B.

1 : KWANTOWA TEORIA CIAA

STAEGO - Traktowanie gazu elektronowego
jako gazu doskonaego jest duym uproszczeniem,
braki i trudnoci klasycznej teorii przewodnictwa
elektrycznego metali usuwa kwantow teori
metali. Elektrony swobodne w metalach tworz gaz
elektronowy i poruszaj si tak jak gdyby jony
dodatnie sieci krystalicznej nie stwarzay adnego
pola elektrycznego. Wwczas ruch elektronw
mona opisa za pomoc modelu jamy potencjaw
- wprowadza ona analogi midzy wntrzem
krysztau wypenionego elektronami a naczyniem
wypenionym ciecz. Jeli przyj e na zewntrz
metalu energia potencjalna elektronu jest rwna 0
to wewntrz metalu ma ona wartoci ujemne o
najwikszej bezwzgldnej wartoci Ww. Warto
energii Ww jest wtedy tzw. prac wyjcia elektronu
z metalu. Energi t naley dostarczy do
elektronw
obsadzonych
na
najwyszych
poziomach energetycznych aby mogy opuci
metal (pokona barier potencjau ) Elektrony w
jamie potencjau maj

B.3 : PASMOWA TEORIA PRZEWODNICTWA - W swobodnym atomie dozwolone

wartoci energii elektronw s rozdzielone

szerokimi obszarami energii zabronionych. Przy
zblianiu si atomw do siebie rosnce
oddziaywania midzy nimi wpywaj na poziomy
energetyczne midzy nimi prowadzc do ich
rozszczepienia.
Zamiast
jednego
poziomu
energetycznego dla elektronu na okrelonej orbicie
jednakowego dla wszystkich N izolowanych
atomw w ciele powstaje N blisko pooonych ale
nie pokrywajcych si poziomw energetycznych.
Ciao stae mona potraktowa jako gigantyczn
czsteczk skadajc si z wielkiej liczby atomw
Stany energetyczne elektronw w wewntrznych
powokach tych atomw s praktycznie takie same
jak w izolowanych atomach a zewntrzne elektrony
s skolektywizowane, nale do caego krysztau.
Dozwolone pasmo energetyczne powstajce z
jednego poziomu w izolowanym atomie skada si z
N blisko pooonych poziomw gdzie N jest liczb
atomw w krysztale. Energie ssiednich poziomw
w pamie rni si w przyblieniu o 10^-22 eV,
czna szeroko

B1-cd.

skwantowane dyskretne wartoci energii, mog

znajdowa si podobnie jak w atomie jedynie na
okrelonych poziomach energetycznych, rnica
energii elektrycznej na dwch ssiednich
poziomach jest znacznie wiksza ni w krysztale.
Wszystkie elektrony d do zajcia moliwie
najniszych poziomw energetycznych, jako
najbardziej trwaych, lecz obowizujca zasada
Pauliego - w metalu nie mog by wicej jak dwa
elektrony w jednakowych stanach, przy czym ich
spiny powinny by antyrwnolege. Grny zajty
poziom energetyczny to poziom Fermiego,
zachodzi odchylenie wasnoci gazu od gazu
doskonaego nazywane degeneracj gazu. Temp.
degeneracji jest temp. poniej ktrej dany gaz jest
zdegenerowany. Gaz elektronowy w metalach jest
zawsze
zdegenerowany
poniewa
temp.
degeneracji jest wysza ni temp. topnienia
metalu. W pprzewodnikach gaz el. jest niezdeg. (
bardzo niska temp. degeneracji ) i podlega
statystyce klasycznej.

B3 - cd.

pasma dozwolonego wynosi kilka eV. Dozwolone

pasma
energetyczne
przedzielone
s
zabronionymi o porwnywalnych szerokociach.
Elektrony mog przechodzi z jednego pasma
dozwolonego na drugie lub z poziomu
energetycznego na drugi poziom wewntrz pasma.
Aby z pasma na pasmo trzeba dostarczy energi
rwn szerokoci pasma zabronionego midzy
nimi. Warunkiem przewodnictwa elektrycznego
jest obecno wolnych poziomw energetycznych
na ktre moe si przenie elektron po nabyciu
dodatkowej energii od zewntrznego pola
elektrycznego. To zachodzi wtedy gdy pasmo
walencyjne jest tylko czciowo obsadzone przez
elektrony staje si tzw. pasmem przewodzenia lub
gdy wystpuje zazbianie si dwch ssiednich
pasm zapenionego walencyjnego i ssiadujcego
z nim pustego. Przewodnictwo metali nie zaley od
liczby wolnych elektronw, ale od liczby
elektronw dla ktrych w grnym pamie
przewodnictwa wystpuje dostateczna liczba
wolnych stanw energetycznych

B.2 : FUNKCJA ROZKADU FERMIEGO - elektrony swobodne w krysztale w

podwyszonej temperaturze mog mie rne

energie : od znikomo maych do duych rzdu
elektronowoltw. W gazie elektronowym, ustala
si rozkad energii zwany rozkadem Fermiego.
Gdzie h=6,625*10^-34
Js to staa Planca, m to energia odpowiadajca
poziomowi Fermiego.
Wzr mona rozbi na dwa czony
ktry okrela liczb poziomw energetycznych na
jednostk energii, ktre mog by obsadzone
przez elektron
ktry okrela prawdopodob. ich obsadzenia,
poniej mamy przebieg funkcji Fermiego
W temp. T=0K wszystkie poziomy poniej
energii m s w peni obsadzone (f F``=1);
powyej s puste (fF``=0) ukad elektronw
przewodnictwa ma wtedy najnisz energi,
ukad jest w stanie podstawowym

B.4 : ZALENO PRZEWODNOCI OD

TEMPERATURY - Ze wzrostem temp.

wzrastaj amplitudy drga atomw w wzach

sieci ronie prawdopodobiestwo zderze z
elektronami, std ze wzrostem temp. maleje
ruchliwo elektronw a wic i konduktywno
metali. Zmiana rezystywnoci metali na jednostk
temperatury jest proporcjonalna do wartoci
rezystywnoci
dla temp. pokojowej
po rozwiniciu w szereg

B2- cd.

niewzbudzonym. W temp. T > 0K niektre

elektrony przechodz na wysze poziomy
energetyczne zwalniajc stany do poziomu
Fermiego, nastpuje rozmycie poziomu Fermiego.
Szeroko przedziau rozmycia jest rzdu kT (w
temp. 20 C wynosi ok. 0,025 eV). Elektrony
zajmuj dolne stany energetyczne, nie mog
zmienia swych energii gdy ssiednie stany s
ju zajte, nie mog bra udziau w przepywie
prdu. Pod wpywem pola mog zmienia sw
energi tylko elektrony ktre zajmuj stany w
przedziale rozmycia. Rnica rozkadu Maxwella
dla gazu i Fermiego dla elektronw metalu
wystpuje dla T=0K Wedug Maxwella nie ma przy
tej temp czstek o temp. wyszej od 0, ruch
czstek zamiera. W zdegenerowanym gazie
elektronowym
metalu
elektrony
zachowuj
okrelone energie kinetyczne i znajduj si w
bezustannym ruchu cieplnym, jest to zgodne z
zakazem Pauliego

B4 - cd

bardzo wysokich temperatur nastpuj skokowe

zmiany, np. przy temperaturze topnienia miedzi
nastpuje skokowy wzrost rezystywnoci. W
przypadku temperatur bardzo niskich zblionych do
zera
bezwzgldnego
wystpuje
zjawisko
nadprzewodnictwa polegajce na skokowym
zaniku rezystywnoci niektrych przewodnikw.
Dla stopw jednorodnych kiedy to metale
skadowe rozpuszczaj si w sobie tworzc
jednolite siatki krystaliczne warto a moe by
znacznie nisza ni dla metali skadowych. Dla
niejednorodnych
stanowicych
mieszaniny
krysztaw metali skadowych warto a zaley w
przyblieniu proporcjonalnie od wartoci a
skadnikw tworzcych stop.

w zakresie temperatur od -30 do +200 C

a jest zalen od temperatury, dla metali
rezystywno ronie ze wzrostem temp. (a >0). W
interesujcym nas zakresie temperatur a jest
bardzo maa - pomijamy. Do praktycznych oblicze
suy wyraenie
gdzie t - temp. w C , a20 - temp. wspczynnik
rezystywnoci. W przypadku

B.5 : PRZEWODNICTWO ELEKTRYCZNE STOPOW - Najwiksz konduktywno

B5 - cd

B.6 : WYMAGANIA WOBEC MATERIAW PRZEWODOWYCH

B.7 : PRZEWODY, MATERIAY, BUDOWA

,ZASTOSOWANIE
Przewody

B7 - cd.

B.8 : KABLE, MATERIAY, BUDOWA,

ZASTOSOWANIA

B8 - cd

B.9 : DRUTY NAWOJOWE MATERIA-Y ,

BUDOWA, ZASTOSOWANIA

B.10 : MIED, WASNOCI I ZASTOSOWANIA W ELEKTROTECHNICE

B10 - cd.

B.11 : STOPY MIEDZI WASNOCI,

B11 - cd

B.12 :
ALUMINIUM, WASNOCI
ZASTOSOWANIE - lub glin, barwa srebrzysto

B12 -cd

B.13 : STAL, WASNOCI, ZASTOSOWANIE - Stal chemicznie czysta ma stosunkowo

B.14 : MATERIAY OPOROWE wystpuj

maj metale w stanie chemicznym czystym.

Wszelkie domieszki powoduj zakcenia regularnej
budowy siatki krystalicznej co z reguy zwiksza
opory
uporzdkowanego
ruchu
elektronw
swobodnych. W wielu przypadkach nawet znikome
iloci domieszek prowadz do znacznego obnienia
konduktywnoci metali. Domieszka zaledwie 0,1 %
fosforu do miedzi zmniejsza jej konduktywno o
poow. Wpyw domieszek w aluminium jest
znacznie mniejszy ni w przypadku miedzi.
Przewodno elektryczna stopw podobnie jak
temperaturowy wspczynnik rezystywnoci zaley
w decydujcym stopniu od ich charakteru. W
przypadku stopw jednorodnych (tj. tworzcych
roztwory stae) konduktywno stopu jest znacznie
obniona w stosunku do konduktywnoci metali
skadowych. W przypadku stopw niejednorodnych
(tj.
nie
rozpuszczajcych
si
w
sobie)
konduktywno stopu jest proporcjonalna do
procentowego
udziau w nim poszczeglnych
skadnikw.

d - po literze Y oznacza zwikszon ilo izolacji

poliwinylowej;
b - oznacza podwyszon
odporno powoki na dziaanie temperatur; c oznacza pokrycie powoki przdz azbestow; u oznacza wzmocnienie powoki drutem; p - przewd
o ksztacie paskim;
0znaczenia przewodw
specjalnych - przewd paszczowy (paszcz z
metalu );
K - przewd tabelkowy o powoce
oowianej;
S - sznur przyczeniowy do
odbiornikw ruchomych; O - sznur oponowy; M sznur przyczeniowy mieszkaniowy; W - sznur
przyczeniowy warsztatowy;
D - przewd
dwigowy; G - przewd grniczy Czon cyfrowy
oznaczenia :- pierwsza cyfra to dopusz. napicie
pracy przewodu; - druga to liczba i przekroje y
Przewody szynowe - su do budowy mostw
szynowych
w
rozdzielniach
i
stacjach
transformatorowo rozdzielczych. Oznaczenia : A aluminium, F - stal, brak litery - mied. Druga
litera oznacza : - w szynach paskich szeroko i
grubo w mm np. P-40x3- w szynach okrgych
rednic i grubo w mm np. 0-10x300- w szynach
rurowych rednic zewntrzn i grubo cianki w
mm np. AR-60x4

Mied ma czerwonawe zabarwienie i metaliczny

poysk, na przewody elektryczne stosuje si mied
o czystoci co najmniej 99.9 % tzw. mied
elektrolityczn. Mied ma najwiksz po srebrze
konduktywno, ktr obnia niewielka domieszka,
zwaszcza fosforu, konduktywno chemicznie
czystej miedzi 59.77 Ms/m a elektrolitycznej 58
Ms/m , gsto 8,9 g/cm3. Wykazuje znaczn
odporno na korozj w normalnej atmosferze,
koroduje szybko w atmosferze gazw aktywnych
(np. siarkowodoru ) W wilgoci pokrywa si
zielonkawym nalotem patyny chronicym przed
dalsz korozj. Intensywn korozj powoduje
siarka, yy przewodw w izolacji gumowej
pokrywane s warstewk cyny, gdy guma zawiera
woln siark. Mied daje si atwo obrabia na
zimno i gorco przez walcowanie, prasowanie,
wyciganie (wyciskanie) Druty cienkie wykonuje
si z prta o rednicy ok. 6mm przecigajc na
zimno przez kolejne kalibrowane oczka o coraz
mniejszych rednicach. Przy przeciganiu mied

biaa, gsto 2,7 g/cm^3, ma du przewodno

elektryczn i ciepln oraz odporno na korozj,

Znaczne zmniejszenie konduktywnoci metalu

moe spowodowa obrbka plastyczna na zimno.
Tego rodzaju obrbka jest stosowana przy
produkcji drutw, ktre przeciga si na zimno
przez kalibrowane oczka z odpowiednio twardego
tworzywa. Wskutek zgniotu na zimno krysztay
metalu
doznaj
silnej deformacji,
czemu
towarzyszy
nie
tylko
zmiana
wasnoci
mechanicznych
(zwikszenie
twardoci
i
wytrzymaoci) ale rwnie wzrost oporw dla
uporzdkowanego ruchu elektronw swobodnych
czyli zmniejszenia konduktywnoci. Przywrci
utwardzonemu metalowi wasnoci mechaniczne i
elektryczne
mona
przez
zastosowanie
wyarzania w odpowiednio dobranej temp.
Zachodzi wtedy odprenie si zdeformowanych
krysztaw
oraz
rekrystalizacja,
a
wic
regeneracja regularnej budowy krystalicznej siatki
przestrzennej metalu.

Mamy
kable : - elektroenergetyczne, sygnalizacyjne, - telekomunikacyjne
ya robocza - wykonana z miedzi lub aluminium
kable mog by 1, 3, 4 yowe, yy kabli mog
by jedno lub wielodrutowe, ksztaty y okrge,
owalne, wiartka ( nie stosuje si tego typu yy
przy napiciach wyszych ni 10 kV )
Izolacje y - z papieru, z gumy, z tworzyw
sztucznych
izolacja papierowa - tama z papieru kablowego
przesycona syciwem elektroizolacyjnym
Izolacja
gumowa
mieszanka
kauczuku
syntetycznego, siarki i innych, warstwy gumy
owinite s nagumowan tam, kable o tej
izolacji stosuje si do 1kV. W kablach z izolacj
gumow druty s z miedzi mikkiej i powleczone
stopem cynowym
Izolacja z tworzyw sztucznych - poliwinit albo
polietylen

utwardza si, ronie jej wytrzymao na

rozciganie, twardo i krucho, maleje
wydualno i konduktywno Wyarza si j w
temperaturze 500 C otrzymujc po rekrystalizacji
mied mikk. Mied trudno obrabia si
skrawaniem nie stosuje si jej do odleww ( jest
gstopynna ) Mied daje si atwo lutowa i
stosunkowo atwo spawa i zgrzewa. W wielu
zastosowaniach
przewodowych
jest
niezastpiona pomimo wysokich kosztw:
- przewody gitkie ( stosowane przy urzdzeniach
ruchomych i przenonych) sploty z drucikw s
wytrzymae na zginanie )
- instalacje stae, niezawodno i bezpieczestwo
pracy (dwigi, instalacje przemysu chemicznego,
magazyny materiaw wybuchowych, instalacje
alarmowe )
- uzwojenia maszyn elektrycznych,
transformatorw elektromagnesw, dawikw
wykonane z miedzi zajmuj mniej miejsca od
przewodw aluminiowych.

i rezystancji wykonany z aluminium musi mie

przekrj o 67% wikszy od przewodu miedzianego
ale jest o poow lejszy. Aluminium uywa si do

- elektryczne (wysoka konduktywno)

- mechaniczne (wytrzymao)
- termiczne (wysoka przewodno cieplna, temp.
pracy, temp. topnienia)
- chemiczne (maa aktywno chemiczna,
odporno na korozj)
-ekonomiczne ( niski koszt)
Jedynie mied i
aluminium spenia wikszo wymaga

Wypeniacz
- materia izolacyjny usuwa
szkodliwe pcherzyki powietrza
Powoka - chroni przed wilgoci, czynnikami
chemicznymi, robi si j z oowiu (najdrosze
najcisze), aluminium lub tworzyw (lekkie
najtasze)
Osona powoki - materia wknisty, papier lub
tworzywo sztuczne chroni powok przed
pkniciem lub zadrapaniem przez pancerz
Pancerz - druty lub tamy stalowe owinite
spiralnie na osonie
Osona zewntrzna - wknista lub z tworzyw
sztucznych, chroni przed wilgoci lub czynnikami
chemicznymi.
Po oznaczeniu literowym umieszcza si symbol
cyfrowy okrelajcy: - napicie znamionowe; liczb y kabla; - przekrj kabla

ZASTOSOWANIA S dwa rodzaje stopw

miedzi :- mosidze, gwnie z domieszk stopow
cynku- brzy co najmniej 60% miedzi zawarto
cynku mniejsza od innych dodatkw stop.
Mosidze- zawarto cynku do 40% maj wysz
wytrzymao
na
rozciganie,
nisz
konduktywno i cen. Barwa od czerwonej
(mied) do tej. Mosidz o zawartoci miedzi
wikszej ni 70% to tombak. Na przykad mosidz
CuZn40Pb2 jest podstawowym stopem do obrbki
skrawaniem, mona go podda obrbce
plastycznej na zimno, toczeniu, a przede
wszystkim obrbce na gorco. Wyrabia si z
niego ruby toczone, sworznie, nakrtki. Inny
rodzaj mosidzu CuZn37 to podstawowy stop do
obrbki plastycznej na zimno, jest podatny na
gboki toczenie. Wyrabia si z niego czniki,
oprawy do arwek, bezpiecznikw Brzy- barwa
ciemnorowa, w stosunku do mosidzu maj
lepsz wytrzymao, lepsz odporno na
korozj, wysz odporno na cieranie i lepsze
wasnoci lizgowe.- Brz kadmowy (0,9 % Cd)
dua odporno .na cieranie, jest uywany na
przewody jezdne trakcji elektrycznej ( koleje
tramwaje

ma konduktywno (Y20=10,3MS/m) gdy stal

ma domieszki konduktywno obnia si jeszcze

elektroenergetyczne goe s z miedzi aluminium

stali w postaci drutw (D) i linek (L) (mied jest
rzadziej uywana od aluminium). Przewody
aluminiowe s z twardego aluminium odpornego na
rozciganie. Do produkcji linek stosuje si stop
Aldrej (o 2 razy wikszej wytrzymaoci) Skad
Aldreju : Aluminium, magnez (0.3-0.5 %), krzem
(0.4-0.7%), elazo (0.2-0.3%). Przy duych
odlegociach midzy supami stosuje si linki
stalowo aluminiowe (AFL).
Przewody elektroenergetyczne izolowane su
do przesyania energii elektrycznej ze rda do
odbiornika. Budowa : yy metalowe, izolacja y,
powoki ochronne.
oznaczenia :D - ya jednodrutowa miedziana; L linka miedziana; Lg - linka miedziana gitka A przed literami DL oznacza y aluminiow; F przed literami DL oznacza y stalow; Y - po
literach DL oznacza izolacj z poliwinylu; G - po
literach DL oznacza izolacj z gumy;
Y - przed
literami DL oznacza e przewd ma powok
poliwinylow. t - przewd wtynkowy; w - przewd
na podwyszone napicie (1000 V i wicej );

Su do wykonywania uzwoje maszyn cewek itd.,

zazwyczaj druty miedziane o ksztatach (okrgych,
kwadratowych, prostoktnych) i gruboci od 0,01
do kilku mm, grubsze s z miedzi mikkiej, ciesze
z miedzi ptwardej.
izolacje :
DNE - drut nawojowy w emalii lakierowej (mierniki
liczniki przekaniki, cewki)
DNEt - w emalii z ywic syntetycznych (wiksza
odporno na temperatur)
DNBB - izolacja baweniana, oprzd podwjny
DNJn - z jedwabiu naturalnego (w uzwojeniach
aparatw elektrycznych i maszyn)
DNJ - z jedwabiu sztucznego ( jak wyej)
DNP - w izolacji papierowej nasyconej syciwem
(do cewek transformatorw olejowych)
DNSS - izolacja z wkna szklanego , podwjny
oprzd zlepiony lakierem silikonowym

trolejbusy )- Brz berylowy (2,25 % Be )

odznaczajcy si bardzo du twardoci i
wytrzymaoci na rozciganie, uywany jest na
wycinki komutatorw i elektrody zgrzewarek
elektrycznych - Brz fosforowy (10% Sn 1% P)
odznacz si maym wspczynnikiem tarcia
wzgldem wikszoci metali, stosuje si na odlewy
oysk lizgowych maszyn elektrycznych
- Brz krzemowy (1,15 % Sn 0,05% Si) o znacznej
wytrzymaoci na rozciganie i duej sprystoci,
stosuje si do wyrobu stykw sprynujcych,
linek
antenowych
i
napowietrznych
linii
telekomunikacyjnych
Brz telurowy ( 0,5 % Te) dua podatno na
obrbk skrawaniem, stosowany do wyrobu
elementw przewodzcych, wymaga obrbki
wirowej.- Brz cynowy ( do 9% Sn) jest stopem
do obrbki plastycznej do 20% Sn jest stopem
odlewniczym. Brz cynowy w ktrym cz cyny
jest zastpiona cynkiem to spi. Ma bardzo dobr
lejno nadaje si na tuleje oyskowe- Brzy
aluminiowe (brzale) dua wytrzymao i
odporno na korozj. le si lutuj ale dobrze
spawaj
stosowane
w
urzdzeniach
kwasoodpornych, wysoko obcionych koach
zbatych i zaworach

zwykle w postaci stopw, s trzy rodzaje

materiaw oporowych.- na rezystory pomiarowe
- na rezystory regulacyjne - na rezystory grzejne

konduktywno chemicznie czystego aluminium 38

MS/m. Domieszki obniaj konduktywno ale w
mniejszym stopniu ni w przypadku miedzi. Do
przewodw uywa si Al technicznego 99,5% ,
druty wytwarza si przez przeciganie na zimno,
utwardzenie likwiduje si wyarzajc w temp. 300350C. Obrbka na zimno pogarsza konduktywno.
Na przewody napowietrzne uywa si Al twarde na
kable Al ptwarde. Al jest odporne na dziaanie
rozcieczonych kwasw organicznych, praktycznie
nie dziaaj na nie suche gazy. Odporno na
korozj maleje wraz ze wzrostem zanieczyszcze
szczeglnie domieszek miedzi i elaza. W powietrzu
utlenia si atwo pokrywajc si warstw tlenku
ktry szczelnie przylega do powierzchni chronic
przed dalszym utlenianiem - tlenek aluminium jest
dobrym izolatorem. Al jest tasze od miedzi i
stosowane gdy zastosowanie miedzi nie jest
konieczne. Przewd tej samej dugoci

odleww zwartych uzwoje klatkowych wirnikw

maych silnikw asynchronicznych, wytwarza si z
niego cienkie folie stosowane w kondensatorach
(99,9%) Uywa si je na elementy konstrukcyjne
np. duraluminium (AlCu3Mg1) Do odleww stop
zwany silominem (AlSi9) ktry ma znaczn
wytrzymao obok dobrych wasnoci lejnych.
Elementy aluminiowe i aldrejowe daj si czy
przez lutowanie i spawanie. Przy czeniach
goych przewodw stosuje si poczenia
zaciskowe - zczki karbowane. Przy poczeniach
szyn aluminiowych z miedzianymi w obecnoci
wilgoci moe nastpi korozja, stosuje si wtedy
przekadki kupalowe

bardziej, ma nisk cen jest szeroko dostpna i

ma du wytrzymao mechaniczn oraz
odporno na korozj po pokryciu warstw cynku.
Stal jest uywana do przesyania niewielkich
mocy. Ze stali wytwarza si :- linki stalowe
ocynkowane 10-95mm^2 , do przesyania
najwyszych napi gdzie linka stalowa tworzy
rdze przewodu. Ocynkowane linki stalowe
stosowane s rwnie w napowietrznych linni
przesyowych najwikszych napi w charakterze
uziemionych
przewodw
odgromowych
o
przekrojach 50-95mm^2 s one zawieszone nad
przewodami roboczymi, chroni je przed
bezporednim uderzeniem pioruna. - szyny trakcji
elektrycznej, traktowane jako przewd powrotny.na uziomy poczone galwanicznie z konstrukcj
metalow chronionego obiektu. Uziomy wykonuje
si
w
postaci
paskownikw
stalowych
zakopanych w ziemi na gbokoci ok. 0,5 m lub
te w postaci ocynkowanych rur stalowych
wbijanych pionowo w grunt.

Wymagania s zrnicowane naley rozpatrzy ich

wasnoci
:elektryczne
(rezystywno,
temperaturowy
wspczynnik
rezystywnoci,
stabilno
waciwoci
elektrycznych,
obcialno
prdowa
)mechaniczne ( wytrzymao na rozerwanie,
obrabialno, skonno do rekrystalizacji)- cieplne
( dopuszczalna temperatura pracy cigej,
wydualno przy wysokich
temperaturach)chemiczne ( odporno na korozj, skonno do
tworzenia
tlenkw
w
podwyszonych
temperaturach, wasnoci powstaych tlenkw )
Rezystory pomiarowe wykonuje si ze stopw o
duej rezystywnoci, wana jest niezmienno w
czasie rezystancji i bardzo may wspczynnik
temperaturowy rezystywnoci. Materiay : stopy
mied-mangan (ladowo nikiel lub glin ) Stopy CuMn maj lepsze waciwoci od Cu-Ni, ale s
drosze. Przykady : Cu-Mn

B14 - cd

B.15

B15a - cd

B15b - cd

(manganin, izabelin, inmet), Cu-Ni (konstantan - nie

nadaje si na rezystory wzorcowe )Rezystory
regulacyjne wytwarza si niekiedy z konstantanu
(laboratoryjne ) lub z nikieliny ( tasza do
rezystorw
przemysowych
)
.Rezystory
rozruchowe i regulacyjne silnikw dwigowych
duej mocy wykonuje si z eliwa stopowego .
Rezystory grzejne
wykonuje si ze stopw
oporowych w postaci izolowanej tamy lub drutu.
Rozrnia si trzy grupy stopw :
- nichromy (Ni + Cr ) ( chromonikielina bezelazowa
)- ferronichromy ( Fe + Ni + Cr )
( chromonikielina elazowa
tasza )ferrochromale (Fe + Cr + Al )
kanthal
(szwedzki ) baildonal (krajowy )Na elementy grzejne
stosuje si rwnie metale czyste - molibden i
wolfram (mog one pracowa w sposb trway w
temp. 1500-3000 C ale wymagaj atmosfery
ochronnej lub prni ) oraz elementy niemetaliczne
wykonane z materiaw wglowych i grafitowych
( temp. pracy 2300-3000 C ale nie odporne na
utlenianie )

rozrniamy dwa rodzaje zestykw :

- zestyki rozczne (zestyki przerywowe) s
elementami
wszelkiego
rodzaju
cznikw.
Skadaj si z dwch stykw ktre bd si do
siebie zbliaj bd oddalaj. Zestyki rozczne
musz by przystosowane do przewodzenia prdu
ale i odporne na stany przejciowe. Podczas
wyczania obwodu midzy stykami zachodzi
wyadowanie elekt. powodujce uszkodzenia
powierzchni stykowej, jej stapianie, erozj,
utlenianie. Przecita beleczka ma opr wikszy
ni beleczka caa o tej samej dugoci, rnic
stanowi rezystancja zestyku R k,
na ktr
skadaj si R k= R n + R p gdzie Rn - rezyst.
warstw nalotowych, R p - rezystancja wywoana
nierwnociami powierzchni stykowych ( jest to
twz. rezystancja przewenia - zalena od obrbki
ale i od siy dociskania stykw) Warstwy nalotowe
tworz si na powierzchni stykw w czasie gdy s
rozczone. Intensywno ich powstawania zaley
od materiau zestyku, agresywnoci rodowiska, i
ich temperatury Zapobiega si temu przez
naoenie
specjalnych
warstw
ochronnych
lakierw lub specj. smaru. Naloty na stykach s
niekorzystne w

urzdzeniach maych mocy, styki w urzdzeniach

duych mocy oczyszczaj si same. W miar
upywu czasu i liczby zadziaa rezystancji styku
zmienia si na skutek : Opalanie sie stykw - na
skutek powstania uku elektrycznego. Temp. moe
wzrosn tak e styk lokalnie si nadtopi lub
odparuje. Wdrwka materiaw - w cznikach
prdu staego w ktrych wystpuje uk elektr.
materia przenoszony jest z katody na anod. W
cznikach prdu zmiennego zjawisko wystpuje
znacznie rzadziej Erozja mechaniczna - powstaje
na skutek narae mechanicznych powst. przy
zamykaniu
stykw
(uderzenia
wibracje
tarcie ).Materiay na zestyki rozczne : z czystych
metali uywa si srebra, zota platyny i palladu. Z
metali nieszlachetnych, mied, wolfram i molibden.
(mied dobra konduktywno, przewodno
cieplna, podatno na obrbk, niska cena, wad
jest atwo tworzenia warstw nalotowych ,
Wolfram i molibden atwo si utleniaj ale s
odporne na opalanie zastosowaniu okrelonych
materiaw stykowych decyduj ich warunki pracy
a przede wszystkim, czsto cze, napicie i
prd roboczy, rodzaj

przerywanego prdu .Przy maych napiciach i

prdach trudnoci powstaj gwnie przy
zaczaniu obwodw, przy duych mocach
najtrudniejsze warunki pracy stykw wystpuj
przy wyczaniu obwodu. Bardzo dobrym
materiaem odpornym na utlenianie jest platyna ale
jej wysoka cena powoduje e uywa si stykw ze
spiekanego wolframu .W obwodach od kilkunastu
do kilkudziesiciu amperw uywa si Cu, w ob.
od kilku do kilkunastu amperw mosidzu.
- zestyki lizgowe - wystpuj w trakcji
elektrycznej, su do zbierania prdu z przewodu
lub szyny oraz w maszynach elektrycznych do
czenia wirnikw z obwodami zewntrznymi
(szczotki elektryczne ) Materiay : - metalografit
( proszki grafitu spiekane w temp. pow. 1000 C z
proszkami metali zwykle miedzi lub srebra ), wglografitu (proszki grafitu, sadzy, koksw z
lepiszczami prasowane i wypalane w temp pow.
1000 C) - grafitu (proszki grafitu prasowane i
wypalane, w temp. od 200 C do powyej 1000 C )
elektrografitu (skad jak wglografitu poddany
procesowi grafityzacji przy bardzo

B15c - cd

B.16 : MATERIAY SPECJALNE (Pb,

Zn, Sn, W, C ) - ow : jest metalem o duej

MATERIAY

STYKOWE

B16a - cd

B16b - cd

gstoci
mikkim
mechanicznie
sabym,
wraliwym na drgania mechaniczne, atwo
topliwym (327 C), ulegajcym korozji pod
wpywem zasad, kwasw organicznych, gnijcych
substancji,
wieej zaprawy
wapiennej i
cementowej.
Zalet
oowiu
jest
dua
plastyczno, nie przenikalno wilgoci odporno
na dziaanie tlenu , wody i kwasw
nieorganicznych z wyjtkiem azotowego. Robi si
z niego powoki kabli jednak z uwagi na deficyt
coraz czciej zastpuje si go mikkim aluminium
lub tworzyw syntetycznych. Stosuje si go na
pyty akumulatorw kwasowych. Uywa si na nie
stopu oowiu z antymonem (9% Sb), inne
zastosowania to anody do elektrolizy, armatura
kwasoodporna, podkadki uszczelki. Pary oowiu
s silnie toksyczne i wywouj oowic .Cynk jest rozpowszechniony i tani. Odporny na korozj
atmosferyczn dziki powstaniu na jego
powierzchni cienkiej warstwy

zasadowego wglanu cynkowego. Cynku uywa

si do pokry antykorozyjnych linek stalowych
oraz
osprzt
wysokiego
napicia
przed
rdzewieniem. Cynkowanie przeprowadza si
galwanicznie lub przez zanurzenie w roztopionym
cynku. Cynku uywa si w suchych ogniwach
galwanicznych
na
kubeczki
jednoczenie
stanowice jego katod. Obok miedzi stanowi
podstawowy skadnik mosidzw. Do elementw
aparatury niskiego napicia stosuje si stop
odlewniczy tzw. znal (4% Al) Odlewy wykonuje
si przez wtrysk pod cinieniem do stalowej formy
.Cyna - jest metalem mechanicznie sabym, o
temp. topn.(232 C) najniszej z pord metali
uywanych w elektrotechnice. Jest odporna na
dziaanie czynnikw atmosferycznych, wod
zwyk i morsk, kwasy i substancje organiczne.
Stosuje si j do pokrywania przewodw
miedzianych izolowanych gum. powoki cynowe
uzyskuje si galwanicznie bd przez zanurzenie w
ciekej cynie, Stosowana jako skadnik

stopw oyskowych i lutw mikkich. Wolfram jest metalem cikim, trudno topliwym, twardym,
trudno obrabialnym. Produkowany metodami
metalurgii proszkw. Odporny na korozj w stanie
zimnym, w podwyszonej temp. atwo utlenia si w
powietrzu pokrywajc si tym nalotem tlenku
wolframu (WO3). Druciki wolframowe ( od 1mm do
10^-2 mm ) uzyskuje si przez przeciganie na
gorco przez oczka diamentowe lub z wglika
wolframu. Druty wolframowe mog pracowa w
temp. biaego aru (ok.2500 C) ale tylko w prni
lub w gazie obojtnym. Z drutu wolframowego wyk.
si
arniki
arwek,
elektrody
rur
fluorescencyjnych,
elem.
grzejne
piecw
oporowych, styki elektr.
Wgiel - wystpuje w postaci : - sadzy
(bezpostaciowa odmiana wgla), - diamentu
(najtwardszy ze znanych cia, krystalizuje w
ukadzie regularnym przestrzennie centrowanym),
- grafitu (krystalizuje w ukadzie heksagonalnym ).
Grafit jest gwnym skadnikiem tzw. wgli

B16c - cd

B.17 : SPOIWA

I LUTY - lutowanie
(spajanie) czenie metalowych czci stopami
zwanymi lutami lub spoiwami. Ich temp. topnienia
powinna by o 150 C nisza od temp. czonych
metali. Przed lutowaniem powierzchnie naley
oczyci i ogrza do odpowiednio wysokiej temp.
Do nagrzewania uywa si lutownic lub palnikw
benzynowych.
Powierzchnie
powinny
by
oczyszczone
mechanicznie
i
chemicznie
(kalafoni). Spoiwa wyrabiane s w postaci lasek,
drutw, rurek napenionych kalafoni. Rozrnia
si spoiwa : - mikkie (o temp topnienia poni.
400 C ); - twarde ( o temp top. powyej 500 C ).
Poczenia wykonane spoiwami twardymi s
wytrzymalsze (200-500MPa) od spoiw mikkich
(20-80 MPa). Spoiwa mikkie s do pocze
szczelnych, a spoiwa twarde do pocz. szelnych
przenoszcych
obcienia.
Do
lutowania
drobnych przewodw miedzianych stosuje si
spoiwo synowo oowiowe PbSn50 (o temp. topn.
209 C) jako topnikw uywa si

B17 - cd

B.18 : TERMOBIMETALE - zwalcowane na

B18 - cd

B.19
:
MATERIAY
TERMOELEKTRYCZNE W metalach zjawiska

B19 - cd

B.20 : RODZAJE KOROZJI - przyczyny : -

termoelektrycznych ( znajc temp. jednego cza

oraz warto a dla dwch metali tworzcych
termopar oblicza si temp drugiego cza.). Dla
rnego zakresu temperatur stosuje si rne
zestawy materiaw termoelektrycznych : - (-200
... 600 C ) elazo/ konstantan; - do 1000 C
chrom/ nikiel; - do 2000 C wolfram/ molibden .
Wymagania
stawiane
materiaom
termoelektrycznym to : - prostoliniowa zaleno
od temp; odporno na wysokie temp; odporno na korozj; - stabilno wasnoci
term.ele.

chemiczna, -elektrochemiczna, -makrobiotyczna

Rodzaje : - powierzchniowa ( zaatakowana
zostaje caa powierzchnia metalu, koroduje w
sposb jednorodny, z jednakow prdkoci ,
zachodzi ona w rodowiskach kwanych gdzie
tworzenie warstw tlenkowych jest utrudnione; lokalna : przybiera formy : - Korozja werowa miejscowe naruszenie materiau i tworzenie si
werw przechodzcych w gbokie dziury,
obecno jonw Clprzypiesza ten rodzaj
korozji, uszkodzenie warstwy powierzchniowej
wystpuje w jej najsabszym miejscu;
- korozja szczelinowa - na zczach elementw,
w wskich przestrzeniach (ruby, nakrtki) w
obecnoci
elektrolitu;
korozja
midzykrystaliczna - powstaje przez odrbno
skadu chemicznego granic ziaren, rozwija si ona
wzdu granic ziaren krysztaw, moe by mao
widoczna nz zewntrz metalu gdy rozwija si w
rodku.
korozja zmczeniowa - przy zmiennych
napreniach mechanicznych, powstaj pknicia,
s one rdkrystaliczne i powstaj we wszystkich
metalach; -

wysokiej temperaturze np. 3000 C.

Materiay
szczotkowe charakteryzowane s : mas waciw,
rezystancj,
twardoci
,
wytrzymaoci
mechaniczn,
cieralnoci
,
dopuszczaln
gstoci prdu, spadkiem napicia na rezystancji
przejcia, wspczynnikiem
tarcia. Szczotki
metalografitowe wykonuje si jako : - brzowo
grafitowe stosowane w silnikach i prdnicach, srebrowo grafitowe stosowane w urzdzeniach
specjalnych, - ze zmienn zawartoci miedzi (stos.
w maszynach niskonapiciowych),
Szczotki
wglo-grafitowe wykonuje si jako : - twarde ( do
pracy w trudnych warunkach np. wstrzsy ), redniej twardoci ( powszechnie stosowane do
prdnic i silnikw ), Szczotki grafitowe (SGN) w
zalenoci od technologii wykonywania oraz iloci i
rodzaju lepiszcza mog by : grafitowe, naturalnografitowe, elektro-grafitowe, o duej rezystancji.
Szczotki elektrografitowe (SEG)
wykonuje si
mikkie twarde i o redniej twardoci, twardych
uywa si w silnikach trakcyjnych, prdnicach
prdu staego, mikkich gdy zaley nam na maym
zuyciu komutatora.

elektrotechnicznych wykorzystywanych jako rne

odmiany szczotek, elektrody hutniczych piecw
ukowych, elektrody lamp ukowych, anody ogniw
galwanicznych, oporniki elektroniczne, oporniki
grzejne. Rezystancja elementw wglowych maleje
ze wzrostem temperatury, rezystywno materiaw
wglowo grafitowych pozostaje tego samego rzdu
w szerokim zakresie temperatur. Charakteryzuj si
one wysok temperatur sublimacji (2700-3500 K),
dobrymi wasnociami mechanicznymi do 3500 K,
nieaktywnoci chemiczn do 900 K, dobrym
przewodnictwem cieplnym, dobrymi wasnociami
smarnymi (zwaszcza grafit), niewielk mas
waciw, dobr obrabialnoci mechaniczn.

FeNi25Mn6
( ma wiksz
rozszerzalno
Dopuszczalna temp pracy tego termo bimetalu
wynosi 250 C. Wspczynnik ugicia to wielko
ugicia (w mm) wolnego koca jednostronnie
zamocowanej blaszki o gruboci 1mm i dugoci
100 mm przy ogrzaniu o 1C. Wspczynnik ugicia
inwaru wynosi 0,145 mm/deg.

termoelektryczne powstaj na skutek zalenoci

midzy procesami
cieplnymi i elektrycznymi.
Zjawisko Sebeca - jeli z metali A i B wykonamy
zamknity obwd el. to rnice kontaktowe
potencjaw skompensuj si i prd nie popynie ,
jeeli natomiast kade ze zczy bdzie miao
rne temp. to popynie prd , gdy przerwiemy
obwd mona zmierzy midzy jego kocwkami
si termoelektryczn, ktrej wielko zaley od
temperatur T1 i T2 oraz od rodzaju materiau. W
okrelonym przedziale temp. mona przyj
proporcjonalno pomidzy si termoelektryczn
a rnic temperatur czy mamy : Ut = a (T1T2) gdzie a to wspczynnik proporcjonalnoci
zwany wspczynnikiem Sebeca (zalenym od
materiau i temperatury). Fizyczn podstaw tego
prawa s zjawiska : - zaleno energii Fermiego
w metalu od temperatury, - pojawienie si rnic
potencjaw w metalach w wyniku powstawania
gradientw koncentracji elektronw. Zjawisko
Sebeca znalazo zastosowanie w termometrach

chlorku cynku lub kalafonii. Gdy zachodz

naprenia stosuje si spoiwo mosine CuZn37
(temp 910 C ); srebrnych AgCu25Zn2 (temp. 715
C); lub miedzianych CuAg1 (temp. 1070 C);
uywa si palnikw acetylenowo-tlenowych. Do
lutowania y aluminiowych kabli ziemnych mona
uy spoiwa mikkiego ZnSn40 (300 C) lub
twardego ZnAl14 (temp. 600 C )

gorco wyroby, zoone z dwch blach stopowych,

o rnej rozszerzalnoci cieplnej, zczonych na
stae na caej powierzchni styku. Przy podgrzaniu
powstaj naprenia wew. ktre powoduj
wygicie
w
stron
metalu
o
mniejszej
rozszerzalnoci. Zjawisko to wykorzystuje si do
przerwania samoczynnego obwodu np. grzejnika,
po ostudzeniu obwd si zacza. Stosuje si to w
samoczynnych
regulatorach
temperatury
( warnikach, suszarkach, elazkach). Stosuje si
termo bimetale te w wyzwalaczach termicznych
samoczynnych wycznikw do ochrony silnikw
przed przecieniem Wyzwalacz termiczny ktry
reaguje na temperatur termo bimetalu, a nie na
warto przepywajcego prdu jest lepszy bo
pozwala na krtkotrwae przecienia, bezpiecznik
natomiast spala si. Najczciej bimetale skadaj
si z elaza i niklu. Krajowe termo bimetale to
FeNi36 (inwar) (ma mniejsz rozszerzalno);).

B20 - cd

21. Korozja elektrochemiczna Wystpuje

22. Ochrona przed korozj Pasywna-

CD. - E 31

korozja kontaktowa - przy zetkniciu metali o

rnych potencjaach elektrochemicznych , metal o
niszym potencjale zachowuje si jak anoda i ulega
silnemu roztwarzaniu; korozja wybircza wystpuje w stopach , podlegaj jej niektre jego
skadniki np. ocynkowanie mosidze, rozpuszczenie
ferrytu w eliwie; - korozja erozyjna - w silnych
strumieniach cieczy i w cieczach z czstkami

ona w obecnoci roztworw o charakterze

elektrolitw
Cech
charakterystyczn
jest
przenoszenie adunkw w czasie procesw
korozyjnego.
Potencja
normalny
charakteryzuje zdolno przechodzenia jonw
metalu do roztworu ( potencja bardziej ujemny tym
wiksza skonno).(Materiay szlachetne s
odporne
na
korozj).Proces
korozji
jest

Powoki ochronne-pasywacja- wytwarzanie

chemiczne powok hamujcych procesy anodowe
przez przesuwanie potencjau elektrochemicznego
materiau w kierunku wartoci dodatnich.
Ochrona anodowa- zewntrzne rdo prdu i
katod pomocniczych powoki metaliczne - przez
zanurzenie
(cynkowanie
,cynowanie
,
aluminiowanie) platerowanie (zwalcowanie na

zalewanie ywic stosowane jest przy produkcji

przekadnikw, cewek, maych transformatorw,
uszczelnianie
kondensztorw
i
cewek
zabezpiecza przed wilgoci , sklejanie ywicami
umoliwia czenie elementw wykonanych z
rnych materiaw

staymi, zachodzi niszczce dziaanie strumienia i

czstek na materia;
korozja cierna - w
wyniku trcego dziaania twardego metalu na
korodujc powierzchni; - korozja kawitacyjna
- kawitacja to proces tworzenia i zanikania
pcherzy w strumieniach cieczy, pod wpywem
implozji wyrwane zostaj czstki metalu przypomina
to trawienie kwasem, ta korozja szkodzi masz.
hydraulicznym, turbinom, pompom; korozja
napreniowa (pkanie korozyjne) - pknicia w
materiale pod wpywem rodowiska i napre,
rozwijaj si pknicia midzy i rd krystaliczne,
przy gbokich pkniciach nastpuje rozerwanie
materiau.

kombinacj dwch reakcji : anodowej-(przy (-)

elektrodzie) - przechodzenie atomw metali do
roztworw w postaci jonw i wyzwalaniu
elektronw.
Katodowej-(przy
(+)elektrodzie)
redukcja
rnych
skadnikw
rodowiska
korozyjnego, ktrej towarzyszy przyczanie
elektronw. Znaczny wpyw na korozj ma
stenie jonw wodorowych
w roztworze.
Podwyszenie temp. Przyspiesza proces korozji.
Duy wpyw wywiera konduktywno elektrolitu.

gorco) natryskiwanie (oowiem, cynkiem,

kadmem, aluminium, dyfuzj (w wysokich temp.)
napawanie,
elektroliz.
Osabienie
agresywnoci rodowiska przez usunicie
stymulatorw O2,CO2,H+,H2O.Wprowadzenie
Inhibitorw
(opniacze).Ochrona
katodowa(ochrona rurocigw, kabli ,zbiornikw,
itp.). Ochrona z protektorem do chronionej
konstrukcji przycza si elementy z metalu (Mg,
Zn, Al.) konstrukcja ta staje si katod a protektor
anod . z zewntrznym rdem prduelementy chronione czone s z (-) biegunem
rda o wartoci 1 -2V. Biegun (+) czy si z
dodatkow elektrod (grafit) w ziemi niedaleko od
elementu. Drz elektryczny-(ochrona przed
prdami bdzcymi

C.1 : STRUKTURA PP - Do pprzewodnikw

C1 - cd

C.2 : FOTOPRZEWODNIKI - Gdy energia

C.3 : LUMINOFORY - Luminescencja jest

C3 - cd

C.4 : DIODY PPRZEWODNIKOWE -

C4a - cd

C4b - cd

C4c - cd

C.5 : FOTODIODY I FOTOREZYSTORY -

C5 - cd

C.6 : OGNIWA FOTOELEKTRYCZNE I

SONECZNE -

zalicza si ciaa
ktrych konduktywno w
temperaturze pokojowej zawiera si w granicach od
10^-7 do 10^5
1/(Wm) tzn. zajmuj miejsce
porednie midzy przewodnikami a dielektrykami.
Waciwoci pprzewodnikw jest zaleno
konduktywnoci od temperatury, pola elektrycznego
czy
promieniowania.
W
Elektrotechnice
najpowszechniej stosowane s pprzewodniki IV
grupy okresowej (np. german krzem). Poszczeglne
atomy germanu lub krzemu cz si w krysztay za
pomoc czterech elektronw walencyjnych. S
one silniej zwizane z atomem (inaczej ni w
metalach) i mog sta si nonikami adunkw
elektrycznych tylko wtedy gdy do krysztau
dostarczona zostanie z zewntrz porcja energii
wystarczajca
do
zerwania
wizania
kowalencyjnego i przeniesienie uwolnionego
elektronu przez pasmo zabronione do pasma
przewodnictwa. Przewodniki to takie ciaa ktre
maj wskie pasmo zabronione nie przekraczajce
1,5...2 eV. W zerze bezwzgldnym poziomy en.
pasma walencyjnego s zapenione a poziomy
pasma przewodnictwa wolne. Ze wzrostem
temperatury krysztau energia cieplna jest
magazynowana gwnie w postaci energii drga
sieci krystalicznej. Gdy elektron walencyjny uzyska
energi do zerwania wizania
domieszek metalicznych zwanych aktywatorami.
Ich obecno w krysztaach luminoforw wpywa na
uzyskanie lepszej wydajnoci wietlnej, barwy lub
czasu powiaty, jako aktywatorw uywa si
zwykle manganu, elaza, srebra, chromu lub toru.
W nowoczesnej technice wietlnej uywa si jako
luminoforu mieszaniny : kwanego fosforanu
wapnia, wglanu wapnia, wglanu manganu, fluorku
wapnia, trjtlenku antymonu, chlorku amonu.

krzemow stanowi pytka monokrysztau z czystego

krzemu, zatopiona z jednej strony z pytk
aluminiow a z drugiej pokryta warstw antymonu.
Na pograniczu z aluminium powstaje w krzemie
warstwa pprzewodnika typu p a na pograniczu z
antymonem warstwa pprzewodnika typu n. Dop.
temp. pracy 200 C. Dop. gsto prdu wynosi
800*10^3 A/m^2, Przy chodzeniu diody krzemowe
mog mie prdy znamionowe do 3 kA i due
napicie wsteczne do 2 kV co pozwala na
stosowanie ich w wysokonapiciowych ukadach
prostowniczych wielkiej mocy.- Diody Zenera :
(stabilitron), dioda krzemowa z punktem pracy na
charakterystyce zcza p-n w obszarze przebicia.
Dua zmiana napicia na wejciu wywouje
niewielk zmian napicia stabilizowanego na
wyjciu. Diody tego typu stosuje si jako
stabilizatory napi staych w zakresie od 3 do 300
V.

dubletu elektronowego, powstaje tzw. para

elektron-dziura. Elektron przenosi si do pasma
przewodnictwa a na jego miejscu pojawia si w
wizaniu brak elektronu (dziura) rwnowany
pojawieniu si w wle adunku dodatniego. Obok
procesw jonizacji (elektron- dziura) zachodz
procesy rekombinacji w ktrych elektrony z pasma
przewodnictwa
przechodz
do
pasma
walencyjnego, neutralizujc powstae dziury. Przy
staej
temperaturze
procesy
jonizacji
i
rekombinacji rwnowa si. Koncentracja
nonikw ustala si na okrelonym poziomie tym
wyszym im wysza temperatura. Dziury
zachowuj si podobnie do swobodnych adunkw
dodatnich - pod dziaaniem pola odbywa si
uporzdkowany pozorny ruch dziur, wywoany
przechodzeniem do nich elektronw walencyjnych
z ssiednich wiza midzyatomowych. Ruch ten
jest rwnowany przepywowi dodatnich ad.
elektr. a wic prdowi elektrycznemu zwanemu
prdem dziurowym. W obecnoci zewntrznego
pola elektrycznego obok przepywu elektronw w
pamie przewodnictwa odbywa si rwny ale
przeciwnie skierowany przepyw dziur w pamie
walencyjnym. Suma przepyww obu nonikw
tworzy
prd
elektryczny
pyncy
w
pprzewodniku.
stanowi zcza p-n zamknite w obudowie czsto
cao szklane z wyprowadzeniami w postaci drutw.
Diody duej mocy maj obudow metalow. W
diodach pprzewodnikowych wykorzystuje si
zjawiska fizyczne wystpujce w zczu p-n.
Wasnoci prostujce zcza p-n wykorzystano w
diodzie pprzewodnikowej przejmujcej wszystkie
funkcje speniane poprzednio przez lampowe diody
prniowe ( prostowanie prdw zmiennych ich
generacj,
detekcj
sygnaw
elektromagnetycznych. ). Dioda jako element
prostownikowy - wykorzystuje si wtedy
wasnoci zcza p-n przepuszczania prdu
elektrycznego tylko w jednym kierunku, takim, przy
ktrym dodatni potencja zewntrznego rda
prdu doprowadzony jest do obszaru typu p. Dla
przeciwnego kierunku prdu dioda stanowi
element o bardzo duej rezystancji. W przypadku
prdu sinusoidalnie zmiennego ( gdzie kierunek
napicia zmienia si ) jedna powka sinusoidy
prdu w obwodzie z diod pprzewodnikow
bdzie obcita .Na charakterystyce prdowonapiciowej diody pprzewodnikowej mona

Fotodioda jest elementem pprzewodnikowym ze

zczem p-n spolaryzowanym wstpnie w kierunku
zaporowym. W wyniku nawietlania zcza prd
wsteczny jest modulowany przez powstajce w
zczu pary elektron-dziura co
powoduje
odpowiednie zmiany nieliniowej rezystancji zcza.
Fotodioda jest gwnym elementem ukadu
przetwarzajcego
sygnay
wietlne
lub
promieniowanie
na
sygnay
elektryczne.
Fotorezystor - (opornik fotoelektryczny ) jest
elementem pprzewodnikowym zmieniajcym
swoj rezystancj pod wpywem
natenia
wiata. Najprostszym fotorezystorem bdzie
pytka
materiau
pprzewodnikowego
umieszczona midzy dwiema elektrodami. Inna
metoda to napylenie na pytk szklan pokryt
bardzo cienk warstw Bi2S3 grzebieniastych
elektrod ze zota lub platyny, cao pokrywa si
warstw lakieru izolacyjnego. Do budowy
fotorezystorw wykorzystuje si : krzem, german i
tellur lub zwizki oowiu, talu, kadmu i bizmutu z
siark, selenem i tellurem. W najpopularniejszych
fotorezystorach stosuje si

fotonw promieniowania wietlnego padajcego

na pprzewodnik jest wiksza ni szeroko
pasma zabronionego nastpuje przechodzenie
elektronw
do
pasma
przewodnictwa
i
zwikszenie si konduktywnoci pprzewodnika.
Zjawisko
to
to
fotoprzewodnictwo
lub
przewodnictwo
fotoelektryczne.
Najwiksza
dugo fali wywoujcej ten efekt nosi nazw
dugoci progowej fali i jest zalena od szerokoci
pasma
zabronionego
pprzewodnika.
Przykadowe progowe dugoci fali (w mm) :Se0,5; Si-1,0; Ge-1,75; Pbs-3,1; PbSe-5,0; InSb6,8. Widzialne wiato zawiera si midzy 0,38
(wiato fioletowe) a 0,78 (wiato czerwone)

obszar zaporowy obszar przewodzenia wyrni

trzy obszary. W obszarze przewodzenia tj. przy
polaryzacji diody w kierunku przewodzenia prd
diody zaley wykadniczo obszar przebicia od
napicia jedynie w pocztkowym zakresie
charakterystyki. Pniej charakterystyka jest
prawie liniowa co oznacza praktycznie sta
rezystancj zcza. Przy polaryzacji zcza w
kierunku wstecznym (obszar zaporowy) prd jest
znikomo may a do momentu gdy napicie
wsteczne osignie warto napicia przebicia U
p. Nastpuje wtedy gwatowny zanik rezystancji,
wzrost prdu i zniszczenie diody, jeeli warto
prdu nie jest ograniczona innymi elementami
obwodu. Wyrniamy kilka rodzaj diod :Prostowniki selenowe : anod stanowi pytka
aluminiowa o gruboci 1mm pokryta jednostronnie
cienk warstw bizmutu w celu uzyskania dobrego
kontaktu elektrycznego z warstw selenu
domieszkowanego akceptorem. Katod jest
cienka warstwa stopu, kadmu i cyny naniesiona
na warstw selenu . Atomy kadmu dyfunduj do
warstwy selenowej tworzc bardzo cienk
warstw

siarczek oowiu, siarczek bizmutu, siarczek

kadmu, odznaczaj si maymi wymiarami i du
czuoci. Najwiksz czuo maj oporniki w
ktrych zastosowano CdS ( wykorz. w
pirometrach radiacyjnych). Wad ich jest
opniona
reakcja
na
zmiany
natenia
promieniowania. W ukadach wymagajcych
wikszej bezwadnoci stosuje si oporniki w
ktrych zastosowano PbS lub Bi2S3. W ukadach
wymagajcych znikomej bezwadnoci stosowane
s fotodiody germanowe. Ich cechy to mae
wymiary, dua trwao i znikoma bezwadno
( reaguj bez opnienia na zmiany nawet o
czstotliwoci 100 kHz.

zjawiskiem absorbowania energii i nastpnie

emitowania jej w postaci kwantw promieniowania
widzialnego. Substancje takie to luminofory. W
zalenoci od rodzaju energii pobudzajcej
luminofor do promieniowania:
- fotoluminescencj : wywoan promieniowaniem
widzialnym nadfiokowym lub rentgenowskim
wystpuje ona w lampach owietleniowych
(wietlwki), ap. rentgen.
elektrono
luminescencj
(luminescencj
katodow) powstajc przy bombardowaniu
luminoforu elektronami, ( w oscyloskopach i
kineskopach)
- elektroluminescencj : powstajc pod wpywem
pola i prdu elektrycznego
- chemiluminescencj : powstajc w wyniku
przemian chemicznych.
Jeli
pobudzenie
luminoforu
i
emisja
promieniowania zachodz jednoczenie mamy
odczynienia z fluorescencj. Jeli emisja
promieniowania utrzymuje si po usuniciu rda
pobudzajcego wwczas jest to fosforencja.
W
skad
luminoforw
wchodz
zwizki
nieorganiczne najczciej tlenki lub siarczki cynku,
wapnia, kadmu ,magnezu ,berylu ,wolframu, lub
krzemu. Wprowadza si do nich niewielkie iloci

selenowego pprzewodnika typu n w ktrym kadm

stanowi domieszk donorow. Warstwa zaporowa
powstaje wew. selenu na granicy dwch warstw :
selenu typu p i selenu typu n. Prostowniki
selenowe
charakteryzuj si
domiernymi
parametrami : niskim napiciem przebicia ( 80 V),
nisk dopuszczaln temp. pracy (75 C), niewysok
dopuszczaln gstoci prdu (500 A/m^2).- Diody
germanowe : wykonywane przez stapianie indu z
germanem typu n charakteryzuj si znacznie
korzystniejszymi parametrami : dop. nap. wsteczne
300 V a dop.gsto prdu jest 100*10^3 A/m^2.
dop. temp. pracy 75 C. Masywna katoda
wykonana ze stopu elaza, kobaltu i niklu stanowi
podstaw do ktrej przylutowana jest atwo
topliwym spoiwem oowiowo- cynowym pytka
wycita z monokrysztau germanu typu n. Na pytk
naniesiona zostaje kulka stopionego indu. W
obszarze przylegajcym do kulki tworzy si
warstwa germanu typu p w ktrej ind jest
domieszk akceptorow. - Diody krzemowe maj najlepsze parametry ale technologia ich
wykonywania jest najtrudniejsza. Diod

Ogniwa fotoelektryczne(fotoelementy )
nastpuje w nich przemiana energii wietlnej
promieniowania na en. elektryczn. Wykorzystuj
one podobne zasady fizyczne jak fotodiody i maj
te same konstrukcje. Rnica polega na tym e w
obwodach z ogniwami fotoelektrycznymi brak jest
polaryzujcych rde napicia. Zasada pracy
ogniw fotoelektrycznych polega na zdolnoci
zcza p-n rozdzielania par adunkw elektrondziura generowanych przez fotony .Swobodne
noniki adunkw dyfunduj z obszarw w ktrych
powstay do obszarw o ich mniejszej koncentracji.
W zczu p-n w skutek dziaania pola elektrycznego
wywoanego obecnoci
bariery potencjau
elektrony dyfundujce z obszaru n s z powrotem
do niego odpychane, natomiast dziury przycigane. Odwrotne zjawisko zachodzi przy
dyfuzji z obszaru p. Przez barier przechodz
jedynie noniki tych adunkw, ktre w obszarach
gdzie powstaj s nonikami mniejszociowymi jest to rwnowane z przepywem prdu

C6 - cd

C6- cd

C.7 :

TERMISTORY - s to elementy
pprzewodnikowe ktrych rezystancja silnie
zaley od temperatury. Wyrnia si 3 rodzaje
termistorw w zalenoci od zmian ich
rezystywnoci w funkcji temperatury : typ NTC o
ujemnej wartoci wspczynnika rezystancji a ,
typ PTC o dodatniej wartoci temperaturowego
wspczynnika rezystancji, typ CTR o gwatownym
zmniejszaniu si rezystancji w kilkustopniowym
przedziale
zmian
temperatury.
Najbardziej
rozpowszechnione s termistory NTC dla ktrych
R(T) i a(T) w okrelonym roboczym przedziale
temperatur mona obliczy z zalenoci :
R=R_To exp B[(To-T)/ToT] a = - B/T^2 gdzie To
jest temperatur 298 K (25 C) a B (w K) sta
zalen od rodzaju materiau termistora. Dla
wikszoci termistorw NTC warto B zawiera
si w granicach 2000...7200 K. Termistory
wykonuje si z polikrystalicznych materiaw
pprzewodnikowych o duej wartoci. Stosuje si
je do pomiaru temperatury, do kompensacji
temperaturowych zmian rezystancji obwodw , do
stabilizacji napicia, w zabezpieczeniach przeciw
przepiciowych, jako przekaniki rozruchowe i
czasowe.

C7 - cd

C.10 : WYTWARZANIE MATERIAW PP

C10 - cd
egzotermicznej 3SiO2 +4Al = 2Al2O3 + 3Si: tymi
metodami otrzymuje si zanieczyszczony krzem
metalurgiczny, oczyszczony krzem to krzem
elektrolityczny. German - rdem s niektre
rudy cynkowe (1% siarczku germanu) oraz wgle
kamienne (1% germanu). Na skal przemysow
jest otrzymywany z : - odpadw blendy cynkowej,
- z pozostaoci po spaleniu wgli. Dziaa si na
nie kwasem solnym, otrzymany czterochlorek
germanu obrabia si chemicznie i otrzymuje si
GeO2, po redukcji wodorem ( w piecu 600 ... 650
C ) mamy german metaliczny w postaci proszku.

C.11 : OTRZYMYWANIE
MONOKRYSZTAW - (krzem i german)

c11 - cd

- do budowy elementw pp uywa si materiaw w

postaci : monokrystalicznej (krzem i german diody, obwody scalone ) , polikrystalicznej
( warystory termistory, ogniwa soneczne). Materia
pp musi spenia wymagania : - maa szeroko
pasma zabronionego, - atwo wprowadzania
domieszek, - energ. aktyw. stanw domieszkowych
( 1...5)*10^-2 eV, dua ruchliwo nonikw
adunkw (1000 cm^2/Vs), dugi cza ycia
nonikw ( 10 do 1000 ms), moliwo
uzyskania mat. wyjciowego o odpowiedniej
czystoci,
moliwo uzyskania struktury

wstecznego. Skutkiem jest gromadzenie si

elektronw w pprzewodniku typu n i adowanie go
dodatnio. Rozdzielenie adunkw w zczu powoduje
wic powstanie na nim zewntrznego napicia
elektrycznego zwanego przy otwartym obwodzie
zewntrznym - si fotoelektryczn ogniwa. Ogniwa
fotoelektryczne selenowe stosowane s np. w
przyrzdach do pomiaru natenia owietlenia.
Tzw. luksomierzach.
Ogniwa soneczne - OS to ogn. fotoel. w ktrych
rdem promieniowania jest prom. soneczne. Do
budowy OS stosuje si krzem, konstrukcja ogniwa
sonecznego jest identyczna jak konstr. diody
krzemowej. Z zaciskw poczonych z elektrodami
mona odebra
energi
elektryczn.
Sia
elektromotoryczna
pojedynczego
ogniwa
sonecznego jest niewielka rzdu 0.5 - 1 V a prd
zwarciowy zawiera si w granicach 15...40
mA/cm^2. Std atwo obliczy e z jednego m^2
nawietlanej powierzchni mona uzyska ok.100 W
Sprawnoci ogniw w normalnych warunkach :
10% , w specjalnych warunkach uzyskano 18% ,
teoretyczna moliwa sprawno to 23%.

Pocztkowo OS stosowano tylko w statkach

kosmicznych ( z pytek monokrystalicznego
krzemu). W zegarkach radiach kalkulatorach
stosuje si ogniwa z uwodornionego krzemu
amorficznego zawierajcego 8...12% wodoru.
Materia ten ma wasnoci pprzewodnika
samoistnego i przez odpowiednie domieszkowanie
staje si pprzewodnikiem typu n lub p ( atwa i
niedroga technologia jego wytwarzania ).
Polikrystaliczne ogniwa cienkowarstwowe wytwarzane na tanich podkadach : krzemowe o
gruboci do 50 mm, z arsenku galu GaAs o
gruboci do 5 mm. Korzystne wasnoci optyczne
i elektryczne wykazuj rwnie CdS, CdTe, Cu2S,
uywane na cienkowarstwowe ogniwa soneczne.

stosowane s czsto w postaci monokrysztaw.

Metody monokrystalizacji speniaj warunki : materia wsadowy o bardzo duej czystoci ,
zabezpieczony przed zanieczyszczeniem
materiaem tygla; - zastosowanie jednego
zarodka, zapewnienie warunkw umoliwiajcych
wzrost tego zarodka; - zapewnienie kierunkowej
krystalizacji przez przesuwanie sfery gradientu
temperatury przez powierzchni rozdziau faz.
Wyraenie na prdko krystalizacji : vk =
(l/qr)*(dT/dx) gdzie A -powierzchnia krystalizacji, q

Termistory PTC wytwarza si technik spiekania

z polikrystalicznego tytanianu baru BaTiO3 i jego
roztworw staych z SrTiO3 i BaSnO3
domieszkowanych lantanowcami (La, Ce) S to
ferro elektryki o duych wartociach zalenych od
temperatury. W pewnym zakresie temperatur
ronie silnie rezystancja termistorw ze wzrostem
temp. co wykorzystuje si w ukadach kontroli
cieplnej, do ograniczania prdu w obwodach.
Termistory CTR wykonuje si ze spiekw
polikrystalicznego tlenku wanadu lub tytanu. W
okrelonej temperaturze nastpuje zmiana ich
struktury krystalicznej prowadzca do
gwatownego zmniejszenia rezystywnoci. Np
rezystywno dwutlenku wanadu po przekroczeniu
temp. 68 C skokowo zmniejsza si o cztery rzdy
wielkoci. Prze wprowadzenie odpowiednich
domieszek (np. Sn, Fe ) mona regulowa temp
przemiany w szerokich granicach (np. od -20 C do
90 C )

Bridgmana (z pionowym gradientem temp.),

polega na kierunkowej krystalizacji metalu w tyglu
dziki gradientowi temperatury w kierunku jego osi
wywoanym ruchem tygla albo pieca. T metod
otrzymuje si metale niskotopliwe ( Pb, Zn, Mg,
Al ), redniotopliwych (Ag, Au, Cu ) ,
wysokotopliwych ( Ni, Co, stopy Fe). Uzyskane
monokrysztay maj posta grubych wakw do 10
cm rednicy

monokrystalicznej, - trwao chemiczna w norm.

warunkach, dobre warunki mechaniczne, atwo wykonywania odprowadze.
(jedynie
german i krzem spenia w wikszoci te
wymagania, dzi w 90% stosuje si krzem ),
Otrzymywanie mat. wyjciowych rdem
krzemu jest dwutlenek krzemu SiO2 wydobywany w
postaci skay kwarcowej. Metody otrzymywania
krzemu : - redukcja dwutlenku krzemu wglem w
piecu ogrzewanym ukiem elektrycznym SiO2+2C
= 2CO +Si, - z reakcji

C.12 :
METODY OCZYSZCZANIA I
DOMIESZKOWANIA
Elementy

- ciepo krzepnicia, l - przewodno cieplna

krysztau, r - gstoc metalu ( dla przecitnego
dT/dx = 5...10 K/cm gradientu temp. otrzymuje
si prdko wzrostu krysztau w przedziale 0,5 ...
50 cm/h ). Metody : - Czochralskiego (zetknicie
prta z powierzchni ciekego metalu , przy
rnicy temp. prta i cieczy, tworzy si na jego
czoowej powierzchni zarodek wzrastajcy przy
podnoszeniu prta, ponadto prt obraca si,
otrzym. si tak krzem i german dla elektroniki); -

C 12a - cd

C12b - cd

pprzewodnikowe s bardzo czue na czysto,

szczeglnie wysoka czysto wymagana jest dla
krzemu na diody, tranzystory i detektory
promieniowania, na 10^9....10^11 atomw siatki
krystalicznej powinien przypada najwyej jeden
atom zanieczyszcze. Metoda topienia strefowego
wykorzystuje
zasad
e
rozpuszczalno
zanieczyszcze w pprzewodniku w stanie ciekym
nie jest na og taka sama jak w stanie staym, jeli
zanieczyszczenia rozpuszczaj si lepiej w fazie
ciekej to w procesie krystalizacji faza ta jest
bogatsza w zanieczyszczenia w porwnaniu z faz
sta, procesy wymiany zanieczyszcze midzy
fazami przebiegaj tak dugo a ustali si
rwnowaga :
Cs/Cl = k
gdzie Cs i Cl s
koncentracjami rwnowagowymi zanieczyszcze
( w fazie staej i ciekej ) ,
k - stala
charakterystyczna
dla
rnych
atomw
zanieczyszcze. Jeli krystalizacja stopionego w
podunej wlewce pprzewodnika postpuje wzdu
wlewki posuwajc si wraz z granic midzy ciek
i sta faz nazywana jest krystalizacj kierunkow.
Przepyw ciepa zachodzi wzdu osi wlewki w

kierunku przeciwnym do kierunku krystalizacji, a

zanieczyszczenia
obniajce
temperatur
topnienia roztworu ciekego pozostaj w duej
mierze w cieczy. W pocztkowym okresie
krystalizacji wzrasta ich stenie w cieczy, w
kocowym w fazie staej. W wyniku wystpuje
jakby wyciskanie zanieczyszcze do strefy
kocowej wlewki.
W metodzie topienia
strefowego prt pprzewodnika umieszczony jest
we wlewce wewntrz rury kwarcowej ktr
przepywa gaz obojtny. Odcinek pprzewodnika
jest topiony prdem o wysokiej czstotliwoci
wytwarzanym
przez
cewk
indukcyjn
przesuwajc si wzdu rury, strefa ciekego
materiau ograniczona strefami rozdziau faz
przesuwa si wzdu wlewki, proces powtarza si
wielokrotnie. Domieszkowanie - przez dodanie
domieszek do fazy ciekej przy wyciganiu
monokrysztaw mona uzyska monokrysztay
domieszkowane donorowo lub akceptorowo
( monokryszta typu p ). W nastpnej fazie prt
tnie si na pytki ( o gruboci setnych czci mm)
Pytki po oczyszczeniu domieszkuje si donorowo.
Jeli
koncentracja
donorw
w
przypowierzchniowej

warstwie krzemu typu p jest wiksza od

koncentracji akceptorw to ta warstwa staje si
pprzewodnikiem typu n a w pytce powstaje
zcze p-n. Zcza krzemowe wytwarza si
metod dyfuzji , dyfuzj z fazy staej uzyskuje si
przez naparowanie w prni cienkiej warstwy
materiau domieszkowego lub np. przez naoenie
domieszkowanej warstwy SiO2 na powierzchni
krzemu. Metoda implantacji jonw polega na
wstrzeliwaniu jonw danej domieszki do krzemu
przez
bombardowanie
jego
powierzchni
strumieniem jonw o duej energii , metoda ta
pozwala na dokadn kontrol gbokoci zcza,
wad jest wprowadzenie defektw struktury
krystalicznej pprzewodnika oraz znaczny koszt
aparatury. Metoda transmutacji polega na
napromieniowaniu materiau pprzewodnikowego
strumieniem neutronw ( w reaktorze jdrowym )
w wyniku reakcji jdrowych z neutronami
nastpuje przemiana jdrowa pewnej liczby
atomw izotopu krzemu w stabilny fosfor . W ten
sposb otrzymuje si pprzewodnik typu n. Dziki
zastosowaniu tej metody uzyskano diody i
tyrystory na bardzo due prdy - do 3000 A.

C8 - cd

C.9 : HALOTRONY - (czujniki halla) elementy

C9 - cd:

W nowszych rozwizaniach do wytwarzania

warystorw uywa si materiaw ceramicznych,
ktrych gwnym skadnikiem jest tlenek cynku ZnO
z odpowiednimi domieszkami. Maj one znaczie
korzystniejsze charakterystyki ni materiay na
bazie SiC. Przeciwprzepicowy odgromnik
zaworowy - wczany midzy przewodem linii
napowietrznej a ziemi , skada si z iskiernika
odcinajcego, iskiernika gaszcego, stosu pytek
zmienno porowych Fala przepiciowa wywoana
wyadowaniem i nadbiegajca lini napowietrzn do
podstacji powoduje zapon iskiernika i podczenie
linni przez odgromnik do ziemi.

D.2 : TRWAE I INDUKOWANE DIPOLE

MAGNETYCZNE - kada czstka naadowana
obdaona momentem pdu wytwarza trway
magnetyczny moment dipolowy. W atomie
momentami pendu obdaone jest jdro, oraz
elektrony. Kady elektron obiega jdro po orbicie
wytwarzajc orbitalny moment pdu, elektron
obraca si wok wasnej osi wytwarzajc spin. Na
wypadkowy moment dipolowy skadaj si
dodawane wektorowo:
- Jdrowy moment
magnetyczny, - orbitalne momenty magnetyczne
elektronw, spinowe momenty magnetyczne
elektronw.
Indukowane dipole magnetyczne
- (ich
pojawienie si powoduje zewntrzne pole
magnetyczne )
F=q(VxB) [J/m]
w = q^B/m e
[1/s]
Z podobn sytuacj mamy doczynienia gdy
atom znajdzie
si
w
zewntrznym polu
magnetycznym, w zalenoci od kierunku wirowania
elektronu wok jdra ruch jego bdzie wzmacniany
lub osabiany przez pole magnetyczne. Atom z
elektronemkrcym po orbicie zachowuje si jak
cewka
indukcyjna w ktrej zgodnie z prawem

D.4
:
MATERIAY
DIA-,
PARAMAGNETYCZNE - w diamagnetykach
wypadkowe momenty dipoli indukowanych s
skierowane przeciwnie do zewntrznego pola
magnetycznego. W innych materiaach momenty
magnetyczne trwaych dipoli skierowane zgodnie z
zewntrznym polem magnetycznym s znacznie
wiksze od dipoli indukowanych tak e efekt
diamagnetyczny
nie
uzewntrznia
si.
Diamagnetyki charakteryzuj si ujemnymi bliskimi
zera
wartociami
podatnoci
magnetycznej
hm.parmagnetyki - wiele atomw i jonw ma stae
momenty magnetyczne w nieobecnoci zewntrznego pola magnetycznego momenty te ustawiaj
si
haotycznie
nie
dajc
wypadkowego
namagnesowania.W polu magnetycznym wystpuje
tendencja do uporzdkowania
momentw w
kierunku
pola
i
powstaje
wypadkowe
namagnesowanie. Umieszczenie paramagnetyka w
polu magnetycznym H
.

D.6 - CD
Przy zblianiu atomw siy te rosn i zaczynaj
oddziaywa
porzdkujco
na
magnetyczne
momenty elektronw. Przy dalszym zblianiu
magnetyczne momenty spinowe ustawiaj si
coraz bardziej zgodnie. Wartoci si wymiany
przechodz przez maksimum. W jego otoczeniu
powstaje
ukad
charakterystyczny
dla
ferromagnetyzmu.
Przy
jeszcze
mniejszych
odlegociach spiny ustaawiaj si przeciwsobnie energia wymiany staje si ujemna, stan taki
charakteryzuje antyferromagnetyki. Oprcz stopw
ferromagnetycznycH
Fe
Co
Ni
zawierajcych jako skadowe elazo, nikiel,
paramagnetyki
kobalt, znaleziono wiele
stopw
o
wasnociach
ferromagnetykw
zoonych
cakowicie
z
pierwiastkw
nieferromgnetycznych, nale do nich np. stopy
manganu z antymonem, bizmutem, siark.

pprzewodnikowe suce do pomiaru indukcji

magnetycznej, dziaanie ich opiera si na zjawisku
halla. Czujnik halla stanowi cienka pytka o
gruboci uamka milimetra i wymiarach bokw
1...3 mm dziki czemu mona j umieszcza i
mierzy indukcj w bardzo wskich szczelinach
obwodw
magnetycznych
maszyn
i
transformatorw. Przepuszczajc prd I z
pomocniczego rda prdu staego przez pytk
mierzy si powstajce napicie halla U h , z
zalenoci oblicza si indukcj mierzonego pola
magnetycznego znajc grubo pytki h i sta
Halla R h materiau pytki.
B = (Uh h)/(I Rh)
Oprcz pomiaru pl magnetycznych czujnikw
Halla uywa si do pomiarw ( natenia prdu,
mocy prdu staego i zmiennego, rezystancji )
( kta obrotu, przesunicia i drgania mechaniczne,
cinienie ), stosuje si je w ukadach realizujcych
operacje matematyczne (+, - , * , / , ^ , SQRT,
rniczkowanie
i
cakowanie).
Najczciej
stosowanymi do wyrobu halotronw materiaami
pprzewodnikowymi s

arsenek indu InAs oraz antymonek indu InSb. Oba

materiay s pprzewodnikami typu n i ich stae
Halla wynosz odpowiednio 0,9*10^-3 i 0,5*10^-3
m^3/A*s. Zalet InAs jest znaczna niezaleno
wartoci r i Rh od temp. natomiast zalet InSb
jest znacznie mniejsza rezystywno ni InAs, co
pozwala na uzyskanie wikszej mocy wyjciowej.

D.2 - CD.

D.3
:
WEKTOR
POLARYZACJI
MAGNETYCZNEJ - Biorc pod uwag

Lenza kada zmiana pola magnetycznego

BiFq wywouje powstanie siy elektromotorycznej
przeciwdziaajcej tej zmianie. Efekt indukowania
B dipolowych momentw magnetycznych przez
zewntrzne polemagnetyczne wystpuje we
wszystkich materiaach niezalenie od tego czy s
one
obdaone
trwaymi
momentami
magnetycznymi czy te nie.Efekt jest niewielki
gdy czstotliwo Larmona w jest rzdu 10^11
rad/s a prdko ktowa obiegu elektronu wok
jdra jest rzdu 10^15 rad/s.

D.4 - CD.
powoduje pojawienie si momentw skrcajcych
T dcych do ustawienia poszczeglnych dipoli
w kierunku pola T = m x H; T = m H sina a
zsumowane w jednostce objtoci maj wymiar
gstoci energii T = M x H [ J/m^3 ]. Wzr T = m
H sina
pokazuje e energia dipola jest
najmniejsza gdy dipol skierowany jest zgodnie z H.
Uporzdkowanie orientacji dipoli zaley od
temperatury ( im wiksza , wiekszy haos) hm = (n
m^2) / (B m k T ) = C/ T
n - gsto
przestrzenna atomw, m - moment magnetyczny,
k - staa Boltzmana, T - temp. w K, C - staa Curie.
Dla
dipoli
paramagnetycznych
podatno
magnetyczna zmienia si proporcjonalnie di 1/T i
jest niezalena od H jest to tzw. prawo
Curie.Paramagnetyki charakteryzuj si dodatnimi
bliskimi 0 wartociami podatnoci magnetycznej.

D.7 : ANIZOTROPIA MAGNETOKRYSTALICZNA Monokrysztay materiau

ferromagnetycznego
charakteryzuj
si
anizotropi wasnoci magnetycznych. Sprowadza
si to gwnie do rnego stopnia trudnoci
magnesowania w rnych kierunkach osi
krysztau. Wasno t mona wyjani na
przykadzi krysztau elaza. Ma on ksztat
szecianu i zgodnie z warunkami przyjtymi w
krystalografii mona wyrni w nim trzy
charakterystyczne kierunki : 100- wzd
krawdzi, 110 - wzdu przektnej ciany bocznej
oraz 111 - wzdu przektnej szecianu.
Kierunkiem uprzywilejowanym jest kierunek 100 w
ktrym najatwiej zachodzi magnesowanie (tzw.
kierunek atwego magnesowania ) najtrudniej
magnesowanie zachodzi w kierunku 111.
Stwierdzono dowiadczalnie, e w krysztale
wolnym od odksztace i nie poddanym dziaaniu

skoczone objtoci badanych substancji mona

mwi o sumie wektorowej magnetycznych
momentw atomw lub czstek czyli o
wypadkowym
momencie
magnetycznym
przypadajcym na dan objto. Wektor
polaryzacji magn. to wypadkowy mom. magn.
przyp. na jedn. objtoci, okrela on stopie
uporzdkowania dipoli i wyraa si wzorem
n - liczba atomw,czstek w objtoci V
m i - moment magnetyczny i-tego atomu Dipole
magnetyczne w polu magnetycznym zachowuj
si podobnie jak dipole elektryczne w polu
elektrycznym. Wektor polaryzacji magnetycznej M
jest zaleny od natenia zewntrznego pola
magnetycznego H. M= hm m 0 H. gdzie hm
podatno magnetyczna materiau,
m 0
przenikalno magnetyczna prni. ( hm - dla diai para- s bliskie zera i niezalene od H dla ferroodwrotnie ). Wektor indukcji magnetycznej w
prni okrela zaleno : B= m0 H [Vs/m^2]. W
orodku materialnym natomiast

D.5 : MATERIAY FERROMAGNETYCZNE - istnieje grupa materiaw (Fe, Ni, Co )

ktra charakteryzuje si wysok podatnoci
magnetyczn , wiele rzdw wysz ni
podatno
paramagnetykw.
Warunkiem
wystpienia ferromagnetyzmu jest istnienie nie
skompensowanych
spinowych
momentw
magnetycznych ktre wstpuj w atomach z nie
zapenionymi powokami. Drugim warunkiem jest
wystpowanie si wymiany o odpowiedni duej
wielkoci

D.7 - CD
wektora polaryzacji magnetycznej z kierunku
atwego do trudnego magnesowania zwana jest
energi anizotropii magnetokrystalicznej. W
innych metalach ferromagnetycznych (Co, Ni)
charakteryzujcych si inn budow krystaliczn,
uprzywilejowane kierunki magnesowania sa inne.
Materiay magnetyczne stosowane w praktyce s
zawsze polikrystaliczne ( skadaj si z wielkiej
liczby poszczeglnych drobnych krysztakw krystalitw ) W nie poddanym specjalnej obrbce
polikrysztale orientacje osi krstalitw s zwykle
mniej lub wicej przypadkowe i trudno jest
zaobserwowa w nim anizotropi magnetyczn.
W przypadkach gdy anizotropia magnetyczna w
materiaach polikrystalicznych uwydatnia si
dostatecznie silnie mwi si e maj one
magnetyczn tekstur. Uzyskanie podanej
tekstury magnetycznej ma due znaczenie w

C.8

:
WARYSTORY
elementy
pprzewodnikowe ktrych rezystancja zaley od
przyoonego do ich zaciskw napicia, ich
charaktrystka wyrnia si znaczn nieliniowoci,
zwikszenie napicia prowadzi do zmniejszenia
rezystancji i gwatownego wzrostu prdu. W
ukadach niskiego napicia warystory znalazy
zastosowanie w ukadach stabilizacji napicia,
gaszenia iskrze na stykach, zabezpieczenia od
przepi komutacyjnych, jak rwnie w telefonii,
radiotechnice, telewizji i technice obliczeniowej. W
ukadach wysokiego napicia stosuje si
warystory
w
zaworach
odgromnikowych
iskiernikowych, s w nich w postaci okrgych
pytek
zmienno
oporowych,
obustronnie
metalizowanych. Pytki te s wytwarzane metod
spiekania drobnoziarnistej mieszaniny skadajcej
si z karborundu(wgliku krzemu), piasku
kwarcowego, gliny oraz innych domieszek. Gwn
rol w mechanizmie przewodzenia gra ziarnisto
struktury
warystorw.
Ziarenka
karborundu
(polikryszta), majcego charakter pprzewodnika,
oddzielone s
skadnikami o charakterze
dielektrykw( piasek kwarcowy, glin a), tworzcych
minimalne odstpy izolacyjne.
D.1 : KLASYFIKACJA MATERIAW
MAGNETYCZNYCH - MM dzielimy na :
- Zawierajce trwae dipole (- paramagnetyki ferromagnetyki
- antyferromagnetyki
ferrimagnetyki )
- Nie zawierajce trwaych
dipoli (diamagnetyki)
- materiay diamagnetyczne - magnetyzuj si
bardzo sabo i w kierunku przeciwnym do pola
zewntrznego, ten rodzaj magnetyzacji jest
proporcjonalny do pola zewntrznego i niezaleny
od temp.( gazy szlachetne, mied, ow, siarka,
rt, kadm, cynk, bizmut)
- materiay paramagnetyczne - magnetyzuj si
sabo ale zgodnie z zewntrznym polem ten rodzaj
magnetyzacji jest proporcjonalny do pola i
odwrotnie proporcjonalny do temp. bezwzgldnej.
(platyna, magnez, aluminium, cyna, wolfram) materiay ferromagnetyczne - silnie si
magnesuj i zgodnie z polem, przy okresowej
zmianie kierunku pola wykazuj wasnoci
histerezy. Ten rodzaj magnetyzmu nie jest
proporcjonalny do zewntrznego pola i jest
odwrotnie proporcjonalny do ( T - q ) gdzie T to
temp. bezwzgldna , q - temp. krytyczna (punkt
Curie ) (elazo, nikiel, kobalt )

D.3 - CD
B = m0H + M = m0(1+hm)H = mH wspczynnik m
jest absolutn przenikalnoci magnetyczn m =
m0(1 + hm)= m0mw, mw - wzgldna przenikalno
magnetyczna orodka. stanowi ona jedn ze
staych
materiaowych
wystpujcych
w
rwnaniach Maxwella charakteryzujcych kady
orodek.

D.6

: SIY WYMIANY - Zjawiska

paramagnetyczne i diamagnetyczne wystpuj
gwnie w takich ukadach, w ktrych poszczeglne
atomy nie oddziauj ze sob. W rezultacie
kierunek momentu okrelonego atomu nie zaley
od kierunku momentu atomu ssiedniego. W
pewnych ciaach staych wzajemne oddzaywanie
atomw wpywa w zasadniczym stopniu na ich
wasnoci magnetyczne. Mechanika kwantowa
wskazuje e, w ukadzie w ktrym elektrony
oddzauj na siebie
siami elektrycznymi,
najbardziej trway o najniszej energii stan wystpi,
gdy ich momenty spinowe bd skierowane
zgodnie.Siy wzajemnego oddziaywania spinowych
momentw
elektronw
prowadzce
do
spontanicznego uporzdkowania orientacji spinw
nosz nazw si wymiany, a charakteryzujca je
energia - energii wymiany lub te caki
wymiany.Wielko energi wymiany zaley silnie od
odlegoci midzy atomami. Gdy atomy s od
siebie znacznie bardziej oddalone ni ma to
miejsce w sieci krystalicznej, siy wymiany s
znikomo mae i ferromagnetyzm nie wystpuje
(ciao ma waci woci paramagnetyczne )

D.8 :

DOMENY MAGNETYCZNE Materia magnetyczny dy do osignicia stanu

najniszej energii. Dipole magnetyczne w materiale
w nieobecnoci zew. pola powinny przyj tak
orientacj aby sumaryczna energia magnetyczna
bya najmniejsza. Tworz si wic domeny (obszry
Weissa) w ktrych spiny atomw porzdkuj si
rwnolegle a ich momenty magnetyczne ustawiaj
si zgodnie z osiami atwego magnesowania.
Wymiary domen s rzdu 10^-2 ... 10^-1 mm.
Domeny przedzielone s ciankami Blocha ( o
gruboci 10^-7 ... 10^-8 mm) W warstwie takiej
odbywa si stopniowa zmiana kierunku wektora
namagnesowania.
Energia
wewntrzna
okrelajca rozmiary i wasnoci struktury
domenowej skada si z : -energii wymiany ( dla
zminimalizowania energii magnetycznej domeny
musz
by
moliwie
due)
;
-energii
magnetostatycznej pola rozmagnesowujcego

Ferromagnetyzm tych stopw wyjania si tym

w skutek wprowadzenia do siatki manganu atomw
bizmutu zmieniaj si wzajemne odlegoci midzy
scsiednimi atomami i w rezultacie powstaje
dostatecznie dua warto caki wymiany.-

pola zewntrznego, wektor namagnesowania dy

do przyjcia kierunku atwego magnesowania.
Odchylenie wektora namagnesowania od tego
kierunku wymaga nakadu okrelonej energii.
Energia wymagana na obrcenie

technologii
wytwarzania
materiaw
magnetycznych. Uzyskuje si j zazwyczaj przez
odpowiedni obrbk ciepln i mechaniczn.
111
110

( energia magnetostatyczna zmagazynowana w

zewntrznym polu magnetycznym wyraa si We =
1/2 *H B = 1/2 m H^2 [ J/m^3] dla zmniejszenia
energi magnetostatycznej domeny powinny by
moliwie

D.8 - CD

D.9 : PROCESY MAGNESOWANIA -

D.10 : MAGNETOSTRYKCJA - zjawisko

D.17 : MATERIAY MAGNETYCZNE

MIKKIE Czyste odmiany Fe - czyste Fe jest

mae i zamknite w obwody magnetyczne; energii anizotropii magnetokrystalicznej;

energii cian Blocha Liczba domen ronie tak
dugo a cakowita energia osignie warto
minimaln , ustala si pewna optymalna struktura
zapewniajca minimum energii wewntrznej.

Wypadkowe namagnesowanie krysztau jako

caoci
jest
waon
sum
wektorow
namagnesowa
poszczeglnych
domen
,
czynnikiem wagowym jest stosunek objtoci
domen do obj. krysztau. Stan rozmagnesowania
ferromagnetyka odpowiada takiemu ukadowi
domen przy ktrym wypadkowe namagnesowanie
w dowolnym kierunku jest rwne zeru. Warunek
ten
zapisujemy
:gdzie:
mi
wektor
namagnesowania i-tej domeny, ai - kt midzy mi
i danym kierunkiem, DVi - objto i-tej domeny,
N - liczba domen w caej rozwaanej objtoci.
Namagnesowanie zachodzi gdy wyraenie jest
rne od zera . Przyoenie zewntrznego pola
magnetycznego
powoduje
powstanie
namagnesowania
ktre
ronie
w
miar
zwikszania
pola
magnetycznego
a do
osignicia
nasycenia
Mn
rwn
namagnesowaniu jednorod.
bezdomenowego
krysztau.

zmiany ksztatu i wymiarw materiau przy

magnesowaniu , jest ona wynikiem si
dziaajcych w ferromagnetykach. Mechanizm dwa elementarne magnesy umieszczone w polu
magnetycznym H i poczone spryn modeluj
dwa atomy - dipole magnetyczne w siatce
krystalicznej magnetyka utrzymywane w swych
pooeniach siami elektrycznymi. Gdy kierunek
pola magnetycznego H jest prostopady do lini
czcej magnesy odlego midzy nimi wynosi
r1 (Odpowiada to stanowi rwnowagi z minimaln
energi ukadu ) . Gdy pole H zmieni kierunek o 90
stopni minimum energii odpowiada bdzie
odlegoci r2 . Tak wic zmiana kierunku i
wielkoci pola magnetycznego prowadzi bdzie
do zmian wymiarw ferromagnetyka. Zjawisko to
stosuje si do : stabilizacji czstoci drga w
generatorach lampowych, w przetwornikach do
wytwarzania drga ultradwikowych, stosowane
w
echosdach
oraz
defektoskopii
ultradwikowej. Jako materiay na przewodniki
magnetostrykcyjne stosuje si : nikiel, permendur,
inwar, oraz ferryty (przy czstotliwociach
ultradwikw rzdu MHz )

doskonaym MMM dla ktrego m wy=1500000 ;

H c =1,2 A/m , znikome domieszki innych
pierwiastkw gwatownie pogarszaj wasnoci
magnetyczne elaza. Atomy (wgla, tlenu, azotu,
siarki, fosforu ) zakucaj budow siatki
krystalicznej powodujc powstanie napre
wewntrznych
ktre
utrudniaj
swobodn
orientacj
domen
Weissa
pod
wpywem
zewntrznego pola magnetycznego zmniejsza sie
m wm i zwiksza H c. Naprenia usuwa si przez
:
- przetapianie w prni stosowane na skal
przemysow oczyszcza z wgla i tlenu ktry wie
sie w lotny CO2 oraz z azotu ktry ulatnia si.
- przetapianie w atmosferze wodoru drosze ale
skuteczniejsze, wodr tworzy lotne zwizki z
wglem, tlenem, azotem, siark, fosforem.
Napreenia wewntrzne w siatce krystalicznej
mog by wywoane przez obrbk plastyczn lub
termiczn usuwa si je przez wyaanie i powolne
studzenie materiau. Stosunkowo czyst odmian
elaza.

D.18 : STALE KRZEMOWE ( cig dalszy

tematu D.17)

D.18A - CD

- walcowane na zimno : - orientowane, - nieorien.

Blachy orientowane : -lepsza magnesowalno
(wysze B przy okrelonym H )- mniejsza
stratno w kierunku walcowania Kierunki atwego
magnesowania ukadaj si w paszczynie blachy
rwnolegle do kierunku walcowania . Stratno
magnetyczna w kierunku walcowania moe by 4
razy mniejsza a magnesowalno o 35% wiksza
ni w kierunku do niego prostopadym.Blachy
orientowane s czue na zgnioty, pogorszone
wasnoci magnetyczne przywraca wyaanie w
temperaturze 800 C.
Blachy magnetyczne
krzemowe walcowane na zimno wytwarza si w
postaci tam o doej gadgoci ( wspczynnik
wypenienia 0,97) powierzchni powleka si
karlitem ktry wytrzymuje temperatur 800
CBlachy Hi-B (magnesowalno wysza o 5%
stratno nisza o 15%) mniej wraliwe na
naprenia mechaniczne nie poddaje si ich
wyaaniu. Blachy orientowane stosuje si na: rdzenie transformatorw energetycznych
rzadziej na rdzenie dwubiegunowe maszyn
wirujcych. Blachy nieorientowane stosuje si w
silnikach i generatorach. Cena blach nie
orientowanych

D.18A - CD

Dodatek kilku procent krzemu znakomicie

polepsza waciwoci magnetyczne stali :
- zwikszenie rezystywnoci co zmniejsza straty
na prdy wirowe
- zmniejszenie wartoci H c co zawa ptl
histerezy i zmniejsza straty na histerez
- zwikszenie przenikalnoci pocztkowej i
maksymalnej
zwikszenie
stabilnoci
charakterystyk
magnetycznych materiau
skutki niekorzystne to : zmniejszenie indukcji
nasycenia,
zwikszenie
twardoci
blachy
(zawarto krzemu wiksza ni 5% blachy kruche i
nie podatne obrbce)
Blachy krzemowe : - transformatorowe ( mniejsza
stratno i grubo ) - prdnicowe
Wasnoci blach decydujce o zastosowaniach : magnesowalno, - stratno magnetyczna, zawarto krzemu, - wsp. wypenienia
=/[]
-falisto, - grubo, - tolerancje wymiarw, odporno na starzenie.
Podzia ze wzgldu na sposb walcowania:
walc.na zimno,- walc.na gorco(nie stos.)
Stal krzemowa zimnowalcowana - blachy

D.19 : MATERIAY MAGNETYCZNE

TWARDE Stal wglowa - zawiera ok. 1% C,

D.19 - CD

pomiarowych,
przekanikach
maszynach
licznikach,
przetwornikach
akustycznych,
gonikach. Do podstawowych skadnikw dodaje
si Cu, Ti, Nb, np. niewielki dodatek Cu daje
lepsz obrabialno.
Przykady materiaw : Alni 110 ( 13% Al, 25% Ni,
3% Cu, reszta Fe ) Alnico II A (10% Al, 18% Ni,
12.5% Co, 6% Cu, reszta Fe )
Stopy Nd-Fe-B Sm-Pr-Ca zawieraj pierwiastki
ziem rzadkich, charakteryzuja si one bardzo
wysok wartoci (BH) max ale niedostateczn
stabilnoci
wasnoci
magnetycznych
i
mechanicznych.
Magnesy trwae z materiaw stopowych
wykonuje si rnymi metodami :
- przez odlewanie ksztatu poczone z
odpowiedni obrbk przez szlifowanie
- przez walcowanie na gorco lub zimno,
zuzyskanego
pfabrykatu
(prtw
blach)
wytwarza si magnesy o odpowiednich ksztatach
- przez prasowanie pod cinieniem, lub kruszenie i
mielenie materiaw stopowych
- przez prasowanie proszkw i spiekanie ich w
temp. powyej 1000 C

D.20

: MAGNETODIELEKTRYKI
elementy magnetyczne przystosowane do pracy
przy wysokich czstotliwociach wykonane s z
magnetodielektrykw lub ferrytw.
Magnetodielektryki - s kompozycjami materiau
magnetycznego z dielektrykiem. Stosowane s
zwykle w postaci tzw. rdzeni proszkowych w
cewkach wysokiej czstotliwoci, wykonanych z
proszkw
ferromagnetykw
metalicznych,
spojoonych utwardzon ywic. Maj wasnoci
materiaw
magnetycznych
mikkich.
Charakteryruj si du rezystywnoci , ma
stratnoci
przenikalnoci
magnetyczn
(
znacznie
mniejsz
od
przenikalnoci
sproszkowanego ferromagnetyka ) Stosowane s
na
rdzenie
cewek
obwodw
wysokiej
czstotliwoci od 20 kHz do kilku MHz
Wytwarza si je metodami stosowanymi w
metalurgii proszkw. Po rozdrobnienu czystego
elaza lub stopu Fe-Ni na czstki o rednicy 0.510 mm, na ich powierzchni wytwarza si warstw
tlenku lub powleka j cienk bonk lakieru
penicego rol

D.20 - CD

odpowiednio
zachartowana
po
uprzednim
uformowaniu magnesu przez obrbk plastyczn i
wirow. Wad jest dua wraliwo na wstrzsy i
nagrzewanie
co
pogarsza
jej
wasnoci
magnetyczne. Stal wglowa jest tania, uywana na
magnesy trwa o duych wymiarach i na magnesy
maych maszyn synchronicznych.
Stal wolframowa - (o zawartoci kilku procent W)
jest to materia stosunkowo drogi uywany w
licznikach indukcyjnych, maszynach elektrycznych,
induktorach.
Stal kobaltowa - ( o zawartoci do 36% Co) jest to
materia drogi uywa si go na magnesy w
przekanikach, miernikach magnetoelektrycznych,
gonikach i suchawkach.
Stopy Fe-Al-Ni (Alni) , Fe-Al-Ni-Co (Alnico ) materiay
twarde i kruche o stabilnych
waciwociach
magnetyczych
nawet
w
podwyszonej temp. (500 C)
Zanieczyszcznia nawet niewielkie C lub Si silnie
pogarszaj waciwoci magnetyczne. Stosowane
s w przydach

D.21 : FERRYTY - materiay o wasnociach

D.21A- CD

D.21B - CD

D.21C - CD

D.21D - CD

E.1 : TRWAE I INDUKOWANE DIPOLE

ELEKTRYCZNE - Trwae dipole -Ukad dwch

CD. E1

E.2
:
WEKTOR
POLARYZACJI
ELEKTRYCZNEJ - Dielektryk mona traktowa

D.17 - CD

jest elazo elektrolityczne otrzymywane w procesie

elektrolizy elazo karbonylkowe - termiczny
rozkad piciokarbonylku elaza Fe(CO)5 > Fe +
5CO elazo to suy do produkcji rdzeni
proszkowych
elazo armco (stal niskowglowa) - wicej
zanieczyszcze i jest stosowana w obwodach
magnetycznych magnesowanych prdem staym
(mierniki przekaniki )

ferrimagnetycznych. Ferryty s tlenkami metali a

wic
ceramikami
o
wasnociach
charakterystycznych dla materiaw ceramicznych :
s twarde kruche le obrabialne, le przewodz
elektryczno. Wasnoci elektryczne upodabniaj
je do pprzewodnikw - maj du rezystywno,
wasnoci magnetyczne do ferromagnetykw wystpuj w nich domeny magnetyczne zjawiska
nasycenia i histerezy. Jedne ferryty wykazuj
waciwoci magnetykw mikkich inne twardych.
Struktura ferrytw - ferrimagnetyzm pojawia si
tylko w zwizkach i stopach poniewa wystpuje on
w obecnoci co najmniej dwch grup rnego
rodzaju
jonw
obdarzonych
momentami
magnetycznymi rnej wielkoci. Podczas gdy
momenty magnetyczne jonw jednego rodzaju
zwizane s ze sob ferromagnetycznie, momenty
magnetyczne drugiego rodzaju jonw zwizane s
antyferromagnetycznie.
Suma
momentw
magnetycznych wszystkich atomw w krysztale <>
zera .

Najeiksze znaczenie ma ferryt baru BaO*6Fe2O3

wytwarzany z tanich surowcw: tlenku elazowego
Fe2O3 i wglanu barowego BaCO3. Wyrniasi
on du rezystywnoci 10 do 7 ohma / metr, ma
gstoci 4.3 ... 5 g/cm3 i bardzo du wartoci
natenia powcigajcego 160 kA/m. Pozostao
magnetyczna wynosi 0.2 ...0.4 T, (BH) max = 30
000 J/m3. Parametry te pozwalaj na
otrzymywanie bardzo krtkich i maych magnesw
o bardzo stabilnych wasnociach. Szczeglnie
korzystne wasnoci otrzymuje si dziki
wprowadzeniu do materiau anizotropii
magnetycznej. W tym celu tlenki musz by bardzo
drobno zmielone, a nastpnie prasowane w polu
magnetycznym. Ferryty magnetycznie twarde
stosuje si w magnesach trwaych, gonikach,
sprzgach, mikrosilnikach, w technice impulsowej i
w technice wysokich czestotliwoci.

Np. ferrimagnetykiem jest magnetyt (Fe3O4)

Rozrnia si trzy podstawowe rodzaje
ferrytw :
- ferrospinele : krystalizuj w tej samej strukturze
jak spinele i maj podobn formu chemiczn
MO*Fe2O3 (gdzie M to jon metaliczny
dwuwartociowego metalu : Mg, Mn, Fe, Co, Ni,
Cu, Zn, Cd) bd to wic zwizki : MgFe2O4,
MnFe2O4 itd.
- ferryty metalii rzadkich : o oglnym wzorze chem.
3M203*5Fe2O3 w ktrym M to trjwartociowe
jony lantanowcw (metali ziem rzadkich) : Y, Sm,
Eu, Gd, Tb, Dy, Ho;
-ferryty barowe : ktrych nazwa pochodzi od BaO
ktry razem z Fe2O3 tworzy podstawowe
skadowe zwizku. Oglny wzr chemiczny ferrytu
barowego to
l(BaO)*m(MO)*n(Fe2O3)
gdzie l,m,n s
liczbami cakowitymi
Wytwarzanie ferryw - technologia wytwarzania
ferrytw wpywa w silnym stopniu na ich
waciwoci
magnetyczne.
Proces
ich
wytwarzania to :
- mieszanie odpowiednio dobranych tlenkw z
wod ktra zostaje usunita

adunkw o przeciwnych znakach i rwnej

wielkoci q oddalonych od siebie na odlego l
nazywa si dipolem elektrycznym. Moment
elektryczny p takiego dipola ma warto q*l i
skierowany jest od adunku ujemnego do adunku
dodatniego. Czsteczki niektrych materiaw
dielektrycznych
obdarzone
s
trwaymi
elektrycznymi momentami dipolowymi. Do takich
czsteczek zwanych polarnymi nale czstki o
niesymetrycznej strukturze. Wypadkowy rodek
cikoci wszystkich adunkw ujemnych takiej
czsteczki nie pokrywa si z
wypadkowym
rodkiem cikoci wszystkich jej adunkw
dodatnich czstka taka jest dipolem
elektrycznym. Dipolowy charakter maj z reguy
czsteczki zwizkw chemicznych o wizaniach
jonowych, jak te te zwizki chemiczne o
wizaniach
kowalencyjnych,
ktre
maj
niesymetryczn struktur. Np. czstka o
wizaniach kowalentnych i symetrycznej budowie
- CO2 , a niesymetrycznej budowie H2O (kt ABA
wynosi 104 stopnie)

- wstpna obrbka termiczna, wysuszenie,

mielenie brykietowanie, spiekanie w temp. ok.
1000 C (usuwanie wglanw)
- przemia powtrny, rednica czsteczek ma
decydujcy wpyw na wasnoci magnet.
- prasowanie lub wytacznaie (kontrola jakoci
wyprasek )
- spiekanie w temperaturze 1000-1400 C (ew. w
atm. gazu ochronnego)
ewentualna
obrbka
koocowa
(przez
szlifowanie)
Wasnoci i zastosowania ferrytw - w
zalenoci od skadu i sposobu wytwarznia ferryty
mog mie waciwoci materiaw
magnetycznych twardych lub mikkich
izotropowych i anizotropowych. Ferryty nabray
praktycznego znaczenina dziki duej
rezystywnoci (rzdu 100 ... 1000000 W/m)
Dziki temu nadaj si do pracy przy wielkich
czstotliwociach gdy straty na prdy wirowe s
w nich minimalne. Przewodnictwo elektryczne
ferrytw ma charakter pprzewodnikowy tj.
zwiksza si ze wzrostem temperatury.
Najczciej stosowanymi ferrytami magnetycznie

Indukowane dipole - w atomach oraz

czsteczkach
o
strukturze
symetrycznej
wypadkowy
rodek
cikoci
wszystkich
adunkw ujemnych pokrywa si z wypadkowym
rodkiem
cikoci
wszystkich
adunkw
dodatnich. Wypadkowe elektryczne momenty
dipolowe takich czsteczek rwnaj si zeru.
Umieszczenie tego rodzaju czsteczki w polu
elektrycznym prowadzi do jej polaryzacji i
powstania indukowanego momentu dipolowego
p=qd.
Indukowane dipole elektryczne mog
powstawa rwnie w niesymetrycznych,
polarnych czsteczkach obdarzonych
staym dipolem elektrycznym. Np. dla
czsteczki polarnej HCL. Pole elektryczne
dziaa na adunki q zwiazane z jonami Cl- i H+ z
si sprawiajc e odlego midzyatomowa l
wzrasta o pewn niewielk warto d. Moment
dipolowy wynosi wic teraz (l+d)q. Przyrost mom.
qd jest momentem dipolowym induk. w czsteczce
polarnej.

jest
znacznie nisza od
blach or.Stale
bezkrzemowe (tu koczy si temat D.18 ) walcowane na zimno nie orientowane blachy i
tamy : - s tasze od blach krzemowych, - bardzo
dobra magnesowalno,
-wysoki wspczynnik
wypelnienia, - dobra wykrawalno, Blachy
bezkrzemowe
stosuje
si
w
maszynach
wirujcych maej mocy.Stopy elazo niklowe blachy o zawartoci 30-80% Ni zwane s
potocznie permalojami s w postaci tam 0,050,35mm
- maj wiksz przenikalno
magnetyczn ni stale krzemowe , - mae straty na
prdy wirowe, - s drosze od blach krzemowych, mniejsza warto indukcji nasycenia. Wasnoci
blach elazo niklowych zale od proctowej
zawartoci niklu : dla zawartoci 36% 50% 78%
odpowiednio r 20, B n, m wp (s maksymalne)
Blachy o strukturze amorficznej (gwatowne
schadzanie ciekego stopu )
Gdy szybkoo schadzania jest wiksza od szyb.
krystalizacji
powstaje
szko
metaliczne
charakteryzuje si ono izotropi magnetyczn oraz
bardzo wsk ptl histerezy, szko metaliczne
jest bardzo drogie.

izolacji elektrycznej. Tak przygotowany proszek

miesza si z ywic termoutwardzaln,
wyprasowuje si gotowe rdzenie i poddaje
procesowi utwardzania. Do produkcji rdzeni
proszkowych nadaje si elazo karbonylkowe (w
postaci proszku)majce ma warto Hc

mikkimi, obok ferrytw prostych, zawierajcych

poza Fe tlenek tylko jednego metalu, s ferryty
zoone, bdce mieszaninami dwch lub wicej
ferrytw prostych jak np. niklowo-cynkowe,
manganowo-cynkowe,
manganowo-magnezowe,
niklowo-cynkowo-kobaltowe
Ferryty magnetycznie mikkie maj niewielkie
indukcje nasycenia 0.2...0.6 T , do du
przenikalno magnetyczn- do 6000, ma
wartoci H c - nniekiedy rzdu 1 A/m . Warto m
wp zaley silnie od technologii wykonywania
ferrytw oraz od temperatury ich pracy i jest
szczeglnie wysoka tu przed osigniciem punktu
Curie. W celu zwikszenia wartoci m wp w
temperaturach niszych dodaje si specjalnych
domieszek obniajcych punkt Curie. Przez
odpowiedni dobr skadu chemicznego obrbki
termicznej i chemicznej mona znacznie zmieni
ich wasnoci magnetyczne i ksztatowa
odpowiednio ptl histerezy.
Ferryty magnetycznie twarde s matriaami
tlenkowymi o skadzie m(MO)+n(Fe2O3).

jako neutralny elektrycznie zbir dipoli i adunkw

punktowych. Jeli dipole trwae czy te
indukowane
s
przynajmniej
czciowo
uporzdkowane w jakim okrelonym kierunku,
okrelona objto dielektryka V bdzie miaa
wypadkowy, makroskopowy moment dipolowy P
zwany wektorem polaryzacji elektrycznej orodka
lub krtko - polaryzacj. Opisago mona
wyraeniem :
gdzie : n jest liczb dipoli w objtoci V dielektryka
a pi jest momentem dipolowym i-tego atomu lub
czsteczki. Stopie polaryzacji orodka jest
proporcjonalny do pola elektrycznego E
P = eo he E
Wspczynnik proporcjonalnoci jest iloczynem eo
oraz
he - bezwymiarowego wspczynnika
zwanego podatnoci elektryczn materiau.
Polaryzacja elektryczna zwizana jest z indukcj
elektryczn zal.:

CD. - E2

D=eo E + P = eo(1+ he )E= eo ew E

[As/m^2]

W oglnym przypadku w orodku anizotropowym

wielkoci he i ew nie s wielkociami skalarnymi a
tenzorowymi( ich wartoci zale od kierunku), a
wektory D, P i E maj wtedy rne kierunki. W
wikszoci przypadkw wielkoci he i ew mona
traktowa jako wielkoci skalarne.

CD. - E4

stanu skupienia dielektryka, rodzaju polaryzacji,

temperatury,
czstotliwoci
zmiennego
pola
elektrycznego. Maymi wartoci e w
maj
dielektryki lotne oraz dielektryki z polaryzacj
elektronow, wikszymi gdy wystepuje rwniez
polaryzacja jonowa, a najwikszymi gdy wystpuj
trzy rodzaje polaryzacji elektronowa, jonowa i
dipolowa. Zaleno e w od temperatury jest
zwykle niewielka dla gazw a dua dla dielektrykw
ciekych i staych.

CD. - E 6

W bilansie energetycznym straty od zjawiska

polaryzacji dielektryka s pomijalnie mae w
porwnaniu ze stratami upywu. Moc tracona ; P =
UIu = (U^2)/ Rs. czymy kondensator do rda
prdu sinus zmiennego, straty polaryzacji nie
mog byc pominite. - prd adowania (sinus
zmienny) ma charakter prdu biernego, Ic
wyprzedza napicie o kt 90 stopni; prd
absorbcyjny ma czciowo charakter czynny
gdy wywouje straty energii na ciepo ( ma dwie
skadowe czynn i biern ); - prd upywu ma
charakter prdu czynnego, jest w fazie z napiciem
U. Prd wypadkowy I wyprzedza napicie o kt
fi<90
Straty w kondensatorze zasilanym napiciem sinus
zmiennym charakteryzuje si zwykle z pomoc
kta d uzupeniajcego kt fi do 90 stopni
d=
90 - fi
zwanego ktem stratnoci dielektrycznej.
Tangens kta d
to wspczynnik stratnoci
dielektrycznej.

E.9
:
PIEZOELEKTRYKI
PIROELEKTRYKI
-

E.3 : MECHANIZMY POLARYZACJI polaryzacja elektronowa pole elektryczne

wywouje wzgldne przesunicie dodatniego i
ujemnego adunku atomu. Atom uzyskuje
indukowany elektryczny moment dipolowy.,
polaryzacja
ta
wystpuje we
wszystkich
dielektrykach,
polega
na
przesuniciu
zewntrznych powok elektronowych wzgldem
dodatnich jder atomw. Polaryzacja elektronowa
jest bezinercyjna (przebiega szybko w czasi rzdu
10^-15 s . Towarzyszce jej kodsztacenie jest
spryste tzn. praca woona w jego powstanie
zostaje zmagazynowana w polu elektrycznym.
Powstae dipole elektryczne maj charakter dipoli
indukowanych - po usuniciu zewntrznego pola
polaryzacja ustpuje. Polaryzacja jonowa - pole
wywouje wzgldne przesunicie ujemnych i
dodatnich jonw w czsteczce, indukowany jest
dodatkowy moment dipolowy, powstaje w
materiaach zbudowanych z jonw, polega na
wzajemnym
sprystym
rozsuniciu
rnoimiennych jonw ( zjawisko to zachodzi w
czasie rzdu 10^-13 s - jest wolniejsze od
polaryzacji elektronowej) Polaryzacja jonowa nie
powoduje strat energii na ciepo i ustpuje po
usuniciu

CD. - E3

E.5 : REZYSTYWNO SKRONA I

POWIERZCHNIOWA - W dielektryku w

CD. - E5

E.7 : WYTRZYMAO ELEKTRY-CZNA

- napicie przebicia to napicie przy ktrym

CD. - E 7

ktrym nie ma swobodnych elektronw nie ma

przewodnictwa elektronowego jak w metalach.
Przewodzenie w materiaach izolacyjnych jest
zawsze zwizane z ruchem jonw i zalene od
liczby jonw w jednostce objtosci ich ruchliwoci
i struktury materiau. Pod wpywem przyoonego
napicia adunki swobodne tworz prd upywu
przepyw tego prdu odbywa si na skro bd po
powierzchni, mamy wic rezystywno skron i
powierzchniow. Rezystywno skrona maleje
ze wzrostem temperatury w wyniku zwikszenia
jonizacji. Rez. skro. w temp. 20 C - 10^10
ohma/m , w temperaturz 200 C maleje o pi
rzdw wielkoci. Rezyst. skro. dielektrykw
ciekych i staych zaley od zanieczyszczenia i
zawilgocenia, zanieczyszczenia tworz rdo
swobodnych jonw. Najwysze wart. rezyst skro
osigaj dielektryki niepolarne : powietrze 10^18
ohma/ m ; olej mineralny 10^12 ohma / m ;
polietylen 10^14 ohma / m. Rezystywno
powierzchniowa - ( tylko

nastpuje przebicie dielektryka( w postaci iskry

lub uku). Natrzenie pola elektrycznego
odpowiadajce
napiciu
przebicia
to
wytrzymao
elektryczna
dielektryka.
Dla
kondensatora paskiego wynosi Ep =Up/ l [V/m]
gdzie l -grubo diel. w miej. przeb.
Mechanizmy przebicia :
mechanizm
elektryczny : zachodzi w bardzo krtkich czasach
( elektrony przypieszane w polach elektrycznych
o bardzo duych natrzeniach); - mechanizm
cieplny ( gdy ciepo wydzielane jest wiksze od
odprowadzanego ); - mechanizm jonizacyjny
(wyadowanie niezupene i zwizane z nim
zjawiska - drzewienie elektryczne , przebicie
kanaowe ); - mechanizm elektrochemiczny
( dugotrwae dziaanie wilgoci - wytwarzaj si
cieki przewodzce pod wpywem procesw
elektrolitycznych ) Wytrzymao elektryczna
mat. izolac. zaley od.

zewntrznego pola elektrycznego. Polaryzacja

dipolowa - pole elektryczne powoduje obrt
maych momentw dipolowych i uporzdkowanie
ich w kierunku pola, pol. dipol. (zwana rownie
polaryzacj orientacji) wystpoje w dielektrykach
staych ciekych i gazowych z czsteczkami o
charakt. trwaych dipoli elektrycznych, w
nieobecnoci pola elektrycznego wypadkowy
moment dipolowy jest rwny 0. W zewntrznym
polu elektrycznym na dipole elektryczne dzialaj
siy starajce si ustawi je rwnolegle do pola
elektrycznego. Stopie uporzdkowania zaley od
wartoci zewntrznego pola oraz od wartoci
temperatury ( im wysza temp tym bardziej
chaotyczna orientacja dipoli ). Polaryzacja gazu w
czsteczkach wieloatomowych bdzie sum
trzech w.opis. efektw
P=Pel +Pi + Pd .
Makroskopowy mechanizm polaryzacji - w
dielektryku znajduje si niewielka liczba adunkw
swobodnych, Wdruj one pod wpywem pola
elektrycznego
zbierajc
si
na
niedoskonaociach
siatki
krystalicznej
(zanieczyszczenia, granice ziaren), ten typ
wymaga czasw osignicia stanu rwnowagi
rzdu kilku minut.
w dielektrykach staych) zaley od budowy,
stopnia
zawilgocenia
i
zanieczyszczenia.
Najwiksze rezystywnoci osigaj dielektryki
ktrych
powierzchnia
nie
ulega
zawilgoceniu( parafina 10^16 ohma ) a
najmniejsze dielektryki rozpuszczalne w wodzie
(szko sodowe 10^8 ohma ). Gdy prd
powierzchniowy pynie po powierzchni o ksztacie
prostokta o bokach a i b (krdszym) rezystancj
mona obliczy ze wzoru
R = rp (a/b),
jednostk rezystywnoci
powierzchniowej jest ohm.

- ksztatu elektrod; - stanu zawilgocenia izolacji;

- temperatury; - gruboci warstwy izolacji; rodzaju napicia.
Wytrzymao elektryczna
ostrzowego ukadu elektrod jest znacznie nisza
od ukadu paskiego, nasycenie wilgoci izolacji i
wysoka temperatura zmniejszaj wytrzymao
elektryczn. Najwiksz warto wytrzymaoci
elektrycznej wykazuje izolacja wobec napicia
udarowego najnisz wobec napicia staego rozwj przebicia wymaga czasu

E.4 : PRZENIKALNO ELEKTRYCZNA

- przenikalno elektryczna wzgldna jest liczbowo
rwna
stosunkowi
pojemnoci
elektrycznej
kondensatora
z danym
dielektrykiem
do
pojemnoci tego samego kondensatora bez
dielektryka. Gdy przyloymy napicie U do okadek
zbiera si na nich adunek Q wytwarzajcy midzy
okadkami pole Eo. Dielektryk w tym polu ulega
polaryzacji , przyciga ze rda prdu dodatkowe
adunki zbierajce si na okadkach. Na kady
adunek dziaaj siy : - od zewntrznego pola Ez,
wywoanego na okadkach adunkami, oraz pola
wewntrznego
wywoanego
adunkami
na
zewntrznych powierzchniach dielektryka. Suma
tych pl jest rwna Eo w nieobecnoci dielektryka.
Wikszy adunek na okadkach przy tym samym
napiciu oznacza e pojemnoc zwikszya si.
Poj. konden. przniowego wynosi :
Co=Qo/U= (eo s)/ l [F] a kond. z diele. C=Q/U=
(e s)/ l , atwo zauway e C>Co gdy Q>Qo
wtedy z definicji C/Co=Q/Qo=e/eo = e w , e w jest wzgldn przenikalnoci dielektryka zawsze
wiksz od jednoci . Warto e w zaley od :

E.6 : STRATNO DIELEKTRYCZNA -

Straty energii w dielektryku wywoane s

polaryzacj
i
prdami
upywu.
czymy
kondensator do rda napicia staego,
powstanie w obwodzie prd ktry mona rozoy
na trzy skadowe : (dwie pierwsze skadowe to
prd polaryzacji) : - prd adowania zwizany z
polaryzacj elektronow i jonow jest krtkotrway
i jego energia zuyta zostaje na spryst
deformacj dielektryka, zostaje zmagazynowana
jako energia potencjalna i odzyskana przy
rozadowaniu kondensatora; - prd absorbcyjny
: zwizany z polaryzacj dipolow, wzrasta i zanika
wolniej od prdu adowania , jego energia
zamieniana
jest
na
energi
potencjaln
odksztace sprystych dipoli i na pokonanie
oporw przy obrotach czsteczek( ta cz energii
zmienia si w ciepo );
prd upywu :
wywoany
przez
konduktywno
skron
dielektryka, energia tracona jest na ciepo.
Prd polaryzacji szybko zanika, pozostaje prd
upywu i spowodowane nim straty.

E.8
:
TRWAO
MATERIAW
IZOLACYJNYCH , KLASY IZOLACJI Zmiany w izolacji s wynikiem utleniania i rozkadustarzenie cieplne izolacji przebiega ono tym
szybciej im wysza jest temp. pracy izolacji.
Trwao izolacji jest to czas t po ktrym okrelona
wasno materiau pogorszy si do poziomu
ustalonego jako warto graniczna. Czas t okrela
si czasami jako czas po ktrym okrelona
warto nowego materiau zmniejszy si do
poowy.
klasa
Y
A
E
B
F
H
200
220
250
t, C
90
105
120
130
155
180
200
220
250
pierwsze trzy klasy to materiay pochodzenia
organicznego, Do nastpnych (B,F,H) materialy
nieorganiczne z lepiszczami organicznymi, do
wyszych klasnale materiay nieorganiczne
(mika kwarc szko) bez lepiszczy jak rwnie
zwizki fluoroorganiczne, klasy wysze od 250
oznacza si co 25 C.

CD. - E 9

Zjawisko
piroelektryczne
powstawanie
adunkw elektrycznych na powierzchniach
krysztaw przy zmianach temperatury, wielko
adunku zaley od prdkoci zmian temperatury,
po pewnym czasie adunki zebrane na powierzchni
ulegaja neutralizacji przez adunki swobodne.
Wszystkie
krysztay
piroelektryczne
s
jednoczenie piezoelektrykami i niejednorodne
zmiany ich temperatury powoduj ich deformacj.
Nastpuje wtrna polaryzacja sumujca si z
pierwotn polaryzacj piroelektryczn. Zjawisko
piroelektryczne
pierwotne
to
zjawisko
piroelektryczne ktre wystpowaoby w krysztale
gdyby nie ulega on deformacji, typowym
piroelektrykiem jest tumalin , piroelektryki stosuje
si w detektorach promieniowania cieplnego,
podczerwonego, np. Noktowizorach.

E.10 : FERROELEKTRYKI - kierunek

E.11 : ELEKTERETY - zachowuj przez dugi

zjawisko
piezoelektryczne polega na powstawaniu pola
elektrycznego
pod
wpywem
napre
mechanicznych , przy poddawaniu krysztaw
dziaaniu si ciskajcych lub rozcigajcych w
okrelonych
kierunkach
pojawiaj
si
na
powierzchni tych krysztaw adunki elektryczne,
gdy kryszta poddany zostanie odpowiednio
skierowanej sile, wzy sieci ulegaj przesuniciu i
neutralna struktura krysztau zostaje zakucona ,
wasnoci piezoelektryczne wykazuj : kwarc,
topaz, turmalin,blenda cynkowa, tytanian baru,
Odwrotny efekt piezoelektryczny - powstawanie
napre w takt przyoonego napicia , zmiana
impulsw elektrycznych w mechaniczne. Zjawisko
piezoelektryczne stosowane jest w przesztatnikach
elektroakustycznych, odbiornikach i nadajnikach
ultradwikowych,
rezonatorach,
filtrach,
modulatorach.

E.12 : DIELEKTRYKI LOTNE - Gazy

CD. - E12 a

CD. - E12 b

CD. - E12 c

E.13
:
DIELEKTRYKI
CIEKE
NATURALNE - Oleje mineralne : s produktami

CD. - E 13 a

CD. - E 13 b

CD. - E 13 c

charakteryzuj si znaczn rezystywnoci i

bardzo ma stratnoci. Powietrze : azot (78%),
tlen (21%), dwutlenek wgla , wodr i gazy
szlachetne, cznie (1%). Przy temp. (0,1 MPa (1
atm), 20 C ) czyste powietrze jest bardzo dobrym
izolatorem. Jego rezystywno skrona jest rzdu
10^18 Wm, przenikalno elektruczna 1,00059,
wspczynnik stratnoci dielektrycznej rwny zeru.
Powietrze jednak jest zanieczyszczone co obnia
wasnoci izolacyjne i powoduje korodowanie.
Przebicie elektryczne charakteryzuje si nagym
wzrostem prdu i wystpuje po przekroczeniu tzw.
napicie przebicia. W praktycznych ukadach
czci bdce pod napiciem, izolowane warstw
powietrza s dwoma zaostrzonymi elektrodami.
Pole w takim ukadzie jest silnie nierwnomierne, o
najwikszym
natrzeniu
przy
najwikszej
krzywinie, powstaj lokalne wyadowania w
przestrzeni okooelektrodowej. Fazy wyadowania :
I faza: wietlenie (pojawia si
niebieskawa
powiata); II Snopienie

destylacji ropy naftowej, w miar narastania

temperatury odbiera si : benzyn, naft, olej
mineralny, olej smarowy, olej cylindrowy, wazelin,
asfalty.
Oleje
mineralne
s
mieszanin

(pojawienie si snopw cienkich iskier); III faza

(rzeskoczenie iskry ktra moe przeksztaci si w
uk elektryczny. Fazy I i II to wyadowania
niezupene( towarzyszy im powstanie ozonu), faza
III to wyadowanie zupene. Wyadowanie
niesamoistne : wymaga podtrzymywania przez
zewntrze
rdo
jonizacji.
Wyadowanie
samoistne jest podtrzymywane wewntrznymi
rdami jonizacji.
Przy stalym cinieniu i temperaturze, droga
adunkw a wic i wytrzymao elektryczna jest
proporcjonalna do cinienia. Napicie przebicia
bdzie zatem proporcjonalne do odstpu elektrod.
Istnieje zaleno midzy cinieniem gazu,
odlegoci midzyelektrodow a napiciem
przebicia. Jeli cinienie gazu p i odlego
midzyelektrodowa d zmieniaj si tak e ich
iloczyn pozostaje stay, to napicie przebicia nie
ulega zmianie. Napicie przebicia jest funkcj
iloczynu pd - jest to prawo Paschena.

Wytrzymao
elektryczna
: zaley od
zawartych w nim zanieczyszcze, tworz si tzw.
mostki zanieczyszcze pomidzy elektrodami
uatwiajce przebicie elektryczne. Mostki tworz
si przez wciganie zanieczyszcze w obszar

polaryzacji spontanicznej moe by zmieniony

przez
przyoenie
zewntrznego
pola
elektrycznego o natrzeniu maym w porwnaniu z
natrzeniem pola wewntrznego - takie krsztay to
ferroelektryki. Przy zmianie znaku zewntrznego
pola elektrycznego pojawia si zjawisko histerezy
elektrycznej
analogiczne
do
histerezy
magnetycznej. Ferroelektryki dzielimy na : monokrystaliczne (np. sl Seignettea );
polikrystaliczne
s
najczciej
ceramikami
( tytaniany niektrych metali np. tytanian baru).
Ferroelektryki
stosuje
si
w
maych
kondensatorach
o
duych
pojemnociach,
termometrach pojemnociowych , stabilizatorach
napicia i prdu, miernikach natrzenia pola
elektrycznego,
urzdzeniach
w
technice
impulsowej.

Azot : niepalny, nietoksyczny, sabo rozpuszczalny

w zwizkach organicznych, tani , chemiczne
obojtny, o wasnociach zblionych do powietrza.
Pod wysokim cinieniem (kilkanacie atmosfer)
ma wiksz wytrzymalo elektryczn od oleju
mineralnego. Wypenia si nim kondensatory i
przekadniki napiciowe, w arwkach dodaje si
go do argonu aby zwikszy wytrzymao
elektryczn. Wodr : nietoksyczny i tani, na du
przewodno i pojemno ciepln ( stos. jako
chodziwo
elektroizolacyjne
w
duych
turbogeneratorach). Mieszanina z tlenem jest
silnie wybuchowa. w podwyszonej temperaturze
wodr odbiera tlen od tlenkw. Szecio fluorek
siarki (SF6) - (elegaz), syntetyczny gaz
elektroujemny, bezbarwny, bezwonny, nietoksyczy,
chemicznie obojtny, niepalny, trway do temp.
500 C i nie wywoujcy korozji, gsto
piciokrotnie wiksza od powietrza. Wytrzymao
elektryczna kilkakrotnie wysza od powietrza ,
lepszy od oleju mineralnego. Elektroujemne
wasnoci
elegazu
(
zdolno
wizania
swobodnych
liczb miligramw ugu potasowego (KOH)
potrzebn do zobojtnienia kwasw zawartych w
1g
oleju. Oleje mona regenerowa przez
odsczenie czstek staych, neutralizacji kwasw
i osuszeniu. Odporno na utlenianie - maleje

cza naelektryzowanie i wytwarzaj

pole
elektryczne wok siebie, s elektrostatycznymi
odpowiednikami magnesw trwaych. Elektrety
wykonuje si z dielektrykw organicznych - wosk
pszczeli, parafina, naftalen, cezyna, ebonit, nylon i
nieorganicznych - siarka, selen, miki, tytaniany
metali alkalicznych. Termoelektrety uzyskuje si
przez polaryzowanie dielektrykw w silnym polu
elektrycznym i
wysokiej temperaturze,
w
zmikczonym dielektryku uatwiony jest obrt dipoli
molekularnych, schodzenie powoduje zamroenie
uporzdkowanych dipoli. Fotoelektrety uzyskuje
si przez nawietlenie umieszczonego w polu
elektr. wiatem, promieniowaniem nadfiokowym,
rentgenowskim.
Radioelektry - nawietlenie
promieniowaniem
jonizujcym.
Polaryzacja
utrzymuje si przez lata, Elektrety stosuje si w
gonikach,
membranach
mikrofonw
pojemnociowych, kserografii, przetwornikach
elektromechanicznych.

elektronw i tworzenia cikich powolnych jonw

ujemnych) wpywaj na dobrze na zdolno
gaszenia uku. Wady elegazu to : niewielka
przewodno cieplna, niskie ciepo waciwe oraz
pewna toksyczno produktw jego rozpadu,
zachodzcego przy wyadowaniach. Stos. jako izol.
w
rozdzielnicach
wysokiego
napicia,
wycznikach i transformatorach. Freon bezbarwny, bezwonny ,niepalny, nietoksyczny,
elektroujemny, stabilny elektrycznie do temp. 750
C, nie powoduje korozji. Cztero krotnie wiksza
gsto od powietrza i kilka krotnie wiksza
wytrzymao elektryczna. Niska temp. skraplania
(-28) powoduje i stosowany jest tylko w
urzdzeniach
wntrzowych.
Pod
wpywem
wyadowa elektrycznych ulega rozkadowi tworzc
toksyczny fosgen. Sprony freon stosuje si jako
orodek elektroizolacyjny w wysokonapiciowej
aparaturze radiowej i rentgenowskiej. Poza
elektrotechnik
stosowany
w
aparaturze
chodniczej i areozolach. Niszczy powok
ozonow atmosfery ziemskiej.

syciwo nie przemieszczao si gdy kabel nie jest w

pozycji poziomej. - oleje wycznikowe :
wasnoci podobne do transformatorowych ale ich
gwnym zadaniem jest gaszenie uku, pod
dziaaniem uku nastpuje rozkad oleju na prostrze

wglowodorw naftenowych i parafinowych z

domieszk
aromatycznych.
Wglowodory
naftenowe - odznaczaj si nisk temp. krzepnicia
(ok.-50
C) i odpornoci
na utlenianie.
Wglowodory parafinowe s mniej odporne na
utlenianie a ich temp krzepnicia wynosi -5 C.
Wglowodory aromatyczne - s nie odporne na
utlenianie, produktem utleniania jest gsty lepki
szlam. Wasnoci olejw mineralnych
rezystywno skrona : dla czystego oleju jest
10^14 Wm (przy 20 C). Zawilgocenie i
zanieczyszczenia oleju prowadz do silnego
zmniejszenia
rezystywnoci.
Wspczynnik
stratnoci dielektrycznej :czystego oleju jest
rzdu 10^-3 (20 C , 50 Hz) Po duszym czasie
pracy w wyniku zawilgocenia i zestarzenia moe on
wzrosn dziesiciokrotnie.

silniejszego pola. W celu zmniejszenia wpywu

mostkw na przebicie ustawia si midzy
elektrodami w oleju przegrody z dielektrykw
staych. Wytrzymao elektryczna oleju zaley od
ksztatu i odstpu elektrod oraz od rodzaju
przyoonego napicia. Lepko wzgldna (wyraona w stopniach englera) zaley ona silnie
od temperatury. Przy obnianiu temp. lepko
maleje, przy okrelonej temp. olej krzepnie.
Temperatura
zaponu
oleju
po
jej
przekroczeniu
intensywnie
wydzielaj
si
atwopalne wglowodory lotne, ktre zapalaj si
od pomyka inicjujcego.( na og temp zaponu
nie jest nisza ni 135 C). Liczba kwasowa oznacz si ni zawarto w oleju kwasw oraz
kwanych produktw jego utleniania. Oznacza si
j

ona wraz ze wzrostem temperatury i w obecnoci

katalizatorw (mied, elazo, wilgo). Oleje
mineralne s silnie higroskopijne.Zastosowania
olejw mineralnych : ich funkcje : izolujce
nasycajce,chodzce, gaszce. Rodzaje : - oleje
transformatorowe
:w
transformatorach
energetycznych izoluj i chodz , olej
transformatorowy ma nisk lepko umoliwiajc
cyrkulacj w kadzi. - oleje kondensatorowe :
maj najgorsze warunki pracy, natenie pola el.
dochodzi do 1000 kV/cm, oleje te s bardzo
starannie oczyszczone, odgazowane, odporne na
starzenie, maj du przenikalno elektryczn.
- olej kablowy : do nasycania izolacji, ma duz
lepko aby

produkty lotne cieke i stae. Powan wad olejw

mineralnych jest atwa palno i zagroenie
poarami. Oleje rolinne : dzielimy na
wysychajce( olejne elektroizolacyjne lakiery i
emalie) i nie wysychajce( ich stosujemy jako
pynnych dielektrykw). Typowym olejem nie
wysychajcym jest olej rycynowy( z nasion
rcznika) ma on du przenikalno elektryczn i
wytrzymaoci elektryczn nie ustpuje olejom
mineralnym. Stosowany w kondensatorach, jego
wad jest atwo utleniania( i przechodzenia w
posta elu) w podwyszonej temperaturze przy
dostpie
powietrza.Typowymi
olejami
wysychajcymi s olej lniany (z nasion lnu) , olej
tungowy
( z nasion drzewa tungowego).
Wysychanie zachodzi w wyniku polimeryzacji oraz
utleniania nienasyconych kwasw tuszczowych
wchodzcych w skad tych olejw.

E.14
:
DIELEKTRYKI
CIEKE
SYNTETYCZNE - do najbardziej znanych nale

E.15 : MIKA I AZBEST - Mika (yszczyk) ma

CD. - E 15

E.16 : SZKA
I
CERAMIKI
ELEKTROTECHNICZNE - Szka to ciaa o

CD. - E 16 a

CD. - E 16 b

chlorowane dwufenyle. Maj o wiele lepsze

wasnoci w porwnaniu do olei mineralnych s
niepalne, niehigroskopijne, odporne na starzenie,
maj du stabilno chemiczn i ciepln, nie
utleniaj
si,
maj
dwukrotnie
wiksz
przenikalno elektryczn. Ich wady to : dua
wraliwo na zanieczyszczenia, silna zaleno
wasnoci elektrycznych od temperatury, wysoka
cena, silna toksyczno. Oleje silikonowe - s one
mieszanin
krzemowodorw
(
zwizkw
organicznych- w ktrych wgiel zosta zastpiony
krzemem ), maj du wytrzymao ciepln (do
200 C ), nisk temp. krzepnicia (-70...-90 C), ma
zalenoci lepkoci od temperatury, hydrofobi ,
odpornoci na dziaanie rozcieczonych kwasw i
zasad, s znacznie mniej palne i maj nieco nisz
wytrzymao elektryczn . Ograniczeniem jest ich
wysoka cena.

sody lub potau. Do wyrobu wkna szklanego

szko o minimalnej zawartoci Na2O i K2O.; ceramika o maym tg d ( ma bardzo ma stratno
dielektryczn ) ; ceramika kondensatorowa
( maj du przenikalno elektryczn ) ; Do
wyrobu szka kwarcowego stosuje si czysty
kwarc, sko kwarcowe stosowane jest w
kwarcwkach , lampach rtciowych , niektrych
prostownikach.
CERAMIKI
ELEKTROTECHNICZNE - gwnymi skadnikami s
tlenki krzemu SiO2 (krzemionka) i glinu Al2O3, dua
odporno na nagrzewanie i nieograniczona
trwao. Zalety wyrobw ceramicznych :
odporno na wpywy atmosferyczne i chemiczne;
odporno na dziaanie temp.; dobre
wasnoci elektr.;
znaczna wytrzymao
mechaniczna; - nie ulega procesom starzenia i
zmczenia; atwo dostpne i nie kosztowne
surowce;
Gwne
rodzaje
ceramiki
elektroizolacyjnej
:
porcelana
elektrotechniczna ( miknie w temp 600 C nie
powinna pracowa wyej ni 400 C , jej wad jest
20 %-towy skurcz przy wypalaniu

strukture warstwow, upie si na cienkie patki.

Praktyczne znaczenie ma tylko : mika
magnezowa (flogopit);
mika potasowa
(muskowit). Mika posiada wasnoci izolacyjne
stosuje si j jako izolacj elektryczn i ciepln.
Charakteryzuje si ona : - du wytrzymaoci
elektryczn i ciepln;
odpornocia na
gwatowne zmiany temperatury; - odpornoci
na wyadowania niezupene; - odpornoci na
starzenie.
Zastosowanie miki w postaci
naturalnej jest ograniczone, produkuje si Mikanit
- folie lub pyty sklejane z drobnych patkw miki,
ywicznymi lepiszczami, w zalenoci od rodzaju
lepiszcza mog stanowic materia klasy : - B
(lepiszcze szelakowe);
F ( ywice
epoksydowe);
- H (ywice silikonowe) . Z
mikanitu twardego produkuje si : podkadki i
przekadki stosowane w aparatach elektr. jako
elementy izolacyjne o zwikszonej odpornoci na
nagrzewanie, przekadki na komutatorach maszyn
elektrycznych. Z mikanitu gitkiego ( w
arkuszach o gruboci 0,15 - 0,5 mm ) wykonuje
si izolacj obkow maszyn elektr. Rodzaje
mikanitu gitkiego : - tama mikowa ( warstwa
pytek mikowych oklejona dwustronnie cienkim
papierem - owija si ni cewki maszyn
elektrycznych );

, robi si z niej izolatory liniowe wys. i nis.

Napicia , gwki bezpiecznikw ); - kamionka
( znacznie tasza od porcelany, wypala si j w
1280 C, skurcz 9...14%, robi si z niej osony
izolacyjne dla najwyszych napi) ; - steatyt
( g. skad. jest talk, wypala si go w 1400 C ,
bardzo may skurcz, robi si z niego elementy
izolacyjne poddawane duym napreniom,
izolatory wys.nap, izolatory liniowe dugopniowe )
ceramika elektrotermiczna ( odporna na
dziaanie
wysokich
temperatur,
spora
wytrzymao mechaniczna i elektryczna );
Gwne zastosowania ceramiki : - izolacje linii
wysokiego i niskiego napicia;
izolacja
odporna na wysokie temp.;
izolacje w
urzdzeniach wysokiej czstotliwoci;
dielektryki kondensatorowe. Wytwarzanie :
surowce w postaci gliny miesza si z wod, z
masy odlewa si lub toczy elementy, po
wysuszeniu elementy s wypalane, po wypaleniu
obrabia si je mechanicznie, powierzchnie
otwarte
pokrywane
s
szkliwem
zabezpieczajcym.

mikafolia ( warstwy patkw miki naklejone na

podkad z cienkiego papieru i powleczone warstw
lakieru).Mikaleks - odpady miki nie nadajce si
do wyrobu mikanitw mieli si i otrzymuje
toczywo nieorganiczne
( miesznina miau
mikowego
i
sproszkowanego
szka
borokrzemianowego ) - na pyty i prty podatne na
obrbk skarawaniem. Papier mikowy - (samika )
przy zastosowaniu odpowiedniego lepiszcza
wykonuje si z niego mikanity i tam samikow.
AZBEST - ma wknist budow i du odporno
ciepln ktr ustpuje tylko wknu szklanemu.
Azbest kopalny po oczyszczeniu rozszczepia si
na wkna i sortuje wedug dugoci. Z dugich
wkien wyrabiane s przdze ( a potem sznury,
tamy, tkaniny ) - nieodporne na rozciganie ale
mog pracowa w temp. 150 C (klasa izolacji F).
Krtsze wkna su do wyrobw papierw i
kartonw ktre wzmacniane s syciwami i
ywicami ( kartony stosuje si jako izolacj w
grzejnikach elektr. oraz w stycznikach jako
przegrody ukoodporne ). Z miau azbestowego
wytwarza si pyty i rury azbest-cementowe
(eternitowe) - stosuje si je na przegrody
ukoodporne
w
celkach
rozdzielczych
i
wycznikach powietrznych. Azbest coraz czciej
jest zastpowany wknem szklanym (lepsze
waciwoci ).

strukturze bezpostaciowej , termoplastyczne,

otrzymuje si je przez stopienie rnych tlenkw
metali (Na, K, Ca, Mg, Al, Fe, B) z krzemionk
SiO2. Dodatek topnikw w postaci zwizkw
metali alkalicznych (sody Na2CO3, lub potau
K2CO3 ) obnia temperatur topnienia szkie.
Szko mikkie atwo topliwe zawiera duze iloci
Na2O lub K2O ma rezystywno powierzchniow
obnion do
10^6...10^8
ohma*m/m. Szko
twarde trudnotopliwe z dodatkiem B2O3 ma
rezystywno powierzchniow rzdu 10^10 ...
10^12 ohma*m/m. Szka stosuje si do wyrobu :
izolatorw, baniek lamp, wkien szklanych. Szko
wytapia si w piecach gazowych 1300 C
(atwotopliwe) 1600 C ( trudnotopliwe ) Szko
formuje si przez : wydmuchiwanie, cignienie,
prasowanie i odlewanie. Do wyrobu izolatorw
liniowych - szko sodowo wapniowe. Do wyrobu
baniek arwek - musi by przeroczyste atwo
topliwe, podatne na zgrzewanie, uywa si biaego
piasku kwarcowego z dodatkiem

E.17
: YWICE
NATURALNE
I
SYNTETYCZNE - ywice naturalne s

CD. - E 17

produktami rolinnymi powstaymi w wyniku

procesw biochemicznych , maj bezpostaciow
budow w temp. pokojowej s twarde i kruche, s
atwo topliwe i maj dobre wasnoci izolacyjne.
ywice syntetyczne to produkty polimeryzacji
rnych zwizkw organicznych lub produkty
modyfikacji ywic naturalnych i celulozy, s
podstaw produkcji wielu twoszyw organicznych.
Kalafonia to ywica pochodzenia rolinnego,
uzyskana na drodze destlacji ywicy sosnowej,
rozpuszcza si w oleju mineralnym, rolinnym,
benzynie , eterze, terpentynie , acetonie,
spirytusie, jest termoplastyczna miknie w temp.
80 C, stosowana jako zalewy kablowe i syciwa
izolacyjne do zagszczenia oleju mineralnego,
stopiona z gliceryn stanowi skadnik lakierw
olejno ywicznych. Kopale - ywice drzew
podzwrotnikowych , pzyskiwane te jako materiay
kopalne u minionych epok , oczyszcza si je przez
przetopienie i destylacj , s trudnotopliwe
120...280 C , stabilne chemicznie i odporne

na dziaanie powietrza i wilgoci, uywane jako

skadniki
lakierw
powierzchniowych,
nasz
bursztyn jest kopalem.
Szelak - produkt rafinacji wydzieliny owadw, w
stanie surowym ma posta czerwonobrzowych
nieregularnych usek, rozpuszcza si w spirytusie i
jest urzywany jako lakier kryjcy , stosowany jako
lepiszcze do miki przy wyrobie mikanitw, szelak
jest termoutwardzalny.

E.26 : TERMOPLASTY -

mona dowolnie
ksztatowa w podwyszonych temperaturach, po
ostudzeniu zachwuja nadany im ksztat, mona to
powtarza wielokrotnie. Do zalet termoplastw
nale : - bardzo dobre wasnoci dielektryczne; bardzo maa higroskopijno; - dua odporno
na dziaanie czynnikw chemicznych; may
ciar waciwy;
wydajna technologia
przetwarzania.
Technologia
wytwarzania
i
przetwarzania : surowiec wystpuje w postaci
granulek, Sposoby formowania :
wtrysk
(wtryskarka wciska pod cinieniem do chodzonej
formy ); wytaczanie ( przepuszczanie przez
ustnik cige, pyty prty okrge i profilowane ); prasowanie ( pwyroby w postaci pyt i blokw
dalej obrbka skrawaniem); - odlewanie (wyroby
o duych rozmiarach ) Tworzywa termoplasyczne
: Polietylen : rozrnia si wysokocinieniowy
(maa masa czsteczkowa ) i niskocinieniowy
(dua masa czsteczkowa), w elektrotechnice
uywa si polietylenu wysokocinieniowego do
izolowania przewodw i kabli do 30 kV, wasnoci
dielektryczne s bardzo dobre, nie jest

CD. - E 26 a

CD. - E 26 b

CD. - E 26 c

E.27

: DUROPLASTY
tworzywa
termoutwardzalne
,
powstaj
w
wyniku
polikondensacji,
przy
podgrzaniu
nabieraj
wasnoci plastycznych dajc si formowa, potem
nieodwracalnie utwardzaj si. Do najczciej
stosowanych nale :
ywice fenolowoformaldehydowe (fenoplasty ) materia kruchy o
brzowym zabarwieniu odporny na starzenie
cieplne , niepalny, o sabych waciwociach
dielektrycznych, jako skadnik wicy tworzyw
termoutwardzalnych, w roztworze spirytusowym
jako lepiszcze przy produkcji elektroizolacyjnych
tworzyw warstwowych z papieru lub tkanin; ywice
mocznikowo-formaldehydowe
(karbamidowe)
ciaa
twarde,
nietopliwe,
nierozpuszczalne, bezbarwne, nieprzeroczyste,
daj atwo si barwi, o sabych waciwociach
dielektrycznych, uywane jako skadnik wicy
toczyw
termoutwardzalnych
uywanych
na
aparatur medyczn, telefoniczn;
ywice
melaminowo-formaldehydowe
dua
wytrzymao mechaniczna, stabilno chemiczna ,
temp pracy (145 C), dua stratno dielektryczna,
odporne na prdy pezajce i dziaanie uku

CD. - E 27

E.28
:
TOCZYWA
TERMOUTWARDZALNE - s plproduktem

E.29 : LAKIERY ELEKTROIZOLACYJNE

CD. - E 29

E.30 : MATERIAY WARSTWOWE I

FOLIE ELEKTROIZOLACYJNE - materiay

CD. - E 30

E.31 : YWICE LANE -

podstawowym
skadnikiem
lakierw
s
nienasycone zywice poliestrowe o maej lepkoci estrowo imidowe, epoksydowe, poliuretanowe,
silikonowe; - lakiery klejce su jako lepiszcza
przy tworzywach warstwowych, lakiery chude :
roztwr szelaku w spirytusie, czrne lakiery
asfaltowe, lakiery nitro; lakiery tuste : olej lniany
rozcieczony naft.

higroskopijny, odporny na dziaanie kwasw,

zasad, soli, oleju mineralnego, miknie w temp. 90
C. Polichlorek winylu : miknie w temp. 80 C jest
odporny na cieranie dziaanie zasad kwasw i
oleju mineralnego, trudnopalny, higroskopijny o
kiepskich wasnociach dielektrycznych, uzyskuje
si polichlorek winylu : twardy (winidur) lub
zmikczony (polwinit), stsowany na izolacje kabli i
przewodw niskiego napicia, na powoki kabli,
gitkie rurki izolacyjne. Polipropylen : jest
odporny na dziaanie wikszoci rozpuszczalnikw
organicznych , odporny na korozj napreniow,
moe pracowa w temperaturach ( -35 C ... +130
C ); Polistyren : niehigroskopijny, odporny na
dziaanie kwasw zasad i oleju mineralnego,
stosowany w postaci cienkiej folii do wyrobu
kondensatorw, ma skonnoci do starzenia pod
wpywem prom. sonecznego; Poliamidy : maj
struktur krystaliczn, waciwoci mechaniczne i
elektryczne zale od zawartoci wilgoci , mog
pracowa w temp 140 C max, saba odporno na
starzenie w obecnoci powietrza i

, uywane do wyrobu lakierw oraz jako skadnik

tworzyw termoutwardzalnych;
ywice
anilinowo-formaldehydowe
maa
stratno
dielektryczna , dopuszczalna temp. przcy 120 C ,
odporne na prdy pezajce i na dziaanie uku,
stos. jako lepiszcze do tworzyw warstwowych; ywice epoksydowe (epidian, araldit) dobra
przyczepno
do
podoa
elastycznego,
odporno na dziaanie czynnikw chemicznych,
dobre wasnoci elektryczne , wysoka cena ,
niewielka wytrzymao cieplna , szerokie
zastosowanie w elektrotechnice.

warstwowe ( laminaty) to materiay otrzymane

przez prasowanie w podwyszonej temperaturze
materiaw o budowie wknistej (nonik)
przesyconych ywicami syntetycznymi (lepiszcze).
Uzyskuje si wiele odmian laminatu fenolofopapierowego (getinaksu) o rnych wasnociach
w zalenoci od zawartoci lepiszcza w materiale,

promieniowania sonecznego, uywany na powoki

kabli i przewodw z uwagi na wytrzymao
mechaniczn; Poliformaldehyd : nie rozpuszcza
si w adnym rozpuszczalniku, w temp. powyej
100 C rozpuszcza si w fenolach i anilanie,
odporny na dziaanie ugw kwasw, benzyny ,
olejw,dobre wasnoci dielektryczne, uywany na
elementy
izolacyjno
konstrukcyjne;
Poliwglany
: twarde, sztywne, cigliwe o
dobrych wasnociach cieplnych, odporne na
starzenie, stosowane na korpusy cewek,
opornikw
,
listwy
zaciskowe,
osony;
Poliuretany : na masy wtryskowe, tworzywa
piankowe, kaczuki lakiery wkna;
Poliestry
nasycone : dua wytrzymao mechaniczna ,
twardo , sztywno, dobre wasnoci lizgowe,
nie chon wody, dobre wasnoci izolacyjne, mao
wraliwe na korozj; Polimetakrylan metylu :
przeroczysty twardy odporny na dziaanie
kwasw i zasad , oleju mineralnego i benzyny ,
rozpuszcza si w acetonie, ma du stratno,
miknie w temp 80 C; - Policzterofluoroetylen :
(teflon ) wyjciowy surowiec wystpuje pod

przemysowym zoonym z ywicy ( zawarto w

toczywach od 30...60 % ), napeniacza ( zwiksza
wytrzymao mechaniczn , napeniacz moe
by organiczny : mczka drzewna , skrawki
tekstylne, lub nieorganiczny
( mika wkna
szklane) , plastyfikatora ( zwikszaj pynno
tworzywa)
i
barwnika,
elementy
s
wyprasowywane w prasie hydraulicznej ,
toczywa termoutwardzalne stosuje si : czci izolacyjne osprztu instalacyjnego;
aparatura energetyczna niskiego napicia;
aparatury telefonicznej, radiotechnicznej. Rodzje
toczyw : - poliestrowe; - alkidowe; - allilowe;
- epoksydowe.

urzdzeniach i aparatach, stosowane jako

dielektryk w kondensatorach, Styrofleks ( folia z
ywicy polistyrenowej) niska temp pracy 75 C ,
folie teflonowe( temp pracy to 250 C ), folie
polietylenowa i poliamidowa (temp pracy 110 C )
Nowoczesne folie to Estrofol ( do 130 C ) ,
Kapton ( do 250 C )

postaci pereek, sabe waciwoci mechaniczne

dobre waciwoci elektryczne, stosowany na
izolacje w urzdzeniach wysokiej czstotliwoci;Politlenek fenylu :
dua odporno cieplna,
dobre wasnoci dielektryczne, i mechaniczne
odporny na dziaanie kwasw i soli; - Polisuflony
:
bezpostaciowe,
przeroczyste
o
dobrej
odpornoci cieplnej i na utlenianie, stosowany na
czci precyzyjne wykonywane zwykle z metali; Polisiarczek fenylu : budowa krystaliczna, dua
odporno chemiczna i cieplna, sztywny , dobre
wasnoci w podwyszonych temp, stosowany na
powoki antykorozyjne; - Poliimidy : odporno
na temperatur, dobre wasnoci dielektryczne,
odporne na rozpuszczalniki tuszcze, kwasy i
zasady, trudnopalne, na izolacj przewodw
nawojowych, izolacje osonowe kondensatorw

- su do izolowania przewodw nawojowych,

nasycania ukadu izolacyjnego oraz jako lepiszcze
przy wytwarzaniu tworzyw warstwowych. Lakiery
powinny zapewni : wysoki wspczynnik
wypenienia przestrzeni nawojowej; dobre
wasnoci dielektryczne; - dobr przewodno
ciepln; - odpornona temp; - odporno na
czynniki chemiczne; Lakiery elektroizolacyjne to
roztwory ywic, asfaltw oraz olejw , gdy
wysychaj nastpuje odparowanie rozpuszczalnika
,
pozostae
skadniki tworz bonk na
lakierowanym przedmiocie,
Lakiery mona
podzieli na chude ( ich wysychanie to proces
fizyczny) i tuste (ich wysychanie to proces
chemiczny - reakcja polimeryzacji i utleniania )
Lakiery dzielimy na : - lakiery pokrywajce ( po
wyschnicu tworzy bon o duej wytrzymaoci i
rezystywnoci, pokrywanie lakierem przeprowadza
si przez zanuenie, skadniki : ywica,
rozpuszczalnik, plastyfikator, sykatywy, pigmenty);
- lakiery nasycajce ( su do impregnacji przed
zawilgoceniem ,
s ywicami
syntetycznymi , termoutwardzalnymi, 1 lub 2
skadnikowymi, w wyniku reakcji chemicznej z
utwardzaczem ywica przechodzi w stan stay co
jest nieodwracalne, z ywic lanych mona odlewa
grubocienne korpusy przy uyciu lekkich form,
rodzaje ywic lanych : - ywice epoksydowe ,
gstopynne ciecze lub atwotopliwe ciaa stae ,
przed przerobem dodaje si utwardzaczy,
podwyszenie
temperatury
skraca
czas

rodzaju, papieru, laminat oparty na tkaninie

bawenianej jako noniku to tekstolit ,
dopuszczalna temp pracy getinaksu i tekstolitu to
120 C, tekstolit szklany moe by uywany przy
temp. (155
C z lepiszczami fenolowoformaldechydowym,
180 C z lepiszczem
krzemoorganicznym.
Materiay warstwowe
wykonuje si w postaci : arkuszy, pyt, wyrobw
zwijanych, rur, ksztatek , s one podatne na
skrawanie toczenie frezowanie wiercenie cicie
piami tarczowymi. Folie elektroizolacyjne oparte na ywicach termoplastycznych, s
produkowane w postaci tam i arkuszy jedno i
wielo warstwowych , tworz izolacj zwojow w .

utwardzania i polepsza wasnoci produktu,

wyrniaj
si
doskonaymi
wasnociami
elektrycznymi, mechanicznymi, ma kurczliwoci,
du odpornoci na wpywy atmosferyczne; ywice poliestrowe , materiaem wyjciowym jest
skadnik gwny w postaci pynnej masy o duej
lepkoci oraz skadnik dodatkowy np. styren,
utwardzenie odbywa si przez kilka godzin w
temperaturze 80 ... 100 C . Utwardzane ywice
s
stosowane
jako syciwa
, materiay
konstrukcyjno -izolacyjne, szczeliwa i kleje.
Dokonuje si impregnacji ywic uzwoje
silnikw co daje wytrzymao elektryczn i
odporno na wilgo,

A.15
:
ZDROWIENIE
I
REKRYSTALIZACJA - zmienione w wyniku

CD. - A15

A.16 : CIEKE

KRYSZTAY - s
specjalnym rodzajem cieczy charakteryzujc si
anizotropi wasnoci ktra jest typow cech
krysztaw nie wystpujc w zwykych cieczach.
CK powstaj po stopieniu pewnych substancji
krystalicznych ( tzw krysztay termotropowe)
przechodz one do stanu zwykej cieczy o
wasnociach izotropowych po podgrzaniu do
odpowiedniej temperatury, przy ochadzaniu takiej
substancji z cieczy izotropowej powstaje najpierw
cieky kryszta, ktry przy dalszym ochadzaniu
ulega krystalizacji. Przedzia temp w ktrym ciecz
ma wasnoci anizotropowe ( przedzia midzy
temperatur powstania ciekego krysztau a
temperatur jego przejcia w stan izotropowy
zaley od rodzaju substancji. Zasadnicz cech
substancji ktre mog wystpowa jako cieke
krysztay jest wyduony ksztat ich
moleku.
Anizotropowe
wasnoci
CK
wynikaj
z
wzajemnego
rwnolegego
ustawienia
si
wzdunych moleku. Ustawienie rwnolegych
wzgldem siebie molek ma inne waciwoci
wzdu

CD. - A16

A.17
:
STOPY
JEDNOI
NIEJEDNORODNE - substancj o cechach

CD. - A17

A.12 : KRYSZTAY
IDEALNE
I
RZECZYWISTE - Sie przestrzenna krysztau

A.13 : PRZEMIANY FAZOWE - Faz nazywa

A.14 : OBRBKA PLASTYCZNA NA

ZIMNO - W mechanicznie obcionym materiale

CD. - A14

obrbki na zimno wasnoci materiaw mog by

przywrcone przez jego wyaanie. Podczas
podwyszania temperaturyzachodz zmiany : zanik napre wewntrznych; powstawanie
zarodkw nowych ziaren i ich rozrost; - znaczny
rozrost
ziaren
nieodksztaconych
kosztem
odksztaconych.
Wyaanie materiaw w
zakresie temperatur w ktrych nastpuje wyczy
stopniowy zanik napre wewntrznych nosi
nazw wyaania odprajcego lub zdrowienia. Po
procesie zdrowienia wasnoci mechaniczne
materiaw ulegaj niewielkim zmianom, zwiksza
si konduktywno i odporno na korozj.
Zdrowienie jest to wic zabieg cieplny stosowany
w celu usunicia nastpstw obrbki plasycznej na
zimno, bez tworzenia nowej struktury oraz bez
przesuwania granic ziaren struktury istniejcej.
Zjawisko tworzenia si nowych nieodksztaconych
ziaren nazwano

metalicznych skadajc si z dwch lub wicej

pierwiastkw z ktrych co najmniej jeden uyty w
przewaajcej iloci jest metalem nazywa si
stopem. Podstawowym warunkiem powstania
stopw jest cakowita rozpuszczalno skadnikw
stopu
w
stanie
ciekym
tj.
stworzenie
jednofazowego roztworu. Cakowita rozpuszczlno
w stanie ciekum nie oznacza e po krystalizacji
powstanie jednorodna faza staa. Przy cakowitym
rozdzieleniu si skadnikw kady skadnik buduje
wasn sie krystaliczn. Tworz si ziarna
krysztau, kade zoone z atomw czystego metalu
jednego ze skadnikw - powstaje
stop
niejednorodny stanowicy mieszanin krysztaw
metali skadowych. Przy cakowitym wymieszaniu
si skadnikw powstaje stop jednorodny tzw.
roztwr stay, poszczeglne skadniki tworz
wsplne komrki elementarne krysztau nie
zmieniajc jej typu krystalograficznego.

wystpuj naprenia normalne i statyczne.

Naprenie normalne d dziaa prostopadle do
rozpatrywanej paszczyzny, naprenie statyczne t
dziaa rwnolegle do niej. Rozcigajce naprenie
normalne dziaa rozdzielajco na jak przyjt
paszczyzn przekroju ciaa podczs gdy naprenia
statyczne d do wzajemnego przesunicia obu
czci w tej paszczynie. Np. w prcie
walcowanym na ktry dziaa sia rozcigajca F dla
kadej paszczyzny wektor siy rozcigajcej
rozkada si na dwa wektory : wektor siy normalnej
do plaszczyzny N oraz styczny do niej T dzielc
wielkoci tych wektorw przez pole powierzchni
odpowiedniej paszczyzny S otrzymuje si
naprenia : d =N /s t=T/s
Sia rozcigajca lub ciskajca przyoona do
krysztau odksztaca go, gdy po usuniciu siy
kryszta wraca do swojego poprzedniego ksztatu
ma charakter elastyczny, gdy odksztacenie
pozostaje miao ono charakter plastyczny.

rekrystalizacj, a temp rozpoczcia rekrystalizacji

- temp. rekrystalizacji Tr. Wyrzaanie w temp
powyej Tr to wyaanie rekrystalizacyjne.
Warto Tr zaley od rodzaju metalu lub stopu
oraz od stopnia zgniotu i czystoci materiau. Im
wikszy zgniot tym Tr ma wiksz warto. Przy
zbyt wysokiej temp. moe wystpi rekrystalizacja
wtrna - ziarna rosn wielokrotnie kosztem
swoich
ssiadw
(jest
to
niekorzystne)
Odksztacenie plastyczne dokonywane poniej
temp. Tr to obrbka plastyczna na zimno , powyej
Tr na gorco ktra czy w sobie zgniot i
rekrystalizacj. Przy obrbce plastycznej na
gorco otrzymuje si struktur zrekrystalizowan.

Pod mikroskopem materia ukazuje si jako

jednorodny.
Atomy
pierwiastka
mniejszociowegomog by albo rozmieszczone
w sposb chaotyczny midzy wzami sieci
pierwiastka
wikszociowego
albo
te
zastpowa atomy poerwiastka wikszociowego
w okrelonych miejscach sieci krystalicznej. W
zalenoci
od
rodzaju
obcych
atomw
wbudowanych w sie krystaliczn zachodz
mniejsze lub wiksze jej znieksztacenia. Od
defektw sieci i wielkoci jej znieksztace

Przy odksztaceniu elastycznym zmieniaj si

konty siatki krystalicznej i odlego midzy
atomami. Gdy przyoone siy s tak due e
zerwane zostan wizy midzy atomami tj.
przekroczona zostaje granica plasycznoci mamy
doczynienia z odksztaceniem plastycznym.
Samoutny powrt krysztau do pierwotnego stanu
nie jest moliwy. Odksztacenie plastyczne
zachodzi najatwiej w okrelonych paszczyznach
(paszczyznach polizgu). Warunkiem wystpienia
polizgu jest aby dziaajce w paszczynie
polizgu
naprenia
styczne
przekroczyo
okrelony prg wartoci. tzw krytyczne naprenie
cinajce.

idealnego jest tworem jednorodnym

nie
wykazujcym zakkuce w adnym kierunku.
Zewntrzna i wewntrzna budowa krysztaw
zarwno naturalnych jaki i otrzymywanych
sztucznie wykazuje wiele niedoskonaoci i
odbiega od idealnych modeli, takie niedoskonae
krysztay nazywamy rzeczywistymi. W sieci
krystalicznej krysztau rzeczywistego wystpuj
czsto lokalne zakucenia prawidowoci jej
budowy
zwane
defektami
punktowymi.
Zasadniczymi typami tych defektw s :
Defekty Frenkla polegajcy na przesuniciu
atomw z
wzw sieci do przestrzeni
midzywzowych; Defekty Schottkyego
polegajce na nieobsadzeniu przez atomy czci
wzw sieci; - Dyslokacje przesuwaj cz
paszczyzn sieciowych w stosunku do innych przy
zachowaniu spjnoci sieci.
Wasnoci
krysztaw zale od skadu chemicznego i ich
struktury oraz od istniejcych w nim defektw
ktre maj wpyw midzy innymi na wasnoci
optyczne, pprzewodnikowe, magnet., elektr.,
cieplne oraz na wytrzym. mech.

dugich osi moleku inne za w kierunku osi

krtkich. CK s diamagnetykami wykazujcymi
anizotropi magnetyczn, i dielektryczn ( ich
przenikalno dielektryczna zaley od kierunku
ustawienia moleku. CK wykazuj anizotropowo
optyczn tzn. wspczynnik zaamania wiata
zaley od kierunku ustawienia wzdunych molek
w stosunku do kierunku drga wektora
elektrycznego
fali
wietlnej.
Zjawisko
to
wykorzystuje si do sterowania wasnociami
optycznymi cienkiej warstwy CK
Zabarwienia
charakterystyczne dla niektrych CK jest
wywoane przez zjawisko selektywnego odbicia
wiata od ich powierzchni. Mona komponowa
mieszaniny rnych substancji ciekokrystalicznych
aby barwa pojawiaa si w cile okrelonej
temperaturze.

si stan w ktrym materia ma okrelone

waciwoci fizyczne i okrelon jednolit
struktur. Zmiany temperatury prowadz do zmiany
fazy ciekej w faz sta lub odwrotnie -jest to
przemiana fazowa I rodzaju. Przemiana fazowa II
rodzaju - s to zmiany typu struktury krystalicznej
( przemiany altropowe) w wyniku zmian
temperatury np. przemiana elaza w temp 1536 C
zachodzi przemiana I rodzju - elazo krystalizuje
szecienn centrowan
przestrzennie sie
krystaliczn , w temp 1322 C nastpuje zmiana
struktury krystalicznej powstaje
szecienna
paskocentrowana sie, w temp. 900 C powstaje
znw
sie
krystaliczna
szecienna
paskocentrowana
ale
o
innych
staych
sieciowych. Przemianom fazowym towarzysz
zmiany objtosci metalu. Przemian fazow III
rodzaju nazwano zmian wasnoci magnetycznych
w wyniku zmian temp. Dla Fe zmiana ta zachodzi w
temp 768 C.