W OBRONIE

ZDROWEGO ROZSDKU

THOMAS E. WOODS

W OBRONIE
ZDROWEGO ROZSDKU
Przeoyli:
Piotr Toboa-Pertkiewicz
Krzysztof Sarna

Warszawa 2007

Copyright by Thomas E. Woods

Copyright for the Polish Translation by Wydawnictwo ARWIL
Wydanie I
ISBN: 978-83-605-33-19-2

Projekt okadki:
Piotr Toboa-Pertkiewicz
Na okadce wykorzystano obraz Pietera Codde
Mody student w pracowni (ok. 1630)
Skad i amanie:
Pawe Toboa-Pertkiewicz

Wydawca:
Wydawnictwo ARWIL s.c.
ul. Czereniowa 16, 02-456 Warszawa
(22) 722 03 17
Druk i oprawa:
ARWIL s.c.
e-mail: arwil@wp.pl
Dystrybucja w Internecie:

Ksigarnia Multibook
www.multibook.pl

OD TUMACZY

W III akcie piknej i niesusznie zapomnianej opery Charlesa

Gounoda Romeo i Julia, jest pewna scena, z ktrej krciutki cytat

posuy nam do rozwaa nad istot tekstw zawartych w tej ksice. Oto pa Romea, Stefano, szukajc swego pana natrafia na grup, co tu duo mwi, zbirw, nalecych do przeciwnego obozu
politycznego w tym wypadku, jak wszyscy wiemy, z partii Kapuletw. Ci zaraz bior go na spytki, czego tu szuka, co sobie
podpiewuje, i tak dalej. Poniewa pa nie chce zdradzi Romea,
udziela do bzdurnych odpowiedzi, a to e wybra si na spacer,
albo e gra na gitarze bo lubi muzyk. Zniecierpliwiony przywdca bandy, Gregorio, wyranie nie czekajc nawet na odpowied
i z widoczn chci przyoenia modemu czowiekowi w tzw.
pap, odpowiada szybko: cest clair, cest clair, co si wykada:
to jasne, to jasne. Po czym, jak atwo si domyle, zaczyna si
jatka, w ktrej nie tylko Stefano zdrowo obrywa, ale pada nawet
jeden trup.
Kady niegupi, mylcy czowiek, a za takich uwaa si
lekko liczc 115 procent mieszkacw naszej planety (bo niektrzy uwaaj, e s mdrzy za dwch), nawet po pobienej lektu-

rze artykuw profesora Woodsa, zapoznawszy si z jego pogldami i argumentacj, moe powiedzie lub pomyle tylko jedno.
Mianowicie: cest clair, cest clair.
Po czym, niestety, drogi si rozchodz: jedni popadaj w smutn zadum, dlaczego czowiek o takiej inteligencji i erudycji jak
Thomas E. Woods musi powica czas na wypisywanie i udowadnianie rzeczy oczywistych, ktre w normalnym spoeczestwie powinny by rozumiane same przez si; drudzy natomiast (i tych jest
niestety, jak wynika z lektury, zdecydowana wikszo), po przeczytaniu lub wysuchaniu Profesora wpadaj w co w rodzaju furii
i zamiast choby zastanowi si czy nie ma przypadkiem racji, zamierzaj postpi tak jak rycerz Gregorio z paziem, to znaczy natychmiast przyoy autorowi w mord. Oczywicie nie dosownie,
wystarczy, e mog w tzw. mainstreamowych mediach nazwa go
kontrowersyjnym, antypastwowcem, poudniowcem, rozwodzi si, e promujc wolny rynek wspiera utopie, opowiada si
za wyzyskiem, nie obchodzi go los ludzi pracy i jest za wszechwadz pienidza a przeciwko ruchowi zwizkowemu, sprawiedliwoci spoecznej, rwnemu podziaowi dbr i jeszcze innym wezwaniom z litanii do wszystkich witych Mitw. Jeli kto
jest dodatkowo tzw. zawodowym katolikiem, zawsze moe jeszcze
wycign bro w postaci oskarenia Woodsa o rozmijanie si
z nauk Kocioa, integryzm, promowanie przeytych form liturgicznych, narzucanie aciny, ktrej nikt nie rozumie, czy wrcz
herezj. Poniewa, jak si powszechnie uwaa, poziom nauczania w Polsce jest o wiele wyszy ni w USA, nic dziwnego, e
zamiast powtarza wszystkie powysze zarzuty, u nas stworzylimy na takich jak on jedno zwize, a zarazem bardzo pojemne naukowe okrelenie.
Ot Thomas E. Woods jest po prostu kolejnym czowiekiem
chorym z nienawici.
Parafrazujc zatem znane porzekado o zawartoci prawdy
w Prawdzie, wypada nam na koniec stwierdzi, e publicystyka

Profesora Woodsa zawiera jej zdecydowanie zbyt duo, ale z drugiej strony na tyle wystarczajco, by nawet majcy znikom wiedz
ekonomiczn Czytelnicy, po przeczytaniu stwierdzili, e przecie
wszystko co pisze autor jest jasne. Majc na uwadze, i tumaczc kolejne artykuy, sami moglimy na bieco powtarza przywoan ju fraz o jasnoci, i jak sdzimy wikszo Czytelnikw,
ktrzy dziki lekturze tej ksiki zyskaj nowe, jake potrzebne argumenty do walki z terrorem lewicowego mylenia o pracy, gospodarce, wasnoci czy dziaaniach pastwa, powie zapewne to samo,
pozostaje nam si tylko cieszy, e Profesor Woods zapad na t,
a nie inn, chorob.
Piotr Toboa-Pertkiewicz
Krzysztof Sarna

K ATOLICY

I KAPITALIZM

o dobrej pamici, z atwoci przypomn sobie

kontrowersje, ktre narosy ostatniego lata wok moich artykuw dotyczcych ekonomii i katolickiego nauczania spoecznego. Dyskusja zogniskowaa si wok argumentw, ktre miay
zosta opracowane w niedalekiej przyszoci w mojej nowej
ksice. Jest mi niezwykle przyjemnie ogosi, i ksika ta, zatytuowana: Koci a wolny rynek. Katolicka obrona wolnej gospodarki, jest ju dostpna.
Wspomniana pozycja zawiera gromk niektrzy powiedz
nawet e bezlitosn obron Austriackiej Szkoy Ekonomicznej,
od jej metodologii, po praktyczne zastosowanie. Istota jej treci dotyczy m.in.: cen, zarobkw, zwizkw zawodowych, subwencji zagranicznych, ustawodawstwa antymonopolowego, socjalizmu, Rewolucji Przemysowej, pienidzy, bankowoci, zyskw, inflacji, tendencji biznesowych, subsydiarnoci, idei pastwa opiekuczego
i jeszcze wielu innych kwestii. Zawiera ona rwnie rozdzia, ktry
powiciem na odpowied, tym, ktrzy uwaaj za jedynie suszny, z katolickiego punktu widzenia, system dystrybucyjny popierany m.in. przez G. K. Chestertona i Hilaire Belloc.
ZYTELNICY

Czytajc wiele pozycji dotyczcych katolickiego nauczania spoecznego, czsto mona natkn si na nastpujce stwierdzenia:
Dobrze jest, jeli rodzinom niele si wiedzie pod wzgldem finansowym. W zwizku z tym, takie czynniki jak: ustawodawstwo
antymonopolowe, ataki na wielki biznes czy podatek dochodowy,
s moralnie uzasadnione. Innymi sowy, pragniemy X, wic powinnimy osign to poprzez Y (zwizek pomidzy X a Y jest
czsto dorozumiany, ale w rzeczywistoci zachodzi). Co si jednak stanie, jeli Y oddala Ci od osignicia X, lub istniej lepsze
sposoby osignicia X ni Y? Cao katolickiego nauczania spoecznego jest pena tego typu stwierdze. Jest ich tak wiele, e
niemoliwoci staje si jasne oddzielenie podstawowych zasad
od zalece. Problem wynika std, e mamy do czynienia ze sprawami spornymi, natomiast wielu autorw podejmujcych tematyk katolickiego nauczania spoecznego, wielce niefortunnie stwierdza, e wszystkie ze wspomnianych kwestii spornych znalazy ju
swoje rozwizanie i nie podlegaj one dyskusji. Wyjtkiem jest tu
paru nonkonformistw, ktrzy z nieznanych powodw, uporczywie odmawiaj uznania oglnie panujcych, lecz przewanie bdnych, opinii.
Dla przykadu, jeden z moich odwiecznych krytykw, prowadzi
stron internetow, na ktrej potpia moje pogldy ekonomiczne, natomiast zagorzale wspiera na niej ide uniwersalnej pacy minimalnej
(universal living wage, jest to koncepcja, ktrej zwolennicy uwaaj,
e zarobki danej osoby powinny by adekwatne do cen utrzymania
w rejonie jej zamieszkania i umoliwia jej utrzymanie domu i rodziny), a wszystko to w celu pomocy biednym. Popiera on wspomnian
koncepcj nie tylko dlatego i uwaa, e im ona pomoe, lecz rwnie
dlatego, e w jego mniemaniu wydatnie przyczyni si ona do poprawy
sytuacji ekonomicznej poprzez zwikszenie konsumpcji dbr tak
jakby zwikszona konsumpcja miaa pomc spoeczestwu w rozwoju, a pastwo miao na celu zachcanie ludzi do zwikszania wydatkw, kiedy nasza sytuacja ekonomiczna woa o oszczdnoci.

10

W jednej jednak rzeczy mj adwersarz ma racj: wiele twierdze pochodzcych z doktryny katolickiego nauczania spoecznego, jak rwnie z dzie jego kamliwych komentatorw, moe by
uytych do obrony propagowanej przez niego idei uniwersalnej
pacy minimalnej. Bezpieczniej bdzie zatem zaoy, e polityka
universal living wage ma na celu nie zuboenie ludzi, lecz poprawienie ich sytuacji finansowej. Co w takim razie zrobi w sytuacji,
gdy tak rekomendowana polityka wykae jednak tendencje do zubaania spoeczestwa poprzez powodowanie wzrostu bezrobocia?
Czy jej propagowanie nie jest przypadkiem niezgodne z nauczaniem Kocioa? Naley tutaj wspomnie o tym, e w wolnorynkowej gospodarce, opartej na wasnoci prywatnej istnieje naturalna
tendencja do wzrostu zarobkw pracownikw (czego dowiodem
w mojej ksice). Jest to kolejny argument przemawiajcy za odrzuceniem pomysu pacy minimalnej na rzecz gospodarki wolnorynkowej.
Punkt widzenia, ktry sformuowaem, zosta wietnie podsumowany w zeszym roku przez arcybiskupa Johna J. Myersa:
Wybranie konkretnego sposobu rozwizania problemu biedy, jest zasadniczym punktem tego nauczania. Niestety, istniej due rozbienoci, co do najlepszego sposobu, w jaki mona pomc biednym w naszym spoeczestwie. aden prawdziwy katolik nie moe powiedzie:
Nie obchodz mnie biedni. Jeliby tak zrobi, oznacza
to, e nie pozostaje we wsplnocie duchowej z Chrystusem i Kocioem witym. Ci, ktrym problem biedy ley
na sercu, proponuj zwykle dwa rozwizania: pastwo
opiekucze albo cicia podatkowe i wolny rynek.
Wszyscy oni w swoim sumieniu wierz, e ich sposb
jest tym najlepszym, ktrego naley uy, aby pomc biednym. Jest to sprawa, ktra powinna podlega rozwanemu osdowi tych, ktrym powierzono dobro wsplne.

11

Istnieje te wiele innych tematw, w ktrych wiedza ekonomiczna moe pomc w rozstrzygniciu sporu moralnego. Wyobramy
sobie teologa rozwaajcego problem ekonomiczny, ktry pragnie
zarazem udowodni domnieman wyszo pienidza walutowego
nad pienidzem towarowym (parytetem zota). Jeli wykaemy, e
wprowadzenie pienidza walutowego wie si z masow konfiskat dbr, ktre uprzednio suyy ludziom jako pienidz towarowy innymi sowy z masowym aktem kradziey, jak to miao miejsce w roku 1933, kiedy prezydent USA Franklin Delano Roosevelt
zaj zasoby zota swoich obywateli czy nie wpynie to na nasz
ocen moraln i nie przymi korzyci, ktre wspomniany teolog
przypisze systemowi pienidza walutowego? C jednak po tym,
skoro proponowany przez niego system da si wprowadzi jedynie
z pomoc czynu niemoralnego?
Podobnie, korzystajc z wiedzy i dowiadczenia, mona rozwiza problem goszenia przez niektrych teologw pogldu, jakoby jedn z funkcji pastwa byo utrzymywanie stabilnego kursu
waluty. C jednak si stanie, jeli zwrcimy uwag na to, e pojcie stabilnej waluty nie jest do koca jasne? A pastwowa interwencja w polityk monetarn, jak w kad inn ga ekonomii,
wprowadza zamt, brak koordynacji, niesprawiedliwo i oglnie
pogarsza sytuacj finansowa spoeczestwa? Na te pytania nie sformuowano jeszcze odpowiedzi, nie sformuowano nawet samych
pyta jako kluczowych zagadnie! Dopiero moja ksika stawia to
sobie za zadanie.
Prawdopodobnie wok kwestii pienidza naroso wicej dziwacznych teorii, ni wok jakiegokolwiek tematu z dziedziny ekonomii. Na szczcie katoliccy myliciele pokroju Hilairego Belloca dostrzegaj zagroenia pynce z inflacji i systemu walutowego.
Niestety inni dwudziestowieczni dostojnicy katoliccy zdyli ju potpi parytet zota. Ich krytyka Systemu Rezerwy Federalnej bya
wielce powierzchowna i odrealniona, uwaali oni bowiem za zarzut midzy innymi to, e pozostawa on w prywatnych rkach (tak

12

jakby upastwowiona maszyna inflacyjna bya podana). Koci

a wolny rynek odpowiada na zarzuty wielu dobrze znanych katolickich inflacjonistw ktrzy, niestety, wci posiadaj duy wpyw na
wielu swoich wspwyznawcw. Niejednokrotnie, gdy tylko zostanie wywoany temat katolickiej nauki spoecznej i Austriackiej Szkoy
Ekonomii, natychmiast znajduj si ludzie, ktrzy stwierdzaj (jakby nie byo nam to wiadome), e dobrobyt materialny to nie wszystko. Ale kiedy amerykascy biskupi snuj swoje przeraajce teorie
ekonomiczne, nie kryj si z tym, e maj one na celu zapewnienie
wspomnianego dobrobytu. Wierz oni bowiem, e interwencja i
pomoc pastwa poprawi sytuacj materialn czowieka. Jeli my
zatem jestemy materialistami, to oni tym bardziej! Polemika ogniskuje wok zagadnienia, czy rozwizania proponowane przez biskupw przynios obiecany dobrobyt, czy te nie.
Msgr John A. Ryan, amerykaski ksidz, ktry powaniej ni
wikszo pozostaych postanowi zmierzy si z problemem pracy i zarobkw twierdzi, e ludzie s bardziej podatni na wpyw
religii, poznanie Boga i suenie Mu, kiedy s zadowoleni i najedzeni, a nie wygodzeni i biedni. Jak wielokrotnie powtarza, jego
wiara w to, e dobrobyt ludzi pracy wzronie dziki wprowadzeniu
pac minimalnych bya tym, co pchno go do niewtpliwie wynikajcej z dobrych chci, lecz tak naprawd nie do koca przemylanej
kampanii na rzecz wprowadzenia owych pac.
Jak powszechnie wiadomo, papie Pawe VI popiera wspomaganie krajw rozwijajcych si poprzez udzielanie im zagranicznych dotacji, co w praktyce okazao si nieskuteczne, a w niektrych przypadkach wrcz katastrofalne. Mona byo o wiele
wczeniej przewidzie, e skutki prowadzenia takiej polityki nie
bd pozytywne, zreszt wielu ekonomistw, m.in. Peter Bauer,
wysuwao takie zastrzeenia. Papie ma niewtpliwie prawo do
pouczania wiernych w sprawach moralnoci, jak rwnie przypominania im o ich obowizkach wzgldem blinich, ale nic w dogmacie o nieomylnoci papiea nie gwarantuje tego, e owa nie-

13

omylno dotyczy rwnie ekonomii. W przeciwnym wypadku,

studiowanie nauk ekonomicznych byoby przecie bezcelowe.
Powtrz zatem po raz setny: nie kwestionuj moralnego autorytetu papiea i nie staram si zniszczy cywilizacji chrzecijaskiej. Jeli papie chce powiedzie, e pracodawca nie powinien
okazywa lekkomylnego lekcewaenia dla ludzkiego ycia, ma do
tego pene prawo. Z drugiej strony naley pamita, e wszystko
ma swoja cen i zabieganie o bezpieczniejsze miejsca pracy poprzez ustawodawstwo pastwowe, co zaleca katolicka nauka spoeczna, odbije si na wysokoci wynagrodze pracownikw. W pracy
ktr cytowaem powyej, rozwaaem rol mechanizmw rynkowych w agodzeniu rozdwiku midzy susznymi obawami o bezpieczestwo pracownikw, a ich pragnieniem otrzymywania jak
najwikszych wynagrodze. Kada inna prba ich zrwnowaenia
(za pomoc jakiej formy interwencji w wolny rynek) musi by ze
swej natury arbitralna. Nikt nie bdzie mnie w stanie przekona, e
nie jest to kluczowa kwestia w analizie owego zjawiska z punktu
widzenia moralnoci.
Zdaj sobie spraw, i wiele osb moe zakwestionowa dobre
intencje, ktre motywoway ekonomistw, z ktrymi polemizuj
w mojej ksice. Jednake, trzeba wzi pod uwag, i przez bardzo
dugi czas, wielu katolikw byo zaniepokojonych tym, e zalecane
rodki mog nie przynosi przypisywanych im rezultatw i czstokro maj tendencj do pogarszania sytuacji pracownikw i biednych
miast j poprawia. Niestety, w midzyczasie wykreowano atmosfer, w ktrej dawanie wyrazu tym niepokojom, traktuje si jako nieposuszestwo wobec nauczania Kocioa. Jest to nierozstrzygnita trudno, ktr moja ksika Koci a wolny rynek ma na celu rozwiza, na marginesie obrony wolnego rynku.
William Luckey, kierownik wydziau nauk politycznych i ekonomii Christendom College (ktry zdecydowanie popar tezy zawarte w mojej ksice), podziela t opini: Fakt, e katolickie nauczanie ekonomiczne, uchodzce za niezmienne i podawane wier-

14

nym do wierzenia, jako co ostatecznego i nieomylnego, jest zupenie rozbiene z tym, co austriaccy ekonomici udowodnili jako prawd w toku swoich bada, wywoa u tych ekonomistw powany
kryzys sumienia. I wanie dlatego, chcc rozwiza ten kryzys
i oczyci z zarzutw Austriack Szko Ekonomiczn (wielokrotnie niezrozumian i omieszan), napisaem t ksik.

15

 16

MORALNO I PRAWA EKONOMII:

NA DRODZE DO POJEDNANIA

RZED dwoma laty napisaem tekst przeznaczony na konferencj

naukowcw austriackich, odbywajc si pod hasem Katolicka

Nauka Spoeczna i Zasady Ekonomii: wci napite stosunki. Wywoa on w owym czasie i w kolejnych miesicach cakiem spor
dyskusj. W swoim artykule, profesor Richard Dougherty z Uniwersytetu w Dallas, cho wydawa si nie do koca przekonany
o susznoci moich twierdze, to jednak cakiem trafnie opisa moje
stanowisko:
Widoczna w wielu encyklikach tendencja, doprowadzia Koci do prb zastosowania wobec zagadnie ekonomicznych zasad nalecych do zupenie innego ni nauka, porzdku. W ten sposb promuje on rozwizania, ktre nie maj szans powodzenia,
wywouj natomiast niezgod wewntrz samego Kocioa i sprawi, e wielu ludzi zaczyna poddawa jego nauczanie w wtpliwo, jako kompletnie niepowane. Zasady, jakimi rzdzi si ekonomia, s uporzdkowane i niezmienne, a wszelkie prby doprowadzenia, by dziaay wedle jakiej obcej temu porzdkowi linii
postpowania, wskazuj na brak zdolnoci pojmowania istoty ekonomii.

17

Krtko po tym jak mj tekst zosta opublikowany, zaczem

otrzymywa listy z prob, bym zawarte w nim tezy rozszerzy do
rozmiarw ksiki. Mio mi poinformowa, e dzieo to zostao
dokonane, i kiedy mwi do Pastwa te sowa, rkopis jest wanie
opracowywany.
Zawarte w owym tekcie stwierdzenia, zostay przez jedne rodowiska katolickie uznane za kontrowersyjne, podczas gdy inne powitay je z radoci i akceptacj. W moim dzisiejszym wystpieniu,
chciabym skupi si na trzech sprawach. Po pierwsze, zamierzam
krtko rozprawi si z popularnym w pewnych krgach pogldem,
ktry sugeruje a czasami nawet nie sugeruje tylko wprost stwierdza e osoby reprezentujce pogldy zblione do moich, stawiaj
si w opozycji do nauczania Kocioa. Jak to szerzej ujem we
wspomnianej ksice, ju z samej istoty ekonomii jako nauki cisej, posiadajcej swoj wasn, wewntrzn logik wynika, e twierdzenie takie jest cakowitym nonsensem. Po drugie, chciabym
w duszym wywodzie przedstawi pewien przykad odnoszcy
si do zagadnienia pracy i wynagrodzenia za ni ktry pokae, jak
wana dla waciwej oceny moralnej zjawisk jest analiza ekonomiczna, i z pomoc ktrego spojrzymy szerzej na pewne trudnoci
i zawiedzione nadzieje, jakich w pewnym czasie dowiadczali Austriaccy katolicy. Wreszcie, chciabym na koniec powiedzie kilka
sw o filozoficznej atrakcyjnoci Austriackiej Szkoy Ekonomicznej, patrzc na ni z katolickiego punktu widzenia.
Ekonomia jako nauka
Niezalenie od tego co twierdz moi krytycy, nie jest moim podstawowym zaoeniem teza, jakoby porzdek ekonomiczny nie zawiera w sobie wymiaru moralnego. Wszak defraudacja, kradzie,
za wiara przy wypenianiu zobowiza wszystko to s przestpstwa, ktre zasuguj na potpienie ze strony teologw. Co wicej,
nikt nie zaprotestuje syszc duchownego, ktry wyraa swoj tro-

18

sk o byt materialny rodzin i sugeruje, e w celu jego poprawienia

mona stosowa wycznie metody, ktre z moralnego punktu widzenia s bez zarzutu. Mj punkt widzenia jest nastpujcy: kiedy
w swoich rozwaaniach zaleca najlepsz lub najbardziej efektywn
metod postpowania dla przykadu za pomoc pac minimalnych, rnego rodzaju pomocy spoecznej, wysokiego opodatkowania bogatych czy czego jeszcze innego wkracza na teren, na
ktrym jego konkluzje naley ocenia na podstawie ich wasnej wagi
i rzetelnoci, a nie patrze na nie przez pryzmat jego autorytetu jako
duchownego. Jeli bowiem w kapan miaby odznacza si jak
szczegln przenikliwoci w dziedzinie ekonomii wycznie na
mocy swojego statusu ksidza, dlaczego nie przyzna mu tego samego w innych gaziach wiedzy? Czemu nie uzna go za autorytet
w dziedzinie, powiedzmy, architektury? Kiedy sprbujemy tego dokona, jasno zobaczymy, e stosowanie kryteriw z dziedziny moralnoci do neutralnej dyscypliny naukowej jest logiczn sprzecznoci. Z pewnoci nic nie mona zarzuci stwierdzeniu, e kocioy powinny by budowane w taki sposb, by odda Bogu nalen Mu cze. Ale czym zupenie innym jest moralizowanie ile kolumn jest potrzebnych, eby strop si utrzyma, albo jakich materiaw budowlanych naley uy z punktu widzenia solidnoci architektonicznej. Te pytania s zdecydowanie poza uprawnion sfer
zainteresowa teologw moralnych.
Do zobrazowania powyszych tez mog rwnie posuy kwestie dotykajce statusu materialnego robotnikw. Pomimo faktu, i
w swojej encyklice Lonqinqua Oceani (z roku 1895) papie Leon
XIII zdawa si dopuszcza raczej dobrowolne, a nie przymusowe,
zrzeszanie si robotnikw w zwizkach, do jakiego przywyky spoeczestwa Zachodu, pojedynczy biskupi, teologowie i wieccy obrocy spoecznej nauki Kocioa, czsto zapominali o tym rozrnieniu,
biorc za pewnik, i troska Kocioa o robotnikw oznacza, i popiera on wszelkie specjalne przywileje, jakie zwizki zawodowe uzyskay w Ameryce pod rzdami obecnie obowizujcego prawa.

19

Mwic w skrcie: prawie nikt powoujcy si dzi na nauczanie Kocioa dotyczce spraw ekonomicznych, nie wzywa do cakowitego uwolnienia rynku pracy. Jednak, skoro potrafi wykaza,
e przymusowe zrzeszanie pracownikw przyczynia si do zuboenia spoeczestwa w stopniu o wiele wikszym, ni mogyby to
zrekompensowa rne osignicia ruchu zwizkowego, i jeli
w przypadku cakowitej liberalizacji rynku pracy, zwizki okazayby si cakowicie niepotrzebne, nie mog by zobowizany w sumieniu by wierzy, e obligatoryjne czonkostwo w zwizku jest
waciwe i zgodne z interesem robotnika. Mamy tu do czynienia ze
zwyk rnic pogldw na jaki sporny temat, jest to wic w swej
istocie co zupenie innego od negowania dziewiczego poczcia Jezusa, Niepokalanego Poczcia Maryi albo rwnoci trzech Osb
Boskich. Jest jednak wielu autorw, ktrzy nie potrafi albo nie chc
przeprowadzi takiego rozrnienia. Dla przykadu, Todd Whitmore,
profesor teologii zwizany z Uniwersytetem Notre Dame, rozwaa kwesti, czy wolnorynkowe pogldy goszone przez Michaela
Novaka stanowi z jego strony formalne odstpstwo od wiary.
Wedug mnie, dokadnie tak skonkludowa. Jednak ani on, ani
jakikolwiek inny komentujcy t spraw autor, nie zada sobie trudu
by odpowiedzie na pytanie, czy ma sens mwienie o odstpstwie
w przypadku nauczania, ktre obarczone jest faktycznym bdem,
albo dotyka kwestii, w jakich Koci nie moe roci sobie pretensji do bycia, za bosk obietnic, nieomylnym. Nawet gdyby caa
seria kolejnych papiey orzekaa, e dwa plus dwa rwna si pi,
byoby niedorzecznoci nazywanie kogo, kto nadal twierdziby,
e jednak cztery, apostat, jako e matematyka nie jest dziedzin,
w ktrej papiee zostali wyposaeni w jak szczegln wnikliwo.
Pojcie apostazji nie ma wic w tym wypadku adnego zastosowania. Jeli zatem ekonomia jest rwnie spjn i prawidow dziedzin wiedzy jak matematyka, albo kada inna nauka, powinny by do
niej stosowane te same kryteria, jak w powyszym przypadku. Jest
to dokadnie ten rodzaj krytyki, jaki uprawia Novak, a w jeszcze

20

wikszym stopniu ja sam. Jeli natomiast co w pogldach Novaka

moe stanowi problem, nie jest to fakt, e jest zanadto prorynkowy, a jeli ju, to e w promowaniu wolnego rynku jest nawet zbyt
niemiay. Nie mwimy tu bowiem o niezachwianej wierze w uroczycie ogoszony dogmat, jaki Koci od dwch tysicy lat gosi,
i do przyjcia ktrego jestemy w sumieniu zobowizani. Mamy tu
raczej do czynienia z dziaaniem w dobrej wierze lojalnych wobec
Kocioa wiernych, ktrzy staraj si zmieni pewne zapatrywania
na ekonomi, ktre, cho promowane w imi pomocy biednym lub
walki z rzekom niesprawiedliwoci, z samej swojej istoty musz
przynie zupenie przeciwny skutek. Niestety s tacy, ktrzy
w imi autorytetu religii chcieliby zdawi zdrow i szerok dyskusj o tych kwestiach. Niezbdne jest posiadanie przez naukowcw
specjalnego mandatu stwierdzaj Mark i Louise Zwick z lewicujcego Houston Catholic Worker Bymy mogli by pewni e
to, co jest wykadane na katolickich uczelniach, pozostaje w zgodnoci ze spoeczn nauk Kocioa. Takie danie jest z jednej strony
kopotliwe dla Kocioa, z drugiej za, stanowi powan obraz dla
uprawnionej wolnoci bada, jak ciesz si uniwersytety. Ujawnia
ponadto gbokie niezrozumienie czym jest Magisterium Kocioa
oraz jaka jest istota nauk ekonomicznych.
Jak ju wspomniaem, mona bez trudu wykaza zarwno na
poziomie teorii, jak i sigajc do konkretnych przykadw, dlaczego
przymusowe czonkostwo w zwizku zawodowym pogarsza sytuacj czci pracownikw; Richard Vedder i Lowell Gallaway
z Uniwersytetu Ohio dowiedli rwnie, e tak skolektywizowana
praca przyniosa o wiele gorsze efekty ni byoby to w przypadku,
gdyby w ostatnim pidziesicioleciu dominowa wolny rynek pracy. Uczynili tak niejako w odpowiedzi na goszon tez, jakoby
z punktu widzenia Katolickiej Nauki Spoecznej ruch zwizkowy
by jak najbardziej prawidowym rodkiem walki o interesy robotnikw, co wicej dokadnie tym rodkiem, ktry Katolicy winni
popiera. C wic, stosujc si do podszeptw pastwa Zwick,

21

powinna uczyni Katolicka uczelnia z wynikami bada, jakie przedstawili profesorowie Vedder i Gallaway? Zignorowa je? Z gry
zaoy, e na pewno s faszywe? A czy ja sam zostan zwolniony
z pracy, jeli podam moim studentom tak wywrotowe dane? Jeliby
tak miao by, czy pastwo Zwick wywiadcz mi cho tyle uprzejmoci, by wykaza, w ktrym miejscu popeniem bd, czy moe
mam po prostu przyj do wiadomoci, e dla normalnej logiki nie
ma miejsca w ich Katolickim uniwersytecie, jeli logicznie dowiedzione konkluzje s niezadowalajce z punktu widzenia jakiego bliej niesprecyzowanego spoecznego nauczania?
Ci z nas, ktrzy nale do Kocioa i zarazem s przekonani
o susznoci twierdze Austriackiej Szkoy Ekonomicznej, nie
mog zrobi nic innego jak naciska, by w kwestiach, ktre nie s
dogmatami wiary, dopuszczalna bya swobodna wymiana opinii
oraz by wszyscy ludzie dobrej woli mogli si w zapatrywaniach
na nie rni. wity Augustyn podobno powiedzia kiedy: In
fide, unitas; in dubiis, libertas; in omnibus, caritas (w rzeczach
niezbdnych jedno, w kwestiach wtpliwych wolno, we
wszystkim mio). Na szczcie wolno wypowiedzi w odniesieniu do spraw gospodarczych jest pki co powszechnie uznawana, przynajmniej teoretycznie. Nikt chyba nie sugeruje, eby
ekskomunikowa hiszpaskich Scholastykw, poniewa gosili
pogldy, ktre mona uzna za antycypacj Szkoy Austriackiej
co innego gdyby zaprzeczali prawdziwym dogmatom katolickim:
o Wcieleniu Syna Boego, Trjcy witej, dwch naturach Chrystusa itd. Gdyby jednak uporczywie tkwili w tak przewrotnych
bdach, na pewno nie byliby admirowani przez licznych katolikw, jako wysokiej klasy intelektualici.
Kiedy w pocztkach dwudziestego wieku ks. John Ryan przedstawi swoj argumentacj o charakterze moralnym za koniecznoci przyznania gowie rodziny co najmniej takiej pensji, by mg
j z niej utrzyma, zosta przez pewne koa katolickie ostro skrytykowany. Dugi artyku w tym duchu opublikowa midzy inny-

22

mi w roku 1907 Catholic University Bulletin, a kady, kto sysza

o tym pimie, wie rwnie doskonale, e jego wydawcy nigdy nie
opublikowaliby czego, co zdawaoby im si nie do pogodzenia
z podstawami wiary katolickiej. To, e zdecydowali si na dopuszczenie do druku tekstu krytykujcego tezy Ryana pokazuje,
e byli w stanie przeprowadzi to podstawowe rozrnienie midzy kwestiami zaliczanymi do dogmatw wiary, a tymi, ktre na
mocy swojej natury, rzdz si prawami waciwymi dla dyscyplin wieckich i std, w oczywisty sposb, nie moe by do nich
stosowana nieomylno, jaka przysuguje Kocioowi gdy chodzi
o wiar i moralno.
W swojej encyklice Quadragesimo Anno (z r. 1931), wydanej
w czterdziestolecie tak brzemiennej w skutki encykliki Rerum Novarum Leona XIII, papie Pius XI zawar bardzo wane zastrzeenie.
Stwierdzi mianowicie, e musz istnie granice, w jakich wolno
wypowiada si teologom na temat ekonomii, jako e nauki ekonomiczne i moralne rzdz si wasnymi prawami, kada
w swoim wasnym wymiarze. Gwoli cisoci, papie doda rwnie, i bdem jest twierdzi, e porzdki moralny i ekonomiczny
s tak od siebie odlege, e jeden w ogle nie zaley od drugiego.
Ale pomimo tego i stwierdzono, e ekonomia jest nauk charakteryzujc si okrelon spjnoci wewntrzn, problemy pojawiaj si
gdy kto mimo to prbuje udowodni, e Katolicka Nauka Spoeczna ma prawo wypowiada si w kwestiach ekonomicznych w sposb
wicy i ostateczny. A.M.C. Waterman wskazuje jednak, e wychodzc od przytoczonej wyej opinii papiea Piusa XI autorytatywny
charakter tej, tak wanej czci nauczania katolickiego (lub przynajmniej papieskiego) dotyczcej kwestii spoecznych, opartych na empirycznym dowiadczeniu a nie dotykajcych spraw teologicznych
i etycznych, wydaje si wtpliwy. Jest to, z punktu widzenia kogo,
kto popiera wolny rynek, podstawowy problem nauki spoecznej
Kocioa, wci wymagajcy rozwizania. Argumenty natury moralnej, wysuwane za koniecznoci pacy minimalnej i pozwalajcej na

23

utrzymanie si, s bowiem nierozerwalnie zwizane z pewnymi zaoeniami natury ekonomicznej. Jeli jednak zaoenia te oka si
bdne, jak naley traktowa wnioski moralne wysnute na ich podstawie? Dla przykadu, istnieli duchowni, ktrzy dyli do polepszenia
warunkw ycia robotnikw poprzez zapewnienie im wspomnianej
pacy minimalnej, niektrzy nie wykluczali nawet wywarcia nacisku
na rzd, by takie pace po prostu zadekretowa. C si jednak stanie,
jeli w wyniku tego posunicia wzronie bezrobocie? Czy nie powinno si wzi tego czynnika pod uwag przy dokonywaniu moralnej
oceny ewentualnego prawa wprowadzajcego takie rozwizania? Co
wicej, jak bdzie si przedstawia caa sprawa gdy wykaemy, e
pace realne rosn nie dziki nachalnej i niepodanej legislacji, ale
dziki stworzeniu warunkw, w ktrych moe mie miejsce nieskrpowana akumulacja kapitau, przyczyniajca si do wzrostu wydajnoci pracy. Faktw tego rodzaju nie naley pomija przy ocenie tak
istotnych spraw.
Dokadnie tak samo wyglda podstawowy kopot z niektrymi
teoriami, ktre prbuje si przedstawia jako nalece do Katolickiej nauki spoecznej. I to z tego wanie powodu, a nie z braku
lojalnoci wobec Urzdu Nauczycielskiego Kocioa, dla wielu gboko wierzcych katolikw udzielenie bezwarunkowego poparcia
dla niektrych stanowisk okazao si duym problemem. Powysze
przekonanie potwierdza William Luckey, stojcy na czele departamentu nauk politycznych i ekonomicznych Christendom College:
Fakt, e Katolicka Nauka Spoeczna kae przyjmowa jako niezmienne i wymaga wiary w co, o czym ekonomici ze Szkoy Austriackiej doskonale wiedz, e nie jest prawdziwe, spowodowa
u tych naukowcw powany kryzys sumienia. Uczeni ci prbowali rwnie wyjani, e jeli ludzie Kocioa chc pooy nacisk na
jakie istotne zagadnienia ekonomiczne, nie mog przedstawia
swoich wnioskw jako bezwarunkowo obowizujcych w sumieniu, dopki rzetelnie nie upewni si, co wiecka nauka ekonomii
ma do powiedzenia w tych kwestiach.

24

Antymarksistowska przenikliwo Leona XIII

W swojej encyklice Rerum Novarum, papie Leon XIII pooy
nacisk na twierdzenie, e nie istnieje co takiego jak naturalna
sprzeczno interesw pracy i kapitau. Uderzy tym samym w samo
serce marksizmu, zakadajcego, e nieodcznym zjawiskiem
w systemie opartym na wolnym rynku musi by walka klas. Wydaje
mi si, e papie nie zdawa sobie nawet sprawy, jak wane poczyni spostrzeenie. W poniszej analizie postaram si, z wikszym
nawet naciskiem ni mogoby mu si to wydawa moliwe, wykaza, i twierdzenie to jest w peni usprawiedliwione.
Mwic w skrcie, zamierzam udowodni, e normalne funkcjonowanie rynku samo z siebie przyczynia si do podniesienia standardu ycia ludzi pracy. Instytucja wolnego rynku jest bowiem tak
w swej naturze dobroczynna i yczliwa ludziom, e zysk jednej
osoby nigdy nie oznacza straty kogo drugiego. Wszyscy mog odnie korzy jednoczenie. Majc to na uwadze, z takim wanie
podejciem katolicy powinni poszukiwa metod na polepszenie warunkw ycia, nie tylko dlatego e wolny rynek jest jedyn drog do
szybkiego osignicia tego celu, ale take dlatego, e czyni to moliwym bez wywoywania konfliktu midzy prac a kapitaem, jak to
ma z kolei miejsce w przypadku proponowanego ustawodawstwa,
ktrego stosowanie sprawioby wycznie, e wzrost dochodw
pracownika wymuszaby strat jego pracodawcy.
Najwiksz, wedug mnie, zalet ksiki Georgea Reismana
jest zaproponowana w niej przez autora produktywna teoria pac.
Poniewa nie dysponuj du iloci czasu, pozwlcie, e przedstawi jego argumenty w formie skrconej, cho oczywicie w mojej
planowanej ksice zamierzam powici mu o wiele wicej miejsca, tak jak na to z pewnoci zasuguje.
Na pocztku jedno zastrzeenie: w gospodarce opartej na stale
rosncym dopywie pienidza, wszyscy maj moliwo zarabiania
coraz wicej, podczas gdy ceny rosn w sposb stabilny i regular-

25

ny. Mam tu oczywicie na myli gospodark amerykask na przestrzeni prawie caego dwudziestego wieku. Ale te cechy naszej inflacyjnej ekonomii przesaniaj rzeczywisty proces, dziki ktremu
standard ycia powszechnie wzrasta, skaniajc nas do mylenia, i
rdem wzrastajcej prosperity jest coraz wiksza ilo dolarw,
jak otrzymujemy za wiadczone przez nas usugi. By zatem uzyska pen jasno sprawy, wyobramy sobie co dzieje si w gospodarce, ktra operuje niezmienn iloci pienidza.
rodkiem, za pomoc ktrego nieskrpowany rynek przyczynia
si do cigego polepszania warunkw ycia, jest proces inwestowania, dziki ktremu wzrasta wydajno pracy czyli ilo rnego rodzaju dbr czy towarw, jak jest w stanie wytworzy poszczeglny robotnik. Podnonik widowy umoliwia czowiekowi
przewiezienie wikszej iloci palet ni poprzednio, a przy okazji
rzeczy o wiele ciszych, ni mgby unie goymi rkami. Inne
rodzaje maszyn zwikszaj wydajno po wielokro, choby ze
wzgldu na swoje rozmiary. Wzrasta zatem ilo produktw jakich
jest w stanie dostarczy gospodarka, czsto nawet w tempie lawinowym. Tak tworzy si bogactwo. Dziki temu, e nastpuje inwestycja kapitau, firmy mog obecnie wytwarza o wiele wicej towarw ni poprzednio, i to odpowiednio niszym kosztem. Poniewa za na rynku istnieje nacisk konkurencji, t obnik kosztw
odczuwaj rwnie klienci, bd w postaci malejcych cen, bd
poprawy jakoci oferowanych dbr, lub obu tych czynnikw jednoczenie. W ten sposb standard ycia przecitnego czowieka wzrasta, i nie dzieje si to wcale dlatego, e rzd zabiera bogatym by
obdarowa biednych ten zodziejski w swej istocie proceder mgby tylko przeszkodzi opisywanemu tu procesowi albo dlatego,
e zwizki zawodowe wywalczyy dla niego u pracodawcw jakie ustpstwa. W systemie wolnorynkowym standard ten wzrasta,
poniewa firmy maj moliwo inwestowania w nowe maszyny,
co pozwala na zwikszenie produkcji przy jednoczesnym obnieniu iloci koniecznych osb do obsugiwania ich, co skutkuje zwik-

26

szeniem iloci dbr na rynku, ktre z kolei staj si coraz tasze.

Reisman wyjania to w ten sposb: Wydajno pracy warunkuje
dostpno dbr dla konsumentw, odpowiednio do iloci, w jakich
s dostarczane na rynek; tak samo ceny dbr wpywaj na wysoko pensji tych, ktrzy je wytwarzaj. Fakt, i proces ten powoduje wzrost wszystkich realnych przychodw firmy, nie przeszkadza mu wpywa take na zwikszanie si pac realnych. Myl, e
nie ma potrzeby udowadnia, e opisane powyej zalenoci nie
pocigaj za sob wzrostu bezrobocia. Tak dugo bowiem, jak potrzeby ludzkie pozostaj, choby w czci, niezaspokojone, pracy
dla nikogo nie zabraknie. W niektrych gaziach gospodarki, takich jak rolnictwo, wzrost produkcji umoliwiony przez nowoczesne metody niekoniecznie bdzie proporcjonalny do konsumpcji
wytworzonych przez nie dbr, i cz ludzi bdzie musiaa porzuci to zajcie. Jednak uwolniona w ten sposb sia robocza moe
zasili inne zawody, co dotychczas, z powodu przywizania do ziemi, nie byo moliwe. Ale pomimo tego rezultatem bdzie dalszy
wzrost zamonoci. Natomiast w przypadku produkcji aut, zwikszenie poday spowoduje, i rzecz, ktra niegdy bya luksusem,
stanie si powszechnie dostpna. W tej dziedzinie nastpi zatem
wzrost zatrudnienia. Oba opisane przypadki oznaczaj ogromn korzy dla szerokich mas konsumentw.
Mwic co najmniej delikatnie, rozwaa takich jak powysze
nie znajdziemy w typowej ksice historycznej, lub, niestety, owiadczeniach konferencji episkopatw. W zamian syszymy, e redystrybucja dbr midzy bogatymi a biednymi bya i jest moralnie
uzasadniona oraz niezbdna z punktu widzenia ekonomicznego, by
mona byo pomc niezamonym we wzbogacaniu si. Takie postpowanie w adnym stopniu nie poprawio bytu robotnikw, nawet w pocztkowym okresie Rewolucji Przemysowej. Reisman
przedstawia to nastpujco: Przypumy, e jedna osoba na tysic,
powiedzmy jaki bogaty kapitalista, je za dwch i posiada dwadziecia razy wicej ubra i mebli ni statystyczny obywatel; ko-

27

rzy, jak niezamony czowiek odniesie, jeli zabierze si kapitalicie cz dbr i rozdzieli midzy 999 osb, bdzie praktycznie
niezauwaalna. Jeli taka redystrybucja dbr miaaby miejsce
w przeszoci, i tak nie okazaaby si sposobem na zwalczanie biedy. Natomiast o wiele gorszym skutkiem takiego postpowania jest
powstrzymywanie si ludzi zamonych od inwestowania, w nastpstwie czego moe zosta zahamowany opisany tu proces tworzenia
si bogactwa; jednoczenie odwrcona zostaaby tendencja w kierunku staej poprawy warunkw bytowania, ktra w przeciwnym
razie staaby si udziaem wielkiej czci spoeczestwa.
Dobroczynny proces, poprzez ktry wolny rynek prowadzi
do niespotykanej poprawy warunkw bytowania, obywa si bez
stosowania przemocy wobec kogokolwiek, jak rwnie bez konfiskaty si jakiejkolwiek wasnoci. Negatywny wpyw na ten
proces maj destrukcyjne oraz nieprzemylane kampanie za
pac minimaln, zbyt czsto prowadzone w imi Katolickiej
nauki spoecznej, dowodzce cakowitego niezrozumienia problemu, w kocu powodujce, e zatrudnianie ludzi staje si po
prostu coraz kosztowniejsze. Zadeklarowany przez papiea Leona brak koniecznego antagonizmu midzy prac a kapitaem,
nie mgby znale lepszego potwierdzenia, jak w opisanym
powyej, wspaniaym i przynoszcym korzyci wszystkim stronom, procesie. wiat pracy i rodowisko inwestorw powinny
chcie tego samego: jak najniszego opodatkowania w gospodarce (moe nawet adnego) oraz umoliwienia swobodnego,
nieskrpowanego rozwoju. Czy ta zasadnicza konkluzja moe
by uznana za niewystarczajco moraln?
Dokonany przeze mnie opis z koniecznoci przedstawia w sposb dalece uproszczony moralne i ekonomiczne aspekty takich
kwestii jak dugo czasu pracy, czy warunki w jakich si ona
odbywa. Czy w przeszoci robotnicy nie musieli pracowa o
wiele duej? Z pewnoci tak. Co do tego, e wedle dzisiejszych
standardw, ludzie w dziewitnastym wieku wypruwali z siebie

28

yy, nie ma wtpliwoci. Jednak znw musimy stwierdzi, e jeli przecitny robotnik wytwarza bardzo mao dbr, by zapewni
dostawy odpowiedniej iloci niezbdnych artykuw na rynek, czas
ich produkcji musi by odpowiednio wyduony. Wanie ten czynnik, a nie jak z nuc przenikliwoci sugeruje wikszo opracowa niegodziwo wielkiego biznesu, by przyczyn zych warunkw bytowania i dugiego czasu pracy w przeszoci. Gdy
wzrasta wydajno pracy, a co za tym idzie realne dochody rwnie si zwikszaj, zamiast duej pracowa, ludzie mog sobie
pozwoli na inne zajcia czy rozrywki. Do tego, by robotnicy odkryli, e mog pracowa mniej, a ich potrzeby ekonomiczne i tak
s zaspokajane, nie jest potrzebna adna ustawa, ktra by nakazywaa ograniczanie czasu pracy. Jeli kto pracowa 80 godzin
w tygodniu, a teraz chce pracowa tylko 60 (czyli trzy czwarte
poprzedniego pensum) i zarazem akceptuje, e bdzie zarabia
mniej nawet ni trzy czwarte uprzednich pienidzy, za to zyska
wicej czasu wolnego, nie ma przeszkd, by pracodawca zgodzi
si na takie warunki. Zatem twierdzenie, e ustawodawstwo skracajce czas pracy wynikao z denia ludzi by pracowa mniej,
okazuje si bdne, skoro proces ten i tak by zaszed z przyczyn
opisanych wyej.
Uchwalenie prawa, o ktrym mowa, do tego stopnia okazao
si posuniciem chybionym, e skrzywdzio wielu ludzi, ktrym
zamierzao pomc, a w rezultacie zabronio im pracowa przez
taki czas, by wedle ich wasnego uznania mogli sobie zapewni
odpowiedni standard ycia. Dokadnie to samo mona powiedzie
o inicjatywach zmierzajcych do tego, by prawnie uregulowa
warunki pracy, tak chwalonych przez Piusa XI w Quadragesimo
Anno. Poprawa warunkw pracy, ale nie pocigajca za sob kosztw, polegajca na tym, e dla przykadu stanowisko pracy podlega mniejszemu zuyciu, zostanie chtnie wprowadzona przez kade szukajce profitw przedsibiorstwo. Jednak nawet takie
usprawnienie, ktre nie zwrci si w caoci, moe zosta wpro-

29

wadzone, jeli kwota ewentualnych podwyek, ktre trzeba by da

pracownikom w przypadku nie wdroenia go, przewyszy koszt
takiego przedsiwzicia. Jedyn uzasadnion drog wprowadzania ulepsze w miejscu pracy, takich jak urzdzenia klimatyzacyjne kontrolujce temperatur itp., jak rwnie jedynym sposobem
dokonania tego bez koniecznoci zwalniania ludzi i przyczyniania
si do zuboenia spoecznego proporcjonalnego do korzyci, jakie
odnieliby ci, ktrzy mogliby si cieszy takimi uatwieniami, jest
dokadna obserwacja rynku. Wszyscy wiemy, e praca w pewnych dziaach gospodarki, z powodu stopnia trudnoci albo innych nieprzyjemnych aspektw z ni zwizanych, musi by lepiej
opacana, by nie zabrako ludzi chccych si jej podejmowa. Wraz
z upywem czasu i rozpowszechnieniem si klimatyzacji, taka premia w zakadach, ktre jej nie posiadaj, bdzie musiaa by coraz wysza. Std, w pewnym momencie, suma pienidzy wydawana na wysze pensje dla pracownikw moe osign poziom,
przy ktrym taszym okae si zainstalowanie odpowiedniej aparatury, ni dalsze wypacanie wikszych sum ni to ma miejsce
w przypadku konkurencyjnych firm z tej samej brany, ktre jednak takie udogodnienie ju maj.
Mechanizm wolnego rynku pozwala zatem na dokonanie racjonalnej lokacji kapitau, sprawia rwnie, e wszelka poprawa
warunkw pracy ktra tak naprawd moe by dokonywana bez
koca; kt by nie chcia mie prawa do piciogodzinnej przerwy
na lunch, masau, czy biura z widokiem na wodospad Niagara?
nie jest dokonywana kosztem innych rzeczy, ktre zarwno pracownicy jak i konsumenci ceni wyej. Oczywicie, jak mawiaj
ekonomici, nie ma czego takiego jak darmowy obiad, dlatego
kada inwestycja majca na celu takie ulepszenie, musi z gry
zakada dokonanie si kosztem rezygnacji z czego innego. Jednak wycznie w warunkach wolnego rynku moliwe jest, i dziki poczynionej inwestycji, zrekompensuj si ewentualne pocztkowe straty z ni zwizane.

30

Zdecydowana wikszo ludzi, wliczajc w to ostatnich papiey, uwaa e witym prawem rzdu jest wprowadzanie praw regulujcych warunki, w jakich naley pracowa. Ale z drugiej strony, papiee ci z pewnoci byliby przeciwko tak sztywnym przepisom dotyczcym bezpieczestwa w miejscu pracy, e przyczyniayby si one raczej do zwikszenia bezrobocia. Prorynkowi ekonomici dowiedli zatem, e istnieje tylko jedna droga, ktra pozwala
na zapewnienie godziwych warunkw pracy, bez szkody dla innych
dbr, ktre zarwno cae spoeczestwo, jak i sami robotnicy, ceni
znacznie wyej. T drog jest uwolnienie rynku. W zwizku z tym,
nie ma niczego zdronego w promowaniu przez Katolika idei wolnego rynku, skoro jest on waciwym rozwizaniem problemw
zwizanych z prac, ktre stanowiy trosk papiey nawet jeli
aden z nich nie doszed sam do takiego wniosku (zreszt tak naprawd wikszo ludzi do niego nie dosza).
Przeprowadzenie analogicznej analizy moe rzuci nowe
wiato na osawion kwesti zatrudniania dzieci, stanowicy niewyczerpan poywk dla moralizowania, cho bez znajomoci
faktw. Zjawisko to nie byo w aden sposb wymysem Rewolucji Przemysowej, istniao po prostu od pocztkw ludzkoci.
W czasach, gdy wydajno pracy bya beznadziejnie niska, naturalnym byo, i rodzice postrzegali dziecko jako dodatkow
par rk do pracy, mogc wnie swj wkad w polepszanie
bytu rodziny. Gdyby tego wkadu zabrako, caa rodzina mogaby si znale na skraju ubstwa. Taka bya konsekwencja ycia
w biednym spoeczestwie, charakteryzujcym si nisk produktywnoci, ktrego Ne odmieni adna progresywna legislacja.
Anna Kruger opisuje to w ten sposb: Kwestia pracy dziecicej jest irytujca: z jednej strony mona potpia niedopuszczalne warunki, w jakich si odbywaa, z drugiej jednak zatrudnienie
dzieci mogo uratowa rodzin przed mierci godow.
W pewnych za przypadkach, stwarzaa dziewcztom alternatyw wobec przymusowego wychodzenia za m w bardzo mo-

31

dym wieku. Nawet Midzynarodowa Organizacja Pracy przyznaa w swoim raporcie z 1997 roku, e podstawow przyczyn, dla ktrej dzieci musz pracowa, jest bieda. Ubogie gospodarstwa domowe potrzebuj pienidzy, a pracujce dzieci dostarczaj im zazwyczaj od 20 do 25 procent dochodw. Poniewa, niejako z koniecznoci, rodziny takie wydaj wiksz cz
pienidzy na ywno, jasne jest, i wkad nieletnich w budet
rodziny jest jej niezbdny do tego, by po prostu przey.
Mwienie, i za pomoc ustaw mona pooy kres koniecznoci podejmowania pracy przez dzieci rwnoznaczne jest
z utrzymywaniem, e by zbi komu gorczk, naley woy
termometr do lodu. Koniec tego zjawiska nastpi dopiero wtedy,
gdy ograniczy si jego przyczyn, lub cakowicie si j usunie.
W spoeczestwach, w ktrych wydajno pracy stale ronie
co oznacza, e do wyprodukowania iloci dbr, na jakie jest zapotrzebowanie, potrzeba mniejszej liczby ludzi nie wystpuje
konieczno zatrudniania dzieci w procesie produkcji tych dbr.
Jeli spoeczestwo jest zamone, rodzice mog sobie pozwoli
na zatrzymanie dzieci w domach, a nawet, jak w naszym przypadku, posyanie ich do szk przez dwanacie lat, do ukoczenia osiemnastego roku ycia. I znw, nie daoby si tego osign z pomoc samego tylko mylenia yczeniowego. Stan ten
osignito dziki ogromnemu wzrostowi wydajnoci pracy innymi sowy, dziki generalnemu procesowi inwestowania, ktry
moe mie miejsce tylko na wolnym rynku. Ci, ktrzy powodowani (uprawnion oczywicie) humanitarn trosk i jednoczenie kompletn niewiedz ekonomiczn, staraj si przyspieszy
ten proces poprzez wprowadzenie ustawowego zakazu pracy nieletnich, tylko przyczyniaj si do zwikszenia rozmiarw nieszczcia, o ktrym twierdz, e staraj si je zaagodzi. Poniewa moralici owi wywodz si z fantastycznie zamonych spoeczestw Zachodu, nie dziwi fakt, i mog nie zdawa sobie
sprawy, e w przypadku skrajnego niedostatku, praca dzieci oka-

32

zuje si nie do uniknicia, a tak zreszt byo przez wikszo

dziejw rodzaju ludzkiego. Typowa rodzina w bardzo biednym
kraju, nie moe oby si bez dochodw zapewnianych przez pracujce dzieci, niezalenie od tego jak zapatruje si na to prawo.
Jeli zabrania ono takich praktyk, wwczas jako e alternatyw jest godowanie rodzice pol dzieci do pracy nielegalnej,
gdzie, co jest prawie pewne, warunki bd jeszcze gorsze.
W pastwach niezamonych, w ktrych za spraw dziaaczy
humanitarnych zabroniono dzieciom pracowa, powszechnym zjawiskiem jest paranie si przez nie prostytucj, co delikatnie mwic nie stanowi chyba jakiej szczeglnej poprawy ich bytu.
Brytyjska organizacja pomocy spoecznej Oxfam oznajmia niedawno, e odkd waciciele fabryk w Bangladeszu ulegli naciskowi, by nie zatrudnia nieletnich, tysice byych maych pracownikw zaczo albo godowa, albo oddao si prostytucji.
W wietle naszych dotychczasowych rozwaa o pacach i sposobach na ich zwikszanie, moemy lepiej oceni stwierdzenie Piusa XI z Quadragesimo Anno, i wszyscy ludzie powinni otrzymywa wynagrodzenie, ktre wystarczy im do utrzymania rodziny na
odpowiednim poziomie, jak rwnie e sprawiedliwo spoeczna
domaga si wprowadzenia takich zmian, ktre zapewni kademu
dorosemu robotnikowi otrzymywanie takiej pacy. W nastpstwie
dokonanej przez nas analizy zagadnienia wynagrodze, jeli wspomniana encyklika poucza, e naley zapewni pac wystarczajc
do przeycia kademu czowiekowi pracy, powinnimy zrealizowa ten nakaz poprzez usunicie jak najwikszej iloci przeszkd,
ktre stoj na drodze swobodnego inwestowania, a nastpnie znie
opodatkowanie kapitau, ponadnormatywnych zyskw, i tym podobnych. Niestety, niektre dokumenty kocielne. zdaj si wzywa do stosowania celem poprawy warunkw materialnych wiata
pracy takich wanie rodkw, ktrych stosowania naleaoby zaprzesta. Takie nieprzemylane rozwizania tylko uwypuklaj wag
waciwej oceny moralnej zagadnie ekonomicznych.

33

To, co byo zego w dziewitnastowiecznej nauce spoecznej Kocioa pisze ks. James Sadovsky To nie tyle jej podejcie etyczne, ale brak zrozumienia dla istoty dziaania wolnego rynku. Troska o robotnika bya cakowicie uprawniona, ale
c moe uczyni sama troska, jeli nie znamy ani przyczyny, ani
lekarstwa na dan chorob. Dziwnym trafem, w dokumentach
papieskich poczwszy od roku 1891, mao lub wrcz wcale nie
mwi si o dokonujcej si na niespotykan dotd skal poprawie warunkw bytowania, ktra staa si udziaem duej czci
ludzkoci, poczwszy od Rewolucji Przemysowej a do naszych
czasw; nie mwi si rwnie o znaczcym wzrocie siy nabywczej wynagrodze na przestrzeni wieku dziewitnastego, ktry by przecie wiekiem leseferyzmu. Jest to z pewnoci jedno
z najwikszych osigni we wspczesnej historii gospodarczej
Europy, jednak z jakich przyczyn w ogle nie dostrzegaj tego
autorzy encyklik spoecznych. Wrcz przeciwnie, mona w nich
znale zwyczajowe stwierdzenia, jakoby sytuacja robotnikw nie
ulega zmianie, a nawet pogorszya si (jak utrzymuje popularna
opinia). Profesor Luckey pisze nawet, e ciko jest rozgrzeszy Leona XIII z jego opinii na ten temat. Wykorzystujc dane
dotyczce redniej dugoci ycia, ktre z pewnoci byy dostpne papieowi Leonowi, jasno wida, i w drugiej poowie
dziewitnastego wieku wynosia ona co prawda w Anglii 37 lat,
jednak po okresie lat 1871-1875, a wic na dwadziecia lat przed
Rerum Novarum, zacza ona tak rosn, e do roku 1900 signa ju lat 50. Take dochody realne per capita po roku 1800
zaczy gwatownie szybowa w gr, i to w caej Europie.
Pozwlcie, e koczc rozwaania na ten temat, poczyni jeszcze jedn uwag. Pytanie natury moralnej, ktre nigdy albo bardzo rzadko zadawane jest w odniesieniu do kwestii wysokoci pac,
a powinno by zadane przez wszystkich, ktrzy optuj za ustawowym wprowadzeniem pensji minimalnych, brzmi: dlaczego obowizkiem penienia dzie miosierdzia mieliby by obcieni wy-

34

cznie pracodawcy? Ks. Sadowsky wskazuje, e z faktu, i pracodawca decyduje si na zatrudnianie innych ludzi, mona wnioskowa, e spodziewa si on w ten sposb osignicia wikszych
korzyci, ni miaoby to miejsce w przypadku, gdyby pracowa
sam. Zatem, w przypadku potrzebujcych godziwej pracy, cho
oczywicie obowizkiem chrzecijanina jest pomc im w potrzebie, naley zastanowi si, dlaczego to wanie przedsibiorca,
ktrego z jednej strony chtnie oskara si o pogarszanie warunkw pracy czy obnianie pensji, miaby by wanie tym, ktrego
obarcza si powinnoci zadouczynienia tym deniom. Zwolennicy minimalnej, wystarczajcej do przeycia lub utrzymania
rodziny czy jak j tam zw pensji, wyranie nie chc rozwiza tego paradoksu. Dobr rad dali im ostatnio pewni dwaj naukowcy: jeli chcecie, by biedni otrzymali jakie pienidze, dlaczego sami ich im nie dacie?
Katolicyzm a Szkoa Austriacka: konkluzje
Pozwlcie, e postawi spraw jasno: wierni, ktrzy uwaaj za suszne podejcie do kwestii ekonomicznych jakie reprezentuje Szkoa Austriacka, nie domagaj si wcale, by papiee
przemawiajc ex cathedra rwnie je popierali. Nikt, kto cho
troch zna histori myli ekonomicznej zwaszcza wrd ludzi
Kocioa na przestrzeni wiekw, nie twierdzi, e istnieje co
takiego, jak jednolita Ekonomia katolicka. Bronic odrbnego
stanowiska profesor Daniel Villey poucza nas, e katolicka teologia nie wyklucza moliwoci rnorodnego spojrzenia na kwestie nalece do sfery wieckiej. Nie twierdz zatem, e nasz
punkt widzenia jest t jedyn Ekonomi katolick; omielam
si tylko zauway, e goszone przez nas pogldy s gboko
w zgodzie z tradycyjn doktryn Kocioa. Na paszczynie filozoficznej istnieje bowiem doskonaa jedno midzy katolicyzmem, a wspaniaym gmachem prawdy, jakim jest dorobek Au-

35

striackiej Szkoy Ekonomii. Szczeglnie atrakcyjna dla katolikw winna by przedstawiona tam metoda prakseologii. Ju Carl
Menger, ale przede wszystkim Ludwig von Mises i jego uczniowie, uznali prawd absolutn za podstaw wszelkiej ekonomii,
wychodzc od refleksji o naturze opisywanych zjawisk. Czy jest
jakie inne spojrzenie na problemy spoeczne, ktre bardziej by
wspbrzmiao z nauk katolick? Podobnie, Austriacy odsaniaj istniejcy porzdek wszechrzeczy, ktry moemy rozumowo pozna i opisa. Profesor Jeffrey Herbener wyjania: Podejcie badawcze, oparte na zwizkach przyczynowo-skutkowych, znalazo w Chrzecijastwie wyjtkowo podatny grunt.
Tylko tam uczeni postrzegali natur jako element szerszego, ponadczasowego porzdku, stworzonego przez Boga w mgnieniu
oka i z niczego, a zarazem rzdzcego si ustanowionymi przeze prawami, ktre umys ludzki jest w stanie ogarn, a nastpnie wykorzysta je do panowania nad stworzeniem ku chwale
Boej. Alternatyw wobec takiego podejcia jest stanowisko
Johna Stuarta Milla ktry twierdzi, i wcale nie jest wykluczone, e istniej we wszechwiecie miejsca, w ktrych dwa plus
dwa wcale nie musi rwna si cztery, a zatem reprezentowa
pogld, o ktrym Herbener mwi, i by oparty na przeczuciu,
i wiat nie jest rozumnym wytworem jakiej siy. Nietrudno
chyba zgadn, ktre z powyszych stanowisk blisze jest wierze katolickiej.
Koci od zawsze wskazywa, e wiara i rozum nie pozostaj
ze sob w konflikcie, ale raczej stanowi dwie uzupeniajce si
drogi prowadzce do poznania prawdy. Takie harmonijne wspistnienie z tym, co nazywamy wieck sfer ycia, jest dla Katolikw jak najbardziej wskazane, czego niezliczone przykady odnajdujemy w historii ludzkiej myli i filozofii. Ju w drugim wieku po Chrystusie, wity Justyn mwi o ziarnach Sowa, ktre
mona odnale w pismach staroytnych Grekw, natomiast wity
Klemens Aleksandryjski zaleca ich studiowanie uczniom zaoo-

36

nej przez siebie synnej szkoy katechetycznej. Podobnie postpowa wity Jan Damasceski. Kad on nacisk na badanie i szukanie tego, co jest prawdziwe w pismach Staroytnych, wychodzc
z zaoenia, i cokolwiek jest w nich dobrego, zostao natchnione przez samego Boga, jako e wszystko co dobre pochodzi
z gry, od Ojca wszelkiego wiata. W mojej ksice o Katolickim yciu intelektualnym pod rzdami tak zwanego Postpu staram si pokaza, e podobne interakcje pomidzy wiar a wiedz
wieck miay miejsce take na pocztku dwudziestego wieku,
przy czym nikt nie kwestionuje ortodoksyjnoci pogldw przedstawionych tam mylicieli. Nie obawiali si oni wykorzystywania
niektrych najlepszych elementw myli ludzkiej, gdy uznawali, e mog one okaza si uyteczne dla Kocioa i czynili to
zarazem bez jakiegokolwiek zagroenia dla czystoci i integralnoci Wiary. Poniewa zatem w przeszoci Koci nie obawia
si takich adaptacji, moemy dostrzec, (co jest szczeglnie interesujce, jako e dotyczy omawianych przeze mnie kwestii), i
w przypadku wiedzy ekonomicznej, niektre prawdy jej tyczce
zostay po raz pierwszy zdefiniowane przez samych ludzi Kocioa.
I tak, Szkoa Austriacka gosi wiele pogldw przejtych wprost
od teologw scholastycznych i nie przynosi jej to ujmy, wrcz przeciwnie chwaa jej za to. Scholastycy, dla przykadu, dokadnie
opisali zalenoci midzy przyczyn a skutkiem w odniesieniu
choby do kwestii inflacji, bazujc na obserwacji procesw zachodzcych w szesnastowiecznej Hiszpanii, spowodowanych
gwatownym napywem zota pochodzcego z Nowego wiata.
Wychodzc od stwierdzenia, i zwikszona ilo kruszcu spowodowaa spadek siy nabywczej pienidza, doszli oni do bardziej
oglnej konkluzji a w zasadzie odkryli niejako przy okazji jedno
z praw ekonomii mianowicie i nadwyka jakiegokolwiek towaru przyczynia si do spadku jego ceny.
Szkoa Austriacka wykazuje rwnie, jak waciwie wykorzystywane przymioty rozumu ludzkiego, mog prowadzi do pozna-

37

nia prawdy. Jest to pogld zdecydowanie bliski stanowisku Kocioa, ktry zawsze przyznawa rozumowi nalene mu miejsce i pozycj. Wielkie traktaty Ludwiga von Misesa i Murraya Rothbarda
wychodz zawsze od zasady, e u podstaw wszystkiego ley ludzkie dziaanie i od tego fundamentalnego stwierdzenia rozpoczynaj
wykad o naturze ekonomii. Odrzucaj zatem przekonanie o matematyzacji tej dyscypliny wiedzy, jakie prezentoway rozmaite szkoy mylenia, jak rwnie koncepcje redukujce czowieka do czystej materii, przypadkowego zbioru atomw. Prezentujc zatem filozofi czowieka jako stworzenia wyjtkowego, o dualistycznej
naturze, obdarzonego w przeciwiestwie do zwierzt i rzeczy
nieoywionych zdolnoci mylenia i woln wol, dystansuj si
od spojrzenia na niego samego i wszechwiat wycznie jako na byt
fizyczny, a wic krytykuj tych wszystkich, ktrzy chcieliby patrze
na ekonomi w sposb wycznie materialistyczny.
Podejcie to jest w oczywisty sposb kongenialne z katolickim.
Nauka ekonomii nie odpowiada na wszystkie pytania dotyczce
ludzkiego ycia; co wicej, nie pretenduje do posiadania na nie odpowiedzi. Wskazuje jednak, e denie do osignicia zysku, moe
w akceptowalny z moralnego punktu widzenia sposb doprowadzi
do zaistnienia takich form spoecznej wsppracy, ktre w procesie
produkcji obywaj si bez rozdtego aparatu pastwa. Udowadnia,
e istniej fascynujce w swej istocie mechanizmy, ktre bez stosowania przemocy prowadz do polepszenia bytu caego spoeczestwa. Wprowadzenie ich w ycie oznacza dla nas wszystkich wicej
wolnego czasu, ktry mona spdzi z rodzin oraz wicej okazji, by
cieszy si dobrymi zdobyczami naszej cywilizacji.
W swojej ksice Ludzka ekonomia Wilhelm Ropke napisa:
Jaka arogancja tkwi w lekcewaeniu istoty ekonomii, jakim trzeba by ignorantem, by negowa wszystk prac, powicenie, pionierskiego ducha, upr, przyzwoito i skrupulatno, od ktrych
zaley poziom ycia wielkiej i stale rosncej populacji! Cay gmach
naszej cywilizacji opiera si na tych wartociach; bez nich nie byo-

38

by ani wolnoci, ani sprawiedliwoci, ogromne masy ludzkie nie

wiodyby egzystencji godnej czowieka i znikd nie naleaoby si
spodziewa pomocnej doni Pseudoromantyczne i moralizujce
koncepcje ekonomii, krytykujce mechanizmy rynkowe i instytucje, ktre je wspieraj, musz by zatem przez nas tak samo odrzucone, jak materializm czy utylitaryzm.
Wsuchajmy si w t rad mdrego czowieka. Jest to ostatecznie
dokadnie to samo przesanie, ktre katolicy opierajcy si na dorobku Szkoy Austriackiej, staraj si przekaza i rozpowszechni.

39

 40

GRABIE

CZY PRZEDSIBIORCZO:
WAKA DECYZJA

HOCIA obrocy wolnego rynku maj zazwyczaj do powodw

by by pesymistami, nie naley, zwaszcza w epoce globalizacji,

zapomina o prawdziwych zwycistwach, ktrymi moe pochwali si liberalna myl i tradycja. P wieku temu Gunnar Myrdal
powiedzia: Specjalistyczni doradcy ekonomiczni przy rzdach
pastw Trzeciego wiata, bez wzgldu na to kim s, proponuj centralne planowanie jako pierwszy warunek rozwoju tych pastw.
W owych czasach ekonomici, ktrzy nie zgadzali si z przytoczonym pogldem mogli pomieci si w budce telefonicznej. Obecnie, to zwolennicy centralnego planowania mogliby znale tam miejsce dla siebie.
Publiczne protesty przeciwko globalizacji, ktre przewanie
pojawiaj si w wysokorozwinitych krajach Zachodu, przedstawiaj wolny handel i swobodny przepyw kapitau jako narzdzia
wyzysku i przemocy. Wielki ekonomista Peter Bauer zwyk mawia, i gdyby to bya prawda, to najwikszy poziom rozwoju powinnimy zaobserwowa pord krajw rozwijajcych si, ktre
maj nieliczne kontakty z Zachodem i tkwi w izolacji gospodarczej, a tym samym nie cierpi z powodu wyzysku. Zatem, wedug

41

logiki antyglobalistw, kraje te powinny by rajem na ziemi. Komentarz jest zbyteczny, pogldy przeciwnikw globalizacji s cakowicie sprzeczne z faktami.
W naszych czasach chyba kady przyzna, e pewien rodzaj gospodarki wolnorynkowej jest niezbdny, jeli kraje Trzeciego wiata
maj kiedykolwiek uzyska status pastw wysokorozwinitych. Istniej, co prawda, odmienne pogldy, i tak zwani neointerwencjonici nadal stanowi zagroenie. Ale nie powinnimy mie wtpliwoci, e ognisko debaty przesuno si zdecydowanie na prawo.
Wraz z postpem procesu globalizacji, temat gospodarki wolnorynkowej przyciga coraz wicej uwagi, zarwno zwolennikw,
jak i przeciwnikw, a wic w zasadzie wszystkich pragncych zrozumie konsekwencje utworzenia globalnego rynku. Jedn z zalet
wolnego rynku, a jednoczenie powodem, dla ktrego moliwa jest
pokojowa wsppraca tak wielu rnych ludzi jest to, e wymaga
on od swoich uczestnikw przestrzegania kilku podstawowych zasad: uczciwoci, dotrzymywania umw oraz poszanowania wasnoci prywatnej.
Nie oznacza to jednak, e zasady, ktre urzeczywistnia wolny
rynek, s wsplne wszystkim krgom kulturowym. Bauer zawsze
podkrela, e religia, filozofia i wzorce kulturowe mog mie istotny wpyw na ekonomiczny sukces lub porak. Na przykad osoby
wierzce bardziej w predestynacj i kolektywizm ni osobow odpowiedzialno, bd si rzeczy mniej skore do podejmowania ryzyka zwizanego z przedsibiorczoci. Rozwamy rwnie przykad odnoszcy si do sytuacji Chin w X wieku. Rodney Stark podkrela, e w tym wanie czasie zacz si tam rozwija powany
przemys metalurgiczny, wytwarzajcy 35000 ton elaza rocznie,
a ostatecznie dao si uzyska nawet 100000 ton. Taka ilo elaza
na rynku spowodowaa wzrost produkcji narzdzi rolniczych, w
nastpstwie czego wzrosa produkcja ywnoci. Wytworzono dobra olbrzymiej wartoci, w rezultacie czego perspektywy ekonomiczne Chin rysoway si wymienicie. Dwr cesarski, zdecydo-

42

wa jednak, e taka akumulacja dbr w rkach pospolitych ludzi

stoi w sprzecznoci z konfucjask zasad, w myl ktrej wielkie
dobra powinny znajdowa si w rku elit, natomiast posplstwo
powinno zadowoli si tym, co ma. Wadza przeja wic cay przemys, i ten wspaniay proces postpu i masowego wytwarzania dbr
zosta zniszczony. Jest to wic przykad wzorca kulturowego, ktry
sta w sprzecznoci z wolnym rynkiem.
Osobicie posunbym si nieco dalej i zasugerowabym, e moralno i rynek wzajemnie si wzmacniaj. Nie jest bowiem tak, ze
rynek jedynie wymaga pewnych postaw moralnych, aby poprawnie
funkcjonowa. Rynek rwnie zachca do moralnego zachowania.
Nie trzeba si dugo zastanawia by zrozumie, jak przeciwnicy wolnego rynku odpowiedz na takie twierdzenie. Czy rynek nie
prowokuje chciwoci, niezdrowej rywalizacji, niezgody? Czy nie
pobudza ludzi do mylenia tylko o sobie, gromadzenia pienidzy
i braku zainteresowania czymkolwiek innym?
Komunistyczny kontrprzykad
Ludzie szukaj wasnego dobra i zarazem dobra dla swoich
bliskich nie jest to specjalnie szokujce odkrycie. Wane jest to,
e ten uniwersalny aspekt natury ludzkiej istnieje niezalenie od
systemu ekonomicznego. Przykadowo, komunistyczna wierchuszka, mimo swojej obudnej retoryki, nie miaa na celu powszechnego dobra obywateli. Poszczeglni funkcjonariusze partyjni rwnie szukali wasnych korzyci, z tym, e yli w systemie, ktry
fundowa im to kosztem wspobywateli, a nie w ramach nagrody
za suenie im.
Komunizm uaktywni najgorsze cechy ludzkiej natury i okaleczy zdolno i ambicj do uczestnictwa w gospodarce wolnorynkowej. Amerykaski dziennikarz Hedrick Smith napisa w roku
1990: Podrujc po kraju [Zwizku Sowieckim], widziaem
masy ludzi, bdcych wyznawcami czego, co zwykem nazywa

43

kultur zawici. W warunkach dominacji tej, a nie innej, kultury,

w destruktywny al gboko wrs za rzdw caratu w i tak zakorzeniony kolektywizm Rosjan, a nastpnie by pielgnowany
przez ideologi bolszewick. Teraz za objawia si w ndzy ycia
codziennego.
Sowiecka klasa rzdzca, ze swoimi drogimi samochodami,
rzdowymi klinikami i daczami na wsi, w naturalny sposb wywoywaa suszny gniew zwykych ludzi. Lecz tym, co jest zowieszcze w reformach Gorbaczowa jest fakt, e w gniew i zarazem
zazdro o stan posiadania i presti, zostay skierowane przeciw
wszystkim, ktrzy w jakikolwiek sposb wybijaj si ponad przecitno a wic przeciw tym, ktrzy ciko pracuj, powicaj
si i dziki temu poprawiaj swoj sytuacj materialn, i pomimo
faktu, i robi to w sposb cakowicie uczciwy. Taka wrogo jest
powanym zagroeniem dla przedsibiorcw, ktrych stara si
wspiera Gorbaczow. Jest to fakt odstraszajcy od podejmowania
jakiejkolwiek inicjatywy przez zwykych pracownikw fabrycznych
i rolnych. Paraliuje on przewaajc ilo ludzi i przeksztaca ich
w konformistw.
W systemie tyranii i ubstwa, ktry Rosjanie byli zmuszeni znosi przez siedem dekad, nielegalna spekulacja umoliwia milionom Rosjan zaopatrywanie si w dobra, ktrych im brakowao. Moglibymy wic oczekiwa, e spekulacja moga si jawi wikszoci Rosjan jako co najmniej poyteczna; w rzeczywistoci zatrua
ich umysy i sprawia, e kady przejaw dziaalnoci nastawionej
na zysk, zaczli oni postrzega jako co nielegalnego, podejrzanego
czy z gruntu nieuczciwego.
Niezliczone przykady aktw wandalizmu dokonywanych na prywatnych sklepach opisywane w sowieckiej prasie, ukazuj jak wielki
wpyw miaa na mieszkacw ZSRS leninowska indoktrynacja. Jak
napisa Hendrick Smith: Dla mas ludzkich zamieszkujcych tereny
byego imperium sowieckiego, kapitalizm wci jest plugawym sowem i fakt, e kto zarabia wicej ni inni jest zamaniem socjali-

44

stycznego ideau rwnoci. Dziesitki milionw ludzi gboko nie

ufa wolnemu rynkowi, bojc si, e zostan oszukani i okradzeni.
Postrzegaj bogacenie si jako co niemoralnego.
Sowiecki dygnitarz Anatolij Sobczak zauway kiedy: Nasi
ludzie nie mog wytrzyma widoku kogo, kto zarabia wicej ni
oni S tak zazdroni, e daj, by innym byo po prostu gorzej,
a wszystko w imi rwnoci. Przedstawiciel mediw, Dymitrij
Zacharow, okreli to w ten sposb: Na Zachodzie, gdy Amerykanin zobaczy w telewizji kogo w nowiutekim, drogim samochodzie, pomyli sobie: mam nadziej, e kiedy te bd taki mia
natomiast Rosjanin w takim wypadku mwi: Zabibym tego gnoja
w byszczcym samochodziku, bo ma lepiej ode mnie. Oto co
uczynia ludziom ideologia marksistowsko-leninowska.
Niedostrzeone zagroenia interwencjonizmu
System ten, stojcy w opozycji do wolnego rynku, zachca do
chciwoci klas rzdzc a zarazem do apatii, zawici i wyobcowania wszystkich pozostaych. Prawie nikt nie staje ju w jego
obronie. Jednoczenie nie moemy pozwoli, aby socjalistyczna
trucizna ostaa si w sposobie mylenia o pastwie, ktre przedstawiane jest jako nieodzowny instrument realizacji sprawiedliwoci spoecznej. Nawet jeli pastwo wprowadza w ycie powysze idee w sposb mniej radykalny, i tak niesie to za sob
powane zagroenia moralne i kulturowe, z ktrych tylko kilka
moemy tutaj rozway.
Ekonomici czsto mwi o nieuytecznoci pracy. Albert Jay
Nock odnis si w tej kwestii do ludzkiej skonnoci do osigania
zysku przy jak najmniejszym nakadzie si. Franz Oppenheimer uj
dwa sposoby osigania zysku, w sformuowaniu bliskim libertarianom: sposb ekonomiczny i sposb polityczny. Pierwszy z nich
polega na wytworzeniu dobra lub usugi, ktre nastpnie s sprzedawane nabywcy, majcemu na celu polepszenie swojego ycia.

45

W ten sposb obie strony osigaj korzy. Drugi ze sposobw

polega na odebraniu z pomoc siy jakich dbr jednej grupie i przekazanie ich innej. Jest to oczywicie o wiele atwiejszy sposb osigania zysku. A poniewa ludzie maj tendencj do wybierania rozwiza atwiejszych kosztem bardziej skomplikowanych, spoeczestwo, ktre dy do realizacji idei sprawiedliwoci i dobrobytu powinno zniechca do osigania zysku metodami politycznymi i promowa metody ekonomiczne.
Pastwo, jak pisze Oppenheimer, jest w swej istocie organizacj politycznej metody osigania zyskw. Stao si ni wanie dlatego, e ludzie dostrzegli moliwo atwiejszego osignicia zyskw poprzez uycie siy ni poprzez uczciw prac. Z tego powodu wykorzystanie w tym celu aparatu pastwa stao si nieodpart
pokus. Przecie to atwiejsze powierzy trosk o swj dochd opiece socjalnej ni wasnej pracowitoci. atwiej jest zaakceptowa
dopaty dla wasnego gospodarstwa rolnego i automatycznie wzrost
cen ywnoci, ni uczciwie konkurowa z innymi rolnikami. atwiej jest popiera ustawodawstwo antymonopolowe ni zmierzy
si z konkurentami. Umoliwiajc te oraz wiele innych podobnych
rozwiza, pastwo sprzyja ksztatowaniu niemoralnych postaw
i w gruncie rzeczy schlebia najniszym instynktom ludzkiej natury.
W rezultacie spoeczestwo ulega rozkadowi, przechodzc do stanu zimnej wojny domowej, w ktrej kada grupa spoeczna walczy o wprowadzenie ustawodawstwa wzbogacajcego j sam,
a zarazem zwikszajcego wydatki pozostaych grup. Hobbesowska teoria wojny wszystkich przeciwko wszystkim, bardzo trafnie obrazujca stosunki midzyludzkie w okresie przedpastwowym, materializuje si zatem ponownie w samym pastwie, i to
z tak moc, e nawet osoby pocztkowo niechtne szukaniu politycznych korzyci zaczynaj o nie walczy z caych si. Jednak walka o wycignicie pienidzy z kieszeni innych, toczona pod paszczykiem legalnoci, jest tym, co Frederic Bastiat zwyk nazywa
grabie w majestacie prawa.

46

Te same zjawiska mona zaobserwowa na caym wiecie,

na przykad tam, gdzie nierozwane programy rozwojowe dla
krajw Trzeciego wiata, opierajce si na subwencjach zagranicznych, doprowadziy do umocnienia si we wspomnianych
krajach etatyzmu. Ben Powell, cytujc Petera Bauera, zwraca
nam uwag na bardzo wan rzecz, mianowicie modne ostatnio
propozycje, aby subwencje kierowa wycznie do odpowiedzialnych, wzgldnie nieetatystycznych rzdw. Mimo, i pomys ten
moe wyda si susznym, rozmija si jednak z celem program subwencji jest bowiem ju w swoich zaoeniach bdny,
wic tak naprawd nie ma znaczenia gdzie ulokujemy pienidze. Ostatecznie dotacje nie tylko prowadz do zwikszenia
udziau i dominacji sektora publicznego w pastwach dotowanych, lecz rwnie powoduj to, e rywalizacja o przyznane rodki uniemoliwia realizacj prawdziwych potrzeb ekonomicznych
i poera ogromne nakady czasu i rodkw przeznaczanych na
zdobycie przychylnoci rzdu.
Niektre z zalet wolnego rynku
Jeli pastwo jest organizacj politycznych metod zdobywania
dbr, to rynek jest ucielenieniem metod ekonomicznych. Rynek
sprawia, e ludzie dcy do wzbogacenia si, nie s cakowicie
obojtni na los innych; skania ich jednak do tego nie poprzez zastraszanie, grob uycia siy czy propagand, jak to ma miejsce
w krajach socjalistycznych i etatystycznych. Umoliwia on realizacj w peni akceptowalnego ludzkiego pragnienia ludzi do poprawy
swojej sytuacji yciowej. Jego pena realizacja materializuje si zatem jedynie w kapitalizmie, poprzez skierowanie wysikw wytwrcy na produkcj dbr lub usug, ktre spowoduj poprawienie si
warunkw ycia jego bliniego. To wanie dlatego tytu ksiki
Frederica Bastiata Economic harmony jest tak piknym ujciem
klasycznego liberalnego przesania (bardziej obrazowo uj to Geo-

47

rgie McNeill w latach dziewidziesitych XIX wieku: Dobrobyt

nie jest tak szybko osigalny przez zabijanie Filipiczykw, jak przez
produkcj butw).
John Rawls argumentowa w Teorii sprawiedliwoci, e spoeczestwo moemy najatwiej osdza po sytuacji materialnej osb
najbiedniejszych. Jeli przyj to kryterium, wolny rynek jest wrd
systemw ekonomicznych niekwestionowanym zwycizc. Robert
Lawson z Capital University wykaza, e na caym wiecie sytuacja
najbiedniejszych jest o ile mona tak powiedzie najlepsza wanie w krajach zorientowanych prorynkowo. Ludno, ktr moemy nazwa ubog, jest w Ameryce lepiej sytuowana ni wikszo
przedstawicieli europejskich klas rednich i o wiele lepiej ni amerykaska klasa rednia w latach pidziesitych.
Ten doskonay wynik nie wzi si znikd: jest on pochodn natury kapitalizmu. Jeli kapita jest inwestowany w celu uczynienia
procesu produkcji bardziej wydajnym, to umoliwia to produkcj
wikszej iloci dbr przy mniejszych kosztach. Konkurencja natomiast powoduje ujawnienie si tych ci w kosztach produkcji
w postaci niszych cen (zjawisko to nie zawsze jest widoczne w
systemie ekonomii inflacyjnej). Nastpstwem tego jest zwikszenie
si mocy nabywczej zarobkw i tym samym podnosi si dobrobyt
kadego z nas.
A co z Enronem?
Nie musz chyba wspomina, e wolny rynek posiada jeszcze
wiele innych zalet. Jednak w tym momencie zajmiemy si tzw. spraw Enronu: czy jego klska nie wskazuje na powany problem
moralny lecy u rde kapitalizmu? Czsto mwi si, e Enron
by czystym przykadem wolnego rynku w dziaaniu, a Ken Lay
okrelany by mianem apostoa leseferyzmu. W rzeczywistoci adne
z tych twierdze nie jest prawdziwe. Ograniczenie czasowe zmusza mnie do polecenia moim Czytelnikom lektury rozdziau doty-

48

czcego Enronu w ksice Tima Carneya pt. Wielkie zdzierstwo,

czyli: jak wielki biznes i wielka biurokracja pastwowa kradn twoje
pienidze? W telegraficznym skrcie chodzi o to, e Enron by odbiorc niezliczonej liczby pastwowych dotacji, manipulowa rwnie przy gstwinie przepisw regulacyjnych, jak by rynek energetyczny w Kalifornii w ten sposb, by zapewni sobie dochody
kosztem innych. Jerry Taylor z The Cato Institute trafnie opisa Enron jako wroga, a nie sprzymierzeca wolnego rynku, ktry by
bardziej zainteresowany takim ksztatowaniem przepisw gospodarczych, aby zapewni sobie dochody kosztem konkurencji i konsumentw, ni pomnaaniem zyskw w uczciwy sposb poprzez
wolny handel. Enron zosta zatem ukarany za swoje dziaania przez
prawa rzdzce rynkiem. Christopher Westley z Jacksonville State
University stwierdza: Historia Enronu pokazuje, e firmy, ktre
inwestuj zbyt duo w polityk, mog okaza si niezdolne do stawienia czoa zmieniajcym si warunkom rynkowym. Jeli w bankructwie Enronu dopatrujemy si jakiego skandalu, to znajdziemy
go tylko w tym, e wiara jego szefostwa, i polityczne inwestycje
pomog rozwizywa problemy sprawia, e nie wprowadzono na
czas koniecznych zmian w organizacji firmy. Kady, kto zechce
sprawdzi cen akcji Enronu, wystawionych na aukcjach po groszowych cenach, zda sobie spraw, e to rynek ukara wspomnian
strategi prowadzenia firmy. Zwrmy uwag, e takie firmy jak
Amazon.com i Kmart, ktre rwnie musiay zmierzy si z problemami finansowymi, zdoay dziki uczciwemu i jawnemu prowadzeniu interesw, zatrzyma przy sobie inwestorw.
Przyczyna atakw na kapitalizm zmienia si bardzo czsto: raz
jest to korupcja biznesmenw, innym razem degradacja rodowiska
(ktra zwykle jest win nie w peni rozwinitego prawa wasnoci
oraz tzw. bubli prawnych, a nie kapitalizmu samego w sobie).
Czsto zdarza si, e kapitalizm jest krytykowany za jakie zjawisko, a nastpnego za jego dokadne przeciwiestwo. Przykadowo,
socjalici krytykowali kiedy kapitalizm za to, e jest mniej wydaj-

49

ny ni socjalizm i nie moe w takich samych warunkach jak socjalizm produkowa takiej samej iloci dbr. Obecnie zarzuty te zostay wyciszone, pojawiy si natomiast nowe, stojce w zupenej opozycji do poprzednich; mianowicie, e kapitalizm produkuje zbyt duo
dbr i czyni z ludzi materialistw. Jak powiedzia kiedy Joseph
Schumpeter: Kapitalizm jest oskaronym w procesie, w ktrym
moliwy jest tylko jeden wyrok: mier. Sdziowie wydadz go bez
wzgldu na starania obrony. Jego jedynym sukcesem moe by co
najwyej zmiana kwalifikacji czynu. Kapitalizm bowiem, przy
wszystkich swoich zadziwiajcych i bezprecedensowych zasugach
dla poprawy warunkw ycia ludzkiego, jest zadziwiajco bezbronny
wobec przypuszczanych na niego atakw.
Kapitalizm a opinia publiczna
Wielokrotnie przywouje si twierdzenie Etiennea de la Boetie,
e warunkiem przetrwania lub upadku rzdu jest opinia publiczna.
Z racji, e rzdzcy s mniejszoci w stosunku do rzdzonych jasnym jest, e kady rzd powinien stara si unika konfrontacji
z t opini jak najduej. Jedyn prowadzc do tego drog, jest
uzyskanie dobrowolnego przyzwolenia rzdzonych na swoje dziaania. Przyzwolenie takie nie musi przyjmowa formy dzikiego entuzjazmu, chocia czasem i to si zdarza, powszechniejsza jest obojtna zgoda.
Jeli przewaajca wikszo spoeczestwa wycofa swoje poparcie, rzd upadnie. Upadek komunistycznych reimw w Europie
Wschodniej by podrcznikowym przykadem tego, co de la Boetie
mia na myli: jeli nikt nie wykonuje polece i rozkazw wadzy,
w jaki sposb rzdzcy mog dalej sprawowa swoje funkcje?
Nie tylko reimy polityczne musz zda test opinii publicznej
by przetrwa; to samo dotyczy systemw ekonomicznych. I w tym
miejscu napotykamy podstawowy warunek przetrwania wolnego
rynku: przewaajca wikszo ludzi musi zacz postrzega dzia-

50

anie rynku i sprzonych z nim instytucji, gwarantujcych jego istnienie, jako niezaprzeczalnie sprawiedliwe.
Tymczasem, ze strony gwnych instytucji pastwowych (przynajmniej w USA), syszymy co dokadnie przeciwnego. Dzieci
w szkoach uczone s, e sektor prywatny w gospodarce jest gwn przyczyn niegodziwoci i niesprawiedliwoci, przed ktrymi
maj chroni nas urzdnicy. Dobr tematw nauczania jest wybitnie propastwowy. Ucze koczcy nauk wie wszystko o tym, w
jaki sposb projekt ustawy staje si obowizujcym prawem, ale
nie ma pojcia o dziaaniu mechanizmw rzdzcych rynkiem.
Pogldy takie na dobre zakorzeniy si w popkulturze i mediach,
z paroma chlubnymi wyjtkami (np. John Stossel). Dlatego nie jestem zaskoczony tym, i wiele instytucji wolnorynkowych jest w
USA de facto przeladowanych. Zdziwienie moje budzi raczej fakt,
jak wiele z nich zdoao przetrwa mimo otwartej wrogoci ze strony edukacyjnego i kulturalnego establishmentu. Tak zwane europejskie autorytety, jak zauwaa Olaf Gersemann w swojej ksice Cowboy Capitalism, s gosicielami totalnej pogardy do amerykaskiego kapitalizmu, zjawiska, ktrego po prostu nie rozumiej.
Nie jest wic zaskakujce, e majc takie zaplecze intelektualne,
pastwa europejskie skazane s na daleko bardziej posunity etatyzm ni USA.
Kultura przedsibiorczoci: podsumowanie
Jeeli uwaamy, e najlepsze nawet systemy ekonomiczne s
w stanie od razu przemieni wszystkich, a wic take zbrodniarzy
i zodziei w witych, grzeszymy naiwnoci. Naprawianie ludzkiej maoci to zajcie dla rodzin, kociow i wolontariuszy wszelkiego typu. Wiek XX dostarczy wystarczajco duo przykadw
na to, jakim zagroeniem s prby stworzenia przez pastwo nowego czowieka. Moemy by jednak wicej ni zadowoleni, jeeli nasz system ekonomiczny przyjmuje ludzi takimi, jacy s,

51

a zarazem pozwala na rozwj tkwicego w nich w rnym stopniu

zmysu przedsibiorczoci oraz nagradza zyskiem za zaspokajanie
potrzeb konsumentw.
Thomas Jefferson zauway kiedy, e ludzie nie urodzili si
z siodami na plecach, ani aden z nich nie urodzi si w butach
z ostrogami, aby dosiada innych. Wanie o to chodzi w wolnym
rynku: kady jest wolny i moe suy innym w sposb, ktry uwaa
za najlepszy. I nikt, nawet ci, ktrzy odnosili najwicej sukcesw
w przeszoci nie moe unikn codziennego referendum, ktre ma
miejsce za kadym razem, kiedy konsument decyduje si co zakupi lub od owego zakupu si powstrzyma.
Dla mnie osobicie, termin kultura przedsibiorczoci oznacza spoeczestwo, ktre jest w peni zalet wolnego rynku (o kilku
zaledwie z nich wspomniaem) i wie, jakie s rda jego materialnej i moralnej wyszoci w stosunku do etatystycznej alternatywy.
Innymi sowy, argumenty ktre przedstawiem, powinny znale rozgos i sta si filarami kultury przedsibiorczoci. Zamiast spotyka
si z potpieniem i inwektywami, przedsibiorcy w takiej spoecznoci powinni by powaani i szanowani za ryzyko, jakie ponosz
przy budowaniu dobrobytu wszystkich wspobywateli. Dla zaistnienia takiej kultury i takiego spoeczestwa koniecznym jest, aby
ludzie dostrzegli w wolnym rynku nie co niedopuszczalnego, lecz
dobro, dziki ktremu standard yciowy ronie, ludzka kreatywno nie napotyka adnych barier, a stosunki midzyludzkie opieraj si na poszanowaniu cudzej wolnoci i wasnoci.
Lata poprzedzajce wybuch II wojny wiatowej, nauczyy kadego, kto tylko zwrci na to uwag, jak skutecznie zniechca do
przedsibiorczoci: demonizowanie kapitalistw, nacjonalizacja
przemysu, utrudnianie dziaalnoci zagranicznym inwestorom, polityka substytucji importu oraz monstrualnych rozmiarw regulacje prawne dotyczce dziaalnoci gospodarczej. Obecnie, polityka
gospodarcza krajw rozwijajcych si, wci popiera powysze rozwizania i maskuje ich zgubne skutki. Jeli kraje te maj w przy-

52

szoci osign sukcesy podobne do tych, jakie stay si udziaem

Korei Poudniowej, Hong Kongu czy Irlandii, musz porzuci destruktywn i haniebn polityk z przeszoci, wycofa si z lansowania kultury zawici i przyj za naczeln zasad wolnoci, dziki
ktrej wielu ludzi ma dzisiaj moliwo zakosztowania smaku cywilizowanego ycia o wysokim standardzie.
W czasach, gdy wikszo ludzi jest kokietowana przez wszelkiego rodzaju interwencjonistw i statystw, powinno si im uwiadomi wartoci, na jakich ma si opiera kultura przedsibiorczoci. Byo co poruszajcego i zarazem odkrywczego w tytule reportau dotyczcego wyborw w Stanach nadanego przez stacj
MSNBC: Pole bitwy Ameryka. Co dwa lata a zwaszcza co
cztery, Stany Zjednoczone staj si dla przeciwnych si polem bitwy, na ktrym cieraj si w walce o zapewnienie nam lepszej przyszoci. Tak naprawd jednak, wcale nie potrzebujemy konkretnych
politykw by rozruszali gospodark i uczynili nas majtnymi.
Wolni i odpowiedzialni obywatele s w stanie osign to bez pomocy i dozoru jakiego wodza i okazywania nabonego szacunku okupantom politycznych stokw. Kiedy spoeczestwo zda sobie z tego spraw, oznacza to bdzie, e weszo w faz kultury
przedsibiorczoci.

53

 54

WIARA

I WOLNO

OCZWSZY od mniej wicej poowy dwudziestego wieku, histo-

rycy myli ekonomicznej powicali coraz wicej uwagi dorobkowi

i wpywowi, jaki wywarli pni Scholastycy katoliccy teologowie
wywodzcy si gwnie z Hiszpanii, yjcy w szesnastym
i siedemnastym wieku. W swojej Historii Analizy Ekonomicznej
(wydanej w 1954 r.), Joseph Schumpeter w nastpujcych sowach
doceni ich znaczenie: To wanie oni, bardziej ni jakakolwiek
inna grupa, pasuj do okrelenia ojcw naukowej myli ekonomicznej. Stwierdzenie Schumpetera rozszerzy jeszcze Raymond de
Roover, publikujc w rozmaitych akademickich czasopismach seri artykuw torujcych drog do lepszego poznania myli tych
zapomnianych postaci, wypeniajc zarazem luki w wczesnym stanie wiedzy o pogldach na ekonomi w czasach pnego redniowiecza i u progu ery nowoytnej, zwaszcza w kwestii tzw. ceny
sprawiedliwej. Zanim pojawiy si opracowania de Roovera, scholastyczne podejcie do tego problemu byo przedmiotem wielu przeinacze, czsto groteskowych; dla przykadu przypisywano Scholastykom twierdzenie, i istniej obiektywne kryteria, ktre mog
by pomocne w okreleniu sprawiedliwej ceny danego dobra.

55

Roover dowid czego zupenie przeciwnego: dla Scholastykw

cen sprawiedliw bya po prostu cena rynkowa, pojawiajca si w
wyniku interakcji, jaka zachodzi na rynku midzy kupujcymi a
sprzedajcymi (z tym jednak zastrzeeniem, e jeli pastwo narzuci jak cen na okrelony produkt, bdzie ona postrzegana rwnie jako sprawiedliwa. Gwoli cisoci naley jednak doda, e
zdarzali si take Scholastycy, ktrzy sceptycznie podchodzili do
cen nie ustalanych przez rynek, jak te kwestionujcy zdolno pastwa do ustalania i narzucania obiektywnie sprawiedliwej ceny).
Poprzednie opracowania tematu, jak wykaza Roover, obarczone
byy wieloma bdami, poniewa przywizyway zbyt du wag
do do osobliwych twierdze obiektywnie mao wanego badacza, niejakiego Heinricha von Langensteina, dotyczcych nastpstw
rzekomego konsensusu midzy Scholastykami a kanonistami.
Wizja redniowiecznej ekonomii, przekazana przez dziewitnasto- i dwudziestowiecznych romantykw, w ktrej teologowie
wspierali ustalanie przez pastwo cen sprawiedliwych i zalecali system cechowy jako gwarancj sprawiedliwoci, zarwno dla
sprzedajcych, jak i kupujcych, nie wytrzymaa konfrontacji z
ustaleniami de Roovera. W tej ostatniej kwestii okazao si, e
nawet jeli a i to do rzadko Scholastycy pisali o systemie
cechowym, czynili to gwnie po to, by zgani go za monopolistyczne cigoty. Nie znajduj w ich pismach adnego dowodu na
faworyzowanie cechw, cho s one tak czsto przedstawiane jako
idealne organizacje spoeczestwa chrzecijaskiego, rekomendowane jako panaceum na zo jakie niesie wspczesna industrializacja pisa de Roover.
Chocia dziea de Roovera wywoay pewne kontrowersje, dysputy o nich skupiay si i bardziej dotykay problemw raczej peryferyjnych, ni samej istoty zagadnienia. Jedynymi autorami, ktrzy odrzucili w caoci jego twierdzenia byli zdeklarowani przeciwnicy wolnego rynku, ktrzy po prostu woleli, eby historyczne
wiadectwa byy inne. Natomiast tych, ktrzy opowiadali si za

56

gospodark rynkow, odkrycia Roovera pocigay i zachwycay.

Ju w latach siedemdziesitych, Murray Rothbard rozpocz prac nad dusz rozpraw o odkrytych na nowo pnych Scholastykach, zwieczeniem czego byo wczenie jej do wydanej pomiertnie Myli Ekonomicznej przed Adamem Smithem, stanowicej pierwszy tom jego Historii Myli Ekonomicznej z Perspektywy Szkoy Austriackiej.
Najlepszym monograficznym studium pnoscholastycznej
myli ekonomicznej, opartym zarazem na solidnym i oryginalnym materiale rdowym, jest ksika Alexandro Chafuena zatytuowana Wiara i Wolno. Myl ekonomiczna pnych Scholastykw. Znajdujemy w niej usystematyzowany wykad pogldw Scholastykw na ceny, pace, teori wartoci i wiele innych
ekonomicznych zagadnie. Przytaczajc niezliczone fragmenty
oryginalnych dzie, Chafuen umoliwi anglojzycznej czci
wiata zapoznanie si z wyborem najwaniejszych komentarzy
jakie pozostawili, a z ktrych wiele a do naszych czasw byo
pogrzebanych w przepaciach aciskich traktatw, niedostpnych
dla olbrzymiej wikszoci nie znajcych tego jzyka wspczesnych czytelnikw. Wiara i Wolno stanowi nieco rozszerzon
wersj ksiki Chafuena z 1986 roku pt. Chrzecijanie za wolnoci. Ekonomia pnoscholastyczna. Oprcz zwyczajowych, niewielkich zmian, jak to ma miejsce w przypadku kolejnych wyda, obecna wersja zostaa wzbogacona o dodatkowe rozwaania dotyczce prawa wasnoci i stanu ekstremalnego niedostatku, wyszej koniecznoci. Ot Scholastycy uwaali, e w przypadku, gdy czowiekowi (lub jego rodzinie) grozi mier godowa, przywaszczenie sobie przez niego rzeczy nalecych do kogo bogatszego, nie moe by uwaane za kradzie. Zwracajc
si do swoich czytelnikw, wrd ktrych wikszo stanowi
przecie osoby o klasycznie liberalnych przekonaniach, Chafuen
wykonuje kawa porzdnej roboty objaniajc t tradycj mylow i uspokajajc sceptykw, e wspczesne dyskredytowanie

57

prawa wasnoci w aden sposb nie czy si, ani nie wynika
z tego scholastycznego przyzwolenia. Co wicej, wskazuje te,
e niektrzy uczeni (wczajc w to w. Tomasza z Akwinu) naciskali by kto, kto w ekstremalnej sytuacji godu zaspokoi go
z cudzego dobra, gdy tylko bdzie to moliwe dokona jego restytucji na rzecz waciciela. Martin de Azpilcueta (1492-1586)
napisa nawet, e: Kto w stanie wyszej koniecznoci bierze co
cudzego, powinien to zwrci gdy pojawi si taka szansa, niezalenie od tego czy posiada jakie dobra czy nie, a take niezalenie od tego czy spoytkowa to co wzi, czy te tego nie zrobi.
Kolejnym spostrzeeniem jakie poczyni Chafuen jest fakt,
e gdy scholastycy mwili o ekstremalnej, ostatecznej potrzebie, mieli na myli jej dosown ekstremalno. Chodzi tu zatem
o taki rodzaj ubstwa, jaki we wspczesnym spoeczestwie
praktycznie nie wystpuje. Byoby zatem szczytem nieuczciwoci powoywa si na ten scholastyczny kazus w obronie teorii
pastwa dobrobytu, czy jakiegokolwiek innego sposobu redystrybucji dbr.
W kwestii sprawiedliwej pacy, ktra bya rdem niezliczonych konfliktw w koach katolickich na przestrzeni minionego
stulecia, pni Scholastycy wskazywali, e paca winna by raczej
przedmiotem wzajemnego ustalenia, ni na si sprawiedliw.
Wedug Luisa de Moliny (1535-1600), pracodawca zobligowany
jest do wypacenia robotnikowi sprawiedliwie, ale wedle tego, co
rzeczywicie wykona, nie za kwoty, jakiej potrzebuje na wyywienie siebie lub utrzymanie caej rodziny. Domingo de Soto
(1494-1570) argumentowa, e jeli kto z wasnej i nieprzymuszonej woli zaakceptowa tak, a nie inn pac za swoje usugi,
musi by ona uznana za sprawiedliw, dodajc, e nie mona
uwaa za skrzywdzonego kogo, kto wyrazi na takie warunki
swoj zgod. Rada, jakiej udzieli niezadowolonym pracownikom
bya bardzo prosta: Jeeli nie chcesz pracowa za konkretn pac, odejd!

58

Powysze cytaty mog si wyda, delikatnie mwic, zaskakujce, skoro obecni luminarze Katolickiej Nauki Spoecznej
przyzwyczaili nas do mylenia, e paca sprawiedliwa rozumiana jako pozwalajca pracownikowi na utrzymanie siebie
i rodziny na przyzwoitym poziomie bya w ten sposb definiowana na przestrzeni caych dziejw Chrzecijastwa. Takich niespodzianek jest w omawianej ksice wicej. Dla przykadu,
omawiajc kwesti wolnoci handlu, Chafuen cytuje Leonarda
Lessio (1554-1623), ktry pisze tak: Jeli, bez adnej specjalnej
przyczyny, magistraty naszych miast przepdziyby wszystkich zagranicznych kupcw, i z tego powodu ceny dbr niewtpliwie by
wzrosy, wadze te winny zrekompensowa mieszkacom straty, jakie ponieli z powodu tych podwyek. Jeli natomiast chodzi o inflacj pienidza, przytacza zdanie Juana de Mariana (1536-1624): Krl
nie ma wadzy nad rzeczami nalecymi do ludzi, i nie moe im ich
odebra w caoci, ani w czci. Popatrzmy: czy byoby waciwym, gdyby krl zaszed do prywatnej stodoy i zabra sobie poow zgromadzonego w niej ziarna, za cae odszkodowanie radzc
wacicielowi by to, co mu pozostao, sprzeda za podwjn cen?
Nie sdz, by udao si znale osob z na tyle wypaczonym osdem, by takie postpowanie zaakceptowaa; a jednak dokadnie to
samo dokonuje si w przypadku bicia miedzianych monet.
W pozostaych rozdziaach autor omawia punkt widzenia Scholastykw na takie sprawy jak: finanse publiczne, teorie monetarne,
handel i kupiectwo, sprawiedliwy podzia dbr czy kwesti zyskw.
Zanim jeszcze dotrzemy do koca ksiki, ewentualne mnemanie
o Scholastykach jako bliskich krewnych dwudziestowiecznych korporacjonistw, czy wrcz co jest ju zupenym absurdem jakich proto-marksistach, jest kompletnie obalone.
Chafuen dowodzi rwnie, e wbrew tym, ktrzy chcieliby wierzy, i Scholastycy uznawali ustalanie ceny dbr wedle ich obiektywnej wartoci, tak naprawd byli oni wyznawcami subiektywnej
teorii wartoci. Stanowi to ciki orzech do zgryzienia dla niekt-

59

rych katolikw, zwaszcza tych, ktrzy czuj do wolnego rynku

wyran antypati, skoro naciskaj na interpretowanie terminu wartoci subiektywnej jako czego implikujcego relatywizm czy wrcz
nihilizm. Spraw t wyjania nam wywd Luisa Sarava de la Calle, ktrego stanowisko w tej kwestii moemy uzna za reprezentatywne dla wszystkich Scholastykw:
Ci, ktrzy wyliczaj sprawiedliw cen na podstawie pracy, kosztw i ryzyka poniesionych przez osob, ktra zajmuje si handlem lub wytwarzaniem, albo na podstawie
kosztw transportu, lub te z wydatkw poniesionych na
podrowanie do i z targu, jak te na podstawie tego, ile
trzeba zapaci porednikom za ich pilno, ryzyko i prac,
s w wielkim bdzie, a jeszcze bardziej ci, ktrzy zezwalaj na pewny zysk picio- lub dziesicioprocentowy. Poniewa sprawiedliwa cena wyrasta z obfitoci lub niedoboru
dbr, handlowcw i pienidzy, jak to zostao powiedziane,
a nie z kosztw, pracy i ryzyka. Gdybymy mieli rozway
prac i ryzyko w celu oszacowania sprawiedliwej ceny, aden handlowiec nigdy nie doznaby straty, ani te adna
obfito czy niedostatek dbr lub pienidzy nie byyby brane pod uwag. Czemu to bela ptna przywieziona wielkim kosztem drog ldow z Anglii, miaaby kosztowa
wicej ni ta sama bela transportowana o wiele taniej morzem? Albo dlaczego rcznie przepisana ksiga miaaby by
drosza od drukowanej, ktrej wytworzenie kosztuje o wiele mniej? Cen sprawiedliw okrela bowiem nie koszt produkcji, ale powszechne mniemanie.
W przypadku, gdyby ta zaleno nie bya oczywista, Chafuen
zamyka swoj ksik czynic szybkie porwnanie miedzy Pnymi Scholastykami a klasyczn ekonomi liberaln. I cho take
w tym rozdziale, podobnie jak w caej pracy, trzyma si naukowego

60

i profesjonalnego stylu, ujawnia nam jednak bezporednio swoje

odczucia, wyranie wskazujc, po czyjej stronie si opowiada. Jednak, w przeciwiestwie do swoich oponentw, Chafuen nie szafuje
ekskomunikami. Nigdzie w jego tekcie czytelnik nie znajdzie ladu zawzitoci czy furii skierowanej przeciwko tym, ktrzy dezawuuj jego dzieo; w tym sensie jest on godnym kronikarzem scholastycznej tradycji intelektualnej, ktr stara si wskrzesi. Wyranie wida zatem, e ksika Chafuena moe stanowi niezastpion pomoc w procesie prostowania pogldw tzw. katolickiej lewicy, a w zasadzie caego wiodcego nurtu mylowego wspczesnego chrzecijastwa, ktrego postrzeganie historii myli ekonomicznej opiera si zbyt czsto na zbiorze faszywych przekona. W mniejszym natomiast stopniu widoczne jest, e stara si rwnie powstrzyma pewn grup tradycyjnych katolikw przed potpianiem wolnego rynku ktry wedug nich, jako wytwr wspczesnego modernizmu, ipso facto na takie potpienie zasuguje. Jest to ta ga katolicyzmu, ktra chce odrzuci wolny rynek jako szelmowski wymys Owiecenia, w zamian wzywajc do odrodzenia redniowiecznych cechw (gildii), tudzie wprowadzenia modelu dystrybucji
opartego na maych posiadaczach ziemskich, jak to proponowali
Hilaire Belloc i G.K. Chesterton. Ostatni rzecz, jak ludzie ci
chcieliby usysze jest fakt, e idee wolnorynkowe, moe w nie do
koca wykrystalizowanej formie, ale jednak, pojawiy si na dugo
przed Owieceniem, a myl samego Owiecenia bya po czci inspirowana przez idee Scholastykw, by przywoa tylko fakt, e
synna Encyklopedia francuska ywcem skopiowaa analiz procesu ustalania cen, jakiej dokonali. Niestety, rezultatem takiej postawy byo zignorowanie dziea Chafuena i wczeniejszych badaczy,
takich jak de Roover, i kontynuowanie pisania o tych sprawach
w sposb, jakby rewolucja, ktr w dziedzinie rozumienia historii
myli ekonomicznej wywoali, w ogle nie miaa miejsca. To, e
niektre katolickie publikacje w ostatnich miesicach pene byy
nonsensw opartych na nieprzemylanych i niereformowalnych prze-

61

wiadczeniach, dobitnie wiadczy o stosunku ich autorw do prawdy i rzetelnoci intelektualnej, pokazujc zarazem dobitnie, z czym
stara si walczy Profesor Chafuen.
Ci z nas, ktrzy maj odwag pisa i wypowiada si w tym
samym duchu, zacignli u Profesora szczeglny dug wdzicznoci za jego pioniersk i wartociow prac. Wiara i wolno to oszaamiajca ksika, ktra ju staa si klasyk literatury tematu
i niezastpionym punktem wyjcia dla kadego, kto interesuje si
histori myli ekonomicznej pnego redniowiecza i wczesnej epoki
nowoytnej, a co za tym idzie dla wszystkich, ktrych pociga historia wolnoci.

62

 63

 64

CZY WOLNY RYNEK

TRAKTUJE WSZYSTKO JAK TOWAR?

rynku powiedziano wicej banaw, ni o jakimkolwiek innym zjawisku spoecznym. Wczytujc si w wydane przez
Waltera Blocka i Irwinga Hexmana teksty wykadw, jakie wygoszono na midzynarodowym sympozjum w 1982 roku, natrafiem
na taki passus: Filozofia wolnego rynku i rzeczywisto jaka nas
otacza, zmuszaj nas do patrzenia na ycie jak na jeden wielki rynek Sprawia, e ludzie wszystko postrzegaj jako towar na sprzeda, majcy swoj cen i nadajcy si do wykorzystania.
Nie jest oczywicie po tylu latach wane kto to powiedzia, cho
oczekiwabym od wydawcw jasnej deklaracji, e aden z nich czego takiego nie paln (jestem zreszt pewien, e Waltera Blocka
nie zmusiyby do takiej deklaracji nawet tortury). Mamy tu zatem
do czynienia z powszechnie znanym argumentem: wolny rynek rzekomo wszystko czyni przedmiotem handlu, a kademu aspektowi
ycia potrafi przypisa okrelon warto w dolarach i centach.
Czy tak jest w rzeczywistoci?
Murray Rothbard opisa wolny rynek po prostu jako porzdek
spoeczny, w ktrym w wolny sposb nastpuje wymiana dbr
i usug. Co wicej, tytuujc jedn ze swoich ksiek, ktra pierWOLNYM

65

wotnie miaa by zwieczeniem dziea Man, Economy and State

(Czowiek, gospodarka i pastwo) Power and Market (Wadza
i rynek), Rothbard daje jasno do zrozumienia, e postrzega wadz i rynek jako antynomie. Rynek oznacza bowiem dla niego
sum dobrowolnych transakcji zawartych midzy chtnymi do tego
stronami; pastwo, czyli wadza wprowadza w stosunki midzyludzkie przymus, promuje rozwizania, ktrych ludzie z wasnej
woli by nie wybrali. Jeli wic traktujemy te pojcia jako wykluczajce si wzajemnie, skontrastujmy czyst ekonomi rynkow z typowym przejawem wadzy, jakim jest przeprowadzanie poboru do
wojska. Mamy tu do czynienia z grup ludzi, ktrzy godz si
z tym, e pastwo ma prawo wykorzysta ciaa swoich obywateli
w konflikcie, w ktrym trzeba stosowa przemoc i bardzo atwo
mona straci ycie. Aspekt moralny wicy si z poborem jest
jasny: pastwo bdzie lepiej przygotowane do prowadzenia wojny
i tym chtniej bdzie stosowao w niej taktyki prowadzce do duych strat w ludziach, im spoeczne koszty powoania onierzy,
ktrych do tego uywa, bd nisze, a w rezultacie adne. Jeeli
jest spord kogo powoywa kolejne setki tysicy ludzi pod bro,
a wadze nie ponosz adnej odpowiedzialnoci w przypadku mierci
tyche rekrutw, nic dziwnego, e ich stosunek do ycia ludzkiego
jest bardziej lekkomylny ni byby w innym przypadku. Krytykujcy nas podnosz, e rynek sprawia, i ludzie postrzegaj wszystko, co ich otacza jako towar, majcy swoj cen, i mogcy by wykorzystanym. Ale czy dokadnie tak samo nie postpuje pastwo
w przypadku poboru do wojska, najbardziej nierynkowej transakcji, jak mona sobie wyobrazi? Przecie postrzega ono ludno
jako czysty materia do zatrudnienia, niekoniecznie za zgod zainteresowanych, do realizacji ryzykownych i zwizanych ze stosowaniem przemocy celw tego pastwa innymi sowy po prostu jako
towar do wykorzystania. Rnica jest tylko taka, e pastwo nie
raczy nawet paci odpowiedniej ceny za usugi, jakich si domaga!
To jest wanie typowe dla pastwa zachowanie. W stosunkach

66

z ludmi nie postpuje uczciwie, nie zwaa na jakiekolwiek preferencje albo prawa drugiej strony, z rzadka proponuje rozwizania,
ktre by ich satysfakcjonoway. Pastwo nie musi trzyma si warunkw umowy, a jednostka nie ma innego wyjcia, jak zaakceptowa kade jego widzimisi, niezalenie czy chodzi o to z jakiej czci wasnoci zostanie wywaszczona, czego jej dzieci bd uczone
w szkole, albo dokd zostanie wysana eby walczy i zgin.
Mechanizmy wolnego rynku peni bardzo istotn funkcj, niezalenie od tego, e umoliwiaj zarwno zysk ekonomiczny, jak
i nieograniczony rozwj rynku pracy. Prawa rynku zakadaj przede
wszystkim istnienie wasnoci, ktra z kolei implikuje wolno do
dysponowania ni wedle uznania waciciela. Jeli nie zadowala mnie
cena jakiej dasz, nie masz adnego obowizku by rezygnowa
z wasnoci na moj rzecz. Prawa rynku uwiadamiaj nam ponadto, e wszelka wsppraca midzyludzka musi zawiera element
rzeczywistej wsppracy, co oznacza, e adna ze stron nie moe
ucieka si do kradziey albo oszukiwania drugiej. Przeciwnie, by
doszo do transakcji, strony musz wsplnie okreli takie warunki
umowy, by byy dla nich obu satysfakcjonujce. Zatem, innymi sowy, wolny rynek nie jest jak sztuczn, niegodziw konstrukcj,
ktra zniechca spoeczestwo do wymiany dbr, ale czym, co tak
spoeczn wspprac waciwie rozumian po prostu umoliwia. Potwierdza on prawd, e nie jestemy jakimi dzikusami zajtymi wycznie swoj osob, mogcymi od kadego bra co si
nam podoba, jakby nikt nie mia prawa sprzeciwi si naszym pragnieniom i daniom. By co od kogo otrzyma, sami musimy co
w zamian zaoferowa tak, by osoba od ktrej nabywamy jakie dobro zamiast zosta przez nas wykorzystan bez zwrcenia uwagi
na jej los nie doznaa uszczerbku, ale podobnie jak my poprawy
swojego stanu posiadania.
Z drugiej strony, w stosunkach z pastwem, cena za twj trud
bdzie dokadnie taka, jak ustali pastwo. Pastwo zapewni ci usugi
jakich w ogle nie potrzebujesz, nigdy z nich nie skorzystasz,

67

a cho czsto uznajesz jakie dziaania za moralnie niedopuszczalne, pastwo i tak kae ci za nie paci. W przypadku gdy pastwo
wywaszczy ci z nieruchomoci albo posiadoci ziemskiej by wykorzysta j dla wasnych celw, co prawda co tam ci zapaci, ale
to ono samo okreli ile ci si naley. Jak takie postpowanie ma si
do systemu, w ktrym kady ma prawo do okrelenia warunkw na
jakich inni bd mogli dysponowa jego osob lub wasnoci,
i w ktrym adna umowa nie dochodzi do skutku bez oboplnej,
dobrowolnej zgody zainteresowanych stron? Tak wic w rzeczywistoci to pastwo a nie wolny rynek postrzega wszystko co nas
otacza jako towar ktry mona wykorzysta, etc. Wanie dlatego, e nie stosuj si do niego reguy rynku, pastwo moe arbitralnie okrela ceny za swoje usugi, rnicowa te ceny w zalenoci
od klasy spoecznej, do ktrej naleymy, i w kocu stosowa psychiczny przymus wobec tych, ktrzy odmawiaj pacenia. Czy ktokolwiek w spoeczestwie ma prawo zachowywa si w ten sposb?
Jaki inny adwersarz mgby powiedzie, e nie chciaby co
prawda cakowitego wyrugowania wolnego rynku, ale naleaoby
dy, by odgrywa on mniejsz rol w spoeczestwie, ustpujc
bardziej demokratycznym i wsplnotowym sposobom nabywania
i korzystania z wasnoci. Niestety, ani w demokratyczny, ani
najbardziej kwiecisty bekot, nie moe przesoni moralnego wydwiku sprawy. Jeli wikszo gosujcych postanowi, e naley mnie pozbawi wasnoci albo wysa na jedn z zamorskich
wojen, jakie akurat s prowadzone, z punktu widzenia moralnoci
wyglda to dokadnie tak samo, jak w przypadku gdyby pastwo
zrobio to bez odwoywania si do opinii wyborcw, po prostu dla
wasnego kaprysu.
Prawda jest taka, e dokadnie w takim stopniu w jakim zmniejsza si rola mechanizmw wolnego rynku w spoeczestwie, zwiksza si udzia rozwiza czysto arbitralnych i argumentw opartych na przemocy. Gdy nie wolno wacicielom rzeczy dobrowolnie

68

okrela warunkw, na jakich chc wchodzi w interes z innymi

osobami, musi przemwi lufa karabinu. W wietle tego, chyba jasnym jest, ktry system traktuje wszystko jako uytkowe?
Potpianie wolnego rynku za rzekomy materializm naley co
prawda do najatwiejszych i najmodniejszych zaj, ale warto, niejako przy okazji wiedzie, e stoi ono w wyranej sprzecznoci
z logik. Wybr jest midzy wasnoci prywatn i wolnym rynkiem z jednej, a prawem dungli z drugiej strony. I adne, tak popularne, cyniczne utyskiwanie na jego dziaanie, ani snucie romantycznych wizji jak cudne byoby ycie bez niego, nie przesoni
koniecznoci dokonania tego podstawowego wyboru.

69

 70

CZY

KAPITALICI

ROBI BIEDNYCH W KONIA?

sektor prywatny wprowadza jak innowacj, ktrej zaistnienie przyczynia si do poprawy losu biednych, albo oferuje im
dobra lub warunki, jakich nikt inny im nie jest im w stanie zaoferowa, z pewnoci kto w imi pomocy tyme biednym bdzie
wzywa do objcia tego pomysu kontrol, bd cakowitego zniesienia. Z braku lepszego okrelenia, postanowiem powysz maksym nazwa Prawem Woodsa.
Odnotowaem ostatnio krucjat prowadzon przeciwko sklepom
dziaajcym na zasadzie rent-to-own. Tym razem chc zaj si
czym, o czym zapewne nie syszelicie: poyczk na poczet zwrotu podatku (RAL Refund Anticipation Loan). Zasada jest bardzo
prosta: konsumenci poyczaj pienidze, na poczet sumy, ktr duny jest im IRS (Internal Revenue Service*). Gdy dostan zwrot podatku oddaj go poyczkodawcy. Przecitna warto tych krtkoterminowych poyczek wahaa si w roku 2004 od 200 do 7000
dolarw.
LEKRO

* Internal Revenue Service (IRS) urzd podatkowy w USA, agencja rzdowa zajmujca si ciganiem podatkw. Podlega Departamentowi Skarbu. Zatrudnia ponad 115 tysicy pracownikw.

71

W czym wic tkwi problem? C, wedle szkoy mylenia, ktra

twierdzi, e biedni-to-kretyni-nie-bdcy-w-stanie-zrozumie-najprostszego-formularza, problemem jest tu dosownie wszystko.
Przykadowy biedny przypuszczalnie nie otrzyma penej informacji o warunkach poyczki oraz/lub za poyczenie jakiej sumy na
krtki, bo wynoszcy okoo tygodnia czy dziesiciu dni okres,
z pewnoci pobierze si od niego wysokie odsetki i to od razu
w skali rocznej.
Wedle ostatnich szacunkw, typowa poyczka w systemie RAL
wynosi 3000 dolarw, za poyczenie ktrych opata wynosi 89 dolarw, co daje oprocentowanie w wysokoci 108 procent w skali
rocznej. Jest to rzeczywicie oprocentowanie wysokie, ale nikt przecie nie poycza w ten sposb pienidzy na cay rok. Byoby by
moe bardziej sensowne, gdyby poyczkobiorcy ci rezygnowali
z RAL i regulowali wydatki kart kredytow, w razie koniecznoci
zbliajc si do debetu zanim nie wpynby zwrot podatku, poniewa jednak rekrutuj si oni zazwyczaj z grupy o wysokim ryzyku
kredytowym, ta droga jest dla nich zamknita. W roku 2004 ponad
jedna czwarta tych osb miaa w historii kredytu odnotowane co
najmniej jedno przekroczenie, i to na przestrzeni zaledwie kilkunastu miesicy. Niezalenie od tego, e aktywici dcy do pozbawienia ludzi niezamonych moliwoci korzystania z RAL, kieruj
si w swoim mniemaniu ich najlepszym interesem, prawdziwa
krzywda zostaaby im wyrzdzona dopiero wtedy, gdyby poyczki
takie stay si niedostpne. Zawsze bowiem naley wzi pod uwag t niewiarygodn moliwo, e biedni s w stanie sami oceni
co jest dla nich najkorzystniejsze. Krystal Akons, pracownik biurowy po trzydziestce, powiedziaa reporterowi w H&R Block Office,
e nieraz wystpowaa o poyczk RAL, dziki ktrej z atwoci
regulowaa patnoci nie cierpice zwoki. Jako matka czworga dzieci, docenia moliwo szybkiego otrzymania w ten sposb pienidzy. Czasem trafiaj si rachunki, ktre trzeba natychmiast uiszcza stwierdzia. Dodaa te, e ludzie powinni mie prawo do

72

uzyskania takiego rda gotwki, jeli uwaaj to za korzystne dla

siebie: To w kocu ich pienidze.
Istnieje wiele powodw, dla ktrych ludzie pozbawieni innej
moliwoci zdobycia gotwki, powinni rozway wzicie takiej
poyczki. Gdyby kto chcia naby towar, na krtko przeceniony
z 4 na 3 tysice dolarw i zanim otrzymaby zwrot podatku okazja
dawno by przepada, byby naprawd gupi aujc wydania 89 dolarw na RAL i rezygnujc z otrzymania pienidzy od rki. C
bowiem znaczy 89 dolarw przy caym tysicu, jakie dziki temu
mgby zaoszczdzi.
W 2005 roku, Gregory Elliehausen z McDonough School of
Business Uniwersytetu Georgetown, przeprowadzi badania z ktrych wynika, e poyczkobiorcy w systemie RAL s cakiem dobrze poinformowani o przebiegu caego procesu, w przeciwiestwie
do tego, co twierdz przeciwnicy takich praktyk. Wikszo badanych stwierdzia, e decyzj o zacigniciu poyczki podja po
uprzednim zastanowieniu si. Prawie wszyscy byli wiadomi, e
wymagane dokumenty naley skada w formie elektronicznej,
a ponad poowa udaa si do doradcw podatkowych by przy okazji
wysondowa moliwo wczeniejszego otrzymania zwrotu. Rwnie okoo poowa respondentw potrafia poda wysoko oprocentowania poyczki, a zdecydowana wikszo posiadaa dodatkowe o niej informacje. Zatem nawet fakt, e prowadzcy badania
stwierdzili u niektrych osb brak penej informacji, nie jest a tak
niepokojcy jak mogoby si na pierwszy rzut oka wydawa. Mamy
tu bowiem do czynienia z nastpujcymi okolicznociami, nazwijmy je agodzcymi: dla przykadu, skoro kto jest staym klientem
instytucji udzielajcej RAL, orientuje si w caej sprawie na tyle, e
nie musi co roku zagbia si w szczegy. Klienci majcy dowiadczenie w tego typu transakcjach s na og w stanie podj
inteligent i rozwan decyzj bez koniecznoci dugiego zastanawiania si wyjania Elliehausen. Co wicej, nie ma adnego problemu ze zdobyciem niezbdnych informacji koniecznych do pod-

73

jcia takiej decyzji. Wiedza o tym, jak wygldaj poyczki pod

zastaw przyszego zwrotu podatku, jak rwnie o alternatywnych
rdach szybkiego zdobywania gotwki, jest powszechnie dostpna stwierdza. Prawie aden poyczkobiorca nie wydawa si
by niewystarczajco, lub w niejasny sposb poinformowany, albo
mia problemy z ukrytymi opatami. Jak dotd odnotowuje
w kocu Elliehausen wikszo klientw bya zadowolona z poyczki, ktr ostatnio wzia.
Niezalenie od stopnia zadowolenia ludzi, ktrzy z tego korzystaj, syszymy mnstwo gosw dowodzcych, e praktyka taka
jest upiecza i nikczemna. Kiedy tylko te rekiny wykryj rodzin
o niskich dochodach, spodziewajc si wysokiej kwoty pochodzcej z nadpaty tytuem podatku, natychmiast zaczynaj kry wok niej skary si w udzielonym w roku 2005 wywiadzie Chi
Chi Wu, prawnik National Consumer Law Center (NCLC). Ten
sam czowiek domaga si ustawowego uregulowania kwestii RAL,
a nawet postpujc wiernie, cho zapewne niewiadomie, w myl
Prawa Woodsa cakowitego ich zakazu. Tak wic mamy w przypadku RAL do czynienia z usug, ktra dla osb niezamonych
jest w oczywisty sposb korzystna, podczas gdy wsplnota rozmaitych aktywistw stara si je przed ni ratowa. Ale w caej sprawie
wystpuje jeszcze jedna zasadnicza kwestia: ani razu nie natknem si, by ktry z krytykw zwrci uwag na to, e aden biedny
nie znalazby si w takiej sytuacji, gdyby rzd nie odebra im wczeniej ich wasnych pienidzy w postaci podatkw! Prywatne firmy
udzielajce poyczek, agodz wic przynajmniej w czci negatywne skutki i krzywd wyrzdzon tym ludziom przez polityk
rzdu. Do tego, zamiast rzdu, zbieraj na siebie gromy za ca t
sytuacj!
W jednym z ostatnich raportw, wspomniana NCLC wraz
z Federacj Konsumentw podniosy lament, e korzystajcy
z RAL w gruncie rzeczy poyczali od kogo swoje wasne pienidze, i to na bardzo wysoki procent. Zapytajmy jednak: c

74

takiego si stao z ich wasnymi pienidzmi, skoro nie s one

w ich aktualnym posiadaniu? W raporcie nie pada ani jedno sowo
potpienia dla wadz, ktre w pierwszym rzdzie odpowiadaj
przecie za rabowanie biednych i pakowanie ich w sytuacj kopotliw i krzywdzc. Nawet najmniejsze sowo. Wyglda na to,
e ci rzekomi badacze do tego stopnia niczym nie rni si od
naszych pastwowych grabiecw, e wol o tym fakcie nie wspomina, nie mwic ju o jego krytykowaniu. Ten specyficzny punkt
widzenia jest tylko czstk wikszego socjologicznego zjawiska
nazwijmy je Prawem Westleya, od nazwiska Christophera Westleya, profesora Uniwersytetu Stanowego w Jacksonville, z ktrym miaem okazj w tym miesicu podyskutowa. Bdc jeszcze prostszym od Prawa Woodsa, Prawo Westleya utrzymuje, e
sektor publiczny odznacza si zawsze niszymi standardami ni
prywatny. Niezalenie od tego, z reguy to wanie prywatni przedsibiorcy krytykowani s za rzekome przewinienia, za ktre odpowiedzialno i to na wiksz skal ni si wydaje ponosi
rzd. Do tego, bdy i potknicia rzdu, jeli w ogle zostan odnotowane, traktowane s o wiele agodniej ni niedocignicia
w sektorze prywatnym.
Dobrym przykadem jest karanie przestpcw. Na pewnej drodze ekspresowej w Nowym Jorku grasuje gang, zajmujcy si czym
w rodzaju patrolowania szosy w oczekiwaniu, a komu popsuje
si samochd. W tym momencie podjedaj, i za pomoc rozmaitych grb i wyzwisk zastraszaj niefortunnego kierowc, po czym
ogaacaj jego auto ze wszystkiego, co ma jakkolwiek warto i co
moe przynie im pienidze. Ludzie ci doskonale wiedz, e policja nie moe im kompletnie nic zrobi, poniewa prawo wkracza
tylko w przypadku bezporedniego uycia siy i wyrzdzenia komu w ten sposb krzywdy. Tote ci bandyci dokadnie uwaaj, by
nawet nie dotkn swoich ofiar. Kiedy jeszcze mieszkaem na Manhattanie, odwiedzi mnie przyjaciel z Connecticut i podczas gdy jedlimy razem obiad, skradziono mu z samochodu radio. Traf chcia,

75

e gdy zorientowalimy si co si stao, mija nas akurat wz policyjny. Zatrzymalimy go i powiedzielimy o zajciu. Policjant odpar, e jest mu bardzo przykro i pojecha sobie dalej.
Ilekro syszymy, jak rzd wmawia spoeczestwu, e nie moe
pomaga kademu w odzyskiwaniu jego skradzionej wasnoci, ludzie zazwyczaj przyjmuj to do wiadomoci z czym w rodzaju
ponurej rezygnacji. A teraz wyobramy sobie co by byo, gdyby
jaka prywatna firma oznajmia swoim klientom: bdziemy was
ochrania, ale nie liczcie, e kiwniemy palcem eby znale zodzieja, zwrci wam utracone dobro albo wynagrodzi strat.
Nawet nie prbujmy dochodzi, ilu procentowo sprawcw
przestpstw, nawet tych najpowaniejszych, udaje si schwyta
nowojorskiej policji; liczba ta jest przeraajco maa. Pozostawmy rwnie na boku fakt, e jak oznajmi mi znajomy kapitan
teje policji zapanemu po raz pierwszy na kradziey samochodu praktycznie nie grozi adna kara. Czasem, eby zosta w ogle skazanym, musi dokona tego a pi razy. Czsto zdarza mi
si gono zastanawia, jaka byaby reakcja ludzi, gdyby prywatne przedsibiorstwo wiadczyo usugi w sposb tak opieszay
i tak niedbale speniao swoje zadania? Musielibymy zapewne
wysuchiwa niekoczcych si kaza o wadach wolnego rynku
i koniecznoci cisego uregulowania caej kwestii w prawie, tudzie e potrzebny jest surowy nadzr. Natomiast bezradno
pastwa, o ile w ogle zostanie zauwaona, kwitowana jest niedbaym kiwaniem gow i umieszkiem. Owszem, zdarzaj si
przypadki, e jaki wybitnie skorumpowany urzdnik rezygnuje
ze stanowiska, ale jak dotd nikt nie straci pracy z powodu droyzny usug pocztowych, albo dlatego, e policja nie jest w stanie
nic zrobi zodziejom samochodw. W jaki sposb pastwu udao si wyczy spod normalnie obowizujcych standardw zachowania i dziaania, a wielu ludzi cakiem bezmylnie pogodzio
si z tym stanem rzeczy. Wiele razy syszelimy o oszustwach
ksigowych w prywatnych firmach, bez koca stanowio to po-

76

ywk programw informacyjnych, szczeglnie w 2002 roku.

Tymczasem w biecym miesicu USA Today donis, e prawdziwy deficyt budetowy Stanw Zjednoczonych wynis nie 318
miliardw dolarw, jak oficjalnie i w oczywisty sposb bdnie
podawano, lecz, bagatela, 760 miliardw jeli do tego wczymy system ubezpiecze spoecznych i ochrony zdrowia to nawet
2,9 biliona. Czy ktokolwiek zostanie za to ukarany? Czy kogo
zwolni si z pracy? A czy w ogle co si stao? Powysze fakty
mwi same za siebie. Ale ta wiadomo ju dawno spada z serwisw.
Zreasumujmy: rzd zabiera przecitnemu gospodarstwu domowemu nalecemu do ludzi z uboszych warstw spoecznych rednio, powiedzmy, 10 tysicy dolarw rocznie, po czym zwraca co
najwyej 2 tysice. Do tego, wspomagany przez band aosnych
aktywistw, prbuje odmalowa prywatne firmy w jak najczarniejszych barwach tylko dlatego, e rzekomo nieuczciwie i oszukaczo za 100 dolarw zwracaj od razu pienidze, ktre rzd zamierza kiedy tam w przyszoci im odda. To, e udao si rzdowi na tyle wypaczy nasze pojcie sprawiedliwoci, e potrafi przeprowadzi swoje zodziejskie operacje na kadym, nawet najbardziej zdroworozsdkowo mylcym czowieku, jest kolejnym argumentem na rzecz wolnego spoeczestwa i przeciwko wszechwadzy pastwa.

77

 78

CZY INSTYTUCJE

RENT-TO-OWN KRZYWDZ BIEDNYCH?

Institute opublikowa w biecym miesicu raport,

w ktrym przykadnie potpia sklepy prowadzce sprzeda na
zasadzie rent-to-own (wynajmij by posi, przej na wasno),
za rzekome erowanie na swoich klientach. Natomiast w ubiegym miesicu, The Buffalo News, w serii artykuw na temat
gazi gospodarki, ktre drapienie poluj na konsumenta (przy
czym polowanie wyranie oznacza dla nich oferowanie usugi, ktrej nikt inny nie oferuje) ujawni, e wspomniane instytucje miay narzuca tym ludziom wyrubowane comiesiczne patnoci.
Przywoane przez mnie denuncjacje obcione s dwiema wadami. Po pierwsze, wikszo zdobytych przez nie dowodw, majcych zreszt charakter anegdotyczny, wskazuje bynajmniej nie na
niegodziwo tych sklepw, lecz o wiele bardziej na istnienie podgatunku ludzi bezrozumnych i nieodpowiedzialnych, ktrzy z wiksz uwag winni podchodzi do wydawania swoich pienidzy
jest to jednak cecha charakteru, za ktr sklep nie moe by obwiniany. Po drugie, nie chc one doceni wagi usug, jakie wspomniane sklepy oferuj osobom niezamonym, z nieciekaw histori kreROOKINGS

79

dytow, ktre nie mog zapatrzy si w pewne potrzebne im towary gdzie indziej, i to na jakichkolwiek warunkach.
Sklepy prowadzce wynajem towarw funkcjonuj na nastpujcych zasadach: klienci mog wypoyczy rzecz na krtki okres
co najmniej tydzie lub mog j zatrzyma na duej, uiszczajc
miesiczne opaty. Po wyganiciu kontraktu konsumenta ze sklepem, co nastpuje zazwyczaj po 24 czy nawet 12 miesicach, przedmiot umowy przechodzi na jego wasno (zachowuje on rwnie
prawo do wykupu w dowolnym, wczeniejszym czasie i za odpowiednio nisz cen). Towar jest dostarczany bez adnych opat za
przewz w cigu 24 godzin, klient ma prawo do bezpatnego serwisu lub wymiany w przypadku zepsucia.
We wspomnianym Buffalo News, odnajdujemy histori niejakiej
Nicole Hennegan, ktra nabya uywany, 36-calowy kolorowy telewizor, w sklepie rent-to-own. Jej miesiczna rata wynosia 80 dolarw.
Po tym, jak zaniedbaa czwart z kolei wpat, telewizor zosta jej odebrany. Jakby tego jeszcze byo mao, okazao si, e gdyby wpaty kontynuowaa, w ostatecznym rozrachunku zapaciaby 900 dolarw za
odbiornik, w detalicznym sklepie wart jedynie 300.
Zanim zgbimy ekonomiczny aspekt caej sprawy, pojawia si
interesujce pytanie, mianowicie dlaczego owa rodzina zapragna
36-calowego telewizora majc wysoce niestabiln sytuacj finansow, tudzie czemu pani Hennegan wydawaa swoje i tak ograniczone zarobki w sposb nieodpowiedzialny. Kiedy byem mody,
nasz telewizor nie mia prawa mie wicej ni 10 cali i by czarnobiay, a stan ten trwa dopty, dopki moja rodzina nie osigna
takiego stopnia stabilizacji finansowej, by decyzja o zakupie wikszego nie bya bezsensowna. Kady duy sklep z elektronik jest
w stanie wyposay ci dzi w przyzwoity, 13-calowy odbiornik,
za cen mniejsz ni wynosia jedna rata, ktr co miesic wpacaa
pani Hennegan za swj o wiele wikszy telewizor, z gatunku tych,
na ktre jeszcze pi czy dziesi lat temu mg sobie pozwoli
mao kto poza rzeczywistymi bogaczami albo zwykymi pozerami.

80

Poniewa samozwaczy adwokaci owych przykadowych biedakw traktuj ich jako bezradnych imbecyli, niezdolnych do podejmowania racjonalnych decyzji, lub stale czynicych co bez sensu, zatrzymajmy si na chwil nad litani sprzeciww, jakie mogliby podnie przeciwko mojemu scenariuszowi z udziaem 13-calowego telewizora dla tej pani. Jeli niektre z poniszych twierdze
wydadz wam si protekcjonalne lub wrcz obraliwe a za takie
winna je uzna kada niezamona osoba, ktra szanuje sam siebie
pamitajcie, e s one produktem lewicowej fabryki wymwek,
a nie moim; ja je tylko prezentuj. A zatem:
1. W pobliu miejsca zamieszkania pani Hennegan mogo nie
by wikszego sklepu prowadzcego sprzeda artykuw elektronicznych.
2. Moga ona nie posiada samochodu, co wicej: moga nie
mie znajomych posiadajcych go, a szczeglnie takich znajomych,
ktrzy wiedzieliby, jak dojecha do wspomnianego sklepu.
3. Nie moga skorzysta z transportu publicznego, cho nie do
koca wiadomo dlaczego.
4. Nie moga zamwi produktu przez Internet, bo nie miaa do
niego dostpu.
5. Nie znaa nikogo, kto miaby Internet, i mgby pozwoli jej
skorzysta z niego przez dziesi minut.
6. Nie bya w stanie uda si do publicznej biblioteki, gdzie jest
darmowy dostp do Internetu. Nie moga pojecha tam autobusem
(patrz wyej pkt 3).
7. Nawet gdyby moga zamwi telewizor w sieci, nie mogaby
go kupi poniewa nie ma karty kredytowej.
8. Co prawda by kupi co na Amazon.com nie potrzeba karty
kredytowej, wystarczy by posiadaczem zwykego rachunku bankowego, ale nie moga rwnie t drog zakupi odbiornika, bo po
prostu nie moga.

81

Pomimo tego wszystkiego, p. Hennegan jest przedstawiona w artykule raczej jako bezbronna ofiara, ni jako dorosa osoba podejmujca gupi decyzj, za ktr wini mona wycznie j sam.
Inna klientka, Mary Harward, zapragna kupi dla swojej 17letniej wnuczki suszark elektryczn i komputer, godzc si na 184dolarow rat miesiczn za obie rzeczy. Oczywicie jasne jest, e
przez okres obowizywania umowy zapaci za nie wicej, ni gdyby kupia je w normalnym sklepie, naturalnie gdyby miaa gotwk
albo zdolno kredytow. Tymczasem: To doprowadza mnie do
szau skary si Oni s okropni. Bior ode mnie za duo.
Ulotka reklamowa Best Buy z biecego tygodnia przynosi informacj o moliwoci nabycia, za jedyne 300 dolarw, nowego komputera z procesorem Intel Celeron D 352, pamici 256 MB PC
3200 MMR, pojemnoci twardego dysku 100 GB i nagrywark
DVD+RW/CD RW innymi sowy, o wiele lepszego sprztu ni
ktokolwiek w latach osiemdziesitych, kiedy dorastaem, mg sobie wymarzy, albo co jeszcze mniej prawdopodobne, posiada.
W cen wliczony jest te paski monitor. Bez komentarza.
Jeli moesz sobie pozwoli na pacenie rat w sklepie rent-toown, dlaczego nie odczeka kilku miesicy oszczdzajc pienidze
i po prostu naby zestaw taki jak ten? Ludzko obywaa si bez
komputerw przez 99 procent swojej historii, wic przez 90 dni
raczej nie umrzesz z powodu jego braku. Czy rzeczywicie za duo
wymaga si od dorosych ludzi kac im podejmowa tak proste
decyzje, albo wymagajc, eby raczyli zasign minimum niezbdnych informacji?
Z drugiej strony, dziki istnieniu takich punktw sprzeday, osoby
niezamone mog sobie pozwoli na nabycie sprztw domowych,
o jakich nie mogli nawet pomarzy zarwno bogaci, jak i biedni
ludzie z poprzedniego pokolenia i na warunkach, jakich nikt by im
nie zaoferowa. To musi co oznacza, nieprawda?
Aktywici widz to zupenie inaczej. Musisz paci 20 dolarw tygodniowo i kiedy wreszcie przestaniesz, okae si, przepa-

82

cie trzykrotnie, mwi aktywistka z East Sideu, Michelle Johnson. To zwyky rabunek. Ale czy nie jest tak, e kiedy zakocz
po 30 latach spaca hipotek za dom, zapac za niego w oglnym
rozrachunku wicej ni jest wart? Prawda natomiast jest taka, e
dom przedstawia dla mnie wiksz warto obecnie, ni w przyszoci. Co prawda przypuszczam, e mgbym y gdzie w lepiance do czasu gdy zbior gotwk wystarczajc do kupna domu,
i oczywiste jest e w przeciwnym wypadku pac wicej o wiele
wicej ale jednoczenie mieszkam w domu od zaraz, a nie najpierw w ziemiance a dopiero w przyszoci w bardziej godziwych
warunkach. I to jest logika przyjta przez instytucje rent-to-own:
moliwo korzystania z rzeczy od razu, bez koniecznoci sprawdzania zdolnoci kredytowej i bez koniecznoci wpaty ogromnej
sumy w gotwce, jest to zatem bardzo korzystna przysuga, jak
mona wyrzdzi duej liczbie ludzi.
Oto kolejny przykad: Alma Medina, 24-letnia samotna matka,
wypoyczya dwa eczka dla swoich dzieci, pacc 184 dolary
miesicznie. Gdyby miaa inn moliwo zdobycia tych ek,
z pewnoci by j wykorzystaa. I cho nam oferta, z ktrej skorzystaa wydaje si wyjtkowo nieatrakcyjna, alternatyw dla niej byo
nabycie ich od razu za jeszcze wysz cen, lub wrcz nie nabywanie ich w ogle. Medina w kocu nabya swoje ka, informuje
nas Buffalo News w kocowej czci artykuu. Autorzy wyjaniaj, bez cienia ironii zreszt, e po jednym zaledwie miesicu
odkd rozpocza wpaty, pojawi si ojciec dzieci, ktry zaoferowa swoje zwrcone z tytuu nadpaty na podatek pienidze, by odkupi ka od sklepu od razu. Czy macie odwag wstrzyma wraz
ze mn oddech do chwili, a The Buffalo News potpi przetrzymywanie przez administracj skarbow podatkw pobieranych od
biednych jako rac niesprawiedliwo?
Istnieje wiele firm i jest to cakiem zrozumiae ktre wzdragaj si przed wchodzeniem w ukady kredytowe z ludmi, ktrzy
maj kiepskie dowiadczenia z uczciwym ich spacaniem. Sklepy,

83

o ktrych pisz, chtnie wypoyczaj towar osobom, ktre w oczywisty sposb s nierzetelne z punktu widzenia kredytodawcy. Podoba mi si zdanie wypowiedziane przez ekonomist Davida Hendersona: nie pomagasz biednym studiujc list ich moliwych opcji
i eliminujc t, ktr wanie wybrali.
Sklepy dziaajce na zasadzie rent-to-own odpowiadaj oczywicie za udostpnianie sprztw i realizacj co wikszych zamwie dla ludzi pozbawionych kredytu i oszczdnoci, dodatkowo
za stosunkowo niewielk comiesiczn opat. Jeli rzd ma kara
gospodark za pomoc cen maksymalnych i innych tego typu regulacji (a trzeba wiedzie, e Brookings Institute sugeruje wadzom
lokalnym by wykorzystujc swoje prawo do koncesjonowania
pooyy kres dziaalnoci i przerway rozwj takich przedsiwzi),
to c moemy na to odpowiedzie? Niech takie sklepy zostan
zamknite, a na ich miejsce otwiera si coraz mniej im podobnych.
W ten sposb wreszcie ograniczona zostanie liczba ludzi, ktrych
bezlitoni rentierzy bd mogli wykorzysta. Co prawda nie bd
ju oni mogli pozwoli sobie na komputery czy inne urzdzenia
i sprzty domowe, ale przynajmniej dziaacze w rodzaju aktywistki
z East Sideu, Michelle Johnson, bd mogli odetchn spokojnie,
e sprawiedliwoci znw stao si zado.

84

 85

 86

RZECZYWISTYM

POSTPIE WRD LUDW

AO jest okolicznoci bardziej frustrujcych ni napisanie ksi-

ki, a nastpnie konfrontacja z nieprzerwanym strumieniem zarzutw, na ktre trzeba odpowiedzie czekajc na jej publikacj. Czym
takim by ostatnio atak Thomasa Storcka na mj wykad dotyczcy
problemw religii i ekonomii w Lou Church Memorial, ktry wywoa sporo kontrowersji i sprowokowa powan dyskusj, ale jednoczenie zosta przez wiele osb odebrany o wiele lepiej ni oczekiwaem. Moja nowa ksika poruszajca ten temat bdzie dostpna w przyszym roku, lecz przed jej wydaniem pragnbym jeszcze
raz zabra gos w toczcej si debacie na temat katolickiej nauki
spoecznej i jej powiza z ekonomi wolnorynkow.
Oto jedna z kwestii, ktrej moi adwersarze zdaj si nie zauwaa: duchowni maj prawo wyraa zdanie, e kocioy powinno budowa si z najsolidniejszych materiaw, aby zapewni im dugowieczno, lecz wykraczaj oni poza swoje kompetencje jako osb, majcych poucza wiernych w sprawach moralnoci, gdy zaczynaj gosi swoje opinie na temat materiaw,
z jakich powinien by zbudowany koci oraz jakich technik
naleaoby przy tym uy. Duchowny jako duchowny nie ma

87

wystarczajcej wiedzy na ten temat i nie jest kompetentny w nim

si wypowiada.
Storck uwaa, e moje stanowisko odnonie nauk spoecznych
zachca wiernych, ktrzy si nimi zajmuj, do podwaania nauczania Kocioa w imi nauki oraz, e ortodoksyjni katolicy zazwyczaj
ignoruj takie twierdzenia. Jak pisze: Jeli staniemy przed obliczem twierdze psychologw czy socjologw, e wyniki prowadzonych przez nich bada podwaaj nauczanie Kocioa, moemy
by pewni, e nie powinno bra si owych wynikw na serio. Ot
Storck ni mniej ni wicej twierdzi, e ja zachcam wiernych do
podwaania nauczania Kocioa z pomoc ekonomii.
Jest to, powiedzmy sobie szczerze, zarzut mieszny. Jeli jaki
socjolog popiera aborcj jako sposb ograniczenia liczebnoci rodziny i zwikszenia jej zamonoci, nie moe twierdzi, e Koci, jako majcy na celu dobro rodziny, powinien rwnie popiera aborcj, bo inaczej naraa si na mieszno. Takie propozycj
s niemoralne same z siebie, a ich niemoralno nie moe by zagodzona poprzez odwoanie si do czasowych korzyci, jakie miayby rzekomo przynie.
Uwaam, e w przeciwiestwie do przedstawionego przypadku, nie ma nic niemoralnego w deniu pracownika i pracodawcy
do osignicia niewymuszonej zgody w sprawie zatrudnienia; nawet Storck, jak przypuszczam, nie jest marksist. Jeden z pogldw, jakie wyraziem w moim wykadzie by taki, e zarobki wykazuj tendencj do wzrostu w systemie ekonomicznym, ktry oparty
jest na poszanowaniu prywatnej wasnoci, i na zasadzie, e niczyj
dochd nie jest finansowany z pienidzy odebranych drugiej osobie
pod przymusem. Jako e, inaczej ni w przypadku aborcji, nie ma
nic zego w stosunku pracy opartym na wolnej woli obydwu stron,
mog z czystym sumieniem poleci t neutraln moralnie metod
(w rzeczywistoci jednak moralnie preferowan, jako e nie stosuje
ona przymusu ani groby uycia przemocy, ktre powinny by uyte jedynie jako ostateczno) zwikszania zarobkw. Czy jakiekol-

88

wiek stanowisko Kocioa, stwierdzao, e jest niemoralnym, czy

nawet grzesznym, broni wolnego rynku?
aden katolik nie moe popiera dziaa politycznych, u ktrych korzeni ley zo. Prostym jest, e kiedy stoimy przed wyborem
moralnie dozwolonych dziaa politycznych, wybr jest kwesti
racjonalnej analizy i waciwie przeprowadzonego wnioskowania.
Leon XIII napisa kiedy: Gdybym mia podj decyzj w jakiej
oglnej sprawie dotyczcej ekonomii, musiabym wtrci si w prawo czowieka do rozwizywania jego wasnych problemw. Niektre problemy naley rozwizywa na paszczynie faktw, jeden
po drugim, tak jak wystpuj Ludzie musz rozwizywa te problemy w wiecie materialnym, metafizyk powinno si odstawi
w tej kwestii na bok.
Kocioowi ley na sercu dobro czowieka pracy i jego rodziny.
Wok tego ogniskuje si tre encykliki Rerum Novarum, a Msgr.
John A. Ryan, amerykaski kapan, bardziej ni ktokolwiek inny wydaje si sympatyzowa z tym pogldem. Znajduje on potwierdzenie
w jego sowach: Ludzie s bardziej podatni na wpyw religii i mog
lepiej pozna Boga i suy mu, kiedy s zadowoleni i bogaci ni
gdyby mieli by biedni i nieszczliwi. Jak wida rozwizanie, ktre
proponuj, nie jest ze swej natury niemoralne i bdzie daleko bardziej
efektywne ni jakakolwiek alternatywa zaproponowana przez episkopat, co wicej: nie widz w moich pogldach i proponowanych rozwizaniach niczego wywrotowego, a gorce zacietrzewienie pana
Storcka jest do ich zanegowania niewystarczajce.
Koci z pewnoci ma prawo powiedzie, e kto nie powinien robi pewnych rzeczy ze swoimi dobrami oraz e powinien
by uczciwy w swoich dziaaniach, etc. Nie moe jednak twierdzi,
e pastwo powinno troszczy si o lepsze warunki pracy, tak jak
nie moe mi nakaza zaywania na bl gowy tego czy innego leku
(jako e ich produkcja nie jest przecie niemoralna). W moim wykadzie utrzymywaem, e wprowadzane przez pastwo ustawodawstwo dotyczce polepszenia warunkw pracy, w rzeczywisto-

89

ci powoduje pogorszenie sytuacji pracownikw i gdyby to sobie

tylko uwiadomili natychmiast przestaliby broni tej formy interwencjonizmu. Jest to sytuacja, ktra bez wtpienia nigdy nie miaa
dla papiey pierwszorzdnego znaczenia, podobnie jak nie ma dla
wikszoci ludzi, jednake wierz, e przedstawione przeze mnie
argumenty s wystarczajco przekonujce.
Jeeli co dziaa w konkretny sposb, adne owiadczenie Kocioa nie sprawi, by zaczo dziaa w sposb diametralnie inny.
W tym tkwi sedno caej sprawy. To, co byo ze w dziewitnastowiecznej myli spoecznej Kocioa pisze o. James Sadowsky
nie byo spowodowane nadmiarem czy brakiem etyki, lecz niezrozumieniem zasad rzdzcych dziaaniem wolnego rynku. Troska o
pracownika bya w peni uzasadniona, ale sama troska nie da nam
wiele, jeli nie znamy powodw choroby i waciwych sposobw
leczenia.
Punkt widzenia ojca Sadowskyego jest dla mnie cakowicie
jasny. W moim stanowisku nie staram si w aden sposb udowodni e nauka, cznie z ekonomi, powinna zosta wyczona spod oceny moralnej. Powinna by natomiast wyczona spod
oceny, nazwijmy j, technicznej Kocioa jako caoci, a duchowni powinni wypowiada si w tej materii jako osoby prywatne. Rozpatrzmy nastpujce przykady: jeli istnieje lekarstwo moliwe do wyprodukowania jedynie dziki wyrwaniu serca
z yjcej istoty ludzkiej, Koci powinien tak metod pozyskiwania go potpi. Jednake, jeli istniej dwa rne lekarstwa
przeznaczone do leczenia tej samej choroby, i co do adnego
z nich nie mona wysun zastrzee natury moralnej, to wybr
jednego z nich Koci powinien pozostawi wykwalifikowanym
ekspertom.
Oto kolejny, wzity z ycia przykad: encyklika Populorum Progressio (O popieraniu postpu ludw) papiea Pawa VI. Mamy
tutaj oficjalne papieskie stanowisko w sprawie sposobu niesienia
pomocy gospodarczej krajom Trzeciego wiata. Niestety, ogromna

90

wikszo mitw popularnych w latach szedziesitych dwudziestego wieku, znalazo w tym nieszczsnym dokumencie wierne odbicie. Kady z nich ponis spektakularn klsk. Substytucja importu zdziesitkowaa gospodarki krajw rozwijajcych si pomimo tego, i bya dokadnie tym, co proponowa Pawe VI. Subwencje zagraniczne pastw zachodnich i ponadnarodowych korporacji,
rwnie zalecane przez papiea jako moralnie obligatoryjne, posuyy jako siatka maskujca destruktywne rezultaty polityki interwencjonistycznej. Symptomatyczne natomiast jest to, i kraje takie
jak Korea Poudniowa, Tajwan czy Chile, pozbawione zagranicznych dopat i tym samym nie majce wyboru, wpady w objcia
wolnego rynku. Naturalnie, osigny dobrobyt
Etatystyczna polityka gospodarcza, gorliwie propagowana
przez papiea okazaa si tak destruktywna, e nawet jej architekci zmuszeni byli przyzna si do bdu. Poczwszy od lat osiemdziesitych ubiegego stulecia, ekonomista Peter Bauer, ktry przez
dziesiciolecia ostrzega przed skutkami tego rodzaju polityki,
zacz by traktowany jak prorok, a organizacje takie jak Bank
wiatowy czy US Agency of International Development rwnie
musiay przyzna si do popenienia bdw. Nie musz chyba
wyjania, e jest to sytuacja co najmniej kopotliwa. Lecz, z drugiej strony, bardzo atwo jest jej na przyszo unikn. Niezaprzeczalnie, papie ma woln rk w sprawie pouczania katolikw co do ich obowizkw wzgldem blinich, jednak, jak powiedzia Leon XIII, nie ma on prawa jako papie namaszcza ktrej polityki ekonomicznej jako jedynej i susznej. Powinno by
jasnym, e autorytet papiea wynikajcy z jego funkcji, mimo
wszystko nie daje mu prawa do decydowania, ktra ze strategii
ekonomicznych jest najlepsza, tak samo jak nie nadaje si do naprawy samochodu. Jakby nie spojrze, dylemat wyboru pomidzy
wolnym rynkiem a etatyzmem a jest to problem dzielcy obecnie katolikw nie jest spraw, w ktrej papie jest legitymowany do wydawania moralnie wicych decyzji.

91

W caej sprawie tkwi jednak daleko powaniejsze zagadnienie.

Populorum Progressio zalecaa w stosunku do krajw rozwijajcych si polityk, ktra okazaa si przeraajco bdna, i ktrej
broni obecnie coraz mniej osb. Bauer ostrzega, e papieska encyklika proponuje polityk, ktra stoi w sprzecznoci ze stanowiskiem deklarowanym we wczeniejszych dokumentach papiestwa.
S to nieprzyjemne spostrzeenia, i nie sprawia mi satysfakcji przywoywanie ich. Ale musz to zrobi, poniewa uwaam, e pan
Storck oraz inne osoby, chcc zakoczy debat na temat ekonomii,
powinny odpowiedzie na kilka pyta. Czy osoby znajce ostrzeenia profesora Bauera, miay moralne prawo do uczestniczenia
w przedsiwziciu, o ktrym byo im wiadome, e przyniesie wiele
zniszcze, lub co najmniej wicej zego ni dobrego? Przywoajmy
rachunek sumienia autorstwa tego Pawa VI, przeznaczony dla osb
wieckich: Czy osoba taka powinna paci wysze podatki, ktre
zostan przeznaczone na wspomnian polityk, ktra przyniesie
wiele za? Obecnie zostao mniej lub bardziej dowiedzione, e ingerencja autorytetw bya tym, co przyczynio si do skrzywdzenia gospodarek krajw rozwijajcych si. Przykadem jest Afryka:
czy papie mia prawo wymaga od wiernych wspierania tego typu
dziaa gospodarczych? To zaledwie kilka z ogromnej liczby powanych pyta, ktre narosy wok katolickiej nauki spoecznej,
i ktrych nie da si zbagatelizowa, mimo usilnych dziaa Storcka
by potpi i uciszy tych, ktrzy omielaj si je zada. Nie chodzi
tu tylko o to, e niektre rozwizania gospodarcze s bdne, lecz
rwnie o to, e do ich propagowania wykorzystano otoczon szacunkiem form encykliki, co niepotrzebnie wywoao u wielu wiernych konflikt sumienia. Ich krytyka wynikaa nie z chci nieuzasadnionego przeciwstawienia si Stolicy Apostolskiej, lecz z posiadanej fachowej wiedzy naukowej.
Powrmy na koniec do fragmentu mojego wykadu, ktry tak
oburzy Storcka. Wnioski, jakie tam przedstawiem postuloway, by
w celu zwikszenia zarobkw pracownikw, zlikwidowa podatki

92

dla nowopowstajcych firm oraz zdecydowanie ograniczy wpyw

pastwa na sektor prywatny. Rosnca dziki temu liczba inwestycji
podniosaby produktywno pracy, a co za tym idzie, uzyskalibymy wicej towarw, obnik cen i w dalszej kolejnoci zwikszenie moliwoci nabywczych statystycznego konsumenta. Podatki,
zarobki i inne aspekty polityki gospodarczej proponowane przez
Storcka, jako rzekomo wynikajce ze spoecznej nauki Kocioa,
stoj cakowicie w opozycji do proponowanych przeze mnie, czyli
musz przynie dokadnie odwrotne skutki. Dlaczego nie miabym
mie prawa o tym mwi? Storck nie odpowiada, zamiast tego woli
obrzuca mnie inwektywami za samo poruszenie tematu.
Oczywicie pan Storck moe oburza si na skandaliczn zarozumiao Thomasa Woodsa i postpowa w sposb, jakby moje
impertynenckie pytania nie wymagay odpowiedzi; mam wszelako
nadziej, e kady rozsdny czowiek, czytajc moje prace nie odniesie jednak wraenia, e poruszone przeze mnie tematy s bahe
i niepowane, lub e mona je odeprze poprzez proste odwoanie
si do jakiego autorytetu. Koniec kocw, ze z ekonomicznego
punktu widzenia rozwizanie nie zamienia si w magiczny sposb
w dobre na mocy papieskiej decyzji, to samo tyczy si na przykad
architektury. Pozostaje mi zatem wierzy, e prdzej czy pniej
istota mojej argumentacji zostanie zaakceptowana.

93

 94

ZAPOMNIANE

FAKTY

Z HISTORII PRACY W

AMERYCE

AK ju jest, e wszystko, co wydaje si ludziom i wiedz o zwiz-

kach zawodowych czy wskanikach pac, okazuje si nieprawd.

Standardow bajk, jak praktycznie kady student syszy na
przestrzeni lat swojej edukacji, jest opowie o tym, jak to zanim
pojawiy si zwizki zawodowe, amerykascy robotnicy byli potwornie wykorzystywani, a ich pace stale spaday. Poprawa warunkw pracy dokonaa si zatem cakowicie albo przynajmniej czciowo za przyczyn ruchu zwizkowego, tudzie przychylnoci
federalnego ustawodawcy. Powszechnie uwaa si, e gdyby nie te
czynniki, tydzie pracy wci liczyby 80 godzin, a dzieci nadal
mczyyby si w kopalniach.
Ta popularna bajeczka jest jednak prawie w caoci faszywa,
natomiast to co jest w niej prawdziwe (na przykad niski standard
ycia jakiego dowiadczali ludzie w dziewitnastym wieku), nie
wynika przecie z przyczyn jakie podaj pro-zwizkowi historycy,
szukajcy w nich wycznie argumentw na potwierdzenie swojej
niechci do wolnorynkowej gospodarki.
A do lat dwudziestych ubiegego stulecia, amerykaskie prawo pracy oparte byo na nastpujcych zasadach. Podstaw wszyst-

95

kiego bya swoboda umw oraz zrzeszania si. Pracownik mia

te niezaprzeczalne prawo, by odmwi przyjcia kadej zaproponowanej kwoty wynagrodzenia, jak skada mu pracodawca,
ktry z kolei mg odrzuci ofert pracownika. Zatrudniony mg
odmwi dalszego wiadczenia pracy, jeli poczu si niezadowolony z oferowanych przez pracodawc warunkw, podobnie
moga to uczyni wiksza grupa, wsplnie wykonujc swoje indywidualne prawa. Nikt natomiast nie mg zabroni tym, ktrzy
nadal chcieli pracowa, korzystania z prawa by tak postpi. Strajkujcym zatem jak zreszt kademu nie wolno byo pozbawia konsumentw prawa do nabywania dbr tam, gdzie sobie
yczyli. Tak wic strajkujcy nie przeszkadzali dostawcom w dostarczaniu towarw, poniewa w ten sposb amaliby prawa innych. W kocu, jako e zakad czy fabryka byy prywatn wasnoci, waciciel mia absolutne prawo do decydowania kto ma prawo przebywa na jego terenie, dlatego te osoby obce, prbujce
dosta si do zakadu z zamiarem agitowania jego pracownikw,
mogy by zgodnie z prawem natychmiast wyproszone.
Opisany powyej, zgodny ze zdrowym rozsdkiem porzdek, zacz ustpowa przed ruchem zwizkowym wraz z wydaniem Norris-La Guardia Act, podpisanego przez Herberta
Hoovera w roku 1932. Ustawa ta sprawia, e odtd nie mona
si byo powoywa w sdach na tzw. yellow dog contracts
umowy, w ktrych pracownik mg zobowiza si wobec pracodawcy, e jeli otrzyma prac, powstrzyma si od dziaalnoci
zwizkowej. Ta sama ustawa wyczya zwizki zawodowe spod
reymu antytrustowego prawa Sherman Antitrust Act. Chocia
akt ten powinien by by z pewnoci pozbawiony mocy (nadal
na to czekamy), to nawet, jeli przyjmiemy, e zdefiniowane
w nim instytucje winne hamowania handlu rzeczywicie istniay, z pewnoci byy to zwizki zawodowe, ktre nie tylko
powstrzymyway wasnych czonkw od wiadczenia pracy, ale
take, posugujc si zastraszaniem i si, zmuszay do tego osoby

96

niezrzeszone. Tak wic ich dziaanie, ktre w kadym innym kontekcie zostaoby uznane przez ustawodawc za przestpstwo,
tu zostao prawnie dopuszczone. Sdom federalnym zabroniono
w niektrych przypadkach stosowania wobec zwizkw instytucji zakazu sdowego, a w innych kompetencj t znacznie ograniczono. Kolejne decyzje Sdu Najwyszego jasno pokazay, e
wspomniany akt prawny zapewni zwizkom zawodowym praktyczn bezkarno w zakresie wszelkich czynnoci, jakie podejmoway w zwizku ze sporami o prac. Trzeba bowiem wiedzie, e nakazy sdowe stosowane byy w celu powstrzymania
przemocy i niszczenia mienia prywatnego, w obliczu niechci
lub niemonoci obrony ycia i wasnoci przez wadze lokalne.
Nic dziwnego, e zwizki tak ich nienawidziy. Morgan Reynolds, historyk pracy, wyjania: Zakaz taki, przynajmniej na czas
trwania procesu, utrzymywa zwizki w ryzach, co cakowicie
wyjania dlaczego prowadziy one tak intensywn kampani skierowan przeciwko stosowaniu ich w procesach z dziedziny prawa pracy. Skoro bowiem wywoane na si strajki za kilka dni
wygasay, ciko je byo wznowi, przeorganizowa i zmieni
ich charakter.
Jednym z mitw historii amerykaskiego prawa pracy jest przewiadczenie, e sdy nader czsto i w sposb dyskryminujcy,
wydaway wspomniane postanowienia. Trud zbadania czstotliwoci ich stosowania w okresie 1880-1932 zada sobie ekonomista Sylvester Petro, odkrywajc, e w rzeczywistoci stosowane
byy one niezwykle rzadko: federalne zakazy sdowe wystpuj
w mniej ni jednym procencie sporw o przestoje w pracy, stanowe natomiast w mniej ni dwch procentach. Dodatkowo, nie byy
one wydane by zahamowa dziaalno zwizkw zawodowych
per se, lecz po to, by powstrzyma przemoc wymierzon w osoby
i mienie. W zaistniaej sytuacji, nawet taka ochrona praw pracodawcw bowiem pracodawcy te maj prawa! nie moga by
duej uskuteczniana.

97

Okres New Dealu przynis wprowadzenie National Labor

Relations Act z 1935 roku, szerzej znanego pod nazw Wagner Act.
O ile wczeniej moliwa bya sytuacja, e robotnik, ktry nie chcia
przystpi do zwizku lub paci na jego rzecz skadek, mg tego
nie czyni, o tyle wanie dziki Wagner Act, ta jednostkowa wolno znikna. Od dnia jego wejcia w ycie mamy do czynienia
z sytuacj, w ktrej jeli wikszo zatrudnionych skorzystaa z oferty
zrzeszenia si, to wwczas zwizek w nabywa prawo do reprezentowania wszystkich pracujcych i mg da od nich bd przystpienia, bd przynajmniej opacania skadek. Argumentem przywoywanym zazwyczaj w celu obrony tego przymusu mia by fakt,
e skoro Wagner Act zezwoli, by jeden odpowiednio upenomocniony dziaacz reprezentowa wszystkich w negocjacjach, sprawiedliwe jest, eby od wszystkich pracownikw takiego zakadu wymaga jakiej kontrybucji na rzecz zwizku. W kocu, jak podnoszono, skoro wszyscy odnosz korzyci z dziaa zwizku, niedopuszczalne jest eby nie partycypowali w kosztach z tym zwizanych. To zastrzeenie pomija jednak prawdziw kontrowersj, jak
przede wszystkim jest pomys, eby istnia jeden upowaniony do
pertraktowania z pracodawc czowiek.
Gdyby zwizki miay prawo do ukadania si wycznie w imieniu swoich czonkw, nie istniaby problem osb korzystajcych
z uzyskanych w ten sposb udogodnie za darmo. Podobnie, gdyby kady mg reprezentowa samego siebie i podpisywa indywidualne porozumienia z pracodawc, na konkretnych, jednostkowych warunkach, nie istniaaby moliwo dzikiego korzystania przez takie osoby z tak zwanych osigni zwizkw, jako
e nie miayby one prawa do ich reprezentowania. Jednak federalne prawo pracy pooyo kres i tej wolnoci. Skoro za raz wikszo pracownikw desygnowaa oficjalnie na swojego wycznego reprezentanta zwizkowego dziaacza, zwizek nie musia
poddawa tego wyboru ponownemu gosowaniu. Nawet w sytuacji, gdy wszyscy, ktrzy za tym gosowali przeszli na emerytur,

98

lub po prostu wymarli, nadal przyjmowao si, e wikszo jest

za zwizkiem. Nowa zaoga nie miaa w tej sprawie nic do powiedzenia. Podobnie, Wagner Act zmusi pracodawcw do prowadzenia z ustanowionym w ten sposb zwizkiem negocjacji
w dobrej wierze. Orzekanie o tym, czy zachowa w swoich dziaaniach ow dobr wiar przyznano wszechwadnemu National
Labor Relations Board (Narodowa Rada ds. Stosunkw Pracy).
Ustawa uderzya take w wolno wypowiedzi, czynic z prb
wpywania na decyzj pracownikw o zrzeszeniu si, tzw. nieuczciw praktyk. Pracodawcw zobowizano do zezwalania organizatorom zwizkw czyli kompletnie obcym ludziom, w ogle
nie pracujcym w zakadzie, na wykorzystywanie mienia zakadu,
jeli tylko bdzie przydatne do agitowania za przystpieniem pracownikw do zwizku. Co wicej, wspomniany Akt stworzy ze
zwizkw grup o cakowicie wyizolowanej pozycji prawnej
w spoeczestwie, jak adn inn tego rodzaju. Nie mona ich
byo pocign do odpowiedzialnoci zastpczej, co, uywajc
prostszego jzyka oznacza, e nie wolno ich byo oskary o stosowanie jakiejkolwiek przemocy przez ich dziaaczy, nawet jeli
wadze zwizku same tak przemoc nakazay zastosowa.
Wszystkie przywoane rozwizania prawne sprawiy, e osignicie celw jakie postawiy sobie zwizki zawodowe, stao si
o wiele atwiejsze. I tak, w celu wywalczenia podwyki pensji swoich czonkw, zwizek musia ograniczy prawo tego czonka do
sigania do alternatywnych rde zarobkowania. To oznacza rwnie, e niezrzeszony robotnik szukajcy zatrudnienia i godzcy si
na warunki pracodawcy, ktrego firma jest opanowana przez zwizki, moe nie mie moliwoci przyjcia takiej oferty. Edward Chamberlin z Uniwersytetu Harvarda, operujc przykadem, tak opisuje
wyjtkowy status, jaki przyznano zwizkom:
Jeli A ukada si z B co do sprzeday domu, a rwnoczenie
A posiada dokadnie takie przywileje, jakie maj wspczesne zwizki zawodowe, to A moe:

99

1. W sekrecie dogada si z wszystkimi innymi wacicielami

domw, eby nie skadali adnych ofert B, stosujc przy tym przemoc lub grob jej uycia by ich przed tym powstrzyma,
2. Pozbawi samego B dostpu do wiedzy o takich alternatywnych ofertach,
3. Otoczy dom B i odci go od dostarczania wszelkich dbr,
w tym ywnoci (za wyjtkiem drogi pocztowej),
4. Ograniczy wejcia i wyjcia z domu B, tak e gdyby np. B
by lekarzem, nie mgby wiadczy swoich usug i tym samym
utrzyma si,
5. Ogosi bojkot interesw B.
Wszystkie wyej opisane przywileje, gdyby tylko A je posiada,
bez wtpienia wydatnie wzmocniyby jego pozycj. Ale przez nikogo nie byyby one przecie postrzegane jako normalna cz negocjacji chyba, e A byby zwizkiem zawodowym.
Nic dziwnego, e laureat Nagrody Nobla, Fryderyk August von
Hayek powiedzia kiedy: Doszlimy do stanu, w ktrym [zwizki] stay si wyjtkowo uprzywilejowanymi instytucjami, do ktrych nie maj zastosowania oglne zasady prawa.
W praktyce byo tak, e podczas wszelkich strajkw, policja
zazwyczaj staa z boku i nie podejmowaa adnych dziaa w obliczu stosowanego przez zwizki zastraszania, czy nawet przemocy wobec nie nalecych do nich robotnikw, albo tych, ktrzy
po prostu chcieli kontynuowa prac (jest to zreszt sytuacja,
w ktrej zwizki godziy na stosowanie nakazu sdowego, ale wobec amistrajkw). Stosujc taki nacisk, zwizki s w stanie
pozbawia moliwoci wiadczenia pracy tych, ktrzy nie stosuj
si do ich da. W dziewitnastym wieku Henry George tak napisa: Ci, ktrzy wmawiaj wam, e zwizki zawodowe naciskaj na wzrost pac wycznie z pomoc moralnej perswazji, podobni s tym, ktrzy tumaczyliby wam, e tygrysy ywi si pomaraczami. Rezultatem aktywnoci zwizkowej jest zatem zmniejszenie liczby miejsc pracy w przemyle i podniesienie kosztw

100

zatrudnienia, co powoduje, e wielu robotnikw, pozbawionych

moliwoci pracy w tej gazi gospodarki, take poprzez obnienie jej jakoci, zmuszonych jest szuka jej w innych branach,
gdzie si rzeczy, ze wzgldu na wiksz ilo rk do pracy i co za
tym idzie wiksz konkurencj, ich pace bd coraz nisze.
W ostatecznym rozrachunku, korzyci uzyskane przez niektrych
pracownikw s nisze ni straty, jakie ponosz inni. Dziaalno
zwizkw ogranicza zatem liczb osb, ktre mogyby by korzystnie dla siebie zatrudnione w wyuczonym zawodzie, i jednoczenie zwiksza liczb tych, ktrzy mimo swoich umiejtnoci,
zmuszeni s szuka pracy w zawodach, ktre s daleko poniej
ich kompetencji. Takie przemieszczanie wykwalifikowanych pracownikw sprawia, e nie mog oni korzysta ze swego wyksztacenia, jakby w rezultacie w ogle go nie posiadali. Jeli przywileje zwizkowe ograniczaj prawa niektrych do korzystania z wasnych umiejtnoci, musimy zada sobie pytanie, po co waciwie
zadali sobie trud, by si ich uczy i w nich doskonali? I tak oglna wydajno spoeczestwa spada poniej jego moliwoci,
a dobra, ktre mogyby zosta w innym przypadku wytworzone,
w ogle nie maj szansy ujrze wiata dnia.
Niezliczone s drogi, jakimi ruch zwizkowy przyczynia si do
zuboenia spoeczestwa: od deformacji rynku pracy, jak opisano
powyej, do regulacji, przy pomocy ktrych zwizki ograniczaj
konkurencj i hamuj innowacyjno. Szkoda, jak zwizki wyrzdziy w ostatnich latach amerykaskiej gospodarce, jest tak naprawd
o wiele wiksza, ni mona by pomyle. W publikacji przygotowanej wsplnie przez National Legal and Policy Center oraz John
M. Olin Institute for Employement Practice and Policy w roku 2002,
ekonomici Richard Vedder i Lowell Gallaway przedstawili obliczenia, z ktrych wynika e tylko w ostatnich pidziesiciu latach
dziaalno zwizkw zawodowych kosztowaa gospodark USA
ogromn sum 50 bilionw dolarw. To nie jest bd drukarski.
Przygniatajce straty ekonomiczne nie czyni jednorazowej szko-

101

dy gospodarce wyjania przywoane studium Nasze symulacje ujawniy, e wydajce si niewielkimi roczne straty, day w sumie potny efekt pogorszenia si sytuacji na przestrzeni ostatniego
pwiecza. Nic dziwnego: badacze odkryli, e co prawda pensje
osb zrzeszonych w zwizkach byy o 15 procent wysze ni pozostaych, ale w oglnym rozrachunku, zarobki wszystkich byy
w rzeczywistoci o 30 do 40 procent nisze od stanu, gdyby w ogle nie byo zwizkw zawodowych.
Zatem, cho tak naprawd ruch zwizkowy pogorszy warunki
ycia ludzi pracy, zwykym argumentem na poparcie jego istnienia
i za korzystnymi dla niego ustawami jest groba, jakoby w przeciwnym razie waciciele zakadw pracy pacili swoim pracownikom niewiarygodnie niskie pensje. Ekonomista George Reisman zaproponowa dokonanie w tej kwestii wiele wyjaniajcego eksperymentu. Zamy, e posiadasz w Nowym Jorku samochd, ale udrka zwizana z codziennym szukaniem miejsca parkingowego i potem jeszcze pacenia za nie jest tak ogromna, e pragniesz tego auta
po prostu si pozby. Dalej zamy, e bycie wacicielem samochodu w tym miecie jest tak frustrujce, e postanowie go sprzeda za symbolicznego dolara. Czy to oznacza, e musisz go sprzeda dokadnie za jednego dolara? Oczywicie nie. Poniewa pojawi
si wielu potencjalnych kupcw, z atwoci wzajemnie si przelicytuj. Jeli potencjalny nabywca zaoferuje ci dolara, niezalenie
od stopnia twojej desperacji i pierwotnej chci sprzeday za t sum,
z pewnoci odrzucisz jego ofert. Dokadnie z tego samego powodu, czyli niskiej ceny jak oferuje, bdzie si on musia obej smakiem a konkurenci z pewnoci go przelicytuj.
Dokadnie taki sam proces przebiega na rynku pracy. Charles
Baird z Uniwersytetu Kalifornijskiego wyjania to tak: Przewiadczenie, e bez zwizkw robotnicy prowadzcy negocjacje w pracodawc znajdowaliby si w wyjtkowo niekorzystnym pooeniu,
jest jedn z przyczyn, dla ktrych tylu ludzi popiera ich istnienie,
podnosi t kwesti take Wagner Act. Niestety, niekorzy ta nie

102

jest niczym innym, jak tylko mocno ju niewieym mitem. Tak

naprawd, pozycja negocjacyjna pracownika zaley od tego, jakie
alternatywne rozwizania posiada. Jeeli kto albo pracuje w jednej
firmie A, albo w ogle jest bez pracy (bo jest na przykad monopsonem czyli jedynym odbiorc pewnej kategorii dbr), jego pozycja
nie bdzie zbyt silna. Natomiast jeli kto ma moliwo podjcia
pracy w wielu przedsibiorstwach, potencjalni pracodawcy bd
si z nim o wiele bardziej liczy. Ju w dziewitnastym wieku pojawiay si przykady monopoli czy oligopoli, ale dugo si nie utrzymay. Monopson stanowi na amerykaskim rynku pracy mao znaczcy czynnik, do czasu pojawienia si i rozprzestrzenienia samochodw.
Empiryczne dowody wyranie obalaj zatem prawdziwo powszechnych opinii na temat zwizkw. Jeeli bowiem robotnicy
rzeczywicie byliby zmuszani do akceptacji wysokoci pac wedle widzimisi waciciela, to dlaczego na przestrzeni dekad przed
pojawieniem si zwizkw zawodowych, pace te nie spady prawie do zera? (w rzeczywistoci natomiast, jak zamierzam wykaza, realna warto wynagrodze szybowaa w gr przez wiele
lat, zanim komukolwiek nio si o powstaniu zwizkw zawodowych). Mona zatem rwnie zapyta, dlaczego wykwalifikowani robotnicy zarabiali wicej ni pozostali? Jeeli waciciel zakadu mia wwczas tak siln pozycj, e mg patetycznie powiedzie potencjalnym pracownikom take it or leave it, to jednak
czu potrzeb wypacania wikszej pensji osobom o wikszych
kwalifikacjach i jako wcale si nie kwapi do zrwnania wszystkich wynagrodze.
Powszechne poparcie dla zwizkw zawodowych opiera si na
pewnym, powierzchownym zreszt, uprawdopodobnieniu faktw,
ale jest w rzeczywistoci oparte na cakowicie zudnych podstawach.
Pace realne rosn bowiem nie dziki nim, ale dziki procesowi,
ktry wspomniany ju George Reisman przedstawia w swojej produktywnej teorii wynagrodze (i ktr tu opisuj). W skrcie, in-

103

westowanie w mechanizacj produkcji podnosi wydajno pracy

i zarazem podnosi rozmiar wytwrczoci, co z kolei ma wpyw na
zmniejszenie cen. Reisman wyjania to nastpujco: To wydajno
pracujcych wpywa na dostpno dbr dla konsumentw, stosownie do woonej pracy; w ten sposb ceny w sklepach koresponduj
ze wskanikami pac. Zjawisko to nie zawsze jest zauwaalne
w naszej, opartej na cigej inflacji, gospodarce, wydaje si bowiem
powszechnie, e ceny wikszoci produktw stale rosn. Ale zasada si nie zmienia: tak naprawd ceny malej, podczas gdy realne
dochody (wliczajc w to pace), wci wzrastaj.
Nie mona zaprzeczy, e podatki naoone na przedsibiorcw s po prostu gupie i utrudniaj rozwj. Obcienia te przeszkadzaj przedsibiorcom w inwestowaniu, co jest przecie zawsze gwn przyczyn podnoszenia si naszego standardu yciowego. Cae zastpy nauczycieli akademickich i profesorw wyszych
uczelni spdzaj dugie godziny na potpianiu zoliwoci biznesmenw i rozmaitych bogaczy, wskazujc na wysokie opodatkowanie jako sprawiedliw metod redystrybucji midzy tymi rzekomymi krwiopijcami a wyzyskiwan przez nich biedot. agodnie mwic, ludzie ci nie maj pojcia o tym skd bierze si bogactwo,
a ich powodowane zazdroci projekty czyni spoeczestwo najzwyczajniej w wiecie biedniejszym.
Ogromna wikszo prac naukowych powiconych historii prawa pracy w Ameryce, jest po prostu nie do czytania. Przyjmuj one
za pewnik wszystkie mity, jakie narosy wok ruchu zwizkowego
(unionizmu), jego niezaprzeczaln prawo, i jednoczenie potpiaj kadego, kto omieliby si im przeciwstawi, jako amoralnego prowokatora. Powaniejsze incydenty jakie znamy z historii, takie jak Haymarket z roku 1886, czy Homestead Strike z 1892, s
wci na nowo opisywane li tylko w celu poparcia ideologicznych
pretensji autorw tego jednostronnego moralitetu.
Z drugiej strony, wszyscy ci utytuowani historycy byliby na straconej pozycji gdyby kazano im wyjani, dlaczego w czasach gdy

104

zwizki ilociowo w ogle si jeszcze nie liczyy (zaledwie 3 procent caej siy roboczej USA zrzeszao si w nich w roku 1900),
a federalne regulacje przedmiotu wci nie istniay, pace realne
w fabrykach wzrosy w latach 1860-1890 o 50 procent, a w latach
1890-1914 o kolejnych 37 procent, albo dlaczego sytuacja robotnikw amerykaskich bya o wiele lepsza ni ich kolegw z opanowanej ju wwczas przez zwizki Europy. Wikszo z nich zdaje
si przechodzi nad tymi faktami do porzdku dziennego, po prostu
je przemilczajc.
Historyk W.H. Hutt, odnoszc si do wspomnianych wczeniej
Norris-La Guardia i Wagner Acts, nazywa je ekonomicznymi bzdurami pierwszej wielkoci. Ekonomici Vedder i Fallaway odkrywaj, e dotyczce prawa pracy ustawy New Dealu znaczco przyczyniy si do powikszenia skali bezrobocia. Czy zatem zarwno
teoretyzowanie, jak i sama znajomo historii nie powinny doprowadzi nas do tej samej konkluzji: spoeczestwo ktre rzeczywicie pragnie sta si zamoniejszym, cieszy si wiksz iloci
wolnego czasu i y duej, nie ma innego wyjcia jak po prostu
znie wszelkie podatki naoone na biznes i na kapita. Krok taki
przybliyoby osignicie tych celw o wiele bardziej ni wszystkie, nawet wzite razem do kupy boje (to ulubione sowo wszystkich historykw pracy) zwizkw zawodowych.

105

 106

NIE TACY ONI LEPI:

JAK BOJOWNICY O WIECKOC
IGNORUJ WARTO RELIGII

SZELKIE problemy tego wiata powodowane s przez religie

oto argument, ktry syszelimy setki razy, cho w ostatnich czasach z wzrastajc czstotliwoci i moc. Kiedy w kocu ludzie
porzuc te gupie przesdy i zaczn i z duchem czasu?
W kocu lata tego roku, midzynarodowa, katolicka agencja informacyjna Zenith doniosa o nasileniu si w zachodniej prasie tendencji zwaszcza w obliczu lipcowych zamachw w Londynie do
krytykowania nie tylko osawionego Islamskiego fundamentalizmu,
ale wszelkich przejaww religijnoci w ogle, jako rda niezgody
i przemocy. Idc za ciosem, na amach szkockiego Sunday Herald,
Muriel Gray stwierdzia, e przyczyn wszystkich tych nieszcz,
chaosu, przemocy, terroru i ignorancji jest oczywicie wycznie
wiara, ktr natychmiast okrelia jako nonsens pochodzcy z ciemnego redniowiecza. I dalej: Dla rzdu wieckiego pastwa, takiego jak nasze, jednym z najbardziej kompromitujcych bdw, jakie
mona popeni w dwudziestym pierwszym wieku, jest traktowanie
religii jako czego, co posiada rzeczywist warto, zamiast postrzega j jako niepowany anachronizm, ktry mona z czasem przezwyciy z pomoc edukacji, mdroci i dowiadczenia.

107

Nie jest to gos jednostkowy: Nadszed wreszcie czas, by na

serio zaj si religi kad religi i wyznaczy zdecydowan
granic midzy wiatem rzeczywistym a wiatem wyimaginowanym napisaa Polly Toynbee w londyskim The Guardian. Kroczc tymi ladami, Matthew Paris w The London Spectator zasugerowa, e to, co czy ekstremistycznego mu z ksidzem katolickim czy pastorem protestanckim, jest o wiele bardziej znaczce i interesujce ni to, co ich dzieli.
Takie i podobne stwierdzenia dodaje Zenith pojawiay si
coraz czciej nawet przed zamachami w Londynie. Dla przykadu,
w pocztkach tego roku Sam Harris udowadnia w Timesie, e
nie dajce si ze sob pogodzi doktryny religijne, doprowadziy
do potwornych podziaw ludzkoci, ktre to podziay z kolei zamieniy si w niewysychajc rzek krwi. Poszed nawet dalej:
Jeli wojna na tle religijnym ma sta si czym niewyobraalnym,
podobnie jak niewolnictwo czy kanibalizm, ktre uwaamy za trwale
wykorzenione, musimy zacz obywa si bez dogmatw wiary.
Natomiast w ostatnim czasie, emerytowany profesor Royal Military College, Bob Fergusson, nawoywa w pastwowym radio kanadyjskim CBC do objcia przez wadze kontroli nad religi: Zwaywszy na inercj Kocioa Katolickiego, moe warto wprowadzi
reform uwarunkowa, w jakich dziaaj wszystkie religie Czy
nie moemy sprawi, eby takie wartoci jak prawa czowieka, konsumenta i pracownika znalazy zastosowanie take w tych instytucjach, jak to ma miejsce we wszelkich innych? Staoby si wwczas niemoliwym wymaganie od starajcych si o prac w instytucjach kocielnych szczeglnego statusu maeskiego, albo odmawianie wice kapaskich kobietom. Kluczowym elementem tego
swoistego kodeksu moralnego dla religii, jaki proponuje Ferguson, miaby by cakowity zakaz goszenia ekskluzywizmu. Kady RRP (registered religious practicioner), powinien uwaa tez,
e istnieje tylko jedna prawdziwa religia, a wyznawcy innych id
w ogie i mki piekielne, za co z gruntu nieetycznego. Watykan

108

byby pewnie niezadowolony dodaje autor Ale z czasem zaakceptowaby [postanowienia wspomnianego kodeksu] jako element
kanadyjskiej rzeczywistoci. Czy przywdcy religijni nie mog zgodzi si na tak korekt doktryny, by wszystkie wyznania dziaay
w ramach wyznaczonych przez nowe prawo? zastanawia si.
W obecnych czasach, coraz wicej protestantw wydaje si zadowala okadzaniem sanktuarium Wszechmocnego Boba*. Jestemy wiadkami powstawania w protestantyzmie nurtu nowego, rodzcego si kocioa, ktry kadzie nacisk na przeycia religijne,
natomiast zdecydowanie odrzuca zarwno potrzeb, jak i celowo
istnienia doktryny (innymi sowy, jest to dokadnie co, co potpi
papie w. Pius X w encyklice Pascendi w 1907 roku). Jest w tym
jaki komfort duchowy owiadczya pewna kobieta zapytana przez
PBS e nie musz zna na wszystko odpowiedzi, i e na niektre pytania w ogle nie musi by odpowiedzi. Zdaniem Douga Pagitta, pastora w Kociele Portyku Salomona Jest dla nas o wiele
waniejsze by czu, e prezentujemy pikn postaw ycia z Bogiem, ni posiada racj we wszystkim. Katolicy niestety nie mog
pozwoli sobie na pozostanie w tyle za protestantami: ostatnie badania wykazay, e 88 procent z nich zgadza si z twierdzeniem, e
jeli czowiek jest generalnie dobry, lub jeli czyni w yciu wystarczajco duo dobrego dla innych wysuy sobie miejsce w niebie, co jest po prostu powtrzeniem herezji pelagiaskiej, zwalczaniu ktrej w. Augustyn powici sniste pisma.
Warto jednak pamita, e taki gatunek lalusiowatego chrzecijastwa, bdcy, co tu duo mwi, zdrad Chrystusa, zadowoli
miotajcych antyreligijne fatwy dokadnie w takim stopniu, w jakim
francuskim rewolucjonistom pocztkowo odpowiadao istnienie
zaprzysionych ksiy konstytucyjnych, udzielajcych czciowego poparcia tzw. ideaom rewolucji, co zreszt i tak nie uchronio
* Almighty Bob, sztuka Toma Mula, ktry tak opisuje jej tre: Bob zostaje
umieszczony w domu starcw. Czasem wydaje mu si, e jest Bogiem.
I czasem ma racj.

109

ich od mierci w czasach Terroru. Dla takich jak oni nawet zmiany
w doktrynie nie s rozwizaniem, skoro wci zachowany zostaje
sposb mylenia, ktry postrzegaj jako cakowicie odstajcy od
wspczesnej rzeczywistoci. Jak dotd, reformatorzy religii starali si utrzyma to wszystko, na czym opiera si ortodoksyjna wiara napisa Harris w Timesie Zagrodzili oni drog bardziej
zaawansowanemu deniu ludzi do szczcia.
Tym, czego teraz potrzebujemy, jest wzmoony nacisk na wyjanianie, jak olbrzymi wkad wnis w nasz cywilizacj Koci
Katolicki. Nie mnie orzeka, czy Islam jest religi pokoju, czy w
swej najgbszej naturze czy si z ekspansjonizmem opartym na
przemocy zostawiam to osobom bardziej obeznanym z jego doktryn ode mnie. Wane jest, e nie moemy pozwoli, by tzw. inteligencja z faktu istnienia islamskiego terroryzmu wycigaa wniosek, e wszystkie religie s zgubne dla ludzkoci a ich ewentualne
zalety s o wiele mniejsze ni wady, ktrymi s obcione (jeli
w ogle religie mog mie wedug nich jakie zalety).
Szukajc przykadu zauwaamy, e wrd wielu cnt i wartoci, jakim hodoway cywilizacje klasycznej staroytnoci, nie
byo niczego podobnego chrzecijaskiemu przewiadczeniu
o witoci ycia ludzkiego. Prawd jest, e staroytni Grecy
kadli duy nacisk na ludzk prawo i szlachetno, przeciwstawiajc rozumow natur czowieka, wiadomo moraln
i zdolno do kierowania wasnymi czynami instynktownym odruchom zwierzcym. Ale prawd jest rwnie, e nawet tak podziwiany Platon mg doj do wniosku, e biednego i zbyt chorego by pracowa czowieka, mona pozostawi na pewn mier.
W staroytnym Rzymie, jak uprzejmie i niejako mimochodem
informuje nas w swoich pismach Seneka, zdeformowane i kalekie dzieci byy zazwyczaj od razu zabijane, zgodnie z praktyk
jak prawo rzymskie wprowadzio ju w V wieku p.n.e. Dopiero rozpowszechnienie si etyki chrzecijaskiej pooyo kres
temu barbarzystwu. Rzymskie zawody gladiatorw, najbardziej

110

podobna do naszych telewizyjnych shows rozrywka staroytnego wiata, rwnie byy cakowicie sprzeczne z pojciem godnoci ycia ludzkiego, jako e uczyniy z niszczenia tego ycia
kwesti czystej zabawy. Wydaje mi si, e to dziki wpywowi
chrzecijan w kocu je zniesiono.
Katolicka dobroczynno, ktra zakorzeniona bya w tej samej
koncepcji ycia, ktra kazaa Kocioowi tak wytrwale dy do
likwidacji bdw okresu staroytnoci, rwnie wniosa w dzieje
wiata co nowego i dobrego. Jak to wyjaniam w duszym wywodzie w mojej ksice Jak Koci Katolicki zbudowa Cywilizacj
Zachodni, dawni Grecy i Rzymianie nie praktykowali miosierdzia w takiej formie, jak wprowadzi Koci. Oczywicie, od czasu do czasu, staroytni okazywali swoim blinim wiksz hojno,
ale o wiele za czsto biedni traktowani byli ze wzgard, lub ze wspczuciem, ktre jednak miao ze wzgard wiele wsplnego. Taka
szczodro, szczeglnie w Rzymie, gdzie przejawiano j czsto
zarwno wobec biednych jak i niekoniecznie ubogich, moga by
rodkiem sucym zwrceniu na siebie uwagi, lub form oddania
czyjego dugu. Idea pomocy i wspczucia blinim, bez mylenia
o wasnym interesie czy oczekiwania na rewan, zdominowaa mylenie ludzi Zachodu wanie dziki Kocioowi. Poza przypadkami wystpowania jej u ydw, nie znajdujemy wicej przykadw
na jej obecno w staroytnym wiecie.
Nie jest moim celem stworzenie katalogu wszystkich osigni,
jakimi moe szczyci si Koci katolicki cho zawarto takiej
listy, oprcz tego, o czym pisaem wczeniej, musiaaby udowodni ogromny wkad, jaki Koci wnis choby w rozwj nauki,
uniwersytetw, prawa midzynarodowego, myli ekonomicznej,
teorii wojny sprawiedliwej, sztuki i architektury, pojcia prawa naturalnego i jeszcze wielu innych spraw, ktrych nie wymieniem.
Sedno sprawy jest takie, e w rzeczywistoci Koci uczyni wiele
dobrego, o wiele wicej ni to si wydaje apostoom wieckoci
(a take wikszoci samych katolikw), i wcale nie jest pewne czy

111

w sytuacji braku Kocioa, te wartoci i dobra w ogle by w wiecie

zachodnim zaistniay. Jeli sekularyci zamierzaj wytoczy przeciwko nam oskarenia o nietolerancj czy wojny religijne, moemy
im spokojnie przypomnie o bezprecedensowoci okrutnych wojen
i rewolucji wieku dwudziestego, ktre w wikszoci zostay wywoane przez reymy, ktre albo wprost okrelay si jako ateistyczne,
albo byy religijnie obojtne, jak rwnie, e jeden rok rzdw Terroru we Francji pochon wicej istnie ludzkich, ni Inkwizycja
przez cae stulecia swego istnienia.
Katolicki system moralny by tak imponujcy, e nawet prdy
Owiecenia, ktre zazwyczaj otwarcie i z rozmysem wystpowao
przeciwko katolicyzmowi, staray si ten system zachowa a czsto by on po prostu podziwiany, moe, co najwyej, nie przez kochanki filozofw odrzuciwszy jedynie to, co stanowio w nim element rytualny czy dogmatyczny. Jednak katolicka moralno, przy
caym swoim piknie i wysublimowaniu, jest take rygorystyczna
i wymagajca, w czym stanowi przeciwiestwo podstawowych
aspektw naszej natury. Natomiast wiara i dogmaty, nie bdce przecie czym w rodzaju opcjonalnych dodatkw, stanowi jej najpewniejsze zabezpieczenie. W pocztkach ubiegego stulecia, arcybiskup Filadelfii Patrick Ryan, w swej krytyce mniemania, i mona
nauczy si postawy moralnej w cakowitym oderwaniu od doktryny chrzecijaskiej, ktra daje jej si, poczyni nastpujce spostrzeenie: Jednym z najnieszczliwszych i demoralizujcych przesdw, jakie pokutuj w naszym kraju, jest denie do oddzielenia
moralnoci od nauczania doktrynalnego. Tymczasem doktryna jest
granitowym fundamentem caej budowli chrzecijaskiej etyki, jeeli etyka na nim nie stoi, z pewnoci obrci si w ruin. Co moe
udowodni nam suszno przekonania o witoci ycia dziecka,
jeli nie doktryna, ktra uczy, e dziecko ma dusz niemierteln?
Zniecie to, popatrzcie na dziecko wycznie w wietle jego uytecznoci dla pastwa, a wkrtce wrcimy do dzieciobjstwa i kalekie niemowlta bd zabijane, skoro w ludziach zatrac si ten-

112

dencje, jakie pielgnowao i utwierdzao w nich chrzecijastwo.

W imieniu naszej chrzecijaskiej cywilizacji i jako biskup chrzecijaski, nie mog nie podnie gosu by nie przestrzec was, e tak
popularny wspczenie system nauczania o moralnoci bez zwizku z doktryn ktra j umotywowuje, niezalenie od tego, czy nazwiemy go etyk chrzecijask, wskazaniami moralnymi czy bezwyznaniowym nauczaniem, podkopuje same fundamenty chrzecijastwa i chrzecijaskiej Cywilizacji. Francuska filozof Simone
Weil, sama nie bdca katoliczk, jeszcze wzmocnia stanowisko
arcybiskupa Ryana twierdzc, e nie mona odrzuci dziedzictwa
zachodniej cywilizacji chrzecijaskiej bez naraenia si na duchow degradacj. Rzut oka na dzisiejsz sytuacj zachodniej Europy,
ktra bezkrytycznie wspiera takie idee jak pastwo dobrobytu, eutanazj, czy nihilistyczn sztuk, doskonale uzmysawia nam, jak
taka degradacja wyglda.
Od czasw Owiecenia, katolicy, ze wzgldu na swoj wiar
w Chrystusa i Koci, przedstawiani s jako co w rodzaju pomylecw. Ale c powinnimy sdzi o prawdziwoci argumentw
kogo, kto widzc wspczesny stan Zachodu dowodzi, e to wszystko z powodu zbyt duej religijnoci?

113

 114

BENEDYKT XVI
I WIELKIE WYZWOLENIE

IE mog uwierzy, e tego doyem. Papie Benedykt XVI wa-

nie ogosi, i poczynajc od 14 wrzenia, kady kapan Rytu Rzymskiego bdzie mg celebrowa Msz wit albo wedug Mszau
z roku 1962 (ostatnia edycja tradycyjnego rytu), albo wedug Mszau
Pawa VI (1970), najczciej obecnie uywanego.
Dla niekatolikw informacja ta moe mie wydwik wycznie
techniczny, ale spiesz Was zapewni, i wraz z publikacj papieskiego Motu proprio Summorum Pontificum, dokona si w Kociele akt o niezwykej doniosoci. Mimo, i jestem obecnie zajty
kwestiami zwizanymi z wydaniem mojej publikacji 33 Questions
about American History which Youre Not Supposed to Ask, ktra
ukazaa si nie dalej jak wczoraj, jestem prawdziwie ukontentowany mogc pozostawi t spraw na boku, by napisa to, co poniej.
Mwic w najwikszym skrcie: w latach 1969-1970 wprowadzona zostaa w Kociele Katolickim nowa forma Rytu Rzymskiego. Cho wikszo biskupw bya przekonana, e w trakcie Soboru Watykaskiego II zaakceptowali jedynie nieznaczne zmiany,
Msza Pawa VI okaza si w rzeczywistoci rozleg i radykaln
przebudow tradycyjnej Mszy, ktra z kolei zostaa de facto zaka-

115

zana (cho, jak wyjania papie Benedykt w swoim Motu proprio,

nigdy nie zostaa zniesiona de iure). Caa historia liturgii katolickiej
nie zna takiego przypadku, jak wielokrotnie podkrela czowiek,
ktry mia w przyszoci zosta Benedyktem XVI.
Nawet przed ostatecznym wprowadzeniem nowej liturgii, ju
pocztkowe prby dokonywania w niej zmian, wystarczyy pisarzowi Evelyn Waughowi, by okreli uczszczanie na wczesn,
nieco ju zmodyfikowan Msz, mianem gorzkiej prby. Ojciec
John McCloskey szacuje, e setki tysicy ja twierdz, e nawet
wicej katolikw opucio Koci w pocztkach reformy liturgicznej i w konsekwencji jej przebiegu.
Nowemu Mszaowi towarzyszyy rnego rodzaju profanacje.
Wyjtkowe dziedzictwo muzyczne Kocioa zostao nagle odrzucone i zastpione banalnymi i natychmiast ulatujcymi z pamici
melodiami. Architektura kocielna staa si znienacka dziwnie zorientowan na czowieka, z amfiteatralnie ustawionymi krzesami, ogooconymi prezbiteriami pozbawionymi komunijnych balasek, i tak dalej. Wyposaenie wielu kociow zostao dosownie
zrwnane z ziemi, by umoliwi kapanowi zwrcenie si od
otarza do ludu, wbrew staroytnej praktyce, nakazujcej co
dokadnie przeciwnego, a co badacze odkryli, gdy byo ju niestety za pno.
Nie jest moim zamiarem rozwaanie kontrowersyjnej kwestii,
czy wszystkie te zjawiska byy nierozerwalnie zwizane z nowym
Mszaem, czy te byy czym w rodzaju produktu ubocznego. Faktem natomiast jest, i by uy terminu Benedykta XVI cay ten
sza desakralizacji mia swoje rdo w klimacie dezorientacji, ktry wytworzy si przez i wok nowego Mszau.
Kiedy ju wydawao si, e nigdy wicej nie usyszymy
o dawnej liturgii, grupa europejskich intelektualistw, zarwno
katolikw, jak i niewierzcych, skierowaa do papiea Pawa VI
petycj nakaniajc go, by nie znosi tak czcigodnego rytu. Jej
sygnatariusze, wrd ktrych byli Agatha Christie, Graham Gre-

116

ene (i pomyle, e s tacy, ktrzy twierdz, e nie by konserwatyst) i Malcolm Muggeridge, poprosili papiea o rozwaenie zmiany tej decyzji. Gdyby nadszed nagle z Watykanu rozkaz, by zburzy wszystkie wielkie katedry Europy napisali.
To intelektualici byliby pierwszymi, ktrzy by zaprotestowali.
Wszystkie te wspaniae kocioy zostay zbudowane dla celebracji w nich tego rytu, ktrego istnienie stao si obecnie zagroone. Podpisani pod powyszym apelem majcym charakter cakowicie ekumeniczny i apolityczny, reprezentujcy wszystkie gazie wspczesnej kultury w Europie i na caym wiecie, pragn
zwrci uwag Stolicy Apostolskiej na odpowiedzialno, jaka
na ni spadnie wobec historii duchowoci ludzkiej, w przypadku
odmowy pozwolenia na przetrwanie tradycyjnej Mszy, nawet
gdyby miaa ona wspistnie z innymi formami liturgii konkludowali. To wanie przekonanie, obok szeregu innych czynnikw, skonio wielu ludzi by godzinami dojeda lub wrcz podrowa przez cay kraj, byle tylko uczestniczy w jednej z niewielu tradycyjnych Mszy, ktre Motu proprio Ecclesia Dei papiea Jana Pawa II z roku 1988 uczynio znw dopuszczalnymi. Obecnie, po tak dugim oczekiwaniu, ich powicenie zostao nagrodzone.
Niezalenie od tego, ile programw informacyjnych bdnie
przedstawi kwesti niedawnego wydania papieskiego Motu proprio,
jako wygran preferujcych Msz po acinie nad tymi, ktrzy wol
Msz po angielsku, istota sprawy nie ley przecie w jzyku.
Msza Pawa VI moe by bez trudu uywany w wersji aciskiej.
Chodzi tu raczej o dwa sposoby odprawiania Mszy.
Mimo, i naleao si spodziewa, e mainstreamowe media
zaprezentuj ca kwesti w sposb niewaciwy, niektre komentarze dotyczce Motu proprio i jego nastpstw, stanowi klas sam
w sobie. Trzy czwarte kadego artykuu powica si na przepytywanie rnych rozdygotanych z emocji hipochondrykw, ktrzy
uwaaj, e oto nadszed koniec wiata, bo ludzie mog si modli

117

tak jak chc. Gdybymy mieli media i dziennikarzy w najmniejszym choby stopniu uczciwych, lub obdarzonych zdrow, ludzk
ciekawoci, moglibymy usysze tych krtaczy zadajcych pytania w rodzaju: Dlaczego mielibymy wam wspczu, skoro ci
ludzie prosz tylko o to, by preferowana przez nich liturgia bya
tolerowana? Czy fakt niszczenia czyich duchowych aspiracji czyni
was szczliwymi? W zamian za to, naszym liturgicznym wandalom uatwia si autoprezentacj w roli ofiar. A przecie to my jestemy ofiarami my katolicy, ktrzymy przeyli seri eksperymentw, jakich od lat szedziesitych dokonywali na nas ludzie tego
wanie pokroju.
Ze swej strony, mimo tego wszystkiego, katolicy przywizani
do Rytu Rzymskiego na caym wiecie ciesz si z wydania tych
dokumentw (samego Motu proprio i listu do biskupw, ktry mu
towarzyszy). Niektrzy urzdzili nawet w swoich domach co
w rodzaju Motu proprio party, tak jak i my to zrobilimy (s zdjcia!). W licznych kocioach odpiewano Te Deum. Nie znajdziecie
o tym w mediach ani sowa. Ani jednego, najmniejszego sowa.
Zamiast tego pokazuje si katolikw, ktrzy protestuj przeciwko
moliwoci odtworzenia w ich kocioach klimatu szacunku i godnoci.
Jeli chodzi o mnie, czciowo zgadzam si z tymi, ktrzy twierdz, e powinnimy by w naszym zwycistwie wspaniaomylni
i nie szuka zwady z tymi, z ktrymi podzieliy nas w przeszoci
kwestie liturgiczne, w zasadzie sam skaniam si ku takiemu stanowisku. Jednake takie postpowanie nie jest do koca waciwe.
W tym, co si ostatnio dokonao, powinnimy dostrzec bardzo wan lekcj, ktr powinnimy sobie przyswoi nawet za cen odbycia kilku ostatnich star. Liturgiczna wojna kilku minionych dekad
przyniosa zbyt dotkliwe straty, by triumfalnie j zakoczy bez
wycignicia adnej nauki.
Przez kilkadziesit lat, nie tylko katolicka lewica ale rwnie ortodoksyjna prawica zgodnie potpiay zwolennikw Msza-

118

u z roku 1962, jako nieposusznych, oszalaych, schizmatyckich

jak tylko chcecie poniewa wierzyli e to, co jeszcze wczoraj
byo czcigodne i pikne, nie moe nagle przesta by takim dzisiaj. Nie mogli oni rwnie zrozumie, dlaczego postrzega si ich
jako z lekka zwariowanych, lub wrcz wymagajcych pomocy medycznej tylko dlatego, e optowali za tradycyjn Msz, ktr przez
cae ycie uczono ich czci. Cakiem susznie odmawiali wic
zgody na to, e bycie katolikiem w naszych czasach musi oznacza zgod na ycie wedle scenariusza wzitego wprost od Kafki
czy Orwella.
Skoro ju jestemy przy Orwellu: pewien kapelan uniwersytecki, z ktrym ostatnio rozmawiaem, natar uszu grupie studentw,
ktrzy prosili o moliwo odprawiania tradycyjnej Mszy na terenie kampusu mwic, e to nowa Msza jest tradycyjn Msz. Skoro kompetentna wadza go zatwierdzia, to nowy Ryt ipso facto sta
si tradycyjny. Jest to ten gatunek nonsensu, ktrego nigdy nie akceptowa kardyna Ratzinger, a pogrzeba go ostatecznie i na zawsze papie Benedykt XVI. Nie ma tu potrzeby wymieniania nazwisk byoby to w obecnym czasie dowodem bezdusznoci, zreszt
oni sami wiedz (i my te) o kogo chodzi.
Sedno sprawy jest takie: skoro obecnie wolno ju nam ceni
Msza z roku 1962 co przyznaj rwnie nasi krytycy po tym, jak
zostali delikatnie skarceni przez papiea mona to byo rwnie
dobrze robi take przez minionych 30 lat, i bdem byo przeladowa za to ludzi. Tak wic skoro kochamy go obecnie, czynimy
tak nie dlatego, e najwyszy Autorytet Kocioa powiedzia, e
naley go kocha (cho oczywiste jest, jak bardzo doceniamy to
niezwykle wane stwierdzenie), ale dlatego e jest on czcigodny
sam z siebie, ze swojej wasnej istoty.
Warto pamita, e katolicyzm staje si niegodn uwagi karykatur samego siebie, gdy ludzie zaskakiwani s faktem, i karze
si ich wieczorem za oddawanie czci temu, co nakazano im czci
po poudniu. Obecny papie, kiedy by jeszcze kardynaem, za-

119

uway kiedy, e dawny Ryt powinien by dozwolony dla tych,

ktrzy tego pragn. Nie widz w tym niczego gronego lub niemoliwego do zaakceptowania. Wsplnota znienacka ogaszajca, e to, co byo jej najwitszym i najwikszym skarbem jest
cakowicie zakazane i domaganie si tego jest wysoce niebezpieczne, kwestionuje swoj najgbsz istot.
W 2001 roku, podczas konferencji liturgicznej w benedyktyskim opactwie w Fontgombault, kardyna Ratzinger powiedzia: Tak czcigodny ryt, jakim jest Ryt Rzymski, bdcy w uyciu a do 1969 roku, jest rytem Kocioa, naley do Kocioa, jest
jednym ze skarbw Kocioa, i dlatego powinien by w Kociele
zachowany. I jeszcze: To co byo do 1969 roku liturgi Kocioa, i dla nas wszystkich najwitsz z istniejcych rzeczy, nie moe
po tyme roku sta si rzecz w najwyszym stopniu nieakceptowaln.
Oba te passusy odezway si na nowo w licie do biskupw,
ktry towarzyszy Motu proprio. To, co byo wite dla poprzednich pokole, pozostaje wielkie i wite take dla nas, a wic nie
moe by nagle zabronione czy wrcz postrzegane jako szkodliwe.
Jest to dla nas czym dobrym, bymy zachowali bogactwa bdce
owocem wiary i modlitwy Kocioa oraz bymy przyznali im odpowiednie dla nich miejsce.
Nie ma nic dziwnego w tym co zrobi papie, czego kompletnie nie rozumiej ignoranci z serwisw informacyjnych.
Uwolnienie przez niego tradycyjnej liturgii Kocioa jest bowiem kwesti sprawiedliwoci, w najprostszym znaczeniu tego
sowa. Wielu z nas, z ponur rezygnacj, zaakceptowao ju
fakt, e wiat zmuszony jest stawa si coraz gorszym, brzydszym, wulgarnym, perwersyjnym. I nagle, wrd tego wszystkiego, otrzymujemy tak nadzwyczajny prezent. Gwny kierunek ycia duchowego na Zachodzie, a w zasadzie na caym globie, stoi przed szans gwatownego rozwoju. Jest to doprawdy
zadziwiajce.

120

Zazwyczaj, gdy co mi si w domu zepsuje, jestem do zdenerwowany. Teraz mwi sobie: to nic, przecie mamy Motu proprio! Tylko kilka razy w yciu byem ogarnity a tak radoci.
Sprawiedliwo naprawd zatriumfowaa. Wielka rana na ciele
Kocioa zostaa zaleczona przez jego Naczelnego Lekarza.

121

 122

REWOLUCYJNY

KANDYDAT

IKT ju chyba nie wie, co zrobi z republikaskim kandydatem

na prezydenta, Ronem Paulem. Konsekwentnie odmawia stosowania si do przyjtych w pewnych rodowiskach regu, jest gwnym
ordownikiem wolnego rynku w Kongresie, a przy tym zdecydowanym przeciwnikiem prowadzonej obecnie wojny. Niech nie dziwi nas zanadto fakt, i moliwe jest jednoczesne wyznawanie takich pogldw przez klasycznego liberaa; raczej niech skoni nas
to do smutnej refleksji, jaki stopie przewrotnoci osign nasz
system polityczny.
W przeciwiestwie do Dennisa Kucinicha, Paul jest zatem jedynym goszcym autentycznie antywojenne pogldy kandydatem.
Otrzyma tak wielk ilo nagrd od Narodowego Zwizku Podatnikw, e pewnie nie moe ich si ju doliczy. Zosta rwnie ogoszony przez CNET Networks najlepszym (spord 435) kongresmanem obecnym w internecie. Myl, e nie ma obecnie w Kongresie bardziej wiarygodnego libertarianina. Jego konduicie nie
mona nic zarzuci: rozmaici lobbyci szerokim ukiem omijaj jego
biuro. Wiedz bowiem, e jeli zaproponuj co, co nie mieci si
w przewidzianych przez Konstytucj kompetencjach rzdu fede-

123

ralnego, nie ma szans, eby Ron Paul udzieli takiemu projektowi

swojego poparcia.
W swojej najnowszej ksice, zatytuowanej A Foreign Policy of Freedom (Zagraniczna Polityka Wolnoci), Ron Paul wzywa do odrzucenia stosowanego obecnie modelu interwencjonistycznego oraz powrotu do polityki opartej na pokoju i nieskrpowanej wymianie handlowej. Mimo i coraz wiksza liczba Amerykanw wyraa pod adresem rzdu yczenie, by ten zaj si sprawami wewntrznymi i ograniczy midzynarodow aktywno polegajc gwnie na prowadzeniu kampanii, ktre nie maj szans
powodzenia warto przy okazji przypomnie, e Joseph Stiglitz
i Linda Bilmes, pracownicy uniwersytetw Columbia i Harvard,
ktrzy oszacowali dugoterminowe koszty wojny w Iraku na 2 biliony dolarw, obecnie przyznaj, e kwota okazaa si zdecydowanie zaniona aden, oprcz Paula polityk, nie omiela si o
tym nawet wspomnie, nie mwic o napisaniu na ten temat ksiki.
Mamy zatem w kocu wybr, w przeciwiestwie do poprzednich
elekcji, kiedy to jak okrelia to Phyllis Schlafly zamiast rnorodnoci pogldw syszelimy gwnie echo.
Doktor Ron Paul, ginekolog, ktry przyj ponad 4000 porodw, jawnie zaprzecza utartemu i powszechnemu pogldowi, podzielanemu take przez cz prawicowych politykw i mediw,
jakoby Amerykanie dzielili si na liberaw, bdcych przeciwko wojnie w Iraku oraz konserwatystw, ktrzy j popieraj (jak
zreszt ju przy innej okazji udowodniem, owi liberaowie nie
mog si, patrzc choby na dzieje minionego stulecia, zanadto
chlubi konsekwencj w przyjmowaniu tej postawy, zauwamy
te, e uchodzce za liberalne media takie jak Washington Post,
New York Times czy najwiksze kanay informacyjne, zdecydowanie wspieray wojn w Iraku). Fakt, i czowiek taki jak Ron
Paul zdecydowa si na wysunicie swojej kandydatury, powinien
uwiadomi ludziom, e moliwo dokonania wyboru midzy
ideologiami nie jest ograniczona do osb i programw Ala Fran-

124

kena i Rusha Limbaugha. Mona by bowiem przeciwko wojnie,

nie bdc od razu lewicowcem. Dochodzi nawet do tego, e sami
przedstawiciele lewicy z uwag wsuchuj si w sowa Rona Paula, przyznajc przynajmniej, e nie jest on zwyczajnym politykiem.
Autor artykuu w The Nation napisa: ten wymachujcy Konstytucj jak mieczem kandydat, ktry gosowa przeciwko upowanieniu Busha do najechania i okupowania Iraku i od czterech
lat konsekwentnie wzywa do przerwania wojny, z pewnoci uczyniby posiedzenia komitetu Republikanw moliwymi do ogldania, a niewykluczone, e wywoaby niemay aplauz. Inny dziennikarz, pisujcy dla Keene Free Press, cho przyznaje, i zazwyczaj nie powica zbyt wiele uwagi temu, co dzieje si w obozie Republikaskim, to by mile zaskoczony jednym z przemwie, jakie Paul wygosi w New Hampshire. Zarwno jego przemwienia, jak i sam fakt kandydowania, to zupenie nowa jako.
Sprawia wraenie autentycznego. Nie ma w sobie nic z typowego
polityka. Argumentuje sensownie, a jego sposb bycia jest w naturalny sposb ciepy.
Ze swej strony ywi nadziej, i Ron Paul zdecyduje si wstpi w wyborcze szranki, bowiem na tle pozostaych potencjalnych
kandydatw jest prawdziwym championem. Ameryka znajduje si
obecnie na rozdrou. Nasze wolnoci s regularnie deptane. Konstytucja, i inne gwarancje naszych praw, ledwo powcz nogami.
Reputacja Narodu zostaa na forum midzynarodowym powanie
nadszarpnita przez cignc si na przestrzeni caych dekad prowokacyjn polityk zagraniczn. Paul jest jak dotd jedynym czowiekiem, ktry wydaje si by zainteresowany odwrceniem tego
trendu. Std, jeli tylko bdzie taka moliwo, moe on liczy na
mj gos.
Z pewnoci opowiadajcy si przeciwko wojnie i podnoszcy
kwestie, o ktrych inni wol milcze Republikanin, nie jest kim,
kto mgby zachwyci naszych neokonserwatystw. Nie tak dawno, zwizana z tym ruchem Pajamas Media opublikowaa wyniki

125

sondau, w ktrym Ron Paul zdecydowanie wygrywa. Poniewa

nie by to, w oczywisty sposb, wynik satysfakcjonujcy, zdecydowano si po prostu na usunicie go z serwisu i odczekanie, a preferencje wyborcw stan si bardziej suszne. Co wicej, chcc si
jako usprawiedliwi, Pajamas Media stwierdziy, e bd uwzgldnia jedynie tych kandydatw, ktrzy w oglnokrajowych sondaach przekrocz jeden procent poparcia. Gdy Ron Paul zacz to
kryterium spenia, i tak nie zosta w kolejnych badaniach ujty,
cho znalazo si tam miejsce dla takich osb jak Tommy Thompson, ktry cieszy si poparciem wynoszcym okrge zero, jako e
nie zamierza w ogle kandydowa. Natomiast. to, i udao si Paulowi dosta do Fox News Channel, zawdzicza on setkom listw
i zapyta od widzw, ktrzy nie mogli wyj z podziwu, dlaczego
stacja chcca uchodzi za rzeteln i bezstronn cakowicie przemilcza fakt istnienia tego kandydata. Taka bya zatem przyczyna
(krtkiego zreszt) pojawienia si Rona Paula w programie na ywo
zatytuowanym Poniewa o to prosicie, w ktrym doboru tematw dokonuje si na podstawie ycze telewidzw. Oprcz powyszych przypadkw, Paul mia jeszcze inne wystpienia w rozmaitych mediach, takich jak C-SPAN czy Lou Dobbs, zarwno przed,
jak i po ogoszeniu decyzji o zamiarze ubiegania si o prezydentur. Niestety, przyjta wobec niego strategia, polega na ignorowaniu
jego osoby tak dugo, jak tylko si da. Oczywicie na dusz met
nie da si jej stosowa, jako e nie mona cakowicie pomin milczeniem choby ogromnego poparcia, jakim dr Paul cieszy si
w Internecie. Ludzie zaczynaj si nim autentycznie interesowa,
zwaszcza po tym, jak wzi 3 maja br. udzia w telewizyjnej debacie Partii Republikaskiej. Mogli wtedy zobaczy z jednej strony
zgraj potulnych przedstawicieli tzw. establishmentu, pokornie dukajcych napisane dla nich przez dyurnych pismakw przemwienia pozbawione treci, i Rona Paula z drugiej, ktry w przeciwiestwie do swoich oponentw nie tylko jest na tyle inteligentny, by
samemu przygotowa wasne wystpienie, ale jeszcze porusza

126

w nim kwestie, ktre pozostali woleli przemilcze. Gdy rozmowa

schodzi na temat podatkw, wojny, czy stosowania Konstytucji, jest
on w stanie przegada kadego. Poniewa Republikanie stoj
w obliczu koniecznoci odbycia najwaniejszej debaty programowej od wielu lat, mona si spodziewa, e Ron Paul nie zostawi na
nich suchej nitki. Myl, e dopiero to uczyni go w kocu zauwaalnym.
Pomylmy chwil, jak mao interesujce bd najblisze wybory, jeli nie wystpi w nich Paul. Znw stanie przed nami szereg
mwicych jednym gosem klonw, z ktrych aden nie odway si
po ewentualnym wyborze na dokonanie w Waszyngtonie choby
kosmetycznych zmian. W kocu, na lito bosk, zarwno Hillary
Clinton, jak i Rudy Giuliani mogliby przesta udawa zaciekych
konkurentw i startowa rami w rami. Zreszt doskonale wida,
e tak naprawd s czonkami tej samej druyny: oboje atakuj Paula
zdecydowanie bardziej, ni innych swoich kontrkandydatw. Jest
to dla niego, nawiasem mwic, jeszcze jedna rekomendacja.
Czsto porwnuj obecny stan dyskursu publicznego w Ameryce do gry polegajcej na wyciganiu trzech z piciu kart, z ktrych kada okazuje si cakowicie przypadkowa. Podobnie i nam
ogranicza si prawo do dyskusji, dajc moliwo opowiedzenia
si za stawk podatku wynoszc 35 albo 38,1 procent, czy te
pozwalajc wybra midzy atakiem na pastwo A albo pastwo
B. Jeli zaczniesz utyskiwa, e tego typu pytania s po prostu niepowane, jako e z gry narzucaj odpowiedzi, oznacza to, e nie
dostosowae si do regu obowizujcych we wspomnianej grze,
i w konsekwencji nie licz, e zostaniesz kiedykolwiek ponownie do
mediw zaproszony.
Ron Paul ma jedyn w swoim rodzaju okazj, by w kocu ow
gr przerwa.

127

 128

LEWICA I PRAWICA
JAK GROSZKI W JEDNYM STRCZKU

wielu rnych problemw, jakich dowiadczaj mainstreamowi konserwatyci, na czoo wysuwa si zjawisko, ktre nazwabym ich skonnoci do histeryzowania.
Gwoli przykadu: oto rozpoczyna si jaka militarna operacja, usprawiedliwiana czy to wzgldami narodowego bezpieczestwa, czy wyzwalaniem uciskanej ludnoci, zwyczajn zemst
i czymkolwiek jeszcze a oni natychmiast ustawiaj si w kolejce, by broni decyzji o jej wszczciu. Wszak kady, kto tak
operacj wspiera musi by uznany za prawdziwego patriot,
natomiast ewentualnych przeciwnikw naley ocenzurowa, zamkn w wizieniu, a moe nawet wysa na krzeso elektryczne (w kocu trzymaj z terrorystami). Dodatkowo, jeli kto
wskazuje, e istniej metody alternatywne wobec stosowania
przemocy, musi by uznany za naiwnego idealist, niezdolnego
do trzewej oceny rzeczywistoci i nie rozumiejcego, e to nasz
niebezpieczny wiat wymusza takie zachowanie. Tak wic zdecydowania wikszo konserwatystw jest skonna uwierzy
i poprze kad propagand, choby kua w oczy swoj absurdalnoci oraz w jej obronie atakowa tych, ktrzy omielaj si
RD

129

twierdzi co przeciwnego, a co w ostatecznym rozrachunku musi

okaza si prawdziwe.
Tak zwani postpowcy rwnie nie maj lekko. Kady, kto
wspiera pastwow redystrybucj, moe liczy na miano prawdziwego obywatela, czowieka ze wszechmiar odpowiedzialnego i przy
tym niesamolubnego. Kady za, kto nie daje si omami oficjalnej
propagandzie powinien zosta zmarginalizowany (tudzie posdzony o podejrzane konszachty z wielkim biznesem). Jeli uwaasz, e
na dusz met nie da si rozwizywa problemw przemoc
a pamitajmy, e pastwo uzyskuje od nas to co chce, wanie
dziki temu, e moe zagrozi wizieniem czy wywaszczeniem
usyszysz za kadym razem to samo: jeste idealist, nie rozumiejcym wyzwa pyncych a przecie wiat jest peen niebezpieczestw, i tak dalej. Na tej samej zasadzie mona uwierzy w kady slogan o niezbdnoci istnienia sektora publicznego i rzekomo
wielkim wkadzie, jaki wnosi w popraw standardw ycia.
C jednak z drugiej strony ma powiedzie kto, komu od lat
szkolnych wmawiano, e dopki opiewajcy na wiele bilionw dolarw budet federalny nie wzi na swoje barki ciaru utrzymywania spoeczestwa, ycie byo, co tu duo mwi, koszmarem:
ludzie yli w ndzy, pracowali po wiele godzin i mieli o wiele mniej
wolnego czasu ni obecnie. Gospodarka bya zdominowana przez
jakie straszne monopole, ktre zajmoway si gwnie eksploatacj ludzi pracy, i gdyby pastwo nie wzio si w kocu za regulacj tego wszystkiego, panowaby wyzysk i wszechobecna ndza.
Nie musz chyba kontynuowa w kocu wszyscy syszelimy
o tym w szkole Jednak nikt nie wspomina o tym, e przyczyn
postpujcego zuboenia ludzi by nie nadmiar, ale wrcz przeciwnie: niedobr kapitalizmu, ktrego rozwj stale hamowano, owe
straszne monopole byy niczym innym, jak pastwowymi firmami dyktujcymi ceny kilka- a nawet kilkunastokrotnie wysze, albo
e ograniczenie zaufania w stosunkach handlowych wzio si nie
z czego innego, ale z powodu wprowadzenia przez rzd 80 tysicy

130

stron przepisw, ktre skutecznie stamsiy wrodzon ludzk przedsibiorczo. Historia Ameryki w okresie przed wprowadzeniem
New Dealu nie zna adnych przykadw dorabiania si bogaczy na
trupach zmuszanych do nieludzkiego wysiku dzieci albo starcw,
z czego moemy wysnu wniosek, e co w dziedzinie poprawy
warunkw pracy i ycia robotnikw byo jednak czynione. Szkoda,
e tak niewiele osb zainteresowanych jest wyjanieniem, co to byy
za dziaania.
Czym w rzeczywistoci jest pastwo? Zostawmy na chwil na
boku bajanie o umowach spoecznych, powszechnej zgodzie ludnoci i podobnych nonsensach. Jaka jest rzeczywista istota tego
tworu? Oddajmy gos Murrayowi Rothbardowi:
Pastwo moe by zdefiniowane jako organizacja, ktra posiada jedn lub obie (w rzeczywistoci zazwyczaj posiada obydwie)
z nastpujcych cech: a) uzyskuje swj dochd stosujc przemoc
fizyczn (opodatkowanie) i b) utrzymuje przymusowy monopol stosowania siy i podejmowania wicych decyzji na danym terenie.
Obydwie z tych podstawowych aktywnoci pastwa, si rzeczy
znamionuj przestpcz agresj i grabie, jakiej dopuszcza si ono
wobec praw wasnoci prywatnej (rwnie prawa do samoposiadania). Pierwsza ustanawia zodziejstwo dokonane na gigantyczn
skal, gdy druga zakazuje wolnej konkurencji midzy agencjami
ochrony lub orodkami stanowienia na danym terenie przez zakaz
dobrowolnego nabywania bd sprzedawania usug obronnych oraz
wiadczenia usug sdowych. Pastwo nie tylko korzysta z przymusu by uzyska dochody, zatrudni propagandzistw ktrzy zwiksz jego si, ale rwnie po to, by zapewni sobie i narzuci obowizkowy monopol na tak podstawowe usugi, jak ochrona porzdku publicznego, stra poarna, transport i usugi pocztowe. Chocia pastwo peni rwnie wiele innych funkcji, to o adnej z nich
nie mona powiedzie, eby suya potrzebom spoeczestwa.
Uywa swojego monopolu siy by osign, jak uj to Albert Jay
Nock, monopol zbrodni a wic by kontrolowa, regulowa

131

i stosowa przymus wobec swoich nieszczsnych obywateli. Do

tego czsto nie waha si kontrolowa moralnoci i regulowa zwyke ycie swoich obywateli.
Czy kto moe zaprzeczy, e powyszy dowolnie wybrany
akapit z dzie Rothbrada mwi nam o naturze i dziaaniach pastwa
wicej, ni moglibymy dowiedzie si przez lata studiw ekonomicznych?
Wspomniany Albert Jay Nock wskazywa, e powierzanie
pastwu wielu zada bierze si ze zwykej ludzkiej tendencji do
osigania pewnych celw przy jak najmniejszym nakadzie si; nic
dziwnego zatem, e wikszo ludzi pociga moliwo zrzucenia czego na barki pastwa. Franz Oppenheimer wyrni dwa
sposoby osigania zysku: sposb ekonomiczny i polityczny. Pierwszy oznacza, e w celu poprawienia swego bytu, naley wzi si
za wytwarzanie jakich dbr, po czym znale zainteresowanych
nimi odbiorcw korzy jest wwczas oboplna. Drugi natomiast zakada, e jeli zaley nam, by los jakiej grupy ludzi mg
si polepszy, niezbdne jest uycie siy i uzyskanie korzyci kosztem innej grupy, co oznacza rwnie, e niezbdne jest albo bezporednie odebranie komu jego wasnoci, albo przynajmniej
ograniczenie jego praw do swobodnej wymiany, czyli po prostu
nieuczciwa konkurencja. Nie trzeba chyba dodawa, e ten drugi
sposb jest zdecydowanie atwiejszy, i o wiele szybciej mona si
z jego pomoc wzbogaci. Tak ju jest, e ludzie preferuj rozwizania, ktre pozwalaj na osignicie zysku przy minimum
nakadw czy choby dziaa z ich strony, jeli jednak spoeczestwo chce zachowa elementarne zasady sprawiedliwoci i jednoczenie umoliwi swoim czonkom osiganie zyskw, nie moe
popiera innego sposobu, jak tylko pierwszego z opisanych powyej, a wic ekonomicznego.
Pastwo, jak pisze Oppenheimer, jest organizacj, ktra
w celu osignicia korzyci materialnych stosuje metody polityczne. Nic dziwnego zatem, e wielu ludzi z tego korzysta, i zamiast

132

dorabia si uczciw prac woli korzystajc z pastwowego aparatu przymusu i dziaajc w jego imieniu stosowa w celu zdobycia jakich dbr zwyczajn przemoc. W ten sposb pastwo wspiera najnisze i najbardziej odraajce instynkty tkwice w ludzkiej
naturze. Przecie, zdaje si sugerowa, o wiele atwiej jest y
z zasiku, ni ciko pracowa; o wiele korzystniej jest, bdc na
przykad rolnikiem, nie dba o jako produktw czy dziaa w warunkach wolnej konkurencji, tylko przyjmowa dotacje; po co te
uczciwie walczy o klienta, skoro mona na swojego koleg z brany, ktry oferuje nisze ceny, zoy skarg w urzdzie antymonopolowym? Uatwiajc takie dziaania i promujc jeszcze wiele innych, podobnych powyszym opcji, pastwo odwouje si do najgorszych cech ludzkiego charakteru i popiera rozwizania z gruntu
niemoralne. Efektem tego jest permanentny stan czego w rodzaju
cichej wojny domowej midzy rozmaitymi grupami spoecznymi,
zajmujcych si gwnie zabieganiem o wprowadzenie przepisw,
ktre zapewni im moliwo nieskrpowanego bogacenia si kosztem drugich. Nawet ci, ktrzy pocztkowo odrzucali moliwo uzyskiwania korzyci w ten sposb, w kocu poddaj si reguom narzucanym przez pastwo i bior udzia w czym, co Hobbes nazwa wojn wszystkich przeciwko wszystkim co w naszych
warunkach oznacza ni mniej ni wicej tylko erowanie na tych grupach ludzi, ktre nie s na tyle bezczelne by wykorzystywa pastwo dla swoich partykularnych celw. Taki stan rzeczy, oznaczajcy zwyky rabunek pod paszczykiem prawa, Frederic Bastiat okreli jako zalegalizowan kradzie. S jednak rni postpowcy
ktrzy wierz, e pomimo tego wszystkiego, ostateczny efekt takiego postpowania okae si korzystny dla wszystkich, mimo i
niejako po drodze naley zmusza przedsibiorcw do wchodzenia
w ukady w ktre wchodzi nie chc, czy wyposaa pastwo
w coraz to nowe kompetencj i zwiksza jego wadz nad czowiekiem. Zauwamy, e to spord osb o podobnych przekonaniach
rekrutuj si wszyscy apownicy i tzw. polityczni lobbyci.

133

Podsumowujc: oto mamy z jednej strony prawic, zajmujc

si oklaskiwaniem dziaa administracji i masow produkcj usprawiedliwie dla prowadzonych przez ni za granic wojen,
z drugiej natomiast lewic, ktra rwnie popiera agresj, ale bardziej w stosunkach wewntrznych mam tu na myli wspomnian
wyej zalegalizowan grabie dokonywan przez pastwo na obywatelach (istnieje jeszcze co takiego jak polityczne centrum, ktre
popiera stosowanie przemocy wszdzie: i w kraju, i za granic
c za przenikliwo!). Wszyscy za zgodnym chrem potpiaj
kadego, kto omieli si podda w wtpliwo czysto i szlachetno intencji pastwa, albo wykae, e jego dziaania s po prostu
mao efektywne. W kocu tak naprawd nadrzdnym celem ich
wszystkich jest utrzymywanie stanu permanentnej zabawy, w czasie ktrej wznosz toasty za swoje niczym nie zmcone dobre samopoczucie i moliwo sprawowania nieograniczonej wadzy nad
armi wytresowanych, bezmylnych automatw.

134

 135

 136

W KOCIELE CAA NADZIEJA

(ROZMOWA Z PROF. THOMASEM E. WOODSEM)

Pawe Toboa-Pertkiewicz: Tytu jednej z Pana ksiek brzmi:

Jak Koci katolicki zbudowa cywilizacj zachodni. Obala w
niej Pan m.in. czarn legend redniowiecza, wspomina o wpywie katolickich uczonych na rozwj takich nauk jak fizyka,
chemia, astronomia, ktre powszechnie przyjo si uwaa
za mao zwizane w religi, ale take o stworzeniu ram prawnych i moralnych do budowy pastw, oraz rozwoju instytucji
rzdowych. Jak zatem ocenia Pan obecn postaw europejskich przywdcw politycznych, ktrzy jakby zapomnieli
o religijnym dziedzictwie Europy?
Prof. Thomas E. Woods: To nie jest tak, e religijne dziedzictwo
Europy zostao zapomniane ono jest celowo pomijane, a walka
z religi staa si wrcz kluczowym punktem budowy nowej, laickiej Europy. To nie powinno jednak nas, katolikw, zaamywa,
a jedynie zmusza do jeszcze ciszej pracy. W wojnie jak wypowiedziano religii musimy zewrze szyki i dotyczy to zarwno
wieckich jak i duchownych. Niedopuszczalna jest wsppraca
z ludmi, ktrych celem jest wyeliminowanie z ycia publicznego

137

Kocioa i religii. Jeli biskupi bd jedynie przymila si do grup

zwalczajcych Koci, z nadziej, i dziki temu przestan dy
do zniszczenia katolicyzmu, to bdzie tylko coraz gorzej. Potrzebujemy biskupw ktrzy zrozumiej wreszcie gbi kryzysu w jakim
si znajdujemy. Na szczcie coraz wicej amerykaskich hierarchw zaczyna to rozumie. Bez tego nie uda nam si uczyni jakichkolwiek postpw w obronie naszej cywilizacji i najwysza pora,
eby wszyscy to zrozumieli. Kryzys w jakim znajduje si nasza
cywilizacja jest ogromny.
- Rzeczywicie w Europie mamy wszak do czynienia z kryzysem nie tylko wiary, ale rwnie, a moe przede wszystkim, z
kryzysem wartoci. Czy cywilizacja ma szans przetrwania
skoro w wikszoci krajw dopuszcza si, a czasem nawet promuje, takie rozwizania jak aborcja, zwizki homoseksualne,
eutanazja
- Mgbym wymieni jeszcze kilkanacie innych znamion kryzysu. Oczywicie rezultat tego typu dziaa moe by tylko jeden
katastrofa.
- Jakie oblicze moe przybra ta katastrofa?
- Obrazy spoeczestw zbudowanych na ludzkich, a nie boskich
wartociach, zostay nakrelone chociaby w ksikach Georgea
Orwella i Aldousa Huxleya
- Co w takim razie powinno si zrobi, aby uchroni nasz
cywilizacj przed takim kocem o jakim Pan wspomina?
- Trzeba pokaza ludziom pikno katolickiej wiary i pikno katolickiego ycia. Taka powinna by obecnie najwaniejsza misja
Kocioa, gdy jest to jest prawdziwa alternatywa dla barbarzyskiej, materialistycznej wizji wiata jaka wyrosa na naszych oczach.
Prosz zwrci uwag na fakt, e nie sposb spotka czowieka
nawrconego na wiar, ktry aowaby, e tak uczyni. Ludzie wie-

138

rzcy s ludmi szczliwymi podczas gdy ludzie yjcy w spoeczestwie bez Boga i religii s w istocie nieszczliwi i zakompleksieni i wydaje mi si, e to z tego powodu tak bardzo nienawidz
naszej wiary.
- W najbliszych tygodniach przywdcy europejscy podpisz now wersj konstytucji unijnej, ktra w wielu punktach stanowi bardzo powane zagroenie dla chrzecijaskich
wartoci. Przywdcy uchwalaj najwaniejsze prawa, ale nie
chc zapyta obywateli czy je akceptuj, gdy obawiaj si,
e gdyby zapytali, staoby si to co dwa lata temu we Francji
i Holandii. Jaka pana zdaniem czeka przyszo Uni Europejsk?
- Jest grono ludzi, ktrzy krytykuj obecny projekt konstytucji unijnej z tego powodu, e nie ma tam zapisanego odwoania
do chrzecijaskiego dziedzictwa i korzeni. Gdybym by Europejczykiem a nie Amerykaninem, bybym w ogle przeciwnikiem takiego monstrualnego dokumentu, nawet gdyby takowe
odwoania zawiera. Dlaczego? Sama idea dla jakiej powstaa Unia
Europejska zakada eliminacj tradycji, wiary i suwerennoci narodowej. Architekci Unii Europejskiej nie tworz niczego innego jak kolejn utopi na wzr tych, o ktrych ju mwiem. Chc
rozwiza wszystkie, nawet najmniejsze problemy spoeczne, ale
tego nie czyni. Biurokratyczna machina przejada jedynie gigantyczne rodki, a problemy jakie rzeczywicie trapi wspczesn Europ s zupenie inne ni te, z ktrymi walczy Unia. Problemem jest kryzys rodziny i starzenia si Europy Bruksela
za promuje na potg maestwa homoseksualne, z ktrych
jak wiadomo nie moe narodzi si nowy czowiek i walczy z
ich rzekom dyskryminacj. To jest nienormalna polityka, ktra
prowadzi Europ do samodestrukcji. Jak europejscy chrzecijanie mog si godzi na oddanie wadzy grupie lewackich intelektualistw i politykw, doprawdy nie rozumiem.

139

- Czy paskim zdaniem Ojca witego Benedykta XVI

mona uzna za zwolennika wolnej gospodarki? Z jednej
strony od wielu lat wypowiada si krytycznie na temat marksizmu, ale czy to automatycznie oznacza poparcie dla kapitalizmu?
- Wydaje mi si, e Papie ywi pewne urazy wobec kapitalizmu i wolnego rynku, nawet jeli uznaje i zgadza si z tym,
e jest to system najlepszy dla czowieka i najbardziej praktyczny. Zadziwiajce jest jednak to, e taki odwany myliciel,
w kwestii kapitalizmu powtarza bardzo konwencjonalne i utarte opinie.
- Czy taka postawa Papiea wobec kapitalizmu jest spowodowana tym, e w Kociele nadal silny pozostaje nurt tzw. teologii wyzwolenia, ktry moe wpywa na takie a nie inne widzenie wolnej gospodarki przez Papiea? Czy teologia wyzwolenia nadal stanowi powany problem?
- Teologia wyzwolenia tradycyjnie kojarzona jest z Ameryk
Poudniow, ale poniewa nie jestem wielkim znawc kondycji
Kocioa w tamtym rejonie wiata, nie wiem jaka jest tam obecnie sia teologw wyzwolenia. Wiem natomiast, e o wiele waniejsze od tego jak si maj obecnie kocielni marksici jest to,
e ich postulaty znajduj si w wielu dokumentach kocielnych,
co stanowi rzeczywisty problem. Teologia wyzwolenia dominuje w interpretacji katolickiej nauki spoecznej, ktra popiera kad
rzdow interwencj w zakresie walki z ubstwem, ktra z kolei kadorazowo pogarsza sytuacj materialn klasy redniej i
wanie biednych. Koci nawet w niektrych oficjalnych dokumentach wzywa do niesienia pomocy krajom biednym lub rozwijajcym si, w szczeglnoci poprzez dostarczanie im przez
pastwa wysokorozwinite pienidzy. Zaznacza przy tym, zupenie niepotrzebnie i niestety niezgodnie z prawd, e bieda
tych pastw jest w jakim stopniu spowodowana bogactwem in-

140

nych, i to one s odpowiedzialne za bied pozostaych. To jest

kompletny nonsens, a forma pomocy proponowana przez Koci, jest najgorsz z moliwych jak mona proponowa.
- Mimo, e od upadku komunizmu w Polsce mino ju niemal dwadziecia lat, Polacy wci bardziej ufaj pastwu anieli niewidzialnej rce rynku, cho polski system ekonomiczny
daleki jest do ideau wolnorynkowego. Co zatem jest waniejsze wprowadzenie zmian prawnych, czy te zmiana wiadomoci spoecznej w tym zakresie?
- aden system nie przetrwa przez duszy czas, jeeli nie bdzie mia poparcia spoecznego. Dlatego najwaniejsza jest zmiana
mentalnoci. Nie zbudujecie gospodarki prawdziwie wolnorynkowej, dopki nie bdzie na to przyzwolenia ze strony ludzi. Wrogo
wobec kapitalizmu osobicie mnie jednak zdumiewa: zawdziczamy temu systemowi taki wzrost standardu ycia, jakiego nigdy przedtem historia wiata nie odnotowaa. Mimo tego, e kapitalizm uczyni tyle dobra, a socjalizm czy komunizm tyle za, wci atakowany
jest ten pierwszy. Cigl sysz gosy, e moglibymy y bez kapitalizmu. Jeli tak, to dlaczego ludzie, ktrzy tak twierdz, masowo
nie emigruj do Korei Pnocnej czy na Kub? Dziwi mnie troch
niechtna postawa Polakw wobec kapitalizmu; w Stanach Zjednoczonych yje wielu polskich emigrantw i z tego co wiem, nie narzekaj na nasz system.
- Niedawno ukazaa si paska ksika pt. Niepoprawna
politycznie historia Stanw Zjednoczonych. Czy polityczna poprawno dominuje w zakresie opisywania historii Stanw Zjednoczonych? Jeli tak, to ktre zagadnienia najbardziej podlegaj jej presji ?
- Pytanie chyba powinno brzmie inaczej: jaka cz historii
Stanw Zjednoczonych nie jest zdominowana przez ideologi politycznej poprawnoci. O tym, e inne ni oficjalnie przyjte opisanie

141

historii naszego kraju byo potrzebne wiadczy fakt, e przez dwanacie tygodni moja ksika utrzymywaa si na licie bestsellerw
New York Timesa. Kamstw i przeinacze w historii naszego kraju
jest ogromna ilo, od najwikszych i fundamentalnych, przez mniej
znaczce, a po szczegy. Za duo mgbym o tym mwi, wic
ogranicz si do przykadw. Niepoprawna politycznie historiografia opisuje w zupenie inny sposb prezydenta Lincolna i jego rol
oswobodziciela niewolnikw. Panuje powszechne przekonanie
o zodziejskich magnatach z dziewitnastego wieku, a przecie
prawda o nich jest zupenie inna. Wreszcie New Deal Franklina
Delano Roosevelta uwaany jest za program, ktry wycign kraj
z Wielkiej Depresji, a to historia zupenie zmylona
- W przyszym roku odbd si w Stanach Zjednoczonych
wybory prezydenckie? Co si stanie, jeli zwyciy w nich kandydat Demokratw?
- Nie bdzie wielkiej rnicy po zmianie prezydenta, zreszt
gdyby Republikanie utrzymali si u wadzy, te nic si nie zmieni.
Wynika to z faktu, e w ostatnich latach obie partie w zasadzie nic
nie dzieli. Hillary Clinton, gwna kandydatka Demokratw, w sprawie wojny w Iraku miaa dokadnie takie samo zdanie co Rudy Giuliani, gwny kandydat Republikanw. Do tego byy burmistrz Nowego Jorku znany jest ze swego poparcia dla aborcji i zwizkw
homoseksualnych, ograniczenia tradycyjnego prawa do posiadania
broni. Czy wygra Hillary Clinton, czy Rudy Giuliani, nie ma dla
mnie jako katolika wikszego znaczenia, gdy s to osoby o identycznych pogldach w kwestiach zasadniczych.
- A co z innymi kandydatami? Czy jest wrd nich kto,
kto reprezentuje wartoci chrzecijaskie?
- O tak! Jest ich bardzo wielu, ale takim powanym, majcym
jakkolwiek szans na zdobycie nominacji jest teksaski kongresman Ron Paul. Jest przede wszystkim pro-life i ma poparcie silnych

142

ruchw antyaborcyjnych dziaajcych w Stanach Zjednoczonych.

Sprzeciwia si rwnie legalizacji zwizkw homoseksualnych,
a take co dla mnie rwnie jest niezwykle wane jest kongresmanem, ktry konsekwentnie sprzeciwia si podwyszaniu podatkw nakadanych na Amerykanw. Od zawsze walczy te o jak
najmniejsz ingerencj pastwa w sprawy obywateli. Wielu amerykaskich katolikw przychyla si do jrgo poparcia w wycigu o nominacj. Powsta nawet specjalny blog nawoujcy katolikw do
popierania Paula (www.catholicsforronpaul.blosgpot.com).
- Zatem jak widz wojna cywilizacyjna trwa nie tylko
w Europie, ale rwnie w Stanach Zjednoczonych. Kto w niej
ostatecznie zwyciy?
- W ostatecznym rozrachunku, oczywicie my. Ale zanim to si
stanie, sprawy mog moim zdaniem pjc w jeszcze gorsz stron.
Caa nadzieja w Kociele, ktry jest ostatni szans ludzkoci.
- Dzikuj za rozmow.

143

SPIS TRECI
Od tumaczy
5
Katolicy i kapitalizm
9
Moralno i prawa ekonomii: na drodze do pojednania
17
Grabie czy przedsibiorczo
41
Wiara i wolno
55
Czy wolny rynek traktuje wszystko jak towar?
65
Czy kapitalici robi biednych w konia?
71
Czy instytucje rent-to-own krzywdz biednych?
79
O rzeczywistym postpie wrd ludw
87
Zapomniane fakty z historii pracy w Ameryce
95
Nie tacy oni lepi: jak bojownicy o wiecko ignoruj warto religii
107
Benedykt XVI i Wielkie Wyzwolenie
115
Lewica i prawica jak groszki w jednym strczku
129
W Kociele caa nadzieja rozmowa z prof. Thomasem E.
Woodsem
137
144

 145

Fundacja PAFERE
Fundacja
Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego, bdca niezalen, pozarzdow organizacj zajmujc si wolnorynkow edukacj ekonomiczn, promocj wolnoci gospodarczej i wolnego handlu jako najskuteczniejszego i najsprawiedliwszego systemu
powodujcego podnoszenie zamonoci ludzi i narodw, zwizkami etyki z ekonomi, a take rozwojem nauk ekonomicznych, zostaa zaoona
przez Jana Michaa Maka w roku 2007 i wpisana do Krajowego Rejestru
Sdowego pod numerem 0000278610. Wczeniej Fundacja dziaaa jako
oddzia amerykaskiej Fundacji PAFERE Pro Publico Bono, zaoonej
w 2000 roku w Kalifornii.

146

Formy dzialania
Fundacja realizuje swoje cele poprzez:
* sponsorowanie publikacji ksiek, artykuw, esejw i innych form literackich dotyczcych rozmaitych aspektw ludzkiej wolnoci;
* prowadzenie bada nad biecymi problemami ekonomicznymi i gospodarczymi oraz przedstawianie ich rozwiza;
* organizacj prelekcji, konferencji, seminariw i dyskusji publicznych;
* sponsorowanie i przeprowadzanie ankiet i konkursw (Magister PAFERE);
* podejmowanie wsppracy z innymi fundacjami, instytucjami i organizacjami o celach podobnych do celw Fundacji;
* wspprac z wadzami lokalnymi w dziele realizacji celw Fundacji;
* prowadzenie i sponsorowanie serwisw internetowych;
* Fundacja wydaje wasny kwartalnik Idee.

Kontakt z Fundacj:
Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego
ul. Wojciecha Korfantego 9A, 01-496 Warszawa
www.pafere.org; pafere@pafere.org
tel: +48 022 415 72 22, fax: + 48 022 435 60 01
Wesprzyj nasz dziaalno wpacajc datek na konto bankowe Fundacji:
Volkswagen Bank Direct PL33213000042001040942150001
SWIFT: ING BP LPW

147

 148