraa si do pakowania zabronionych przedmiotw, zdj rodzinnych z czasw naszego niemowlctwa i
ze lubw, swojego wasnego i Szakili. Zdja ze ciany wspaniay portret namalowany przez jej brata, przed, stawiajcy j jako kobiet w rozkwicie, o twarzy j tchncej nienawistn dla talibw wolnoci. Kiedy my z
siostr zgarniamy do szafy dziewczce skarby, ona chowa na dnie kuchennej szafki swoje wasne pamitki
studentki, modej kobiety, ony i matki. Ukadam w walizce moje najadniejsze sukienki, a zostawiam sobie
tylko spodnie i czarne adidasy. To samo robi Soraja. Jej pikny mundurek linii Ariana, krtkie, kolorowe
spdniczki, wiosenne bluzki, pantoe na obcasach i sweterki w zbyt ywych kolorach s teraz nieprzyzwoite...
Potem idzie pomc mamie w tropieniu w mieszkaniu zabronionych obrazw: kalendarzy, plakatw druyn
pikarskich i zespow muzycznych w pokoju Dauda...
I znowu wybucham paczem, kiedy zostaj w na-szym pokoju, sama pord ostatnich ksiek do zapakowania. Krci mi si w gowie. Kiedy byam zajta pakowaniem, robiam to tak, jakby chodzio] o czasow
przeprowadzk. A teraz nerwy mi pusz* czaj. Mj wzrok pada na rysunek satyryczny za-mieszczony w
gazecie z ubiegego roku. Wida na nim dwch pochylonych nad mikroskopem naukowcw obserwujcych
rj talibw na pytce laboratoryjnej. S w kopocie, bo nie wiedz, co za mikroby maj przed oczyma.
A to wstrtny mikrob, niebezpiecznie zjadliwy, rozprzestrzeniajcy si i roznoszcy gron chorob,
postpujc i zabjcz dla wolnoci kobiet. atwo go zaszczepi. Wystarczy, e talibowie ogosz si
samozwaczo niekwestionowanymi panami szariatu, zasad Koranu, ktre przeinaczaj, jak im si podoba,
bez odrobiny szacunku dla witej ksigi. Nasza rodzina jest gboko religijna, tata i mama wiedz, co dla
dobrego muzumanina oznacza szariat. A zalecenia szariatu nie maj nic wsplnego ze stylem ycia, jaki chc
nam narzuci.
Talibowie zabronili ju posiadania zdj zwierzt; niedugo, jestem tego pewna, zabroni te posiadania
samych psw i ptakw. Na balkonie salonu, ktry tata przerobi na przeszklon werand chronic nas przed
zimnem i spojrzeniami, mamy kanarka w klatce. Tak adnie piewa o wschodzie soca...
Po powrocie z meczetu tata znajduje mnie we zach w moim pokoju.
- Uspokj si, Latifo! Nie wiadomo jeszcze, jaki obrt przyjm sprawy, trzeba uzbroi si w cierpliwo, zobaczysz, e to nie potrwa dugo...
- Tato, trzeba wypuci kanarka. Chc, eby by wolny! Chocia on!
Otwarcie klatki jest koniecznym symbolem. Patrz jak kanarek waha sie wobec tej nieznanej mi wolnoci ,
wznosi si jednym ruchem skrzyde i zni-ka w dali, na pochmurnym, wrzeniowym niebie. Zabiera ze sob
moj wolno. Niech Bg sprawi eby znalaz schronienie w jakiej spokojnej doli-nie!
Wszystko si zmienio, wiat krci si na od-wrt. Ojciec nadal wstaje na porann modlitw, ale nie moe ju
wychodzi na jogging, bo talibo-wie nie znosz, eby kto inny ni oni biega po ulicy. Soraja, Daud i ja wstajemy okoo dziewitej, dziesitej, niechtnie, nie ma w nas adnego zapau. Ojciec i brat musz nosi brody,
wszyscy mamy wraenie, e wygldamy niechlujnie, zm-czeni, smutni. Nikt ju nie wcza radia, bo nie ma
wiadomoci, muzyki, wierszy. Tylko sama propa-ganda. I dekrety:

Zabronione jest gwizdanie, posiadanie czajnikw z gwizdkiem.

Zabronione jest posiadanie psw i ptakw.
Miaam racj. Nasz kanarek jest ju, na szczcie, daleko. Nikt inny, tylko my sami zdecydowalimy o jego
uwolnieniu. Ale teraz trzeba jeszcze rozsta i si z Bingiem, naszym biaym chartem o tak gstej sierci, e
podobny jest do niedwiadka. By z nami, odkd pamitam. Moje pierwsze wspomnienie wie
si z kolorowym zdjciem z albumu mamy schowanym w kuchni. Mam jakie pi lat, jestem ubrana w
szkock spdniczk, czerwone polo i somkowy kapelusz. Przyciskam do siebie Binga stojcego na tylnych
apach; jego poduny pysk zwrcony w stron starszej siostry Szakili zdaje si mwi: Oswobod mnie!
Zostaem stworzony do biegania na czterech apach!.
Nie ma mowy, ebymy wypucili go na ulic, jak zrobili niektrzy waciciele. Tata wywozi wic Binga samochodem do wujka, ktry mieszka w domu z ogrodem. Bingo, czworonony afgaski dysydent, bdzie w dzie
ukryty w domu, a wieczorem bdzie mg zaywa wieego powietrza. Wiem, e bd o niego dba.
Ojciec znowu straci swoj rm handlow! Dopiero w trzy miesice po wejciu talibw mg zbliy si do
strefy, gdzie znajdowa si jego skad. Ze sporej odlegoci, z powodu rozsianych wok min, obejrza ruiny, bo tylko tyle zostao. Nie uskara si, eby nie przytacza mamy dodatkowym zmartwieniem. Bdzie
prbowa znale jakie wyjcie razem ze wsplnikiem w Pakistanie, zainwestuje pienidze, jakie mu zostay,
w nowe przedsiwzicie w nadziei na uzyskanie godziwych dochodw. Bdzie to skomplikowane, a przy tym
nie bdzie zajmowao mu caego czasu. Teraz i on sta si po trosze winiem mieszkania, odpowiedzialnym
za zakupy i gotowanie, co mu zreszt by-najmniej nie przeszkadza. Zawsze gotowa, zwa-szcza wtedy, kiedy
mam zatrzymywaa pracja w szpitalu.
Broda mu ju na tyle urosa, e od czasu czasu artujemy sobie z tej jego nowej zjonomii i z dugoci brody
zalecanej przez talibw. Pod-chodzi do tego na poy ze spokojem, na poy z gard:
- Moja broda naley do talibw, ale nie ja!
Daud za znalaz ju z kolegami sposb na zdo-bywanie po cichu kopii kaset wideo. Przemycane z Pakistanu
kanaami, ktre dziaaj nie od dzisiaj. Poza tym wujek ma ich jeszcze troch u siebie w sklepiku. Wystpuje
zreszt dosy ciekawy para-doks: obowizuje wprawdzie zakaz kupowania ma-| gnetowidw, telewizorw i kaset z nagraniami mu-zyki i wideo, ale na pkach sklepowych wszystkie te artykuy s nadal wystawione. Nikt nie kupuje ich ocjalnie, wszyscy zdobywaj je pocjalnie. Wydaje si, e talibowie obudnie
dopuszczaj istnienie tego podziemnego rynku, bo gdyby i si zaama, Kabul byby pozbawiony wszelkiego
handlu.
Rytm ycia w domu wyznaczaj wyjcia i powrt taty i Dauda. Oni te przynosz wiadomoci. Z bazaru, od
handlarza warzyw, z centrum handlowej lub meczetu. A my suchamy ich chciwie.
- Obraz religii, jaki talibowie tworz poprzez swoje dziwaczne prawa, napawa Afgaczykw odraz. Zawsze
bylimy muzumanami, ale nikt nie identykuje si z ich islamem. Zmuszaj ludzi, eby przystawali byle
gdzie na ulicy, by odmwi modlitw. Pewien mczyzna opowiada, e by zatrzymywany pi razy z rzdu
i za kadym razem musia robi, co mu ka! Podobno te w meczecie, w chwili gdy kieruje si do Boga
najgortsze proby, wielu mczyzn wypowiada yczenie: Boe, spraw, eby zniknli talibowie!. Mog nas
zmusza, a modlitwa i tak obraca si przeciwko nim.
Dni s niekoczcymi si tunelami bezczynnoci. Wiksz cz czasu spdzam, lec u siebie w pokoju, na
wpatrywaniu si w sut lub czytaniu. Koniec z porannym joggingiem, koniec z rowerem, powoli ramolej.
Koniec z lekcjami angielskiego, z gazetami, gupiej powoli od podlewanych sentymentalnym sosem indyjskich lmw, ktre przynosi Daud. Wujek zamalowa nam szyby w wychodzcym na ulic saloniku i jadalni,
na werandzie w pokoju dziennym i w sypialniach, eby talibowie nie widzieli byskw ekranu po godzinie
policyjnej. Tylko z okna w kuchni, wychodzcego na inn stron ni pokoje, mona popatrze na meczet i
szko, gdzie wida ju tylko chopcw, jak siedz w krgu i recytuj z mu Koran.
W gowie mam pustk, adnego planu. Czasem po mieszkaniu jak winiarka po celi. Siadam na fotelu,
potem na kanapie albo na dywanie. Id korytarzem prowadzcym do kuchni i wracam do siebie. Siadam,
kad si, przygldam si badawczo szczegom wzorw na dywanach, wracam przed telewizor, znowu
si kad. Nigdy jeszcze tak dokadnie nie wpatrywaam si w meble i inne sprzty domowe. Moj uwag
przykuwa okruch chleba na stole, fascynuje mnie leccy w grze ptak. Cho nie zdaj sobie z tego sprawy,
pozbawiona wszelkiej substancji yciowej, popadam ju w depresj. Mama, jest odlega, ospaa, przestaa si
waciwie interesowa, co robimy, bo i tak obie, Soraja i ja, nic nie robimy.
Od czasu do czasu przychodzi do mnie Saber.! Czasem mama przyjmuje pacjentki w burkach. Przy- \ chodz
z ssiedztwa, zawsze si spiesz, s niespokojne. Otwieram im drzwi, a one znikaj z mam w salonie. Ich
mowie czekaj na dole.

Ktrego dnia, pod koniec zimy, otwieram kobiecie w czadri, mylc, e to jaka pacjentka przychodzi potajemnie z prob o porad. Ale ona zaczyna mi zadawa dziwne pytania:
- Nazywasz si Latifa? Jeste crk Alii? Koleank Sabera?
Nie rozumiem, do czego zmierza, chc wic za-mkn jej drzwi przed nosem, ale ona nie ustpuje:
- Tak, tak, to ty!
Nagle wybucha miechem i podnosi zason znad oczu, a ja rozpoznaj siostr Sabera:
- Farida! To ty? Omal nie napdzia mi strachu! Co ci przyszo do gowy, eby w tym paradowa?
- Przysza nas odwiedzi moja starsza siostra, zaartowaam sobie z niej! Teraz przyszam zaartowa sobie z
ciebie! Zamierzam tego uywa i wychodzi! No, przymierz!
Jej widok w tym stroju jest dla mnie szokiem. Wiem, co to jest burka, widziaam ubrane tak kobiety na
dugo przed wejciem talibw. Niektre kobiety ze wsi przychodzce do mamy po porad nosiy j zgodnie z tradycj, ale z wasnej woli. Jednak w samym Kabulu taki widok by rzadkoci. Za to w czasie wojny
domowej burka bardzo przydawaa si kurierom lub kurierkom do przenoszenia informacji. Anonimowe
kobiece sylwetki o nierozpoznawalnej twarzy skryway czsto bojownikw w spodniach. Kiedy zdarzao
nam si spotka ubran tak kobiet na ulicy, razem z koleankami z liceum wymiewaymy si z nich.
Przezywaymy je butelki, odwrcone kalaory albo torby na zakupy. Gdy byo ich kilka, , oddzia spadochroniarzy. mieszy nas gupi dowcip. Po podry do Afganistanu Japoczyk wraca do domu i opowiada kolegom, e mczyni s tam bardzo dobrze zorganizowani i wyprzedzaj nawet Japoczykw. Pod jakim
wzgldem? - py-taj koledzy. Odpowied: chodz po ulicach, prowadzc za rk butelk!. Patrz na ten strj
z ozdobnej tkaniny, doszyty do spowijajcego szczelnie ca gow czepka, sigajcy a do stp. Niektre s o
wiele krtsze, pewnie te wygodniejsze. Strach budzi we mnie siatka wyhaftowana na wysokoci oczu i nosa.
- Tata te nam kupi, ale nasze nie s takie dugie.
- Siostra znalaza j u naszej cioci, jest stara, a ciocia bya wysoka! Przymierz. Jeli ktrego dnia bdziesz
chciaa wyj, bdziesz musiaa to woy.
Id za rad Faridy, eby jej zrobi przyjemno, ale te eby sprawdzi, jak si w tym bd czua. Dusz si.
Materia przykleja mi si do nosa, nie mog dopasowa haftowanej siatki tak, ebym miaa j przed oczami.
- No i co? Widzisz mnie? - pyta Farida.
Widz, pod warunkiem, e stoj dokadnie naprzeciwko niej. Aby obrci gow, trzeba podtrzymywa
materia pod brod, eby si nie przesun. Chcc spojrze do tyu, trzeba wykona pobrt. Czuj wasny
oddech. Jest mi gorco. Nogi plcz mi si w fadach, nigdy nie naucz si chodzi w czym takim. Teraz
zaczynani rozumie, dlaczego kobiety-butelki chodz tak sztywno, ze wzrokiem utkwionym przed siebie,
albo pochylone nad moliw przeszkod; ich wahanie przed przejciem przez ulic, powolne wchodzenie
po schodach. Tym zjawom krcym teraz po ulicach Kabulu nieatwo musi by omija rowery, autobusy i
wzki. Nieatwo
biec, eby umkn przed talibami.. To nie jest ubranie, to wizienie.
A przecie, jeli bd chciaa wyj, bd musiaa si pod tym ukry. Chyba e przebior si za chopca,
obetn wosy albo zapuszcz brod, nie mam wyboru. Na razie nie czuj si na siach. To malekie okratowane okienko podobne jest do klatki dla kanarka. A kanarek to ja.
Wydostaj si z fad i zwojw upokorzona i wcieka. Moja twarz naley do mnie. A Koran mwi, e kobieta
moe nosi chust, ale musi by przy tym rozpoznawalna. Talibowie chcieliby ukra mi twarz, ukra twarz
wszystkim kobietom. Nie ma mowy! Nie wyjd z Farid.
- Nie bdziesz przecie tkwia w zamkniciu do koca ycia!
- Boj si. I ju. Boj si, e zapacz mi si w tym nogi, e bd na siebie zwraca uwag, e pobij mnie
na ulicy, bo co mi bdzie wystawa spod spodu albo unios to drastwo, eby kichn! Gdybym musiaa
ratowa si ucieczk, nie daabym rady.
- Ta jest za dua, w swoj!
- Nie. Ludzie mwi, e porywaj mode dziewczyny, eby na si wyda je za talibw.
- Ja tam chc wychodzi. Chodzi ze mn brat, a z bratem nic ci nie grozi. Zapytaj Dauda!
Odmawiam kategorycznie, nie wyjd. Zreszt nie mam ochoty oglda na ulicy kobiet przemykajcych pod
cianami. Po powrocie byabym kompletnie przygnbiona. Jeli w ogle bym wrcia... W audycjach radia
Szariat nic si nie zmienio: od smej do dziewitej czytanie Koranu i modlitwy; od dziewitej do wp do
jedenastej piewy, teksty propagandowe, odczytywanie nowych dekretw, przy czym niektre s recytowane
po arabsku, jakby chodzio o to, ebymy uwierzyli, e naprawd zaczerpnito je z Koranu.

Po czym nastpuje przerwa w emisji do szstej po poudniu, jest to pora apelu polegych, z ogoszeniami o
mierci talibskich bohaterw. Potem informacje, cigle te same, obwieszczajce triumfalnie kolejne zdobycze talibw, ani sowa oczywicie o starciach z ruchem oporu czy o niezdobytych wioskach. Wreszcie, o wp
do dziesitej wieczorem, po odczytaniu jeszcze kilku witych tekstw, radio Szariat milknie.
Gdzie w poowie dnia kto z rodziny proponuje bez wikszego przekonania, e przygotuje co do jedzenia...
Dom przypomina wizienie albo szpital. Panuje dotkliwa cisza. Poniewa nikt nic nie robi, nie mamy sobie
nic do powiedzenia. Kade z nas zamyka si w sobie ze swoim zagubieniem i strachem, bo nie jestemy w
stanie o tym rozmawia. Kiedy wszyscy tkwi w tej samej czarnej dziurze, nie warto przypomina, e nic nie
wida.
Obijam si, nie przebieram, zdarza si, e trzy czy cztery dni z rzdu nie zmieniam ubrania, ani w dzie,
ani w nocy. Telefon u ssiada nie dzwoni, nadal jest odcity. A w dniu, kiedy przywracaj wreszcie czno,
ojciec waha si, czy z niego skorzysta: doskonale wiemy, e talibowie wszystkich podsuchuj, wszystko
kontroluj...
Czasem wpadaj koledzy Dauda, eby po kryjomu obejrze lmy na kasetach.
Od czasu do czasu odwiedzaj mnie Farida i Sa-ber, s bardziej skonni do przygd, wychodz z domu.
Ja nie potra zaryzykowa. Wydaje mi si, e jedynym, jaki mi pozosta, sposobem wyraenia oporu jest
zamknicie si w domu, nieogl-danie ICH.
Dopiero cztery miesice po wejciu talibw, na samym pocztku 1997 roku, Farida zdoaa mnie namwi
na wspln wypraw do miasta, pod pretekstem odebrania ostatniego numeru gazetki, ktry niedawno
poyczyam naszej koleance Marjam. Nie uwaam, eby to byo konieczne.
- Musisz wyj! - upiera si Farida. - Wygldasz okropnie, a to najlepszy sposb na przeciwstawienie si
rzeczywistoci! Jeli duej bdziesz tkwia w zamkniciu, oszalejesz!
Znikam pod moim czadri i razem z Farida i Sabe-rem rozpoczynamy dziwaczny spacer. Od czterech
miesicy nie wytknam nosa z domu. Czuj si zagubiona jak osabiona rekonwalescentka. Ulica wydaje mi
si za dua, mam wraenie, e cay czas jestem ledzona. Szepczemy pod zasonami, eby nie zwraca na siebie uwagi, a Saber nie odstpuje nas na krok.
Po drodze mijamy nasze dawne liceum: talibowie pilnuj wejcia. Na przylegajcym do niego boisku sportowym pospne girlandy z tam. Pozawieszali je na koszu, na siatce, na gaziach drzew. Ojciec ju mi o tym
opowiada, ale mylaam, e to tylko taka czasowa demonstracja. Najwyraniej jednak te swoiste transparenty
s systematycznie uzupeniane, przypominajc o zakazie. Koniec z obrazami, koniec z muzyk.
Troch dalej mijamy cztery kobiety. Nagle, z piekielnym rumorem, hamuje przy nich czarny dip. Talibowie
zeskakuj z siedze, wywijajc kablami zastpujcymi im baty, i bez sowa, bez wyjanienia zaczynaj okada
te kobiety, chocia spowite s w burki. Kobiety krzycz, ale nikt nie przychodzi im z pomoc. Zaczynaj wic
ucieka, ale tamci goni je, bijc bez przerwy. Widz krew kapic im na buty.
Sparaliowana, niezdolna do ruchu, mam wraenie, e zamieniam si w kamie. Zaraz tu bd, dopadn
mnie! Farida szarpie mnie za rami:
- Biegiem! Trzeba ucieka! Biegiem!
Przytrzymuj wic rk zason na twarzy i biegniemy jak szalone, do utraty tchu... Saber zostaje z tyu, jako
aosna ochrona, zdaje sobie spraw, e nie mgby w niczym przeszkodzi. Nie wiem, czy talibowie nas
goni, wydaje mi si, e czuj ich za plecami. W kadej chwili spodziewam si uderzenia rzgi, boj si, e
zachwiej si pod ciosami.
Na szczcie nie odeszlimy daleko od domu i w pi minut znikamy na klatce schodowej. Nie mog mwi,
oddycham z trudem. Szlocham nerwowo, nie mogc si opanowa. Farida z wysikiem apie oddech i mamrocze co niezrozumiale, pewnie przeklestwa pod adresem talibw. To buntownicz-ka, wiksza ni ja.
Dogoni nas Saber; on zrozumia, co si stao, i teraz tumaczy to przejtej zgroz siostrze.
- Zbili je, bo miay biae obuwie...
- Jak to? To jaki nowy dekret?
- To kolor agi talibw, kobiety nie maj prawa nosi si na biao. To znaczy, e podeptay ag!
Wydawane jeden po drugim, bez adnej dbaoci o spjno, dekrety wynikaj jednak wedug mnie z pewnego logicznego zamiaru: jest nim eksterminacja afgaskich kobiet.
Pewna kobieta wysza kiedy z domu w samym czadorze, przyciskajc do piersi Koran. Wpada na talibw, a
oni zaczli j bi. Kobieta zaprotestowaa:
- Nie macie prawa, patrzcie, co jest napisane w Koranie!

Niestety, w tym zamieszaniu Koran upad na ziemi, ale aden z napastnikw nie kwapi si go podnie... A
nigdy nie powinien znale si bez-poredno na ziemi. Gdyby talibowie naprawd czytali Koran, wiedzieliby
o tym. Oni jednak nie przejmuj si zwyczajowymi zasadami naszej religii. Tote ich dekrety s w oczywistej
sprzecznoci ze witymi tekstami. Koran podaje na przykad, e kobieta moe obnay si przed mczyzn
wtedy, gdy jest to jej m lub lekarz. Jeli kobietom zabrania si leczy u mczyzn, a rwnoczenie nie wolno
im wykonywa adnego zawodu, wcznie z zawodem lekarza, to znaczy, e chce sie je unicestwi. Gboka
depresja, w jakiej z wolna pogra si nasza matka, jest wymownym skutkiem tej negacji kobiet. Mama miaa
stanowczy chaakter, zawsze czua si wolna u swoich rodzicv, na studiach, nawet jej lubu nie zaaranowaa
rodzina.
W czasach, kiedy studiowaa na uniwersytecie, nosia spdnice albo spodnie. W latach szedziesitych
chodzia do kina Zajnab, zabieraa tam nawet svoje siostry. W owym czasie kobiety kabul-skie domagay si
swoich praw, a z okazji roku kobiet w 1975 roku rzd prezydenta Dauda ogosi zgodnie z duchem demokratycznym, e: Kobieta afgaski tak samo jak mczyzna ma prawo do dysponowania wasn osob, do
wyboru zawodu i ma
Pewne stowarzyszenie kobiece starao si z ogromnym trudem wyegzekwowa stosowanie tego prawa w
najodleglejszych prowincjach kraju. Jego czonkinie miay wielkie trudnoci z przezwycieniem tradycji zakorzenionych wrd rnych plemion. Mama opowiadaa mi, e w niektrych wsiach straszono nieposuszne
dzieci, e przyjdzie do nich kobieta z odsonit twarz, prawdziwy potwr. Jak bdziesz niegrzeczny, to
ci zje!.
Mama odbywaa sta pielgniarski w szpitalu Masturat w Kabulu, gdzie leczono same kobiety.
Wsppracowaa z wybitnymi profesorami, doktorem Fatehem Nadmem, doktorem Nur Ahmadem Balaizem i doktorem Karamuddinem. Naleaa do zespou opiekujcego si matk krla Zahera. Po wejciu
wojsk radzieckich zostaa zatrudniona w naszym dzielnicowym obku, dziki czemu ja te mogam z
niego korzysta podczas jej godzin pracy. Ktrego dnia, miaam wtedy cztery lata, wcieka wpada do sali,
wyprowadzia mnie, odwioza takswk do domu i zaraz odjechaa. Wiele lat pniej opowiedziaa mi o
powodach tego popiechu. Ot pielgniarce, ktra szczepia dzieci, zwrcia ostro uwag, e do wszystkich
zastrzykw uywa tej samej strzykawki, co grozi zaraeniem caej placwki. By rok 1984 i matka wietnie
wiedziaa, czym kocz si takie praktyki. Tego samego dnia wezwano j do wydziau zdrowia i powiadomiono o karze:
- Nie ma pani prawa spiera si z radzieck pielgniark.
- Nawet o bd w sztuce? Czy wiadomo wam
o co poszo?
- Sowieci robi, co im si podoba. Nie wolno pani miesza si do tego. Przeprosi pani t pielg-niark, w
przeciwnym razie zostanie pani uznana za kontrrewolucjonistk.
- Ta kobieta dopucia si powanego przestp-stwa! Naraa ycie afgaskich dzieci, a moja dur afgaskiej
kobiety nie pozwala mi jej przeprasza;] Odmawiam.
- Jest pani zwolniona!
Mama chciaa odebra z wydziau zdrowia swo-je akta osobowe, ale nieoczekiwanie znikny. Mi-nister
Nabi Kamjar, chcc jako zaatwi spraw zaproponowa jej wtedy zrobienie specjalizacji, ktr moga sama
wybra. Zdaa egzamin i w na-stpnym roku wysano j do Pragi na szeciomie-sieczny sta szkoleniowy z
ginekologii. Skoczya] go z najlepsz ocen z caego rocznika. Po po-wrocie do Kabulu posza do ministra,
eby mu oznajmi:
- Dzikuj panu, teraz przechodz na emerytur. Nie chc wicej pracowa pod rozkazami So-wietw!
Przekona j jednak, eby nie rezygnowaa
wsppracowaa z nim w Ministerstwie Zdrowia. Na emerytur zdecydowaa si ostatecznie trzy lata
pniej, ale nadal prowadzia praktyk w domu i dorywczo w szpitalu. Do wejcia talibw.
Przymusowa bezczynno zawodowa nie bya dla niej szans, ktra pozwoliaby jej zaj si kuchni i wychowaniem najmodszej crki. Mama nigdy nie bya fanatyczk zaj domowych. Natomiast tata doskonale
si w nich sprawdza; w pewnym okresie zatrudni kuchark, eby mama moga bez przeszkd wykonywa
zawd. Mama jeszcze gorzej ni my znosi brak zaj. Soraja i ja jestemy mode, moemy ywi nadziej, jak
mwi tata. Jednoczenie widzc, jak z kadym dniem jego ona pogra si coraz bardziej w tym niechcianym nicnierobieniu, obawia si najgorszego.
Po przyjciu z miasta zarwno tata, jak i jego znajomi opowiadaj o koszmarnych, okropnych, oburzajcych
scenach. Jak pogodzi si z tym, e na ulicy policja religijna obcina kobiecie palce, poniewa pomalowaa
sobie paznokcie? Tata stara si, jak moe, aby do mamy nie docieray te opowieci. Ale eby przeyc groz,

nie trzeba nawet wychodzi z domu.

Na pocztku zimy 1997 roku z ulicy dobiega krzyk jakiej kobiety.
- Mj syn jest niewinny! Mj syn jest niewinny!
Wygldam przez okno i poznaj matk Ajmala, chopca z ssiedniego bloku. Trzech talibw znca si nad
nim, okadajc go kolbami kaasznikoww. Bij metodycznie, zwaszcza po ebrach. Obie z Soraj szybko
odsuwamy si od okna, eby nas nie zauwayli; krzyki chopca rozdzieraj nam serce.
Potem zalega cisza: talibowie zniknli, na dole zostaa tylko matka Ajmala, szlocha pochylona nad nieruchomym ciaem syna. Kiedy przyjechali lekarze, eby zabra go do szpitala, byo ju za pno. Ajmal nie y
od okoo godziny.
Daud dowiedzia si, co si stao. Ajmal zaprosi kolegw, eby wbrew obowizujcemu zakazowi obejrze
kaset wideo. Talibowie wtargnli do mieszkania, eby zapa na gorcym uczynku grup szeciu chopcw
w wieku od pitnastu do siedemnastu lat. Rozbili telewizor i magnetowid, porwali tam z lmem, a potem
wyprowadzili wszystkich przed dom. Tam zapytali, do kogo nalea sprzt, i Ajmal si przyzna. Za kar kazali chopcom spo-liczkowa si wzajemnie, co dla Afgaczyka jest bardzo upokarzajce, nawet dla modego
chopca. Ajmal nie uderza jak na ich gust dostatecznie mocno, wic jeden z talibw do niego podszed.
- Poka ci, jak to si robi - powiedzia i zacz si nad nim znca.
Najpierw bi go goymi rkami, a potem karabinem. Matka Ajmala chciaa go broni, a wtedy jeden z talibw
uderzy j w twarz, po czym popchn na druty kolczaste. Ajmala linczowali dalej kolbami.
Kiedy talibowie wkraczali do Kabulu, rodzina Ajmala bya jedn z tych, ktre rzucay z okien kwiaty, witajc
ich jak zwycizcw. Po tej tragedii jego matka zacza przeprasza wszystkich za to powitanie. Zwariowaa.
Nigdy by nie pomylaa, e talibowie mog na jej oczach zamordowa z zimn krwi jej syna... Zbiera kamienie i rzuca nimi w ich samochody. Nieraz ju j zapali i wychostali, ale ona niezmordowanie robi to samo.
Mog j bi, co ona ma jeszcze do stracenia?
W lutym 1997 roku wychodz z domu po raz drugi, tym razem z Soraj. Kobietom nie wolno pracowa, ale
talibowie obiecali wypaca im pensje jeszcze przez kilka miesicy. Daud towarzyszy nam do siedziby linii Ariana, ktra mieci si kilka kilometrw od domu. Jest bardzo zimno. Na spodnie treningowe i ciemne swetry
woyymy dugie czarne sukienki. Mamy czarne adidasy, czarne skarpetki, dobrze dopasowane na gowach
brzowe czadri, w zasadzie nie powinnymy wic wzbudza podejrze talibw. Aleja bardzo si zmienia,
odkd widziaam j po raz ostatni. Gmachy telewizji i linii lotniczych s nadal zamknite, wygldaj ponuro.
Kilka metrw od wejcia do budynkw stany blaszane baraki; s to zwyke kontenery. Tutaj przyjmuje si
kobiety pojedynczo, sprawdza papiery i wypaca pensje. Z boku dostrzegam may wywiercony otwr, co
w rodzaju judasza. Kiedy czekamy w kolejce, orientuj si, jakie jest jego przeznaczenie. Obserwuj, jak do
kontenera wchodzi kobieta i staje przed judaszem, wkada do niego rk, po czym przekazuje papiery talibowi znajdujcemu si na zewntrz. Ten sprawdza je i w ten sam sposb oddaje kobiecie razem z plikiem
banknotw stanowicych jej zapat.
Najwyraniej czadri nie wystarcza, potrzebne im jeszcze to blaszane zabezpieczenie oddzielajce ich od kobiety. Czego oni si boj? Jestemy nieczyste; to nie przeszkadza im jednak bi kobiet po twarzy go rk i
pcha j na druty kolczaste!
Kobiety, ktre przyszy dzisiaj po swoj naleno, zaczynaj protestowa: dlaczego nie mog wej do
rodka? Dlaczego przyjmuj je w blaszanym baraku?
Jeden z talibw siedzcych na ziemi przy wejciu do kontenera wstaje i oddaje kilka strzaw w powietrze,
eby nas nastraszy. Jeli o mnie chodzi, to mu si udao. Narges, bezrobotna stewardesa, koleanka Sorai, nie
wytrzymuje, zdziera nagle burk i wykrzykuje:
- To haba, eby nas tak traktowa!
Osupienie... Omielia si zaprotestowa i pokaza w penym wietle swoj adn buzi.
Inne kobiety, zachcone jej zachowaniem, zwracaj si przeciwko talibowi i ruszaj w jego stron z gniewnym
krzykiem. Byskawicznie doczaj do niego inni talibowie, wpychaj nas brutalnie do baraku, a szarpic si
Narges wyprowadzaj.
W zamkniciu zdzieramy czadri i zaczynamy woa podniesionymi gosami:
- Nie odejdziemy std, dopki ona nie wrci...! Jest nas okoo dwudziestu, nie wicej. Nie
wiem, czy Daud widzia ca t scen, chyba nie. Myla pewnie, e formalnoci bd dugo trway, i poszed
na spacer. W baraku rozgorzaa dyskusja. Boimy si o Narges. Kada z nas zastanawia si, jak kar jej wymierzyli. Jedyne, co moemy zrobi w jej obronie, to pozosta tu z odkrytymi twarzami, eby nie mieli nas
wyrzuci. Saby szanta.

Wreszcie pojawia si Narges, jest bardzo wzburzona, woya burk, ale nic nie mwi. Talibowie wrzeszcz, e
mamy si wynosi.
Wracamy w stron Mikrorajan w semk. Narges opowiada nam po drodze, co si wydarzyo. Talibowie
wprowadzili j do dawnego biura kadr na parterze.
- Dlaczego zdja czadri? Dlaczego prbujesz si stawia i nas obraa?
- Bo nie macie prawa zabrania kobietom pracowa. Ani przyjmowa nas w tym baraku, traktowa niczym
psy. Mamy swj udzia w dziaalnoci tego towarzystwa. Nie nosiymy burek w samolotach ani w biurach!
- Jeste tylko kobiet! Nie masz prawa si wypowiada, nie masz prawa podnosi gosu! Nie masz prawa
zdejmowa czadri! Min czas, kiedy podrowaa i paradowaa bez czadri!
Narges mwi, e dwa razy prbowaa je cign i dwa razy jej w tym przeszkodzili.
- Sprbuj jeszcze raz, a ci zabijemy.
Na szczcie jeden z talibw pilnujcych baraku przyszed im powiedzie, e nie odejdziemy dopty, dopki
ona nie wrci. Wahali si przez chwil, a potem wypchnli j na dwr:
- Wynocha! I bd cicho!
Za taki bunt moga by surowo ukarana, moe nawet mierci. Dlaczego j wypucili? Czyby si obawiali, e
bd musieli ujarzmi garstk kobiet? Co prawda, nie byo nas wiele. Moe dostali jakie polecenia, ale jakie?
Narges nie moe si uspokoi. Poczerwieniaa z gniewu. To bliska koleanka Sorai, zawsze bya niezalena i
stanowcza.
- Trzeba si buntowa. Dzisiaj nie udao nam si wiele zdziaa, bo byo nas za mao. Ale jeli jutro bd
tysice, uda nam si obali tych talibw!
Zgadzamy si z ni, ale jak si buntowa? Spotyka si, ale gdzie? Mogybymy narazi nasze rodziny na
niebezpieczestwo. Nie mamy broni. W kraju nie istnieje wolno sowa, nie ukazuje si prasa, nie dziaa telewizja. Do kogo si zwrci? Jak zapewni sobie pomoc z zewntrz, kiedy jest si pozbawion twarzy i gosu
zjaw?
To bya nasza pierwsza manifestacja od piciu miesicy, odkd rzdz nami talibowie. Baam si. Byam
jeszcze bardzo wzburzona, kiedy Daud dogoni nasz grupk w drodze do dzielnicy Mikro-rajan.
Tego wieczoru, w mieszkaniu z zamalowanymi szybami, w wietle lamp naftowych, miaymy nareszcie co
opowiedzie mamie. Ale ona, kiedy tak bojowo nastawiona, ze smutkiem pooya swoje zmczone rce na
gowach crek i powiedziaa:
- Byycie odwane, jestem tego pewna.
Stao si dla mnie straszliwie pewne, e nie chce wicej sysze o wojnie ani o buncie. Pokna lekarstwa i
schronia si w swj kamienny sen. Tam, gdzie talibowie nie mog jej dosign.

Trzy dziewczyny

Jedyny kontakt ze wiatem zewntrznym mam teraz przez okno kuchenne i drzwi wejciowe do mieszkania. Rano wpatruj si w meczet i w rysujcy si w oddali budynek szkoy. W cigu dnia otwieram czasem
drzwi, eby wpuci potajemne pacjentki mamy, ktre przemykaj po ulicach w czadri, aby przyj do
niej po pomoc. Po skoczonej wizycie zamykam za nimi drzwi i wracam do swojego pokoju. Kad si,
sucham po cichu Muzyki i ogldam lmy, ktre widziaam ju dziesitki razy.
Fizycznie nie czuj si dobrze, jakie dziwne, bezimienne osabienie przykuwa mnie do ka obok Sorai.
Razem bez koca wspominamy wszystkie te rzeczy, ktrych ju nie robimy. Nawet urodziny
Duda w padzierniku miny bez echa. Sukienka
Szyta na wesele, na ktrym nie byymy, ley zoona w pudeku. Nie ma mowy o woeniu jej w tych
czasach.A my tak lubiymy uroczystoci, wesela, rodzi-nne spotkania, na ktrych wolno nam byo mia
si i taczy! Spacery ulicami i kupowanie kosmety-kw, kaset z muzyk, ksiek... Rozmowy z koleankami, kiedy wracaymy z zaj... Niektre, nie takie skromne jak ja, miay si do rozpuku, gdy mijali
nas chopcy, wymieniay szeptem uwagi temat ich wygldu, ubrania. Kiedy miay pitnacie czy szesnacie
lat, ich rodzice zaczynali myle o zarczynach. Ja jestem w tej sprawie o wiele bardziej powcigliwa. Zawsze mylaam, e zde-cyduj si na maestwo dopiero wtedy, kiedy dobrze poznam charakter przyszego
ma, jego przeszo i rodzin. I kiedy bd pewna, e pokocham. Jestem wierzca, odmawiam modlitwy
szanuj nasze tradycje. Jeli mj m poprosiby mnie, ebym nosia poza domem chust albo cza-dor,
zgodziabym si bez dyskusji, ale dalej bym si w mojej ulegoci nie posuna. Rodzice przyznaj mi racj.
Dobrze wiem, e w naszej kulturze kobieta moe y bez opieki mczyzny - ojca, brata C2 ma. Nie
odrzucam tej opieki, przeciwnie, ale chc by niezalena i mie swobod mylenia. Soraja jest pann, tego
wymaga jej zawd stewardesy. Mwi e jest taka jak ja, e wyjdzie tylko za mczyzn ktrego sama wybierze. Ani ojciec, ani matka
chc nam niczego narzuca w tej sprawie. Tak czy inaczej, adna z nas nie myli o maestwie. A poza
tym, straszne czasy, w jakich yjemy, nie sprzyjaj spotkaniom.
Nie widujemy ju nikogo z rodziny, tylko z rzadka ssiadw, a od czasu zdarzenia przed Towarzystwem
Lotniczym Ariana nie wychodzimy z siostr z domu.
Wciekam si z bezsilnoci na talibw, ktrzy uwizili nas - kobiety, i dopuszczam do siebie okropn myl,
e jeli dugo pozostan przy wadzy, bd przegrana. Chyba e zbiegn z kraju, powikszajc rzesze uciekinierw i uchodcw. Rodzice nie chc o tym nawet myle. Ja zreszt te.
Nasz jedyn pociech jest wzgldna zamono rodzicw. Zapewnia nam egzystencj, ktrej mogoby
nam pozazdroci wiele kobiet, choby sam przywilej jedzenia do syta. Ale z biegiem lat zestarzejemy si
bez pracy, mioci, bez dzieci. Siostra jest smutna i zrezygnowana, z wolna ogarnia j pesymizm; trawicy
mnie wewntrzny bunt objawia si chorobliw biernoci.
Kto puka do drzwi. Rozpoznaj to natarczywe i Popieszne pukanie, zapowiada wizyt nielegalnej
Pacjentki. Oznacza: Otwrzcie szybko! Dajcie mi si ukry, nie chc, eby mnie widziano!.
eby mnie widziano? A kto by rozpozna kobiet w burce? Ale strach niepodzielnie zapanowa teraz wrd
kobiet, sta si niemal ich drug natur.
Boj si spotka ssiada, odpowiedzie na pytanie. Obawiamy si wszystkiego. Otwieram drzwi brzowej
burce, ktr kobieta ciga zaraz za progiem.
Twarz ma obrzmia, jej spuchnite wargi krwawi. Nie musi nic mwi, od razu prowadz j do salonu,
gdzie zbada j mama, a sama, z szacunku dla niej, wychodz do swojego pokoju. Ale przez cian sysz jej
pacz i za chwil mama woa:
- Przynie mi wrztku i bandae, szybko! Nalewam wody do garnka, przygotowuj bandae,
niecierpliwie czekam, a zabulgocze woda. Jeszcze jedna... Jeszcze jedna upokorzona i pobita kobieta, Bg
jeden wie dlaczego...
Patrz, jak mama oczyszcza, a potem zakada szwy na rany znaczce piersi i tuw kobiety. W tym
oszalaym wiecie lekarz dziaajcy w podziemiu musi umie zrobi prawie wszystko. Kobieta opowiada,
jaka j spotkaa krzywda: zostaa wycho-stana kablem, bo omielia si wyj sama z domu. Mama pyta:
- Dlaczego to zrobia?
- Ojciec zginaj w walkach zim tysic dziewiset dziewidziesitego czwartego roku. Nie mam ma,
brata ani syna.
- A jak poradzia sobie dzisiaj?
- Kuzyn zgodzi si mnie odprowadzi.
Nie miaa wyboru, musiaa wychodzi sama, eby kupi co do jedzenia. Talibowie nigdy nie

staraj si zrozumie, tylko bij. I nie ograniczaj si do bicia, w krtkim czasie sigaj po inne metody.
Midzynarodowa sekcja BBC podaa, e mo-dahedini Ahmada Szaha Masuda przyczyli si do oddziaw
wodza uzbeckiego Abdula Raszida Dostuma, jego dawnego wroga, i rozpoczli kontrofensyw na pnoc od
Kabulu. Radio Sza-riat oczywicie o tym nie mwi, bo radio Szariat ogranicza si do wysawiania sukcesw
bohaterskich talibw, a milczeniem pomija ponoszone przez nich straty. Gdyby wierzy mulle, ktry na
falach eteru ma informowa mieszkacw Kabulu, talibowie zajli cay obszar Afganistanu, i to nie jeden
raz, a ze dwadziecia razy! A tymczasem ruch oporu pod dowdztwem Masuda zajmuje jeszcze wier terytorium, ktre talibowie chc zaanektowa. Walki trwaj i tocz si w regionie Kohestan.
Kilka dni pniej, okoo godziny dziewitej wieczorem, cztery czadri dzwoni do drzwi. Jedna z kobiet daje
si rozpozna: to Nasa, dawna koleanka szkolna Sorai. Pozostae trzy, bardzo mode dziewczyny, s jej
kuzynkami z prowincji i nie chc odsoni twarzy. Nasa wyjania nam krtko, e przybyy z regionu Kohestan, a dokadnie - z rwniny Szomali.
Poniewa przyszy same, ojciec si niepokoi:
- Nikt was nie przyprowadzi?
- Zgodzi si nas tu przywie pewien takswkarz.
Mama wprowadza trzy dziewczyny do salonu i zamyka si z nimi, a tata schodzi po cichu z Na-s, eby
podzikowa kierowcy.
Sysz za drzwiami pacz dziewczyn i gos mamy, ktra je zaklina, eby si uspokoiy, bo ssiedzi mog je
usysze. Potem wychodzi z pokoju, szybko kreli kilka sw i zwraca si do Dauda:
- Zanie t kartk do mojej koleanki doktor Simy. Mieszka na osiedlu Mikrorajan dwa. Popiesz si,
Daudzie, do godziny policyjnej zostaa tylko godzina!
Po dziesitej wieczorem nie wolno porusza si po miecie, a w mieszkaniach musz by zgaszone wszystkie
wiata. Chocia szyby zostay u nas zamalowane, eby z zewntrz nie byo wida, co si dzieje wewntrz,
razem z z Soraj zawieszamy w oknach zasony z ciemnego materiau, eby mama moga spokojnie zbada
dziewczyny.
Potem mama prosi, ebymy na pododze rozoyy du plastikow pacht, bo bdzie operowa. W domu
nie ma ju nowych igie chirurgicznych, bo mama nie moe jak dawniej zaopatrywa si w szpitalu, gotujemy
wic wod, eby wysterylizowa stare. Mama wkada je do kuwetki ze spirytusem. Nie wiem jeszcze, co si
stao trzem dziewczynom, skulonym teraz na pododze szlochajcym z cicha pod burkami.
Jedna z nich koysze si lekko do przodu i do tyu, trzymajc si za brzuch. Nigdy nie zapomn tej rozpaczy i
tego cierpienia. W oczekiwaniu na powrt Dauda, mama opowiada nam w kuchni, co si wydarzyo.
- S mniej wicej w twoim wieku, Latifo, jakie pitnacie, szesnacie lat... Talibowie porwali je podczas ofensywy na rwninie Szomali. Banda skadajca si z kilkunastu mczyzn. Zgwacili je... wszyscy po kolei. To
okropne, ale... to nie wszystko... Jeszcze...
Mama zawiesia gos, rozumiemy, e trudno jej wytumaczy wasnym crkom, e... Soraja ma zy w oczach,
ja wpatruj si w mam, jestem tak wstrznita, e chocia chciaabym krzycze, szepcz:
- Co? Co?
- Okaleczyli ich narzdy pciowe, s porozdzierane...
Mama milknie i wraca, aby zaj si nieszczsnymi pacjentkami. Teraz, przy uyciu skromnych rodkw,
jakimi jeszcze dysponuje, bdzie dezynfekowa, znieczula i szy. Nie prbuj nawet pyta, czy bl bdzie
do wytrzymania. Nie prbuj nawet sobie wyobraa... Odpycham od siebie przeraajc wizj kilkunastu
bandziorw pastwicych si nad trzema moimi rwienicami, dziewicami... moimi siostrami.
Daud wraca tu przed godzin policyjn razem z doktor Sim. Widzc, co si dzieje, lekarka reaguje tak
gwatownie, e mama musi jej nakaza, eby si wzia w gar i zachowaa zimn krew.
- Musisz mi pomc skoczy, uspokj si. Przyniosa, o co prosiam?
- Tak. Zabraam wszystko, co mam.
Do czwartej rano zajmuj si dziewcztami. Z naszego pokoju syszymy ciche pojkiwania operowanych
i krtkie szeptane sowa mamy i doktor Simy. Nie jestemy w stanie myle o czym innym, nie potramy
zasn.
Na wsiach dziewczyny i kobiety yj w o wiele gorszych warunkach. Mama moga si o tym przekona za
okupacji radzieckiej. Wydzia zdrowia wysa j kiedy na sze miesicy do pracy w Kandaharze. Zajmowaa
si tam prolaktyk i zabiegami pielgniarskimi. Opowiadaa mi, jak trudno tam byo mwi o regulacji
urodze, o problemach ginekologicznych, a nawet po prostu o budowie kobiety.

Ktrego dnia przysza do niej kobieta trzydziestodziewicio- czy czterdziestoletnia, skarc si na uderzenia
gorca i na omdlenia, przekonana, e jest w ciy, a to bya menopauza.
Jedynie maestwo zaaranowane przez rodzin mogo zapewni przyszo kuzynkom Nasy. Jaki ssiad z
wioski albo kuzyn z plemienia poprosi teraz o ich rk? aden. Nawet jeli wszystko pozostanie w tajemnicy,
to bd nosi w sobie brzemi haby...
Zgodnie z okrutn tradycj praktykowan jeszcze w naszych czasach, dla afgaskiej kobiety gwat oznacza
konieczno polubienia gwaciciela albo skazanie jej na wygnanie lub na mier. Nie mam porywczego
charakteru, ale od tej nocy wiem, e gdyby mnie to kiedy spotkao, mogabym zabi gwaciciela, a potem
skoczy z sob.
Po skoczonej cikiej pracy mama i doktor Sima rozmawiaj w kuchni, popijajc gorc herbat. Dziewczyny zasny wreszcie w salonie. Mama namawia doktor Sim, eby otworzya potajemny gabinet.
- W dzielnicy jest tyle chorych kobiet. Przyjedaj nawet z daleka, sama nie daj rady. Nie mam ju prawie
sprztu medycznego, skoczyy mi si leki. Ty masz dorose dzieci za granic, moesz je poprosi o wszystkie
brakujce nam lekarstwa. Moesz si zorganizowa lepiej ode mnie. A zreszt, ja jestem zmczona, brakuje
mi si.
Poczta w Kabulu dziaa teraz w wymiarze szcztkowym, kada paczka moe by przechwycona. Wszystko
przechodzi przez Peszawar w Pakistanie. Tamtdy przepywaj te obowizkowo pienidze i towary,
ktre mieszkajcy za granic Afgaczycy przesyaj rodzinom i przyjacioom pozostaym w kraju. Nawet
wiadomoci i listy odbywaj t drog. A do tego trzeba jeszcze mie zaufanych kurierw,
zna pewne kanay... Te warunki spenia doktor Sima. W nagych sytuacjach, ilekro mamie potrzebny by
jaki lek, zdobywaa go dziki doktor Simie.
Bez wahania zgadza si na uruchomienie tajnego gabinetu. Po okropnociach, ktre zobaczya dzisiejszej
nocy, nie ma wtpliwoci, e niezwocznie trzeba podj dziaanie. Teraz kobiety nie maj gdzie si zwrci
o pomoc, bo lekarzami mog by tylko mczyni, a im wolno leczy wycznie mczyzn! W taki to sposb
powstanie najwikszy w Kabulu potajemny gabinet lekarski.
Trzy dziewczyny odjechay rano z Nas i takswkarzem. Jaki los je czeka? Nie zobaczyymy ich nigdy
wicej.
Spoeczestwo z kadym dniem podupada, marnieje, a my nie moemy temu przeciwdziaa. Tata opowiada,
e w miecie jest coraz wicej ebrakw, s to gwnie kobiety odsunite od pracy i wdowy. Mama mojej
koleanki szkolnej Anity zarabia na ycie, piorc po domach. Bya nauczycielk w moim liceum. Inne kobiety wypiekaj chleb i tradycyjne ciastka, ktre ich synowie sprzedaj nastpnie na ulicy. Jeszcze inne haftuj,
wyrabiaj naszyjniki.
Daud widzia niedawno chopcw sprzedajcych papierosy luzem i pojedyncze tabletki aspiryny. Mwi te,e
e niektrzy zdecydowali si sprzedawa narkotyki, eby pomc w utrzymaniu rodziny. Na granicy z Pakistanem handel narkotykami jest najbardziej dochodowy. Talibom to nie przeszkadza. Tymczasem radio Szariat
uraczyo nas kolejnym dekretem. Mua Omar, ich wdz i przywdca duchowy, uzna, e siatka z haftu w
burkach, przez ktr kobiety widz tylko to, co przed nimi, ma za due oczka! Oczka powinny by mniejsze i
g-ciejsze. Muowie nie podali dokadnie, jakie s obowizujce rozmiary. Moe mniej ni p milimetra?
Wobec takich obkaczych pomysw obie z siostr tracimy resztki nadziei. Do tego stopnia, e powtarzamy
w kko: Co moemy zrobi? Umrze?.
Od jakiego czasu jestem chora. Dzi rano mam gorczk i krci mi si w gowie; kiedy prbuj wsta, opadam ciko na ko. Mama domyla si, e spada mi cinienie, ale nie rozumie dlaczego. Najgorsze jest to, e
ona jest jeszcze bardziej chora.
Pogra si w depresji. Opiekujemy si ni, jak moemy, ale jestemy bezsilni, dysponujemy jedynie rodkami
nasennymi. Ojciec, ktry j tak kocha, stara si by przy niej nieustannie, w kadej chwili. Nie moemy
straci matki. Nie wyobraamy sobie bez niej ycia. Zarzdzaa domem. Jako kobieta z charakterem bya zorganizowana i skuteczna. Widzie j w tym stanie jest dla nas dodatkowym powodem do smutku. Drczy nas
cigy niepokj, wywoany tym wszystkim, co dzieje si w Kabulu.
Mama czuje si dobrze tylko wtedy, kiedy moe kim si zaj albo udzieli porady, chocia czasem wolaaby
nie przyjmowa tych umczonych kobiet. Nie ma bowiem nic, czym mogaby im pomc.
Niedawno przysza do niej kobieta z krwotokiem. eby jej pomc, trzeba byo zrobi zastrzyk z
niedostpnego leku kosztujcego ponad milion afghani. Przedtem mama przynosia tego rodzaju lekarstwa
ze szpitala. Teraz nie moe tam nawet pj. Jako pozbawion prawa wykonywania zawodu wyrzucono by
j brutalnie i jeszcze na dodatek ukarano. Zakaz prowadzenia praktyki mczy j bezustannie, myli o tym
pewnie dzie i noc do tego stopnia, e drcz j koszmary. Kiedy musiaa odesa z niczym tamt pacjentk,
powiedziaa nam:

- Ta kobieta bdzie miaa powikania, to nieuniknione. Moe umrze z powodu infekcji, a tak atwo mona by
jej zapobiec! Jeden zastrzyk i po wszystkim...
Sumienie zawodowe nie daje mamie spokoju. Rozumiemy jej wzburzenie. Z powodu dekretu tali-bw moe
umrze chora kobieta, chocia tak niewiele potrzeba, aby j wyleczy.
Na pocztku lata 1998 roku biedny tata ma wic w domu dwie chore: on lekark niezdoln do dziaania,
a wic take do tego, by zaj si chor crk. Tajemnicza choroba wywoujca u mnie gorczk pozostaje dla
mamy zagadk.
Tata wzywa zaprzyjanionego lekarza i baga go o pomoc. To mczyzna, nie ma prawa leczy kobiet, dlatego
si boi. Przyjdzie, jednak stawia warunek: tata musi obieca, e nigdy nic nie powie.
Na depresj mamy nic nie moe poradzi. Dodatkowo podejrzewa cukrzyc, chocia mama nigdy nie bya
cukrzykiem. Pobiera krew mamie i mnie, zabiera probwki, mwic ojcu:
- Oddam to do laboratorium pod nazwiskiem wasnej crki. Ju teraz mog panu powiedzie, e trzeba
zawie je obie do szpitala w Pakistanie i bardzo szybko zacz leczy. Latifa te ma depresj, ale przede
wszystkim wdao si zapalenie opucnej. W pucach zebra si pyn. Nie naley zwleka.
Choruj ju od okoo trzech miesicy, z okresami wyciszenia, poprawy; gorczka wystpia dopiero
niedawno. Pojedziemy wic do Peszawaru, ale organizacja podry wymaga czasu. Trzeba znale samochd
i pewnego kierowc. Wreszcie wszystko jest gotowe.
Tata pakuje walizk mamy, a Soraja nasze. Obowizkiem Dauda bdzie pilnowanie domu, bo podobno
talibowie staraj si zajmowa takie nowoczesne mieszkania jak nasze w komfortowej dzielnicy Mikrorajan. Na czas leczenia zatrzymamy si u teciw Szakili.
W normalnym czasie podr do Peszawaru nie wizaa si z jakimi szczeglnymi problemami. Obowizywa
zakaz opuszczania kraju, a droga bya niebezpieczna. Wielu Afgaczykw jedzio tam jednak regularnie,
raz czy dwa razy w miesicu, po zakupy, a celnicy przymykali oko. Mwio si, e jedzie si do Dalalabadu,
przechodzio przez surow kontrol w wielu miejscach na drodze prowadzcej do granicy, ktrej przebieg - w
korzystny dla siebie sposb - Pakistan zmieni na mocy jednostronnej decyzji. Mj starszy brat powtarza, e
Pakistan marzy od dawna o aneksji naszego kraju.
To nasza pierwsza podr, odkd talibowie przejli wadz, a byo to prawie dwa lata temu. Jest lato i bardzo
gorco, a my trzy musimy oczywicie dusi si pod burkami.
O wicie wynajty samochd z kierowc czeka pod domem. Gdybym nie bya chora, ta podr byaby dla
mnie wreszcie jak rozrywk, ale lkam si jej z powodu niebezpieczestw na drodze, a przede wszystkim ze
wzgldu na mam, coraz bardziej osabion.
Kierowca ostrzega jeszcze ojca:
- Podczas kontroli trzeba koniecznie mwi, e jedziemy do Dalalabadu.
Droga biegnca przez t peryferyjn dzielnic Kabulu symbolizuje wojenn przeszo kraju. Wytyczaj j
wraki radzieckich czogw, na cianach wida jeszcze lady walk modahedinw podczas oblenia miasta
przez onierzy komendanta Ma-suda w 1992 roku. Do tej pory nie usunito min i granatw.
Na pierwszym posterunku przy wyjedzie z miasta musimy wysi z samochodu i podda si kontroli dokumentw i rewizji osobistej. W przypadku mczyzn przeszukanie odbywa si prawidowo, z ca powag
prowadz je sami stranicy. Do rewidowania kobiet talibowie rekrutuj za maych, niespena omioletnich
chopcw, bo to jedyni przedstawiciele pci mskiej, ktrzy mog si do nas zblia. Poniewa kobiety nie
pracuj, nie ma kobiet-policjantek. Dzieciak nawet si do nas nie odzywa, pokazuje nam tylko, e mamy
podnie czadri, szybkim spojrzeniem obrzuca twarze, sprawdzajc, czy nie zamaymy zakazu malowania si, przesuwa rk po dugich spdnicach. Rewizja ogranicza si do tego. Chopak ma powan, troch
pogardliw min, ale prawdopodobnie jest bardzo dumny z funkcji, jak mu powierzono. Karabin, przewieszony przez rami, niemal go przerasta.
Jakim mczyzn bdzie w przyszoci? Teraz kolej na kontrol rzeczy w baganiku. Ojciec pokazuje swoj
walizk, a stranicy otwieraj j i starannie sprawdzaj.
- Dokd jedziecie?
- Do Dalalabadu.
Strach podrnych jest odczuwalny, prawie namacalny, Talibowie zachowuj si w nieprzewidywalny sposb
w obecnoci kobiet i mona spodziewa si wszystkiego. W myli przegldam zawarto mojej walizki,
zabraam tylko czarne i ciemne rzeczy, nic kolorowego... Mama i Soraja te. Walizki kobiet w zasadzie nie s
sprawdzane, talibowie nie dotykaj kobiecych strojw.
Rzeczywicie, wystarczyo, e ojciec powiedzia: To jest walizka ony, a te crek, i stranik odszed.

Przed nami i za nami cignie si dugi sznur samochodw, musimy czeka jakie dwadziecia minut, zainim
ruszymy dalej. Odjazdy po wybojach bol mnie plecy, a mama od czasu do czasu prosi ojca, eby kierowca
zwolni. Soce wspina si po niebie, robi si bardzo gorco. Po dwch godzinach mczcej jazdy docieramy
w okolice Sarobi, gdzie przechodzimy identyczn kontrol jak poprzednio. Potem wracamy na niezmiennie
krt drog prowadzc do Dalalabadu.
Przy wjedzie do miasta trzecia kontrola. Za kadym razem jestemy tak peni obaw, e milkniemy, uwaamy
na najmniejszy ruch stranikw. Mog nas nie puci dalej albo wtrci do wizienia, nie podajc powodu.
Wystarczyoby, eby jeden z nich rozzoci si na ktrego z pasaerw, a konsekwencje ponieliby wszyscy
pozostali. Nieco dalej widzimy rewizj autobusu. Talibowie ka wysi kobietom, a potem kierowca musi
zawrci.
Podejrzliwy wzrok talibw utkwiony w dokumenty okazywane przez ojca, sposb, w jaki na niego patrz,
sprawia, e bogosawi niemal t burk, w ktrej w czterdziestostopniowym upale w penym socu nie mog
oddycha.
Po przejciu kontroli pozostaje nam jeszcze do przebycia grska droga wijca si serpentynami a do Samarchel, gdzie czeka nas czwarta kontrola i ten sam niepokj, ta sama obawa, e nas zatrzymaj...
Niedaleko przejcia granicznego w Torkham widzimy wracajcych z Pakistanu maych chopcw objuczonych przeznaczonymi na handel kanistrami z benzyn, olejem, workami cukru. Siedzcy na ziemi
mczyni oferuj pliki afgaskich banknotw Pakistaczykom i rupie pakistaskie Afga-czykom.
Podr do tego miejsca zaja nam ponad siedem godzin, mama jest kompletnie wyczerpana.
W tej chwili kierowca mwi:
- Zaraz zamkn, popieszcie si. Ja nie mog jecha dalej.
Musimy wyadowa bagae, zawoa chopaka z wzkiem, eby nam je przewiz, i odby pieszo
reszt drogi do wielkich, czarnych i ponurych metalowych wrt zagradzajcych przejcie.
Tata i Soraja podtrzymuj mam, pomagaj jej i. Porusza si wolno, za wolno, zatrzymuje si co jaki czas,
eby zapa oddech. Nie wiemy, kiedy dokadnie celnicy zamykaj przejcie. Ojciec pilnuje chopaka i jego
jadcego zbyt szybko wzka.
Przed nami czarne wrota, a po ich obu stronach beton i druty kolczaste. Poza strom, grsk drog nie ma innego przejcia. Przed bram stoj uzbrojeni talibowie; po drugiej stronie - uzbrojeni Paki-staczycy. Podrni
przechodz grupami. Syszymy, e posterunek bdzie zamknity od dwunastej do pierwszej. Zdylimy,
mamy jeszcze kilka minut...
Jeden z talibw przeszukuje nasze bagae, sprawdza paszport ojca, jedyny dokument zawiadczajcy o istnieniu jego ony i crek. Wolno czy nie wolno opuszcza kraju, jego to wcale nie obchodzi. Tutaj granic
przekraczaj tysice ludzi. Dla niego liczy si to, e ma do czynienia z mczyzn i kobietami w czadri,
ulegymi jak naley, z opuszczonymi gowami, milczcymi.
W tej chwili pakistaski policjant wychodzi z drewnianej budki i zamierza zamkn bram. Jaka kobieta za
nami krzyczy:
- Przepu nas, bracie, nie zamykaj!
Talib odwraca si, podchodzi do Pakistaczyka i odzywa si do niego tak gwatownie, e tamten
cofa si bez sowa i, zamiast wej do budki, chowa si za ni, bojc si, e talib do niego strzeli. Nawet on nie
jest wolny od strachu.
Nie obawia si jednak mojego ojca. Kiedy jestemy ju po drugiej stronie, podchodzi do niego z jeszcze
jednym koleg, z wan min, karabinem przewieszonym na piersi i kijem, ktry ostentacyjnie dziery przed
sob.
- Macie pozwolenie?
Ojciec podaje mu paszport. Nie istniej adne pozwolenia i Pakistaczyk dobrze o tym wie. Chce czego innego ni dokument: chce pienidzy.
- Dokd si udajecie?
- Do Peszawaru. ona i crka bd si leczy. Ojciec si opiera, bo nienawidzi dawania apwki
funkcjonariuszowi, ktrego nic nie uprawnia do upominania si o pienidze. W rzeczywistoci to terytorium
naley do nas, Pakistaczycy go nam odebrali! Nie s tu u siebie i wiedz to na tyle dobrze, e prbowali
wymusi na Nadibullahu, zanim go zabili, eby podpisa dokument ocjalnie uznajcy t granic. Wiem, co
w tej chwili myli mj ojciec o tym pakistaskim zodzieju. Jeste u mnie, w moim kraju i miesz da ode
mnie pienidzy, ode mnie, Afgaczyka! To ju nie jest zwyke danie haraczu, to zniewaga Afganistanu!.
Sprawa zostaa przesdzona, granica jest, gdzie jest, ale tata nie moe pogodzi si z tym, e

przyszo to tak atwo, e nie zaniepokoio to adnego kraju na wiecie. Ostatecznie wyjmuje banknot wartoci
pidziesiciu rupii. Tamten krci gow.
- To za mao, prosz pana, ma by pidziesit rupii na osob!
Tym razem wyprowadzony z rwnowagi ojciec podnosi gos:
- Co to ma znaczy? Czego pan chce? ebym tu wywoa skandal?
Tamten, obraony, ustpuje wreszcie.
- Niech bdzie pidziesit... W porzdku... Moecie przej!
Pidziesit pakistaskich rupii to nie jest wielka suma, okoo dolara. Ale ojcu chodzi o zasad. W Kabulu rzdzonym przez talibw w uyciu s tylko pienidze w gotwce, caa gospodarka tak funkcjonuje. A
gotwk tata moe zdoby tylko z zysku wsplnika z Peszawaru, ktremu powierzy swj niewielki kapita
przeznaczony na rm handlow.
Jest wcieky. Po zapaceniu okupu cedzi przez zby:
- Ostatni raz przyjedam do Pakistanu! Teraz musimy znale takswk do Peszawaru.
Kierowca ma sympatyczny wygld, od razu nawizuje rozmow. W Kabulu takswkarze nie rozmawiaj z
pasaerami. Nieufno jest wszechobecna.
- Jestecie z Kabulu?
- Tak.
- Ja te jestem Afgaczykiem. Mieszkam w Pakistanie od osiemnastu lat...
Samochd jedzie po wolnej drodze, w wolnym wiecie, i mimo upau, grzystego terenu, ostrych zakrtw,
jest w o wiele lepszym stanie ni po tamtej stronie granicy. Droga jest jednak niebezpieczna. Od czasu do
czasu na dnie wwozu wida wrak ciarwki lub autobusu.
Stoki gr zieleni si, po bokach drogi rosn drzewa i polne kwiaty. Kierowca zatrzymuje si na chwil
przy zbiorniku z czyst wod spywajc iskrzcymi si strukami po skaach. Moemy wreszcie odwiey
twarze. Dusz si, siostra te. Stopy spuchy nam od upau i bezruchu. Podnosz czadri, eby opryska si t
przejrzyst wod, ktrej jednak lepiej nie pi.
Krtki postj w grach to prawdziwa rozkosz. Przez ca t dug podr nic nie jadam i prawie nie piam.
Woda na moich rozgorczkowanych policzkach jest boskim darem. Chodzi swobodnie, bez obecnoci
talibw - jaki to cudowny yk tlenu! Mimo tego poczucia wolnoci zostaniemy w burkach do samego Peszawaru, dla bezpieczestwa.
Takswkarz rozmawia z ojcem.
- Ja was rozumiem, sytuacja w Afganistanie jest dramatyczna. Talibowie to li ludzie, za duo rzeczy wam
narzucaj.
Tata kae mu jecha wolno ze wzgldu na mam, ktra bardzo le si czuje, i ruszamy dalej. Obie z Soraj
milczymy, szeroko otwartymi oczami wpatrujemy si w krajobraz. Kierowca wczy muzyk, a ona swobodnie ulatuje przez otwarte okna. Okoo drugiej po poudniu wjedamy do Peszawaru od strony strefy Karkchana.
Przed nami, jak okiem sign, na wielu hektarach w niekoczcych si rzdach cign si sklepy. Kierowca
opowiada nam o tym olbrzymim bazarze, przez ktry przepywaj wszelkiego rodzaju towary: tu handluje si
artykuami pochodzcymi z caego wiata, tu nie obowizuj prawa, podatki ani co.
- To s, prosz pana, handlarze broni i narkotykami. We wszystkich tych barakach nic innego si nie
sprzedaje. Dalej, koo posterunku kontroli, jest sprzt gospodarstwa domowego, aparaty fotograczne, telewizory, radia, magnetowidy, klimatyzatory... Czego dusza zapragnie!
Po drugiej stronie granicy organizacja plemienna importuje do Afganistanu towary, nie pacc ca, bo go u
nas nie ma albo jest bardzo niskie. Te same towary s nastpnie ponownie wywoone do Pakistanu, znowu
bez ca... To dotyczy te broni.
Staje si jasne, e Pakistan wykorzystuje nasz kraj, spustoszony i zrujnowany po latach wojny domowej, jako
wygodn stref nielegalnego handlu.Jest to jednym z powodw, dla ktrych to pastwo skwapliwie uznao
rzd talibw, dostarczajc im bojownikw za przychylnym przyzwoleniem Stanw Zjednoczonych.
Jeli opozycja nie przejmie kontroli nad stolic, to zginiemy. Nasz kraj zostanie zmiadony, wchonity pod
przykrywk specjalnych przepisw szaria-tu, wprowadzonych przez talibw.
Kiedy docieramy do teciw Szakili, siostra obejmuje nas z paczem. Nie widziaa nas od miesicy, nie
przeya wejcia talibw i przez cay ten czas nie opuszcza jej niepokj o nasz los. Baa si, e bdzie musiaa
wyjecha do ma do Stanw Zjednoczonych, nie zobaczywszy si z nami. Ludzie w Pesza-warze mniej
wicej orientuj si w sytuacji w Kabulu, ale Szakila chce wiedzie, jak wyglda nasze ycie na co dzie.

- Jak sobie radzicie z burkami?

- Nie wychodzimy z domu.
- To przykre dla ciebie, jeste moda... Co robisz w domu?
- Czytam, prbuj uczy si angielskiego z ksiek, ktre mi przysaa.
- Uczysz si sama czy z Soraj?
- Sama, uywajc sownika.
- Schuda. Mama te, o wiele za duo, jest bardzo osabiona.
Szakila wypytuje o wujkw, ciocie i kuzynw i prowadzi nas do azienek. S trzy. Z kranw pynie
woda, bdziemy mogli wzi prawdziwy prysznic, w Kabulu jestemy pozbawieni tego luksusu. Szakila krzta
si, razem ze szwagierk przynosi nam rczniki i mydo.
Potem mama ukada si na kanapie, a Szakila delikatnie masuje jej stopy, a mama, wyczerpana, zasypia.
Siostra wyjedzie niedugo do Stanw Zjednoczonych. Nie moe si doczeka, kiedy doczy do ma, ale nic
nie wie o kraju, w ktrym teraz przyjdzie jej mieszka. Wie tylko, e m zaoy rm handlow w Wirginii.
Ameryka jest dla nas nieznan planet, nie mamy pojcia o stylu ycia i ludziach, nie znamy nawet nazw miast. Szakili ciska si serce na myl, e wicej nie zobaczy Afganistanu, ale ufa swojemu mowi. Kocha go.
Tam nie bdzie ju dziennikark, bdzie pracowa w sklepie ma. Zachowaj nasze tradycje: ona bdzie
zakada chust do modlitwy odmawianej pod innym niebem.
Szakila opowiada o moich dawnych koleankach z liceum mieszkajcych w Peszawarze. Maj to szczcie, e
mog kontynuowa nauk na wyszej uczelni.
My nie moemy przenie si do Pakistanu. Szakila niedugo wyjedzie, a dla ojca byoby nie do pomylenia,
eby prosi o schronienie teciw crki. Tego by nie znis.
Nazajutrz w szpitalu mnie przyjmuj na jeden oddzia, a mam na drugi. Robi mi przewietlenie. Lekarz
oglda zdjcie i pyta:
- Dlaczego wczeniej ci nie leczono? Przypuszczam, e wie, i w Kabulu kobieta nie
ma moliwoci leczenia si. Zadaje jednak to pytanie tak, jakby to bya nasza wina.
Zostaj w szpitalu na tydzie. Robi mi punkcj, eby cign pyn z puc - dwie butelki pene dziwnej
cieczy. Dostaj witamin B i inne lekarstwa o nieznanych mi nazwach.
Tata odwiedza mnie w pokoju, ktry dziel z inn chor, i mwi smutno:
- Potwierdzio si, e mama ma powan cukrzyc. Na depresj lekarz mg przepisa tylko rodki nasenne,
eby si uspokoia. Zatrzyma j dwa dni, a potem mam j zabra do neurologa. W szpitalu nie ma takiego
specjalisty.
Mama wychodzi wic ze szpitala przede mn, ale wizyta u neurologa nie jest krzepica. Ojciec musi za
ni powiedzie lekarzowi to, czego ona sama nie potra wyrazi. Dobrze wie, e nic nie powie o swoim
wewntrznym cierpieniu, nawet z nim o tym nie rozmawia. Tata zreszt te nie moe si przemc, eby
szczegowo opisa kolejne wstrzsy psychiczne, jakie przeya. Pod drzwiami lekarza stoj na warcie
pakistascy stranicy, a w tych warunkach Afgaczyk nie bdzie mwi swobodnie w obawie, e go usysz i
e bdzie mia kopoty.
Nasza matka bya szczliwa do wejcia Sowietw. Wiodo jej si na gruncie zawodowym i w maestwie.
Rodzice kochaj si niegasnc mioci. Ale potem przyszo tyle nieszcz! Mojego starszego brata Wahida zadenuncjowano i trzy lata przesiedzia w wizieniu. Jej drugiego syna Dauda ukrylimy, eby nie
zosta na si wcielony do wojska. Z potwornociami wojny domowej stykaa si na co dzie najpierw jako
pielgniarka, a potem jako ginekolog. A ile cierpie dzielia z kobietami, starajc si im pomaga po wejciu
talibw...
Jak opowiedzie o wydarzeniach na wydziale Dauda, do ktrych doszo po walkach midzy frakcjami
modahedinw, trwajcych od 1993 do 1996 roku?
Doskonale pamitam wyraz twarzy matki suchajcej opowieci Dauda. Miaam wtedy dwanacie lat. To byo
takie przeraajce, e pamitam to do dzi.
Wydzia Dauda by zamknity i okupowany przez sojusznikw Hekmatjara, z ktrym wtedy walczy Ahmad Szah Masud. Suy im za koszary. Hekmat-jar przegra i kiedy siy komendanta Masuda przejy
kontrol nad t stref, przez radio nadano apel do studentw, eby zgosili si na ochotnika do sprztania
pomieszcze, zanim zostan znowu otwarte. Daud poszed tam ktrego ranka z tymi, ktrzy chcieli, eby
wznowiono zajcia; wielu stawio si ywioowo. Kiedy wrci, mama od razu zorientowaa si, e

co si stao, by blady, nic nie chcia mwi. Zamkn si w swoim pokoju bez obiadu. Mama bya w kuchni i
zawoaa:
- Chod na obiad, Daud!
- Nie mam ochoty...
- Co ci jest?
Daud nie odpowiedzia. To byo niepokojce, a wic poszam za mam do pokoju brata. Siedzia na ku,
obejmujc gow rkami. Mama usiada koo niego i czekaa, a zacznie mwi.
- Widziaem co wstrzsajcego, co naprawd okropnego!
- Co to byo?
- Widziaem cakiem rozebran kobiet... Bya... przybita gwodziami do dwuskrzydowych drzwi na
wydziale, przecili j na p... na dwie czci. Do kadego skrzyda drzwi bya przybita poowa ciaa... A drzwi
otwieray si i zamykay... To byo przeraajce.
Mama zacza paka. Daud cign:
- Wszdzie walay si poobcinane stopy, rce, krwawe strzpy. To bya masakra, mamo. Nie wiem, ilu ich
zabili, ale to byo okropne... W radiu powiedzieli tylko, e studenci musz doprowadzi wydzia do porzdku,
posprzta... Ale nie moglimy sprzta... nie moglimy. Zrobili to stranicy, ale ja nie chc tam wraca dzi
po poudniu, nie chc! Posali nas tam, ebymy zobaczyli, co tamci zrobili, chcieli, ebymy wiedzieli...
Poszam do swojego pokoju, eby wypaka si w samotnoci. Daud nigdy wicej o tym nie mwi, ale mama
cigle o tym myli, jestem tego pewna. Ma w gowie jeszcze duo innych koszmarw, o ktrych nawet nie
wiem. Ona o tym nie mwi, ale to w niej tkwi, bardzo gboko ukryte. Pniej o tej masakrze na uczelni
pisay gazety, ale nie podaway szczegw.
Specjalista zaleci tacie, by dopilnowa, eby mama braa rodki uspokajajce i leki na cukrzyc i co najmniej
dwie godziny dziennie spacerowaa.
Po tygodniu czuj si lepiej. Mog wychodzi. Mnie te lekarz zaleci dwie godziny dziennie spacerw,
gimnastyk i jak najczstsze przebywanie na wieym powietrzu.
Ojciec odpowiedzia mu: Wie pan, poza lekarstwami niewiele moemy zrobi....
Wieczorem, u teciw Szakili, rozmawiamy z siostrami, we trzy. Nci nas bardzo, eby nie wraca, zosta
tutaj, uciec z kraju i od tego rzdu, ktry widziany z zewntrz wydaje nam si jeszcze bardziej ohydny.
Ale to niemoliwe. Szakila wkrtce nas opuci i wyjedzie do Stanw Zjednoczonych, rozmawiaa wanie z
mem przez telefon, jej papiery powinny nadej lada dzie. Rodzina jej ma nie moe nas goci. A Soraja
i ja nie wyobraamy sobie nawet, e mogybymy pozwoli rodzicom wrci do Afganistanu bez nas. Tam
mamy dach nad gow, pacimy czynsz, na jaki nas sta. W Pakistanie bylibymy wolni, mama miaaby lepsz
opiek, ja chodziabym na uczelni, ale Szakila nas ostrzega:
- Ludzie tutaj patrz na nas z ukosa. A przecie cay handel w Peszawarze stoi na Afgaczykach. Zbudowali
domy, dziki nim funkcjonuje gospodarka, ale Pakistaczycy nas nie lubi.
To prawda.
Na razie co dwa dni korzystam ze wieego powietrza i spacerw. Kupilimy materia na ubrania, prawdziwe
letnie obuwie dla mnie zamiast adidasw, a tata podarowa mi modlitewn chust. Wieczorem, po zachodzie
soca, toczymy rodzinne rozmowy w ogrodzie. Wrcio prawdziwe ycie.
Po miesicu trzeba rusza w drog powrotn. Mama, Soraja i ja bardzo si smucimy. Zostawiam za sob
obraz moich dawnych koleanek uczszczajcych na wykady, rozemianych i chodzcych bez przeszkd po
ulicach Peszawaru i Islamabadu. Wikszo z nich ma brata albo wujka czy kogo innego z bliskiej rodziny,
kto mieszka za granic i pomaga im nansowo. Co jednak nie oznacza, e wiod luksusowe ycie. Jedna z
koleanek opowiadaa mi przez telefon, e mieszkaj w siedmioro w jednej wynajmowanej izbie w Islamabadzie. Ale ma szczcie, bo moe studiowa. Mam nadziej, e to docenia i e uczy si rwnie pilnie jak
dawniej. W trakcie rozmowy odniosam wraenie, i nie spieszno ju jej zosta lekarzem, wydaa mi si
bardziej powierzchowna, nie tak zainteresowana zdobyciem wyksztacenia jak dawniej. Moe tak dziaa
wolno.
Podr powrotn odbywamy autokarem, bo mama i ja czujemy si lepiej. Rewizje, blokady drg, talibo-wie o
zym spojrzeniu, cige upokorzenia... czuj si jeszcze bardziej przygnbiona ni przed wyjazdem.
Mama nie chce przyjmowa lekarstw na cukrzyc. Ojciec i Soraja wymylaj wszelkie moliwe sztuczki, eby
je ykaa. Ona woli rodki nasenne i uspokajajce. Czuwamy nad ni jak naS dzieckiem. Moja matka, taka
kiedy silna i aktywna, odrzuca rzeczywisto. Ucieka przed ni w coraz ciszy sen. Nie wiemy ju, co robi,
jej depresja udziela si caej naszej czwrce.

ma szczcie, bo moe studiowa. Mam nadziej, e to docenia i e uczy si rwnie pilnie jak
A jeszcze bardziej jestemy przybici, kiedy Daud opowiada nam, jak zmienia si rola stadionu pikarskiego
w Kabulu, gdzie kiedy uprawiano jego ulubiony sport. Teraz talibowie wymierzaj tam publicznie
sprawiedliwo: wieszaj oskaronych na supkach bramek, obcinaj rce zodziejom, zabijaj kul w kark
kobiety uznane za cudzoonice. Potworne widowisko przerywane obowizkowymi modlitwami, a widzowie
s zmuszani do jego ogldania ciosami rzgi.Nie chc wicej sucha o tych potwornociach.
Nie bd wicej wychodzi z mieszkania, ogranicz si do wygldania przez okno kuchenne i ja te bd jak
najwicej spa, eby zapomnie o tym koszmarze panoszcym si w socu Kabulu.

Masakry i cuda
Jest godzina BBC, to znaczy wp do dziewitej wieczorem. Tata wcza radio, ustawia je jak najciszej i zbieramy si jak zwykle dookoa, przy samym goniku. Ktrego dnia radio usysza nasz ssiad z pitra i zwrci
Sorai uwag:
- Suchacie za gono... Podobno talibowie... Siostra przerwaa mu popiesznie, udajc przez
ostrono, e przeprasza za ewentualne zakcenie spokoju:
- Za gono wczamy z siostr muzyk... Bardzo przepraszam!
Ssiad nie zwraca nam ju uwagi, ale dla zasady wolimy by nieufni.
Mazar-e Szarif, due miasto na pnocy Afganistanu, jest od ponad roku terenem zacitych bojw midzy
modahedinami z Sojuszu Pnocnego a ta-libami. Jeli talibowie, ktrzy bezskutecznie oblegaj miasto i
ponieli w zwizku z tym powane straty, odkd przejli wadz w Kabulu w tysic dziewiset
dziewidziesitym szstym roku, zdobd je, oznacza to bdzie upadek ostatniej cytadeli na pnocy, nie
bdcej jeszcze w ich rkach.
BBC potwierdza wic to, o czym szepcze si w Kabulu i czego nigdy nie jestemy pewni. Nawet jeli jakiemu
reporterowi uda si zdoby wywiad w jednym czy drugim obozie, trudno jest wyrobi sobie jasny pogld na
temat panujcej sytuacji: twierdzenia rzdu talibw natychmiast dementuj przywdcy rebeliantw. Czasami
audycji w ogle nie sycha. Na przykad rano, midzy wp do szstej a wp do smej, w porze nadawania
radia iraskiego, dwik jest kompletnie zaguszany. W Kabulu mwi si, etalibowie robi to specjalnie,
bo Iraczycy obszernie informuj o sukcesach opozycji. A poza tym kady, kogo w Kabulu przyapi na ich
suchaniu, podlega karze trzech miesicy wizienia.
Ostatnio wiadomoci s przygnbiajce. W lutym 1998 roku na pnocy kraju, w okolicach Taloghanu a po
Tadykistan wystpio trzsienie ziemi, a z BBC dowiedzielimy si, jaki by bilans katastrofy. Cztery tysice
oar miertelnych.
Natomiast radio Szariat raczy nas informacjami o najwyszym wymiarze sprawiedliwoci talibw: dwch
przestpcw stracono przez podernicie garda na stadionie w Kabulu w obecnoci licznej publicznoci szacowanej przez talibw na trzydzieci pi tysicy, przy czym wyrok wykona osobicie ojciec skazanych.
Na szczcie nie posuguj si telewizj, ebymy mogli cieszy si tymi widokami nawet w domu! W takich
chwilach nie al mi telewizji.
Matk szczeglnie zaniepokoia wiadomo o wyjedzie z Kabulu organizacji humanitarnej, kierowanej
gwnie przez kobiety, wypdzonej przez talibw. Stwarzaa ona Afgankom moliwo dostpu do opieki zdrowotnej. Pracujcym w niej kobietom zarzucono, e nie zastosoway si do prawa islamskiego
zakazujcego kobietom pracy, nauki, a nawet korzystania z opieki zdrowotnej. Mama jest wzburzona.
- Dla kobiet to koniec. Koniec. Nic ju nie maj. To ludobjstwo. A ONZ godzi si na szanta!
Soraja prawie si nie odzywa. Zajmuje si domem, jest smutna, niczego nie komentuje. Na darmo tata jej
powtarza, e jej zawodu si nie zapomina, e ktrego dnia bdzie moga wrci do pracy, ona ju w to nie
wierzy. Nikt si nami nie zajmuje, dziennikarze stali si tak rzadkoci, e mona by pomyle, i cay wiat
o nas zapomnia i e inne kraje aprobuj poczynania talibw.
W sierpniu 1998 roku radio Szariat, ktrego moemy sucha, nie obawiajc si ssiadw, triumfalnie ogasza
zdobycie Mazar-e Szarif, niedaleko granicy z Tadykistanem i Uzbekistanem. Talibowie zajli wite miasto,
gdzie w bkitnym meczecie spoczywa Ali, zi Proroka. Dziki potnemu Bogu jednoczymy kraj!
Wszystkie miasta pnocy przyczyy si do rzdu!.
Teraz radio Iran atakuje Stany Zjednoczone, oskarajc je o to, e udzielaj wsparcia talibom, eby podkopa
wizerunek islamu: talibowie wymordowali setki cywili w witym miecie i porwali iraskich dyplomatw.

Ojciec zauwaa:
- Gosz dihad, ale muzumanin nie zabija muzumanina. Nigdzie w Koranie nie jest napisane, e naley
odbiera ycie. To dowodzi, e oni sami wymylaj przepisy szariatu, ebymy uwierzyli, e wszystkie ich
decyzje oparte s na Koranie. Ich prawa nie s zapisane, rodz si w gowach kilku muw, ktrzy lepiej by
zrobili, zachowujc je dla siebie.
Id pooy si obok picej Sorai; mimo gorca swoj pikn twarz ukrya pod przecieradem.
Myl o Mazar-e Szarif, o wspaniaej podry zorganizowanej przez Wahida, kiedy miaam jakie dwanacie
lat. To bya moja pierwsza podr po Afganistanie, do dzi jedyna. Byam szczliwa, e wyjedam
ze starszym bratem, ktrego uwielbiaam, z mam i Szakil! Tata zosta w domu z Soraj, bo oboje musieli pracowa. Mielimy w miecie grobu Alego spdzi wita Nouruz, afgaski nowy rok przypadajcy na
pierwszy dzie wiosny, i zosta tam na miesic.
Pamitam, jak zatrzymano nas na drodze, ktr jechalimy. Mczyni w mundurach sprawdzali bagae
wszystkich podrnych. Jeden z nich zapyta naszego kierowc:
- Dokd jad ci ludzie?
- Do Mazar-e Szarif, do wielkiego meczetu. Wtedy mczyzna wycign do niego pudeko:
- Dajcie pienidzy!
Kierowca bez sowa woy do pudeka kilka banknotw i ruszylimy dalej.
Wahid wynaj samochd na ca podr. By dla nas bardzo miy:
- Powiedzcie, jeli bdziecie chciay co obejrze albo pj do toalety, to si zatrzymamy.
Na pocztku trasy nie byo nic do ogldania, po obu stronach drogi rozcigaa si pustynia. Wygldajc przez
okno, zauwayam dwch troch ode mnie starszych chopcw, mogli mie po czternacie lat, idcych z
kaasznikowami. Poniewa kierowca jecha dalej, jeden z nich wyskoczy przed samochd, dajc zna, eby
si zatrzyma.
- Dlaczego nie zatrzymalicie si?
- Nikt nie kaza si zatrzymywa!
- Zaparkujcie na poboczu i dajcie pienidzy! Kierowca zrobi, co mu polecono, po czym zwrci
si do nas:
- Jeli chce wam si pi, zrobi postj za przecz Salang i tunelem. Radz wam napi si tam wody... To
woda ze niegu lecego w grach.
Woda okazaa si cudowna, chodna i przejrzysta, a krajobraz - wspaniay. Domy wyglday, jakby byy przyczepione do grskich stokw, ludzie wdrowali w gr i w d wsk ciek wijc si wrd drzew. Jedlimy
pyszne baranie szaszyki. Kierowca twierdzi, e nigdzie nie je si tak dobrze jak na pnocy.
Po obiedzie ruszylimy w dalsz drog, a tu przed Pul-e Chomri zobaczyam dom moich marze, taki, jaki
zawsze rysowaam, kiedy byam maym dzieckiem. Zbudowany z szarego kamienia sta pord zieleni, a
z komina lecia dym, obok bya owczarnia i studnia. Chciaabym mieszka tam, w dolinie, pord drzew,
w spokoju i ciszy. Byo tam tak piknie! Wahid wyjani, e miasteczko, przez ktre bdziemy przejeda,
nazywa si Daszt-e Kilagaj.
W pewnej chwili kierowca powiedzia do Wahida:
- Daj mi zegarek swj i matki. Wszystkie zegarki, jakie macie na rku.
Mama zapytaa dlaczego, a on odpar:
- Jeli ma pani biuteri, to lepiej, eby mi j pani oddaa, bo niedugo dojedziemy do miejsca, gdzie rabusie
mog zatrzyma samochd i zabra wszystko.
Schowa zegarki i biuteri do baganika i ruszy, dodajc gazu.
- Jeli kto rzuci kamieniem, to nie przejmujcie si, nie bd si zatrzymywa. Zauwayam rabusiw, ale
kiedy ich mijalimy, byli ju zajci innym samochodem.
Przy wjedzie do miasta wisia duy transparent: Witamy w Mazar-e Szarif . Ludzie, ktrych widzielimy z
okien samochodu, byli Uzbekami. Nosili tradycyjne stroje, to znaczy grube brzowe koszule, zwane gopicza, i
okrgy, bardzo dugi turban. W Kabulu spotkaam kilku Uzbekw, ale wtedy wydawao mi si, e maj nieco
mongolski wygld. Nie wszystkie kobiety byy w burkach, niektre nosiy chusty, inne w ogle adnej zasony.
Pojechalimy do hotelu, eby odpocz po podry. W miecie byo tyle ludzi, e mao brakowao, a nie
znalelibymy pokoju dla caej czwrki. Wahid odby rozmow z wacicielem i dosta to, czego chcia.
Wahid lubi narzuca swoj wol. Czasem kci si z Szakil, a potem przez dwa czy trzy dni ze sob nie
rozmawiali. Rodzice jednak nic o tym nie wiedzieli. To byy ich sprawy i siostra nie chciaa mamie zawraca
gowy. Mnie Wahid traktowa inaczej. Chodzi ze mn na plac zabaw pojedzi na samochodzikach i cigle
robi mnie i kuzynkom jakie kaway. Pokazywa nam widokwki ze zdjciami indyjskich gwiazd lmowych,
podwietla je latark i kaza nam paci po pi afghani, jakbymy byy w kinie. Albo udawa, e ma konta
w banku, i wyudza od nas pienidze w zamian za nieprawdziwe czeki. Daud wymyla mu w artach od
zodziei, bo wszyscy wiedzielimy, e chce zdoby jakie kieszonkowe, by po szkole mc chodzi do kina.

Kiedy pojechalimy do Mazar-e Szarif, mia dwadziecia pi lat... Zmieni si od tamtej pory, na jego twarzy
zagoci wyraz powagi. Mama twierdzi, e duo wycierpia. Losy brata s dla mnie skrcon histori wojny w
naszym kraju, bo to on jako jedyny w naszej rodzinie suy w wojsku.
Chodzi do liceum Ansari, potem, jako najlepszy student na roku, ze stopniem ocerskim ukoczy szko
wojskow i zosta skierowany do suby w gwardii prezydenckiej. Sowieci wysali go pierwszy raz na front z
jednostk prowadzc dziaania w Majdanszahr. By tam okoo trzech tygodni. Najcisze boje toczyy si wtedy na froncie w Kan-daharze, w Majdanszahr i w Wardaku. Po powrocie opowiada, e onierze radzieccy
mordowali cywili na ich oczach, rozstrzeliwali bez powodu dzieci i starcw! Kiedy w niektrych wioskach
kobiety rzucay w nich kamieniami, odpowiadali strzaami z karabinw maszynowych. To byy wstrzsajce
przeycia, a mama wiele razy pakaa, suchajc opowieci syna. Ilekro wraca na front, ona mwia smutno:
- Idzie jak na dobrowoln mier...
W cigu dwch lat wzi udzia w ponad stu operacjach. W cigu dwch lat suby by wielokrotnie skazywany na areszt domowy za bunt. Kara polegaa na uwizieniu przez kilka dni w bardzo niskim i maym
polowym namiocie, rozbitym bezporednio na mokrej ziemi. Wewntrz mona byo tylko kuca albo lee.
Wahid podlega wtedy pukownikowi Hazratowi, swojemu instruktorowi, ktry bez przerwy wychwala
zasugi i pomoc radzieck dla Afganistanu, a od swoich ludzi wymaga lepego posuszestwa. A Wahid
buntowa si przeciwko rozkazom radzieckich ocerw, czsto niewaciwie odpowiada ocerom szkoleniowym. Nam mwi: Afganistan ma dosy onierzy i ocerw, moe si obej bez Sowietw!. Kiedy przez
kilka tygodni nie mielimy od niego wiadomoci; mama wysaa Dauda do koszar. Tam dowiedzia si, e
starszy brat zosta na pi miesicy wtrcony do karceru, bo rzuci czajnikiem w gow swojego pukownika.
Po odbyciu kary przeniesiono go do innej jednostki, w Paghmanie, na obrzeach strefy bezpieczestwa na
zachd od Kabulu.
Pewnego dnia odwiedzi nas mua nalecy do rady starszych, bardzo stary czowiek. Powiedzia tacie:
- Twj syn wykonuje dla nas niezwyk prac, przyszedem ci za to podzikowa.
Tata zrozumia, w czym rzecz, kiedy zobaczy, jak podczas przepustki Wahid ubiera si w domu w tradycyjny
strj i beret afgaski. Zapyta jednak:
- Czym zasuyem sobie na podzikowania mu-y Paghmanu?
Wahid otrzyma za zadanie nadzorowanie odcinka strefy bezpieczestwa pod Kabulem. Po zwycistwie
nad wojskami radzieckimi opozycja afgaska kontrolowaa prawie ca wie, a komunistyczny rzd w Kabulu robi wszystko, eby utrzyma due miasta, najwaniejsze drogi i lotniska. Na wzgrzach wok stolicy
trway na stanowiskach setki onierzy. W zasadzie wojsko nie pozwalao chopom przekracza strefy
bezpieczestwa, kiedy chcieli przedosta si do Kabulu po zaopatrzenie, ale Wahid ich przepuszcza. Informacja ta dotara niestety do ChAD-u, tajnych sub rzdowych. Wahida wezwa genera Forugh Jaghubi,
numer dwa w tajnych subach. Brat wyjani mu z dum, dlaczego tak postpuje:
- Armia nauczya mnie suy ludowi. Przepuszczam przedstawicieli ludu. Jeli si na to nie zgadzacie,
polijcie na moje miejsce tego, kto was poinformowa!
Tego dnia nie zosta ukarany. Myl, e jego odpowied bya dosy kopotliwa dla ocera radzieckiego,
obrocy ludu z denicji... Wahid wiedzia teraz, e jest ledzony przez budzcy strach ChAD, bdcy odpowiednikiem radzieckiego KGB.
W rzeczywistoci opozycji zaleao na nim ze wzgldu na to, e by dowdc strefy bezpieczestwa Kabulu na
odcinku w Paghmanie.
Po dwch latach czynnej suby m froncie przeniesiono go na dwa miesice do bazy wojskowej we Frunze, w
Kirgistanie. Na kady weekend Wahid przyjeda do domu, zdejmowa mundur, wkada tradycyjny strj, na
gow pakol i tak ubrany szed modli si do meczetu.
Pewnego dnia niejaki Sangar, szwagier prezydenta Nadibullaha, mieszkajcy w ssiednim bloku na osiedlu Mikrorajan, zatrzyma go na ulicy. Miaam wtedy dziewi lat, stalimy z rodzicami na balkonie i z
daleka widzielimy, jak rozmawiali prawie dwie godziny. Ojciec by niespokojny, bo ten czowiek, tak blisko
zwizany z prezydentem Nadibullahem, kierowa te jednym z wydziaw ChAD-u. Kiedy Wahid wrci do
domu, zasypalimy go pytaniami:
- Co on ci powiedzia? Czego chcia?
- Nic! Nic takiego, gupstwa bez znaczenia. Nie martwcie si!
Nie powiedzia nam nic konkretnego, aby nas nie martwi. Wkrtce potem znikn i przez blisko trzy tygodnie nie otrzymalimy od niego wiadomoci.

Mylelimy, e wysali go gdzie indziej i nie mia czasu zawiadomi rodziny, ale ktrego letniego wieczoru
odwiedzi nas, zachowujc ostrono, onierz z jego jednostki. Po rozmowie z Sza-kil wyszed. Koniecznie
chciaam si dowiedzie, co jej powiedzia, ale Szakila nie chciaa mi nic zdradzi.
- Trzeba poczeka na tat.
Wreszcie podczas kolacji Szakila oznajmia:
- Wahid jest w wizieniu.
Ojciec wpad w gniew. By wcieky, e armia go nie zawiadomia. Zadzwoni do znajomego rodziny, Haszima, ktry pracowa dla ChAD-u, i umwili si, e nastpnego dnia rano bd razem szuka Wahida.
Dowdca garnizonu w Paghmanie, genera Issa Chan, dowodzcy jednostk Wahida, powiedzia im, e zosta
osadzony w drugim bloku wizienia Pol-e Czarchi, w ktrym odbywali kar winiowie polityczni. Bylimy
zaamani. To byo najtragiczniejsze do tej pory wydarzenie w yciu rodziny. Wahid winiem politycznym
Sowietw!
Ojciec uda si do wizienia, ale za pierwszym razem nie uzyska zezwolenia na widzenie. onierz stojcy na
stray mg tylko wzi Czyste ubranie i na prob ojca zgodzi si przynie mu brudn bielizn Wahida.
W mankiecie spodni Wahid ukry skrawek papieru, na ktrym napisa: Ojcze, yj. Trzeba mie zezwolenie
podpisane przez ministra do spraw bezpieczestwa, eby si ze mn zobaczy. Wahid.
Prawie miesic trwao, zanim Haszim uzyska pismo podpisane przez ministra, uprawniajce do wizyt ca
rodzin. O wizieniu w Pol-e Czarchi kryy przeraajce opowieci. Jeden z moich wujkw, Mir Akbar, brat
mamy, by tam przetrzymywany w latach siedemdziesitych. Opowiada nam o torturach, o zmasakrowanych
plecach, wyrywanych paznokciach... Budynek jest zupenie inny ni dawne wizienie w Kabulu, wzniesione z
cegie i gliny; to prawdziwa forteca w radzieckim stylu, zbudowana po zapanowaniu komunizmu.
Kiedy przyjechalimy na t rwnin pooon okoo pitnastu kilometrw od Kabulu, ujrzaam z daleka
ogromn fortec o tak grubych murach, e mgby po nich jedzi samochd. Setki osb stay w kolejce,
czekajc na widzenie. Byam zdumiona, zastanawiaam si, dlaczego tyle ludzi jest w wizieniu.
Dwiecie metrw od wejcia znajdoway si dwa baraki dla policjantw, ktrzy kontrolowali odwiedzajcych;
jeden dla kobiet, drugi dla mczyzn. Po godzinnym oczekiwaniu wywoano nasze nazwisko. Weszymy do
baraku, a tam policjantka przystawia stempel do ramienia mamy, sistr i mojego. Tata zosta tak samo oznakowany w baraku dla mczyzn.
Kobieta zrewidowaa nas, potem pozwolono nam podej do olbrzymich metalowych wrt, tak wysokich,
e musiaam odchyli si, eby przeczyta dwa wieczce je napisy: Centralne Wizienie Demokratycznej
Republiki Afganistanu i Wizienie -drug szko edukacji.
Jak naleao rozumie sowo edukacja? Nie miaam pojcia, czego mona nauczy si wizieniu.
Przed kadym widzeniem z Wahidem musielimy odsta w kolejce, eby nas ostemplowano i zrewidowano.
Ta sama operacja powtarzaa si wewntrz; przechodzio si sze razy przez kolejne metalowe wrota.
Na kadym etapie stranicy sprawdzali znaki na ramionach mczyzn i na skrze skadali powiadczajcy
podpis. Ojciec mia dwa stemple i sze podpisw, kiedy dotar na koniec korytarza.
Nastpnie zaprowadzono nas na otwarty dziedziniec porodku budynku. Ziemia bya polana wod, eby nie
unosi si py. Wywoano gono nazwisko brata i wreszcie zjawi si przy nas. Rozpostar szal, na ktrym
usiedlimy. Poeraam go wzrokiem. Mia brod i by ubrany na czarno. Wszyscy pakalimy, a Wahid
caowa rce matki i ojca, bagajc, ebymy nie pakali. Pozwolono nam tylko na pgodzinn rozmow, a on
mia o czym opowiada, ale pilnujcy nas uzbrojony onierz sucha, wic ograniczy si do spraw zasadniczych.
By ju przesuchiwany i do rozpoczcia procesu potrzebowa adwokata. Chcia, eby broni go wujek, Mir
Akbar. Nam, siostrom, zaleci, ebymy zawsze nosiy czadory i dugie tradycyjne suknie, jakie miaymy na
sobie tego dnia. Mwi kategorycznym tonem, jak zwykle, ale tym razem Szakila nie prbowaa si kci.
Wreszcie, na odchodnym, obj nas wszystkie i powiedzia po cichu:
- Domu bdzie pilnowa trzech mczyzn. Nie bjcie si ich, bd was chroni.
Odda nam brudn bielizn i poegnalimy si, nadal nie rozumiejc, dlaczego znalaz si w wizieniu i po co
nam ochrona. Wujek by prokuratorem w sdzie wojskowym. W zwizku z zajmowanym stanowiskiem
dobrze zna obowizujcy w wojsku regulamin. Zna te reguy wiziennego ycia, poniewa sam jaki czas
przebywa w wizieniu. Pierwsza rzecz, o ktr zapyta, kiedy przyszed do nas do domu, to czy zabralimy
brudne ubranie Wahida. Od razu zacz je przeszukiwa i w fadach spodni znalaz skrawki papieru. Brat
napisa, eby jak najszybciej stawi si na widzenie w wizieniu, i twierdzi, e nie chce adnego innego adwokata.

Zadziwia mnie ta metoda porozumiewania si.

Od tej pory w kad rod przez trzy miesice jedzilimy na widzenia z bratem, odbywajce si na tym
samym wiziennym dziedzicu, gdzie ziemia bya wilgotna i tusta. Wahid mwi, e stranicy polewaj
j wod, eby zmy lady krwi. A byy te na cianach... O wiele pniej, po zdobyciu Kabulu przez
modahedinw Masuda, widzielimy w telewizji przeraajcy reporta. Okazao si, e ktrego dnia natraono na ciaa winiw zamordowanych bez sdu i zakopanych w tej tustej ziemi. Chodzilimy wic
niewiadomie po zbiorowym grobie.
Podczas kadych odwiedzin Wahid opowiada nam rne wizienne historie. Jeden z dowdcw stray
zaproponowa, e uatwi mu ycie za pienidze. By to komendant Chijali Gol... Przyszed do magazynu ojca,
dosta pienidze i tej samej nocy Wahid zadzwoni do nas do domu. Mg z nami dugo rozmawia,
a telefonowa z pokoju komendanta... Prosi o odbiornik telewizyjny, co nas zdziwio, bo nie sdzilimy, e to
dozwolone, i o anten z trzydziestometrowym przeduaczem, eby z jego celi sigaa dachu wizienia. Udao
mu si zainstalowa go bez trudnoci.
Pewnego razu, na dziedzicu, wskaza nam jednego z osadzonych.
- Nazywa si Ghazi, to wizienny oprawca. Za pi tysicy afghani rozstrzela skazanych. Mwiono mi, e
kiedy komendanta Abdula Wahida, wielkiego dowdc ruchu oporu, schwytano podczas ofensywy w dolinie
Pandsziru, on go rozstrzela.
Pewnego jesiennego dnia, w ulewny deszcz, pluton uzbrojonych onierzy wtargn nagle do wizienia. Jednemu z osadzonych udao si zbiec w kobiecym przebraniu, w dugiej burce.
Przy wyjciu onierze wpatrywali si bacznie w kobiety, zanim je wypucili, przed bramami stay wozy
pancerne. Podczas nastpnych odwiedzin naszym kobietom przybito nie jedn, ale dwie pieczcie, a Wahid
wyjani, e zbiegy wizie podrobi stemple, uywajc przyniesionych mu przez on ziemniakw i amastra. Zanim tra do wizienia, specjalizowa si w faszowaniu dokumentw.
Pewnego dnia doszo do zamieszek na tle politycznym wrd winiw nalecych do opozycyjnych wobec
siebie odamw ruchu oporu. Odbywali kar na tym samym pitrze. Nowo przybyy wizie zosta zasztyletowany noami wystruganymi z koci. W poszukiwaniu materiaw do wyrobu broni winiowie przeszukiwali odpadki z posikw, gromadzone w kcie dziedzica...
Inny wizie zmar od poparze wrzc wod, ktr wspwizie obla mu twarz. Jeszcze inny, z bloku
czwartego, przeznaczonego dla najgroniejszych przestpcw, gdzie rygor by najostrzejszy, wpad na pomys,
eby obla sobie ubranie naft, podpali je i wybiec tak na wizienny dziedziniec. Mia nadziej, e jego
czyn skoni do interwencji Midzynarodowy Czerwony Pksiyc, i myla, e zdy wskoczy do zbiornika
z wod znajdujcego si, jak wiedzia, za jedn z bram. Jednak tego dnia brama bya zamknita i spon
ywcem na oczach pozostaych winiw obserwujcych go zza krat. I jeszcze historia tego modego, osiemnastoletniego chopca, aresztowanego za kradzie, ktrego zgwacono za poduszczeniem jednego z winiw
z bloku czwartego. Ten wizie pracowa w kuchni i poszkodowany zemci si, podrzynajc mu gardo tasakiem do misa.
Szakila suchaa opowieci brata z ciekawoci dziennikarza, Soraja czsto pakaa, a ja zastanawiaam si, w
jakim wiecie, tak daleko od Boga, yj ci mczyni.
Pewnego dnia Szakila przyprowadzia do domu wrk, matk jednej z koleanek. Kobieta obmacaa
ubrania Wahida, wykonaa jakie skomplikowane obliczenia na podstawie jego daty urodzenia i oznajmia:
- Wahid jest pobonym i mdrym czowiekiem, dobrym muzumaninem, niezaniedbujcym modlitwy. Za
cztery miesice bdzie wolny!
Powiedziaa to z takim przekonaniem, e nawet mama si przeja. Chciaa jej zapaci, ale kobieta odmwia
przyjcia pienidzy.
- Dopki moja przepowiednia si nie sprawdzi, niczego nie wezm.
Ja w ni nie uwierzyam, ale tata orzek, e podniosa mam na duchu.
By stycze 1992 roku. Wahida skazano na dwadziecia lat wizienia, wujkowi udao si zmniejszy wymiar
kary do osiemnastu lat. Siedzia w Pol-e Czarchi ju trzy lata i zastanawiaam si, kto, poza opatrznoci,
mgby go stamtd wycign.
arliwie modliymy si z siostrami o uwolnienie Wahida.
18 kwietnia 1992 roku zamordowano dwch bliskich wsppracownikw Nadibullaha - generaa Baghui,
najwaniejszego czowieka ChAD-u, i generaa Jaghubi, zastpc dyrektora.
Byam w szkole i Szakila przysza poprosi, eby mnie zwolniono. Wiedziaa, e co si dzieje i e bezpieczniej
jest by w domu. W dzielnicy Mikro-rajan, gdzie mieszkao wielu czonkw afgaskiej partii komunistycznej,
informacje rozchodziy si szybko. Poza tym dzielnica ley blisko paacu prezydenckiego, midzy siedzib
radia Kabul a lotniskiem midzynarodowym. A Szakila bya przecie dziennikark!

Wieczorem telewizja nadawaa same pieni patriotyczne. Okoo wp do smej na ekranie pojawi si spiker i
odczyta komunikat:
Drodzy rodacy! Doktor Nadibullah, byy prezydent Afganistanu, chcia nielegalnie wyjecha z kraju.
Aby zapobiec prni w sprawowaniu wadzy i nie dopuci do tego, eby los naszego kraju przeszed w rce
Pakistaczykw, utrzymujemy stay kontakt z modahedinami....
Na razie nie wiedzielimy, z kim dokadnie rzd utrzymuje kontakt, eby zapeni luk w sprawowaniu
wadzy. A ktrego ranka, kiedy z Szakila robiymy zakupy na targu, sprzedawca warzyw powiedzia nam:
- Komendant Masud wejdzie do Kabulu. Wszyscy w miecie to mwi!
Ludzie bali si wkroczenia do Kabulu onierzy Hekmatjara, bo to oni ostrzelali miasto z rakiet.
Nastpnego dnia w wieczornym dzienniku telewizyjnym wystpi minister spraw zagranicznych:
Poleciaem migowcem do Pandsziru negocjowa przekazanie wadzy. Golbuddin Hekmatjar i Ah-mad
Szah Masud zgodzili si wej do Kabulu, nie walczc ze sob.
Nazajutrz w szkole stwierdziam, e wiele si zmienio. Nauczycielki nie byy ubrane w rajstopy i spdnice, tylko w spodnie, obszerne czadory lub dugie paszcze. Dziewczta rozmawiay o najnowszych
wiadomociach.
- Jeli wadz przejm ekstremici Hekmatjara, wojna bdzie trwaa dalej.
- Zmieni si sytuacja yciowa kobiet, nie bd mogy pracowa.
- Szkoy dla dziewczt bd zamknite. Wolaam nic nie mwi, bo brat by w wizieniuz Koranu.
Dziedziniec z marmuru w kolorze lazurowym nakrapianym ciemnoczerwono by gadki jak lustro. Wok
niego zgromadziy si biae gobie. W dzie nowego roku dziedziniec zdobiy doniczki z czerwonymi tulipanami. To byo naprawd wspaniae.
Niektrzy ptnicy, niewidomi lub kalecy modlili si tu od roku, czekajc na obchody wita, w nadziei, e
tego dnia zdarzy si cud.
Wewntrz meczetu, na pulpicie by wyoony Wielki Koran, mona go byo przeglda, kiedy chciao si
znale odpowiednie wersety, ale widziaam te ludzi, ktrzy odmawiali je z pamici, nie zagldajc do
witej ksigi. Potem zoylimy oar na meczet i poszlimy pomodli si na grobie Alego. Szakila zapytaa
jak kobiet, co naley zrobi potem, a ona odpowiedziaa:
i obawiaam si, e moje wypowiedzi mog mu zaszkodzi. Mylaam jednak z lkiem, e Wahid podziela
idee ekstremistw.
Jakie dwa, trzy dni pniej zauwaylimy w naszej dzielnicy umundurowanych mczyzn. Kilku z nich
pojawio si nawet w mojej szkole. Mieli na sobie mundury wojskowe, koleanki z klasy sdziy wic, e nie
mog by modahedinami.
Tego samego dnia niektrzy ssiedzi, zwaszcza zatrudnieni w Ministerstwie Spraw Wewntrznych, zaczli
znosi do domu bro oraz rnego rodzaju sprzty: telewizory, magnetowidy, radiomagnetofony... Tak
zacza si grabie. Mczyni zapuszczali brody.
Telewizja, tak jak przedtem, nadawaa program z udziaem prezenterw i prezenterek. Nadal puszczano
nagrania muzyczne. Ale wieczorem 28 kwietnia prezenterka, cho umalowana jak zwykle, nosia ju chust.
To byo dla nas co nowego. Kilka dni pniej prezydentem Islamskiego Pastwa Afganistanu mianowano
Sebghatuliaha Modaddidiego.
5 maja otwarto bramy wizie i wolno odzyskali rwnoczenie wszyscy winiowie polityczni i kryminalni.
Wieczorem do naszych (irzwi zapuka Wahid. Mia brod, nosi strj narodowy i cho dopiero co wyszed z
wizienia, lepiej od nas zna przebieg wydarze. By szczliwy i rny te cieszylimy si, e znowu go widzimy,
ale nazajutrz poszed na targ i kupi nam trzy wielgachne czadory, ktre nie miay nic wsplnego z chustami,
jakie nosiymy do tej pory.
z Koranu. Dziedziniec z marmuru w kolorze lazurowym nakrapianym ciemnoczerwono by gadki jak lustro.
Wok niego zgromadziy si biae gobie. W dzie nowego roku dziedziniec zdobiy doniczki z czerwonymi
tulipanami. To byo naprawd wspaniae.
Niektrzy ptnicy, niewidomi lub kalecy modlili si tu od roku, czekajc na obchody wita, w nadziei, e
tego dnia zdarzy si cud.
Wewntrz meczetu, na pulpicie by wyoony Wielki Koran, mona go byo przeglda, kiedy chciao si
znale odpowiednie wersety, ale widziaam te ludzi, ktrzy odmawiali je z pamici, nie zagldajc do
witej ksigi. Potem zoylimy oar na meczet i poszlimy pomodli si na grobie Alego. Szakila zapytaa
jak kobiet, co naley zrobi potem, a ona odpowiedziaa:

- To witynia Alego. Moecie si modli i prosi o co Boga. Wasza proba zostanie speniona. On czyni
cuda.
Ja prosiam o zdrowie dla mamy i eby Bg chroni ca nasz rodzin. Potem widzielimy dziwn rzecz: setki
kdek wiszcych na metalowym prcie, wszystkie byy zamknite. Zastanawiaam si, do czego mog suy.
Znowu zapytaymy jak kobiet.
- Trzeba pocign za jak przypadkow kdk, a jeli si otworzy, twoje yczenie si speni. Moja bratowa
zrobia to kilka dni temu, chciaa, eby m wrci do Mazar-e Szarif, bo si o niego martwia. Tego samego
wieczoru by ju w domu!
Szakila nie chciaa pocign za kdk; ja chtnie bym to zrobia, wycignam ju nawet rk i prawie
dotknam jednej z nich, ale ona mnie powstrzymaa.
- Nie wiem, co to ma znaczy, Latifo! Nigdy czego takiego nie widziaam. Zamiast zrobi gupstwo i postpi
wbrew zasadom, lepiej nic nie rusza.
Wahid czeka na nas na zewntrz, modli si w czci meczetu przeznaczonej dla mczyzn.
Kupilimy ziarno, eby nakarmi biae gobie z bkitnego meczetu. Zauwayam wielu cudzoziemcw,
nawet z Zachodu. Byli zachwyceni piknem meczetu. W Kabulu s rwnie pikne i due meczety, ale ten
jest jedyny w swoim rodzaju i otoczony szczegln czci, bo znajduje si tu grb Alego, a on potra sprawia
cuda.
Co niezwyke, obie z Szakila staymy si wiadkami cudu!
Nad nieprzeliczonym tumem powiewaa chorgiew zawieszona przez mczyzn. Tu przed nami byli
modlcy si chorzy i kaleki. Nagle jaki mczyzna wznis rce do nieba, przetar oczy, krzyczc jak oszalay,
e odzyska wzrok! Otaczajcy go ludzie rzucili si natychmiast zdziera z niego ubranie, bo odtd uchodzio
za wite. Mczyzna dzikowa ogu, pociera twarz, potem w ekstazie wpatrywa si w niebo, a tum coraz
bardziej na niego napiera. Nie przeszkadza mu w tym. Widziaam wycignite ku niemu rce, bagania
byy natarczywe. Baam si nawet, e on nie ma ju na sobie ani skrawka materiau. On jednak by cakowicie
niewiadomy tumultu, jaki go otacza, razio go wiato i bez przerwy powtarza ten sam gest. Zasania
oczy domi i odsania je, mwic z paczem: Dziki, o Boe!. Rodzina chronia go, jak moga. Cignam
Szakil za rkaw, powtarzajc:
- Popatrz! Popatrz! To cud!
- Przecie patrz. Pu mnie, to boli.
Mama znajdowaa si za daleko od nas, eby przey to samo uniesienie co my, ale widziaa i te bya przekonana, e zdarzy si cud. Pniej pewien czowiek pracujcy w meczecie powiedzia nam, e ten pielgrzym
tkwi pod meczetem ju od roku, modlc si codziennie.
Wahid te by pod wraeniem, ale zachowa wikszy spokj ni my. Bg jest naprawd wielki -rzek z
powag.
Po powrocie do Kabulu natychmiast opowiedziaam ojcu o tym cudownym zdarzeniu.
- Ja te kiedy widziaem cud, pewien czowiek mia sparaliowan nog i na moich oczach zacz chodzi!
W Mazar-e Szarif czsto zdarzaj si cuda!
Jest wieczr 12 sierpnia 1998 roku w Kabulu, a ja nie mog zasn. Mwi si ju o masakrach w witym
miecie. Podobno s setki zabitych. Tulipany zwidy od wiosny i talibowie nie widzieli, jak w socu
rozpocieraj si ich krwistoczerwone any. Krwi mczyzn i kobiet z Mazar-e Szarif zbroczyli tamtejsz
ziemi. Bg jest naprawd wielki - mwi Wahid, a dziki wstawiennictwu Alego lepi odzyskuj wzrok.
Gdybym moga pomodli si do Alego przy tym marmurowym grobie, w bkitnym meczecie, bagaabym
go, eby uczyni jeszcze jeden cud dla opuszczonego przez wszystkich ludu afgaskiego.
eby talibowie, ktrzy omielaj si wymyla nieludzkie i sprzeczne ze wit ksig prawa, ci ignoranci w
sprawach Koranu, nauczyli si go przestrzega z odwieczn pokor, tak jak robimy to my, Afgaczycy.

Trzy dziewczynki z Tajmani

Rano robi w kuchni herbat dla mojej koleanki Faridy z szstego pitra, ktra przysza ze mn
porozmawia. Uwaa, e staam si bezwolna, e si poddaj. Ju nie gorczkuj, z pucami jest lepiej i Farida
od jakiego czasu namawia mnie, ebym nie ulegaa przygnbiajcej bezczynnoci. Znajduje sposb, eby
mn potrzsn i poprawi mi nastrj. Ona czasem wychodzi z domu, natomiast ja obijam si bez celu po
mieszkaniu, gdzie towarzyszy mi troska o chor mam i smutek Sorai. Otwieramy okno kuchenne, eby
wpuci troch powietrza, i patrz przez siatk na meczet. Czsto to robi. Budow ukoczono moe dziki
funduszom tego pana ben Ladena, o ktrym pisaam w pracy egzaminacyjnej.
Meczetami zawadnli talibowie i wykadaj tam swoj wersj Koranu. Porodku dziedzica widz mu w
otoczeniu grupy maych chopcw niezmordowanie recytujcych pod jego dyktando.
Mua trzyma kij i pewnie bije nim chopcw, ilekro ktry si pomyli lub zawaha.
Farida przyglda si razem ze mn jego poczynaniom.
- Cakiem moliwe, e kae im powtarza jakie okropne rzeczy! Popatrz, bije tego chopca po rkach...
W tej wanie chwili, dziki widokowi z okna, budzi si nagle z upienia mj umys studentki. Przede wszystkim w szkole koranicznej s sami chopcy, nie ma dziewczynek! Mua moe nauczy te dzieci tylko jednego:
tekstw Koranu. Wychowanie religijne jest wane, sama chodziam na lekcje religii, ale uczono mnie te
wielu innych przedmiotw: historii, geograi, literatury perskiej, matematyki, przedmiotw przyrodniczych...
Kto ich teraz nauczy tego wszystkiego? Szkoy dla chopcw nadal istniej, nie s obowizkowe, ale pewnie
niektrzy rodzice uwaaj, e lepsza jest choby minimalna edukacja ni adna. Ale jaki jest poziom? Propaganda talibw szybko przenikna do szk. Przez pierwsze trzy lata nauki chopcy musz nosi mae czapki i
ubranie przypominajce piam. Kiedy maj osiem, dziewi lat, musz obowizkowo zakada biae turbany,
o wiele dla nich za due. Wielu chopcw z dzielnicy przestao uczszcza do szkoy, bo ich rodzice uznali,
e lekcje s specjalnie dobierane i nadzorowane przez talibw. Inni wpadli w kompletn edukacyjn prni,
poniewa ich matki s wdowami. Pomagaj im przey, sprzedajc na ulicach, co si da, albo ebrzc. Inaczej
te kobiety odcite od wiata przez reim by nie przetrway. W porwnaniu z tymi dziemi ja miaam w sumie
spore szczcie: przestaam si uczy dopiero po wkroczeniu talibw. Do szkoy podstawowej posano mnie,
kiedy skoczyam pi lat, za okupacji radzieckiej. Wojna domowa toczca si midzy modahe-dinami a
wadzami komunistycznymi, ktra przypada na okres od dziewitego do dwunastego roku mojego ycia, nie
zawaya powanie na nauce. W utworzonym przez ruch oporu Islamskim Pastwie Afganistanu skoczyam
drugi cykl, zdaam egzamin kocowy i zaczam si przygotowywa do egzaminu wstpnego na wydzia dziennikarstwa.
Teraz mam osiemnacie lat i od dwch lat yj zamknita w czterech cianach i nic nie robi, chocia
mogabym okaza si przydatna, gdybym doczya do tych, ktrzy przekazuj wiedz, cho moje
wiadomoci s jeszcze dosy ograniczone.
Dzi rano okazuje si, e Farida myli tak samo jak ja; moe nawet mylaa o tym ju wczeniej.
- Posuchaj, Latifo! Dla nas obu to ju koniec, dalej w nauce nie zajdziemy, ale mogybymy co zrobi dla
tych dzieci! Choby rozjani im w gowach, eby nie suchay tylko tego, co mwi im mua.
- Tajna szkoa? Jak pani Fawzija?
Jedn z naszych dawnych profesorek talibowie przyapali niedawno w trakcie tajnych lekcji. Najpierw zbili
dzieci, a potem napadli na ni. Cignli j za wosy i zrzucili ze schodw tak brutalnie, e zamaa nog.
Potem wsadzili j do wizienia i zmusili do podpisania owiadczenia, e wicej nie bdzie uczy i e bdzie
przestrzega wprowadzonych przez nich przepisw. Grozili, e ukamienuj publicznie ca jej rodzin, jeli
nie przyzna si do bdu.
Bardzo podziwiam t kobiet, tyle nas nauczya, kiedy chodziam do szkoy! Pani Fawzija wiedziaa, co robi
i jakie podejmuje ryzyko, tworzc tajn szko. Dzieci przychodziy o rnych godzinach i nie wychodziy
rwnoczenie. Ksiki zostawiay u niej, nic, co nielegalne - w rozumieniu dekretw talibw - nie wychodzio
na zewntrz. Pani Fawzij musia zadenuncjowa jaki ssiad albo ebrak. ebracy czyhaj tylko na
jakkolwiek informacj, ktra - ich zdaniem - moe im przysporzy jakich ask ze strony panw Kabulu. A
przecie pani Fawzija bya taka ostrona! Przed kad lekcj mwia dzieciom: Trzymajcie pod rk tekst
jakiej sury z Koranu. Jeli ktokolwiek wejdzie do pokoju, powiecie, e j przerabiamy i e nie uczymy si
niczego innego!.
Widok meczetu i tych maych chopcw recytujcych i kiwajcych si do przodu i do tyu, zastraszonych
lub otumanionych przez mu - oto czego mi byo trzeba, eby tego ranka co si we mnie przebudzio,
ebym zareagowaa. Czasem taki jest pocztek zdarze, to przeznaczenie. Farida podsuwa mi pomys,
ebym zastpia pani Fawzij i kontynuowaa jej dzieo. Moe poczuje si cho troch pomszczona, jeli si
dowie, e kto przej paeczk. Stoimy wic w oknie i powanie rozmawiamy o uruchomieniu szkoy, ktra
dziaaaby zgodnie z zasadami naszej poprzedniczki.

- Musimy wzi od niej program nauczania i dowiedzie si, co ju przerobia.

- Moemy przyjmowa wycznie uczniw z najbliszych blokw i ograniczy si do znajomych, na ktrych
dyskrecj mona liczy.
- Trzeba poprosi o pomoc inne koleanki, na przykad Marjam. Jestem pewna, e zgodzi si z ochot.
- Kada bdzie prowadzia lekcje u siebie. Rozproszenie jest dodatkow gwarancj bezpieczestwa.
Mam jaki cel, nareszcie! Piszemy karteczk do pani Fawzii i przekazujemy licik w tajemnicy, bo wizyta u
niej albo zaproszenie jej do nas byoby nieostronoci. Zreszt, od czasu aresztowania biedna kobieta jest
kalek i ma trudnoci z poruszaniem si.
Bardzo szybko odpowiada nam, e zgadza si z radoci, i dodaje, i nie tylko przekae nam swoje programy
nauczania, ale od czasu do czasu bdzie przychodzi, eby nam pomc. Uwaamy, e po tym, co jej si
przytrao, wykazuje niezwyk odwag. Po tym udanym pierwszym kroku informuj o naszym planie ojca i
Dauda. Farida te mwi o nim swojemu ojcu i Saberowi. Nie mogybymy dziaa bez zgody naszych rodzin
na nielegalne wizyty uczniw. Wszyscy si zgadzaj, ale Daud nas ostrzega:
- To wietnie, e pani Fawzija przekae wam swoje materiay, ale jeli bdzie tu przychodzi, wemiecie na
siebie powan odpowiedzialno za jej ycie. Jeli talibowie zapi j po raz drugi, to bdzie jej koniec! Koniec! Nie macie prawa tak jej naraa.
Obie rodziny nie zgadzaj si wic na to, eby pani Fawzija braa udzia w nauczaniu. Przedsiwzicie rusza,
z chwil gdy dostarcza nam swj plan lekcji. Bior dziesitk dzieci, Farida tyle samo. Marjam bdzie miaa
rednio picioro, w zalenoci od dnia. Nasi uczniowie maj od siedmiu do czternastu lat, a komplety s
koedukacyjne. Oczywicie my te podejmujemy ryzyko, ale niewielkie: dzieci nie bd musiay chodzi
daleko, niektre mieszkaj w tym samym bloku, inne w najbliszym ssiedztwie. Blisko jest zasadniczym
warunkiem bezpieczestwa. Jedna z kuzynek mieszkajca w dzielnicy Taj mani opowiadaa ojcu histori,
ktra nas ogromnie wzburzya i ktra dodatkowo skonia do zachowania rodkw ostronoci. Dziewczynki
z Taj mani miay tajn szko oddalon o p godziny drogi i uczszczanie do niej wizao si z ogromnym
ryzykiem. Pewnego dnia ciaa kilku z nich, w wieku siedmiu czy omiu lat, znaleziono na mietnisku. Zostay
porwane, zgwacone i uduszone przy uyciu ich wasnych ubra. Organizujc nasze przedsiwzicie, duo
myl o dziewczynkach z Tajmani. To przez wzgld na pami o nich tak bardzo staram si pomc dzieciom
z ssiedztwa.
Mama, cho taka saba, odczuwa przypyw energii i te nas wspiera. Staram si w miar moliwoci chroni
j przed haasem, bo dzieci przychodz i wychodz o rnych godzinach i taki nieustanny ruch jest dla niej
mczcy. Myl, e docenia nasz wysiek, poniewa sama nie jest w stanie dziaa w swoim zawodzie. Soraja
obiecaa, e wieczorami bdzie poprawia zeszyty uczniw. A Daud dwoi si i troi, eby zaopatrzy nas w
podstawowe niezbdne materiay pimienne, owki i zeszyty. Korzysta z pienidzy, ktre daj nam rodzice
uczniw. Problemem jest kupno ksiek. Mona je jeszcze zdoby, ale s takie drogie: dwanacie tysicy
afghani za jeden zwyky podrcznik! Wziwszy pod uwag panujc w kraju inacj, to niebotyczna suma.
Rodzice uczniw kupuj wic sami po podrczniku na dziecko, w zalenoci od wasnych moliwoci.
Marjam prowadzi lekcje matematyki. Farida i ja uczymy czytania, historii i pisania ze suchu. Nasza
koleanka uczy starsze dzieci angielskiego.
Po zakoczeniu przedpoudniowych lekcji obserwuj ulic. Jeli dostrzegam kogo, kogo nie poznaj albo
kto wydaje mi si podejrzany, dzieci czekaj. Czasem nawet jedz u nas obiad. Najpierw wypuszczam najstarszych chopcw. Po kolejnym ogldzie ulicy wychodz dziewczynki. Brat jednej z nich czeka i wychodzi
razem z nimi. Co ciekawe, wcale si nie boj. Ucz dzieci z pogod ducha, moje koleanki tak samo. Siatka
jest absolutnie szczelna, znamy rodzicw, dzieci maj motywacj i s cakowicie wiadome tego, co robi
w tej zaimprowizowanej szkole. Rozumiej, e trzebazachowa tajemnic i e nauka jest bardzo wana w
sytuacji, w jakiej postawi nas reim talibw. Kiedy wychodz ode mnie, nic przy sobie nie maj, ani zeszytu,
ani ksiki, nawet owka. Wszystkie pomoce naukowe trzymam u siebie w pokoju. Na lekcje przychodz tak
samo z pustymi rkami, jakby wpady z wizyt.
Zaczynam prac midzy dziewit a dziesit rano w zalenoci od tego, kiedy zjawi si dzieci. Lekcje, ktre
kocz si w poudnie, odbywaj si w moim pokoju. Ucz religii, historii, geograi i literatury perskiej, a
dwa razy w tygodniu odbywa si czytanie i dyktando.
Mam pi uczennic: Ramika ma czternacie lat, ona jedna nosi czadri; Karamcza i Tabasom s bliniaczkami,
maj po siedem lat; Malika ma sze lat, a Zakija pi. Trzej chopcy s modsi: Szaejb ma siedem lat, a Szekeb
i Foad okoo piciu. Naladujc moje nauczycielki, zaczynam zawsze w ten sam sposb: Odrobilicie lekcje?
Kto nie odrobi lekcji, niech usidzie z boku! Zajmiemy si tym pniej. Potem przechodz do aktualnego
tematu: Dzisiaj bdziemy mwi o znaczeniu wody w yciu czowieka i na Ziemi. Do czego suy woda?.
Oczami wyobrani widz siebie, jak wsuchuj si w sowa nauczycielki!

Mama zapisaa mnie do szkoy na osiedlu Mikrorajan 1, znajdujcej si na poudniowym brzegu rzeki Kabul.
Tam przeszam cae nauczanie podstawowe. Rano o smej do szkoy odprowadza mnie ojciec, a okoo
wp do dwunastej odbieraa mnie Szakila. W mojej klasie bya dziewczynka o imieniu Wahida. Pochodzia
z Kandaharu, duego miasta, za ktrym rozciga si pustynia Registan. Bya najstarsza z nas i wychowawczyni wyznaczya j na gospodyni klasy, chocia to ja powinnam ni zosta, bo miaam najlepsz ocen.
Uwaaam, e zgrywa si na waniaczk, i zazdrociam jej. Kiedy Wahida oznajmia, e wraca w swoje
strony, spodziewaa si na pewno, e posmutniej, tymczasem pamitam, e powiedziaam: Dla ciebie to
lepiej, e wracasz. Przejam obowizki gospodyni klasy i moja duma zostaa zaspokojona.
Kiedy to wspominam, myl, e nie byam wtedy nazbyt mia.
Do trzeciego cyklu - co u nas odpowiada zakoczeniu nauki na szczeblu podstawowym - nosilimy tradycyjne stroje, ale na pocztku cyklu czwartego, czyli liceum, trzeba byo woy mundurek, na ktry skadaa
si brzowa sukienka, a pod spodem biae spodnie. Rosjanie zbudowali wanie na osiedlu Mikrorajan nowoczesny budynek, ktry nazwali Liceum Przyjani. Po szeciu miesicach przybyy jeszcze dwa takie same.
Szkoa staa si obowizkowa, Sowieci podjli wic pewne rodki, eby zachci rodziny do posyania dzieci
na nauk. Wypacali zasiek w wysokoci tysica piciuset afghani miesicznie na ucznia, a w liceach rozdawano bezpatnie niebieskie sukienki i szare koszule. System ten dziaa tylko sze miesicy. Nazywalimy go
Emdad disco, to znaczy pomoc disco, bo moda na disco w latach osiemdziesitych bya dla nas synonimem
luksusu, ktry zafundowa nam Zwizek Radziecki! Kiedy w 1989 roku wyszy wojska radzieckie, zostaa
nam po nich we wszystkich dziedzinach pewna liczba doradcw, ktrych od razu nazwalimy tymi, ktrzy
spnili si na konwj. W naszym liceum w czasie okupacji byo wielu nauczycieli z ZSRR, ale w 1989 roku
zostao ju tylko dwch spnionych na konwj, z czego jeden uczy w mojej klasie. Farhad, nazbyt pewny
siebie kolega, prowokowa go, rzucajc w niego papierowymi kulami.
- Dlaczego jeszcze tu jeste, skoro wszyscy wyjechali? - pyta bezczelnie.
Ojciec Farhada by wanym czonkiem partii sprawujcej wadz, tote nikt nie mia zwrci mu uwagi.
Wedug mnie by nie najlepiej wychowany. Po jakim czasie ci dwaj nauczyciele te wyjechali, ale sdz, e
kule Farhada nie miay na to wpywu. Jego nienawi do Sowietw bya jednak zrozumiaa.
W tamtych latach wiele dzieci z naszej dzielnicy stracio ojcw. Zmarli w wizieniu albo uznano ich za zaginionych. Fereszta, Jama, Ajmal i Babrak, z ktrymi si bawiam, a przede wszystkim Anita, ktrej mi byo
bardzo al... Przez dziewi lat z rzdu chodziam z Anit do tej samej klasy. Bardzo j lubiam. Szczupa,
miaa jasn cer i kasztanowe wosy, bya mia i wesoa. Zbliyam si do niej jeszcze bardziej, kiedy
dowiedziaam si, e jest psierot. Jej ojciec zosta aresztowany i wtrcony do wizienia za Sowietw i od
tamtej pory such po nim zagin; matce nie udao si dowiedzie, dlaczego zosta aresztowany ani gdzie
by wiziony. Prawdopodobnie w Pol-e Czarchi, jak mj brat Wa-hid. Ojciec Anity nie wrci, cho wrciy
tysice innych mczyzn. Jedyn pamitk, jaka jej po nim zostaa, byo zdjcie, na ktrym ojciec trzyma j,
ma dziewczynk, na rkach. Jej matka pakaa, kiedy mi je pokazywaa. Co dziwne, Anita inaczej ni
jej mama reagowaa na cierpienie: bujaa w obokach, jak marzycielka, uwielbiaa gra w szkolnym teatrze,
a czasem piewaa jako przedstawicielka klasy. To by jej sposb na przeycie i zachowanie nadziei. Czsto
mwia mi: On kiedy wrci.
W porwnaniu do niej miaam szczcie, bo oboje moi rodzice yli, a dziki jednej z ciotek, ktra lubia
o tym opowiada, znaam ca ich histori. Pobrali si z mioci, kiedy mama studiowaa medycyn i dodatkowo uczszczaa na bezpatne wykady lekarzy niemieckich, organizowane przez Instytut Goethego w
Kabulu. Odbywaa sta jako pielgniarka w szpitalu Masturat. Tam zobaczy j ojciec i zakocha si. Ona
przez cztery lata nic nie dostrzegaa, cho posya jej wiersze i stara si jak mg oczarowa i uj pikn a
nieczu. Zauwaya tylko, e jest miy, i dopiero jaka koleanka otworzya jej oczy.
Kiedy z kolei zakochaa si mama, ich maestwu sprzeciwia si jej rodzina, a take babka ojca, bo obawiaa
si przyj do grona rodziny kobiet z wyszym wyksztaceniem, pracujc w szpitalu, ktra moe nie
bdzie okazywa jej nalenego szacunku.
Ostatecznie ojciec powiedzia mamie:
- Jeli nadal bd si sprzeciwia naszemu maestwu, trudno, porw ci!

Rodzice pobrali si w 1964 roku, a nas napawa dum fakt, e jestemy ich dziemi. Tak zaczyna si historia naszej rodziny, dosy dobrze zreszt odzwierciedlajca dzieje Afganistanu, bo nie zdoay jej rozbi ani
kolejne wojny, ani bratobjcze walki midzy rnymi grupami etnicznymi. Tata jest Pasz-tunem, mama
Tadydk, to symbol sam w sobie!
Pewnego ranka, zim 1999 roku, jeden z uczniw przekaza mi prob rodzica, ebym na lekcji historii
omwia wojn z Anglikami. Rodzice czsto w ten sposb podsuwaj mi pewne tematy.
Zwaywszy na wiek chopca, musz uj to w prostych sowach:
- Anglicy chcieli zaj nasz kraj, ale Afgaczycy nie lubi obcych najedcw. I cho Anglicy mieli do dyspozycji najlepsz nowoczesn bro, a oni tylko kije, stawiali odwanie opr. Wygrali, a Anglicy si wynieli
i nigdy wicej nie wrcili! Anglicy nie mieli pojcia o naszym trybie ycia. Dam ci przykad. Zauwayli, e
Afgaczycy czsto uj mae, suche kulki, jakby ulepione z ziemi, a wyjmowali je z kieszeni.
To ich bardzo intrygowao i zastanawiali si, do czego one su.
- Co to byo, Latifo?
- Na wsi zbiera si morwy, suszy je, rozgniata i z powstaego proszku wyrabia si jadaln, bardzo sodk
mas, ktr mona bardzo dugo przechowywa. To si nazywa talchan, a naszym onierzom dodawao siy
podczas walki.
Po przegranej wojnie Anglicy nie wzili ze sob talchan. Zabrali zoto, klejnoty, wiele starych przedmiotw,
ktre budziy ich podliwo. Ale poniewa nie mogli ich przetransportowa przez gry, schowali je w
rnych miejscach wzdu drogi odwrotu.
Innego dnia pada inne pytanie:
- Mj ojciec powiedzia, e, w przeciwiestwie do prezydenta Dauda, krl Habibullah Chan nie zrobi dla
kraju nic dobrego. Pyta, jakie jest twoje zdanie...
- Pomwimy o tym jutro.
Zaskoczy mnie, a nie chc udziela wymijajcej odpowiedzi, bo daty i nazwiska troch mi si pomieszay w
pamici. Wol wieczorem poprosi rodzin, eby mi wytumaczya, co naley sdzi o tym problemie historycznym.
Nazajutrz rano, naleycie przygotowana, mog ju odpowiedzie uczniowi.
- Twj ojciec ma racj. Ten krl nie przysuy si krajowi, w swoim paacu trzyma trzysta kobiet, ktre
uprzyjemniay mu ycie. Jego syn, Amanullah Chan, ogosi niepodlego i wypdzi z naszej ziemi Anglikw, ale ambicj prezydenta Dauda byo co wicej: chcia uczyni z Afganistanu kraj rozwinity, nowoczesny i niezaleny. Chcia, na przykad, ebymy sami mogli produkowa samochody i mnstwo innych tego
rodzaju rzeczy. Dlatego nie zamierza by krlem, tylko prezydentem. Niestety, nie zdy, bo przyszli Rosjanie. Kiedy chodziam do szkoy, nauczanie historii zaczynao si od wojny angielsko-afgaskiej. Nastpnie
omawiao si czasy wspczesne, w ktrych yli moi rodzice, panowanie krla Mohammada Zahera Szaha, a
potem sprawowanie wadzy przez jego kuzyna Dauda.
Pamitam, jak w liceum, kiedy na lekcji bya mowa o wojnie angielsko-afgaskiej w XIX wieku, nasz profesor chcia posuy si porwnaniem i w ferworze popeni ciekawy lapsus: Rosjanie wycofali si z Afganistanu w 1878 roku, tak samo jak Anglicy w 1989. Eee... Nie... Tak czy inaczej, wycofali si w podobnych
okolicznociach: pokonani i zmuszeni do odwrotu!.
Szczeglnie dobrze pamitam zim 1988-1989. Wojska radzieckie szykoway si do ewakuacji. Byo zimno
jak nigdy dotd w caej historii Kabulu. Zaopatrzenie prawie ustao. Ruch oporu stosowa polityk otoczenia
i blokady stolicy i brakowao nam wszystkiego. Ustawiaymy si z siostr w kolejce do dwch rnych
piekarni, eby kupi sze bochenkw chleba. Tak samo zdobywao si naft, bo modahedini zburzyli supy
trakcji elektrycznej i wszyscy do gotowania uywali maszynek na naft, a do ogrzewania wgla. Kolejki byy
coraz dusze. eby cokolwiek kupi, trzeba byo odsta p dnia. Niektrzy ustawiali si w kolejce okoo
trzeciej po poudniu i byli zaatwiani o sidmej wieczorem, inni zjawiali si przed sklepami dobrze przed
witem,
0 trzeciej, majc nadziej, e o dziewitej rano przyjdzie ich kolej. Ta ndza trwaa cztery miesice
1 zdarzao si, e ludzie umierali, stojc w ogonku. Kiedy nie byo chleba, najbogatsi jedli herbatniki i ciasta.
Tymczasem mwiono nam, e robimy rewolucj! Zjadam wtedy tyle ciasta, e mi obrzydo...
Zaopatrujce stolic radzieckie samoloty ldoway tylko noc, a gazety pisay, e Kabul dostaje kroplwk.
Ostrza z rakietnic, niekoczce si kolejki, ceny ryu, cukru i mki, wszystko to doprowadzao mieszkacw
do kresu wytrzymaoci nerwowej. Denerwowali si z byle powodu, dochodzio do bjek. Wielu mylao
tylko o tym, jak wydosta si z Kabulu.

Jedni oddawali crki za ony chopcom z Zachodu, przygotowujc w ten sposb schronienie dla caej rodziny, bo chcieli jecha ich ladem. Inni prbowali zdoby pienidze na snansowanie wyjazdu za granic,
czsto nielegalnego, wyprzedajc dobytek. Kabul straci ca t sztuczn wesoo, jaka panowaa za okupacji
radzieckiej. Wreszcie wiosn 1989 roku radio podao, e odtworzono zapasy i e nie ma ju problemw z
zaopatrzeniem. Co ciekawe, Kabulczycy nie wiedzieli wtedy prawie nic o tym, co si dziao na prowincji. W
telewizji byo peno programw rozrywkowych, jakby chcieli nas otumani - koncerty, wybory Miss Afganistanu albo Miss Kabulu, lmy indyjskie... Dziaay teatry, wszystkie kanay radiowe rozbrzmieway muzyk.
Od czasu do czasu ulice miasta zaludniay si, ale nieznane byy losy rodzin, ktre porzuciy domy i wioski
podczas walk midzy oddziaami ruchu oporu a wojskami rzdowymi. Ludno stolicy z wolna pczniaa, a
my pozostawalimy lepi... Nie chcielimy dostrzec rzeczywistoci.
Owszem, istnieli modahedini, wiadomo byo, e jest opozycja, ale myl, i nadal wierzylimy, e wszystko
si uoy, e dojdzie do porozumienia, wrci pokj... Potem by Dalalabad. Latem 1991 roku, dwa lata po
wyjciu wojsk radzieckich, ruch oporu rozpta wielk bitw o miasto, korzystajc ze znaczcego wsparcia
wojsk pakistaskich. Armia afgaska i rzd komunistyczny przeprowadziy masow mobilizacj.
Z tej wanie okazji doktor Nadibullah wygosi sawne przemwienie na placu Ariana. Sprawujcym wadz
chodzio o obron Dalalabadu przed atakami ruchu oporu, ale przede wszystkim o przeciwstawienie si
ingerencji Pakistanu. Werbowano kobiety, eby zapewni stolicy bezpieczestwo. Widziaam wtedy po raz
pierwszy kobiety w mundurach wojskowych. Byy wszdzie, na skrzyowaniach ulic i na szerokich arteriach. Pracoway w ka-bulskim elewatorze zboowym, dziaajcym dwadziecia cztery godziny na dob, eby
zapewni wypiek chleba. Prowadziy elektryczne autobusy miejskie. Pracoway w administracji, w bankach,
pieway w telewizji. Czonkinie Zwizku Modziey Komunistycznej chodziy po szkoach i zbieray dary
dla wojska. Ta mobilizacja udzielaa si nawet modym piosenkarzom amatorom, ktrzy dawali bezpatne
koncerty ku czci wojska. Pojawiy si naladowczynie Madonny i naladowcy Michaela Jacksona, piewajcy
dla afgaskiej armii. Nie mogam jednak nie zauway, e niektre dziewczyny z mojej dzielnicy s smutne,
kiedy ich narzeczem wyruszaj na front.
W przeddzie wejcia modahedinw, pod koniec kwietnia 1992 roku, bylimy zaproszeni na wesele do
hotelu Kabul, pooonego w centrum miasta, naprzeciwko banku centralnego i niedaleko paacu prezydenckiego i budynku Ministerstwa Finansw. Uroczysto rozpocza si okoo godziny czwartej po poudniu.
Dziewczta i chopcy mieli na sobie zachodnie ubrania, taczyli, podano kolacj, a po niej miaa si odby
ceremonia religijna. Nagle na sal wpad jaki wojskowy i zapyta o ojca nowoeca. Powiedzia mu, e
oddziay modahedinw wdary si do miasta i e trzeba szybko udzieli lubu. Wikszo kobiet bya w
sukniach z dekoltami, mczyni okryli im wic czym prdzej ramiona marynarkami i wszyscy w popiechu
zaczli si rozchodzi do domw. Pi minut pniej starszy brat pana modego jak najszybciej odwiz mnie
i moje siostry do domu. Rodzice byli zdziwieni, e wracamy tak wczenie, bo zwykle taka uroczysto nie
koczy si przed pnoc! Szakila chciaa sprawdzi, czy radio podaje jakie informacje, ale nie byo specjalnego wydania wiadomoci. Nastpnego dnia wszystko jeszcze wygldao zwyczajnie i ludzie rozeszli si do
swoich zaj.
Okoo godziny jedenastej Szakila przysza po mnie do szkoy. Na pytanie nauczyciela, dlaczego mnie zabiera,
odpowiedziaa po prostu, e musz wraca do domu. Wytumaczya mi to po drodze.
- W Kabulu moe doj do wojny, musz zawiadomi ca rodzin. Zadzwoni do magazynu taty.
Syszaam, jak prosi go, eby zrobi zakupy i wraca czym prdzej. Potem telefonowaa na lotnisko
i zawiadomia Soraj, e powinna przyjecha do domu. Szakila wygldaa dziwnie, staraa si zachowa zimn
krew, ale co pi minut podchodzia do okna, eby zobaczy, czy nadchodz rodzice. Ptorej godziny pniej
wszyscy byli w domu.
- Skd ten popiech? - zapyta tata.
- Jadc do redakcji, t sam drog co zwykle, zauwayam, e sklepy s zamknite i e ludzie buduj zapory
z workw z piaskiem. Widziaam uzbrojonych mczyzn w turbanach, a przecie nikt poza wojskowymi
nie ma prawa nosi w miecie broni. Kiedy takswka dojechaa do gmachu Ministerstwa Gospodarki Wodnej i Elektrycznoci, niedaleko placu Delad, jaki wojskowy^da znak, eby si zatrzyma. Pokazaam mu
legitymacj subow i powiedziaam, e jad do redakcji. Rozkaza mi zawraca ze sowami: W miecie s
onierze Golbuddina Hekmatjara!. Zapytaam, kim jest ten Hekmatjar, i w tej samej chwili jaki mczyzna
w tradycyjnym stroju, z brod i w turbanie, wrzasn: Naleymy do Hezb-e Eslami Hekmatjara!. Ni std, ni
zowd dookoa samochodu wyroso jak spod ziemi peno mczyzn w turbanach; kazaam kierowcy natychmiast zawrci.

Takswkarz wykonywa manewr, kiedy ten sam wojskowy, ktry nas zatrzyma, znowu zacz dawa
mi znaki: chcia, ebym zabraa dwie dziewczyny pracujce w Ministerstwie Gospodarki Wodnej i
Elektrycznoci. Opowiedziay mi, e ci brodacze bili je i poniali, bo byy ubrane w spdnice i rajstopy.
cignli z nich rajstopy i powiesili je im na szyjach. Napluli im w twarz i wyzywali od komunistek. Za
mostem, bliej naszej dzielnicy, panowa spokj. Nikt nawet nie przypuszcza, e kilkaset metrw dalej sytuacja wygldaa zgoa inaczej.
Kolacj tego wieczoru zjedlimy okoo wp do smej, a wkrtce potem zaczy si walki. Szakila pobiega
szybko do Sabera na szste pitro, eby zobaczy, gdzie si tocz. Chocia wtedy byo to zabronione, Saber
mia lornetk. By zakochany w Victorii, dziewczynie z bloku naprzeciwko, i jakim cudem zdoby lornetk,
eby z balkonu mc oglda ukochan. Jego matka, zatrudniona przy sprztaniu paacu prezydenckiego,
potwierdzia Szakili, e brodacze w turbanach odesali tego dnia do domu wszystkie kobiety, wyzywajc je od
komunistek. Czyli ludzie Hekmatjara byli ju w paacu prezydenckim! Z wysokoci szstego pitra Szakila
widziaa walki od strony Pol-e Mahmud Chan, naprzeciwko paacu prezydenckiego, niedaleko szpitala i w
stron dzielnicy Szaszdarak, skd blisko do budynku radia i telewizji. Radio jednak nadawao normalnie, tyle
e nie byo adnych wiadomoci o toczcych si walkach.
Szakila nie moga si uspokoi i powtarzaa:
- No i widzicie, miaam racj!
Przed oknem w naszym pokoju uoyymy z So-raj stos z poduszek, a ja mylaam o tym, co ostatnio
mwiy moje koleanki w liceum: Jeli ekstremici wejd do Kabulu, nie bdzie si mona malowa ani
nosi zachodnich ubra. Zobaczycie, zabroni nam nawet jedzi na rowerach!.
Po kilku minutach wybuchy sycha byo ju tak blisko, e mieszkacy pitego i szstego pitra zeszli
schroni si w piwnicy. Byli najbardziej naraeni na strzay. Walki trway ponad dwa dni, a my nie mielimy
adnych ocjalnych informacji. Wreszcie trzeciego dnia radio Kabul podao, e ludzie z partii Hekmat-jara
zostali wypdzeni, udaremniono prb przejcia miasta. Potem ogoszono utworzenie Islamskiego Pastwa
Afganistanu i powoanie nowego rzdu wywodzcego si z ruchu oporu, dowodzonego przez komendanta
Masuda, aktualnego pana Kabulu. Sysz jeszcze sowa obwieszczenia: W najblisz sobot wszyscy, a w
szczeglnoci kobiety, winni wrci do pracy. Szkoy dla dziewczt bd ponownie otwarte, tak samo jak
szkoy dla chopcw. I ja, i moje szkolne koleanki poczuymy wielk ulg. Hekmatjara baymy si do tego
stopnia, e caa nasza dziewczca polityka, a pragnymy swobody uczenia si, a potem pracy, sprowadzaa
si do yczenia, eby ten fanatyk zosta zepchnity moliwie najdalej na pnoc albo do Pakistanu! Miesic
pniej telewizja nadaa reporta o zbrodniach popenionych przez komunistw. Pokazano grupy winiw
masowo mordowanych w Pol-e Czarchi, setki rozrzuconych par butw, zbiorowe groby... Kiedy komunici
sprawowali wadz, tysice ludzi oskaronych o antykomunizm aresztowano, stracono i pochowano w zbiorowych grobach. Kryy pogoski o afgaskich winiach politycznych zesanych na Syberi. Kilka miesicy
pniej moja koleanka Anita, uszczliwiona i pena nadziei, przysza si ze mn poegna, bo wyjedaa z
matk do ZSRR na poszukiwanie ojca. Sprzeday dom, eby opaci podr. Byam smutna, taka smutna, e
wyjedaj szuka ducha...
Anita ktrego dnia wrcia z ZSRR. Nie odnalaza ojca.
Sytuacja w Kabulu staa si dziwna: z jednej strony mona byo swobodnie si porusza, uczy si, pracowa,
a z drugiej ciya nam na co dzie wojna narzucona przez Hekmatjara. W 1993 roku walki przybray na sile
i intensywnoci. Zim, kiedy nie odbywaj si lekcje, bo w Afganistanie jest za zimno, szkoy zamieniono
w schroniska dla rodzin przesiedlecw. Bardzo ucierpiay dzielnice na poudniu, zachodzie i w centrum
miasta. Mieszkacy uciekali, szukajc schronienia w pnocnej czci miasta, niektrzy wyruszali do Dalalabadu albo do Pakistanu. Toczya si prawdziwa wojna etniczna. Pasztunowie zabijali Hazarw, Ha-zarowie
zabijali Tadykw... Najwiksz odpowiedzialno za te rzezie ponosi nadal Golbuddin Hek-matjar, a on,
co byo powszechnie wiadome, by cakowicie podporzdkowany tajnym subom pakistaskim. W tamtym
czasie, chcc zastraszy mieszkacw, modzi chopcy zatruwali ywno, wstrzykujc do warzyw i owocw
toksyczne substancje. Po ich zjedzeniu ludzie chorowali, bya nawet pewna liczba oar miertelnych. Kabulczycy byli przeraeni, bali si kupowa wiee produkty od wdrownych handlarzy. Po kilku tygodniach jedna
z takich band zostaa zatrzymana, pokazano j w telewizji i powoli ludzie si uspokoili.
Wszdzie spaday rakiety. W niektre dni doliczano si trzystu, ale czasami byo ich nawet tysic. W szpitalach byo peno rannych. Brakowao lekw. Lekarze pracowali dzie i noc. W styczniu 1994 roku siy Golbuddina Hekmat-jara, do ktrych doczyy oddziay dowdcw Hazarw, generaa Dostuma i Mazanego,
rozpoczy krwaw kampani. Bombardowania zaczy si 1 stycznia o godzinie czwartej rano i trway bez
przerwy cay tydzie, ktry razem z ssiadami spdzilimy w piwnicy.

W caym miecie wyczono wod i prd. Potem walczce strony ogosiy co w rodzaju zawieszenia broni,
co umoliwio zagranicznym dyplomatom wyjazd ze stolicy. My te skorzystalimy z okazji, eby schroni
si w pnocnej dzielnicy miasta. Po drodze widzielimy tysice ludzi, cae rodziny, ktre musiay porzuci
domy. Bitwa trwaa ponad siedem miesicy, a znaczna cz Kabulu zostaa spalona albo zburzona. Spalono
uniwersytet, jeden z najwikszych w tym regionie. Spldrowano i spalono bibliotek uniwersyteck, drug co
do wielkoci w Azji. Zburzono i obrabowano muzeum. A mimo to ylimy, ja chodziam do liceum, a moja
siostra Szakila wysza za m w dniu, w ktrym na Kabul spado trzysta rakiet. yjc w warunkach wojennych, zobojtnielimy na tragedi wasnego kraju. Bylimy tak otumanieni, e nie dostrzegalimy jeszcze
jednego grocego nam niebezpieczestwa, a mianowicie tajnego ruchu uczniw szk religijnych, rodzaju
nowej zbrojnej milicji. Pod koniec 1994 roku zawadna ona jedn trzeci kraju na poudniowym wschodzie,
wykorzystujc walki dowdcw wok Kabulu. Zostao nam niewiele ponad dwa lata tej dziwnej wolnoci w
nieustannie obleganym miecie. Miaam czternacie lat, tyle co Ramika, moja uczennica, ktra wchodzc do
pokoju, zdejmuje burk i grzecznie siada na pododze, eby posucha, jak czytam wiersz synnego Mohammada Hafeza Szirazi.

wiat by dla mnie domem

I wszdzie szukaem wiedzy
Lubiem wdrowa pod rnymi niebami
Zbierajc najdrobniejsze okruchy myli
Jak rnorakie owoce, ktrymi
Karmia si moja lozoa.
Ramika zapisze go pod moje dyktando, a potem wyrecytuje.
Jest w takim wieku, e stosuje si do niej potworny dekret ogoszony przez talibw zaraz po ich wkroczeniu
do Kabulu: Wszystkie dziewczta musz by zamne. Zdarzyo si niedawno, chyba w zeszym roku, e
w ssiednim bioku do drzwi pewnego mieszkania zapukaa kobieta. Bya to jedna z tych strczycielek, ktre
szukaj dla talibw modych Afganek. Otworzya jej matka, a bya w domu sama z trzema crkami, i do
mieszkania wtargnli talibowie. Zbili matk do utraty przytomnoci i porwali jej trzy crki. Strczycielka
powiedziaa ssiadom, e ju byy polubione jej trzem synom, a ona ma prawo sprowadzi synowe do domu!
Od tamtej pory drzwi otwiera nieznajomym zawsze ojciec albo Daud.
Jedna z moich kuzynek pada oar tej diabelskiej puapki. Upatrzy j sobie pewien talib; sta si natarczywy
i grozi caej rodzinie, a kuzynka bya zmuszona polubi jakiego o wiele od niej mod166
szego chopca, cho nie miaa najmniejszego zamiaru wychodzi za m.
Zdarzyo si mnstwo tego rodzaju przypadkw, jedne straszne, inne po prostu aosne, ktre zamay
ycie dziewcztom w wieku Ramiki i moim! Dzi wieczorem bd si modli o niemoliwe, o przywrcenie
wolnoci kobietom, a wygldajc na ulic, bd czujniej ledzi wzrokiem burk Ramiki.
Zmieniam si. Jestem dorosa.

Polowanie na latawce

Tata martwi si o nas, odkd dziaa nasza tajna szkoa. Nie mwi o tym, bo widzi, e dla Sorai, Dauda i dla
mnie jest ona pewnego rodzaju lekarstwem. Nawet mama troch si oywia. Czasem, ze smutkiem, tata
mawia:
- Ach, kiedy wy chodzilicie do szkoy! Gdy prowadziem was na lekcje angielskiego! To byy czasy! Teraz
kryjecie si jak zodzieje, a te dzieci i tak nie zaznaj nigdy tego samego co wy. Ju wasze dziecistwo nie byo
atwe, ale one...
Ojciec sprawia wraenie, jakby dwiga na barkach ciar caego wiata.
Odkd w domu codziennie zjawiaj si dzieci, zapanowao u nas pewne oywienie. Mama si wczya.
Pocztkowo nie chcielimy jej za bardzo przeszkadza, ale teraz pomaga nam w miar swoich si. W poudnie
gotuje dla dzieci i cieszy si, widzc, jak jedz. Kiedy wychodz, ma dla nich sowa otuchy:
- Bardzo dobrze! To jest wasz sposb walki.
Dziki tej zmianie w domu odwiedzaj nas ssiadki, matki naszych uczniw i uczennic. Dawniej przychodziy
do mamy tylko wtedy, kiedy miay kopoty ze zdrowiem. Potem zaczy si ba i coraz rzadziej wpaday po
rad. Potem zabrako wszystkiego, co jest potrzebne do leczenia, i w ogle przestay si pokazywa. Teraz
mama moe znowu przyjmowa je bez obawy - te kobiety na pewno nie donios o istnieniu szkoy, bo tym
samym zadenun-cjowayby wasne dzieci. A one i tak s ju zagroone! Dziewczynki przede wszystkim, ale
chopcy te. Po miecie kry przeraajca plotka. Podobno zaginli jacy mali chopcy, niektrych odnaleziono okaleczonych lub nieywych. Ludzie mwi, e talibowie posuyli si nimi do handlu narzdami. Podobno... Duo jest takich podobno w Kabulu. Gdybymy mieli chocia jedn niezalen gazet, jak w czasach, kiedy pracowaa Szakila. Przeprowadziaby dziennikarskie dochodzenie... Ale to marzenia: miasto jest
zamurowane, jest jak cytadela milczenia, gdzie kr tylko szepty i niesprawdzone informacje. Zanim nastali
talibowie, odbyam sta w redakcji Szakili. Miaam trzynacie lat, gdy postanowilimy z kolegami wydawa
nasz wasn gazet, opracowywan przez i dla modziey. Nie byo wtedy adnej prasy modzieowej i my
chcielimy wypeni t luk. Gazet skadalimy wasnorcznie w domu razem z Farid, Marjam i Saberem,
a pomagaa nam moja starsza siostra. Wychodzia raz na kwarta pod tytuem Fager, co znaczy wit. Pisana
rcznie w jednym jedynym egzemplarzu krya od domu do domu, obiegaa ca szko, przyjaci i rodziny
przyjaci. Wracaa do mnie po kilku miesicach, czsto postrzpiona, niekiedy brakowao fotosw gwiazd
lmowych...
Do ostatniej strony przyklejalimy kopert, do ktrej czytelnicy mogli wkada swoje propozycje, dziki
czemu nastpny numer moglimy zaczyna od tematw szczeglnie ich interesujcych.
Przepisywalimy z czasopism iraskich artykuy dotyczce problemw kobiet, zamieszczalimy informacje o wydziaach uniwersyteckich i kierunkach ksztacenia zawodowego. Lejsze dziay byy powicone
modzie, makijaowi, muzyce. Wycinaam zdjcia aktorek i modelek. Pisalimy o nowych ksikach, pytach
kompaktowych. Robiam fotokopie pocztwek ze zdjciami gwiazd lmu indyjskiego i amerykaskiego,
przytaczaam anegdoty z ich ycia. A jeli chodzi o powaniejsze tematy, siostry pomagay mi zapeni dzia
polityczny i publicystyczny. Zwaszcza Szakila.
Kiedy wkroczyli talibowie, pracowaam nad ostatnim numerem roku. Nie mogam go skoczy, nie miaam
ju do tego serca. Wzili to na siebie Farida i Daud. Gest brata mia swoje znaczenie, mia sprawi, ebym nie
tracia wiary. Chcia, ebym kontynuowaa wydawanie gazety, ale ja naprawd straciam ochot.
Zrezygnowaam, zreszt pozostali te. Skd bra materia, skoro prasa jest cenzurowana? Zostalimy
cakowicie odcici od wiata. Nie dysponujemy adnymi informacjami z wyjtkiem z rzadka przychodzcych
do Dauda listw od kolegw, ktrzy wyjechali do Niemiec, Londynu albo do Holandii, skpych wiadomoci
z Rosji od Wahida i suchanego wieczorem potajemnie radia. To wszystko. yjemy jakby w jakiej abstrakcyjnej prni. Daud twierdzi, e dla wiata Kabul przesta istnie. Jego koledzy myl, e w Kabulu nie ma ju
Afgaczykw, e znajduj si tu jedynie Pakistaczycy.
Ilekro rozmawiamy o tym, co mog myle mieszkacy innych krajw, Daud jest nastawiony najbardziej
pesymistycznie.
- Mylisz, e ich to obchodzi? Nie wydaje mi si. Nie wiedz nawet, gdzie ley Afganistan. Jestem przekonany,
e nie wierz, i to wszystko tu < si dzieje. To nie ich sprawa. Nawet Afgaczycy mieszkajcy za granic
maj to w nosie! Dwa razy traa nam si gratka i za porednictwem kolegi Dauda pracujcego w Air Ariana
dostalimy pisma z Emiratw Arabskich.
Linie lotnicze dziaaj, ale ju bez kobiet i obsuguj tylko loty do Islamabadu, Dubaju i Duddy w Arabii
Saudyjskiej. Dwa pisma na trzy lata to dosy mizerne rdo informacji! Z letargu budzi nas Farida, ze swoim
darem stawiania pyta, na ktre ma gotowe odpowiedzi:

- A gdyby tak wznowi wydawanie gazety? Nie masz ochoty? Bo ja tak! Wystarczy zacz! Proponuje, e przejdzie si po miecie i jak reporter, tyle e niewidzialny, bo w burce, zbierze informacje do nowego numeru
gazety. Pomoe nam Daud i zaopatrzy nas w artykuy pimienne, a poniewa ma bardzo adny charakter
pisma, zajmie si te kaligra.
Szkoda, e nie ma z nami Szakili. Od dnia jej lubu wszyscy w domu odczuwamy brak jej autorytetu i
umiechu. To ona pilnowaa naszej nauki, a mnie i Soraj otaczaa troskliw opiek. Uwielbiaa muzyk i lm
i to dziki niej tata zabiera nas do kina. Szakila wietnie si uczya, bya ciekawa wszystkiego. Kiedy miaa
jedenacie lat, bya najlepsza w klasie z rosyjskiego, czym zasuya sobie na propozycj pobytu w ZSRR i na
gromy Wahida, ktry nie chcia jej puci. Ale ona postawia na swoim.
Siostra zaczynaa w niezalenym wydawnictwie jeszcze za studenckich czasw. Dzisiaj wspominam ten peen
entuzjazmu okres, kiedy udao mi si odby sta w jej gazecie. Miaam trzynacie lat, chodziam do redakcji
razem z ni, mimo deszczu pociskw zapowiadajcych pocztek burzenia Kabulu. W 1994 roku zaczynalimy
dopiero orientowa si w zoonoci wani midzy rnymi odamami ruchu oporu.
Przypominam sobie, na przykad, nieudany zamach stanu 1 stycznia, kiedy Uzbecy nalecy do milicji
generaa Dostuma i ultrafundamentaici Hekmatjara prbowali obali prezydenta Rabbaniego, Tadyka,
wspieranego przez oddziay komendanta Ahmada Szaha Masuda. Dziennikarze nazwali ten epizod pit
bitw o Kabul. Milion ludzi na drogach, uciekajcych na prowincj... Prba zamachu stanu nie powioda
si, w czerwcu Masud zdoa wyprze fundamentalistw ze stolicy, ale Szakila mwia, e nigdy nie zaznamy
pokoju.
- Silna wadza wywodzca si z mocnego sojuszu modahedinw jest nie na rk Pakistanowi. Woli, ebymy
byli podzieleni, rozdarci. Dopki z powodu wojen plemiennych sytuacja w naszym kraju jest niestabilna,
dopty Pakistan moe spokojnie prowadzi swoj agresywn polityk w stosunku do Indii i korzysta ze
wsparcia Stanw Zjednoczonych. Polityka, jak Amerykanie prowadz w Azji, jest straszliwym bdem.
Ktrego dnia, kiedy przyszymy rano do redakcji, czekay na nas smutne wiadomoci. Mirwajs Dalil,
afgaski dziennikarz pracujcy dla BBC, zosta zamordowany przez Golbuddina Hekmatjara. Po poudniu
poszymy do szpitala zobaczy, jak wyglda. Na ciele nieszcznika wida byo lady zaciekoci jego
oprawcw. Towarzyszcy mu dziennikarz zagraniczny wyjawi powd tego zabjstwa: Dalil lmowa
walczcych w szeregach Hekmatjara pakistaskich i arabskich bojownikw. Chcieli wywoa strach i
zniszczy dowody zaangaowania obcych najemnikw po stronie afgaskich ekstremistw.
Szakila przekazywaa nam co wieczr zasyszane w pracy albo na wydziale opowieci, ktre spisywaa w
zeszycie. Suchaam jej z wielkim zainteresowaniem, a niektre fakty wykorzystywaam w mojej gazecie.
Pamitam, na przykad, doskonale przypadek pani Zarminy, tak znamienny dla szataskich meandrw
komunistycznej administracji. Pani Zarmina bya sprztaczk w Zarzdzie Transportu Miejskiego w Kabulu,
Rijasat-e Melli Bus. Bya to poczciwa kobieta, analfabetka, a zapisaa si do partii komunistycznej w miejscu
pracy, bo prawdopodobnie byo to konieczne, eby mc sprzta w urzdzie. Chcc wstpi do partii, musiaa
zoy przysig, e nigdy nie skamie swoim przeoonym ani nie zdradzi partii. Ot ktrego dnia, kiedy
sprztaa w jakim biurze, niechccy podsuchaa rozmow dyrektora wydziau, jego zastpcy i kilku innych osb na kierowniczych stanowiskach. Zrozumiaa, e rozmawiaj o odsprzeday czci zamiennych, co
byo absolutnie nielegalne. Dyrektor poleci swojemu zastpcy, eby nalece do pastwa autobusy psuy si
czciej i byy uznawane za niezdatne do uytku, co kwalikuje je na zom.
- Sprzedamy silniki i czci zamienne. Pienidze zostan dla nas.
Pani Zarmina przysigaa, e nigdy nie okamie partii. Dlatego te poinformowaa o tym, co usyszaa,
suby administracyjne wydziau transportu. Podczas tego przesuchania byli obecni Farid Mazdak, czonek
biura politycznego i zastpca sekretarza sprawujcej wtedy wadz partii Watan. Nieszczsna pani Zarmina
nie wiedziaa, e miaa do czynienia ze zorganizowan ma. Farid Mazdak przyzna jej medal za zasugi i
podzikowa. Nastpnego dnia, kiedy pani Zarmina nie wrcia po pracy do domu, jej zaniepokojony m
zjawi si w Rijasat-e Melli Bus. Nikt nie umia mu powiedzie, gdzie jest jego ona. Upyn tydzie i m
razem z dziemi znowu przyszed da urzdu upomnie si o on. By natarczywy, bo wiedzia o caej historii i podejrzewa, e ona jest przetrzymywana w budynku. Rzeczywicie, wizi j od tygodnia w swoich
pomieszczeniach sam dyrektor... Wezwa ma do swojego gabinetu, zamkn drzwi na klucz i zmusi go,
eby przyglda si, jak gwaci jego on. Po czym owiadczy biedakowi, e jak mu si nie podoba, moe si
rozwie, i prbowa zmusi go do; podpisania wniosku o rozwd.

Cakiem zdezorientowany, mczyzna nie wiedzia, co ma robi, waha si. Wtedy dyrektor kaza ogoli pani
Zarminie gow na oczach dzieci... M nadal bi si z my-; lami. Doprowadzony do wciekoci takim brakiem* posuszestwa dyrektor kaza wrzuci dzieci do rzeki Kabul, przepywajcej tu obok siedziby Zarzdu
Transportu Miejskiego. Pani Zarminie udao si wyrwa, skoczya do rzeki i uratowaa syna. Niestety, prd
porwa crk. Oszalaa z blu biedna kobieta wrcia do domu, ale m nie chcia jej wpuci. Ona jednak nie
poddaa si, chciaa przeprowadzi spraw do koca. Posza wobec tego zoy skarg do Ministerstwa Transportu. Ale genera Chalil, sam zamieszany w ten poktny handel, rozkaza swoim straom da jej nauczk i j
wyrzuci.
Tragedia pani Zarminy trwaa ponad dwa lata. Wszyscy brali j za wariatk, nikt nie wierzy jej opowieci.
Nawet kiedy skadaa zaalenie do Fazela Hagh Chaleghjara, niekomunistycznego premiera w rzdzie doktora
Nadibullaha, ten nie chcia jej przyj. Szakila opisaa t histori w swojej gazecie, na szczcie niezalenej,
mimo pogrek partii Watan. Jej artyku pomg wreszcie pani Zarminie zatriumfowa nad nieszczciem
i niesprawiedliwoci. Kiedy w kwietniu 1992 roku ruch oporu zdoby stolic, biedna kobieta posza szuka
sprawiedliwoci u nowych panw Kabulu. Zamieszani w spraw czonkowie mai zostali wreszcie zatrzymani
i osadzeni w wizieniu. Jednak kiedy weszli talibowie, pani Zarmina stracia prawo do pracy, musiaa ucieka
do Pakistanu i, wedug ostatnich wiadomoci, jakie zdobya Szakila, wegetuje z synem w obozie dla
uchodcw w Naser Bagh, kilka kilometrw od Peszawaru.
Relacje o gwatach ukazyway si wtedy czsto w gazetach i jest ich nadal duo pod rzdami talibw, ale ju
nie w prasie. Za komunistw pewna dziennikarka z tygodnika Sabawan opublikowaa artyku na ten temat,
zmieniajc przez ostrono nazwiska, bo w spraw byli zamieszani wpywowi czonkowie partii. Dziewczyna o imieniu Parwin pracowaa w Ministerstwie Edukacji. Kilku kolegw z ministerstwa zaprosio j na
spotkanie towarzyskie. Na miejscu zorientowaa si, e jest jedyn kobiet. Byo ju za pno, eby moga
wyj. Upili j i zgwacili. Nawet szofer uczestniczy w gwacie. Do szpitala, nieprzytomn, zawiz j dozorca
domu. Dziennikarka bya tego dnia w szpitalu przez przypadek, a Parwin przed mierci zdya wszystko jej
opowiedzie. Nigdy nie zapomn jeszcze jednej historii. W redakcji opowiadano, e na oddziale pooniczym
szpitala Malalaj w Kabulu urodzi si potworek i y tylko osiem godzin. Matka pochodzia z regionu Salang,
na pnoc od miasta. Twarz noworodka budzia groz: mia jedno oko porodku czoa, jedno ucho niemal
na czubku gowy, a usta na lewym policzku. Nie mia rk ani ng. Niektrzy lekarze twierdzili, e to skutek
stresu wywoanego wojn, na jaki matka naraona bya podczas ciy. Po przeprowadzeniu bada laboratoryjnych uznali ostatecznie, e matka i dziecko byli naraeni na dziaanie substancji chemicznych przenoszonych przez pociski Scud. Wojska radzieckie uyy ich po raz pierwszy w dolinie Salang. To wszystko
dziao si wtedy, kiedy mimo wojny domowej nie bylimy skazani na jedyne rdo informacji, gdy dziaaa
telewizja, wychodziy gazety, kiedy w miar normalne ycie byo jeszcze moliwe. Ostatnio najwaniejsze
informacje radia Szariat dotycz znowu i jak zwykle kobiet: zakaz odzywania si na ulicy, bo dwik ich
gosu mgby prowokowa handlarzy na bazarze. Jedyne, co nam pozostao, to radio ulica - wiadomoci
przekazywane szeptem przez tych, ktrzy poruszaj si swobodnie, czyli mczyzn. Po Kabulu kry znowu
fala pogosek o saudyjskim przyjacielu talibw, panu ben Ladenie, i zalubinach - data i miejsce nie jest znane
- muy Omara, dowdcy talibw, z jedn z jego licznych crek. Ludzie opowiadaj, e wesele byo wystawne i
gorszce. Zasady talibw najwyraniej nie obowizuj ich samych. Pewnego dnia odwiedzia nas moja dawna
koleanka szkolna Hafeza z propozycj, eby poycza od niej ksiki po piset afghani za tom. Jej matka
piecze chleb i sprzedaje go za marne pienidze, jak wiele innych ubogich kobiet. Tak nam jej byo al, e
Daud obieca wypoycza od niej co tydzie jedn ksik, nawet jeli nie bdziemy ich czyta.
W przeciwiestwie do naszego starszego brata Daud jest wraliwy i milczcy. Mwi niewiele, ale zawsze jest
gotw popieszy z pomoc. Oeni si w lipcu 1998 roku. W normalnych czasach lub to prawdziwe wito.
Po lubie Dauda pozostao nam mgliste i gorzkie wspomnienie. Mam poczucie, jakby nic si nie stao, jakby
nie by naprawd onaty. A przecie Marjam, jego ona, mieszka u nas zgodnie z obyczajem. Daud bardzo
chcia si oeni. O Marjam, przyjacice ony, dziewczynie z dobrej rodziny, opowiedzia mu kiedy jeden z
jego przyjaci, bo uwaa, e spodobaaby mu si. Zaprosi do siebie Dauda, a poniewa Marjam mieszkaa
po ssiedzku, brat zobaczy j w ogrodzie rodzinnego domu. Nie mg si z ni spotka tak, jak modzi ludzie
spotykali si przed talibami, co oczywicie go irytowao. Tak czy inaczej mia ju dwadziecia dziewi lat i
stanowczo chcia si oeni.
Rodzice poprosili o jej rk, jak kae obyczaj. W Afganistanie to rodzice organizuj zalubiny. Moja babcia
miaa zwyczaj mwi, e mio przychodzi po nik-ha, czyli ceremonii religijnej. Ze wzgldu na sytuacj
panujc w Kabulu zarczyny si nie odbyy i przyszli maonkowie nie mogli si widywa. Nie bdzie zabawy ani muzyki, ani prezentw i piknej sukni.

Mama czsto nam opowiadaa, e na swoim lubie bya ubrana we wspania zielon sukni zaprojektowan
przez ocjalnego krawca dworu krlewskiego, pana Azara. Potem, na wieczr, przebraa si w dug bia
sukni z Parya, poyczon od ony szefa sub wywiadowczych krla. Zielona suknia, w kolorze nadziei i islamu, jest tradycyjn szat zakadan na uroczysto religijn. Wieczorem obowizuje bardziej zachodni styl,
a biay kolor przyszed do nas z Europy. Podczas przysigi lubnej oblubiecy wymieniaj obrczki, a starsza
kobieta naleca do rodziny wkada im w zagbienie doni henn. Potem moda para przeglda si w specjalnym lustrze, ktre pniej zabiera do sypialni. Nowoecy odczytuj werset z Koranu i wypijaj sodki napj,
eby w ich zwizku nie zabrako sodyczy przez cae ycie. Na zakoczenie uroczystoci puszcza si krew z
barana i jeli krew zaplami buty panny modej, oznacza to, e bdzie zawsze wierna mowi.
Daud i Marjam zostali tego wszystkiego pozbawieni, tote uznalimy, e trzeba jednak sprbowa wyprawi
im wesele. Ale jak to zrobi? Nie mona i do restauracji, jak z okazji lubu Szakili, kiedy mielimy setk
goci. adna restauracja nie zgodziaby si przyj jednoczenie mczyzn i kobiet. A nasze mieszkanie jest
za mae, zbyt wystawione na ciekawo ssiadw i talibw. Zupenie nie wiedzielimy, jak uczci ten zwizek,
chyba e w piwnicy, dokd schodzilimy w najgorszych czasach bombardowa.
Rodzice Marjam mieszkali w domu z ogrodem w innej dzielnicy Kabulu, ich ssiedzi byli zaprzyjanieni z
koleg Dauda, podjlimy wic ryzyko zorganizowania uroczystoci w domu narzeczonej.
Soraja i ja od dawna ju nie wychodziymy z mieszkania. Od dawna te nie byymy na adnym lubie.
Mimo to nie odczuwaymy podniecenia, nie czyniymy przygotowa, nie byo mowy o malowaniu si ani o
szukaniu materiau na odwitne sukienki. Grono zaproszonych goci ograniczyo si do absolutnego minimum: kilku przyjaci Dauda i obie rodziny. Brat by rozalony, bo nie mg woy eleganckiego garnituru i
krawata - to byo zabronione. Koledzy artowali:
- To nic... Przecie nie bdzie si robi zdj, bo to zakazane. Nikt si nie dowie, e nie miae garnituru...
Widzc smutn min Dauda, jeden z nich nie wytrzyma:
. - Nie, to niemoliwe, nie mog pozwoli, eby mj kolega nie mia chocia jednej kasety wideo z wasnego
lubu, musi mie jak pamitk... Zajm si tym. I przyszed z kamer wideo. Najpierw wszystko przebiegao
zgodnie z zasad talibw, zakazujc spotka w mieszanym towarzystwie, nawet z okazji lubu. Kobiety zebray si w jednym pokoju, a mczyni w drugim. Na czas ceremonii trzeba byo jednak poczy
nowoecw, eby mogli zaoy
sobie obrczki. Rodziny zgromadziy si w ogrodzie. Daud i Marjam stali obok siebie. To bya najbardziej
symboliczna chwila, kolega Dauda wyj wic kamer, inny woy do magnetofonu kaset z muzyk. Nagle
kto zawoa:
- Talibowie! Id!
Wybucha panika. Kolega rzuca si na kasety, a te znikaj byskawicznie razem z magnetofonem, nikt nie
zdy si nawet zorientowa, jak to zrobi. Ale talibowie syszeli! Wciekli, zaczli wszystko przeszukiwa,
bezskutecznie. Natomiast operator-amator nie zdy pozby si kamery, przyapali go na gorcym uczynku.
Zemsta obrcia si przeciwko niemu, zbili nieszcznika. Wyrwali mu aparat, rzucili go na ziemi, podeptali ze zoci, jak gdyby by wcieleniem diaba, i jedyna pamitka ze lubu Dauda zostaa zniszczona. Ku
zadowoleniu talibw nieliczni gocie rozpierzchli si, a my wrcilimy samochodem do domu, zabierajc ze
sob pann mod, jak zodzieje, gdy tymczasem jej wyjazd jest zawsze prawdziw ceremoni. Kompletna
klska. Kolega brata nie zosta, na szczcie, ciko ranny, tyle e w caej tej historii straci kamer. Wszyscy
byli zszokowani, tata wcieky, Soraja we zach, a Daud rozalony. C to za wstyd sprowadzi on na ono
rodziny w podobnych okolicznociach! Zazwyczaj lub syna wituje si w sposb o wiele bardziej wystawny.
Przyjcie do rodziny nowego czonka jest chwil radoci i szczcia.
Kiedy z domu odchodzi dziewczyna, wtedy szczcie spotyka rodzin jej maonka. Biedny Daud, kilku
talibw upokorzyo go, demonstrujc swoj wadz! Czsto zastanawiam si, co chc osign, zakazujc
uroczystoci i zabaw, pozbawiajc rodzinnych pamitek, a odpowied jest za kadym razem przeraajco
prosta: chc nas pozbawi ycia. Dla wasnej korzyci chc naszej zagady, powolnej, ale pewnej. Na niebie
nad Kabulem nie ma ju latawcw. Kiedy caymi dziesitkami kryy nad miastem. Chopcy wspinali si na
dachy, zadzierali gowy, ryzykujc upadek, eby zapa wiatr. I czsto spadali. Co roku do szpitala traali mali
ranni, oary latawcw. Ale ich rnokolorowe papierowe ptaki byy symbolem naszego nieba. Dzieci, ktre
nie miay na nie pienidzy, robiy sobie szelak, gron bro skadajc si z kamienia przymocowanego do
sznurka. Wypatryway latawcw i wyrzucay pocisk, celujc w tor lotu obiektu ich podania.

Jeli traay, oba sznurki pltay si i maym zodziejom pozostawao ju tylko cign up na ziemi.
Polowanie na latawca koczyo si czsto bjk, tym bardziej e niektrzy myliwi posugiwali si ulepszonym szelakiem z dwoma kamieniami, co czynio polowanie jeszcze bardziej niebezpiecznym. Szelak nie
by uywany wycznie przez drobnych zodziejaszkw, posugiwali si nim te dla zabawy tacy chopcy jak
Daud, ktrzy nie umieli puszcza latawcw. Ktrego wieczoru, chcc mnie rozmieszy, So-raja opowiada
mi o latawcu, ktry spad Daudowi na gow, kiedy brat by may.
- To byo jeszcze w starym domu, przed przeprowadzk tutaj, ciebie jeszcze nie byo na wiecie. Podczas gdy
Daud bawi si w ogrodzie szelakiem, spad mu na gow i zrani go szelak ssiada, ktry chybi celu. Krew
leciaa mu z ust, ale ba si przyj do domu, eby nie dosta bury. Jego kolega Abdullah zaprowadzi go do
swojej mamy, pielgniarki mieszkajcej na pierwszym pitrze. Zaoya mu szew i przyprowadzia do domu.
Za godzin Abdullah spad z dachu ze swoim latawcem. Krwawio mu kolano i jego matka przysza z paczem
do naszej mamy, mwic, e jest ranny. Tym razem szya i opatrywaa go nasza mama. Daud by spokojny,
prawie nigdy si nie bi, pilnie si uczy, mia bardzo dobre stopnie, przede wszystkim z matematyki. Bardzo
lubi kino. Mia adn kolekcj miniaturowych samochodzikw, co miesic kupowa sobie nowy. Mama
czsto nam opowiada o dniu obrzezania jej synw, co zrobiono jednoczenie. To bya wielka uroczysto,
zaproszono ponad setk goci. Mama zamwia dla chopcw u krawca biae garnitury, zabito wielkiego
barana, a podwrko domu zostao udekorowane girlandami z arweczek. Obrzezanie wykonuje najczciej
cyrulik albo lekarz; mama wybraa lekarza. Ojciec dokadnie wytumaczy synom, na czym ono polega. W
przypadku starszego brata operacja przebiega bez problemu. Daud za bardzo si ba i kiedy przysza jego
kolej, lekarz powiedzia, jak to si zwykle robi w takich chwilach:
- Popatrz na niebo i na ptaki, synku... wiadom sytuacji i rozdraniony ze strachu, Daud
odpar:
- Szybko! Tnij! Wiem, co bdziesz robi. Wahid i Daud czuli si skrpowani, kiedy mama
i ciotki opowiaday t histori. Narzekali, e dla nich to wcale nie byo zabawne, bo oni cierpieli, a wszyscy
pozostali bawili si w najlepsze.
Wahid zacign si do wojska, a Daud chcia tego za wszelk cen unikn. Skoczy liceum Omara Szahida.
Zim 1987 roku Daud, a mia wtedy osiemnacie lat i zda wanie kocowy egzamin w liceum, wyszed rano,
eby sprawdzi wyniki. Kiedy zrobio si ciemno, a on nie wraca, rodzina zacza si niepokoi. Tata obszed
ssiadw i wypytywa kolegw Dauda, czy go nie widzieli, a Sza-kila zadzwonia do Wahida do koszar. Brat
kaza nam nie rusza si z domu i powiedzia, e si tym zajmie. Okoo pnocy przed domem zatrzymaa
si wojskowa ciarwka. Wysiad z niej Wahid w mundurze wojskowym i Daud trzscy si ze strachu jak
osika. Nie byo mnie przy /m, bo byam za maa, ale siostry opowiaday ii to tyle razy, e mam wraenie,
jakbym wszysco sama widziaa i syszaa. Wahid nagada Daudci i rozkaza mu nie wychodzi z domu, a sam
/rci do koszar. Wtedy Daud opowiedzia, co si,vydarzyo.
- Kazali nam cierplhie czeka przed szko na wyniki. Po dwch gdzinach wezwali nas na szkolny
dziedziniec. Nags budynki otoczyli onierze, a na dziedziniec weszli ocerowie. Jedn sal zamienili w biuro
koiisji poborowej i ogosili, e bd wzywa uczniw w kolejnoci alfabetycznej i kierowa ich dornych
jednostek wojskowych. Ja z ca moj as dostaem przydzia do Gardez, na poudniu. Ci, ktrzy mieli
jakie chody, zaczli wydzwani i w nieca godzin poszli do domu. Ale ja icilku kolegw nie wiedzielimy,
co robi, do kgo si zwrci. Wszyscy balimy si, e pol ns na front z karabinem w rku, jak Wahida. W
zsadzie nie powinni nas wciela do wojska, bo re skoczylimy nauki. Jeli kto chce studiow, zostaje zwolniony. Wtedy zobaczyem Wahia w mundurze ocera gwardii prezydenckiej, wsycie szeciu onierzy. By
bardzo rozgnieway. Wypreni na baczno onierze zasalutowa a on kaza im natychmiast przyprowadzi
dyrelora liceum i oznajmi mu: To bezprawie, nie mcie prawa przetrzymywa tu uczniw bez wiedzy
rodzicw. Przewodniczcy komisji poborowej odpar, e on tylko wykonuje instrukcje. Wahid poczy
si przez radio z ich dowdztwem i wyuszczy spraw dyurnemu w garnizonie, a ten odpowiedzia, e
rzeczywicie uczniw naley zwolni. Wszyscy koledzy zwiali, a mnie Wahid przywiz do domu.
Wydarzyo si to wtedy, kiedy Rosjanie urzdzali obaw na modych chopcw i si wcielali ich do armii
afgaskiej. Niektrzy, jak mj starszy brat, zgaszali si na ochotnika, bo i tak trzeba byo odby sub
wojskow. Daud mia dopiero osiemnacie lat, a Wahid doskonale wiedzia, e on nienawidzi wojska i wojny i
e gdyby musia walczy z afgan-skim ruchem oporu pod dowdztwem Rosjan, nie wytrzymaby tego.
Przez trzy miesice Daud y w ukryciu w domu, czekajc na egzamin wstpny na uniwersytet. W tym czasie
Szakila musiaa robi za niego zakupy i codziennie chodzia ze mn do wypoyczalni kaset wideo, bo trzeba
go byo czym zaj, a przede wszystkim w miar moliwoci utrzyma go w domu.

Nie byo to atwe, bo miota si po mieszkaniu jak niedwied w klatce. Tylko w naszym domu szeciu
chopcw znalazo si w takiej samej sytuacji. Wieczorem spotykali si na korytarzu, eby porozmawia.
Pewnego wieczoru bawiam si z siostrami przed domem, kiedy nadbieg Malek Rajhan, nasz ssiad, i kaza
mi ostrzec Dauda, e po okolicy kry wojskowy patrol. Popdziam uprzedzi brata i jego kolegw, a oni
szybko si rozeszli. W mieszkaniach rodzice urzdzili im kryjwki. Tego dnia mama zezocia si na Dauda.
Absolutny zakaz wychodzenia z mieszkania! Nie poszed nawet na dwa wesela, jakie w tym czasie odbyy si
w naszej bliskiej rodzinie. W modnych wwczas popularnych i ludowych piosenkach rwnie bya mowa o
subie wojskowej i armii, a na lubach kobiety pieway:
Wieje wiatr i porywa moj chust, Patrol zabra mojego lubego, Daj Boe, eby zniknty te patrole, Co
zabray mego wiernego lubego!
Rne opowieci kryy na ten temat. Jeden z ssiadw opowiada nam, e gdy w dzielnicy Parwan onierze
przetrzsali wszystkie mieszkania w poszukiwaniu chopcw, weszli do ludzi, ktrzy im powiedzieli, e syn
wanie zmar. To by wybieg, chopiec lea na ku i udawa nieywego. Chwil potem rodzice stwierdzili,
e rzeczywicie nie yje...
W Kabulu opowiadano o setkach takich zdarze. Kada rodzina miaa w zanadrzu jak histori. W tej samej
rodzinie niektrzy popierali ruch oporu, a inni byli raczej po stronie rzdu. Rodziny byy rozdarte.
By Afgaczykiem i walczy w wojsku afgaskim dowodzonym przez Rosjan z innymi Afgaczykami? By
Afgaczykiem proradzieckim czy antyradzieckim? Zachowa neutralno? Nadchodziy trudne momenty,
kiedy synowie osigali wiek poborowy, | stale zreszt zmieniany w zalenoci od kaprysw i rzdu i potrzeb
wojska.
)
Kiedy na urodzinach, zgodnie z tradycj, za- I czto piewa cztero wiersze. Wrd goci znalazy si osoby
pochodzce z Kohestanu, rwniny lecej okoo pidziesiciu kilometrw na pnoc od stolicy, i inne,
zamieszkae w Kabulu. Na zmian rozlegay si gosy czonkw tej samej rodziny, to zwolennikw komunistycznego rzdu, to przybyych z Kohestanu, popierajcych opozycj.
Prokomunici piewali:
Ach! Ten dzielny i dumny modzieniec Wyprostowany na czogu jedzie na front, Wyprostowany na czogu
jedzie na front
w Pandszirze! A oczy kobiet pene s ez.
A zwolennicy ruchu oporu:
Chodziam wrd kwiatw i woa mnie
modahedin Dziki za uprzejmo, czstuje mnie herbat,
Dziki mu, nie wypij mu herbaty,
Jaki jest wspaniay z broni na ramieniu!
Pod koniec zimy prasa podaa, e modzie moe zapisywa si na uniwersytet i zdawa egzaminy wstpne.
Patrole wojskowe miay tego dnia robi apanki na miecie i legitymowa studentw. Punkty kontroli byy
coraz bardziej liczne i wzmocnione.
Wahid zawiz Dauda i kilku innych chopcw z dzielnicy wasnym dipem, bo patrole nie zatrzymyway
samochodw wojskowych. Uniknicie kontroli jednak nie wystarczao. Na egzaminach prace chopcw byy
oceniane bardziej surowo ni prace dziewczt. Rzd robi wszystko, eby poprzez zaostrzon selekcj jak
najwicej modych ludzi skierowa do wojska.
Czekalimy z lkiem cay dzie. Wreszcie pod wieczr Daud wrci z zadowolon min. Mia powody do optymizmu, bo w liceum by drugim uczniem w klasie. Jako kierunek studiw wybra ekonomi i zda egzamin
wstpny. W tamtym okresie, kiedy kto by zapisany na uniwersytet, mia prawo do legitymacji studenckiej
i do urzdowego zwolnienia z wojska. Zawiadczenie byo wane przez trzy miesice. Po kadym egzaminie
kwartalnym byo przeduane albo uniewaniane, w zalenoci od wyniku.
Za pierwszy kwarta Daud dosta najlepsz ocen w grupie. Jak kady dobry student, mg otrzyma stypendium umoliwiajce dalsz nauk w ZSRR.

Nie mia najmniejszej ochoty na wyjazd, ale ojciec wola, eby opuci Kabul i w ten sposb unikn wojska.
Nie nalea jednak do partii, wobec tego nie przyznano mu stypendium. Daud pokci si z sekretarzem
Zwizku Modziey Komunistycznej, odpowiedzialnym za przydzia stypendiw. Usysza: Dla ciebie nie
ma!. Ostatecznie ojciec wybra si do sekretarza. Zrobi tyle szumu wok tego aktu niesprawiedliwoci, e
Daud w kocu dosta stypendium wane tylko w Republice Tadykistanu, w Duszanbe, a nie w Moskwie.
Daud je przyj i wyjecha studiowa ekonomi w Duszanbe. Tak byo dla niego lepiej, bo przepisy w sprawie
poboru do obowizkowej suby wojskowej zmieniy si bez uprzedzenia. Z dnia na dzie na studentw
naoono obowizek odbycia szeciomiesicznej suby bez wzgldu na to, czy byli synami ministrw, czy
zwykymi obywatelami. Rzd postanowi, e w zalenoci od potrzeb kady mczyzna musi odby dwa lata
suby wojskowej. Na szczcie Daud by w Tadykistanie. Korespondowalimy z nim. Od czasu do czasu
dzwoni do domu. Po roku przyjecha do Kabulu na wakacje i opowiedzia nam o ndzy i ubstwie, jakie
widzia w Duszanbe. Tutaj przywdcy opowiadali nam wspaniaoci o yciu w Zwizku Radzieckim, a tymczasem ludzie cierpieli tam najczarniejsz ndz.
- Poznaem kobiet, ktra pracuje w pastwowym gospodarstwie rolnym za dwa ruble dziennie. Profesorowie stawiaj ci dobry stopie za breloczek do kluczy. Za sprzedane w Duszanbe dinsy moesz przey
jako student cay rok. Wszyscy afgascy studenci przywo dinsy, okulary przeciwsoneczne, parasole...
Wszystko, co kupuje si tutaj czy w Peszawarze, tam kosztuje fortun. Nawet noyczki do paznokci! Paczka
gumy do ucia!
Daud mwi, e wrd studentw w Tadykistanie panuje radziecka moda.
- Najbogatsi eni si z Rosjankami i daj dzieciom rosyjskie imiona, takie jak Natasza, Tieresz-kowa, Walentyna, Aleksy, Iwan... To jest czci programu sowietyzacji spoeczestwa. Modych Tadykw wysyaj do
Moskwy, a na ich miejsce przysyaj rodowitych Rosjan.
Tumaczy nam te, e sowietyzacja Tadykistanu wywoaa wrd Tadykw powany problem dotyczcy
tosamoci narodowej, chocia uniezalenili si od Moskwy w 1991 roku. Kiedy Daud przyjecha do Kabulu
na nastpne wakacje, w sierpniu 1992 roku, nie byo ju komunistycznego rzdu. Upad w kwietniu, pod naporem sojuszu modahedinw. Jednak fundamentalista Hekmatjar czai si nadal i wysya na Kabul pociski
rakietowe. Dla Dauda by to trudny wakacyjny miesic, bo odzwyczai si ju od ostrzaw.
Nie rozumia, jak moemy si nie ba, dla niego to byo straszne. A my si przyzwyczailimy.
ycie toczyo si w pokoju wychodzcym na wschd, gdzie nie ryzykowalimy, e znajdziemy si na linii
strzaw. Pewnego dnia, okoo pierwszej, kiedy wanie skoczylimy obiad i ogldalimy telewizj, popijajc
herbat, dwie rakiety upady tu przed naszym domem. Nie zamykalimy okien, eby nie popkay szyby, ale
u ssiadw szyby rozprysy si w drobny mak.
Pobieglimy si schroni w korytarzu, jedynym miejscu, gdzie nie mogy nas dosign odamki szka. Tym
razem rozpakaam si, paka te Daud. Wybuch spowodowa poar w najbliszym ssiedztwie i nasze
mieszkanie te zaczynao si pali. Wylewalimy wiadra wody i jako nam si udao ugasi pomienie. Wtedy
wrci Wahid, ktry wyszed na ulic po pierwszych strzaach.
- Nic wam nie jest?
Mama i Daud zaczli krzycze, nie panujc nad sob.
- Gdzie ty by? Po co wychodzisz w takiej qhwili?
- To wojna. Trzeba pomc ssiadom, wszyscy mczyni wyszli gasi poar. S ranni, jeden zabity.
Jednego z naszych ssiadw, wieo po lubie, odamek tra w ldwie. Kiedy wrcilimy do pokoju, okazao
si, e moskitiera jest podziurawiona jak sito. Stacjonujce w dzielnicy oddziay modahedinw pomogy
mieszkacom w gaszeniu ognia i przewiozy rannych do szpitala. Dwie godziny pniej wyczono prd.
Wysuchalimy wiadomoci: w tym dniu spado ponad sto pidziesit rakiet, powodujc mier dwudziestu
osb. Byo stu pidziesiciu rannych. Daud, z uchem przyklejonym do radia, powiedzia:
- Chc wyjecha z Kabulu, chc skoczy studia.
Zaraz nastpnego dnia, chocia trway walki, poszed do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, poprosi o wiz,
odebra bilet lotniczy i tydzie pniej wylecia do Duszanbe, przez Taszkient. Kiedy wyjeda na wakacje,
powiedziano mu, e nowy rzd afgaski nienawidzi Zwizku Radzieckiego i e wadze w Kabulu nie pozwol
mu wrci do Tadykistanu. Nie by jedynym studentem, ktry znalaz si w tej sytuacji. Ministerstwo Spraw
Zagranicznych jednak nie robio adnych trudnoci, skoro studia zostay z gry opacone przez stron
radzieck. Daud przebywa w Duszanbe do jesieni 1992 roku. Kiedy wrci do domu, mia dwadziecia trzy
lata, Kabul by nadal w rkach si komendanta Masuda, a fundamentalici Hekmatjara, prbujc

odbi miasto za pomoc ostrzaw z rakiet, mieli nam zgotowa pieko wojny domowej. Skoczyo si
dla chopcw wspinanie si na dachy i wypatrywanie z zadart gow latawcw na niebie. I tak jest nadal,
bo talibowie zamknli przed nimi przestrze powietrzn nad Kabulem. Ktrego dnia zabroni lata ptakom. Wojna trwa ju dwadziecia lat. Prawie cztery lata yj w zamkniciu! Czy kiedy w 2000 roku bd
obchodzi dwudzieste urodziny, nadal bdzie trwaa wojna? Koledzy Dauda wspominaj w listach, e wiat
o nas zapomnia, jakbymy si zapadli w jak dziur, e talibowie zrobili, co zamierzali, i e coraz wicej
Pakistaczykw przycza si do nich w obozach, w ktrych odbywaj wiczenia wojskowe. W BBC powiedzieli, e Amerykanie zbombardowali te obozy w odwecie za zamachy na ich ambasady w Afryce. Amerykanie nic sobie jednak nie robi z tego nieustannie trwajcego zamachu na nas, Afgaczy-kw i Afganki.
W BBC podano, e znaczcym rdem dochodw dla rzdu talibskiego jest opium: od kadej dostawy handlarze pac dwudziestoprocentowy podatek. Kraj znalaz si w rkach zorganizowanych band. Pocztkowo
tata stara si podtrzymywa w nas
nadziej: Za dwa tygodnie - mwi - za trzy miesice, za p roku.... A teraz, za ile lat? Myl o dorastajcych
wok nas tysicach przyszych talibw. Biedni mali Afgaczycy, biedny kraj, a tak do niego pasoway
latawce...

Kto w Afganistanie ma gos ?

Kiedy przekrcamy gak tranzystora i odzywa si radio Szariat, dreszcz przebiega nam po plecach. Mona,
na przykad, usysze, e skoro pozbawienie wolnoci jest aktem niesprawiedliwoci, to ucicie rki
zodziejowi jest o wiele bardziej miosiern kar ni wizienie, bo bdzie mg nadal pracowa i wykarmi
rodzin... Jeli dziecko ukradnie ze straganu bochenek chleba, bo jego matka, wdowa pozbawiona mskiej
opieki, nie moe pracowa i wobec tego jest skazana na ebranie, komu tali-bowie utn rk? S zodzieje
i zodzieje. Zgodnie z jednym z dekretw talibskich, za zodzieja uznaje si te czowieka, ktry omieli si
wymieni banknoty o niskim nominale na banknoty o wysokim nominale. Na czym polega przewinienie
takiego zodzieja? Na tym, e ujmuje kieszeniom ciaru inacji? e ukrywa oszczdnoci przed innymi
zodziejami? Jak mwi radio ulica, mua Omar przemieszcza si podobno zawsze z kuframi penymi afghani, pakistaskich rupii i dolarw. Nie wiadomo, czy to skarb pastwa, czy jego osobisty. Pastwo talibskie
nie jest naszym Afganistanem. Ich islamski emirat nie ma naprawd nic wsplnego z naszym islamem. W
BBC i Gosie Ameryki nie mwi si teraz czsto o naszym kraju. Daud ma racj, yjemy jak szczury w norze
niedostpnej dla reszty wiata. W sierpniu 1999 roku obie stacje informuj jednak o ofensywie oddziaw
komendanta Masuda, ktre wypary talibw na rwnin Szomali, na pnoc od Kabulu. Daud komentuje t
wiadomo w tonie fatalistycznym:
- Dopki wiat nie zrozumie, e talibowie to Pakistan, wojna nigdy si nie skoczy. Wszyscy popieraj
Pakistan. Co moe zrobi taki osamotniony modahedin jak Masud? Wojna domowa nie jest adnym
rozwizaniem. Nie ma wyjcia z tej sytuacji, chyba e dobrowolne wygnanie.
Myl o mieszkajcym w Moskwie Wahidzie. Zawiadomi nas o swoim lubie z mod Rosjank, Natasz,
1 kwietnia 2000 roku. Jeszcze jedna uroczysto bez naszego udziau. Po czyjej stronie by si opowiedzia,
gdyby rodzice nie doradzili mu wyjazdu? Kiedy talibowie wkroczyli do stolicy, cz Kabulczykw wzia ich
za zbawcw, ktrzy przywrc w kraju pokj, poo kres burzeniu miasta przez zwalczajce si stronnictwa
i zaprowadz zasady islamu. Czy brat te by w to uwierzy? Owszem, na miasto nie spadaj ju rakiety, ale
panuje grobowa cisza. Protalibscy mieszkacy zapewne poczuli si oszukani ju w pierwszych dniach. Dla
nich pokj nie musia oznacza odebrania im tradycyjnych zwyczajw, a tak si stao. Koniec z bbenkami, ze
piewami, z tacami na weselach i latawcami, koniec zabaw z gobiami pod grob ich wybicia, jak stanowi
jeszcze jeden dekret!
Radio ulica donosi - ale czy to prawda? - e mua Omar boi si Kabulu i mieszka w Kandaha-rze w domu
zbudowanym przez jego tecia ben Ladena. Natomiast radio Szariat podaje, e ben Laden zaoferowa wsparcie w nansowaniu i zaopatrzeniu kabulskich piekarni, co wczeniej robia ONZ.
Pod koniec 1999 roku Rada Bezpieczestwa ONZ naoya sankcje na talibw w zwizku z odmow ekstradycji do Stanw Zjednoczonych ben Ladena oskaranego o terroryzm. Wtedy ben Laden zagrozi: Zaznacie trzsie ziemi i huraganw zesanych przez Boga, a to co was spotka, bdzie dla was zaskoczeniem.
W 1996 roku, kiedy zdawaam egzamin czstkowy na dziennikarstwo, ben Laden nansowa meczety.
Meczety i chleb to dwa lary codziennego ycia w Kabulu. W ten sposb ben Laden zdobywa znaczenie
w kraju. Zastanawiam si, co jeszcze snansuje. Chtnie doczyabym ilustracj do artykuu o ben Ladenie w gazetce Fager, ale to niemoliwe, bo po miecie nie kry aden jego wizerunek, jest to zabronione.
Mamy pewne problemy ze zbieraniem interesujcych informacji do gazety. Farida przynosi plotki ze straganw, Daud sucha, co mwi si w sklepikach, ale zblia si rok 2000, cay wiat szykuje si do wielkiego
witowania, a nam brakuje tematw. Dawniej my te witowalimy pocztek roku, ale talibowie uznali; e
to pogaski obyczaj! Nawet wito Wiosny jest zabronione, czyby kwiaty byy poganami? Czy zbierajc karty
pocztowe z kwiatami, Soraja dopucia si przestpstwa? Rok 2000 nie przynis nic nowego, co nadawaoby
si do gazety, poza... Titanikieml Do numeru Fagera z roku 2000 traa nam si nad wyraz pogaska gratka.
Daud przynis plakat z Leonardem Di Caprio, zdoby nawet pochodzc z Pakistanu kaset z lmem. W
korycie rzeki Kabul, ktre susza, jak to si czsto zdarza, przemienia w bazar, handlarze sprzedaj gadety z
Titanica. Czarny rynek krci si wok lmu. Styl Titanic ma ogromne powodzenie, zwaszcza u fryzjerw.
Radio Szariat podao, e dwudziestu omiu zatrzymano i skazano za to, e obcinali chopcom wosy na
podobiestwo Leonarda Di Caprio. W piwnicach Kabulu trwa swoista rebelia, tam uywa si magnetowidw
i telewizorw. Miasto jest bezbronne, kobiety chodz ze spuszczonymi gowami, mczyni kurcz si pod
ciosami rzgi, a mimo to ludzie napawaj si w ukryciu niesamowit histori kochankw z Titanica, opakuj
mier bohatera w falach Atlantyku... Moe si to wydawa powierzchowne, bo ycie codzienne jest okropne,
kraj umiera z godu, uchodcy ze wsi przepeniaj obozy na pograniczu z Pakistanem i Iranem, ebracy
okupuj ulice Kandaharu, Kabulu, Heratu, Mazar-e Szarif i Dalalabadu. Ale o tym talibowie nie mwi, s
zbyt zajci wsadzaniem do wizienia cyrulikw, biczowaniem mczyzn i karaniem kobiet. Dlatego, skoro
zgodnie z dekretem ani kobietom, ani mczyznom nie wolno mia si w miejscach publicznych, a dzieciom
bawi si, ludzie pacz nad pogask histori miosn.

Leonardo jest taki przystojny! Dziewczta z mojej dzielnicy potrzebuj jego widoku, choby wpatrywanie
si w niego byo grzechem. Wklejam do gazety zdjcie aktora z poczuciem, e - pozbawiona nauki i wiedzy,
pozbawiona ycia - buntuj si buntem dwudziestolatki. Numer specjalny powicony Titanikowi
jest wreszcie gotowy. Daud ozdobi tytu swoim piknym pismem. Jeszcze nie wiem, e to bdzie nasza ostatnia domowa produkcja. Jest 1 stycznia; rok 2001 zaczyna si smutno pod rzdami cikiego prawa talibw,
jedynym powodem do radoci jest kolorowe zdjcie ze lubu Wahida. Dotaro do nas wreszcie po dugiej
wdrwce, przechodzc z rk do rk kolejnych posacw. Brat jest w garniturze i krawacie, w kieszonce ma
biay kwiat; jego ona, adnie umalowana, ma na sobie sukni z biaej koronki, z dekoltem odsaniajcym
ramiona, a na blond wosach uczesanych w kok - delikatny biay welon. Oboje wygldaj piknie. Na
odwrocie Wahid napisa: Kochana Mamo! To dla Ciebie. Zdjcie z naszych zalubin. Wahid wyglda na
szczliwego. Tam, gdzie jest, aden talib nie zniszczy aparatu fotogracznego. Jego onie nie grozi chosta za
to, e zbytnio odsonia swoj urod. S wolni, a my znajdujemy .si w wizieniu. Talibowie opanowali prawie
cay kraj. Przysza zima i Afgaczycy uciekaj przed zimnem i godem. Daud mwi, e pakistascy policjanci
daj pienidzy od wszystkich Afgaczykw chccych przej przez granic, nawet od ndzarzy szukajcych
ratunku przed godem. Pakistan chce naszej mierci i jest ju bliski celu. yjemy w cakowitej izolacji, bo
talibowie dawno
ju rozkazali zamkn biuro Misji Narodw Zjednoczonych w Kabulu. Odcinaj nas od midzynarodowej
opinii, ten koszmar si nie skoczy. W BBC mwili o masakrze afgaskich cywili w kilku zajmowanych przez
nich miastach.
Gos Ameryki niepokoi si o los posgw Buddy w Bamjan, wspaniaego zabytku archeologicznego, tak
synnego w Afganistanie, e ich wizerunek widnieje na biletach lotniczych towarzystwa Air Aria-na. Daud
oglda je codziennie w przedstawicielstwie, w ktrym pracuje. Te posgi s od wiekw dum regionu
Hazaradat. Talibowie zniszczyli ju dziea sztuki w muzeum w Kabulu i freski Beh-zada, synnego malarza
perskiego z XV wieku, w Heracie, miecie sztuki zaoonym w IV wieku p.n.e. przez Aleksandra Wielkiego
i stolicy mongolskiego wadcy Timura, a teraz przysza kolej na posgi Buddy! Nawet Anglicy i Rosjanie
uszanowali tak bogate dziedzictwo kulturalne Afganistanu. Dawniej do Bamjanu i Heratu przyjedao wielu
turystw...
Radio Szariat podao, e zgodnie z dekretem muy Omara, nakazujcym zniszczenie wszystkich posgw
powstaych przed przyjciem islamu, posgi Buddy w Bamjanie zostan zburzone. Gos Ameryki nada
wywiad z przedstawicielem midzynarodowej organizacji archeologw, ktry oburza si na zamach na te
kolosy z V wieku, nalece do wiatowego dziedzictwa ludzkoci, oraz wypowied rzecznika muy Omara,
ktry wyjani, e przedstawiaj one bokw niewiernych.
Islamski Emirat Afganistanu nie moe tolerowa bawochwalstwa, dla islamu te posgi nie s wyobraeniem
adnej wiary. Rozbijamy tylko kamienie, nic wicej. W innej audycji Gosu Ameryki rzecznik talibw
owiadczy, e nie moe potwierdzi ani zaprzeczy, i posgi zostay ju zniszczone. W ten sposb daje do
zrozumienia, e byli tam przed nimi rebelianci z Sojuszu Pnocnego... Potem przyznaje si do zamachu
na kultur. A w Bamjanie ludzie wiedz. Widzieli, jak tali-bowie strzelali z broni maszynowej i z wyrzutni
rakietowych do dwch kolosw stojcych w swoich grotach od pitnastu stuleci. BBC podao, e cay wiat
jest wstrznity tym aktem wandalizmu, ktremu dorwna mogoby tylko zburzenie piramidy w Egipcie.
Talibowie nie drukuj nowych biletw towarzystwa Air Ariana.
Najgorsza wiadomo, jak podao BBC w lutym 2001 roku, to zapowied wizyty w Paryu ministra zdrowia,
muy Mohammada Abbasa, majcego przeprowadzi we Francji rozmowy w sprawie pomocy humanitarnej.
W zwizku z t ocjaln wizyt radio Szariat nie posiada si z radoci! Jak mwi spiker, stanowi ona pewn
form uznania pastwa talibskiego. Talib w Paryu, w ojczynie praw czowieka! Minister zdrowia zakazujcy
kobietom wstpu do szpitali, ktry w 1997 roku odway si uwizi przedstawicielk Komisji Europejskiej
do spraw Pomocy Humanitarnej! Pani Bonino, ktra przybya z wizyt do pewnej organizacji pozarzdowej
w Kabulu w zwizku z planem szybkiej pomocy nansowej, bya nkana, bita w obecnoci towarzyszcego jej
zagranicznego operatora i godzinami przesuchiwana. Potem j uwolniono. Jakim prawem ten talib bdzie
rozmawia za granic o kwestiach humanitarnych? Wszyscy wiedz, e obozy dla uchodcw s zaniedbane,
e z powodu suszy, warunkw atmosferycznych i nieustannych atakw talibw, zwaszcza na pnocy, tym
nieszczsnym ludziom brakuje wszystkiego. Farida, Soraja i ja jestemy wcieke i oburzone. Francuzi zaprosiliby lepiej ktr z naszych lekarek lub pielgniarek, odsunitych teraz od pracy.

Przed zaprowadzeniem rzdw przez talibw tworzyy one trzon personelu szpitali, Ministerstwa Zdrowia,
obkw, wykonyway nieocenion prac na wsi, upowszechniajc zasady higieny matki i dziecka, i
zapewniay opiek ginekologiczn w nagych przypadkach. Ta wizyta to skandal! Ten talib jest tylko
niewyksztaconym mu, nie jest nawet lekarzem, to marionetka Pakistaczykw. Mam ju i tak
przyprawili o chorob, a to jest jeszcze dla niej dodatkowy cios. Tego taliba przyj nie tylko minister spraw
zagranicznych, ale i przewodniczcy Zgromadzenia Narodowego. To takie odraajce, e kiedy o tym rozmawiamy, jestemy wciekli i popadamy w coraz czarniejsz rozpacz. Jeli Francja goci taliba, to znaczy, e
ich propaganda zadziaaa!
- Nie przyjli nikogo z ruchu oporu, nie przysali nawet dziennikarza, eby ujawni, co si naprawd dzieje w
Kabulu, a podejmuj taliba! To naprawd koniec...
W tym samym czasie na stadionie w Kabulu stracono dwie Afganki uznane za winne cudzostwa.
Wychostano dziesiciu niewiernych mw. A w Fajsalabadzie, na poudniu Pakistanu, wystpio trzsienie
ziemi. Wstrzsy, odczuwane te w Kabulu, wywoay panik.
Wydaje mi si, e my w Afganistanie znamy si lepiej na trzsieniach ziemi ni talibowie na Koranie.
Kwiecie 2001 roku. Tym razem Gos Ameryki i BBC informuj o przybyciu do Parya komendanta Ahmada
Szaha Masuda, dowdcy ruchu oporu w Pandszirze. Za porednictwem niezawodnej Faridy radio ulica
donosi, e kabulczykw ogarnia jakie niewiarygodne podniecenie. Widziano nawet ludzi suchajcych w
miejscu publicznym radia, i to na cay regulator, co jest absolutnie zabronione. A kiedy zjawia si w charakterze cenzora talib gotowy uy bata, winny wykroczenia omiela si powiedzie:
- Przecie nie ma muzyki! To nie jest radio iraskie! Sucham tylko wiadomoci radia Szariat. Chwilami nad
strachem bierze gr jaki rodzaj szalestwa. Pary przyjmuje wreszcie Afgaczyka, ale czy go wysucha?
Radio Szariat najpierw cakowicie zaprzecza: Masud nie pojecha do Parya. To kamstwo!. Potem, kiedy
okazuje si, e wszystkie zakazane radiostacje - a wiedz, e suchamy ich co wieczr po kryjomu - nie
mwi o niczym innym, talibowie przeinaczaj fakty na swoj korzy: Ten rebeliant pojecha po prostu
ebra o bro i dostanie j. Ale i tak pobijemy go, cho bdzie mia francusk bro. Rebelianta przyjmuje
minister spraw zagranicznych, potem zaprasza go Parlament Europejski, jako swego rodzaju ambasadora.
Po raz pierwszy co si wreszcie dzieje za murem stworzonym przez talibw. Stwierdzenie, e przepenia nas
nadzieja, byoby przedwczesne. Ale jak wszyscy kabulczycy wsuchujemy si w lakoniczne niestety informacje
podawane przez BBC. Masud odby dug rozmow z francuskim ministrem Hubertem Vedrineem,
zoy owiadczenie w Parlamencie Europejskim w Strasburgu, proszc o przysanie emisariuszy, ktrzy stwierdziliby na miejscu, jaka jest sytuacja w Afganistanie i e gwacone s prawa czowieka.
Niemal w tym samym czasie doktor Sima, ktra zorganizowaa w Kabulu tajny gabinet lekarski, przekazuje
mamie wiadomo.
- Szukaj kobiet, ktre mogyby pojecha do Parya, eby opowiedzie o naszej sytuacji w Afganistanie. Jaka
organizacja francuska i pismo kobiece chc zorganizowa kampani informacyjn. Ja nie mog jecha, za
bardzo jestem tutaj potrzebna. Powiedziaam tej ofganizacji, eby skontaktowali si z tob. Dobrze byoby,
gdyby pojechaa Latifa i opowiedziaa o ucinionych kobietach, o tajnych szkoach. Relacje naocznych
wiadkw to nasza jedyna bro. A ty powinna jej towarzyszy, jeste lekark, nie prowadzisz praktyki z
winy talibw. Jedcie obie, to wane! Najpierw spotkacie si z dziennikarkami francuskimi. Czasopismo ma
tytu Elle, jest bardzo popularne. Wystpicie te w Parlamencie Europejskim, spotkacie si z wpywowymi
osobami, takimi jak pani Nicole Fontaine. Nie wolno zmarnowa takiej okazji! Ja mog jecha, ale boj si.
Przede wszystkim, nigdy nie byam na Zachodzie, nigdy nie leciaam samolotem... Od szesnastego roku ycia
nie wychodz za prg rodzinnego domu. Dlaczego doktor Sima mnie wybraa? Nie tylko my trzy, z Farid i
Marjam, prowadzimy tajn szko.
Chocia bardzo osabiona i chora, mama jest raczej za przyjciem propozycji.
- Doktor Sima ma racj. To wane, eby ludzie na Zachodzie wiedzieli, i lekarki s skazane na siedzenie w
domu i nic nie mog zrobi dla chorych.
Soraja te si zgadza, chocia niepokoj j zagroenia wice si z tak dalek podr.
- Latifo, ycie w kraju jest takie cikie. Moe to przyniesie nam jak zmian! Doktor Sima twierdzi, e spotkacie si z wanymi osobami.
Ojciec jest cakowicie przekonany o znaczeniu relacji naocznych wiadkw, ale waha si midzy
koniecznoci towarzyszenia nam w podry, bo przecie potrzebny nam jest mahram z paszportem, a
obaw o Dauda, ktry zostaby w domu z on i Soraj.

- Jedyny problem to bezpieczestwo rodziny. Gdyby talibowie dowiedzieli si, e cz rodziny jest w Paryu,
a cz w Kabulu, mogliby nas rozczy, a sytuacja staaby si niebezpieczna. Decyzj podejmujemy w uzgodnieniu z przyjacimi. Pojedziemy we trjk, mama, tata i ja, z jeszcze jedn dziewczyn, Dib, ktra te
potajemnie uczy dzieci. Jeden z jej kuzynw, majcy paszport, podejmuje si towarzyszy jej do Islamabadu
Postanawiamy, e pojedziemy minibusem Coaster do Peszawaru. Nasze wizy s wane, bo niedawno, jadc
z mam na leczenie, przekraczalimy granic pakistask. 28 kwietnia okoo godziny pitej rano pod dom
zajeda takswka, eby zawie nas na dworzec autobusowy. Diba z kuzynem docz do nas w Pakistanie, bo musz jeszcze zaatwi co zwizanego z wiz i paszportem. Ocjalnie udajemy si do Pakistanu w
zwizku z chorob mamy. Zostawi Dauda, Marjam, Soraj w kabulskim wizieniu to cikie przeycie. A i
podr bdzie trudna przez ten cigy strach, e mog nas bez powodu odesa albo zatrzyma, strach tym
wikszy, e wieziemy ze sob tajemnic. Oczywicie nic nie zdradza naszego ostatecznego celu. Dostalimy
proste instrukcje: mamy jecha do Peszawaru, potem do Islamabadu, a kiedy znajdziemy si w stolicy Pakistanu, skontaktowa si telefonicznie z ambasad Afganistanu w Paryu. Dowiemy si, gdzie odebra opacone
bilety lotnicze. Pniej pjdziemy do ambasady Francji w Islamabadzie po wizy francuskie. Potem, jeli
wszystko dobrze pjdzie, polecimy samolotem Emirates Airlines do Parya, z mi-dzyldowaniem w Dubaju.
Na przejciu granicznym odek podchodzi mi do garda. Czekamy trzy kwadranse. Pakistaczycy ka
wysi z innego minibusa podrnym pochodzenia hazarskiego, niespiesznie sprawdzaj ich paszporty i
wreszcie ich przepuszczaj. Po kontroli granicznej wsiadamy znowu do samochodu i jedziemy do Peszawaru,
gdzie zatrzymujemy si na jeden dzie w hotelu. Nie wiem, jak kuzyn Diby tak szybko zdoby paszport i wiz
pakistask dla nich obojga, w kadym razie zdyli na czas. Musz zadzwoni do ambasady Afganistanu
w Paryu, numer telefonu mam zapisany na skrawku papieru. Osoba, z ktr rozmawiam, jest ostrona, nie
mwi jasno, pyta, kim jestem, czy wszyscy ju s, oddzwonimy jutro... Domylam si, e sprawdzaj nasz
tosamo, bo obawiaj si, e s na podsuchu. Odkadam suchawk i czekamy do nastpnego dnia. Tym
razem wszystko jest jasne.
- Moecie jecha! Prosz zapisa nazw agencji i adres, numery biletw. Czekaj ju na was. Ruszamy do
Islamabadu, to trzy godziny drogi. Nie znam stolicy Pakistanu, ale nie mam serca do zabawy w turystk. Ta
przygoda przerasta mnie do tego stopnia, e jestem przygotowana na wszystko, nawet na najgorsze. Pierwszy
powd zaniepokojenia: mczyzna w agencji podry patrzy ze zdziwieniem na numery biletw.
- Te numery si nie zgadzaj. Nie ma rezerwacji na takie numery...
Wychodzimy, nasz niepokj si nasila. A jeli to puapka, jeli sprawdzaj w ten sposb nasz tosamo? Nie
mam pojcia, trzeba znowu zadzwoni do Parya i wyjani spraw.
- Ach... Przepraszam, podano wam ze numery biletw, to pomyka. Moe pani zanotowa?
Wracamy do agencji. Tym razem otrzymujemy bilety. Teraz moemy i do ambasady Francji po wizy. Kiedy
zjawiamy si przed ambasad, jestem zdumiona, widzc, e czeka tyle ludzi. Na nas te kto czeka, tylko kto?
Co zrobi, eby omin kolejk?
Pytam po pakistasku stranika, a on odpowiada:
- Trzeba si umwi!
Wobec tego zwracam si po angielsku do innego, stojcego bliej drzwi.
- Musz zobaczy si z kim w ambasadzie. Ten rozumie od razu.
- Tak, jestecie umwieni, czekaj na was, moecie wej.
Prowadzi nas. Mwi co do kolegi, potem dzwoni, eby nas zapowiedzie.
Po kilku minutach jestemy ju w gabinecie jakiego Francuza, ktry liczy nas, nieco zaskoczony. Rozmawia
po angielsku z kuzynem Diby, ktry mwi lepiej ode mnie, ale rozumiem, co prbuj sobie wyjani.
- Jest was picioro, a wyjeda tylko czworo!
Dlaczego jest jedna osoba wicej? Nic mi o tym nie mwiono!
- Ja nie wyjedam, prosz pana, towarzysz tylko kuzynce.
Francuz, uspokojony, daje nam formularze z wnioskiem o wiz.
- Nie musicie wypenia wszystkiego. Wpiszcie tylko najwaniejsze dane. Na jak dugo potrzebne wam jest
zezwolenie na pobyt?
- Tydzie, moe lepiej dziesi dni...
W cigu kilku minut wydano nam przepisowe francuskie wizy, podczas gdy ludzie czekajcy na zewntrz
nie otrzymaj ich przed upywem wielu miesicy, jeli w ogle je dostan... A ju absolutn rzadkoci jest
uzyskanie wiz dla czterech osb rwnoczenie.
Mczyzna egna si i yczy nam szczliwej podry.
Pierwszy etap mamy za sob. Na lotnisku w Is-lamabadzie kuzyn Diby egna si z nami, przechodzimy przez
odpraw bagay i stawiamy si do kontroli wizowej. Policjant patrzy na nas podejrzliwie. Truchlej ze strachu.

- To dziwne... Dwa paszporty i cztery wizy? Jak to? W jaki sposb uzyskalicie wizy? To ciekawe, e ambasada Francji wydaje cztery wizy w ten sposb... To ciekawe...
Pada przygotowana odpowied:
- Jedziemy spotka si we Francji z modymi kobietami afgaskimi. To jest mj ojciec, towarzyszy nam w
podry.
- Jakimi modymi kobietami? Dlaczego? Powiedz jasno, co to za ludzie? Co zamierzacie robi?
- Jedziemy na zaproszenie Stowarzyszenia Modych Afganek. Ojciec nam towarzyszy...
Policjant marszczy brwi i idzie po kogo. Tak si boj, e zajrzy nam do toreb i znajdzie burki! To byby
dowd, e przyjechalimy z Afganistanu. Burki musiaymy mie na sobie do granicy i zachowa je na drog
powrotn. A bywao ju, e wydalano z ich powodu mode kobiety. Jeli je znajdzie, trudno, powiem, e
czsto je nosimy, a jeli chce, niech je sobie zabierze!
Rozgldam si wok w poszukiwaniu pomocy, kogokolwiek... Widz jakiego mczyzn w mundurze
suby lotniskowej, zwracam si do niego niemiao:
- Prosz pana, bardzo przepraszam, to moja pierwsza podr. Pan jest w wieku mojego ojca... Czy nie
mgby pan powiedzie temu policjantowi, eby nam nie robi trudnoci?
- Pogadam z nim... Ten rzeczywicie lubi si czepia...
Podchodzi do policjanta rozmawiajcego z jakim innym, troch dalej. Jeden z pasaerw ostrzega ojca:
- Ten policjant chce pienidzy...
- Nie zapac... nie mam pienidzy... nic mu nie mog da. Jeli nam nie pozwoli jecha, to nie pojedziemy.
Mczyzna wraca z policjantem i wskazujc na mnie, mwi miym gosem:
- Popatrz na ni... Pu j, co zego moe zrobi? Jest moda... Jak moja crka. Daj jej spokj.
Policjant zwraca nam paszporty i wizy, moemy przej za barierk, ale tata nie przestaje z daleka
obserwowa urzdnika, ktry patrzy na nas zym wzrokiem. Niezbyt uwanie sprawdza paszporty innych
podrnych. Odwracam si do niego tyem, eby si wicej nie denerwowa. Tata uspokaja nas:
- Nie martwcie si. Papiery s najzupeniej w porzdku, wszystko jest jak naley, nic nam nie moe zrobi.
Godzina oczekiwania w tej sali, z tym czowiekiem, ktry nie spuszcza nas z oczu, to dugo. Wydaje si, jakby
zastanawia si, co moe zrobi, eby nas zawrci.
Wreszcie z ulg przechodzimy do sali, gdzie czeka si przed wejciem na pokad. Jest tu restauracja i toalety.
Pijemy herbat, a Diba idzie si odwiey.
Obserwuj mam, wszystkie moje myli skupione s wok niej. Mam nadziej, e dobrze zniesie niewygody
podry, wytrzyma cinienie, jakie stwarza sytuacja. Zapowiadaj lot do Parya, na pycie czeka na nas
autobus, trzeba jeszcze przeby t odlego, majc nad gow napeniajce nas takim lkiem pakistaskie
niebo. Bd si baa, dopki samolot nie wystartuje. Nawet kiedy siedz ju w samolocie, cho napicie nerwowe powinno troch osabn, doznaj zawrotu gowy. Silniki zostaj uruchomione i maszyna odrywa si
od ziemi. Czuj si taka saba...
Siedzimy porodku kabiny, i bardzo dobrze, bo nie chc oglda Pakistanu nawet z wysoka. Lecimy do Dubaju, gdzie przesidziemy si na inny samolot, potem bdzie Pary. Powinnam tylko o tym myle.
Postj w Dubaju jest okropny. Wszyscy pasaerowie s ju na pokadzie, a my nadal czekamy, policjant skrupulatnie sprawdza nasze dokumenty.
- Wy! Stacie z boku... Poczekajcie!
Czekamy, podrni przechodz i wszystko zaczyna si od nowa. Powinnam zadzwoni do ambasady Francji...
Nie, to by nie byo rozsdne. W kocu telefonuj, eby powiedzie, i nie wiemy, czy uda nam si wylecie z
Dubaju.
Mama powtarza mi, co mam mwi, jeli bd mnie pyta. Jedziemy do Francji, bo musz si leczy, powiesz,
e jestem chora.
Policjant patrzy na mnie z nieprzeniknion min.
- Gdzie jest dokumentacja lekarska?
- W bagaach, w samolocie.
- Do jakiego lekarza si wybieracie?
- Jeszcze nie wiemy.
- Jak to? Nikogo tam nie znacie? To wasza pierwsza podr, w paszporcie nie ma innych pieczci. Nie ma te
miejsca pracy ojca. Skoro ojciec nie pracuje, czym opacilicie podr?

- Sprzedalimy dom, eby zdoby pienidze i mc leczy mam.

- Sprzedalicie dom? Wic nie wracacie?
- Wracamy, oczywicie. Gdybymy mieli nie wraca, zabralibymy wszystkie rzeczy, a wzilimy tylko to, co
potrzebne na tydzie.
- Macie pienidze na leczenie?
- Ojciec ma czterysta dolarw i troch rupii pakistaskich.
- A jeli to nie wystarczy?
- Ojciec kae sobie przysa z Pakistanu. Policjant sprawdza pienidze, liczy banknoty.
- Nie ruszajcie si std. Nic nie rozumiem, ta wiza jest dziwna.
Zostalimy ju tylko my i jaki Japoczyk. Podchodzi do nas inny policjant, powtarzam wyjanienia, oddala
si, eby do kogo zadzwoni, a kiedy wraca, mwi:
- W porzdku. Moecie przechodzi.
Kiedy samolot do Parya startuje, zapadam si w fotel. Lepiej nie myle, co bdzie si dziao podczas powrotu.
W Paryu wszystko jest proste. Czeka na nas jaki pan, jest charge daaires w ambasadzie. Przedstawia
nam Francuzki, ktre zorganizoway ca nasz podr: Marie-Francoise i Catherine z czasopisma Elle,
Szekeb, przewodniczc stowarzyszenia Wolny Afganistan, ktra bdzie nasz przewodniczk i tumaczk,
i jej koleank Marjam. Mama zna kilka sw po francusku, powiedziaa bonjour. Ja nie umiem powiedzie
nawet tego. Szekeba tumaczy, e ze wzgldu na nasze bezpieczestwo na lotnisku nie byo kamer ani fotografw i e wszdzie, gdzie znajdziemy si we Francji, powinnymy podawa przybrane nazwiska. Odtd ja
nazywam si Latifa i takim imieniem podpisz moj relacj.
Pierwsze, na co zwracam uwag po wyjedzie z lotniska, to wysokie budynki, jakie widziaam tylko na lmach. Pniej wiea Eia. Spodziewaam si, e Pary wyda mi si wspaniay, i jest rzeczywicie wspaniay.
Wpadlimy w wir - najpierw hotel, potem studio telewizyjne, gdzie uspokajaj mnie, e moja twarz na ekranie
bdzie nieostra i e nie bdzie mona mnie rozpozna. Na pocztku rozmowy zachowuj si niemiao, a
Szekeba tumaczy moje wypowiedzi. Nazajutrz wyjedamy pocigiem do Parlamentu Europejskiego. Oto
wic mama, Diba i ja staymy si ambasadorkami naszego biednego kraju. Szekeba opowiada mi o wizycie w
Paryu komendanta Masuda; wie oczywicie o wiele wicej ode mnie na ten temat. Poprosi ministra spraw
zagranicznych o pomoc humanitarn, a uzyska tylko symboliczne wsparcie, adnej obietnicy pomocy. W
Strasburgu, gdzie spotka si z przewodniczc Parlamentu Europejskiego, Nicole Fon-taine, nie prosi ani
o bro, ani o obecno obcych wojsk w Afganistanie, tylko o wsparcie Francji dla ruchu oporu przeciwko
sprawujcym wadz tali-bom, eby zmusi ich do negocjacji pokojowych i wypracowa rozwizanie polityczne. Pani Fon-taine potraktowaa komendanta Masuda jak rozmwc o szczeglnym znaczeniu w procesie pokojowym. Masud uda si nastpnie do Brukseli, gdzie spotka si z wysokim przedstawicielem Unii
Europejskiej do spraw polityki zagranicznej, Javierem Solan. Szekeba mwi, e wsparcie, jakie udao mu si
uzyska, jest mizerne, ale pewna gazeta * zamiecia podpisany przez niego apel, w ktrym omawia problem przebiegu granicy midzy Afganistanem i Pakistanem, pisze o rosncej roli tego kraju, ktry chce sta
si mocarstwem w tym regionie wiata, a z Afganistanu uczyni swego satelit, otwierajc sobie tym samym
bezporedni dostp do Azji rodkowej. Szekeba pokazuje mi niektre fragmenty z zakoczenia tego tekstu.
Talibowie wymordowali tysice ludzi z powodu ich przynalenoci etnicznej i religijnej. Prowadz czystk
etniczn... Mona uzna, e Afganistan przeywa tragedi, ktra atwo moe ogarn cay region, tym
bardziej e Pakistaczycy i talibowie wspieraj i szkol ca mgawic terrorystw zagraajc krajom
ssiednim... Pragnbym, aby po naszym zwycistwie nad komunizmem okazano nam wdziczno i bymy
uzyskali pomoc w leczeniu naszych ran. Niestety, Pakistan wbi nam n w plecy, Waszyngton zaufa Islamabadowi, a Europa wybraa obojtno. Aby pooy kres tej tragedii, wsplnota midzynarodowa moe
zwikszy pomoc humanitarn dla narodu afgaskiego, a z drugiej strony wywiera nacisk na Pakistan,
eby zaprzesta ingerencji w Afganistanie. Podczas gdy mczyni rozprawiaj o polityce, mama, Diba i ja
moemy mwi tylko o kobietach, ucinionych, pozbawionych praw, gosu, wytypowanych na oary systematycznej czystki. Nie wolno im pracowa, nie wolno uczy si ani pokazywa.

* Chodzi o Courrier International

W naszym kraju, gdzie mczyzn zdziesitkowaa trwajca od dwudziestu lat wojna, gdzie tylu ich zostao
kalekami albo wygnacami, kobiety s skazane na wdowiestwo i ebranin. Kto wie, czy pewnego dnia
czystki nie doprowadz do tego, e, zniewolone, przyglda si bdziemy ostatecznemu upadkowi tak starego
i dumnego kraju; czy jako matki nie bdziemy zmuszone wydawa na wiat synw talibw. Musz, wszystkie trzy musimy walczy, musimy powiedzie, e nie godzimy si na utrat godnoci, e chcemy przywie z
Francji t wolno, ktrej ja nigdy nie zaznaam przez dwadziecia lat ycia. Jestemy dumnym narodem, nasz
kraj ma bogat histori. Chciaabym zanie mu wolno. Szekeba z nasz czeredk w burkach obesza wic
wane osoby. Przyjli nas Nicole Fontaine, Raymond Forni w Zgromadzeniu Narodowym, Christian Poncelet w Senacie i minister do spraw wsppracy z zagranic, pan Josselin. Przyjechaam z rodzicami i Dib 2
maja 2001 roku. Mielimy wraca po dziesiciu dniach, ale objazd ambasadorek trwa duej, ni zaplanowano, i musielimy prosi o przeduenie wiz. Pod koniec maja czuj rozczarowanie. Gdybym nie spotkaa
dziennikarek z Elle, gdybym nie widziaa ich ez, gdyby nie okazay nam wsparcia i przyjani, nie urzdziy
ulicznej manifestacji, chyba bym aowaa, e ta misja ambasadorek kobiet af-gaskich w ogle miaa miejsce. Odniosam wraenie, e to niczego nie zmieni. Ojciec, jak zawsze optymista, powtarza mi cigle, jakie to
mielimy szczcie, e zobaczylimy Francj, spotkalimy si ze wszystkimi tymi osobami i e nasze sowa nie
byy gosem woajcego na pustyni. e ktrego dnia wydadz owoce.
- Nie robiycie tego na darmo, uwierz mi. Kobiety suchaj kobiet, wasze relacje pozwol im zrozumie, do
czego zmuszaj was talibowie. Kobieta nie jest nikim. Jeli talib mwi do kobiety, e jest nikim, a on wszystkim, to znaczy, e jest ignorantem. Kady mczyzna rodzi si z kobiety, kady wity czowiek ma matk,
wszyscy na wiecie zostali poczci w ciele kobiety. Powinna pamita to afgaskie porzekado: Jeli pera
powie ostrydze, e jest niczym i e to ona wszystko robi, ryba moe rwnie dobrze powiedzie niebu, eby
przestao zsya deszcz.
Ostatniego dnia maja w ambasadzie czeka na nas faks od Dauda. Pojecha do Pakistanu, eby go nada. Zawiadamia, e talibowie oboyli fat-w wszystkie kobiety wystpujce przeciwko ich reimowi. Po powrocie
do Kabulu dowiedzia si, e talibowie zdewastowali nasze mieszkanie. Nie chcia ryzykowa i sprawdza tego
osobicie, zreszt ssiedzi go uprzedzili, e oni si tam sprowadzili. Stracilimy wszystko. Wszystkie nasze
pamitki, zdjcia rodzinne, obrazy wujka, tak skrztnie ukryte przez mam, na osiedlu Mikrorajan nie zosta
lad po naszej rodzinie. Wzrok taty i mamy, utkwiony w pustce naszego dawnego ycia, przeszywa mi serce.
Czuj si winna. Nie moemy ju wrci do Kabulu. Nieszczcie potwierdza pracownica ambasady:
- Oboyli was fatw, nie wiedzc nawet, kim jestecie. Mwi, e kobiety, ktre znalazy si we Francji,
opowiadaj same kamstwa i e jeli wrc, zabij je. Taki tekst umieszczono w Inter-necie.
To po to tyle ryzykowalimy! Tym razem nawet ojciec traci ducha.
- Owszem, przyjli was we Francji - przyznaje - ale co to dao?
Jestem zaamana. Czeka nas teraz wyczekiwanie na przeduenie wiz, szukanie kta u innych uchodcw,
a na pytania, jakie lgn nam si w gowach, nie ma odpowiedzi. Jestem tutaj, yj. Ale co ze mn bdzie?
Znalazam si w kraju, ktrego jzyka nie znam, mama bdzi w swoim wiecie nieszczcia i niemego cierpienia. Ojciec wszystko straci, jego dwoje dzieci jest w Pakistanie, jeden syn w Rosji, jedna crka w Stanach
Zjednoczonych. Rodzina rozpada si, rozproszya. Tylko ja z nim zostaam. Jego najmodsza crka. Jak
si dalej uczy? Gdzie teraz y? Gdzie zaczyna od.nowa? I co zaczyna? Przyszo jednak pokae, e nie
jestemy osamotnieni: otrzymamy wsparcie od spoecznoci afga-skiej, od naszej ambasady i, oczywicie, od
naszych przyjaciek dziennikarek, ktre pomog nam w rozwizaniu problemw z dokumentami,
z mieszkaniem... Dano mi okazj napisania tej ksiki. Pozostaa mi nadzieja, e zdoam wytumaczy, dlaczego si tu znalazam.
Ja, dziewczyna z Kabulu, wychowana za okupacji radzieckiej, w czasach kolejnych rzdw komunistycznych,
zmieniajcych si w cigu trwajcej cztery lata wojny domowej, a potem zamknita w czterech cianach przez
potworn wadz i pozbawiona w wieku szesnastu lat prawa do ycia.
W moim kraju nadal, nieprzerwanie, bij si Af-gaczycy. Uchodcy na granicy z pastwami ssiadujcymi
z Afganistanem cierpi bardziej ode mnie, wiem o tym. C mog zrobi, jeli nie opowiedzie, czym byo
ycie mieszkanki Kabulu, po ktrym nie zostao nic oprcz ruin?
9 wrzenia 2001 roku: w swojej kryjwce w Pan-dszirze komendant Masud pada oar zamachu rzekomych
dziennikarzy-samobjcw. Nie wiadomo, czy yje.
11 wrzenia: Ameryk ugodzono w samo serce. 13 wrzenia: Ahmad Szah Masud nie yje. 7 padziernika:
Amerykanie rozpoczynaj wojn z talibami. Kocz moj skromn opowie w godzinie, kiedy bro przemawia za nas. Jak zawsze. W naszym jzyku azadi znaczy wolno. Ale kto w Afganistanie ma gos?
Ju nie wiem.

Podzikowania
Wyraam moj gbok wdziczno: czasopismu Elle, ktre udzielio nam wydatnej pomocy, kiedy w maju
2001 roku opucilimy Afganistan i przybylimy do Francji, a zwaszcza Marie-Francoise Colombani, ktra
broni naszej sprawy z wielkim przekonaniem, i Valerie Toranian;
Szekebie Haszemi, ktra wspomagaa mnie w pisaniu tej ksiki i powicia ycie sprawie kobiet afgaskich.
Powoane przez ni w 1994 roku we Francji stowarzyszenie Wolny Afganistan prowadzi zbirk darw, z
ktrych ma by nansowana budowa szk i szpitali w naszym kraju; Hakimowi Saeedowi, ktry bardzo mi
pomg, tumaczc moje sowa na francuski.
Dzikuj rwnie gorco za ich zacht panu i pani Masstan i wszystkim moim przyjacioom.

Sowniczek
CZADOR: chusta noszona przez kobiety muzumaskie, okrywajca gow i ramiona.
CZADRI: szata muzumanek w ciemnym kolorze, skadajca si z zasony z nieprzezroczystej tkaniny
doszytej do czepeczka, z haftowan siatk na wysokoci oczu. Ta zasona, rnej dugoci, moe okrywa
tylko ramiona albo spywa a do kostek, wtedy okrela si j mianem burki, ale noszona jest tylko w
odlegych prowincjach *.
* Docent Jolanta Sierakowska-Dyndo inaczej deniuje sowa czador, czadri i burka:
.
Czador to strj muzumanek, dua chusta okrywajca ca posta, od gowy a do kostek. W Afganistanie czadory zostay w XIX w. zmodykowane. Kobiety zaczy nosi stroje zwane borgha (j. dari: woalka,
zasona na twarz) zasaniajce take twarz. Miay j skrywa przed okupujcymi Afganistan wojskami brytyjskimi. Borgha jest obszern, plisowan chust z nieprzezroczystej, cienkiej tkaniny, doszyt do haftowanego czepka w tym samym kolorze. Strj siga do kostek, z przodu jest nieco krtszy - za kolana; na wysokoci
oczu i nosa jest haftowana siatka, przez ktr kobiety mog patrze, same nie bdc widzianymi. Borgha
noszona bya w caym Afganistanie, szczeglnie w miastach. Na wsi kobiety czciej nosiy zwyke czadory,
niezasaniajce twarzy.
Czadri, w Afganistanie to maa chusta lub szal zakrywajcy wosy.
DZIHAD: wita wojna w obronie islamu lub muzumanw; w pierwotnym znaczeniu dihad to wysiek
podejmowany przez kadego, kto stara si doskonali od strony moralnej i religijnej.
FATWA: odpowied, jakiej na pytanie w kwestii prawnej udziela autorytet uznany przez spoeczno
muzumask. Taki majcy moc dekretu wyrok moe by nawet orzeczeniem kary mierci. MAHRAM:
mczyzna-opiekun kobiety; moe nim by ojciec, brat lub m, ostatecznie kuzyn. MODAHEDINI:
bojownicy o wiar, czonkowie islamskiego ruchu oporu w Afganistanie podczas okupacji radzieckiej (19791989).
MUA: przywdca religijny, duchowny muzumaski. PAKOL: tradycyjny beret afgaski. PASZTUNOWIE:
wikszociowa grupa etniczna w Afganistanie, gdzie rywalizuj ze sob zwanienLHazarzy, Uzbe-cy, Pasztunowie, Tadycy i Turkmeni. SZARIAT: zbir zasad zawartych w witych ksigach islamu, a dotyczcych
ycia religijnego, politycznego, spoecznego i prywatnego muzumanw. TALIBOWIE: uczniowie ksztaceni
w pakistaskich szkoach koranicznych, powouj si na przynaleno do szkoy lozocznej z centrum w Deobandzie. Ten ortodoksyjny odam islamu, goszcy uwolnienie od wszelkich obcych wpyww
i nakazujcy cile przyjt interpretacj przesania Koranu, powsta pod koniec XIX wieku w miecie
Deoband, na pnocy Indii, gdzie korzysta ze wsparcia Anglikw, ktrzy szukali silnego ruchu religijnego
mogcego stanowi przeciwwag dla hinduizmu.

Krtkie kalendarium

1919: ogoszenie niepodlegoci Afganistanu 1921: traktat kabulski kadzie kres ingerencji brytyjskiej 19331973: panowanie Mohammada Zahera Szaha 1959: noszenie czadom staje si dobrowolne 1964: kobietom
przyznano czynne prawo wyborcze 1965: pierwsze wybory parlamentarne 1973: obalenie monarchii przez
Mohammada Dauda, powoanie przez niego Republiki Afganistanu, na ktrej czele staje jako prezydent
1978: zamach stanu i utworzenie Demokratycznej Republiki Afganistanu, inspirowanej przez komunizm. Nur
Moham-mad Taraki zostaje prezydentem, a Hazullah Amin premierem. Reformy narzucone bezwzgldnie
spoeczestwu afgaskiemu, silnie przywizanemu do tradycji, wywouj powstanie, ktremu przewodz
ruchy islamskie, co prowadzi do destabilizacji reimu.
1979: wojskowa interwencja ZSRR. Organizuje si partyzantka modahedinw. Wojna partyzancka z armi
radzieck i pozostajcymi pod jej kontrol wojskami afga-skimi bdzie trwaa dziesi lat. Prezydentur
sprawuj kolejno Babrak Karmal (1979-1986) i doktor Nadibullah (1986-1992).
Kwiecie 1988: podpisanie ukadw zawartych w Genewie pod egid ONZ przez rzd afgaski, ZSRR, Pakistan i Stany Zjednoczone; okrelaj one kalendarz wycofywania wojsk radzieckich.
1989: koniec ewakuacji oddziaw radzieckich. Pocztek wojny domowej midzy modahedinami nalecymi
do rnych grup etnicznych; zwanionymi oddziaami dowodz m.in. Tadyk Ahmad Szah Masud i Pasztun
Gol-buddin Hekmatjar.
Marzec 1992: siy komendanta Masuda zdobywaj prowincje na pnocy.
Kwiecie 1992: zdobycie Kabulu przez modahedinw Masuda. Proklamowanie Islamskiego Pastwa Afganistanu, ktrego prezydentem bdzie przez dwa miesice Seb-ghatullah Modaddidi, zastpiony w czerwcu
przez Bur-hanuddina Rabbaniego. Nasilenie si wojny domowej midzy siami komendanta Masuda i ekstremistami islamskimi wspieranymi przez Pakistan. Talibowie odnosz pierwsze zwycistwa na poudniu
(zajcie Kandaharu w 1994 roku).
Wrzesie 1995: talibowie zajmuj Herat.
Wrzesie 1996: talibowie zajmuj Dalalabad i Kabul.
1997-1998: talibowie kontynuuj marsz na pnoc. Kilkakrotnie zajmuj i trac miasto Mazar-e Szarif; w
sierpniu 1998 roku zdobywaj je ostatecznie.
Komendant Masud wycofuje si do doliny Pandsziru i jako jedyny stawia opr talibom.
9 wrzenia 2001: zamach na Ahmada Szaha Masuda; 13 wrzenia ocjalna wiadomo o jego mierci.
11 wrzenia 2001: zamach na World Trade Center w Stanach Zjednoczonych.
7 padziernika 2001: pocztek amerykasko-brytyjskiej interwencji zbrojnej w Afganistanie.
Dary na rzecz stowarzyszenia Wolny Afganistan (Afghanistan Libr) mona przesya na adres:
80, avenue Aristide-Briand
92160 ANTONY, France
tel.: 33 (0) 1 42 72 16 43; faks: 33 (0) 1 46 68 58 55
afghanlibre@hotmail.com CCP La Source 4060 932 X Internet: afghanistan-libre.org