Metody Analizy Obwodów Liniowych

+j
yp
yp
+1
0
yp
yp
WOJCIECH MELLER
METODY ANALIZY
OBWODW LINIOWYCH
wydanie internetowe
www.teoriaobwodow.edu.pl 2013
2003 r. Wyd. I Nakad 300 egz ISBN 83-89334-40-2

2005 r. Wyd. I (dodruk) 250 egz. ISBN 83-89334-62-3
Wydawnictwa Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej

w Bydgoszczy
Wyd. internetowe
(dodano rozdzia VIII)
Copyright Wojciech Meller 2013
Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych
Spis treci
Z PRZEDMOWY DO WYDANIA I............................................................................. 6
Rozdzia I. PODSTAWOWE POJCIA I PRAWA TEORII OBWODW............. 7
1.1. Obwd elektryczny ............................................................................................ 7
1.2. Prd elektryczny................................................................................................. 8
1.3. Napicie elektryczne .......................................................................................... 9
1.4. Moc i energia dwjnika.................................................................................... 10
1.5. Elementy obwodw i ich rwnania .................................................................. 11
1.6. Struktura obwodu i prawa Kirchhoffa .............................................................. 13
1.7. Podzia zagadnie obwodowych ...................................................................... 17
Rozdzia II. OBWODY LINIOWE Z WYMUSZENIAMI STAYMI
(STAN USTALONY) ............................................................................. 19
2.1. rda i rezystor liniowy .................................................................................. 19
2.2. Metody analizy obwodw liniowych ............................................................... 21
2.3. Poczenie szeregowe i rwnolege rezystorw ............................................... 22
2.4. Metoda kolejnych przeksztace ...................................................................... 23
2.5. Przeksztacenie trjkta rezystorw w rwnowan gwiazd
i gwiazdy w trjkt ........................................................................................... 25
2.6. Zasada proporcjonalnoci i metoda wielkoci proporcjonalnych..................... 28
2.7. Zasada superpozycji i metoda superpozycji ..................................................... 29
2.8. Zasady Thevenina i Nortona oraz metoda rda zastpczego......................... 31
2.9. Elementarny ukad rwna............................................................................... 37
2.10. Parametry gazi ............................................................................................... 39
2.11. Metoda prdw gaziowych i metoda prdw oczkowych ............................. 41
2.12. Metoda potencjaw wzowych ...................................................................... 46
2.13. Przenoszenie rde w obwodzie...................................................................... 50
2.14. Zasada wzajemnoci......................................................................................... 52
2.15. Liniowe rda sterowane ................................................................................ 59
2.16. Analiza obwodw zawierajcych rda sterowane ......................................... 61
2.17. Zasada kompensacji ......................................................................................... 70
2.18. Analiza obwodw wykazujcych symetri ...................................................... 71
2.19. Przyrosty odpowiedzi obwodu wywoane zmian w jednej z gazi................ 76
Rozdzia III. WSTP DO TEORII OBWODW LINIOWYCH
PRDU ZMIENNEGO ......................................................................... 83
3.1. Elementy liniowe ............................................................................................... 83
3.2. Rwnania obwodw liniowych prdu zmiennego ............................................. 97
Rozdzia IV. OBWODY LINIOWE Z WYMUSZENIAMI SINUSOIDALNYMI
W STANIE USTALONYM ORAZ ICH ANALIZA
METOD SYMBOLICZN ................................................................ 99
4.1. Przebieg sinusoidalny i jego parametry............................................................ 99
4.2. Analiza obwodw w dziedzinie czasu............................................................ 102
4.3. Amplituda zespolona i warto skuteczna w postaci zespolonej.................... 103
4.4. Dziaania na sinusoidalnych funkcjach czasu, a dziaania
na ich amplitudach zespolonych..................................................................... 106
Strona 3
www.teoriaobwodow.edu.pl
4.5.
4.6.
4.7.
4.8.
4.9.
4.10.
4.11.
Posta symboliczna praw Kirchhoffa ............................................................. 109

Posta symboliczna rwna prdowo-napiciowych elementw................... 111
Impedancja i admitancja zespolona................................................................ 115
Analiza obwodw metod symboliczn ......................................................... 118
Moc czynna, bierna i pozorna. Moc zespolona .............................................. 124
Bilans mocy czynnej, biernej i zespolonej ..................................................... 129
Dopasowanie odbiornika do rda z uwagi na moc czynn.......................... 131
Rozdzia V. OBWODY LINIOWE Z WYMUSZENIAMI OKRESOWYMI

W STANIE USTALONYM................................................................. 133
5.1. Przedstawienie przebiegu okresowego za pomoc szeregu Fouriera ............. 133
5.2. Szereg Fouriera funkcji przesunitej w czasie................................................ 137
5.3. Wpyw symetrii funkcji okresowej na wspczynniki szeregu Fouriera ........ 138
5.4. Analiza obwodw liniowych z wymuszeniami okresowymi ......................... 141
5.5. Widmo wymuszenia, a widmo odpowiedzi obwodu liniowego ..................... 143
5.6. Warto skuteczna przebiegu okresowego ..................................................... 145
5.7. Moc czynna przy wymuszeniach okresowych ............................................... 146
5.8. Warto rednia wyprostowana przebiegu okresowego ................................. 148
Rozdzia VI. STANY NIEUSTALONE W OBWODACH LINIOWYCH
(ANALIZA W DZIEDZINIE CZASU) .............................................. 150
6.1. Stan nieustalony, a stan ustalony.................................................................... 150
6.2. Prawa komutacji............................................................................................. 151
6.3. Wyznaczanie wartoci pocztkowych odpowiedzi oraz pochodnych
odpowiedzi na podstawie warunkw pocztkowych...................................... 152
6.4. Rwnania rniczkowo-cakowe obwodw................................................... 156
6.5. Wyznaczanie odpowiedzi wykadniczej na wymuszenie wykadnicze
w obwodzie liniowym .................................................................................... 161
6.6. Metody porednie uzyskiwania rwnania charakterystycznego..................... 166
6.7. Stan nieustalony w obwodach z jednym elementem magazynujcym
energi ............................................................................................................ 171
6.8. Analiza stanu nieustalonego w obwodach wyszych rzdw ........................ 176
6.9. Stabilno obwodw liniowych...................................................................... 189
Rozdzia VII. ANALIZA OBWODW LINIOWYCH Z ZASTOSOWANIEM
PRZEKSZTACENIA LAPLACE'A
(METODA OPERATOROWA) ...................................................... 195
7.1. Przeksztacenie Laplace'a i jego waciwoci................................................. 195
7.2. Przeksztacenie odwrotne funkcji wymiernych. Rozkad na uamki proste ... 200
7.3. Schematy zastpcze w metodzie operatorowej .............................................. 204
7.4. Impedancja operatorowa Modele dwjnika w metodzie operatorowej .......... 212
7.5. Wyznaczanie skadowej przejciowej odpowiedzi......................................... 216
7.6. Wyznaczanie odpowiedzi na wymuszenia zoone........................................ 219
7.7. Wyznaczanie odpowiedzi na okresowy cig impulsw ................................. 222
7.8. Impuls (pseudo-funkcja) Diraca ..................................................................... 227
Rozdzia VIII. TWIERDZENIE TELLEGENA I JEGO ZASTOSOWANIA..... 237
8.1. Twierdzenie Tellegena (posta podstawowa)................................................. 237
8.2. Twierdzenie Tellegena w postaci rnicowej ................................................ 240
8.3. Uoglniona zasada wzajemnoci.................................................................... 241
Strona 4
8.4.
8.5.
8.6.
8.7.
8.8.
Metoda wzajemnoci...................................................................................... 246

Elementy wzajemnie odwracalne. Ukad doczony .............................. 250
Wraliwo i sposoby jej wyznaczania .................................................... 255
Twierdzenie Tellegena w postaci rniczkowej ..................................... 255
Metoda ukadu doczonego ...................................................................... 256
LITERATURA .......................................................................................................... 265
Strona 5
Z PRZEDMOWY DO WYDANIA I
Podrcznik jest przeznaczony dla studentw Wydziau Telekomunikacji
i Elektrotechniki ATR kierunku elektronika i telekomunikacja. Na studiach
dziennych przydatny jest do studiowania przedmiotu Teoria obwodw
oraz na studiach zaocznych przedmiotw: Podstawy elektrotechniki i Technika analogowa. Jednoczenie moe by wykorzystany przez studentw
kierunku elektrotechnika w ramach przedmiotu Elektrotechnika teoretyczna.
W przedmiotach tych zagadnienia analizy obwodw liniowych stanowi cz
dominujc.
Rozdzia I jest wprowadzeniem do teorii obwodw skupionych, a rozdzia
III stanowi wstp do teorii obwodw liniowych prdu zmiennego. W rozdziale
II omwiono obwody liniowe prdu staego. Przedstawione w tym rozdziale
metody analizy obwodw maj charakter uniwersalny. Dziki wykorzystaniu
liczb zespolonych (metoda symboliczna) mog by one stosowane do analizy
stanw ustalonych sinusoidalnych (rozdzia IV), a poprzez wykorzystanie przeksztacenia Laplace'a (metoda operatorowa) do analizy stanw nieustalonych
oraz badania odpowiedzi na wymuszenia impulsowe (rozdzia VII). W rozdziale
V omwiono analiz stanu ustalonego przy wymuszeniach okresowych. Rozdzia VI powicono analizie stanw nieustalonych w dziedzinie czasu.
Podrcznik by pisany przy zaoeniu, e czytelnik zna odpowiednie dziay
matematyki i fizyki. W szczeglnoci konieczna jest znajomo podstawowych
poj i metod w zakresie: analizy matematycznej, algebry macierzy, algebry
liczb zespolonych, szeregw trygonometrycznych Fouriera, rwna rniczkowych zwyczajnych liniowych o staych wspczynnikach, przeksztacenia
Laplacea oraz elementw funkcji zmiennej zespolonej. Przyswojenie podstawowych poj obwodowych wymaga znajomoci fizyki w zakresie szkoy
redniej. Jednak dla gbszego zrozumienia warunkw dopuszczajcych zastosowanie ujcia obwodowego konieczna jest wiedza zawarta w teorii pola elektromagnetycznego.
Skadam podzikowanie prof. dr hab. in. Lechowi Raskiemu za zawarte w recenzji wnikliwe i cenne uwagi. Wyraam rwnie wdziczno
dr in. Zenonowi Stefaniakowi, ktry zachci mnie do przygotowania skryptu,
a nastpnie zechcia opiniowa jego pierwotn wersj.
Strona 6
Rozdzia I
PODSTAWOWE POJCIA I PRAWA TEORII OBWODW
1.1. Obwd elektryczny
Obwd elektryczny jest to zbir urzdze elektrycznych (elementw) oraz
czcych je przewodw (rys. 1.1-1).
1
2
6
Rys. 1.1-1
W obwodzie elektrycznym moe zachodzi wymiana energii pomidzy

elementami za porednictwem adunkw elektrycznych przepywajcych
w przewodach. Warunkami koniecznymi wystpowania wymiany energii (funkcjonowania obwodu) s:
obecno elementw zdolnych do oddawania energii do obwodu (elementw
aktywnych)
obecno elementw zdolnych do pobierania energii z obwodu
wystpowanie w obwodzie drg zamknitych dla przepywu adunku.
Elementy maj skoczon (nie mniejsz ni dwa) liczb zaciskw.
Zaciski s to obszary, poprzez ktre adunki elektryczne mog wpywa do elementu lub z niego wypywa. Elementy dwuzaciskowe nazywa si dwjnikami.
W teorii obwodw o parametrach skupionych przyjmuje si fundamentalne
zaoenie, e przemiany energii zachodz wycznie w elementach obwodu.
Z zaoenia tego wynika idealizacja przewodw oraz otoczenia obwodu.
W warunkach rzeczywistych wystpuj midzy innymi straty w przewodach
oraz zjawiska energetyczne zwizane z polami wok obwodu. Model obwodowy jest przydatny, jeli te dodatkowe przemiany energetyczne nie maj istotnego znaczenia.
W teorii pola elektromagnetycznego wykazuje si, e ujcie obwodowe
moe by stosowane, gdy speniony jest warunek quasi-stacjonarnoci [Osiowski J.,
Szabatin J., 199295, Podstawy teorii obwodw. T.1. WNT Warszawa].
Wynika z niego, e dopuszczalne maksymalne rozmiary obwodu s tym mniej-
Strona 7
sze, im szybsze s przebiegi wystpujce w obwodzie. Stosowanie modelu obwodowego w praktyce wymaga oceny tego czy obwd idealny jest wystarczajco dokadnym przyblieniem obwodu rzeczywistego.
W idealnym obwodzie rozmiary elementw, a take odlegoci pomidzy
nimi nie s istotne, wany jest tylko sposb poczenia elementw. Schemat
obwodu (rys. 1.1-1) zawiera w postaci graficznej informacj o strukturze obwodu oraz cechach elementw. Jest on czsto utosamiany z obwodem.
Energia oraz adunek elektryczny s pojciami pierwotnymi teorii obwodw i pozwalaj na opis zjawisk fizycznych, ktre zachodz w obwodach. Jednak opis zalenoci wystpujcych w obwodach znacznie wygodniej jest
prowadzi, posugujc si pojciami prdu i napicia elektrycznego. Istotna jest
rwnie moliwo atwiejszego pomiaru prdu i napicia ni energii i adunku.
1.2. Prd elektryczny
W teorii obwodw interesuje nas prd przewodzenia bdcy uporzdkowanym ruchem adunkw elektrycznych w przewodach.
Miar ilociow prdu jest warto chwilowa (natenie) prdu i. Jest ona
okrelona przez pochodn adunku q przepywajcego przez przekrj poprzeczny przewodu wzgldem czasu t:
i=
dq
dt
(1.2-1)
Warto chwilowa prdu i jest dodatnia, jeli kierunek (umowny) prdu

jest zgodny z kierunkiem ruchu adunkw dodatnich, a przeciwny do kierunku
ruchu adunkw ujemnych. Przy odmiennych relacjach warto chwilowa i jest
ujemna. Wybr kierunku (umownego) zaznaczamy strzak na schemacie
(rys. 1.2-1). Wybr ten jest konieczny, gdy w przeciwnym razie znak wartoci
chwilowej prdu i jest nieokrelony.
+
i1
i2
i1 > 0
i2 = -i1
Rys. 1.2-1
Oznaczenie prdu ma liter bdziemy utosamiali z wartoci chwilow

bdc funkcj czasu i = i(t). W przypadku, gdy mamy na myli warto
w konkretnej chwili niezbdne jest pene oznaczenie wskazujce ten moment
czasu, np. i(t1). Zmiana kierunku prdu i wymaga zmiany znaku wystpujcego
przed prdem i we wszystkich rwnaniach.
W dalszych rozwaaniach bdziemy dla uproszczenia warto chwilow
prdu nazywali rwnie prdem, o ile nie zachodzi obawa pomylenia zjawiska
z jego miar ilociow.
Strona 8
Jednostk prdu jest amper (A). Przy przepywie prdu 1 A przez przekrj
poprzeczny przewodu w cigu 1 s przenoszony jest adunek 1 C.
1.3. Napicie elektryczne
Midzy dwoma punktami obwodu (punktami nalecymi do przewodu lub
zacisku elementu) wystpuje napicie, jeli przepywowi adunkw midzy
tymi punktami towarzyszy wykonanie pracy.
Miar ilociow napicia jest warto chwilowa napicia u. Warto chwilowa napicia u midzy dwoma punktami obwodu okrelona jest przez pochodn pracy W wykonanej przy przenoszeniu adunku q z jednego punktu obwodu
do drugiego wzgldem adunku q:
u=
dW
dq
u1
(1.3-1)
u2
u1 > 0
u2 = u1
uab = u1
Rys. 1.3-1
Warto chwilowa napicia u jest dodatnia, jeli kierunek (umowny)

napicia zwrcony jest w stron bieguna dodatniego (rys. 1.3-1). Przy przenoszeniu
adunku dodatniego od bieguna dodatniego do bieguna ujemnego energia dostarczana jest do elementw, przez ktre adunek jest przenoszony. Natomiast przepywowi adunku dodatniego od bieguna ujemnego do dodatniego towarzyszy pobieranie energii z elementw. Dopki nie zosta wybrany kierunek napicia, dopty
znak wartoci chwilowej napicia jest nieokrelony. Zmiana kierunku wymaga
zmiany znaku wystpujcego przed napiciem u we wszystkich rwnaniach.
Wyboru kierunku napicia mona dokona rwnie poprzez umieszczenie
wskanikw napicia w postaci symboli obydwu punktw we waciwej kolejnoci, np.: uab, to napicie o kierunku zwrconym do punktu a (rys. 1.3-1). Zapis taki jest te tosamy z okreleniem napicie punktu a wzgldem punktu b.
W literaturze anglosaskiej na schematach zaznacza si umown biegunowo.
Oznaczenie napicia ma liter bdziemy utosamiali z wartoci chwilow bdc funkcj czasu u = u(t). W przypadku, gdy mamy na myli warto
w wybranej chwili, niezbdne jest pene oznaczenie wskazujce ten moment
czasu, np. u(t3).
W dalszych rozwaaniach bdziemy dla uproszczenia warto chwilow
napicia nazywali rwnie napiciem, o ile nie zachodzi obawa pomylenia zjawiska z jego miar ilociow.
Strona 9
Jednostk napicia jest wolt (V). Jeli napicie midzy dwoma punktami
obwodu jest rwne 1 V, to przy przepywie adunku 1 C midzy tymi punktami
wykonywana jest praca 1 J.
Potencjaem punktu obwodu elektrycznego nazywamy napicie pomidzy
tym punktem a przyjtym punktem odniesienia (mas). Jeli punkt odniesienia oznaczy symbolem 0, to potencja punktu A jest rwny napiciu uA0
(rys. 1.6-2b).
1.4. Moc i energia dwjnika

Rozwamy funkcjonowanie obwodu zawierajcego poczone ze sob
dwjniki (rys. 1.4-1).
i
dW
dW
Rys. 1.4-1
Jeli napicie u oraz prd i s dodatnie, to w przedziale czasu rwnym rniczce dt porcja energii dW pobierana jest z dwjnika A (adunek dodatni dq jest
przenoszony od bieguna do bieguna +) i dostarczana do dwjnika B (adunek dodatni dq jest przenoszony od bieguna + do bieguna ). Korzystajc
z definicji wartoci chwilowych prdu (1.2-1) i napicia (1.3-1) mona obliczy:
d W= u d q = u i d t
(1.4-1)
a nastpnie moc chwilow z jak energia pobierana jest z dwjnika A i dostarczana do dwjnika B:
dW
(1.4-2)
p=
= u i
dt
Energia dostarczona z dwjnika A do dwjnika B w przedziale czasu od t1
do t2:
t2
W = u id t
(1.4-3)
t1
Powysze wzory s poprawne rwnie w odniesieniu do momentw czasu,

gdy wartoci chwilowe napicia lub prdu s ujemne. Wwczas ujemny znak
mocy chwilowej odpowiada momentom, gdy energia jest przekazywana
Strona 10
z dwjnika B do dwjnika A. Natomiast ujemna warto caki (1.4-3) wiadczy

o tym, e energia zostaa przekazana z dwjnika B do dwjnika A.
Interpretacja znaku mocy chwilowej uzaleniona jest od sposobu strzakowania (relacji midzy kierunkami prdu i napicia) dwjnika. Przy tzw. strzakowaniu
rdowym umowny prd wypywa przez umowny biegun dodatni (rys. 1.4-2a).
Wwczas w chwilach, gdy warto iloczynu ui jest dodatnia dwjnik energi
wydaje. Ujemna warto odpowiada natomiast sytuacji, gdy dwjnik energi
pobiera. Odmienny sposb strzakowania, czyli tzw. strzakowanie odbiornikowe, przy ktrym umowny prd wpywa do dwjnika przez umowny biegun
dodatni (rys. 1.4-2b) wymaga odwrotnej interpretacji znaku iloczynu ui. Podobnie jak wybr kierunkw prdu i napicia, sposb strzakowania dwjnika jest
dowolny. Naley jednak pamita o wpywie kierunkw na znaki prdw i napi w rwnaniach. Jednoczenie mona oceni czy sposb strzakowania jest
naturalny, czy sztuczny. Bardziej naturalny jest ten, ktry zmniejsza liczb znakw w rwnaniach i wartociach liczbowych.
a)
b)
i
i
u
Rys. 1.4-2
W obwodzie skadajcym si wycznie z dwjnikw spenienie zasady

zachowania energii wymaga realizacji bilansu mocy chwilowych wszystkich
elementw:
u i = u i
(1.4-4)
odb
gdzie:
r wszystkie dwjniki ze strzakowaniem rdowym,
odb wszystkie dwjniki ze strzakowaniem odbiornikowym.
1.5. Elementy obwodw i ich rwnania

1.5.1. Elementy wymuszajce (rda)
rdo napicia (rys. 1.5-1a) jest dwjnikiem, ktrego napicie u jest niezalene od prdu i, przy czym:
i u = e
gdzie e = e(t) jest zadan funkcj czasu okrelajc napicie rdowe.
Strona 11
(1.5-1)
rdo prdu (rys. 1.5-1b) stanowi dwjnik, ktrego prd i jest niezaleny
od napicia u, przy czym:
u i = j
(1.5-2)
gdzie j = j(t) jest zadan funkcj czasu okrelajc prd rdowy.

a)
b)
j
i
i
u
u
Rys. 1.5-1
Strzaki umieszczone w symbolu graficznym rde okrelaj ich zwrot.

rda s elementami aktywnymi, gdy mog dostarcza energi do obwodu.
Generowane przez rda przebiegi s niezalene i peni rol wymusze
w odniesieniu do pozostaych prdw i napi, ktre s odpowiedziami obwodu.
1.5.2. Elementy niewymuszajce (odbiorniki)

Elementy niewymuszajce opisywane s rwnaniami zawierajcymi zarwno prdy, jak i napicia wystpujce na ich zaciskach. Wspczynniki wystpujce w rwnaniach s parametrami elementw. Podzia elementw mona
przeprowadzi zgodnie z klasyfikacj rwna wicych wartoci chwilowe
prdw i napi.
a)
b)
i
i
u
u
Rys. 1.5-2
Na przykad diod pprzewodnikow (rys. 1.5-2a) mona opisa za pomoc rwnania:
i = I s e k u 1
(1.5-3)
a kondensator (rys. 1.5-2b) poprzez zwizek:
i=C
du
dt
(1.5-4)
Z uwagi na posta rwnania (1.5-3) diod zaliczamy do elementw nieliniowych, a kondensator okrelony rwnaniem (1.5-4) do elementw liniowych.
Strona 12
Obydwa podane powyej przykadowe elementy nale do grupy elementw stacjonarnych, poniewa w ich rwnaniach czas nie wystpuje w sposb
jawny. Gdyby rwnanie kondensatora przybrao posta:
i = [C + C sin( t )]
du
dt
(1.5-5)
mielibymy do czynienia z elementem niestacjonarnym (parametrycznym).

Waciwoci takiego elementu zmieniaj si w czasie.
1.5.3. Elementy idealne, a elementy rzeczywiste

Rwnania elementw stanowi definicj elementw idealnych. S one modelami elementw rzeczywistych. W zastosowaniach naley mie na uwadze
dokadno przyblienia oraz ograniczony zakres napi i prdw, w ktrym
model ma zastosowanie. Zagadnienia tworzenia modeli, a take wyboru modelu
o wystarczajcej zgodnoci z elementem rzeczywistym le na pograniczu teorii
obwodw i dyscyplin aplikacyjnych. Mona te spotka si z zadaniem odwrotnym, gdy zmierzamy do zbudowania elementu rzeczywistego o wasnociach
moliwie bliskich elementowi idealnemu.
Rwnania najprostszych elementw rzeczywistych (np. cewki, kondensatora) mona uzyska na podstawie analizy dominujcych zjawisk fizycznych
zachodzcych w tych elementach (p. rozdz. III). Jednak zachowanie tyche
elementw, np. w obwodach z przebiegami szybkozmiennymi, wymaga
uwzgldnienia take innych zjawisk, ktre zaczynaj wpywa na zwizki midzy napiciem a prdem na zaciskach elementw.
W samej teorii obwodw posugujemy si elementami idealnymi i przyjmujemy, e zwizki napi i prdw na zaciskach elementw s dane. Nie wnikamy te w mechanizm zjawisk, ktre te zwizki wywouj.
1.6. Struktura obwodu i prawa Kirchhoffa

1.6.1 Gazie, wzy i oczka
Sposb poczenia elementw okrela struktur obwodu. Rwnania wynikajce ze struktury obwodu s realizacj zasady zachowania energii w caym
obwodzie oraz zasady zachowania adunku w dowolnej wyodrbnionej czci
obwodu. Zasady te w odniesieniu do prdw i napi s zawarte w prawach
Kirchhoffa.
Sformuowanie praw Kirchhoffa wymaga okrelenia poj zwizanych ze
struktur obwodu. Przyjmiemy zaoenie, i elementami obwodu s wycznie
dwjniki.
Jako ga struktury mona uzna kady z dwjnikw tworzcych obwd,
wwczas wzem jest kady punkt poczenia dwjnikw. Jeli rozwaany obwd zawiera poczenia szeregowe dwjnikw (np. elementy 2 i 6 na
rys. 1.1-1), mona zredukowa liczb elementw struktury, przyjmujc nastpu-
Strona 13
jce definicje. Ga stanowi dwjnik lub szeregowe poczenie dwjnikw.

Wze jest to punkt poczenia co najmniej trzech gazi. Ten sposb definiowania gazi i wza przyjmiemy za podstawowy.
Oczko to droga zamknita utworzona z gazi.
Przedstawienie obwodu ilustrujce tylko jego struktur (bez informacji
o cechach elementw tworzcych jego gazie) nazywamy grafem obwodu.
Przykadowy obwd i jego graf pokazano na rysunku 2.9.1.
1.6.2. Pierwsze prawo Kirchhoffa (I PK)

Suma algebraiczna wartoci chwilowych prdw w gaziach doczonych
do dowolnego wza obwodu jest rwna zeru:
=0
(1.6-1)
gdzie:
ik warto chwilowa prdu w k-tej gazi wzita ze znakiem +, jeli
kierunek prdu ik jest zwrcony do wza, a ze znakiem
w przeciwnym przypadku.
Na przykad dla wza widocznego na rysunku 1.6-1a mona zapisa:
(1.6-2a)
i1 i2 i3 + i4 = 0
Suszno I PK wynika bezporednio z zasady zachowania adunku

w wle.
a)
b)
i1
i3
i4
i2
i6
i2
i4
i3
Rys. 1.6-1
I PK mona stosowa w odniesieniu do prdw w przewodach czcych

pewn wyodrbnion cz obwodu z reszt obwodu. Wwczas ta wyodrbniona cz traktowana jest jako jeden wze. Na przykad w obwodzie przedstawionym grafem na rysunku 1.6-1b prdy s zwizane zalenoci:
i3 + i4 i6 + i2 = 0
(1.6-2b)
1.6.3. Drugie prawo Kirchhoffa (II PK)

Suma algebraiczna wartoci chwilowych napi na gaziach dowolnego
oczka obwodu jest rwna zeru:
Strona 14
uk = 0
(1.6-3)
gdzie:
uk warto chwilowa napicia na k-tej gazi wzita ze znakiem +, jeli kierunek napicia uk jest zgodny z kierunkiem obchodzenia
oczka, a ze znakiem , jeli jest niezgodny.
Jednoczesne spenienie pierwszego i drugiego prawa Kirchhoffa zapewnia
realizacj zasady zachowania energii w obwodzie (p. 1.6.4).
Na przykad dla oczka widocznego na rysunku 1.6-2a mona zapisa (po
zaoeniu kierunku obchodzenia oczka zgodnego z kierunkiem ruchu wskazwek zegara):
(1.6-4)
u1 + u 2 u3 + u 4 = 0
a)
b)
u1
A
u4
u2
uAB
uA0
uB0
0
u3
Rys. 1.6-2
II PK jest suszne rwnie w odniesieniu do dowolnego zamknitego acucha napi midzy punktami obwodu.
W szczeglnoci taki acuch tworzy napicie uAB wraz z potencjaami: uA0
i uB0 (rys. 1.6-2b). Dlatego mona zapisa:
u AB = u A0 u B 0
(1.6-5)
Naley podkreli, e zaleno (1.6-5) nie jest definicj napicia, a wynika z II PK.
1.6.4. Prawa Kirchhoffa, a zasada zachowania energii

Na podstawie pierwszego i drugiego prawa Kirchhoffa udowodnimy realizacj zasady zachowania energii.
Poniewa powysze prawa nie zale od cech elementw, ktre tworz
obwd, a jedynie od jego struktury, rozwaania mona prowadzi posugujc
si grafem obwodu (rys. 1.6-3).
Przyjmiemy, e midzy dowolnymi dwoma wzami znajduje si jedna ga. Prd w dowolnej gazi oznaczymy dwoma indeksami oznaczajcymi nu-
Strona 15
mery wzw, do ktrych doczona jest ga. Kolejno indeksw okrela

kierunek prdu. I PK moe by zapisane dla kadego z k = 1,..., (w 1) wzw
w postaci zwykej sumy (wszystkie prdy skierowane od wza):
w1
i(k )(l ) = 0
(1.6-6)
l =0
i(k)(l)
(k)
(2)
i(k)(0)
i(1)(2)
(1)
i(l)(k) (l)
ip
up
i(l)(6)
(6)
i(5)(k)
(5)
i(1)(0)
(0)
Rys. 1.6-3
Przy tym prd i(k)(k) = 0. Zerowa jest rwnie warto prdu i(k)(l), jeli midzy
wzami k oraz l ga nie wystpuje.
Suma iloczynw kolejnych potencjaw u(k)(0) przez sumy prdw w k-tym
wle (1.6-6) jest rwna zero:
w 1
w 1
(k )(0) i(k )(l ) = 0

k =1
l =0
(1.6-7)
Po zaoeniu strzakowania odbiornikowego prdu ip oraz napicia up kadej z g gazi (rys. 1.6-3) wykaemy, korzystajc z II PK, e:
w 1
w 1
g
i
(k )(0) (k )(l ) = u p i p
k =1
l =0
p =1
(1.6-8)
Prd dowolnej gazi i(k)(l) nie doczonej do wza odniesienia (l 0) wystpuje po lewej stronie rwnania (1.6-8) dwukrotnie: raz jako i(k)(l) w sumie
mnoonej przez u(k)(0), a drugi raz jako i(l)(k) w sumie mnoonej przez u(l)(0). Poniewa i(k)(l) = ip, a i(l)(k) = ip, to kady z prdw gaziowych mnoony jest
przez rnic potencjaw u(k)(0) u(l)(0), a ta z kolei, w myl II PK, jest rwna
napiciu gaziowemu up. W odniesieniu do gazi doczonych do wza odniesienia dochodzimy do analogicznego wniosku, gdy prdy tych gazi
i(k)(0) = ip wystpuj pojedynczo. S one mnoone przez potencjay u(k)(0) bdce
jednoczenie napiciami gaziowymi up.
Strona 16
Rwnoczesne spenienie rwna (1.6-7) i (1.6-8) oznacza realizacj zasady

zachowania energii w obwodzie:
g
u p ip = 0
(1.6-9)
p =1
co stanowio tez dowodzonego twierdzenia.

Rwnanie (1.6-9) stanowi szczegln posta bilansu mocy chwilowej
(1.4-4) zapisanego przy zaoeniu, e zastosowano wycznie strzakowanie
odbiornikowe.
W sytuacji, gdy midzy dwoma wzami znajduje si kilka poczonych
rwnolegle gazi mona przyj wsplny kierunek napicia, co przy strzakowaniu odbiornikowym gazi pozwala wyznaczy prd cakowity jako zwyk
sum prdw poczonych gazi. W grafie na rysunku 1.6-3 poczenie rwnolege reprezentowane jest jedn gazi z prdem rwnym prdowi cakowitemu. Dla naszych rozwaa istotne jest, e iloczyn wartoci chwilowych napicia i prdu cakowitego jest rwny sumie iloczynw napi i prdw gazi
tworzcych poczenie rwnolege.
W przypadku wielowrotnikw kade wrota stanowi w sensie strukturalnym dwjnik. Tak wic, wykazane zwizki praw Kirchhoffa z bilansem energetycznym dotycz dowolnych obwodw zbudowanych z dwjnikw i wielowrotnikw.
1.7. Podzia zagadnie obwodowych

Podstawowym zadaniem teorii obwodw jest analiza oraz synteza obwodw.
Analiza
polega
na
okreleniu
prdw
oraz
napi
w obwodzie o zadanej strukturze i zbudowanym z elementw o znanych waciwociach (parametrach).
Metody analizy rni si w zalenoci od:
a) charakteru funkcji wymuszajcych (stae, sinusoidalne, okresowe, dowolne),
b) rodzaju funkcji opisujcych elementy niewymuszajce (liniowe lub nieliniowe i stacjonarne lub parametryczne),
c) zgodnoci funkcji okrelajcych odpowiedzi z funkcjami opisujcymi wymuszenia (stan ustalony i nieustalony).
W obwodach, w ktrych dziaaj wymuszenia stae, sinusoidalne lub okresowe stan ustalony istnieje, gdy odpowiedzi s stosownie: stae, sinusoidalne
lub okresowe.
W najprostszym przypadku mamy do czynienia z obwodami, w ktrych
dziaaj wymuszenia stae, elementy opisywane s rwnaniami liniowymi i nie
zawierajcymi czasu w charakterze parametru, a stan jest ustalony, czyli odpowiedzi podobnie jak wymuszenia s stae. Obwody takie bd obiektem
naszych zainteresowa w nastpnym rozdziale.
Strona 17
Przeciwnym
do
analizy
jest
zadanie
syntezy.
Jej
celem jest zaprojektowanie obwodu o zadanych waciwociach, tzn. okrelenie
jego struktury oraz parametrw elementw.
Strona 18
Rozdzia II
OBWODY LINIOWE Z WYMUSZENIAMI STAYMI
(STAN USTALONY)
2.1. rda i rezystor liniowy
Pocztkowo rozwaa bdziemy obwody, w ktrych obok wymusze staych, rde napicia (rys. 2.1-1) oraz prdu (rys. 2.1-2), znajdowa si bd
rezystory (rys. 2.1-3). Rezystor (liniowy) jest dwjnikiem o rwnaniu:
U = RI
(2.1-1)
gdzie R rezystancja.
Odwrotno rezystancji nazywa si konduktancj G:
G=
1
R
(2.1-2)
W ukadzie jednostek SI jednostk rezystancji jest om (), a konduktancji

- simens (S).
I
U=E
J
U
I=J
Rys. 2.1-1
Rys. 2.1-2
I
I
R
U
U=RI
I1
R
U1
Rys. 2.1-3
Rys. 2.1-4
Strona 19
Moc z jak energia jest dostarczana do rezystora:

P = R I 2 = G U 2
(2.1-3)
Zwykle przyjmuje si, e rezystor jest elementem pasywnym, czyli niezdolnym do dostarczania energii do obwodu. Przy dodatnim parametrze R warunek ten jest zawsze speniony.
Podkreli trzeba, e rwnanie (2.1-1) opisuje rezystor przy zastosowaniu
strzakowania odbiornikowego (rys. 2.1-3). Przy strzakowaniu rdowym (rys.
2.1-4) rwnanie rezystora przybiera posta:
U1 = R I1
(2.1-4)
Jest oczywistym, e znak parametru R nie ma wpywu na posta rwnania.

Graniczn postaci rezystora jest zwarcie, czyli dwjnik o rezystancji zerowej. Zwarcie jest te graniczn postaci rda napicia o parametrze E = 0.
Graniczn postaci rezystora jest rwnie przerwa, czyli dwjnik o konduktancji zerowej. Przerwa jest te graniczn postaci rda prdu o parametrze J = 0.
Tablica 2.1-1. Graniczne postaci elementw
Nazwa gazi
schemat
zwarcie
R=0 G=
E=0
__
przerwa
R= G=0
__
J=0
Szczeglnymi elementami obwodw s przyrzdy pomiarowe. Idealny amperomierz wskazuje warto prdu IA. Relacja midzy kierunkiem umownym prdu IA a znakami + i na jego zaciskach pokazana jest na rysunku 2.1-5a.
a)
b)
IA +
IV +
UA
UV
Rys. 2.1-5
Idealny woltomierz wskazuje warto napicia UV. Relacja midzy kierunkiem umownym napicia UV a znakami + i na jego zaciskach pokazana
jest na rysunku 2.1-5b. Poniewa przyrzdy idealne nie pobieraj energii UA = 0
Strona 20
oraz IV = 0. W sensie obwodowym amperomierz jest rwnowany zwarciu,

a woltomierz przerwie.
Rzeczywistymi rdami napicia staego s rnego rodzaju ogniwa elektrochemiczne, akumulatory, prdnice itp. Jednak charakterystyki najblisze
idealnym maj zasilacze elektroniczne suce zarwno jako rda napicia,
jak i prdu. rda rzeczywiste maj ograniczon moc. Wystpuje te wpyw
obcienia na wytwarzane napicie lub prd. Dlatego w najprostszym modelu
rzeczywistego rda napicia szeregowo z idealnym rdem napicia wczony jest rezystor. W modelu rzeczywistego rda prdu rezystor wczony jest
rwnolegle do idealnego rda prdu. Odpowiednio dobrane rezystancje (zwykle mae dla rde napicia i due dla rde prdu) tych rezystorw nazywa
si rezystancjami wewntrznymi rde.
Rezystory rzeczywiste speniaj prawo Ohma w ograniczonym zakresie
napi i prdw. Wie si to przede wszystkim z dopuszczaln dla danego
rezystora wartoci maksymalnej mocy, ktra moe by w nim wydzielana.
W pewnych warunkach naley uwzgldni wpyw czynnikw zewntrznych
(np. temperatury) na rezystancj.
Rzeczywiste przyrzdy pomiarowe maj okrelon rezystancj. Jeli
w przypadku amperomierza jest ona odpowiednio maa, a w przypadku woltomierza odpowiednio dua, wwczas obecno przyrzdw nie wpywa istotnie
na warto wielkoci mierzonej. W podrozdziale 2.19 przedstawiono metody,
ktre mog by rwnie zastosowane do wyznaczania zmian odpowiedzi wywoanych doczeniem rzeczywistych przyrzdw pomiarowych. Pozwalaj one
oceni, czy wpyw skoczonej rezystancji miernika jest pomijalny (analogicznie
mona bada znaczenie rezystancji wewntrznej rde).
2.2. Metody analizy obwodw liniowych

Metody bezporednie (formalne) polegaj na budowaniu ukadw rwna
wzgldem okrelonych odpowiedzi obwodu. W tej grupie metod najwaniejsze
s :
metoda prdw oczkowych,
metoda potencjaw wzowych.
Nazwa tej grupy metod wywodzi si std, e przy ich uzasadnianiu
odwoujemy si bezporednio do praw Kirchhoffa i rwna elementw. Natomiast inne podejcie do analizy przewiduje konstruowanie algorytmw, wykorzystujcych twierdzenia wynikajce z zasad dotyczcych wszelkich ukadw
liniowych oraz analizy zaciskowej obwodu. Do tej grupy metod, ktre nazywamy porednimi (fizycznymi) nale m.in.:
metoda kolejnych przeksztace
metoda wielkoci proporcjonalnych
metoda superpozycji
metoda rda zastpczego.
Strona 21
Naley podkreli, e powysze metody znajduj zastosowanie nie tylko

podczas analizy obwodw liniowych prdu staego, ale rwnie w trakcie analizy
obwodw linowych prdu sinusoidalnego (w ramach metody symbolicznej)
oraz obwodw liniowych w stanie nieustalonym (w ramach metody operatorowej). Metoda symboliczna oraz operatorowa zostan przedstawione pniej, ale
skuteczne posugiwanie si tymi rodkami bdzie wymagao dobrego opanowania metod analizy, ktre poznamy na przykadzie obwodw prdu staego.
2.3. Poczenie szeregowe i rwnolege rezystorw

Poniewa na zaciskach zewntrznych dwjnika zoonego z rezystorw
napicie jest wprost proporcjonalne do prdu, elementem zastpczym poczenia jest rezystor, ktrego parametr nazywamy rezystancj rwnowan.
Podstawowe cechy poczenia szeregowego rezystorw (rys. 2.3-1):
a) prdy wszystkich rezystorw s jednakowe:
Ik = I
k = 1,2 ,..., n
(2.3-1)
U
I
I1
Ik
R1
U1
Rk
In
Uk
Rn
Un
Rys. 2.3-1
b) napicia na rezystorach s proporcjonalne do ich rezystancji:

U k Rk
=
Ul
Rl
k , l = 1,2,...n
(2.3-2)
Rezystancja rwnowana:
n
R = Rk
(2.3-3)
k =1
Napicie na jednym z dwch szeregowo poczonych rezystorw (dzielnik

napiciowy):
R2
U2 =
U
(2.3-4)
R1 + R2
Podstawowe cechy poczenia rwnolegego (rys. 2.3-2):
a) napicia na wszystkich rezystorach s jednakowe:
Uk = U
k = 1,2 ,..., n
Strona 22
(2.3-5)
b) prdy rezystorw s odwrotnie proporcjonalne do ich rezystancji:
I k Rl
=
Il Rk
k , l = 1,2,..., n
Rezystancja rwnowana:
n
1
1
=
R k =1 Rk
I
I1
R1
R=
Rk
R1 R2
R1 + R2
Prd jednego z dwch poczonych rwnolegle

rezystorw (dzielnik prdowy):
Uk
In
(2.3-7)
przy n = 2:
U1
Ik
(2.3-6)
Rn
I2 =
Un
R1
I
R1 + R2
(2.3-8)
Czytelnikowi pozostawia si uzasadnienie podanych

cech pocze rezystorw.
Rys. 2.3-2
2.4. Metoda kolejnych przeksztace

Stosowanie tej metody polega na wykorzystaniu zalenoci wynikajcych
z poczenia szeregowego lub rwnolegego rezystorw i jest moliwe tylko
w obwodach z jednym wymuszeniem.
Postpowanie:
a)
b)
R1
I3
I2
I1
R2
R3
U1
I3
R1
J
R2
R3
Rys. 2.4-1
a) uproszczenie (zwinicie) obwodu przez zamian pocze rezystorw rezystorami rwnowanymi, a do uzyskania struktury pozwalajcej na wyznaczenie odpowiedzi wprost, tzn. bez rozwizywania ukadw rwna (np.
struktury jak na rysunku 2.4-1a i b),
b) wyznaczenie kolejnych odpowiedzi w gaziach pierwotnych obwodu poprzez wykorzystanie cech pocze szeregowych i rwnolegych lub praw
Kirchhoffa (rozwinicie).
Strona 23
Przykad 2.4-1. Wyznaczymy wszystkie prdy oraz napicie U w obwodzie pokazanym na rysunku 2.4-2 przy rozwartym przeczniku K.
R2
I
2
I3 R3
R1
I
IK
I1
R4
I4
Rys. 2.4-2
Dane: E = 18 V, R1 = R4 = 6 , R2 = R3 = 3
a) Kolejno obliczamy rwnowane rezystancje pocze
szeregowego R2 i R3:
R23 = R2 + R3 = 6
rwnolegego R23 i R1:
R123 =
szeregowego R123 i R4:
R = R123 + R4 = 9
R1 R23
=3
R1 + R23
oraz prd pyncy przez rdo napicia:

b) Z poczenia szeregowego E oraz R4 wynika:
a z poczenia rwnolegego R1 i R23:
Dla poczenia szeregowego R2 i R3 mamy:
Z I PK:
I1 = I I2 = 1 A
Z II PK:
U = E I2 R2 = 15 V
E
= 2A
R
I4 = I = 2 A
R1
I2 =
I = 1A
R1 + R23
I3 = I2 = 1 A
I=
Przykad 2.4-2. Wyznaczymy wszystkie prdy w obwodzie z poprzedniego przykadu

przy zwartym przeczniku K.
Od razu zauwaamy, e jedn z odpowiedzi mona wyznaczy wprost:
I2 =
E
= 6A .
R2
W celu obliczenia prdu I1 zwijamy cz obwodu:

R134 = R1 +
i obliczamy:
I1 =
R3 R4
= 8
R3 + R4
E
= 2,25
R134
Strona 24
I3 =
W wyniku rozwinicia:
R4
I1 = 1,5A
R3 + R4
Z I PK: I4 = I1 I3 = 0,75 A, I = I1 + I2 = 8,25 A, Ik = I2 + I3 = 7,5 A
W obwodach zawierajcych ponad cztery rezystory moe si okaza, e brak

jest pocze szeregowych lub rwnolegych i nie mona za pomoc podanych
dotd zalenoci doprowadzi do uproszczenia struktury (np. rys. 2.5-2). W tych
sytuacjach przydatne staj si przeksztacenia opisane w nastpnym punkcie.
2.5. Przeksztacenie trjkta rezystorw w rwnowan gwiazd

i gwiazdy w trjkt
a
a)
b)
Ia
Rab
Rc
Ica
Ib
Ic
c
Ia
Ra
Iab
Rca
c)
Ia
Rbc
Ibc
Ib
Ic
Rb
b
Ib
Ic
c
Rys. 2.5-1
Zarwno trjkt rezystorw (rys. 2.5-1a), jak i gwiazda (rys. 2.5-1b) oceniane od strony zaciskw zewntrznych przedstawiaj sob trjniki (elementy
z trzema zaciskami) (rys. 2.5-1c). Dwa elementy s rwnowane, jeli w jednakowy sposb wi prdy i napicia na swoich zaciskach. Zapiszemy zwizki
wystpujce midzy napiciem Uab a prdami Ia, Ib oraz Ic dla trjkta i gwiazdy
rezystorw. Porwnanie funkcji opisujcych wspomniane zwizki umoliwi
okrelenie warunkw rwnowanoci tych ukadw. Poniewa zgodnie z I PK
suma trzech wymienionych wyej prdw jest rwna zeru, za zmienne niezalene przyjmiemy prdy Ia oraz Ib. Porwnywa natomiast bdziemy funkcje
Uab = f (Ia, Ib).
Dla ukadu gwiazdy mona zapisa:
U ab = Ra I a Rb I b
(2.5-1)
Dla ukadu trjkta zapiszemy rwnania wynikajce z I PK dla wzw a

i b oraz II PK dla oczka, ktre tworzy trjkt:
I ca = I ab I a
I bc = I ab + I b
Rab I ab + Rbc I bc + Rca I ca = 0
Strona 25
(2.5-2)
po wyeliminowaniu prdw Ica oraz Ibc otrzymujemy:
I ab =
Rca I a Rbc I b
Rab + Rbc + Rca
(2.5-3)
a dalej:
U ab = Rab I ab =
Rca Rab
R R
I a ab bc I b
R

R
(2.5-4)
gdzie:
R = Rab + Rbc + Rca
(2.5-5)
Z porwnania funkcji uzyskanych dla gwiazdy (2.5-1) i trjkta (2.5-4)

wynika, e rwnowano tych trjnikw zaistnieje, gdy:
Ra =
Rca Rab
R
(2.5-6)
Rb =
Rab Rbc
R
Zauwamy, e wzr na Rb mona uzyska z zalenoci na Ra po dokonaniu

koowej zamiany wskanikw a b c a, wynika to ze szczeglnej symetrii
rozwaanych ukadw. Dla otrzymania wzoru na Rc wystarczy przeprowadzi
podobn operacj na wyraeniu sucym do obliczania Rb:
Rc =
Rbc Rca
R
(2.5-7)
Uzyskane zwizki mona sformuowa sownie: rezystancja promienia

gwiazdy rwnowanej danemu trjktowi jest rwna iloczynowi rezystancji
bokw trjkta wychodzcych z wierzchoka odpowiadajcego temu promieniowi, dzielonemu przez sum rezystancji bokw trjkta.
Przeksztacenia gwiazdy w rwnowany trjkt mona dokona posugujc
si wzorem:
Rab = Ra + Rb +
Ra Rb
Rc
(2.5-8)
oraz uzyskanymi poprzez koow zamian wskanikw wzorami na Rbc i Rca.

Tym razem kad z tych zalenoci mona sformuowa: rezystancja boku
trjkta rwnowanego danej gwiedzie jest rwna sumie rezystancji promieni
gwiazdy wychodzcych do wierzchokw zawizanych z danym bokiem powikszonej o iloczyn rezystancji tyche promieni, podzielony przez rezystancj trzeciego promienia gwiazdy. Poprawno wzoru (2.5-8) mona sprawdzi podstawiajc w miejsce Ra, Rb i Rc wyraenia wynikajce ze wzorw (2.5-6) i (2.5-7).
Strona 26
Przykad 2.5-1. Wyznaczymy wszystkie prdy oraz napicie Uab w obwodzie pokazanym na rysunku 2.5-2.
Dane: J = 2 A, R1 = 25 , R2 = R3 = 50 , R4 = 30 , R5 = 20
I2
I1
R2
R1
R2
R1
J
I2
I1
R3
I3
Ra
I4
I5
R4
Rb
Rc
R5
c
c
Rys. 2.5-3
Rys. 2.5-2
Dla uproszczenia obwodu do postaci pozwalajcej na wyznaczenie odpowiedzi

niezbdne jest zastosowanie przeksztacenia trjkta (R1R2R3 lub R3R4R5) w gwiazd
albo gwiazdy (R1R3R4 lub R2R3R5) w trjkt. Przy wymuszeniu prdowym korzystniejsze jest wykorzystanie przeksztacenia trjkt-gwiazda, a ze wzgldw rachunkowych
lepiej wybra trjkt R3R4R5, dla ktrego:
R = R3 + R4 + R5 = 100
Rezystancje rwnowanej gwiazdy (rys. 2.5-3):
Ra =
R3 R4
= 15
R
Rb =
R3 R5
= 10
R
Rc =
R4 R5
=6
R
Z dzielnika prdowego:
I1 = J
R2 + Rb
= 1,2 A
R1 + Ra + R2 + Rb
Z I PK, II PK oraz rwnania rezystora:
I 2 = J I1 = 0,8 A
I3 =
U ab = I 2 R2 I1 R1 = 10 V
U ab
= 0,2 A
R3
I 4 = I1 I 3 = 1 A
I5 = J I 4 = 1 A
Strona 27
2.6. Zasada proporcjonalnoci i metoda wielkoci proporcjonalnych

W dowolnym fizycznym ukadzie liniowym odpowied jest wprost proporcjonalna do wymuszenia wywoujcego t odpowied. Dlatego w obwodzie
liniowym, w ktrym dziaa tylko jedno rdo (napicia lub prdu) wszystkie
prdy i napicia s wprost proporcjonalne do wartoci wymuszenia (napicia
lub prdu rdowego).
Metoda wielkoci proporcjonalnych oparta na tej zasadzie moe by stosowana do analizy obwodw, w ktrych jedyne rdo doczone jest do rezystorw
tworzcych struktur drabinkow (np. obwd przedstawiony na rysunku 2.6-1).
Postpowanie:
a) zakadamy warto odpowiedzi w gazi skrajnej wzgldem rda,
b) obliczamy kolejne odpowiedzi, ktre musz towarzyszy przyjtemu zaoeniu (U~, I~) oraz wymuszenie, ktre wywouje zaoon odpowied (E~ lub
J~) i wyznaczamy wspczynnik proporcjonalnoci:
p = E/E~ lub
p = J/J~
(2.6-1)
c) wyznaczamy faktyczne odpowiedzi w obwodzie:

U = p U~ oraz
I = p I~
(2.6-2)
Przykad 2.6-1. Wyznaczymy prd I5 oraz napicie U2 w obwodzie przedstawionym na

rysunku 2.6-1.
Dane: E = 150 V, R1 = 4 , R2 = 8 , R3 = 6 , R4 = 7 , R5 = 14
I1
R1
I3
R3
I5
I2
I4
E
R2
U2
R4
R5
U5
Rys. 2.6-1
Zakadamy warto prdu: I~5 = 1 A
Konsekwencj tego zaoenia s wartoci pozostaych odpowiedzi:
U~5 = I~5 R5 = 14 V, I~4 = U~5 /R4 = 2 A, I~3 = I~4 + I~5 = 3 A
U~2 = I~3 R3 + U~5 = 32 V, I~2 = U~2 /R2 = 4 A, I~1 = I~2 + I~3 = 7 A
oraz wymuszenia napiciowego:
E~ = I~1 R1 + U~2 = 60 V
Wspczynnik proporcjonalnoci:
p = E /E~ = 2,5
Wartoci poszukiwanych odpowiedzi:
I5 = p I~5 = 2,5 A
Strona 28
U2 = p U~2 = 80 V
2.7. Zasada superpozycji i metoda superpozycji

W dowolnym fizycznym ukadzie liniowym odpowied na dziaanie kilku
wymusze jest rwna sumie odpowiedzi na kade wymuszenie dziaajce z
osobna.
Metoda superpozycji pozwala na sprowadzenie analizy obwodu liniowego
z wieloma rdami do wielu analiz obwodw z jednym rdem. Sposb obliczania tych obwodw nie jest przedmiotem metody superpozycji.
Postpowanie:
E
E=0
J=0
Rys. 2.7-1
a) wyznaczamy odpowiedzi czciowe y(l) wywoane przez poszczeglne wymuszenia dziaajce pojedynczo (pozostae E = 0 oraz J = 0). rda o parametrach zerowych przybieraj posta przedstawion na rysunku 2.7-1, czyli
rdo napicia zastpujemy zwarciem, a rdo prdu przerw.
b) odpowiedzi pene uzyskujemy poprzez sumowanie odpowiedzi czciowych:
n
y = y (l )
(2.7-1)
l =1
gdzie n liczba rde w obwodzie.

Dotd zakadalimy jednorodne strzakowanie odpowiedzi w obwodzie
pierwotnym i we wszystkich obwodach, w ktrych wyznaczane byy odpowiedzi czciowe.
Jeli jednorodno ta nie jest zachowana wzr (2.7-1) naley zmodyfikowa do postaci:
n
y = l y (l )
(2.7-2)
l =1
gdzie l przyjmuje warto +1 lub 1 w zalenoci od tego czy strzakowanie

odpowiedzi y i y(l) jest zgodne, czy te niezgodne.
Strona 29
Przykad 2.7-1. Wyznaczymy wszystkie prdy oraz napicie Uab w obwodzie pokazanym na rysunku 2.7-2.
Dane: J = 2 A, E = 100 V, R1 = 25 , R2 = R3 = 50 , R4 = 30 , R5 = 20
I2
I1
R2
R1
R3
E
I3
I4
I5
R4
R5
Rys. 2.7-2
Poniewa w obwodzie dziaaj dwa wymuszenia, pene odpowiedzi mona uzyska, nakadajc odpowiedzi czstkowe obwodw przedstawionych na rysunku
2.7-3a i b.
Odpowiedzi obwodu z rysunku 2.7-3a (y') zostay wyznaczone w przykadzie 2.5-1.
a)
I'2
R2
I'1
R1
R3
I'3
b)
I'5
R4
I"2
R2
R1
b
I'4
I"1
E
R3 I"3
a
I"4
R4
R5
b
I"5
R5
Rys. 2.7-3
Analiz obwodu z rysunku 2.7-3b przeprowadzimy metod kolejnych przeksztace:
R = R1 + R2 +
I "1 =
R3 (R4 + R5 )
= 100 ,
R3 + R4 + R5
R4 + R5
E
= 1 A I "2 = I "1 = 1 A I "3 = I "1
= 0,5 A
R
R3 + R4 + R5
I "4 = I "1 I "3 = 0,5 A I "5 = I "4 = - 0,5 A

U ab " = I "3 R3 = 25 V
Zestawienie odpowiedzi czstkowych oraz wyniki kocowe przedstawiono w tabeli 2.7-1.
Strona 30
Tabela 2.7-1
y
I1
I2
I3
I4
I5
Uab
[A]
[A]
[A]
[A]
[A]
[V]
y'
1,2
0,8
0,2
1,0
1,0
10
y"
1,0
-1,0
0,5
0,5
-0,5
25
y = y' + y"
2,2
-0,2
0,7
1,5
0,5
35
2.8. Zasady Thevenina i Nortona oraz metoda rda zastpczego

2.8.1. Dwjniki typu E oraz dwjniki typu J
Wrd dwjnikw zawierajcych wymuszenia mona wyodrbni ich dwa
szczeglne typy: typ E oraz typ J.
Dwjniki typu E charakteryzuj si tym, i napicie na ich zaciskach nie
zaley od przepywajcego prdu. W najprostszym przypadku takim dwjnikiem jest rdo napicia. Przykad zoonego dwjnika typu E przedstawiono
na rysunku 2.8-1. Dla dwjnika tego zawsze U = E2 + E3, dlatego dwjnikiem
rwnowanym jest rdo napicia E = E2 + E3.
I
R1
E2
R4
E1
E3
Rys. 2.8-1
J5
R1
I
R5
E3
J1
J2
J3
Rys. 2.8-2
Dwjnik typu J wyrnia si tym, e pyncy przez jego zaciski prd nie
zaley od napicia. Najprostszym dwjnikiem tego typu jest rdo prdu.
Przykad zoonego dwjnika typu J przedstawiono na rysunku 2.8-2. Tym ra-
Strona 31
zem prd dwjnika niezalenie od napicia U wynosi I = J1 J2 + J3, dlatego

rwnowanym dwjnikiem jest rdo prdu J = J1 J2 + J3.
2.8.2. Zasada Thevenina

Dowolnie zoony dwjnik zawierajcy rda i rezystory liniowe (nie bdcy
dwjnikiem typu E lub J) jest rwnowany dwjnikowi uproszczonemu do postaci
szeregowego poczenia rda napicia ET i rezystora liniowego RT (rys. 2.8-3).
E
J
RT
R
ET
Rys. 2.8-3
Napicie rdowe ET jest rwne napiciu Uj midzy rozwartymi zaciskami

dwjnika zoonego (zwrot rda ET wzgldem zaciskw zewntrznych jest
taki sam jak kierunek umowny napicia Uj) (rys. 2.8-4a). Rezystancja RT jest
rwna rezystancji rwnowanej dwjnika zoonego okrelonej przy zaoeniu,
e wymuszenia dwjnika nie dziaaj (rys. 2.8-4b).
b)
a)
E
J
Uj = ET
E=0
J=0
RT
R
Rys. 2.8-4
Dwjnik na rysunku 2.8-4a znajduje si w tzw. stanie jaowym, poniewa

przy obecnoci wymusze wewntrz dwjnika prd przez jego zaciski nie pynie, std oznaczenie napicia Uj.
Jeli dwjniki: zoony i uproszczony (rys. 2.8-3) s rwnowane, wwczas zaleno napicia (wystpujcego na ich zaciskach) od prdu rdowego
Jp powinna by jednakowa w obydwu ukadach (rys. 2.8-5).
W ukadzie z dwjnikiem uproszczonym (rys. 2.8-5b):
U b = ET + RT J p
Strona 32
(2.8-1)
a)
b)
E
J
RT
Ua
Jp
Ub
Jp
R
ET
Rys. 2.8-5
W ukadzie z dwjnikiem zoonym (rys. 2.8-5a) napicie Ua mona

wyznaczy przez superpozycj skadowej U'a spowodowanej przez rda
wewntrzne dwjnika (rys. 2.8-6a) oraz skadowej U"a wywoanej przez zewntrzne rdo Jp (rys. 2.8-6b).
b)
a)
E
J
E=0
J=0
U'a
U"a
Jp
R
Rys. 2.8-6
Skadowa U'a jest rwna odpowiedzi napiciowej Uj w obwodzie

na rys. 2.8-4a, czyli ma warto rwn napiciu rdowemu ET. W ukadzie
na rys. 2.8-6b rdo prdu jest doczone do dwjnika o rezystancji RT
(p. rys. 2.8-4b). Dlatego skadowa U"a jest rwna iloczynowi rezystancji RT
i prdu rdowego Jp. Naoenie skadowych daje wynik:
U a = ET + RT J p
(2.8-2)
Porwnanie wzoru (2.8-1) ze wzorem (2.8-2) potwierdza rwnowano

dwjnikw zoonego oraz uproszczonego i suszno zasady Thevenina.
Rezystancja RT dwjnikw typu E jest rwna zero i dlatego dwjnik rwnowany zawiera tylko rdo napicia ET (por. rys. 2.8-1). Natomiast dwjniki
typu J nie maj modelu wystpujcego w zasadzie Thevenina.
2.8.3. Zasada Nortona

Dowolnie zoony dwjnik zawierajcy rda i rezystory liniowe (nie bdcy dwjnikiem typu E lub J) jest rwnowany dwjnikowi w postaci rwnolegego poczenia rda prdu JN i rezystora liniowego RT (rys. 2.8-7).
Strona 33
E
J
JN
RT
Rys. 2.8-7
Prd rdowy JN jest rwny prdowi zwarcia dwjnika zoonego Izw

(zwrot rda JN wzgldem zaciskw zewntrznych jest przeciwny do kierunku
umownego prdu Izw) (rys. 2.8-8a). Rezystancja RT, podobnie jak w dwjniku
uproszczonym Thevenina odpowiada rezystancji rwnowanej dwjnika zoonego
okrelonej przy zaoeniu, e wymuszenia dwjnika nie dziaaj (rys. 2.8-4b).
a)
b)
E
J
RT
Izw
Izw
R
ET
Rys. 2.8-8
Poniewa prd rdowy JN rwna si prdowi zwarcia dwjnika zoonego Izw, to mona go wyrazi poprzez parametry dwjnika uproszczonego
Thevenina (rys. 2.8-8b):
J N = I zw =
JN
ET
RT
RT Uc
(2.8-3)
Jp
Rys. 2.8-9
Wyznaczymy zaleno napicia Uc na zaciskach dwjnika uproszczonego

od prdu rdowego Jp (rys. 2.8-9):
U c = RT J N + RT J p
Strona 34
(2.8-4)
Prd rdowy JN mona wyrazi przez ET i RT (2.8-3), wtedy:
U c = ET + RT J p
(2.8-5)
Porwnanie z analogiczn zalenoci dla dwjnika zoonego (2.8-2) potwierdza rwnowano dwjnikw doczonych do rda Jp: zoonego
w obwodzie z rysunku 2.8-5a i uproszczonego wedug zasady Nortona w obwodzie z rysunku 2.8-9.
Dwjniki typu J, po zaoeniu e wymuszenia wewntrzne nie dziaaj
przeksztacaj si w dwjniki rwnowane przerwie. Okrelona jest wic jedynie konduktancja GT = 1/RT, ktra rwna jest zero. Dlatego dwjnik rwnowany zawiera tylko rdo prdu JN (por. rys. 2.8-2). Natomiast dwjniki typu E
nie posiadaj modelu wystpujcego w zasadzie Nortona.
2.8.4. Metoda rda zastpczego

Metoda ta jest przydatna przy wyznaczaniu odpowiedzi w jednej, dowolnej, gazi obwodu. Stanowi szczeglnie przydatne narzdzie, gdy naley wyznacza t odpowied dla rnych parametrw analizowanej gazi.
W pierwszej kolejnoci upraszczamy (wg zasady Thevenina lub zasady
Nortona) dwjnik zoony, do ktrego jest doczona ga analizowana. Nastpnie obliczamy poszukiwan odpowied w prostym obwodzie zawierajcym
ga analizowan doczon do dwjnika uproszczonego.
Przykad 2.8-1. Wyznaczymy prd I4 dla nastpujcych przypadkw:
a) w obwodzie z rysunku 2.8-10, dla dwch wartoci napicia rdowego E4: 50 V i
100 V;
b) w obwodzie zmodyfikowanym poprzez wczenie rezystora R4 w miejsce rda
napicia E4 (w rezultacie obwd przybiera posta jak w przykadzie 2.7-1) dla czterech wartoci rezystancji R4: 10 , 30 , 50 i 100 ;
Dane: J = 2 A, E = 100 V, R1 = 25 , R2 = R3 = 50 , R5 = 20
R2
R1
E
R3
E4
R5
I4
c
Rys. 2.8-10
Strona 35
R2
a
R1
J
RT
R3
b
R5
ET
c
Rys. 2.8-11
We wszystkich przypadkach zmiany dotycz gazi doczonej do zaciskw a i c

zoonego dwjnika (rys. 2.8-11a). Zgodnie z zasad Thevenina dwjnik ten mona
zastpi dwjnikiem uproszczonym z elementami o parametrach ET i RT (rys. 2.8-11b).
Napicie rdowe ET jest rwne napiciu stanu jaowego Uj (rys. 2.8-12a). Posugujc si metod superpozycji mona uzyska:
ET = U j = J ( R5 + R3
R2
R3
)+E
= 120 V
R2 + R1 + R3
R2 + R1 + R3
R2
a)
R1
J
R2
b)
E
R1
R3
R3
b
a
Uj
R5
b
R5
Rys. 2.8-12
Rezystancja RT jest rwna rezystancji rwnowanej dwjnika zoonego przy nie
dziaajcych wymuszeniach, czyli rezystancji midzy zaciskami a oraz c dwjnika
z rysunku 2.8-12b:
RT = R5 +
R3 ( R1 + R2 )
= 50
R3 + R1 + R2
Nastpnie przechodzimy do analizy ukadu uproszczonego (rys. 2.8-13).
Strona 36
a)
b)
I4
I4
RT
RT
E4
R4
ET
ET
Rys. 2.8-13
W czci a) zadania bdzie to ukad jak na rysunku 2.8-13a, w ktrym poszukiwany prd I4:
I4 =
ET E 4 120 V E 4
=
RT
50
Dla E4 = 50 V otrzymujemy I4 = 1,4 A, a przy E4 = 100 V prd I4 = 0,4 A.

Natomiast w czci b) zadania korzystamy z obwodu na rysunku 2.8-13b. Tym razem prd I4:
I4 =
ET
120 V
=
RT + R4 50 + R4
Dla zadanego szeregu wartoci R4: 10 , 30 , 50 i 100 otrzymujemy szereg

odpowiedzi I4: 2 A, 1,5 A, 1,2 A i 0,8 A.
2.9. Elementarny ukad rwna

Elementarnym ukadem rwna nazywamy ukad rwna wzgldem prdw i napi wszystkich gazi obwodu. Liczba niewiadomych w strukturze
zawierajcej g gazi wynosi 2g. Wrd rwna elementarnego ukadu wyrnia si rwnania struktury i gazi. Poniewa rwnania poszczeglnych gazi
s niezalene i wystpuj w liczbie g, elementarny ukad rwna powinien te
zawiera g niezalenych rwna struktury.
2.9.1. Rwnania struktury. Wzy i oczka niezalene

Rwnania struktury, to zbir rwna niezalenych wynikajcych z I i II
prawa Kirchhoffa.
Jeli zapiszemy rwnania wg I prawa Kirchhoffa (I PK) dla wszystkich w
wzw, to w rwnaniach tych kady z prdw gaziowych wystpuje dwukrotnie, przy czym raz ze znakiem +, a nastpnie ze znakiem . Nie otrzymujemy wic zbioru rwna niezalenych. Liczba rwna niezalenych wg I PK
jest mniejsza o 1 od liczby wzw obwodu i wynosi w 1. Wzy, dla ktrych
tworzymy te rwnania nazywamy wzami niezalenymi, a pozostay wzem
odniesienia.
Strona 37
Poniewa cakowita liczba rwna struktury jest rwna g, to liczba rwna

niezalenych, ktre powinnimy uzyska na bazie II prawa Kirchhoffa (II PK)
wynosi g (w 1). Liczba oczek niezalenych, czyli takich, dla ktrych zbir
rwna wg II PK jest zbiorem rwna niezalenych, jest wic te rwna
g (w 1).
W przypadku obwodw, ktre mog by przedstawione na paszczynie
bez krzyowania si przewodw (obwodw planarnych) jeden z moliwych
zbiorw oczek niezalenych tworz wszystkie wewntrzne oczka sieci. W celu
uzyskania zbioru oczek niezalenych w dowolnym, rwnie nieplanarnym,
obwodzie mona posuy si algorytmem:
1) wybra dowolne oczko obwodu,
2) usun z obwodu jedn z gazi tego oczka,
3) powtarza czynnoci 1. i 2. dopki z pozostaych gazi mona utworzy oczko.
Oczka wybrane w punkcie 1. tworz zbir oczek niezalenych. Usunicie
z obwodu jednej z gazi wybranego oczka powoduje niezaleno wzgldem
nastpnych oczek, gdy w nastpnych rwnaniach nie moe wystpi jedno
z napi wybranego oczka.
Istniej metody wyznaczania oczek niezalenych wykorzystujce teori
grafw [Chua L.O., Pen-Min Lin, 1981, Komputerowa analiza ukadw elektronicznych. WNT Warszawa].
Na rysunku 2.9-1a przestawiono przykadowy obwd, a na rysunku 2.9-1b
jego graf. Rwnania struktury obwodu mona zapisa na podstawie grafu po
zaznaczeniu kierunkw napi i prdw wszystkich gazi.
a)
b)
U1
R1 I2
B
U2
I1
R2
E1 R3
U3 E
5
A
U1
I1
I4
I6
U6
I2
U3
I3
R4 I3
U4
U2
I5
I4
I5
D
U4
U5
I6
U5
D
U6
J
Rys. 2.9-1
W rozwaanym przykadzie liczba gazi obwodu g = 6, a wzw w = 4.

Mona wic utworzy w 1 = 3 rwnania niezalene wg I PK (np. dla wzw
A, B i C):
Strona 38
I1 I 2 + I 3 = 0
I1 I 4 + I 6 = 0
(2.9-1)
I 2 + I5 I6 = 0
oraz g (w 1) = 3 rwnania niezalene wg II PK (np. dla oczek planarnych):
U1 U 3 + U 4 = 0
U2 + U5 + U3 = 0
(2.9-2)
U4 U5 + U6 = 0
2.9.2. Rwnania gazi

Dla obwodu przedstawionego na rys. 2.9-1a mona zapisa g = 6 rwna:
U1 = E1 + R1 I1
U 2 = R2 I 2
U 3 = R3 I 3
U 4 = R4 I 4
(2.9-3)
U 5 = E5
I6 = J
Rwnania 2.9-3 wraz z rwnaniami struktury: 2.9-1 i 2.9-2 tworz elementarny ukad rwna. Rozwizaniem tego ukadu jest 6 prdw i 6 napi gaziowych obwodu przedstawionego na rysunku 2.9-1a.
Podstawow wad analizy obwodw poprzez rozwizywanie elementarnego ukadu rwna jest znaczna liczba rwna (2g). Uciliwa jest te potrzeba
wyboru kierunkw dla wszystkich odpowiedzi gaziowych, podczas gdy zwykle poszukujemy jednej lub co najwyej kilku odpowiedzi. Metody prdw
oczkowych i metoda potencjaw wzowych, ktre zostan opisane dalej, nie
s tak kopotliwe i charakteryzuj si mniejsz liczb rwna. Rwnania tych
metod mog by otrzymane poprzez wybr pewnego podzbioru poszukiwanych
odpowiedzi i redukcj pozostaych niewiadomych z elementarnego ukadu rwna. Jednak istota polega na moliwoci uzyskania ukadw rwna tych metod
wprost na podstawie struktury obwodu i znajomoci parametrw gazi.
2.10. Parametry gazi

Parametry gazi s parametrami modelu uoglnionego gazi. Posugiwa
bdziemy si dwoma modelami: szeregowym (rys. 2.10-1a) i rwnolegym
(rys. 2.10-1b).
Strona 39
a)
b)
Ek
Jk
Rk
Gk
Rys. 2.10-1
Model szeregowy jest okrelony dla gazi, ktra nie jest dwjnikiem typu J
lub przerw. Ek (napicie rdowe gazi) i Rk (rezystancja gazi) s rwne
parametrom zastpczym Thevenina ET i RT. Rwnanie tego modelu mona zapisa w postaci:
U k = E k Rk I k
(2.10-1)
Model rwnolegy jest okrelony dla gazi, ktra nie jest dwjnikiem typu
E lub zwarciem. Jk (prd rdowy gazi) jest rwny parametrowi JN w rdle
zastpczym Nortona, a Gk (konduktancja gazi) jest rwna odwrotnoci rezystancji RT . Rwnanie tego modelu mona zapisa w postaci:
I k = J k Gk U k
(2.10-2)
Znaki we wzorach (2.10-1) i (2.10-2) uzalenione s od sposobu strzakowania gazi.

Jeli ga zbudowana jest tylko z rezystorw (ga typu R), wwczas
element wymuszajcy w modelach uoglnionych nie wystpuje. Ga w postaci szeregowego poczenia rda napicia i rezystora jest gazi typu ER.
Tabela 2.10-1 Typy gazi (dwjnikw) i ich parametry
Typ
Ek
Rk
Jk
Gk
1/R
ER
E/R
1/R
zwarcie
przerwa
Strona 40
2.11. Metoda prdw gaziowych i metoda prdw oczkowych

2.11.1. Prdowa posta II prawa Kirchhoffa. Metoda prdw gaziowych
Drugie prawo Kirchhoffa (1.6-3) dla oczek zawierajcych P rde napiciowych i Q rezystorw, a nie zawierajcych gazi typu J mona zapisa
w postaci zawierajcej sumy algebraiczne:
P
p =1
q =1
E p + U q = 0
(2.11-1)
gdzie:
Ep warto p-tego napicia rdowego,
Uq warto napicia na q-tym rezystorze.
Napicie Uq mona zamieni iloczynem RqIq, jednak wwczas przy ustalaniu znakw w sumie algebraicznej nie jest ju istotny kierunek napicia na
rezystorze, lecz tylko kierunek prdu Iq wzgldem kierunku obchodzenia oczka.
Przy strzakowaniu odbiornikowym kierunki napicia i prdu wzgldem kierunku obchodzenia oczka s odmienne i w konsekwencji, w sumie algebraicznej, znak przed Uq jest inny ni znak przed RqIq, std:
P
p =1
q =1
E p Rq I q = 0
(2.11-2)
To samo rwnanie otrzymamy przy strzakowaniu rdowym. Wwczas

kierunki napicia i prdu wzgldem kierunku obchodzenia oczka s takie same,
ale rwnanie rezystora ma posta (2.1-4): Uq = IqRq.
Zwykle przyjmuje si, e nieznane s prdy Iq, a wiadome wymuszenia Ep,
dlatego rwnanie (2.11-2) zapisujemy w postaci:
Q
q =1
p =1
Rq I q = E p
(2.11-3)
Wprawdzie powysze rwnanie wynika z bilansu napi w oczku, jednak

bezporednio wie prdy rezystorw z rezystancjami i napiciami rdowymi
wystpujcymi w oczku. Dlatego t modyfikacj drugiego prawa Kirchhoffa
mona nazwa jego postaci prdow (II PK "P").
Jeli obwd zawiera nJ gazi typu J, to mona zapisa g (w 1) nJ
rwna niezalenych wg II PK P oraz (w 1) rwna wg I PK. czna liczba
rwna odpowiada liczbie nieznanych prdw (g nJ). Poszukiwanie odpowiedzi poprzez rozwizanie tego ukadu rwna nazwiemy analiz metod prdw
gaziowych. Ten klasyczny sposb analizy jest te nazywany metod praw
Kirchhoffa.
Strona 41
Przykad 2.11-1. Zapiszemy rwnania metody prdw gaziowych dla obwodu przedstawionego na rysunku 2.11-1.
R1
R2
I1
I2
R3
I3
E3
I6
R6
E5
R5
R4
I4
I5
E6
Rys. 2.11-1
Na podstawie I PK mona zapisa w 1 = 3 rwnania:
I1 + I 2 + I 3 = 0
I1 + I 4 I 6 = 0
I 2 + I5 + I6 = 0
Na podstawie II PK P mona zapisa g (w 1) = 3 rwnania:
R1 I1 R3 I 3 + R4 I 4 = E3
R2 I 2 R3 I 3 + R5 I 5 = E5 E3
R5 I 5 R6 I 6 R4 I 4 = E5 + E6
Rozwizaniem powyszego ukadu szeciu rwna jest g = 6 prdw gaziowych.
2.11.2. Koncepcja prdw oczkowych. Przeksztacenie oczkowe jako forma

zapisu I PK
Z I PK wynika (w 1) ogranicze nakadanych na g prdw gaziowych.
Dlatego te istnieje g (w 1) prdw niezalenych, poprzez ktre za pomoc
I PK mona wyrazi pozostae prdy. Okazuje si, e za zbir g (w 1) prdw niezalenych mona te uzna pewne pomylane prdy, ktre pyn
w oczkach niezalenych obwodu. Bdziemy je nazywa prdami oczkowymi.
Prdy gaziowe mog by wyznaczone dziki naoeniu prdw oczkowych.
Zbir rwna, w ktrych poszczeglne prdy gaziowe zapisane s jako sumy
algebraiczne prdw oczkowych przepywajcych przez dan ga nosi nazw
przeksztacenia oczkowego. Jeli z tych g rwna wyeliminujemy g (w 1)
prdw oczkowych, to pozostanie (w 1) rwna rwnowanych rwnaniom
wynikajcym z I PK. Dlatego mona uzna, e przeksztacenie oczkowe jest
szczegln postaci zapisu rwna niezalenych wynikajcych z I PK.
Strona 42
Na rysunku 2.11-2 przedstawiono graf obwodu z rysunku 2.11-1 zawierajcego 3 oczka niezalene. Po wyborze kierunkw prdw oczkowych: I11, I22,
I33 mona przedstawi przeksztacenie oczkowe:
I2
I1
I1 = I11
I11
I22
I3
I 2 = I 22
I 3 = I11 I 22
I 4 = I11 I 33
I6
I4
I33
(2.11-4)
I 5 = I 22 + I 33
I5
I 6 = I 33
Rys. 2.11-2
Wyeliminowanie prdw oczkowych z rwna (2.11-4) prowadzi do rwna:

I 3 = I1 I 2
I 4 = I1 + I 6
(2.11-5)
I5 = I 2 I6
ktre s rwnowane rwnaniom (I PK) zapisanym w przykadzie 2.11-1.
Obecnie do ukadu rwna wynikajcego z II PK "P" (w obwodzie z rysunku 2.11-1) wprowadzimy zalenoci wynikajce z I PK zapisanego w formie
przeksztacenia oczkowego (2.11-4). W rezultacie otrzymujemy ukad rwna
wzgldem prdw oczkowych, ktry po uporzdkowaniu przybiera posta:
( R1 + R3 + R4 ) I11 + R3 I 22 + ( R4 ) I 33 = E3
R3 I11 + ( R2 + R3 + R5 ) I 22 + R5 I 33 = E5 E3
(2.11-6)
( R4 ) I11 + R5 I 22 + ( R4 + R5 + R6 ) I 33 = E5 + E6
Istotny jest fakt, e powysze zalenoci mona uzyska w inny sposb.
Sformuujemy reguy pozwalajce na wyznaczenie wspczynnikw przy
niewiadomych oraz wyrazw wolnych bezporednio na podstawie schematu
obwodu oraz parametrw jego gazi. Reguy te stanowi tre metody oczkowej. Najpierw omwimy sposb postpowania w odniesieniu do obwodw nie
zawierajcych gazi typu J.
Strona 43
2.11.3. Tworzenie rwna metody oczkowej dla obwodw bez gazi typu J
a) Wybieramy oczka niezalene i kierunki prdw oczkowych.
b) Ukadamy n = g (w 1) rwna wzgldem prdw oczkowych:
R11 I11 + R12 I 22 + L + R1n I nn = E11
R21 I11 + R22 I 22 + L + R2 n I nn = E22
LLLLLLLLLLLL
Rn1 I11 + Rn 2 I 22 + L + Rnn I nn = Enn
(2.11-7)
gdzie:
Rii rezystancja wasna i-tego oczka jest rwna sumie rezystancji gazi
wchodzcych w skad i-tego oczka,
Rij rezystancja wzajemna midzy oczkami i oraz j jest rwna sumie
rezystancji gazi wchodzcych jednoczenie w skad obydwu
oczek (wzita ze znakiem jeli prdy oczkowe w gaziach
wsplnych maj niezgodne kierunki), przy czym Rij = Rji,
Eii napicie rdowe i-tego oczka jest rwne sumie algebraicznej napi rdowych gazi wchodzcych w skad i-tego oczka (znak
w sumie algebraicznej dotyczy rde napiciowych zwrconych przeciwnie do kierunku prdu oczkowego).
Kierujc si powyszymi wskazwkami mona utworzy ukad rwna
(2.11-6) bez potrzeby wyprowadzania go z metody prdw gaziowych.
Ukad rwna metody oczkowej mona rwnie zapisa macierzowo:
[Ro ] [I o ] = [Eo ]
(2.11-8)
gdzie:
[Ro] macierz rezystancji oczkowych (wasnych i wzajemnych),
[Io] wektor prdw oczkowych,
[Eo] wektor napi rdowych oczek.
Macierz [Ro] jest macierz kwadratow. Na jej gwnej przektnej znajduj
si rezystancje wasne oczek, a pozostae elementy s odpowiednimi rezystancjami wzajemnymi. Macierz [Ro] obwodw zbudowanych z rezystorw jest
symetryczna, poniewa rezystancje Rij oraz Rji s jednakowe.
2.11.4. Tworzenie rwna metody oczkowej dla obwodw zawierajcych

gazie typu J
Pojcie prdw oczkowych jest zwizane ze struktur, dlatego mona si
nim posugiwa rwnie w obwodach zawierajcych gazie typu J. Uwzgldniajc algorytm prowadzcy do utworzenia ukadu rwna wzgldem prdw
oczkowych wskazany jest taki wybr oczek, aby kada ga typu J wchodzia
tylko w skad jednego oczka. Wwczas prdy oczek zawierajcych ga typu J
s znane. Liczb gazi typu J oznaczymy przez nJ, wwczas liczba nieznanych
prdw oczkowych jest rwna g (w 1) nJ. Rwnania tworzymy wedug
Strona 44
zasad podanych w punkcie 2.11.3 dla oczek z nieznanymi prdami oczkowymi,

ale wzgldem wszystkich (rwnie znanych) prdw oczkowych. Zreszt utworzenie rwnania dla oczka z gazi typu J byoby niemoliwe, poniewa rezystancja i napicie rdowe takiej gazi s nieskoczone (p. tab. 2.9-1).
Kolejno postpowania jest nastpujca:
a) Wybieramy n = g (w 1) nJ oczek niezalenych nie zawierajcych rde prdu oraz nJ oczek zawierajcych po jednym rdle prdu.
b) Ukadamy n rwna wzgldem g (w 1) prdw oczkowych, z ktrych nJ
jest rwnych odpowiednim prdom rdowym:
R11 I11 + L + R1n I nn + R1, n +1 J1 + L + R1, n + n J J n J = E11
R21 I11 + L + R2 n I nn + R2, n +1 J1 + L + R2, n + n J J n J = E22
LLLLLLLLLLLL
Rn1 I11 + L + Rnn I nn + Rn, n +1 J1 + L + Rn, n + n J J n J = Enn
(2.11-9)
gdzie:
Ri,n+k rezystancja wzajemna midzy oczkiem z nieznanym prdem Iii
a oczkiem ze znanym prdem Jk (k = 1,..., nJ).
Do rozwizywania ukadu rwna przystpujemy po przeniesieniu skadnikw zawierajcych prdy rdowe J1,..., JnJ na stron wymusze.
W zapisie macierzowym:
[Ro ] [I o ] + [Ro ] [J ] = [Eo ]
(2.11-10)
[Ro ] [I o ] = [Eo ] [Ro J ] [J ]
(2.11-11)
Po uporzdkowaniu:
Przykad 2.11-2. Metod oczkow wyznaczymy prdy I3 oraz I4 w obwodzie pokazanym na rysunku 2.11-3.
Dane: J = 2 A, E = 100 V, R1 = 25 , R2 = R3 = 50 , R4 = 30 , R5 = 20
R1
I33
J
R2
E
I11
R3
I3
I4
R4
I22
Rys. 2.11-3
Strona 45
R5
Dla danego obwodu g = 6, w = 4, nJ = 1. Wybieramy n = g (w 1) nJ = 2 oczka

w ukadzie bez rda J i jedno (nJ = 1) oczko dla rda J.
W oczku trzecim I33 = J = 2 A.
Rwnania metody oczkowej:
( R1 + R2 + R3 ) I11 + ( R3 ) I 22 + ( R1 ) J = E
( R3 ) I11 + ( R3 + R4 + R5 ) I 22 + ( R4 ) J = 0
W zapisie macierzowym, po uporzdkowaniu wg (2.11-11) otrzymamy:
R3
R1 + R2 + R3
I11 E R1
=
[J ]
R
R
+
R
+
R
3
3
4
5 I 22 0 R4
a po podstawieniu danych liczbowych:

125 50 I11 100 25
50
50 100 I = 0 30 [2] = 60
22

Rozwizaniem ukadu rwna s wartoci: I11 = 0,2 A oraz I22 = 0,5 A.

Po naoeniu prdw oczkowych obliczamy poszukiwane prdy:
I4 = I33 I22 = 1,5 A
oraz
I3 = I22 I11 = 0,7 A
Takie same odpowiedzi uzyskalimy po analizie tego samego obwodu metod superpozycji w przykadzie 2.7-1.
2.12. Metoda potencjaw wzowych

2.12.1. Przeksztacenie wzowe jako forma zapisu II PK dla caego obwodu
Przeksztacenie wzowe zawiera g rwna wyraajcych napicia na gaziach obwodu przez potencjay wzw. Na przykad dla obwodu, ktrego graf
przedstawiono na rysunku 2.12-1, po przyjciu wza D za wze odniesienia,
przeksztacenie wzowe ma posta:
U1 = U B 0 U A0
U 2 = U A0 U C0
U 3 = U A0
U 4 = U B0
(2.12-1)
U 5 = U C0
U 6 = U B 0 U C0
Wyeliminowanie z przeksztacenia wzowego potencjaw prowadzi do uzyskania g (w 1) rwna wzgldem napi na gaziach obwodu (2.9-2). Przeksztacenie wzowe jest wic pewnym sposobem zapisu II PK dla caego obwodu.
W obwodach nie zawierajcych gazi typu E mona wszystkie prdy gaziowe wyrazi za pomoc napi gaziowych i parametrw gazi (2.10-2).
Strona 46
Podstawiajc te wyraenia do rwna struktury wynikajcych z I PK otrzymamy

ukad g rwna wzgldem napi gaziowych obwodu. Liczb niewiadomych
atwo zmniejszy poprzez zastosowanie przeksztacenia wzowego. Wwczas
otrzymamy ukad w 1 rwna wzgldem potencjaw.
A
U1
U2
U3
U4
U5
D
U6
Rys. 2.12-1
Na przykad dla obwodu przedstawionego na rysunku 2.12-2 mona zapisa rwnania gazi bezporednio z wykorzystaniem potencjaw:
U
I1 = 10
I2
E3
R1
R2
R3
(1)
(2)
I3
J
R1
(0) I1
I4
E4
I2 =
U10 U 20
R2
I3 =
U10 (U 20 E3 )
R3
R4
(2.12 - 2)
U 20 ( E4 )
R4
Nastpnie podstawiamy je do rwna wynikajcych z I PK dla wzw (1)
i (2). Po uporzdkowaniu otrzymujemy ukad rwna wzgldem potencjaw:
I4 =
Rys. 2.12-2
1
1
1
1
1
E
+
+ U10 +
U 20 = J 3
R
R
R
R
R
R3
2
3
2
3
1
1
1
1
1
1
E
E

U 20 = 3 4
U10 +
+
+
R
R
R
R
R
R
R4
2
3
3
4
3
(2.12-3)
Powysze zalenoci tworz ukad rwna metody potencjaw wzowych. Jednak istot metody jest opis procedury, ktra pozwala na zapisanie
rwna bezporednio na podstawie schematu obwodu.
Strona 47
2.12.2. Tworzenie rwna dla obwodw nie zawierajcych gazi typu E

a) Wybieramy wze odniesienia i oznaczamy pozostae (w 1) wzy.
b) Ukadamy n = w 1 rwna wzgldem potencjaw:
G11 U10 + G12 U 20 + L + G1n U n 0 = J11
G21 U10 + G22 U 20 + L + G2n U n 0 = J 22
LLLLLLLLLLLL
Gn1 U10 + Gn 2 U 20 + L + Gnn U n 0 = J nn
(2.12-4)
gdzie:
Gii konduktancja wasna i-tego wza jest rwna sumie konduktancji
gazi doczonych do i-tego wza,
Gij konduktancja wzajemna midzy wzami i oraz j rwna jest wzitej ze znakiem sumie konduktancji gazi wczonych (bezporednio) midzy wzami i oraz j, przy czym Gij = Gji,
Jii prd rdowy i-tego wza rwny sumie algebraicznej prdw
rdowych gazi doczonych do i-tego wza. Przy czym znak
w sumie algebraicznej dotyczy rde zwrconych od i-tego
wza.
Kierujc si powyszym algorytmem mona zapisa ukad rwna (2.12-3)
wprost na podstawie schematu 2.12-2.
W zapisie macierzowym rwnania metody przybieraj posta:
[Gw ] [U w ] = [J w ]
(2.12-5)
gdzie:
[Gw] macierz konduktancji wzowych (wasnych i wzajemnych),
[Uw] wektor potencjaw wzowych,
[Jw] wektor prdw rdowych wzw.
Macierz [Gw] jest macierz kwadratow. Na jej gwnej przektnej znajduj si konduktancje wasne wzw, a pozostae elementy s odpowiednimi
konduktancjami wzajemnymi. Macierz [Gw] obwodw zbudowanych z rezystorw jest symetryczna, poniewa rezystancje Gij oraz Gji s jednakowe.
2.12.3. Tworzenie rwna dla obwodw zawierajcych gazie typu E

o wsplnym wle
Dla wzw, do ktrych doczona jest ga typu E zapisanie rwnania
wzgldem potencjaw (wedug zasad podanych w poprzednim punkcie) nie
jest moliwe, poniewa konduktancja oraz prd rdowy gazi tego typu s
nieskoczenie due. Jeli jednak wszystkie gazie typu E maj wsplny wze,
to przy wyborze tego wza za wze odniesienia liczba nieznanych potencjaw
redukuje si do (w 1) nE (nE liczba gazi typu E). Wystarczy wic zapisa
rwnania dla wzw o nieznanych potencjaach.
Strona 48
Kolejno postpowania jest nastpujca:

a) Jako wze odniesienia wybieramy wze wsplny dla wszystkich gazi
typu E.
b) Ukadamy n = (w 1) nE rwna wzgldem w 1 potencjaw, z ktrych
nE jest okrelonych przez napicia rdowe gazi typu E:
G11 U10 + L + G1n U n 0 G1, n +1 E1 L G1, n + n E En E = J11
G21 U10 + L + G2 n U n 0 G2, n +1 E1 L G2, n + n E En E = J 22
LLLLLLLLLLLL
(2.12-6)
Gn1 U10 + L + Gnn U n 0 Gn , n +1 E1 L Gn, n + n E En E = J nn

gdzie:
Gi,n+k rezystancja wzajemna midzy i-tym wzem a wzem o znanym
potencjale Ek (k = 1,..., nE).
Do rozwizywania ukadu rwna przystpujemy po przeniesieniu skadnikw, zawierajcych napicia rdowe E1,..., EnE na stron wymusze.
W zapisie macierzowym:
(2.12-7)
[Gw ] [U w ] + GwE [E ] = [J w ]
[ ]
Po uporzdkowaniu:
(2.12-8)
[Gw ] [U w ] = [J w ] [GwE ] [E ]
Przykad 2.12-1. Przedstawimy rwnania metody potencjaw obwodu pokazanego na

rysunku 2.12-3.
R1
(1)
R3
R2
J2
E1
E3
E2
(3)
J1
(2)
R5
R4
(4)
(0)
Rys. 2.12-3
Powyszy obwd zawiera dwie gazie typu E (nE = 2), po przyjciu wza wsplnego za wze odniesienia przystpujemy do tworzenia n = w 1 nE = 2 rwna.
Kady z odcinkw zwartych traktujemy jako jeden wze (uwaga ta dotyczy wzw 1
i 3). Rwnania piszemy dla wzw nie zwizanych z gaziami typu E (wzy 1 i 2)
wzgldem w 1 = 4 potencjaw. Dwa potencjay s znane: U30 = E2 , U40 = E3.
Strona 49
(G1 + G2 + G3 ) U10 + ( G3 ) U 20 + (G1 G2 ) E2 + 0 ( E3 ) = J1 J 2 + G1 E1

(G3 ) U10 + (G3 + G4 + G5 ) U 20 + (G5 ) E2 + (G4 ) ( E3 ) = 0
W zapisie macierzowym, po uporzdkowaniu wg (2.12-8):
G3
G1 + G2 + G3
U10 J1 J 2 + G1 E1 + (G1 + G2 ) E2
G3
G3 + G4 + G5 U 20
G5 E2 G4 E3
Analiz metod potencjaw wzowych obwodw, zawierajcych gazie

typu E dowolnie rozmieszczone mona przeprowadzi po wstpnym przeksztaceniu obwodu do postaci, w ktrej gazie tego typu nie wystpuj. Sposobem pozwalajcym realizowa to przeksztacenie bez zmiany prdw w
gaziach jest przenoszenie rde napiciowych poza wze wedug regu
podanych
w nastpnym punkcie.
2.13. Przenoszenie rde w obwodzie

2.13.1. Twierdzenie o przenoszeniu rde napiciowych
Prdy w obwodzie nie ulegn zmianie, jeli w miejsce rda napicia E
dziaajcego w gazi doczonej do wza A (przykadowy graf na rysunku
2.13-1a) umiecimy rda E we wszystkich pozostaych gaziach doczonych
do wza A (rys. 2.13-1b). Przy tym zwroty rda zastpowanego i rde zastpujcych wzgldem wza A winny by odmienne.
b)
a)
E
A
A
E
Rys. 2.13-1
Suszno twierdzenia mona uzasadni odwoujc si do rwna metody

prdw oczkowych. Zmiana pooenia rde napiciowych nie zmienia wektora napi rdowych oczek [Eo]. Poniewa nie ulega zmianie rwnie macierz
rezystancji oczkowych [Ro], dlatego prdy oczkowe [Io], a w konsekwencji prdy gaziowe, nie zmieni si po przeniesieniu rde.
Naley jednak mie na uwadze zmian potencjaw wzw, przez ktre
przenoszone s rda oraz zmian wszystkich potencjaw przy przenoszeniu
rda przez wze odniesienia.
Strona 50
Przykad 2.13-1. Metod potencjaw wzowych wyznaczymy wskazania amperomierzy idealnych (rys. 2.13-2a). Obwd zawiera dwie gazie typu E nie powizane
wsplnym wzem. Po przeniesieniu rde E1 i E2 otrzymujemy obwd przedstawiony
na rysunku 2.13-2b. Obwd ten nie zawiera gazi typu E. Potencja wza (1) mona
obliczy z rwnania:
1
1
1
E E
= J 1 2
U10 +
+
R1 R3
R1 R2 R3
a prdy wskazywane przez amperomierze ze wzorw:
I1 = J
U10 + E1
R1
I2 =
a)
b)
+
E1
J
(1)
E1
A1
R1
U10
R2
E1
I1
_
J
R2
E2
A2
R1
R2
I2
+
E2
E2
R3
R3
(0)
Rys. 2.13-2
2.13.2. Twierdzenie o przenoszeniu rde prdowych

Rozkad napi w obwodzie nie ulegnie zmianie, jeli w miejsce jednego
rda prdu J umiecimy rda J rwnolegle do wszystkich pozostaych gazi
oczka, ktre pocztkowo zawierao przenoszone rdo J. Przy tym zwroty rda zastpowanego i rde zastpujcych wzgldem oczka winny by odmienne.
Sens podanego twierdzenia zobrazowano na przykadowym obwodzie, ktrego fragment oraz pooenie rde przed i po przeniesieniu przedstawiono na
rysunku 2.13-3.
a)
b)
J
J
Rys. 2.13-3
Strona 51
Suszno twierdzenia mona uzasadni odwoujc si do rwna metody

potencjaw wzowych. Zmiana pooenia rde prdowych nie zmienia wektora prdw rdowych wzw [Jw]. Poniewa nie ulega zmianie rwnie macierz konduktancji wzowych [Gw], dlatego potencjay [Uw], a w konsekwencji
napicia gaziowe, nie zmieni si po przeniesieniu rde.
2.14. Zasada wzajemnoci

2.14.1. Pierwsza posta zasady wzajemnoci
W pewnych obwodach realizowana jest zasada o nastpujcej treci:
Jeli rdo napicia Ek umieszczone w gazi k-tej wywouje w l-tej gazi
prd Il, to rdo napicia E~l umieszczone w gazi l-tej wywoa w k-tej gazi
prd I~k , taki e:
Il
I ~k
= ~
Ek E l
(2.14-1)
Zakada si przy tym, e wymuszenia dziaaj w obwodzie jako jedyne,

a kierunki rde i prdw w obydwu gaziach s zgodne.
W szczeglnym przypadku napicia rdowe Ek i E~l mog by jednakowe. Wwczas odpowiedzi prdowe Il i I~k s jednakowe, a zasad wzajemnoci
mona sformuowa obrazowo: jeli w obwodzie dziaa tylko jedno rdo
napicia i w pewnej gazi mierzony jest prd, to zamiana miejscami rda
z amperomierzem nie wywouje zmiany we wskazaniu amperomierza.
Przykad realizacji zasady wzajemnoci w obwodzie zawierajcym trzy
rezystory przedstawiono na rysunku 2.14-1.
a)
b)
3
6V
0,5 A
+
6V
0,5 A
+
6
Rys. 2.14-1
Poniej wykaemy, e zasada wzajemnoci jest realizowana bez wzgldu

na liczb i zoono struktury rezystorw.
Na rysunku 2.14-2 przedstawiono grafy dwch obwodw. Struktury obydwu obwodw oraz rezystancje gazi s jednakowe. Obwody te rni si wycznie pooeniem dziaajcych pojedynczo wymusze napiciowych. W celu
wyznaczenia prdw Il oraz I~k przeprowadzimy analiz obwodw metod pr-
Strona 52
dw oczkowych. Oczka wybieramy tak, aby ga k-ta wchodzia wycznie

w skad k-tego oczka, a ga l-ta wchodzia wycznie w skad l-tego oczka.
a)
E~ l
b)
Il
Ek
l
I~k
Rys. 2.14-2
Rwnania metody oczkowej obydwu obwodw posiadaj tak sam macierz

rezystancji oczkowych [Ro], ale rni si wektorami napi rdowych oczek.
0
0
M
M

Ek k
0 k

Dla obwodu na rys. 2.14 - 2 a) [Eo ] = M , a dla obwodu b) [ E ~ o ] = M

0 l
E ~l l

M
M
0
0

W rezultacie poszukiwane odpowiedzi mona obliczy nastpujco:

I l = I ll =
kl
Ek
(2.14-2)
gdzie:
wyznacznik gwny macierzy [Ro],
kl dopenienie algebraiczne elementu kl macierzy [Ro],
oraz
I ~ k = I ~ kk =
lk
E ~l
gdzie:
lk dopenienie algebraiczne elementu lk macierzy [Ro].
Strona 53
(2.14-3)
Macierz [Ro] obydwu obwodw jest symetryczna, poniewa obwody

zbudowane s z rezystorw. Wwczas dopenienia algebraiczne elementw
symetrycznie pooonych wzgldem gwnej przektnej s jednakowe, a wic
kl = lk. Dzielenie stronami rwna (2.14-2) i (2.14-3) prowadzi do zwizku
rwnowanego zalenoci (2.14-1) i potwierdza suszno tezy o spenieniu
zasady wzajemnoci w obwodach zbudowanych wycznie z rezystorw.
W przyszoci poznamy obwody zawierajce elementy powodujce asymetri macierzy [Ro]. Takie obwody nie bd podporzdkowane zasadzie wzajemnoci.
2.14.2. Druga (dualna) posta zasady wzajemnoci

Jeli rdo prdu Jab dziaajce midzy wzami a oraz b, wywouje midzy wzami c oraz d napicie Ucd, to rdo prdu J~cd dziaajce midzy
wzami c oraz d wywoa midzy wzami a oraz b napicie U~ab, takie e:
U cd U ~ ab
=
J ab J ~ cd
(2.14-4)
Zakada si przy tym, e wymuszenia dziaaj w obwodzie jako jedyne,

a kierunki rde i napi wzgldem obydwu par wzw s zgodne.
W szczeglnym przypadku napicia rdowe Jab i J~cd mog by jednakowe. Wwczas odpowiedzi napiciowe Ucd i U~ab s takie same, a zasad wzajemnoci mona sformuowa obrazowo: jeli w obwodzie dziaa tylko jedno
rdo prdu i midzy pewnymi wzami obwodu mierzone jest napicie, to
zamiana miejscami rda z woltomierzem nie wywouje zmiany we wskazaniu
woltomierza.
Przykad realizacji zasady wzajemnoci w drugiej postaci w odniesieniu do
obwodu z przykadu 2.5-1 przedstawiono na rysunku 2.14-3.
a
a)
R2
R1
J
R3
b)
R4
R5
R3
R5
J~
Ucd = 10 V
J~ = 2 A
Rys. 2.14-3
Strona 54
R4
b
J=2A
R2
R1
U~ab = 10 V
Zasada wzajemnoci w drugiej postaci, podobnie jak zasada w pierwszej postaci jest zawsze realizowana w obwodach, w ktrych obok wymusze znajduj
si wycznie rezystory. Poniej przedstawimy uzasadnienie tego stwierdzenia.
Rysunek 2.14-4 pokazuje grafy dwch obwodw. Struktury obydwu obwodw oraz rezystancje gazi s jednakowe. Obwody te rni si wycznie
pooeniem dziaajcych pojedynczo wymusze prdowych. W celu wyznaczenia napi Ucd oraz U~ab przeprowadzimy analiz obwodw metod potencjaw
wzowych. Przyjmiemy, e wze b jest wzem odniesienia. Rwnania metody wzowej obydwu obwodw posiadaj tak sam macierz konduktancji
wzowych [Gw], ale rni si wektorami prdw rdowych wzw.
a)
b)
c
Ucd
J~cd d
a
U~ab
Jab
b
Rys. 2.14-4
Dla obwodu na rysunku 2.14-4a

0
0

M
M
J ab a
0 a

M
M
[ J w ] = 0 c , a dla obwodu b) [ J ~ w ] = J ~ cd c

M
M
0 d
J ~ cd d

M
M

0
0
W rezultacie poszukiwane odpowiedzi mona obliczy nastpujco:

U cd = U c 0 U d 0 =
ac
J ab ad J ab
Strona 55
(2.14-5)
gdzie:
wyznacznik gwny macierzy [Gw],
ac dopenienie algebraiczne elementu ac macierzy [Gw],
ad dopenienie algebraiczne elementu ad macierzy [Gw],
oraz
U ~ ab = U ~ a 0 =
ca ~
J cd + da J ~ cd
(2.14-6)
gdzie:
ca dopenienie algebraiczne elementu ca macierzy [Gw],
da dopenienie algebraiczne elementu da macierzy [Gw].
Macierz [Gw] obydwu obwodw jest symetryczna, poniewa obwody zbudowane s z rezystorw. Wwczas dopenienia algebraiczne elementw symetrycznie pooonych wzgldem gwnej przektnej s jednakowe, a wic ac = ca
i ad = da. Dzielenie stronami rwna (2.14-5) i (2.14-6) prowadzi do proporcji
analogicznej do (2.14-4).
Obwody podporzdkowane zasadzie wzajemnoci nazywa si obwodami
odwracalnymi.
2.14.3. Metoda wzajemnoci

Naley ona do grupy metod porednich analizy obwodw.
Metoda ta ma zastosowanie w obwodach odwracalnych. Pozwala ona na
wyznaczanie jednej odpowiedzi na kilka wymusze poprzez wyznaczenie kilku
odpowiedzi na jedno wymuszenie w pewnym obwodzie pomocniczym. Poniej
podane zostanie uzasadnienie oraz opis metody dla sytuacji, gdy poszukiwana
jest odpowied prdowa na wymuszenia napiciowe. W przykadowym obwodzie (rys. 2.14-5a) dziaaj trzy wymuszenia i odpowied I moe by zapisana
(zgodnie z zasad superpozycji) w postaci sumy odpowiedzi wywoanych przez
poszczeglne wymuszenia (rys. 2.14-5b):
(2.14-7)
I = I '+ I ' '+ I ' ' '
Z kolei kada ze skadowych zwizana jest, poprzez zasad wzajemnoci, proporcj z pewn odpowiedzi obwodu pomocniczego (rys. 2.14-5c):
I ' I1 p
=
E1 E p
I '' I2 p
=
E2 E p
Strona 56
I ' ' ' I3 p

=
E3 E p
(2.14-8)
Mona wic poszukiwany prd obliczy poprzez analiz obwodu pomocniczego. Po wyznaczeniu I1p, I2p oraz I3p korzystamy ze wzoru:
I=
1
E1 I1 p + E 2 I 2 p + E3 I 3 p
Ep
(2.14-9)
Jeli w obwodzie wyjciowym dziaa n wymusze, zaleno kocowa

przybiera posta:
I=
1 n
Ek I kp
E p k =1
(2.14-10)
a)
E2
I
E3
E1
b)
E2
I'
I''
I'''
E3
E1
c)
Ep
I2p
I3p
I1p
Rys. 2.14-5
Przykad 2.14-1. Metod wzajemnoci wyznaczymy prd I2 w obwodzie pokazanym
na rysunku 2.14-6a.
Dane: E1 = 4 V, E3 = E4 = 1 V, E5 = 2 V, R1 = R2 = 2 , R4 = 0,5 , R6 = 1
Zgodnie z metod wzajemnoci prd I2 okrelimy poprzez prdy I1p, I3p, I4p oraz
I5p obwodu pomocniczego (rys. 2.14-6b). Analiz tego obwodu przeprowadzimy metod kolejnych przeksztace. Rezystancja doczona do rda Ep:
Strona 57
1
1
1
1 7 1
=
+
+
=
R146 R1 R4 R6 2
Rz = R2 + R146
a)
b)
I2
R1
Ep
E3
R2
E1
R2
R1
E5
I3p
Ip
R4
16
Rz =
R4
I4p
E4
R6
I1p
I5p
R6
Rys. 2.14-6
Po zaoeniu wartoci Ep = 16 V otrzymujemy:
Ip =
Ep
Rz
I4 p =
=7A
U ab = E p I p R2 = 2 V
U ab
=4A
R4
I 3 p = I p I1 p = 6 A
I1 p =
U ab
=1A
R1
I5 p = I p + I 4 p = 3 A
Zgodnie ze wzorem (2.14-10):

I2 =
1
E1 I1 p + E3 I 3 p + E4 I 4 p + E5 I 5 p = 0,75 A
Ep
Posugujc si zasad wzajemnoci w drugiej postaci mona rozszerzy

metod wzajemnoci na przypadek, gdy poszukiwana jest odpowied napiciowa na wymuszenia prdowe.
Przykad 2.14-2. Przedstawimy przykad zastosowania zasady wzajemnoci dla wykazania pewnej osobliwoci prostego ukadu pomiarowego [Stefaniak Z., 1988, Pomiar
rezystancji now metod. Wiadomoci Elektrotechniczne nr 7-8]. Cecha ta moe by
udowodniona poprzez analiz obwodw metodami standardowymi, jednak posuenie si
zasad wzajemnoci znacznie upraszcza wywd.
W ukadzie pomiarowym przedstawionym na rysunku 2.14-7a rezystancja R rwna jest ilorazowi wskaza rzeczywistych przyrzdw pomiarowych: woltomierza
(o rezystancji RV) i amperomierza (o rezystancji RA). Przy czym odczyt wskazania woltomierza wykonujemy, gdy przecznik P znajduje si w pozycji (1), natomiast odczyt
wskazania amperomierza w pozycji (2).
Oznaczymy wskazanie woltomierza istotne przy obliczaniu rezystancji R przez UV.
Jest ono rwne odpowiedzi UV zaznaczonej na rysunku 2.14-7b, ktry zawiera schemat
obwodu dla przecznika P w pozycji (1). Natomiast interesujce nas wskazanie amperomierza oznaczymy przez IA. Jest ono rwne odpowiedzi IA zaznaczonej na rysunku
2.14-7c, ktry zawiera schemat obwodu dla przecznika P w pozycji (2).
Strona 58
a)
b)
c)
RV
+
R
RA
RA
RV
IA
RA
RV
UV
(2)
(1)
P
Rys. 2.14-7
I
RA
E
RV
Rys. 2.14-8
Poszukiwana rezystancja jest rwna (p. rys. 2.14-7b):
R=
U
I
Ze schematu na rysunku 2.14-7b wynika wprost, e U = UV . Prd I mona wyznaczy wg zasady wzajemnoci w obwodzie pokazanym na rysunku 2.14-8. Obwd
ten jest tosamy z obwodem na rys. 2.14-7c, czyli prd I = IA. Tak wic, bez wzgldu
na wartoci RV i RA rezystancja:
R=
UV
IA
2.15. Liniowe rda sterowane

Zdefiniujemy cztery elementy:
a) rdo napicia sterowane prdem NSP (rys. 2.15-1a),
b) rdo prdu sterowane napiciem PSN (rys. 2.15-1b),
c) rdo napicia sterowane napiciem NSN (rys. 2.15-1c),
d) rdo prdu sterowane prdem PSP (rys. 2.15-1d).
Strona 59
a) NSP
I1
b) PSN
I1
I2
rI1
U1
U2
I2
gU1
U1
U1 = 0
U2 = r I1
U2
I1 = 0
I2 = g U1
d) PSP
c) NSN
I1
I1
I2
U1
U1
U2
I2
U1
U2
U1 = 0
I2 = I1
I1 = 0
U2 = U1
Rys. 2.15-1
W sensie strukturalnym rda sterowane przedstawiaj sob par dwjnikw (dwie gazie). Dlatego przy okrelaniu wzw i oczek mona nadal
stosowa definicje podane (przy zaoeniu, e obwd skada si z dwjnikw)
w p. 1.6.1.
Dwjnik po prawej stronie (rys. 2.15-1) rda sterowanego nazywa
bdziemy gazi sterowan, a dwjnik po lewej stronie (zwarcie lub przerwa)
gazi sterujc. Moc gazi sterujcej (U1I1) dowolnego rda sterowanego
jest rwna 0. Natomiast moc gazi sterowanej (U2I2) moe by zarwno
dodatnia, jak i ujemna, czyli ga ta moe by odbiornikiem lub rdem
energii. W tym sensie ga sterowana przypomina element wymuszajcy.
Jednak istot rde sterowanych jest narzucanie zwizku midzy dwiema
odpowiedziami obwodu, ale w odrnieniu od rezystora odpowiedzi te
wystpuj w rnych gaziach obwodu. Dlatego element ten naley do grupy
elementw niewymuszajcych.
Parametrami rde sterowanych s stae wspczynniki: r, g, i . Przy
czym parametry i s bezwymiarowe, jednostk parametru r jest ,
a parametru g jest 1 (S).
Idealne rda sterowane s elementami wystpujcymi w modelach
pewnych elementw elektronicznych, np. w modelu Ebersa-Molla tranzystorw
[Chua L.O., Pen-Min Lin, 1981, Komputerowa analiza ukadw elektronicznych. WNT Warszawa].
Strona 60
2.16. Analiza obwodw zawierajcych rda sterowane

2.16.1. Metoda prdw oczkowych
Rwnania metody oczkowej obwodw zawierajcych rda sterowane
dowolnego typu mona uzyska nastpujco:
a) zapisujemy ukad rwna wg zasad podanych w podrozdziale 2.11, traktujc
przy tym gazie sterowane tak, jak rda wymuszajce,
b) wyraamy wielkoci sterujce poprzez prdy oczkowe i parametry obwodu,
c) porzdkujemy ukad rwna.
Przykad 2.16-1. Zapiszemy rwnania metody prdw oczkowych dla obwodu przedstawionego na rysunku 2.16-1, a nastpnie obliczymy prd I1 dla nastpujcych danych:
E = 22 V, R1 = 4 , R2 = 5 , R3 = 4 , r = 3 .
I1
I2
R1
R3
R2 I22
I11
rI2
E
Rys. 2.16-1
a)
b)
c)
( R1 + R2 ) I11 + ( R2 ) I 22 = E
( R2 ) I11 + ( R2 + R3 ) I 22 = r I 2
I 2 = I11 I 22
( R1 + R2 ) I11 + ( R2 ) I 22 = E
( R2 + r ) I11 + ( R2 + R3 r ) I 22 = 0
Poszukiwany prd:
R2 + R3 r
E =3A
R1 R2 + R1 R3 + R2 R3 R1 r
Macierze rezystancji oczkowych [Ro] obwodw zawierajcych rda sterowane s
na og niesymetryczne. Na przykad obwd przedstawiony na rysunku 2.16-1 posiada
macierz:
I1 = I11 =
[Ro ] =
R1 + R2
R2 + r
R2 + R3 r
R2
W konsekwencji obwd ten jest nieodwracalny, czyli nie jest w nim realizowana
zasada wzajemnoci.
Strona 61
2.16.2. Metoda potencjaw wzowych

Rwnania metody potencjaw wzowych obwodw zawierajcych rda
sterowane dowolnego typu mona uzyska postpujc nastpujco:
a) zapisujemy ukad rwna wg zasad podanych w podrozdziale 2.12, traktujc
przy tym gazie sterowane tak, jak rda wymuszajce,
b) wyraamy wielkoci sterujce poprzez potencjay i parametry obwodu,
c) porzdkujemy ukad rwna.
Przykad 2.16-2. Zapiszemy rwnania metody potencjaw wzowych dla obwodu
z przykadu 2.16-1, a nastpnie obliczymy prd I1.
a) Za wze odniesienia przyjmujemy dolny wze obwodu
1
1
1
E r I2
+
U10 =
+
+
R1
R3
R1 R2 R3
U10
R2
b)
I2 =
c)
1
r
E
1
1
+
U10 =
+
R
R
R
R
R
R
2
3
2
3
1
1
Po podstawieniu danych obliczamy U10 = 10 V, a nastpnie:
I1 =
E U10
= 3A
R1
Przy analizie obwodw zawierajcych PSN mona tworzy macierz konduktancji wzowych [Gw] bezporednio na podstawie schematu. Najpierw okrelamy macierz [Gw] dla rezystorw, a nastpnie w odniesieniu do kadego
PSN doczonego do wzw c, d, e i g (rys. 2.16-2) uzupeniamy odpowiednie elementy macierzy wartociami g wedug wzorca (2.16-1).
c
c
e
gU
U
d
f
Rys. 2.16-2
[Gw ] =
f
d
M
L + g L g L
M
M
L g L + g L
M
M
(2.16 - 1)
Jeli zacisk c, d, e lub f doczony jest do wza odniesienia wwczas macierz nie zawiera odpowiedniej kolumny (c lub d) albo wiersza (e lub f ) i liczba wprowadzanych poprawek g jest mniejsza od czterech.
Strona 62
Przykad 2.16-3. Zapiszemy rwnania metody potencjaw wzowych dla obwodu

przedstawionego na rysunku 2.16-3.
(1)
R2
J
R1
R3
(2)
gU
R5
R4
E
I3
(3)
Rys. 2.16-3
Odpowiednie elementy macierzy [Gw] obwodu bez rda sterowanego uzupeniamy wartociami g i uzyskujemy:
(1)
(2)
(3)
(1) G1 + G2
G2
0
[Gw ] = (2) G2 + g G2 + G3 + G5 g G3
G3 + g
(3) g
G3 + G4
Rwnania metody potencjaw wzowych zapiszemy macierzowo:
U10
G3 E
J
[Gw ] U 20 = G3 E
U 30
Asymetria macierzy [Gw] wiadczy o nie spenieniu zasady wzajemnoci

w obwodzie ze rdem sterowanym.
2.16.3. Metoda superpozycji w obwodach ze rdami sterowanymi
Metoda superpozycji nie znajduje praktycznego zastosowania przy analizie
obwodw ze rdami sterowanymi. W wikszoci przypadkw wyznaczanie
odpowiedzi czciowych wymaga stosowania metod bezporednich (oczkowej
lub wzowej). Z kolei wiadomo, e przy analizie metodami bezporednimi
liczba wymusze nie ma istotnego wpywu na zoono oblicze. Jeli wic
mielibymy tymi metodami wyznacza odpowiedzi czciowe, to lepiej od razu
wyznacza pene odpowiedzi (uwaga ta dotyczy rwnie obwodw bez rde
sterowanych).
Pozostaje jednak znaczenie dydaktyczne tej metody jako ilustracji zasady
superpozycji, ktra jest istotna przy opisie strony fizycznej relacji majcych
miejsce w obwodach liniowych.
Przy stosowaniu zasady superpozycji naley pamita, e rda sterowane
nie s wymuszeniami, a odpowiedzi czciowe wywoywane s przez rda
wymuszajce.
Strona 63
a)
U'
R2
U"
R2
gU'
R5
R1
b)
R3
R4
R5
R1
R4
I'3
R3
E
gU"
I"3
Rys. 2.16-4
Na przykad prd I3 w obwodzie z rys. 2.16-3 rwny jest sumie skadowych uzyskanych przy oddzielnie dziaajcym rdle prdu J (skadowa I'3)
(rys. 2.16-4a) i rdle napicia E (skadowa I"3) (rys. 2.16-4b).
2.16.4. Metoda wielkoci proporcjonalnych
Podobnie jak w obwodach bez rde sterowanych metoda ta ma zastosowanie wycznie przy analizie obwodw z jednym wymuszeniem. Oprcz tego,
zakres stosowalnoci metody jest ograniczony do niektrych struktur, zwykle z
jednym rdem sterowanym i kilkoma rezystorami. Jeli jednak obwd mona
analizowa t metod, to okazuje si ona szczeglnie efektywna.
Jedyna rnica w postpowaniu wg tej metody w odniesieniu do opisu
podanego w podrozdz. 2.6 polega na innym wyborze odpowiedzi zakadanej.
Tym razem jest to odpowied sterujca rda sterowanego.
Przykad 2.16-4. Wyznaczymy prd I1 w obwodzie z przykadu 2.16-1 metod wielkoci proporcjonalnych:
a) w postaci analitycznej,
b) w postaci liczbowej, dla danych:
E = 22 V, R1 = 4 , R2 = 5 , R3 = 4 , r = 3
Na rysunku 2.16-5a przypomniano schemat obwodu.
a)
R1
I1
b) 1,5 A
I3
(1)
I2
5V
0,5 A
R3
R2
(2)
rI2
11 V
1A
3V
E
Rys. 2.16-5
a) Za pomoc prdu I2 wyrazimy pozostae odpowiedzi oraz wielko wymuszenia:
U10 = R2 I 2
U 20 = r I 2
Strona 64
I3 =
U10 U 20 R2 I 2 r I 2
=
R3
R3
R r
I2
I1 = I 2 + I 3 = 1 + 2
R3
R r
E = R1 I1 + U10 = R1 + R1 2
+ R2 I 2
R3
Dzielc przez siebie obie strony dwch ostatnich rwna i porzdkujc otrzymane
wyraenie uzyskujemy:
I1 =
R2 + R3 r
E
R1 R2 + R1 R3 + R2 R3 R1 r
b) Zakadamy warto prdu I~2 = 1 A, a nastpnie w kolejnoci podanej

w punkcie a wyznaczamy wartoci liczbowe pozostaych odpowiedzi oraz wymuszenia. Obliczone wartoci pokazane s na grafie obwodu (rys. 2.16-5b). Warto
wymuszenia, przy ktrym wystpi zakadane odpowiedzi E~ = 11V. Wspczynnik
proporcjonalnoci: p = E /E~ = 2. Poszukiwany prd I1 = p I~1 = 3 A.
2.16.5. Rezystancja rwnowana dwjnika zawierajcego rezystory

i rda sterowane
Prd dwjnika zawierajcego rezystory i rda sterowane jest proporcjonalny do napicia na jego zaciskach, dlatego wasnoci takiego dwjnika jednoznacznie charakteryzuje rezystancja rwnowana. Dla dwjnikw zbudowanych wycznie z rezystorw parametr ten najczciej wyznaczany jest na podstawie wzorw na rezystancje rwnowane poczenia szeregowego lub rwnolegego, a w bardziej skomplikowanych strukturach z dodatkow pomoc wzorw na przeksztacenia pocze (np. trjkt - gwiazda). Obecno rde sterowanych wymaga bardziej oglnego podejcia do rozwizania tego zadania.
Rezystancj zastpcz mona zawsze obliczy poprzez wyznaczenie odpowiedzi wystpujcej na zaciskach dwjnika, gdy do dwjnika doczone jest znane
wymuszenie (rys. 2.16-6).
Dla ukadu z rysunku 2.16-6a rezystancja rwnowana dwjnika:
R=
E
I
(2.16 - 2)
R=
U
J
(2.16 - 3)
a dla ukadu z rys. 2.16-6b
Strona 65
a)
b)
I
E
Rys. 2.16-6
Do analizy zawsze mona zastosowa metod prdw oczkowych lub potencjaw wzowych. Dobierajc jedno ze rde (E lub J) oraz wykorzystujc
jedn z metod analizy wybieramy jedn z czterech moliwych drg zawsze
prowadzcych do wyznaczenia rezystancji rwnowanej dwjnika. Warianty te
maj zwykle rne stopnie zoonoci oblicze. Dobra znajomo metod analizy umoliwia wybr postpowania optymalnego.
Istnieje jeszcze pity algorytm: zastosowanie metody wielkoci proporcjonalnych. Ma on jednak zastosowanie ograniczone do pewnych struktur. Postpowanie wedug tej metody prowadzi do wyznaczenia odpowiedzi napiciowej
i prdowej na zaciskach dwjnika. Ich iloraz nie zaley od wartoci zaoonej
odpowiedzi i okrela poszukiwan rezystancj.
Przykad 2.16-5. Wyznaczymy rezystancj rwnowan dwjnika przedstawionego na
rysunku 2.16-7.
Dane: E = 22 V, R1 = 4 , R2 = 5 , R3 = 4 , r = 3
R1
I2
R3
R2
rI2
Rys. 2.16-7
Wybr wariantu: rdo napicia i metoda prdw oczkowych prowadzi do obwodu jak w przykadzie 2.16-1. Z rozwizania zadania wynika, e prd przez rdo (rys.
2.16-1):
I1 =
R2 + R3 r
E
R1 R2 + R1 R3 + R2 R3 R1 r
czyli rezystancja rwnowana:
R=
R1 R2 + R1 R3 + R2 R3 R1 r
R2 + R3 r
Strona 66
Rozwizanie zadania mona te uzyska metod wielkoci proporcjonalnych (p.

przykad 2.16-4a). Przy poszukiwaniu wartoci liczbowej rezystancji rwnowanej
mona odwoa si do przykadu 2.16-4b i zapisa wynik na podstawie wartoci
liczbowych podanych na grafie (rys. 2.16-5b):
R=
11 V
= 7,33
1,5 A
Oczywicie ten sam rezultat uzyskamy, podstawiajc dane liczbowe do wzoru

na R.
Rezystancje rwnowane dwjnikw zbudowanych z rezystorw o dodatnich rezystancjach s zawsze dodatnie. Dwjniki zawierajce, dodatkowo, rda sterowane o dodatnich parametrach mog mie rezystancje rwnowane
mniejsze od zera.
Przykad 2.16-6. Okrelimy zakres zmian parametru NSP: r, w ktrym rezystancja
dwjnika analizowanego w poprzednim przykadzie jest ujemna.
Po podstawieniu do wzoru na R rezystancji rezystorw uzyskujemy:
R=
56 4 r
9r
Rozwizaniem nierwnoci R < 0 jest 9 < r < 14 .
Dwjniki o ujemnych rezystancjach s elementami dostarczajcymi energi do obwodu. Tak moliwo daje obecno wewntrz dwjnika rde sterowanych.
2.16.6. Zasady Thevenina i Nortona

Obecno rde sterowanych nie zmienia treci zasad poznanych w podrozdz. 2.8.
Wyznaczanie parametrw dwjnika uproszczonego (ET, RT, JN) wymaga
stosowania metod, uwzgldniajcych specyfik analizy obwodw ze rdami
sterowanymi.
Przykad 2.16-7. Posugujc si zasad Thevenina znajdziemy zaleno midzy napiciem Uo a rezystancj Ro, w obwodzie przedstawionym na rysunku 2.16-8a.
Poszukiwany zwizek mona przedstawi w postaci wynikajcej z zastosowania
zasady Thevenina w odniesieniu do dwjnika zoonego, do ktrego doczony jest
rezystor Ro (rys. 2.16-8b):
U o = Ro
ET
RT + Ro
W ten sposb sprowadzamy rozwizanie zadania do wyznaczenia parametrw (ET

i RT) powyszej zalenoci.
Strona 67
a)
b)
IE
IE
RE
RC
RT
Ro
Uo
RB
Ro
Uo
ET
Rys. 2.16-8
W celu wyznaczenia ET analizujemy obwd przedstawiony na rysunku 2.16-9a.

Odczenie rezystora Ro znacznie upraszcza analiz, gdy nie wystpuje oddziaywanie
zwrotne prdu sterowanego IE na prd sterujcy IE. Mona wic zapisa:
IE =
i dalej po podstawieniu:
E
RE + RB
ET = U j =
a)
U j = RB I E + RC I E
RB + RC
E
RE + RB
b)
IE
IE
RE
RC
IE
IE
RE (1)
RC
(2)
E
RB
Uj
RB
Rys. 2.16-9
Przy wyznaczaniu rezystancji RT kierujemy si zasadami podanymi w punkcie

2.16.5. Tym razem wybierzemy wariant: rdo prdu, metoda potencjaw wzowych
(rys. 2.16-9b). Postpujemy wg algorytmu podanego w punkcie 2.16.2.
a)
1
1
1
1
U10 +
U 20 = I E
+
+
RE RB RC
RC
1
1

U10 +
U 20 = I E + J
R
C
RC
b)
IE =
U10
RE
Strona 68
c)
1
1
1
1
R + R + R R U 0
10
B
C
C
E
U =
1
1

20 J
+
RC RE
RC
Po rozwizaniu ukadu rwna mamy:
U 20 =
(1 ) RB RC + RC RE + RB RE J
RB + RE
ostatecznie:
RT =
U U 20 (1 ) R B RC + RC RE + RB RE
=
=
J
J
RB + RE
Wiadomo, e parametry ET, RT, JN powizane s relacj: ET = RT JN. Tak wic na podstawie dwch parametrw mona okreli trzeci. W ukadach bez rde sterowanych
wyznaczenie RT , zwykle jest prostsze ni wyznaczenie ET lub JN. Obecnie moe si okaza,
e atwiej wyznaczy RT poprzez parametry ET i JN.
W naszym przykadzie po wyznaczeniu ET mona byo w celu wyznaczenia
rezystancji RT przystpi do wyznaczenia JN, czyli do wyznaczenia prdu zwarcia Izw
w obwodzie na rysunku 2.16-10. Posuymy si metod oczkow wg planu podanego
w punkcie 2.16.1.
IE
IE
RE
I33
RC
I11
RB
Izw
I22
Rys. 2.16-10
a)
(RE + RB ) I11 + ( RB ) I 22 + 0 I 33 = E
( RB ) I11 + (RB + RC ) I 22 + ( RC ) I 33 = 0
b)
I 33 = I E = I11
c)
RB I11 E
RE + RB
R R R + R I = 0
C B
C 22

B
Po rozwizaniu ukadu rwna mona zapisa:
J N = I zw = I 22 =
R B + RC
E
(1 ) RB RC + RC RE + RB RE
Strona 69
Std rezystancja RT:

RT =
ET (1 ) R B RC + RC R E + R B R E
=
JN
RB + RE
Mona oceni, e w odniesieniu do badanego obwodu wyznaczenie RT przez JN nie

upraszcza oblicze.
2.17. Zasada kompensacji

Poznamy zasad kompensacji w postaci napiciowej i prdowej.
Napiciowa forma zasady kompensacji brzmi:
Odpowiedzi dwch obwodw: pierwotnego, w ktrym na pewnym dwjniku D wystpuje napicie U1 (rys. 2.17-1a) i zmodyfikowanego, w ktrym
zastpiono dwjnik D rdem napicia o napiciu rdowym E = U1
(rys. 2.17-1b) s jednakowe.
W postaci prdowej zasada ma tre nastpujc:
Odpowiedzi dwch obwodw: pierwotnego, w ktrym przez pewien dwjnik
D pynie prd I1 (rys. 2.17-1a) i zmodyfikowanego, w ktrym zastpiono dwjnik
D rdem prdu o prdzie rdowym J = I1 (rys. 2.17-1c) s jednakowe.
a)
b)
c)
I1
E
D
U1
U k , Ik
I1
U1
U1
U k , Ik
I1
U k , Ik
Rys. 2.17-1
Jedynym warunkiem spenienia zasady kompensacji jest jednoznaczno

odpowiedzi obwodu pierwotnego i zmodyfikowanego.
Poniej uzasadnimy zasad kompensacji w postaci napiciowej. Analogiczne rozumowanie mona przeprowadzi w przypadku postaci prdowej.
Na rysunku 2.17-1a pokazana jest tylko ta ga obwodu pierwotnego, ktra
podlega modyfikacji. Zawiera ona dwjnik D, na ktrym wystpuje napicie U1
oraz prd I1. Odpowiedzi pozostaych (nieuwidocznionych) gazi (k = 2,...,g)
wynosz Uk oraz Ik i s one rozwizaniem pierwotnego ukadu rwna.
Ukad rwna obwodu zmodyfikowanego (rys. 2.17-1b) rni si od ukadu pierwotnego wycznie zamian rwnania dwjnika D innym rwnaniem:
E = U1, ktre z zaoenia jest zgodne z rozwizaniem ukadu pierwotnego. Daje
to gwarancj, e rozwizania ukadw rwna: pierwotnego i zmodyfikowanego s takie same. Nie ma jednak pewnoci czy zmodyfikowany ukad rwna
Strona 70
nie posiada rwnie innych rozwiza. Dlatego stosowanie zasady kompensacji

jest ograniczone warunkiem jednoznacznoci odpowiedzi obydwu rozwaanych
obwodw. W obwodach liniowych rozwizanie nie jest jednoznaczne,
jeli ukad rwna obwodu jest osobliwy (wyznacznik ukadu rwna rwna si
zero).
Z zasady kompensacji w postaci napiciowej wynika moliwo zwarcia
punktw obwodu midzy ktrymi nie wystpuje napicie (punktw ekwipotencjalnych), bez wywoania zmiany odpowiedzi w obwodzie. Z kolei z prdowej
postaci zasady kompensacji wynika, e przerwanie gazi bezprdowej nie powoduje zmian odpowiedzi obwodu.
Zasada kompensacji ma charakter oglny i moe by stosowana rwnie
w obwodach nieliniowych oraz w odniesieniu do odpowiedzi zmieniajcych si
w czasie. W obwodach nieliniowych warunek jednoznacznoci odpowiedzi jest
szczeglnie istotny.
W nastpnych punktach pokaemy zastosowania zasady kompensacji przy
uzasadnianiu pewnych twierdze przydatnych do analizy obwodw.
2.18. Analiza obwodw wykazujcych symetri

Posugujc si zasad kompensacji (p. 2.17) mona sformuowa reguy
pozwalajce na uproszczenie analizy obwodw, wykazujcych symetri wzgldem pewnej osi.
W obwodzie przedstawionym blokowo na rysunku 2.18-1 lewa strona Na
stanowi lustrzane odbicie prawej strony Nb. Obok rde napiciowych i prdowych w obwodzie wystpuj rezystory oraz rda sterowane (na rys. 2.18-1
przykadowo pokazano tylko PSP). Obie czci poczone s przewodami,
ktre mog by usytuowane prostopadle lub ukonie wzgldem osi symetrii.
W tym drugim przypadku, z uwagi na symetri ukadu, przewody musz wystpowa parami.
Wartoci prdw w gaziach pooonych symetrycznie przy symetrycznym strzakowaniu s jednakowe. W szczeglnoci w przewodach prostopadle
przecinajcych o symetrii speniona jest rwno Ia = Ib. Jednoczenie z uwagi
na niezgodno kierunkw Ia = Ib. Realizacja tych zalenoci moliwa jest
tylko przy braku prdu w tych przewodach. Z zasady kompensacji wynika, e
przerwanie takich przewodw nie zmienia odpowiedzi obwodu.
Potencjay (wzgldem punktu odniesienia ulokowanego na osi symetrii)
punktw obwodu pooonych symetrycznie s jednakowe. Dla pary przewodw
pooonych ukonie wzgldem osi symetrii oznacza to brak rnicy potencjaw midzy nimi (U'a0 = U'b0). Zatem, zgodnie z zasad kompensacji, istnieje
moliwo zwarcia tych przewodw bez wywoania zmian odpowiedzi obwodu.
Po utworzeniu wza stwierdzamy moliwo rozcicia tego wza wzdu osi
symetrii, gdy przez wze ten nie s przenoszone adunki midzy lew a praw
czci ukadu ( I'a = I'b = I"a).
Strona 71
Na
Nb
Ib
Ia
E
I1a
I1b
1a
1b
U'b0
U'a0
I'b
I'a
I"a I"b
Rys. 2.18-1
Uwzgldniajc powysze uwagi mona okreli odpowiedzi w czci Na

obwodu poprzez analiz ukadu jak na rysunku 2.18-2. Odpowiedzi w czci Nb
obwodu s, poprzez symetri, rwnie w ten sposb wyznaczone.
Na
J
R
I1a
1a
Rys. 2.18-2
Obecnie rozwaymy analiz obwodu, w ktrym symetria jest naruszona jedynie poprzez odmienne zwroty rde wymuszajcych po obu stronach osi
symetrii (rys. 2.18-3). Naoenie odpowiedzi takiego obwodu i obwodu uzyskanego poprzez obrt wok osi symetrii daje wartoci zerowe, poniewa wymuszenia parami znosz swe oddziaywanie. Dlatego w obwodzie z rysunku 2.18-3
symetrycznie pooone odpowiedzi rni si tylko znakiem (nadal przyjmujemy symetryczny wybr kierunkw).
Strona 72
Na
Nb
Ua0
Ub0
I1a
I1b
1a
U'a0
U'b0
I'a
I'b
1b
I"a I"b
U"a0
Rys. 2.18-3
W przewodach przecinajcych o symetrii prostopadle speniona jest rwno Ua0 = Ub0. Poniewa potencja wzdu przewodu nie zmienia si
Ua0 = Ub0, potencja przewodu rwny jest zero. Mona wic wszystkie przewody tego rodzaju zewrze bez zmiany odpowiedzi caego obwodu.
Dla pary przewodw pooonych ukonie wzgldem osi:
U'a0 = U'b0 = U"a0
oraz I'a = I'b = I"a
Po odczeniu czci Na powysze zalenoci mona symulowa rdami
sterowanymi o parametrach jednostkowych, realizujcymi zalenoci:
U"a0 = U'a0 (NSN)
oraz I'a = I"a (PSP).
Na rysunku 2.18-4 przedstawiono cz Na obwodu z rysunku 2.18-3, ktr
mona analizowa w oderwaniu od czci Nb . Odpowiednie rda sterowane
naley umieci w kadej parze przewodw usytuowanych ukonie wzgldem
osi symetrii (na rysunku pokazano jedynie rda w jednej takiej parze).
Strona 73
Na
J
R
I1a
1a
U'a0
I"a
I"a
U'a0
Rys. 2.18-4
Przykad 2.18.1. Wyznaczymy prdy I1, I2 oraz I3 w obwodzie przedstawionym na

rysunku 2.18-5a dla trzech przypadkw:
a)
R4
R2
b)
R2
I3
R1
I1
E2
I2
R4 /2
R2
R2
I3 /2
I3 /2
2 R3
2 R3
R1
R1
R3
E1
R4 /2
E1
R1
E2
I1
I2
Rys. 2.18-5
a) E1 = Ea, E2 = Ea, b) E1 = Eb, E2 = Eb, c) E1 = Ec, E2 = Ed, (|Ec| |Ed|).
W pierwszej kolejnoci przeksztacimy obwd do postaci rwnowanej
(rys. 2.18-5b), w ktrej elementy nie znajduj si na osi symetrii, a przewody jedynie j
przecinaj.
a) W tym przypadku wystpuje pena symetria obwodu, co upowania nas do analizy
obwodu uproszczonego do postaci przedstawionej na rysunku 2.18-6. W obwodzie
tym:
I1a =
I 3a
Ea
=
2
R1 + R2 + 2 R3
Strona 74
Z symetrii obwodu 2.18-5b wynika: I 2a = I1a
R4 /2
R2
I3a /2
R1
2 R3
Ea
I1a
Rys. 2.18-6
b) Przy symetrycznym pooeniu rezystorw wymuszenia usytuowane s rwnie symetrycznie, lecz ich parametry rni si znakiem. Obwd uproszczony przybiera
posta jak na rysunku 2.18-7. Z analizy otrzymujemy:
R4 /2
R2
I3b /2
R1
2 R3
Eb
I1b
Rys. 2.18-7
I1b =
Eb
I 3b = 0
R4
2
R1 +
R4
R2 +
2
R2
W tym przypadku odpowiedzi pooone symetrycznie rni si tylko znakiem

I 2b = I1b
c) Odpowiedzi mona wyznaczy poprzez superpozycj odpowiedzi uzyskanych
w punktach a) i b) pod warunkiem, e
E c = E a + Eb
oraz
E d = Ea Eb
Dlatego dla zadanych wartoci Ec i Ed dobieramy wymuszenia:
Ea =
Ec + E d
2
oraz
Eb =
Strona 75
Ec Ed
2
Korzystajc z poprzednio wyznaczonych odpowiedzi uzyskujemy
I1c =
Ec + E d
1
E Ed
2 R2 + R4
+ c
2
R1 + R2 + 2 R3
2
2 R1 R2 + R1 R4 + R2 R4
I 2c =
I 3c =
Ec + Ed
1
E Ed
2 R2 + R4
2
R1 + R2 + 2 R3
2
2 R1 R2 + R1 R4 + R2 R4
Ec + E d
R1 + R2 + 2 R3
2.19. Przyrosty odpowiedzi obwodu wywoane zmian w jednej z gazi

W punkcie tym przedstawimy zasady tworzenia schematw zastpczych
modelujcych przyrosty odpowiedzi obwodu spowodowane:
a) przerwaniem gazi, w ktrej pynie prd,
b) zwarciem punktw midzy ktrymi wystpuje napicie,
c) wczeniem rezystora do gazi z prdem,
d) doczeniem rezystora do punktw midzy ktrymi wystpuje napicie.
Przyrosty odpowiedzi mona obliczy bezporednio, jako rnice odpowiedzi w obwodzie pierwotnym i w obwodzie po dokonaniu zmian. Metoda
porednia wyznaczania przyrostw polega na analizie pewnego obwodu modelujcego. W odpowiednim schemacie zastpczym wystpuje tylko jedno wymuszenie w gazi, w ktrej dokonano zmian. Relacje pomidzy tym wymuszeniem a odpowiedziami ilustruj oddziaywanie zakcenia wprowadzonego
do obwodu pierwotnego na wystpujce w nim zmiany odpowiedzi. Istotna jest
te dokadno uzyskiwanych rezultatw w przypadku, gdy zmiany odpowiedzi
s niewielkie. Dokadno obliczania rnicy moe by wwczas o kilka rzdw wielkoci mniejsza ni dokadno obliczania samych odpowiedzi. Przy
stosowaniu obwodu modelujcego dokadno obliczania przyrostw jest rwna
dokadnoci obliczania odpowiedzi.
2.19.1. Przerwanie gazi z prdem

Na rysunku 2.19-1a przedstawiono blokowo obwd pierwotny, ktrego
wszystkie elementy: wymuszenia (E, J), rezystory (R) i rda sterowane (g, r,
, ) umieszczono wewntrz pudeka, natomiast przewd z prdem I na zewntrz. Odpowiedzi obwodu pierwotnego dla poszczeglnych gazi (k = 1,...,
g) oznaczono przez Ik oraz Uk. Po przerwaniu gazi z prdem I (rys. 2.19-1b)
odpowiedzi te ulegaj zmianom na Ik + Ik oraz Uk + Uk . Naszym celem jest
wyznaczenie przyrostw Ik oraz Uk. Odpowiedzi obydwu obwodw nie ulegn zmianom, jeli doczymy do nich dodatkowe rda prdu Jp = I. W obwodzie na rysunku 2.19-2a wynika to z zasady kompensacji, a w obwodzie na
rysunku 2.19-2b dziaanie dwch rde wzajemnie si znosi.
Strona 76
a)
b)
E
J
E
J
Rgr
Rgr
Ik
Uk
Ik + Ik
Uk + Uk
Rys. 2.19-1
a)
b)
E
J
Rgr
E
J
Jp = I
Rgr
Ik
Uk
Jp
Jp
Ik + Ik
Uk + Uk
Rys. 2.19-2
Odpowiedzi obwodu z rysunku 2.19-2b s naoeniem odpowiedzi obwodu

z rysunku 2.19-2a oraz obwodu przedstawionego na rysunku 2.19-3. Odpowiedzi
tego ostatniego obwodu s wic rwne poszukiwanym przyrostom Ik oraz Uk.
E=0
J=0
Rgr
Jp = I
Ik
Uk
Rys. 2.19-3
Obwd modelujcy przyrosty odpowiedzi rni si od obwodu pierwotnego wycznie wymuszeniami. W miejsce wszystkich wymusze obwodu pierwotnego dziaa tylko jedno rdo prdu Jp = I umieszczone w przerywanej
gazi i zwrcone przeciwnie do prdu I.
Strona 77
Przykad 2.19-1. Wyznaczymy przyrosty wszystkich prdw oraz napicia Uab

w obwodzie analizowanym w przykadzie 2.7-1 (rys. 2.7-2) wywoane przerwaniem
gazi z rezystorem R3.
Z przeprowadzonej poprzednio analizy obwodu wiadomo, e prd I3 = 0,7 A.
Poszukiwane przyrosty odpowiedzi wyznaczymy poprzez analiz obwodu przedstawionego na rysunku 2.19-4, w ktrym jedyne wymuszenie J3 = I3.
I1
I2
R2
R1
R3 I3
a
I4
b
I5
J3
R5
R4
Rys. 2.19-4
I 4 = J 3
R1 + R2
= 0,42 A
R1 + R2 + R4 + R5
Pozostae przyrosty:
I 5 = I 4 = 0,42 A
I1 = I 4 J 3 = 0,28 A
U ab = I 4 (R4 + R5 ) = 21 V
I 2 = I1 = 0,28 A
W tabeli 2.19-1 podano wartoci penych odpowiedzi w obwodzie pierwotnym

i w obwodzie z przerwan gazi.
Tabela 2.19-1
y
I1 w A
I2 w A
I3 w A
I4 w A
I5 w A
Uab w V
2,20
0,20
0,70
1,50
0,50
35
0,28
0,28
0,70
0,42
0,42
21
y+ y
1,92
0,08
0,00
1,92
0,08
56
2.19.2. Zwarcie punktw o rnych potencjaach

Tym razem na rysunku 2.19-5a przestawiono obwd w podobnej konwencji jak w punkcie 2.19.1. Na zewntrz pudeka pokazano dwa zaciski, pomidzy ktrymi wystpuje napicie U.
Strona 78
a)
b)
E
J
E
J
Rgr
Ik
Uk
Rgr
Ik + Ik
Uk + Uk
Rys. 2.19-5
Po zwarciu punktw midzy ktrymi wystpowao napicie U (rys. 2.19-5b)

odpowiedzi ulegaj zmianom na Ik + Ik oraz Uk + Uk. Naszym celem jest
wyznaczenie przyrostw Ik oraz Uk.
Przeprowadzajc rozumowanie analogiczne do podanego w punkcie poprzednim mona wykaza, e odpowiedzi obwodu przedstawionego na rys.
2.19-6 s rwne poszukiwanym przyrostom Ik oraz Uk. Tym razem jedynym
wymuszeniem w obwodzie modelujcym jest rdo napicia Ep = U wczone
midzy zwieranymi punktami i zwrcone przeciwnie do napicia U.
E=0
J=0
Ep = U
Rgr
Ik
U k
Rys. 2.19-6
2.19.3. Wczenie rezystora do gazi z prdem

Wczenie rezystora o rezystancji Rd do gazi z prdem I moe by interpretowane jako przerwanie przewodu zwierajcego (bocznikujcego) rezystor
(rys. 2.19-7).
Obwd modelujcy przyrosty odpowiedzi zawiera jedno wymuszenie prdowe Jp = I, wczone rwnolegle do rezystora Rd i zwrcone przeciwnie do
prdu I (rys. 2.19-8).
Strona 79
a)
b)
E
J
E
J
Rgr
Rgr
Rd
I+I
Ik
Uk
Rd
Ik + Ik
Uk + Uk
Rys. 2.19-7
E=0
J=0
I
Jp = I
Rgr
Rd
Ik
Uk
Rys. 2.19-8
Zmiana prdu w gazi, do ktrej wczono rezystancj Rd wynosi:
I = I
Rd
Rd + RT
gdzie:
RT rezystancja theveninowska dwjnika, do ktrego zaciskw wczany jest (w miejsce zwarcia) rezystor.
Przykad 2.19-2. Wyznaczymy przyrosty wszystkich prdw oraz napicia Uab w obwodzie analizowanym w przykadzie 2.7-1 (rys. 2.7-2) wywoane wczeniem do gazi
z rezystorem R3 amperomierza o rezystancji RA = 1 .
I2
I1
R2
R1
RA
I3
a
I4
R3
R4
I5
J3
Rys. 2.19-9
Strona 80
R5
Z przeprowadzonej poprzednio analizy obwodu wiadomo, e prd I3 = 0,7 A.

Poszukiwane przyrosty odpowiedzi mona wyznaczy poprzez analiz obwodu przedstawionego na rysunku 2.19-9, w ktrym jedyne wymuszenie J3 = I3.
Wyniki oblicze przedstawiono w tabeli 2.19-2 (w kolumnie y). Przyrosty
odpowiedzi obliczono z dokadnoci do trzech cyfr znaczcych. Uzyskanie takiej dokadnoci metod bezporedni wymagaoby analizy dwch obwodw z dokadnoci
do piciu lub szeciu cyfr znaczcych.
Tabela 2.19-2
y
I1 w A
I2 w A
I3 w A
I4 w A
I5 w A
Uab w V
2,20000
0,20000
0,70000
1,50000
0,50000
35,000
0,00346
0,00346
0,00864
0,00518
0,00518
0,259
y+y
2,19654
0,19654
0,69136
1,50518
0,49482
35,259
2.19.4. Doczenie rezystora do punktw obwodu, midzy ktrymi wystpuje

napicie
Doczenie rezystora o rezystancji Rd moe by interpretowane jako zwarcie punktw midzy ktrymi wystpuje rwnie napicie U (rys. 2.19-10).
a)
b)
E
J
Rgr
E
J
U
U
Rgr
Rd
Ik
Uk
U+U
Rd
Ik + Ik
Uk + Uk
Rys. 2.19-10
Obwd modelujcy przyrosty odpowiedzi zawiera jedno wymuszenie napiciowe Ep = U, wczone szeregowo z rezystorem Rd (rys. 2.19-11).
Strona 81
Ep = U
E=0
J=0
Rgr
Rd
Ik
Uk
Rys. 2.19-11
Zmiana napicia midzy punktami, do ktrych doczono rezystancj Rd

wynosi:
RT
U = U
Rd + RT
gdzie:
RT rezystancja theveninowska dwjnika, do ktrego zaciskw doczany jest rezystor.
Strona 82
Rozdzia III
WSTP DO TEORII OBWODW LINIOWYCH
PRDU ZMIENNEGO
3.1. Elementy liniowe
3.1.1. Rezystor (idealny)
W elemencie tym (rys. 3.1-1), w dowolnym momencie czasu warto
chwilowa napicia jest wprost proporcjonalna do wartoci chwilowej prdu:
u = R i
(3.1-1)
Poprzednio (2.1-1) opisalimy zachowanie rezystora liniowego w stanie
ustalonym staoprdowym. Obecna definicja stawia dodatkowy wymg: bezinercyjno elementu.
i
R
u
Rys. 3.1-1
Przy dodatniej wartoci rezystancji R (oraz jej odwrotnoci, konduktancji G)

moc chwilowa p = Ri2 = Gu2 jest wielkoci nieujemn, czyli energia dostarczana do rezystora jest niemalejc funkcj czasu.
W skrcie rezystor nazywamy elementem R.
3.1.2. rda sterowane (idealne)
Rwnania okrelajce rda sterowane w obwodach prdu zmiennego
przedstawiono na rysunkach 3.1-2 i 3.1-3. Zalenoci te s spenione bez
wzgldu na szybko zmian prdw i napi na zaciskach. Dlatego rda sterowane okrelone w obwodach prdu staego (podrozdz. 2.15) s elementami
rwnowanymi tylko wwczas gdy s bezinercyjne.
a) NSP
i1
b) PSN
i1
i2
r i1
u1
u2
g u1
u1
u1 = 0
u 2 = r i1
i1 = 0
i2 = g u 1
Rys. 3.1-2
Strona 83
i2
u2
b) PSP
a) NSN
i1
i1
i2
u1
u1
i2
u1
u2
u2
u1 = 0
i2 = i1
i1 = 0
u2 = u1
Rys. 3.1-3
W obwodach prdu zmiennego, podobnie jak przy prdzie staym, gazie

sterujce nie bior udziau w przemianach energetycznych, a gazie sterowane
mog zarwno pobiera, jak i dostarcza energi.
3.1.3. Cewka (idealna)
A. Zalenoci podstawowe
Warto chwilowa napicia u na cewce jest proporcjonalna do szybkoci
zmian wartoci chwilowej prdu i cewki (rys. 3.1-4)
u = L
di
dt
(3.1-2)
gdzie: L indukcyjno.
i
L
u
Rys. 3.1-4
Jednostk indukcyjnoci jest henr (H). Cewk w skrcie nazywamy elementem L.

Przykad 3.1-1. Przedstawimy przebieg napicia na cewce o indukcyjnoci L = 1 H
w obwodzie na rysunku 3.1-5a. Przebieg funkcji wymuszenia prdowego j(t) pokazano
na wykresie (rys. 3.1-5b).
Prd cewki i = j . Szybko zmian prdu cewki dla poszczeglnych przedziaw:
di
A
dla 0 < t < 1 s i 4 s < t < 5 s :
=1
dt
s
dla 1 s < t < 2 s i 3 s < t < 4 s :
di
A
=0
dt
s
dla 2 s < t < 3 s :
di
A
= 2
dt
s
Strona 84
a)
b)
i
A
2
L
0
5 s
Rys. 3.1-5
Uwzgldniajc definicj cewki (3.1-2) obliczamy warto napicia u dla odpowiednich
przedziaw. Wyniki w postaci wykresu przedstawiono na rysunku 3.1-6a.
a)
V
b)
A
2
i1
t
0
5 s
0
1
Rys. 3.1-6
Z waciwoci pochodnej wynikaj nastpujce zalenoci:

napicie na cewce u osiga maksimum, gdy prd i ronie najszybciej, a minimum, gdy prd i najszybciej maleje,
gdy prd i osiga maksimum lub minimum napicie u jest rwne zero.
Prd i okrela jednoznacznie napicie u, natomiast napicie u okrela prd i
z dokadnoci do staej. Dla jednoznacznego rozwizania rwnania (3.1-2)
wzgldem prdu i, konieczna jest znajomo dodatkowego warunku, np. wartoci pocztkowej prdu i(0). Wwczas mona zapisa:
t
i=
1
u ( ) d + i (0)
L 0
(3.1-3)
Jeli napicie u na cewce ma przebieg jak na rysunku 3.1-6a, to przebieg

prdu moe przykadowo mie posta linii cigej (przy i(0) = 0 A) lub przerywanej (przy i1(0) = 1 A) rysunek 3.1-6b.
Dla poczenia szeregowego cewek mona okreli element rwnowany
o indukcyjnoci rwnej sumie indukcyjnoci cewek tworzcych poczenie. Dla
Strona 85
poczenia rwnolegego odwrotno indukcyjnoci rwnowanej jest rwna

sumie odwrotnoci indukcyjnoci cewek tworzcych poczenie. Czytelnikowi
pozostawia si wykazanie susznoci tych stwierdze .
W stanie ustalonym staoprdowym prd cewki i = const, dlatego napicie
u = 0. W sensie obwodowym jest to rwnowane zwarciu.
B. Energia
Wyznaczymy energi dostarczon do cewki przy zmianie jej prdu od
i(t1) = 0 do i(t2) = iL
t2
t2
t1
t1
WL = p d t = L
L
di
i d t =L i d i
dt
0
Ostatecznie:
WL =
L iL 2
2
(3.1-4)
Jeli cewka nie jest rdem energii, to przy dowolnym prdzie warto
energii dostarczonej WL nie moe by ujemna (przy WL < 0 mwilibymy
o energii pobranej z elementu). Dlatego indukcyjno elementu pasywnego
L > 0. Cewka jest elementem bezstratnym, gdy energia dostarczona do obwodu
przy zwikszaniu wartoci bezwzgldnej prdu jest rwna energii oddawanej do
obwodu przy powrocie prdu do wartoci poprzedniej.
Nasuwa si analogia wzoru (3.1-4) ze znan zalenoci na energi kinetyczn. Podobnie jak masa jest miar bezwadnoci ciaa wzgldem zmian
prdkoci, tak indukcyjno jest miar bezwadnoci cewki wzgldem zmian
wartoci chwilowej prdu.
C. Realizacja fizyczna
W fizyce rozwaa si rzeczywist cewk indukcyjn (np. solenoid) jako
element zdolny do gromadzenia energii w polu magnetycznym. W okrelonych
warunkach wystpuje zaleno liniowa pomidzy strumieniem skojarzonym
a prdem i pyncym przez cewk
= Li
(3.1-5)
Obwodowa definicja indukcyjnoci L (3.1-2) jest rwnowana z definicj

polow wynikajc z rwnania (3.1-5). Jeli prd i zmienia si w czasie, zmianom podlega rwnie strumie skojarzony i zgodnie z prawem indukcji elektromagnetycznej (Faradaya) na cewce rzeczywistej wystpuje napicie u:
u=
d
di
= L
dt
dt
(3.1-6)
Powysze rwnanie opisuje zwizek przebiegw prdu i napicia rzeczywistej cewki pod warunkiem, e zjawiskiem dominujcym w cewce jest gromadzenie energii w polu magnetycznym. W takim przypadku cewka idealna jest
Strona 86
modelem obwodowym cewki rzeczywistej. W sytuacjach praktycznych czsto

naley uwzgldnia rwnie inne zjawiska wystpujce w realnym elemencie,
wwczas w modelu obok cewki idealnej wystpuj inne elementy (p. 3.1.6).
Naley zaznaczy, e mona zbudowa dwjnik opisywany rwnaniem
(3.1-2), w ktrym energia nie jest magazynowana w polu magnetycznym. Jeli
do zaciskw wyjciowych yratora [Bolkowski St., 1995, Teoria obwodw
elektrycznych. WNT Warszawa] doczymy kondensator, to od strony zaciskw
wejciowych uzyskujemy dwjnik o cechach cewki.
Dla teorii obwodw istotne s zwizki zachodzce midzy prdem a napiciem na zaciskach elementu, a nie procesy fizyczne do nich prowadzce. Poprawny model obwodowy uwzgldnia zjawiska wystpujce w rzeczywistym
obwodzie poprzez odpowiednie elementy idealne. Dotyczy to rwnie przewodw czcych elementy obwodu. Wiadomo, e wok przewodu z prdem
zawsze tworzy si pole magnetyczne, gdy nie istnieje orodek o zerowej przenikalnoci magnetycznej . Dlatego kady przewd ma okrelon indukcyjno.
Mimo e jest ona znikoma, przy prdach szybkozmiennych napicia indukowane mog mie wartoci porwnywalne z innymi napiciami w obwodzie. Taka
sytuacja wymagaaby odpowiedniej korekty modelu obwodowego.
3.1.4. Kondensator (idealny)
Warto chwilowa prdu i kondensatora jest proporcjonalna do szybkoci
zmian wartoci chwilowej napicia u kondensatora (rys. 3.1-7):
i=C
du
dt
(3.1-7)
gdzie: C pojemno.
C
u
Rys. 3.1-7
Jednostk pojemnoci jest farad (F). Kondensator w skrcie nazywamy

elementem C.
Przebieg napicia u mona wyznaczy na postawie przebiegu prdu i, dysponujc wartoci pocztkow napicia u(0):
t
u=
1
i( ) d + u (0)
C 0
(3.1-8)
Dla poczenia szeregowego kondensatorw mona okreli element rwnowany o pojemnoci, ktrej odwrotno jest rwna sumie odwrotnoci pojemnoci kondensatorw tworzcych poczenie. Dla poczenia rwnolegego
Strona 87
pojemno rwnowana jest rwna sumie pojemnoci kondensatorw tworzcych poczenie.

W stanie ustalonym staoprdowym napicie na kondensatorze u = const,
dlatego prd i = 0. W sensie obwodowym jest to rwnowane przerwie.
B. Energia
Energi gromadzon w kondensatorze mona wyznaczy stosujc wzr
analogiczny do (3.1-4):
WC =
C uC 2
2
(3.1-9)
Zaoenie pasywnoci kondensatora prowadzi do wniosku, i jego pojemno C > 0. W przeciwnym przypadku kondensator musiaby stanowi rdo
energii, gdy ze wzrostem napicia wizaoby si pobieranie z niego energii.
Przykad 3.1-2. Przedstawimy przebiegi prdu, mocy i energii kondensatora o pojemnoci C = 1 F, na ktrego zaciskach napicie zmienia si zgodnie z funkcj u(t) pokazan na wykresie (rys. 3.1-8a linia ciga).
a)
b)
1
u ( t)
i ( t ) mA 0
3 ms
0.5
p ( t ) mW
W ( t ) J 0
t
1
3 ms
0.5
1
t
Rys. 3.1-8
Przebieg prdu zilustrowano lini przerywan na rysunku 3.1-8a.

Lini cig na rysunku 3.1-8b pokazany jest przebieg mocy p = ui, a lini przerywan przebieg energii kondensatora:
t
W (t ) = p( ) d =
0
C u2
2
W pierwszym przedziale czasowym (0 < t < 1 ms) moc jest dodatnia, co przy
strzakowaniu odbiornikowym wiadczy o dostarczaniu energii do kondensatora.
W kocu przedziau energia osiga warto 0,5 J, co odpowiada powierzchni trjkta
przebiegu mocy o podstawie 1 ms.
W drugim przedziale (1 ms < t < 2 ms) moc jest rwna zero i zmiany energii nie
wystpuj.
W trzecim przedziale (2 ms < t < 3 ms) moc jest ujemna, kondensator energi oddaje do obwodu.
Strona 88
W fizyce rozwaa si kondensator rzeczywisty jako element zdolny do
gromadzenia energii w polu elektrycznym. W okrelonych warunkach wystpuje zaleno liniowa pomidzy adunkiem q na jednej z okadzin a napiciem u
midzy okadzinami kondensatora
q = C u
(3.1-10)
Obwodowa definicja pojemnoci (3.1-7) jest zgodna z definicj fizyczn

zawart w rwnaniu (3.1-10). Zmianom napicia u towarzysz zmiany adunku
q gromadzonego na okadzinach, w rezultacie przez zaciski kondensatora rzeczywistego pynie prd:
i=
dq
du
=C
dt
dt
(3.1-11)
Jeli zjawiskiem dominujcym w kondensatorze rzeczywistym jest gromadzenie energii w polu elektrycznym, powysze rwnanie opisuje ten kondensator. Modelem obwodowym kondensatora rzeczywistego jest wtedy kondensator
idealny.
W obwodzie rzeczywistym napiciu midzy przewodami czcymi elementy towarzyszy obecno pola elektrycznego, poniewa nie istnieje orodek
o zerowej przenikalnoci elektrycznej . Dla kadej pary takich przewodw
mona metodami polowymi wyznaczy pojemno. Przy szybkozmiennych
napiciach mog wystpowa prdy, ktre nie pyn przez elementy obwodu,
co narusza zaoenia teorii obwodw. Po przeprowadzeniu oceny ilociowej
mona stwierdzi potrzeb korekty modelu obwodowego. W pewnych przypadkach wystarcza doczenie odpowiednich kondensatorw, a nieraz konieczne
jest stosowanie modelu w postaci obwodu o parametrach rozoonych.
D. Wzy pojemnociowe
Wzem pojemnociowym bdziemy nazywali wze, do ktrego doczone s wycznie kondensatory. Analiza obwodw z takimi wzami wymaga,
w oglnym przypadku, odwoania si do zasady zachowania adunku w wle.
Staje si to szczeglnie istotne przy okrelaniu odpowiedzi staych w czasie.
Przykad 3.1-3. Okrelimy zaleno midzy napiciem u2 na jednym z dwch poczonych szeregowo kondensatorw a cakowitym napiciem u (rys. 3.1-9).
adunek gromadzony w kondensatorze zwizany jest z napiciem rwnaniem
(3.1-10), ktre dotyczy rwnie kondensatora idealnego, gdy moe by wyprowadzone
z zalenoci (3.1-7). Przy poczeniu szeregowym kondensatorw (rys. 3.1-9) adunek
grnej okadziny kondensatora C2 jest rwny q2 = C2u2, natomiast dolnej okadziny
kondensatora C1 jest rwny q1 = C1u1, (znaki wynikaj z usytuowania kierunku napicia wzgldem rozwaanej okadziny). Z zasady zachowania adunku wynika niezmienno sumy adunkw:
C2 u2 C1 u1 = const
Strona 89
i
C1
u1
C2
u2
Rys. 3.1-9
Dla jednoznacznego okrelenia napi konieczna jest znajomo sumy adunkw
w dowolnej chwili. Jeli znane s napicia na kondensatorach w chwili t = 0, mona
zapisa:
C2 u 2 C1 u1 = C2 u 2 (0 ) C1 u1 (0 )
Drugie rwnanie wice napicia wynika z II PK:
u1 + u2 = u
Z ukadu dwch ostatnich rwna otrzymujemy rozwizanie zadania:
u2 =
C1
C u (0) C1 u1 (0)
u + 2 2
C1 + C2
C1 + C2
W szczeglnym przypadku wartoci pocztkowe napi na kondensatorach

u1(0) = u2(0) = 0, wwczas:
C1
u2 =
u
C1 + C2
Zalenoci powysze odnosz si rwnie do sytuacji, gdy napicie u jest stae,
a stan jest ustalony.
Dla ukadu n kondensatorw poczonych w gwiazd mona, przy jednorodnym strzakowaniu napi na wszystkich kondensatorach (np. do wsplnego
wza), na podstawie zasady zachowania adunku w wle napisa:
n
k =1
k =1
uk (t ) Ck = uk (0) Ck
(3.1-12)
gdzie:
uk warto chwilowa napicia na k-tym kondensatorze,
Ck pojemno k-tego kondensatora.
3.1.5. Cewki sprzone (idealne)

Napicie na cewce sprzonej zawiera dodatkow skadow proporcjonaln do szybkoci zmian prdu w innej cewce. Cewki sprzone (rys. 3.1-10)
zdefiniowane s rwnaniami:
Strona 90
d i1
d i2
u1 = L1 d t + M d t
di
di
u 2 = M 1 + L2 2
dt
dt
(3.1-13)
gdzie:
L1, L2 indukcyjnoci wasne,
M
indukcyjno wzajemna.
Jednostk indukcyjnoci wzajemnej jest henr (H).
M
i1
u1
i2
L1
L2
u2
Rys. 3.1-10
Przy jednym zacisku cewki L1 oraz przy jednym zacisku cewki L2 znajduj si
jednakowe symbole (np. gwiazdki). S to oznaczenia zaciskw jednoimiennych.
Rwnania (3.1-13) opisuj element przy zaoeniu odpowiednich kierunkw prdw i napi wzgldem zaciskw jednoimiennych. Tak jak to pokazano na rysunku
3.1-10 napicia i prdy powinny by skierowane do zaciskw oznakowanych.
Gdyby odwrcono jedn z cewek, np. L2, bez zmiany kierunkw prdw
i napi (rys. 3.1-11a) naleaoby zmieni znak przed prdem i2 oraz napiciem
u2, gdy nie s skierowane do zacisku oznakowanego (). Otrzymujemy wwczas rwnania:
d i1
d i2
u1 = L1 d t M d t
di
di
u 2 = M 1 L2 2
dt
dt
(3.1-13a)
lub po przemnoeniu drugiego rwnania przez 1:
d i1
d i2
u1 = L1 d t M d t
di
di
u 2 = M 1 + L2 2
d
t
dt
(3.1-13b)
Odwrcenie jednej z cewek moe by rozumiane jako zmiana znaku indukcyjnoci wzajemnej (rys. 3.1-11). Mona przyj konwencj, e na schemacie umieszczamy oznaczenia umownych zaciskw jednoimiennych. Jeli indukcyjno wzajemna jest dodatnia wwczas oznaczaj one pooenie rzeczywistych zaciskw jednoimiennych.
Strona 91
a)
i1
b)
i2
u1
L1
M1= M
L2
u2
u1
M1
i1
i2
L1
L2
u2
Rys. 3.1-11
B. Energia
Wyznaczymy energi WM dostarczon do cewek sprzonych przy zmianie
jej prdw od i1(t1) = 0 oraz i2(t1) = 0 do i1(t2) = iL1 oraz i2(t2) = iL2. We wzorze:
t2
WM =
(u1 i1 + u2 i2 ) d t
t1
napicia mona wyrazi poprzez prdy (3.1-13):

t2
di
di
di
di
WM = L1 1 i1 + M 2 i1 + M 1 i2 + L2 2 i2 d t
dt
dt
dt
dt
t1
Po wyodrbnieniu energii zwizanej z indukcyjnociami L1 i L2 zapisujemy:
t
WM
2
L i 2 L i 2
di
di
= 1 L1 + 2 L 2 + M 2 i1 + 1 i2 d t
2
2
dt
dt
t1
(3.1-14)
Po uwzgldnieniu wzoru na pochodn iloczynu:

d (i1 i2 )
di
di
= i1 2 + i2 1
dt
dt
dt
(3.1-15)
otrzymujemy ostateczny wzr:

WM =
L1 iL12 L2 iL 2 2
+
+ M iL1 iL 2
2
2
(3.1-16)
W chwili, gdy prdy nie pyn przez cewki adna energia nie jest
w nich magazynowana. Jeli przyjmiemy, e cewki sprzone nie s rdem
energii, to przy dowolnych wartociach iL1 oraz iL2 energia WM nie moe by
ujemna, gdy jest dostarczona do elementu. Po zaoeniu L1 > 0 i L2 > 0 zbadamy, przy jakiej indukcyjnoci wzajemnej M energia cewek sprzonych jest
nieujemna bez wzgldu na wartoci prdw iL1 oraz iL2. Na pocztku znajdziemy warto prdu iL2, przy ktrej dla zadanego prdu iL1 energia WM jest minimalna. Przyrwnujemy odpowiedni pochodn do zera:
Strona 92
d WM
L i
= 2 2 L 2 + M iL1 = 0
d iL 2
2
(3.1-17)
i obliczamy prd:
M
iL1
L2
iL 2 =
(3.1-18)
d 2 WM
= L2 > 0 , czyli energia WM osiga

d iL 2 2
minimum, a obliczony prd iL2 minimalizuje WM.
Warto energii minimalnej WM min przy zadanym prdzie iL1 moe by wyznaczona po podstawieniu warunku (3.1-18) do wzoru (3.1-16):
Przy tym prdzie druga pochodna
WM min = i L12
L1 L2 M 2
2 L2
(3.1-19)
Czyli warunkiem pasywnoci cewek sprzonych jest spenienie warunkw:

L1 > 0 ,
L2 > 0
M L1 L2
(3.1-20)
Parametrem stosowanym przy opisie cewek sprzonych jest rwnie

wspczynnik sprzenia k:
k=
M
L1 L2
(3.1-21)
Z warunku (3.1-20) wynika zakres zmian wspczynnika sprzenia

0 k 1.
Jeli dwie rzeczywiste cewki usytuowane s tak, e strumie magnetyczny
wytworzony przez prd pyncy w cewce pierwszej jest rwnie, chociaby
czciowo, obejmowany przez cewk drug, to midzy cewkami wystpuje
sprzenie magnetyczne. W tej sytuacji strumie wytworzony przez prd drugiej cewki jest w analogiczny sposb obejmowany przez cewk pierwsz.
Strumienie skojarzone z cewkami s uzalenione od prdw obydwu cewek.
W przypadku orodka liniowego mona zapisa:
1 = L i1 + M i2
2 = M i1 + L2 i2
(3.1-22)
Prdy zmienne cewek wywouj na nich napicia wynikajce z prawa

Faradaya:
Strona 93
d i1
d i2
u1 = L1 d t + M d t
di
di
u 2 = M 1 + L2 2
dt
dt
(3.1-23)
Rwnania te pokrywaj si z rwnaniami idealnych cewek sprzonych

(3.1-13), a parametry wystpujce w zalenociach (3.1-22) i (3.1-23) odpowiadaj parametrom zawartym w (3.1-13). Rzeczywiste cewki sprzone mona
opisa modelem idealnym, jeli zjawisko indukcji elektromagnetycznej ma
w nich charakter dominujcy.
Warunek nakadany na indukcyjno wzajemn (3.1-20) mona rwnie
uzyska [Osiowski J., Szabatin J., 199295, Podstawy teorii obwodw. t.1.
WNT Warszawa] na podstawie analizy strumieni magnetycznych w rzeczywistych cewkach sprzonych.
D. Modele cewek sprzonych posiadajcych wze wsplny

Jeli cewki sprzone maj wsplny wze, to mona zamieni je rwnowanym ukadem zawierajcym trzy cewki niesprzone. Pozwala to na analiz
obwodw z cewkami sprzonym metodami stosowanymi przy analizie obwodw bez sprze.
Dla wykazania rwnowanoci ukadw przedstawionych na rysunku
3.1-12 wystarczy przedstawi ukad rwna (3.1-13) definiujcy cewki sprzone w postaci:
d i1
d (i1 + i2 )
u1 = (L1 M ) d t + M
dt
d (i + i )
di
u 2 = M 1 2 + (L2 M ) 2
dt
dt
(3.1-24)
i stwierdzi, e rwnania (3.1-24) opisuj ukad trzech cewek niesprzonych.

Na rysunku 3.1-12 cewki sprzone posiadaj w wle wsplnym zaciski
jednoimienne. Inna sytuacja przedstawiona jest na rysunku 3.1-13. Zmiana znaku przed parametrem M w ukadzie cewek niesprzonych wynika z rwnowanoci przedstawionej na rysunku 3.1-11.
i1
*
L1
u1
i1 L1 M
i2
L2 M i2
i1+ i2
*
L2
u2
+M
u1
Rys. 3.1-12
Strona 94
u2
L1
L1 + M
L2
L2 + M
Rys. 3.1-13
Jeli cewki sprzone nie maj wza wsplnego, ale znajduj si w gaziach o wle wsplnym, wwczas przejcie do ukadu rwnowanego moe
nastpi po zmianie kolejnoci wczenia elementw w gazi.
E. Poczenie szeregowe i rwnolege cewek sprzonych

Dla jednoznacznoci wprowadzanych w tym punkcie terminw przyjmiemy, e mamy do czynienia z cewkami o parametrze M > 0, czyli oznaczone s
rzeczywiste zaciski jednoimienne.
Poczenie szeregowe nazywamy zgodnym, gdy wsplny prd wpywa do
obydwu cewek przez zaciski oznakowane jednakowo (rys. 3.1-14a).
a)
b) L1 + M
L1
L2
L2 + M
Rys. 3.1-14
Przy wyznaczaniu indukcyjnoci rwnowanej poczenia skorzystamy

z modelu bez sprze (rys. 3.1-13). Przez ga z cewk o indukcyjnoci M
prd nie pynie, poniewa punkt wsplny cewek nie zawiera odgazienia.
Z rysunku 3.1-14b wynika indukcyjno rwnowana poczenia szeregowego
zgodnego L+sz:
L+ sz = L1 + L2 + 2 M
(3.1-25)
Poczenie jest niezgodne, jeli prd wpywa do cewek przez zaciski

oznakowane odmiennie (rys. 3.1-15a).
a)
b) L1 M
M
*
i
*
L1
L2
Rys. 3.1-15
Strona 95
+M
L2 M
Indukcyjno rwnowana poczenia szeregowego niezgodnego Lsz:

L sz = L1 + L2 2 M
(3.1-26)
Na podstawie indukcyjnoci pocze szeregowych: zgodnego i niezgodnego, mona wyznaczy indukcyjno wzajemn:
M =
L+ sz L sz
4
(3.1-27)
Poczenie rwnolege nazywamy zgodnym, gdy zaciski oznakowane jednakowo s ze sob poczone bezporednio (rys. 3.1-16a).
a)
b)
*
L1
*
L2
L2 M
L1 M
+M
Rys. 3.1-16
Dla analizy tego poczenia wykorzystamy model bez sprze

(rys. 3.1-12). Indukcyjno rwnowana poczenia rwnolegego zgodnego L+r
wg obwodu z rysunku 3.1-16b:
L+ r = M +
L L M2
( L1 M ) ( L2 M )
= 1 2
L1 + L2 2 M
L1 + L2 2 M
(3.1-28)
Poczenie rwnolege jest niezgodne, jeli bezporednio s poczone zaciski oznakowane odmiennie (rys. 3.1-17a).
a)
b)
L1
L1 + M
L2
L2 + M
Rys. 3.1-17
Indukcyjno rwnowana poczenia rwnolegego niezgodnego Lr rni

si od L+r jedynie znakiem przy M (podobnie jak modele na rysunku 3.1-16b
i 3.1-17b):
Strona 96
L r =
L1 L2 M 2
L1 + L2 + 2 M
(3.1-29)
Dla obydwu pocze indukcyjno rwnowana poczenia zgodnego jest

wiksza od indukcyjnoci rwnowanej poczenia niezgodnego.
3.1.6. Elementy rzeczywiste

W poprzednio omwionych elementach rzeczywistych wystpowao zjawisko dominujce, ktre pozwalao na ich reprezentowanie za pomoc pojedynczych elementw idealnych. Uwzgldnienie innych zjawisk powoduje rozbudow modelu, np. trzy elementy idealne zawiera model cewki rzeczywistej
(rys. 3.1-18) o indukcyjnoci L uwzgldniajcy niezerow rezystancj RL uzwojenia oraz wystpowanie pojemnoci CL midzy zwojami. Te dodatkowe parametry, nazywane resztkowymi lub pasoytniczymi, mog by wyznaczone na
podstawie pomiarw. Mona je te obliczy na podstawie modelu fizycznego
cewki zawierajcego dane konstrukcyjno-materiaowe. Uwzgldnienie
dodatkowych zjawisk zwizanych na przykad z obecnoci rdzenia ferromagnetycznego, wystpieniem zjawiska naskrkowoci, wpywem temperatury
prowadzi do kolejnej rozbudowy modelu.
L
RL
CL
Rys. 3.1-18
Modele elementw elektronicznych wymagaj uwzgldnienia zjawisk

wystpujcych w przyrzdach pprzewodnikowych.
Przyjty model powinien rwnie uwzgldnia parametry przebiegw
prdw i napi (amplitudy, czstotliwoci itd.), ktre s waciwe dla pracy
elementu rzeczywistego. Dc do uproszczenia modelu naley pamita
o uzyskaniu wystarczajco dokadnego odwzorowania rzeczywistego obiektu.
3.2. Rwnania obwodw liniowych prdu zmiennego

Wzgldem wartoci chwilowych prdw i napi obwodu mona zapisa
zbir niezalenych rwna wynikajcych z I i II PK oraz rwnania elementw.
Jest to ukad rwna liniowych, rniczkowo-cakowych. Mona z niego
w wyniku przeksztace i eliminacji zmiennych doj do rwnania zawierajcego tylko jedn odpowied obwodu (prd lub napicie) y(t) w postaci:
an
dn y
dt
+ an 1
d n 1 y
dt
n 1
+ L + a2
d2 y
dt
Strona 97
+ a1
dy
+ a0 y = f (t )
dt
(3.2-1)
Jest to rwnanie rniczkowe liniowe, niejednorodne ze staymi wspczynnikami.

W nastpnych rozdziaach poruszone zostan zagadnienia zwizane z poszukiwaniem rozwiza tego rwnania w konkretnych sytuacjach obwodowych.
W pierwszej kolejnoci zajmiemy si wyznaczaniem szczeglnych rozwiza,
ktre speniaj wymogi stanu ustalonego. Rozwaania dotyczce penego rozwizania przeprowadzimy przy omawianiu stanw nieustalonych.
Strona 98
Rozdzia IV
OBWODY LINIOWE Z WYMUSZENIAMI SINUSOIDALNYMI
W STANIE USTALONYM ORAZ ICH ANALIZA METOD
SYMBOLICZN
4.1. Przebieg sinusoidalny i jego parametry
Fala sinusoidalna (rys. 4.1-1):
y (t ) = Ym sin ( t + ) ; t ( , )
(4.1-1)
ma trzy parametry: amplitud Ym, pulsacj i faz pocztkow .

y
Ym
y(0)
t
t0
T/2
-Ym
Rys. 4.1-1
Poszczeglne parametry okrelone s nastpujco:

Ym amplituda rwna jest wartoci maksymalnej przebiegu (Ym > 0). W przypadku odpowiedzi i wymusze obwodowych jednostk amplitudy dla Im
oraz Jm jest amper, wolt dla Um oraz Em.
pulsacja ma warto zwizan z okresem T, czyli najkrtszym przedziaem czasu, po ktrym wartoci funkcji powtarzaj si y(t) = y(t + T):
2
T
Odwrotno okresu to czstotliwo f :
(4.1-2)
1
(4.1-3)
T
Pulsacja (jednostka: rad/s), okres T (jednostka: s) oraz czstotliwo f
(jednostka: Hz) s parametrami zalenymi. W miejsce pulsacji rol parametru fali sinusoidalnej moe peni rwnie okres T lub czstotliwo f .
faza pocztkowa (w rad lub ) rwna jest argumentowi funkcji sinus
w chwili t = 0. Dla jednoznacznego okrelenia fazy pocztkowej przyjf =
Strona 99
miemy, e < . Jeli kt podany w rwnaniu przebiegu sinusoidalnego nie mieci si w tym przedziale, faz pocztkow obliczamy,
dodajc lub odejmujc od tego kta cakowit wielokrotno kta penego. Znak fazy pocztkowej jest zgodny ze znakiem wartoci chwilowej
y(0) (poza przypadkiem = ).
Argument funkcji sinus (4.1-1), czyli faza przebiegu sinusoidalnego jest liniow funkcj czasu:
(t) = t +
(4.1-4)
Reszt z dzielenia fazy przez 2 bdziemy nazywali faz zredukowan
(t). Warto okrela stadium drga w ramach kolejnego okresu, gdy
(t) = k2 + (t) (k = 0, 1, 2,...). Przy = 0 fala sinusoidalna ma warto
zerow i zmienia znak z na +. Dla 0 < /2 funkcja y(t) jest dodatnia
i ronie. Przy = /2 osigane jest maksimum drga. Dla /2 < < funkcja jest
nadal dodatnia lecz maleje. Przy = fala przechodzi przez zero zmieniajc znak
z + na . Dla < < 3/2 wartoci chwilowe funkcji y(t) s ujemne i funkcja
maleje. Przy = 3/2 osigane jest minimum drga. Dla 3/2 < < 2 funkcja
sinusoidalna nadal jest ujemna ale ronie. Na rysunku 4.1-2 pokazano wartoci fazy
zredukowanej w rnych stadiach przebiegu y(t).
y
=
= /2
t0
0
T/2
= 3/2
=0
Rys. 4.1-2
Stadium fali sinusoidalnej w chwili t = 0 okrelone jest przez faz pocztkow:
(0 ) =
+ 2
dla 0
dla < 0
(4.1-5)
Moment czasu t0, najbliszy chwili t = 0, w ktrym faza zredukowana
= 0 mona wyznaczy za pomoc zalenoci:

t0 =
(4.1-6)
Wybr chwili t = 0 wpywa na faz pocztkow , nie ma natomiast

wpywu na dwa pozostae parametry fali sinusoidalnej: Ym i . Rwnie odwr-
Strona 100
cenie kierunku prdu lub napicia zmienia tylko faz pocztkow o (naley
wybra warto || ).
Parametrem odnoszcym si do przebiegw okresowych (nie tylko sinusoidalnych) jest rwnie warto skuteczna.
Wartoci skuteczn F przebiegu f(t) = f(t+T) nazywamy pierwiastek
z wartoci redniej kwadratu wartoci f(t) za okres T:
T
F=
1
f 2 (t ) d t
T 0
(4.1-7)
Wartoci skutecznej I prdu okresowego i(t) mona przypisa interpretacj

fizyczn. Jeli przez rezystor o rezystancji R pynie prd i(t), wwczas w cigu
okresu T pobiera on energi:
T
W = i 2 (t ) R d t = I 2 R T
(4.1-8)
czyli tak sam jak pobraby, w tym samym czasie, podczas przepywu prdu
staego rwnego wartoci skutecznej rozwaanego prdu okresowego.
Dla prdu sinusoidalnego warto skuteczna:
T
I=
I
1
[I m sin ( t + )] 2 d t = m
T 0
2
(4.1-9)
Analogicznie dla napicia sinusoidalnego:

U=
Um
2
Warto skuteczna moe by uywana jako parametr przebiegu sinusoidalnego w miejsce amplitudy.
Przesunicie fazowe ab jest parametrem porwnawczym dwch przebiegw
sinusoidalnych o tej samej pulsacji a(t) = Am sin( t + a) i b(t) = Bm sin( t + b).
Przesunicie fazowe ab midzy przebiegami a(t) oraz b(t) jest okrelone przez
rnic faz pocztkowych a -b
ab
a b
= a b + 2
2
b
a
dla a b
dla a b <
dla a b >
W rezultacie |ab| .
Kolejno wskanikw jest istotna, gdy ab = ba.
Strona 101
(4.1-10)
Jeli ab = 0, wwczas przebiegi a(t) i b(t) znajduj si w fazie, a przy

ab = s w przeciwfazie. W przypadku, gdy ab > 0 przebieg a wyprzedza
przebieg b, a przy ab < 0 przebieg a jest opniony wzgldem b (mona te
powiedzie, e przebieg b wyprzedza a).
Najkrtszy odstp czasowy t midzy chwilami, w ktrych przebiegi a
i b osigaj to samo stadium (np. maksimum) jest jednakowy dla dowolnego
stadium przebiegw (rys. 4.1-3), przy tym:
t =
ab
= t 0b t 0 a
(4.1-11)
Przesunicie fazowe ab nie zaley od wyboru chwili t = 0.

t
a(t)
b(t)
t
t0a
t0b
T/2
Rys. 4.1-3
4.2. Analiza obwodw w dziedzinie czasu

Analiza w dziedzinie czasu wymaga rozwizania rwnania rniczkowego (3.2-1)
an
dn y
d n-1 y
d2 y
d y
+
a
+
L
+
a
+ a1
+ a0 y = f (t )
n 1
2
n
n-1
2
dt
dt
dt
dt
W rozdziale tym rozwaamy przypadek obwodw, w ktrych dziaaj wycznie wymuszenia sinusoidalne o jednakowej pulsacji . W takim przypadku
funkcja f(t) jest te sinusoidalna o tej samej pulsacji. We wspomnianych obwodach
w stanie ustalonym odpowied obwodu y(t) jest te fal sinusoidaln o pulsacji .
Takie rozwizanie rwnania rniczkowego nazywa si jego cak szczegln.
Poniewa jeden z parametrw poszukiwanej odpowiedzi sinusoidalnej
pulsacja jest znany, rozwizanie polega na znalezieniu dwch pozostaych
parametrw: amplitudy i fazy pocztkowej.
Przykad 4.2-1. Napiszemy rwnanie rniczkowe wzgldem prdu i w obwodzie
przedstawionym na rysunku 4.2-1 i wyznaczymy cak szczegln rwnania (prd i
w stanie ustalonym) przy e = Em sin( t).
Zgodnie z II PK:
uL + uR = e
Strona 102
Podstawiajc rwnania elementw otrzymujemy rwnanie rniczkowe:
di
+ R i = Em sin ( t )
dt
i
R
uR
uL
Rys. 4.2-1
Wiadomo, e poszukiwana funkcja (caka szczeglna rwnania rniczkowego)

ma posta:
i = I m sin ( t + )
Po podstawieniu tej funkcji do rwnania rniczkowego mamy:
L I m cos( t + ) + R I m sin ( t + ) = E m sin ( t )
Poprzez podstawienie dwch rnych wartoci t (t = 0 i t = T/4) otrzymujemy
ukad rwna:
L I m cos + R I m sin = 0
L I m sin + R I m cos = Em
ktrego rozwizaniem s poszukiwane parametry:
Im =
Em
2
R 2 + ( L )
oraz = arctg
L
R
Wyznaczanie sinusoidalnych odpowiedzi ustalonych na podstawie rwna

rniczkowych jest uciliwe nawet w prostych obwodach. Dlatego do realizacji tego zadania bdziemy stosowali dogodniejszy sposb metod symboliczn. W metodzie tej sinusoidalne funkcje czasu reprezentowane s pewnymi
liczbami zespolonymi.
4.3. Amplituda zespolona i warto skuteczna w postaci zespolonej

4.3.1. Reprezentacje zespolone przebiegw sinusoidalnych
Dla przebiegu sinusoidalnego y(t) = Ym sin( t + ) amplitud zespolon
jest liczba zespolona, ktrej modu jest rwny amplitudzie Ym, a argument fazie
pocztkowej :
Y m = Ym e j
gdzie: j jedno urojona, j = 1 .
Strona 103
(4.3-1)
Amplituda zespolona zawiera wic informacje o dwch parametrach przebiegu sinusoidalnego: amplitudzie i fazie pocztkowej, natomiast nic nie
mwi o jego pulsacji. Jednostka amplitudy zespolonej okrelona jest przez jednostk moduu, natomiast argument wyraany jest w radianach lub stopniach.
Amplitud zespolon mona przedstawi w postaci algebraicznej:
Y m = Ym cos + j Ym sin
Iloczyn amplitudy zespolonej Ym i operatora obrotu e
lon argumentu rzeczywistego t:
(4.3-2)
j t
jest funkcj zespo-
Y m e j t = Ym e j e j t = Ym cos( t + ) + j Ym sin ( t + )
(4.3-3)
Cz urojona tej funkcji zmienia si w czasie, zgodnie z rwnaniem

Ym sin( t + ). Mona wic zapisa formalny zwizek funkcji sinusoidalnej z
jej amplitud zespolon:
y(t ) = Ym sin ( t + ) = Im Y m e j t
(4.3-4)
gdzie:
Im() cz urojona wyraenia w nawiasie.
Prdy i napicia sinusoidalne mog by rwnie reprezentowane przez ich
wartoci skuteczne w postaci zespolonej. Na przykad dla prdu:
I = I e j
(4.3-5)
gdzie:
I warto skuteczna prdu sinusoidalnego.
Ze zwizku midzy wartoci skuteczn a amplitud fali sinusoidalnej
(4.1-9) wynika zaleno midzy reprezentacjami zespolonymi:
I
I= m
(4.3-6)
2
W zastosowaniach telekomunikacyjnych (sygnaowych) czciej stosowana jest amplituda zespolona, a w energetycznych warto skuteczna w postaci
zespolonej. Przy analizie konkretnego obwodu istotne jest, aby posugiwa si
tylko jedn z reprezentacji: albo amplitudow, albo skuteczn. Wzory stosowane w analizie maj w obu przypadkach t sam posta. Rnice wystpuj jedynie we wzorach do obliczania mocy.
4.3.2. Interpretacje geometryczne

Obrazem geometrycznym liczby zespolonej jest wektor (w elektrotechnice
nazywany wskazem) na paszczynie zespolonej. Na rysunku 4.3-1a przedstawiono wskaz odpowiadajcy amplitudzie zespolonej Ym. Dugo wskazu rwna
jest amplitudzie Ym, a kt nachylenia wskazu do osi (liczb) rzeczywistych rwny
Strona 104
jest fazie pocztkowej . Skadowa rzeczywista Ym cos jest rzutem wskazu na

o rzeczywistych, a skadowa urojona Ym sin rzutem wskazu na o urojonych.
a)
b) +j
+j
Am
j Ym sin
ab
Ym
Ym cos
b Bm
+1
+1
Rys. 4.3-1
Posugiwanie si paszczyzn zespolon pozwala na zilustrowanie zalenoci fazowych midzy przebiegami sinusoidalnymi. Przesunicie fazowe ab
(4.1-10) jest rwne ktowi midzy wskazem Am a Bm (rys. 4.3-1b).
+j
t=0
j y(0)
Ym
t1
+1
0
j Ym sin( t1+)
t = t1
Rys. 4.3-2
Geometryczn interpretacj zwizku funkcji sinusoidalnej z jej amplitud

zespolon (4.3-4) przedstawiono na rysunku 4.3-2. Iloczyn wskazu Ym i operatoj t
ra obrotu e
jest wektorem wirujcym wok pocztku ukadu wsprzdnych
z prdkoci ktow . Rzut tego wektora na o urojonych opisuje funkcja
Ym sin( t + ).
Cz urojona amplitudy zespolonej jest rwna wartoci pocztkowej fali
sinusoidalnej (rys. 4.1-1):
y (0 ) = Im(Y m ) = Ym sin
Strona 105
(4.3-7)
4.4. Dziaania na sinusoidalnych funkcjach czasu, a dziaania

na ich amplitudach zespolonych
4.4.1. Mnoenie przez sta rzeczywist
Mnoenie przez sta rzeczywist sinusoidalnej funkcji czasu powoduje
zwielokrotnienie jej amplitudy bez zmiany fazy pocztkowej. Odpowiada to
mnoeniu przez t sam sta amplitudy zespolonej, gdy oznacza ono zwielokrotnienie jej moduu bez zmiany argumentu.
4.4.2. Sumowanie w dziedzinie czasu
Dodamy do siebie dwie fale sinusoidalne posugujc si ich amplitudami
zespolonymi:
y(t ) = Ym1 sin ( t + 1 ) + Ym 2 sin ( t + 2 ) = Im Y m1 e j t + Im Y m 2 e j t
Suma czci urojonych wielkoci zespolonych jest rwna czci urojonej

sumy wielkoci zespolonych, podobnie jak suma rzutw wektorw (wskazw)
na prost rwna jest rzutowi sumy tych wektorw na t sam prost. Dalej zapiszemy:
y (t ) = Im Y m1 e j t + Y m 2 e j t = Im (Y m1 + Y m 2 ) e j t
(4.4-1)
Suma amplitud zespolonych jest te liczb zespolon o okrelonym module

i argumencie:
Y m = Y m1 + Y m 2 = Ym e j
(4.4-2)
+j
Ym
Ym1
Ym2
+1
Rys. 4.4-1
Operacje dodawania amplitud zespolonych mona przedstawi na paszczynie zespolonej (rys. 4.4-1).
Suma sinusoidalnych funkcji czasu o pulsacji jest wic te sinusoidaln
funkcj czasu o tej samej pulsacji:
y(t ) = Im Y m e j t = Ym sin ( t + )
Strona 106
(4.4-3)
Przy czym amplituda zespolona sumy fal sinusoidalnych jest rwna sumie
amplitud zespolonych dodawanych sinusoid.
Dla dowolnej liczby skadnikw sumy zapiszemy:
n
Ymk sin ( t + k ) = Ym sin( t + )
(4.4-4)
k =1
oraz
n
Y m = Ym e j = Ymk e j k
(4.4-5)
k =1
4.4.3. Rniczkowanie w dziedzinie czasu

Pochodna funkcji sinusoidalnej:
d [Ym1 sin ( t + 1 )]
= Ym1 cos( t + 1 ) = Ym 2 sin ( t + 2 ) (4.4-6)
dt
jest rwnie funkcj sinusoidaln o parametrach zwizanych z parametrami
funkcji rniczkowanej nastpujcymi zalenociami:
Ym 2 = Ym1
2 = 1 +
(4.4-7)
2
Amplituda zespolona pochodnej moe by wyraona przez amplitud zespolon funkcji rniczkowanej:
Y m 2 = Ym1
j 1 +
2
= Y m1 e
= j Y m1
(4.4-8)
Rniczkowaniu przebiegu sinusoidalnego wzgldem czasu odpowiada

w odniesieniu do amplitudy zespolonej operacja mnoenia przez liczb urojon
j. Na paszczynie zespolonej mnoenie wskazu przez jedno urojon oznacza obrt wskazu o /2 (rys. 4.4-2a), a mnoenie przez sta rzeczywist odpowiedni zmian moduu.
4.4.4. Cakowanie w dziedzinie czasu

Caka nieoznaczona funkcji sinusoidalnej (funkcja pierwotna):
1
Ym1 sin ( t + 1 )d t = Ym1 cos( t + 1 ) = Ym3 sin ( t + 3 )
(4.4-9)
jest rwnie funkcj sinusoidaln o parametrach:

Ym3 =
Ym1
3 = 1
Strona 107
(4.4-10)
a)
b)
+j
Ym2
+j
Ym1
1 + /2
Ym1
1
+1
1 /2
+1
Ym3
Rys. 4.4-2
Amplituda zespolona caki moe by wyraona przez amplitud zespolon

funkcji cakowanej:
Y m3 =
Ym1
j 1
2
Y m1 e
1
Y m1
j
(4.4-11)
Cakowaniu przebiegu sinusoidalnego wzgldem czasu odpowiada w odniesieniu do amplitudy zespolonej operacja dzielenia przez liczb urojon j.
Na paszczynie zespolonej dzielenie wskazu przez jedno urojon oznacza
obrt wskazu o /2 (rys. 4.4-2b).
4.4.5. Rwnania rniczkowe, a rwnania wzgldem amplitud zespolonych

W ukadzie liniowych rwna rniczko-cakowych obwodu (podrozdz. 3.2)
funkcje czasu poddawane s operacjom: mnoenia przez sta, sumowania,
rniczkowania lub cakowania. W przypadku poszukiwania rozwiza ustalonych (caek szczeglnych) przy wymuszeniach sinusoidalnych mona zapisa
adekwatny ukad rwna wzgldem amplitud zespolonych. Amplitudy zespolone s wwczas poddawane operacjom: mnoenia przez sta, sumowania, mnoenia lub dzielenia przez liczb urojon. W rezultacie otrzymujemy ukad liniowych rwna algebraicznych (ze wspczynnikami zespolonymi) wzgldem
amplitud zespolonych. Rozwizywanie tego rodzaju ukadw rwna jest prostsze ni analiza w dziedzinie czasu, a uzyskane amplitudy zespolone odpowiedzi
jednoznacznie opisuj rozwizania ustalone w dziedzinie czasu.
Przykad 4.4-1. Wyznaczymy cak szczegln rwnania rniczkowego uzyskanego
w przykadzie 4.2-1:
di
+ R i = E m sin ( t )
dt
Wiadomo, e poszukiwana funkcja ma posta:
i = I m sin ( t + )
Strona 108
Z rwnania rniczkowego wynika rwnanie wzgldem amplitud zespolonych:
L j I m + R I m = E m
gdzie:
I m = I m e j
oraz
E m = Em
Z rozwizania rwnania algebraicznego wzgldem Im:
Im =
Em
R + j L
wynikaj poszukiwane parametry prdu ustalonego i:

Im =
Em
2
oraz
R + ( L )
2
= arctg
L
R
4.5. Posta symboliczna praw Kirchhoffa

Dla obwodu liniowego z wymuszeniami sinusoidalnymi o jednakowej pulsacji znajdujcego si w stanie ustalonym mona zapisa:
I PK w odniesieniu do amplitud zespolonych prdw w gaziach doczonych do dowolnego wza:
K
I mk = 0
(4.5-1)
k =1
II PK w odniesieniu do amplitud zespolonych napi na gaziach dowolnego oczka:

L
U ml = 0
(4.5-2)
l =1
Moliwo przejcia od zapisu dla funkcji czasu (1.6-1 i 1.6-3) do wzoru dla
amplitud zespolonych wynika z waciwoci wykazanej w podrozdziale. 4.4-2.
Zapisy (4.5-1) i (4.5-2) nazywamy prawami Kirchhoffa w postaci symbolicznej. Upowaniaj one do przedstawiania zwizkw midzy amplitudami
zespolonymi prdw i napi za pomoc tego samego grafu, ktry mona zbudowa dla schematu pierwotnego (rys. 4.5-1).
Rwnania bilansu amplitud zespolonych maj prost interpretacj geometryczn; jeli suma amplitud zespolonych jest rwna zero, to na paszczynie
zespolonej mona z nich utworzy wielobok.
Strona 109
a)
b)
A
u1
u2
i1
Um1
Um2
Im1
i2
u3
i3
u4
Im2
Um3
Im3
i5
i4
i6
Im5
Im4
u5
Um4
Im6
Um5
D
u6
Um6
Rys. 4.5-1
Przykady ilustrujce rwnania obwodu, ktrego graf znajduje si na rys.

4.5-1b:
I PK dla wza C
I m 2 + I m5 I m 6 = 0
II PK dla oczka utworzonego z gazi 1452
U m1 U m 4 U m5 + U m 2 = 0
przedstawiono na rysunku 4.5-2.
+j
Um5
Um4
Im2
Um1
Um2
0
+1
Im6
Rys. 4.5-2
Strona 110
Im5
4.6. Posta symboliczna rwna prdowo-napiciowych elementw

4.6.1. Rezystor
Rwnanie rezystora (rys. 4.6-1a) w dziedzinie czasu ma posta u = R i.
Poniewa mnoeniu, w dziedzinie sinusoidalnych funkcji czasu, przez sta
rzeczywist odpowiada mnoenie przez t sam sta amplitud zespolonych
zapiszemy:
Um = RIm
(4.6-1)
gdzie:
U m = U m e j u
I m = I m e j i
Posta symboliczn rwnania rezystora (4.6-1) mona zinterpretowa

obwodowo (rys. 4.6-1b).
b)
a)
i
Im R
Um
Rys. 4.6-1
Parametry fali sinusoidalnej napicia wyrazimy przez amplitud i faz pocztkow prdu zapisujc dwa rwnania rzeczywiste:
u =i
Um = R Im
(4.6-2)
Przykadowe przebiegi w czasie przedstawiono na rysunku 4.9-2.
4.6.2. rda sterowane

Zalenoci dla rde sterowanych przedstawimy na przykadzie PSP.
a)
i1
b)
i2
i1
u1
u2
Um1
Im1
Im2
Im1
Um2
Um1 = 0
Im2 = Im1
u1 = 0
i2 = i1
Rys. 4.6-2
Przechodzc od mnoenia przez sta rzeczywist w dziedzinie czasu

(rys. 4.6-2a) do mnoenia przez t sam sta amplitud zespolonych otrzymujemy:
U m1 = 0
I m 2 = I m1
Strona 111
(4.6-3)
Rwnanie symboliczne PSP (4.6-4) mona zinterpretowa obwodowo

(rys. 4.6-2b).
Rwnie dla pozostaych typw rde sterowanych zwizki midzy amplitudami zespolonymi modeluje ten sam element, ktry zapewnia okrelone
zwizki midzy funkcjami czasu.
4.6.3. Cewka
Rwnanie cewki (rys. 4.6-3a):
u = L
di
dt
zawiera operacj rniczkowania, ktrej w odniesieniu do amplitud zespolonych odpowiada mnoenie przez j (punkt 4.4.3). Dlatego rwnanie symboliczne cewki ma posta:
U m = j L I m
(4.6-4)
b)
a)
i
Im j XL
Um
+j
c)
/2
Um
Im
0
+1
Rys. 4.6-3
Um = L Im
u =i +
(4.6-5)
Stosunek amplitudy napicia sinusoidalnego Um do amplitudy prdu Im

cewki rwny jest iloczynowi pulsacji oraz indukcyjnoci L i okrela parametr,
ktry nazywamy reaktancj indukcyjn XL:
XL = L
(4.6-6)
Jednostk reaktancji indukcyjnej jest om ().

Fala sinusoidalna napicia wyprzedza przebieg prdu o kt fazowy /2
(rys. 4.6-3c).
Rwnanie symboliczne cewki:
U m = j X L I m
mona zinterpretowa obwodowo (rys. 4.6-3b).
Przykadowe przebiegi w czasie przedstawiono na rysunku 4.9-3.
Strona 112
(4.6-7)
4.6.4. Kondensator
Rwnanie kondensatora (rys. 4.6-4a):
u=
1
idt
C
zawiera operacj cakowania, ktrej w odniesieniu do amplitud zespolonych

odpowiada dzielenie przez j (punkt 4.4.4). Dlatego rwnanie symboliczne
kondensatora ma posta:
Um =
a)
i
b)
Im
1
Im
j C
Im
c) +j
j XC
+1
0
Um
(4.6-8)
-/2
Um
Rys. 4.6-4
Um =
1
I
C m
u =i
(4.6-9)
Stosunek amplitudy napicia sinusoidalnego Um do amplitudy prdu Im

kondensatora rwny jest odwrotnoci iloczynu pulsacji oraz pojemnoci C
i okrela parametr, ktry nazywamy reaktancj pojemnociow XC:
XC =
(4.6-10)
Jednostk reaktancji pojemnociowej jest om ().

Fala sinusoidalna napicia jest opniona wzgldem przebiegu prdu o kt
fazowy /2 (rys. 4.6-4c).
Rwnanie symboliczne kondensatora:
U m = j X C I m
(4.6-11)
mona zinterpretowa obwodowo (rys. 4.6-4b).

Przykadowe przebiegi w czasie przedstawiono dalej na rysunku 4.9-4.
Strona 113
4.6.5. Cewki sprzone

Rwnania cewek sprzonych (3.1-13):
d i1
d i2
u1 = L1 d t + M d t
di
di
u2 = M 1 + L2 2
d
t
dt
zawieraj operacj rniczkowania, ktrej w odniesieniu do amplitud zespolonych odpowiada mnoenie przez j (punkt 4.4.3). Dlatego rwnania symboliczne cewek maj posta:
U m1 = j L1 I m1 + j M I m 2
U m 2 = j M I m1 + j L2 I m 2
(4.6-12)
Reaktancj sprzenia XM nazywamy iloczyn pulsacji oraz indukcyjnoci wzajemnej M:

XM = M
(4.6-13)
Jednostk reaktancji sprzenia jest om ().
Wprowadzajc reaktancje: indukcyjne oraz sprzenia do rwna (4.6-12)
otrzymujemy:
U m1 = j X L1 I m1 + j X M I m 2
(4.6-14)
U m 2 = j X M I m1 + j X L 2 I m 2
Rwnanie symboliczne cewek sprzonych (4.6-14) mona zinterpretowa
obwodowo za pomoc ukadw:
a) cewek sprzonych z parametrami zespolonymi (rys. 4.6-5b),
b) cewek niesprzonych i rde sterowanych z parametrami zespolonymi
(rys. 4.6-5c).
a)
u1
i1
i2
L1
L2
b)
j XM
Im1
*
u2 Um1 j XL1
Im2
c) Im1 j XL1
j XL2 I
m2
*
j XL2 Um2 Um1
Um2
j XM Im2
j XM Im1
Rys. 4.6-5
W przypadku cewek sprzonych posiadajcych wze wsplny mona

zastosowa model zawierajcy trzy cewki niesprzone (punkt 3.1.5), ktry
w odniesieniu do amplitud zespolonych przybiera posta jak na rysunku 4.6-6b
(jeli w wle wsplnym spotykaj si zaciski rnoimienne naley zmieni
znak przed reaktancj XM).
Strona 114
a)
b) j ( XL1 XM )
j XM
*
j ( XL2 XM )
j XL1
j XL2
j XM
Rys. 4.6-6
4.7. Impedancja i admitancja zespolona

Impedancja zespolona jest wielkoci okrelon w ramach metody symbolicznej i dotyczy dwjnikw nie zawierajcych wymusze.
Impedancja zespolona (w skrcie: impedancja) jest rwna ilorazowi amplitudy zespolonej napicia oraz amplitudy zespolonej prdu (przy strzakowaniu
odbiornikowym) (rys.4.7-1a):
Z=
Um
(4.7-1)
Im
Modu impedancji Z i argument impedancji mona wyrazi za pomoc

moduw i argumentw amplitud zespolonych czyli za pomoc amplitud i faz
pocztkowych przebiegw sinusoidalnych prdu i = Im sin( t + i) oraz napicia u = Um sin( t + u) (rys. 4.7-1b):
Z e j =
U m e j u
Im e
j i
U
Z= m
Im
U m j( u i )
e
Im
(4.7-2)
= u i
b)
a)
Im
i = Im sin( t + i)
u = Um sin( t + u)
Um
Rys. 4.7-1
Ktem fazowym dwjnika nazywamy rnic faz pocztkowych napicia

u i prdu i (przy strzakowaniu odbiornikowym). Kt fazowy dwjnika
rwny jest argumentowi impedancji i oznaczany jest rwnie liter .
Cz rzeczywist impedancji nazywamy rezystancj dwjnika Rd, a cz
urojon reaktancj dwjnika Xd:
Strona 115
Z = Rd + j X d = Z cos + j Z sin
(4.7-3)
Zwrmy uwag na odmienno poj: rezystancja R (parametr rezystora)

i rezystancja dwjnika Rd (parametr dowolnego dwjnika liniowego okrelony
w metodzie symbolicznej).
Rwnanie (4.7-3) mona przedstawi jako tzw. trjkt impedancji na
paszczynie zmiennej zespolonej (rys. 4.7-2).
+j
Z
j Xd
Rd
+1
Rys. 4.7-2
Jednostk impedancji zespolonej, moduu impedancji, rezystancji dwjnika

i reaktancji dwjnika jest om ().
Z impedancj zwizane s cztery parametry rzeczywiste: Z, , Rd, Xd.
Admitancja zespolona Y rwna jest odwrotnoci impedancji zespolonej Z:
Y=
1
1
=
= Y e j
j
Z Z e
(4.7-4)
Modu admitancji Y jest odwrotnoci moduu impedancji Z, a argument

admitancji rni si od argumentu impedancji (kta fazowego dwjnika) tylko
znakiem.
+j
0
Gd
+1
j Bd
Y
Rys. 4.7-3
Cz rzeczywist admitancji nazywamy konduktancj dwjnika Gd,

a cz urojon susceptancj dwjnika Bd:
Y = Gd + j Bd = Y cos + j ( Y sin )
(4.7-5)
Rwnanie to mona przedstawi na paszczynie zmiennej zespolonej

w postaci tzw. trjkta admitancji (rys. 4.7-3).
Strona 116
Jednostk admitancji, moduu admitancji, konduktancji dwjnika i susceptancji dwjnika jest simens (S).
Wyraenie odwrotnoci impedancji poprzez jej skadowe:
R j X d
1
1
=
= d
Z Rd + j X d Rd 2 + X d 2
uzasadnia wzory na skadowe admitancji:
Gd =
Rd
2
Rd + X d
Bd =
Xd
(4.7-6)
Rd 2 + X d 2
Impedancje oraz admitancje rezystora, cewki i kondensatora wynikaj z ich

rwna symbolicznych (podrozdz. 4.6):
ZR = R
YR =
1
R
Z L = j X L = j L
Y L = j
1
1
= j
L
XL
Z C = j X C = j
Y C = j
1
C
1
= j C
XC
(4.7-7)
(4.7-8)
Odpowiednie kty fazowe wynosz: R = 0, L = /2, C = /2.

Dwjniki zbudowane z elementw RLC maj charakter indukcyjny
w przypadku, gdy ich kt fazowy jest dodatni (0 < /2). Natomiast przy
ujemnym kcie fazowym (/2 < 0) maj charakter pojemnociowy.
Dwjniki RLC nie wprowadzajce przesunicia fazowego znajduj si w rezonansie.
Przykad 4.7-1. Wyznaczymy wszystkie parametry impedancyjne i admitancyjne
dwjnika bez wymusze (rys. 4.7-1b) przez ktry przy napiciu u = 15 sin( t 20) V
pynie prd i = 7 sin ( t + 38) A.
Amplitudy zespolone:
Impedancja:
Z=
Um
Im
U m = 15 e j20 V
= 2,14 e j58 = (1,14 j 1,82)
Z = 2,14
Admitancja:
Y=
I m = 7 e j38 A
= 58 Rd = 1,14 X d = 1,82
1
= 0,467 e j58 = (0,247 + j 0,396 ) S
Z
Y = 0,467 S
Gd = 0,247 S
Bd = 0,396 S
Strona 117
4.8. Analiza obwodw metod symboliczn

4.8.1. Podstawy metody symbolicznej
W celu uzyskania rwna wzgldem amplitud zespolonych odpowiedzi nie
musimy (jak w przykadzie 4.4.1), odwoywa si bezporednio do rwna
rniczkowo-cakowych obwodu. Na podstawie schematu obwodu pierwotnego
mona utworzy schemat zastpczy, ktry odtwarza zwizki midzy amplitudami zespolonymi prdw i napi. Z rwna wg praw Kirchhoffa w dziedzinie
czasu i w odniesieniu do amplitud zespolonych wynika tosamo struktur
schematu pierwotnego i zastpczego (podrozdz. 4.5). W gaziach schematu
zastpczego umieci naley modele, ktre realizuj rwnania symboliczne
elementw (podrozdz. 4.6).
Schemat zastpczy metody symbolicznej (schemat symboliczny) mona
traktowa jak pewien abstrakcyjny obwd, w ktrym prdy i napicia maj
wartoci zespolone. Zespolone s te parametry dwjnikw (impedancje) oraz
wymusze i odpowiedzi (amplitudy zespolone). Rwnie rda sterowane
mog mie parametry zespolone (np. model cewek sprzonych). W schematach symbolicznych informacja o pulsacji wymusze zawarta jest w parametrach elementw (reaktancjach), a nie w parametrach wymusze.
W przypadku analizy schematu zastpczego mona wykorzysta wszystkie
metody stosowane do analizy obwodw liniowych prdu staego (rozdz. II).
Decyduje to o duej skutecznoci metody symbolicznej w analizie obwodw
prdu sinusoidalnego.
Przykad 4.8-1. Metod symboliczn wyznaczymy prd iC oraz napicie uL w obwodzie
przedstawionym na rysunku 4.8-1a.
1
Dane: e = 75 sin 3 t V, R1 = R2 = 3 , L = 1 H, C = F
9
a)
R1
b)
R2
Im
iC
e
uL
Em
R1
R2
(1)
-j XC
Im11
ImL
ImC
j XL
UmL
Im22
Rys. 4.8-1
Dziaania w ramach metody symbolicznej bdziemy przeprowadzali w odniesieniu
do schematu symbolicznego rysunek 4.8-1b. Elementy tego schematu posiadaj parametry odpowiadajce pulsacji wymuszenia:
=3
rad
s
E m = 75 V
XL = L = 3
Strona 118
XC =
1
= 3
C
Celem analizy na tym etapie jest wyznaczenie amplitud zespolonych ImC oraz UmL.
Obliczenia przeprowadzimy, niezalenie, czterema metodami:
a) metod kolejnych przeksztace,
b) metod wielkoci proporcjonalnych,
c) metod prdw oczkowych,
d) metod potencjaw wzowych.
a) Metoda kolejnych przeksztace
Obliczamy impedancj zastpcz dwjnika doczonego do rda napicia
Z = R1 +
j X C (R2 + j X L )
= (6 j 3)
j X C + R2 + j X L
Nastpnie wyznaczamy prd (cilej: jego amplitud zespolon) przez rdo:
Im =
Em
Z
= (10 + j 5) A
oraz prd kondensatora z dzielnika prdowego:
I mC = I m
R2 + j X L
= (5 + j15) A
j X C + R2 + j X L
Napicie na cewce wyznaczamy z rwnania tego elementu i I PK:
U mL = (I m I mC ) j X L = (30 + j15) V
b) Metoda wielkoci proporcjonalnych
Zakadamy odpowied w gazi oddalonej od rda ImL~ = 1 A i obliczamy kolejne
odpowiedzi wynikajce z przyjtego zaoenia:
U ~ mL = I ~ mL j X L = j 3 V
I ~ mC =
U ~ m10 = I ~ mL (R2 + j X L ) = (3 + j 3) V
U ~ m10
= ( 1 + j) A
j X C
I ~ m = I ~ mL + I ~ mC = j A
oraz wymuszenie Em~, ktre wywouje zaoon odpowied:

E ~ m = U ~ m10 + I ~ m R1 = (3 + j 6 ) V
Wyznaczamy wspczynnik proporcjonalnoci:
k=
Em
E
= 5 j 10 = 11,2 e j 63, 4
a nastpnie poszukiwane odpowiedzi:
I mC = k I ~ mC = (5 + j 15) A
U mL = k U ~ mL = (30 + j 15) V
Strona 119
c) Metoda prdw oczkowych

Po wyborze oczek (rys. 4.8-1b) zapisujemy rwnania:
I m11 (R1 j X C ) + I m 22 ( j X C ) = E m
I m11 ( j X C ) + I m 22 (R + j X L j X C ) = 0
Po podstawieniu danych, w zapisie macierzowym uzyskujemy:
3 j 3 j 3 I m11 75
=
j 3 3 I
m 22 0
Rozwizaniem ukadu rwna s wartoci:
I m11 = (10 + j 5) A
I m 22 = (5 j 10) A
ktre okrelaj poszukiwane amplitudy zespolone:
I mC = I m11 I m 22 = (5 + j 15) A
U mL = I m 22 j X L = (30 + j 15) V
d) Metoda potencjaw wzowych

Dla wybranego wza odniesienia (rys. 4.8-1b):
1
1
1
U m10 +
+
R1 j X C R2 + j X L
Em
=
R
1
Po podstawieniu danych obliczamy potencja:
U m10 = (45 j 15) V

i interesujce nas odpowiedzi:
I mC =
U m10
j X C
= (5 + j15) A
U mL = U m10
j X L
= (30 + j15) V
R2 + j X L
Po zakoczeniu analizy schematu symbolicznego naley zapisa rezultaty w dziedzinie czasu. Parametry funkcji sinusoidalnych wynikaj wprost z amplitud zespolonych zapisanych w postaci wykadniczej:
I mC = (5 + j 15) A = 15,8 e j71,6 A
U mL = (30 + j 15) V = 33,5 e j26,6 V
Rozwizanie w dziedzinie czasu:
iC = 15,8 sin(3 t + 71,6) A
u L = 33,5 sin(3 t + 26,6) V
Strona 120
4.8.2. Wykresy wskazowe

W celu zobrazowania relacji midzy amplitudami zespolonymi posugujemy si wykresami wskazowymi. Przedstawiaj one zbir wektorw (wskazw) umieszczonych na paszczynie zespolonej w ten sposb, e ukazane
s wzajemne zwizki wynikajce z praw Kirchhoffa. Poniewa dugociom
wskazw odpowiadaj amplitudy prdu lub napicia, niezbdny jest najpierw
wybr skali prdowej i napiciowej. W przypadku, gdy nie narzucono wartoci
faz pocztkowych (nie wybrano chwili t = 0) naley wybra, tzw. wskaz odniesienia, dla ktrego faza pocztkowa jest rwna 0.
Utworzenie wykresu wskazowego prostych obwodw z jednym wymuszeniem moe przebiega wg kolejnoci wynikajcej z metody wielkoci proporcjonalnych. Po zbudowaniu wykresu odpowiadajcego zaoonej odpowiedzi
dla utworzenia wykresu dla zadanego wymuszenia wystarczy zmiana skal
i obrt wykresu. Odpowiada to mnoeniu przez wspczynnik k odpowiedzi
wynikajacych z przyjtego zaoenia w metodzie wielkoci proporcjonalnych.
Technika ta umoliwia analiz geometryczn prostych obwodw z jednym wymuszeniem, bez jawnego odwoywania si do liczb zespolonych.
Przykad 4.8-2. Sporzdzimy wykres wskazowy dla obwodu z przykadu 4.8-1.
Na podstawie wynikw uzyskanych w punkcie (b) poprzedniego przykadu rysujemy wykres jak na rysunku 4.8-2a. Kolejno umieszczania wskazw odpowiada kolejnoci ich wyznaczania w metodzie wielkoci proporcjonalnych. Uzyskany na wykresie wskaz napicia rdowego ma warto:
E ~ m = (3 + j 6 ) V = 6,71 e j63, 4 V
a)
+j
b)
E~m
1A
11,2 A
1V
11,2 V
I~m R1
U~m10
Im R1
Um10
U~mL
UmL
ImC
I~mC
+1
Em
Im
+j
+1
I~mL
I~mL R2
ImL
ImL R2
Rys. 4.8-2
Poniewa faktyczna warto amplitudy napicia rdowego wynosi 75 V

zmieniamy skal napiciow, tak aby odcinkowi, ktremu przedtem odpowiadaa warto 1 V obecnie przyporzdkowana bya warto 75: 6,71 = 11,2 razy wiksza. Taka
sama zmiana dotyczy skali prdowej. Formalnie oznacza to mnoenie wszystkich
Strona 121
amplitud przez k = 11,2. Jednoczenie naley dokona obrotu ukadu wsprzdnych.

Faza pocztkowa napicia rdowego jest rwna 0, czyli wskaz Em ley na posi
dodatniej liczb rzeczywistych. Wymaga to obrotu poprzedniego ukadu wsprzdnych
o kt 63,4. Prowadzi to do zmiany wartoci wszystkich faz pocztkowych o kt
arg(k) = 63,4. Tak wic uzyskujemy wykres wskazowy pokazany na rysunku 4.8-2b,
ktry ilustruje wzajemne odniesienia amplitud i faz pocztkowych odpowiedzi i wymuszenia w zadanym obwodzie.
+j
UmAB
UmA0
D
UmD0
+1
0
UmC0
B
UmB0
C
Rys. 4.8-3
Interesujc cech wykresw wskazowych napi jest moliwo przyporzdkowania wzom (punktom) obwodu punktw paszczyzny zespolonej.
Wzowi odniesienia (potencja zerowy) odpowiada pocztek ukadu wsprzdnych, a wic punkt (0, j0). Poszczeglnym wzom przyporzdkowane s
koce wskazw potencjaw tych wzw. W rezultacie napicie midzy dowolnie wybranymi wzami, np. UmAB ma wskaz, ktrego pocztek znajduje si
w punkcie B paszczyzny zmiennej zespolonej, a koniec (strzaka) w punkcie A
(rys. 4.8-3). Wynika to z zalenoci:
U mAB = U mA0 U mB0
Zwrot strzaki napicia wzgldem wzw jest taki sam, jak zwrot strzaki
wskazu wzgldem odpowiednich punktw paszczyzny zmiennej zespolonej.
Tak sporzdzony wykres wskazowy napi mona nazwa topograficznym.
4.8.3. Obwody z cewkami sprzonymi
Przed przystpieniem do analizy obwodu z cewkami sprzonymi mona
przeksztaci obwd do postaci bez sprze (punkt 4.6.5), a nastpnie zastosowa algorytmy analizy obwodw ze rdami sterowanymi (punkt 2.16).
W przypadku, gdy cewki sprzone posiadaj wze wsplny naley uy modelu z trzema cewkami niesprzonymi (punkt 3.1.5D), co umoliwia wykorzystanie prostszych algorytmw analizy.
Strona 122
Przykad 4.8-3. Przedstawimy algorytm wyznaczania metod oczkow napicia U1

w schemacie symbolicznym (rys. 4.8-4a) obwodu z cewkami sprzonymi.
a)
b)
U1
U1
*
j XL1
R1
j XL1 I1
R2
j XL2
E
j XM I2
R1
j XM
I2
I11
E
j XL2
I22
R2
j XM I 1
Rys. 4.8-4
Zastpujemy cewki sprzone modelem zawierajcym rda sterowane (rys. 4.84b). Wane jest zachowanie waciwych zwrotw prdw sterujcych oraz rde sterowanych wzgldem zaciskw, ktre w schemacie wyjciowym byy jednoimienne. Rwnania metody oczkowej budujemy wg wskazwek podanych w p. 2.16.1. W tym przykadzie rwnania tworzymy wzgldem wartoci skutecznych w postaci zespolonej, gdy tak
posta ma poszukiwane napicie U1.
(R1 + j X L1 + j X L 2 ) I 11 + ( j X L 2 ) I 22 = E j X M I 2 + j X M I 1
( j X L 2 ) I 11 + (R2 + j X L 2 ) I 22 = j X M I 1
Prdy sterujce wyraamy przez prdy oczkowe
I 2 = I 11 I 22
I 1 = I 11
Po podstawieniu do ukadu rwna i uporzdkowaniu
R1 + j X L1 + j X L 2 j 2 X M
j X L 2 + j X M
j X L 2 + j X M I 11 E
=
R2 + j X L 2 I 22 0
Przez prdy oczkowe mona wyrazi poszukiwane napicie
U 1 = j X L1 I 11 + j X M (I 22 I 11 ) = I 11 j ( X L1 X M ) + I 22 j X M
Powyej przedstawilimy postpowanie, ktre mona stosowa w dowolnym obwodzie z cewkami sprzonymi. W zadanym obwodzie mona zastosowa prostszy
algorytm, gdy cewki posiadaj wze wsplny. W takim przypadku mona wykorzysta model z trzema niesprzonymi cewkami (rys. 4.8.5). Analiza tego obwodu jest
prostsza i ukad rwna metody oczkowej mona zapisa od razu w postaci kocowej.
Wystarczajcym warunkiem stosowania tego modelu jest wsplny wze gazi, w ktrych znajduj si cewki sprzone. Na przykad, gdyby w obwodzie wyjciowym rezystor R1 zamieniono z cewk L1 rwnania nie ulegyby zmianom, poniewa fakt ten nie
wywoaby zmiany prdw i napi elementw.
Strona 123
U1
j (XL1XM)
j XM
R1
j (XL2XM
R2
Em
Rys. 4.8-5
Przy ukadaniu rwna metody oczkowej dla obwodu ze sprzeniami

mona te posuy si algorytmem, ktry pozwala na tworzenie macierzy impedancji oczkowych [Zo] bez koniecznoci przeksztacania obwodu. W tym celu
najpierw ukadamy macierz impedancji oczkowych obwodu z pominiciem
sprze [Zo']. Nastpnie korygujemy impedancje wasne i wzajemne oczek
wedug wzorw:
Z ii = Z ii ' j 2 X M
Z ij = Z ij ' j X M
(4.8-1)
Zmiana impedancji wasnej Zii dotyczy tylko tych oczek, ktre zawieraj
obie cewki sprzone. Zmiana impedancji wzajemnych Zij nastpuje w sytuacji,
gdy i-te oczko zwiera jedn, a j-te oczko drug cewk sprzon. We wzorach
(4.8-1) wystpuj znaki +, jeli zwroty odpowiednich prdw oczkowych
wzgldem zaciskw jednoimiennych cewek s jednakowe lub , gdy s odmienne. Ten sposb mona take wykorzysta do analizy obwodw, w ktrych
wystpuj elementy utworzone przez n (n > 2) cewek wzajemnie sprzonych.
4.9. Moc czynna, bierna i pozorna. Moc zespolona

4.9.1. Przebiegi mocy chwilowej
Rozwaania dotycz dwjnika (rys. 4.7-1b), przez ktry pynie prd
i = Im sin( t + i) przy napiciu u = Um sin( t + u) (strzakowanie odbiornikowe). Przesunicie fazowe midzy napiciem a prdem okrelone jest przez
kt fazowy dwjnika = u - i (4.7-2). Zachowujc oglno prowadzonych
rozwaa mona przyj, e i = 0, wwczas u = . Moc chwilowa dwjnika:
p = u i = U m I m sin ( t ) sin ( t + )
(4.9-1)
Po wykonaniu elementarnych przeksztace mona otrzyma:
p=
1
U m I m [cos( ) cos(2 t + ) ]
2
Strona 124
(4.9-2)
p(t)
u(t)
UI
U I cos
t
i(t)
T/2
Rys. 4.9-1
Po przejciu od wartoci amplitudowych do wartoci skutecznych przedstawimy moc chwilow jako rnic dwch skadowych: staej i cosinusoidalnej o pulsacji 2 (rys. 4.9-1):
p = U I cos U I cos (2 t + )
(4.9-3)
Na rysunkach 4.9-2, 4.9-3 i 4.9-4 przedstawiono przebiegi wartoci chwilowych prdu, napicia i mocy chwilowej elementw R, L i C. Dla cewki i kondensatora pokazano rwnie zmiany w czasie energii magazynowanej w tych
elementach.
Dla rezystora ( = 0) moc chwilowa jest przebiegiem pulsacyjnym (rys. 4.9-2):
p R = U I [1 cos (2 t )]
(4.9-4)
pR(t)
u(t)
t
i(t)
T/2
Rys. 4.9-2
Dla cewki ( = /2) moc chwilowa jest przebiegiem oscylacyjnym (rys. 4.9-3):
p L = U I sin (2 t )
(4.9-5)
Dla kondensatora ( = /2) moc chwilowa jest rwnie przebiegiem oscylacyjnym (rys. 4.9-4):
pC = U I sin (2 t )
Strona 125
(4.9-6)
WL(t)
i(t)
T/2
u(t)
pL(t)
Rys. 4.9-3
WC(t)
pC(t)
T/2
t
T
u(t)
i(t)
Rys. 4.9-4
Przebiegi energii elementw L i C mona wiza z przebiegiem prdu dla

cewki (3.1-4) lub przebiegiem napicia dla kondensatora (3.1-9). Zmiany energii mona te kojarzy z moc chwilow, przy p > 0 energia magazynowana
ronie, przy p < 0 maleje.
Dla zinterpretowania pewnych parametrw mocy celowe jest przedstawienie mocy p w postaci sumy skadowej pulsacyjnej pR i oscylacyjnej pX (analogicznej do pL i pC). Po zastosowaniu do wyraenia (4.9-3) wzoru na cosinus
sumy ktw otrzymujemy:
p = p R + p X = U I cos [1 cos (2 t )] + U I sin sin (2 t )
(4.9-7)
Podzia mocy chwilowej na skadow pulsacyjn:

p R = U I cos [1 cos (2 t )]
(4.9-7a)
i skadow oscylacyjn:
p X = U I sin sin (2 t )
(4.9-7b)
pozwala na obrazowe przedstawienie wsppracy energetycznej rda oraz

odbiornika zawierajcego elementy RLC (rys. 4.9-5).
Strona 126
pR
R
rdo
L
C
p
pX
Rys. 4.9-5
4.9.2. Definicje mocy

Moc czynna P jest wartoci redni mocy chwilowej za okres:
T
P=
1
p dt
T 0
(4.9-8)
Okrelenie to ma zastosowanie nie tylko w przypadku przebiegw sinusoidalnych prdu i napicia, ale rwnie odnosi si do dowolnych przebiegw
okresowych.
Z zalenoci (4.9-3) wynika bezporednio, e w przypadku przebiegw
sinusoidalnych moc czynn mona oblicza ze wzoru:
P = U I cos
(4.9-9)
Dwjnik pobierajcy energi ma moc czynn dodatni. W takim przypadku

| | /2.
Moc biern Q okrela iloczyn wartoci skutecznych napicia i prdu oraz
sinusa kta fazowego dwjnika:
Q = U I sin
(4.9-10)
Dla dwjnikw RLC o charakterze indukcyjnym moc bierna jest dodatnia,

a przy charakterze pojemnociowym jest ujemna.
Jednostk uywan do wyraania mocy biernej jest war (1 var).
Warto bezwzgldna mocy biernej |Q| okrela amplitud skadowej oscylacyjnej pX (4.9-7b) przebiegu mocy chwilowej. Posugujc si moc czynn P
i biern Q mona przedstawi rwnanie mocy chwilowej (4.9-7) w postaci:
p = P [1 cos (2 t )] + Q sin (2 t )
(4.9-11)
a podzia mocy chwilowej na skadowe: pulsacyjn i oscylacyjn, zilustrowa

wykresem (rys. 4.9-6).
Strona 127
p(t)
pR(t)
P
0
pX(t)
T/2
Rys. 4.9-6
Moc pozorna S jest rwna iloczynowi wartoci skutecznych napicia i prdu:

S =U I
(4.9-12)
Jednostk uywan do wyraania mocy pozornej jest woltoamper (1 VA ).

Moc pozorna S odpowiada maksymalnym odchykom mocy chwilowej p
od wartoci redniej P (rys. 4.9-6). Moc chwilow (4.9-3) mona zapisa rwnie nastpujco:
p = P S cos (2 t + )
(4.9-13)
Moc pozorna moe by wyraona przez moc czynn i biern:
S = P2 + Q2
(4.9-14)
Moc zespolona S jest rwna iloczynowi wartoci skutecznej w postaci zespolonej napicia U i sprzonej z wartoci skuteczn w postaci zespolonej
prdu I*:
S =U I*
(4.9-15)
Uwzgldniajc wartoci moduw i argumentw czynnikw iloczynu

otrzymamy:
S = U e j u I e j i = U I e j = U I cos + j U I sin
(4.9-16)
Std zwizki mocy zespolonej z moc czynn, biern i pozorn:

S = S e j = P + j Q
(4.9-17)
Na paszczynie zespolonej zalenoci te przedstawiono na rysunku 4.9-7.
Strona 128
+j
jQ
+1
Rys. 4.9-7
Przy obliczaniu mocy dwjnikw mona wykorzysta znajomo impedancji lub admitancji zespolonej oraz ich skadowych.
Na przykad dla mocy zespolonej:
S = I Z I* = I 2 Z
(4.9-18)
Przyrwnanie czci rzeczywistych i urojonych rwnania (4.9-18) prowadzi do wzorw:

P = I 2 Rd i
Q = I2 Xd
(4.9-19)
Wzory wyraajce moce poprzez wartoci amplitud prdw i napi zawieraj mnonik 1/2 wynikajcy z relacji:
U I =
1
U m I m
2
U2 =
1
U m 2
2
I2 =
1
Im2
2
(4.9-20)
4.10. Bilans mocy czynnej, biernej i zespolonej

W punkcie 1.6-4 wykazano, e z pierwszego i drugiego prawa Kirchhoffa
wynika bilans mocy chwilowych (1.6-9):
g
up ip = 0
p =1
W analogiczny sposb mona wykaza, e:

g
U p I * p = 0
(4.10-1)
p =1
gdzie:
g liczba gazi w caym obwodzie (p = 1,2,...,g),
Up warto skuteczna w postaci zespolonej napicia na p-tej gazi,
I*p sprzona z wartoci skuteczn w postaci zespolonej prdu
w p-tej gazi.
Strona 129
Tym razem w miejsce I PK w klasycznej dla metody symbolicznej postaci

(4.5-1):
K
Ik = 0
k =1
korzystamy z formy sprzonej:

K
I *k = 0
(4.10-2)
k =1
Wiadomo, e jeli suma liczb zespolonych wynosi zero, to suma sprzonych z tymi liczbami te jest rwna zero. Dlatego rwnanie (4.10-2) wynika
z I PK.
Podkreli naley, i rwnanie (4.10-1) odnosi si do sytuacji, gdy wszystkie gazie maj strzakowanie odbiornikowe. Takie samo zaoenie przyjmowalimy przy obliczaniu mocy czynnej (4.9-9), biernej (4.9-10) i zespolonej
(4.9-15). Dlatego bilans mocy zespolonej mona przedstawi w postaci:
g
S p = 0
(4.10-3)
p =1
Uwzgldniajc zwizek (4.9-17) otrzymujemy bilans mocy czynnej i biernej:

g
Pp = 0
Qp = 0
p =1
p =1
(4.10-4)
Przy sporzdzaniu bilansu mocy moe si okaza, e cz gazi ma

strzakowanie rdowe. W odniesieniu do strzakowania odbiornikowego
oznacza to zmian fazy pocztkowej prdu lub napicia o . W rezultacie zmieniaj si znaki mocy czynnej, biernej i zespolonej. Po oznaczeniu liczby gazi
strzakowanych odbiornikowo przez g1, a liczby gazi ze strzakowaniem rdowym przez g2 ( g1 + g2 = g) mona zapisa:
g1
g2
g1
g2
Podb p =
Pr q
Qodb p =
Qr q
p =1
q =1
p =1
q =1
g1
g2
p =1
q =1
(4.10-5)
S odb p = S r q
Przykad 4.10-1. Wyznaczymy moc zespolon rda oraz moce czynne i bierne pozostaych elementw obwodu przedstawionego na rysunku 4.8-1a.
Posuymy si wynikami analizy schematu symbolicznego rysunku 4.8-1b (przykad
4.8-1):
I m = (10 + j 5) A
I mC = (5 + j15) A
Strona 130
I mL = (5 j10) A
Moc zespolona rda (strzakowanie rdowe):
S E r =
1
E m I m* = PE r + j QE r = (375 j 187,5) VA
2
Moce elementw:
P1 =
1
1
I m 2 R1 = 10 2 + 5 2 3 = 187,5 W
2
2
P2 =
1
I mL 2 X L = 187,5 var
2
Z bilansu mocy wynika realizacja rwna:
1
I mL 2 R2 = 187,5 W
2
1
QC = I mC 2 X C = 375 var
2
QL =
P1 + P2 = PE r
QL + QC = QE r
4.11. Dopasowanie odbiornika do rda z uwagi na moc czynn

Zmiana impedancji odbiornika Zo = Ro + j Xo (rys. 4.11-1a) doczonego
do dwjnika rdowego powoduje zmiany mocy czynnej odbiornika. Przy
dopasowaniu moc czynna Po jest maksymalna. Dwjnik rdowy ma niezalene od Zo parametry modelu Thevenina ET i ZT = RT + j XT . Prd odbiornika:
a)
b)
Io
Io
ZT
Zo
Zo
ET
Rys. 4.11-1
Io =
ET
(RT + Ro ) + j ( X T + X o )
(4.11-1)
Moc czynna odbiornika Po:
Po = I o 2 Ro =
ET2
(RT + Ro )2 + ( X T + X o )2
Ro = f (Ro , X o )
(4.11-2)
Okrelenie parametrw impedancji dopasowanej odbiornika Ro i Xo wymaga znalezienia maksimum funkcji dwch zmiennych. Postpowanie mona
uproci, gdy warto Xo zapewniajca wystpienie maksimum nie zaley od
wartoci Ro. Z wyraenia (4.11-2) wynika wprost, e przy kadej wartoci
Xo XT warto Po bdzie mniejsza ni przy Xo = XT. Po spenieniu tego warunku moc Po = Pox mona traktowa jako funkcj jednej zmiennej:
Strona 131
Pox = Po
X o = XT
ET2
(RT + Ro )2
Ro = f1 (Ro )
(4.11-3)
Przyrwnanie pierwszej pochodnej funkcji f1(Ro) do zera daje rozwizanie

Ro = RT.
Warto drugiej pochodnej funkcji przy Ro = RT jest ujemna, czyli w tym
punkcie funkcja f1(Ro) osiga maksimum. Warunkiem dopasowania z uwagi na
moc czynn jest wic spenienie rwna:
Ro = RT
X o = XT
lub
Z o = ZT*
(4.11-4)
Moc czynna odbiornika w warunkach dopasowania wynika z (4.11-3) przy

Ro = RT:
Po max
EmT 2
ET 2
=
=
4 RT 8 RT
(4.11-5)
Przykad 4.11-1. Obliczymy maksymaln moc czynn Po max, ktr mona pobra
z dwjnika pokazanego na rysunku 4.11-2. oraz impedancj odbiornika Zo, przy ktrej
wspomniana moc jest pobierana.
Dane: E m = 20 e j30 V
R = 1 k
X C = 2 k
Em
j XC
Rys. 4.11-2
Skorzystanie ze znanych wzorw wymaga znajomoci parametrw ZT i EmT dwjnika:
ZT =
E mT = E m
R ( j X c )
= RT + j X T = (0,8 j 0,4 ) k
R j X c
j X C
R j X C
EmT = Em
XC
R + XC2
= 17,9 V
Warunki dopasowania zapewnia impedancja obliczona wg wzoru (4.11-4):
Z o = Z T * = Ro + j X o = (0,8 + j 0,4 ) k
Maksymalna moc czynna (4.11-5):
Po max =
EmT 2
= 50,0 mW
8 RT
Strona 132
Rozdzia V
OBWODY LINIOWE Z WYMUSZENIAMI OKRESOWYMI
W STANIE USTALONYM
5.1. Przedstawienie przebiegu okresowego za pomoc szeregu Fouriera
Okres T to najkrtszy przedzia czasu, po ktrym wartoci funkcji powtarzaj si: y(t) = y(t + T), t(,). Na podstawie okresu mona okreli czstotliwo podstawow f1 = 1/T oraz pulsacj podstawow 1 = 2/T.
y
y(t1 )
y(t1+)
t
0
t1
2T
Rys. 5.1-1
Z matematyki wiadomo, e funkcj okresow speniajc warunki Dirichleta mona rozwin w szereg Fouriera. Warunki te dopuszczaj wystpowanie
w cigu okresu skoczonej liczby punktw niecigoci pierwszego rodzaju.
W przykadowej funkcji (rys. 5.1-1) taki punkt wystpuje w chwili t1. Przyjmuje
si, e warto funkcji w punkcie niecigoci rwna jest redniej arytmetycznej
lewo- i prawostronnej granicy funkcji w tym punkcie:
y (t1 ) + y (t1+ )
2
Trygonometryczny szereg Fouriera ma posta:
y (t1 ) =
y (t ) = A0 + (Bk sin k1t + Ck cos k1t )
(5.1-1)
k =1
gdzie:
A0 skadowa staa (warto rednia funkcji y(t) za okres):
A0 =
t0 +T
y (t ) d t
t0
Strona 133
(5.1-2)
Bk, Ck wspczynniki skadowych sinusoidalnych i kosinusoidalnych

o pulsacji k1:
2
Bk =
T
2
Ck =
T
t 0 +T
y (t ) sin k1t d t
(5.1-3)
t0
t 0 +T
y (t ) cos k1t d t
(5.1-4)
t0
Rezultaty cakowania wg wzorw (5.1-2) (5.1-4) nie zale od wybranego czasu t0.
Skadowe sinusoidalne i cosinusoidalne o pulsacji k1 tworz k-t harmoniczn o amplitudzie Ak i fazie pocztkowej k:
Ak sin( k1t + k ) = Bk sin k1t + C k cos k1t
(5.1-5a)
Poniewa funkcji cosinus odpowiada funkcja sinusoidalna z faz pocztkow /2, amplituda zespolona k-tej harmonicznej moe by wyraona przez
amplitudy zespolone skadowych:
Ak e j k = Bk e j0 + Ck e
= Bk + j Ck
(5.1-5b)
Trygonometryczny szereg Fouriera zapisany z uyciem harmonicznych ma

posta:
y (t ) = A0 + Ak sin( k1t + k )
(5.1-6)
k =1
Zbir wartoci A0, A1, A2, ... tworzy widmo amplitudowe, a zbir 1, 2, ....
widmo fazowe przebiegu y(t).
Przykad 5.1-1. Wyznaczymy widmo amplitudowe i fazowe przebiegu okresowego
y
F
t
0
T/3
2T
Rys. 5.1-2
Rwnanie pierwszego okresu analizowanej funkcji zapiszemy przedziaami:
Strona 134
3 F
T t
y (t ) =
3 F
t
1
2 T
0<t <
T
3
T
<t <T
3
W pierwszej kolejnoci obliczymy wspczynniki Bk, Ck oraz A0 wg wzorw

(5.1-2) (5.1-4), w ktrych przyjmujemy t0 = 0. Zgodnie z reguami wyznaczania caek
oznaczonych otrzymujemy:
T
2 3 3 F
3 F
Bk =
t sin k1t d t +
T 0 T
T 2
9 F sin 2 k
1 sin k1t d t =
2
2
T
4 k
a take:
2

9 F cos k 1

3
Ck =
2
2
4 k
A0 =
F
2
Nastpnie okrelamy widmo amplitudowe:

Ak = Bk 2 + Ck 2 =
9 2 F
2
4 k
1 cos k
3
Wzr na argument liczby zespolonej Bk + j Ck:
Ck
arctg B
k
k =
C
arctg k
Bk
dla Bk > 0
dla
Bk < 0
umoliwia obliczenie widma fazowego dla k, przy ktrych Ak 0:
k =
cos k 1
3
arctg
2
sin k
3
cos k 1
3
arctg
-
2
sin k
3
dla k = 1, 4, 7, ...
dla k = 2, 5, 8, ...

dla k = 1, 4, 7, ...
= 3
2
dla k = 2, 5, 8, ...
3
Na rysunku 5.1-3 przedstawiono widmo amplitudowe i fazowe zadanej funkcji,

a w tabeli 5.1-1 wartoci wspczynnikw dla pierwszych 10 harmonicznych.
Na rysunku 5.1-4 przedstawiono wykresy:
Strona 135
a) sum skoczonej liczby skadowych szeregu Fouriera (ograniczonej do pierwszej

oraz do dziesitej harmonicznej),
b) bdw wywoanych przyblieniem zadanej funkcji szeregiem skoczonym.
a)
Ak
10 harm.
1 harm.
0,4 F
0,2 F
t
0
0
k
0
b)
F/5
2T
y
10 harm.
/3
2/3
-F/5
2T
1 harm.
Rys. 5.1-3
Rys. 5.1-4
Tabela 5.1-1
k Bk /F Ck /F
1 0,197 -0,342
2 -0,049 -0,085
3 0
0
4 0,012 -0,021
5 -0,008 -0,014
6 0
0
7 0,004 -0,008
8 -0,003 -0,005
9 0
0
10 0,002 -0,003
Ak /F
0,395
0,099
0
0,025
0,016
0
0,008
0,006
0
0,004
k
-60
-120
-60
-120
-60
-120
-60
5.2. Szereg Fouriera funkcji przesunitej w czasie

Wiadomo (podrozdz. 4.1), e wybr chwili t = 0 nie wpywa na amplitud
fali sinusoidalnej, ale decyduje o wartoci fazy pocztkowej. Dlatego widma
amplitudowe funkcji okresowej y(t) oraz funkcji przesunitej w czasie o tp:
y(t tp) s jednakowe, natomiast rni si widma fazowe tych funkcji. Faza ktej harmonicznej funkcji przesunitej jest rwna:
Strona 136
k1t + k = k1 t t p + k
w konsekwencji fazy pocztkowe k-tej harmonicznej funkcji przesunitej s
zwizane z fazami pocztkowymi funkcji pierwotnej zalenoci:
k = k k1t p
(5.2-1)
Zmianie podlegaj rwnie wspczynniki skadowych sinusoidalnych

i kosinusoidalnych:
Bk = Bk cos k1t p + Ck sin k1t p
(5.2-2)
Ck = Bk sin k1t p + Ck cos k1t p
Przykad 5.2-1. Wyznaczymy widmo amplitudowe i fazowe oraz wspczynniki skadowych sinusoidalnych i kosinusoidalnych przebiegu okresowego (linia ciga na rysunku 5.2-1) przesunitego o T/5 wzgldem przebiegu rozpatrywanego w przykadzie
5.1-2 (linia przerywana na rysunku 5.2-1).
y
F
t
0
T 8T
5 15
2T
Rys. 5.2-1
Na podstawie wynikw uzyskanych poprzednio dla funkcji nieprzesunitej
i wzorw (5.2-2) i (5.2-1) przy tp = T/5, wyznaczono wartoci przedstawione w tabeli
5.2-1 (ostatnia kolumna zawiera fazy pocztkowe harmonicznych przebiegu nieprzesunitego).
Tabela 5.2-1
k
B'k /F
C'k /F
A'k /F
1
2
3
4
-0,264
-0,010
0
0,024
-0,293
0,098
0
0,005
0,395
0,099
0
0,025
Strona 137
' k w
-132,0
96,0
12,0
k w
-60,0
-120,0
-60,0
5
6
7
8
9
10
-0,008
0
-0,007
0,006
0
0,002
-0,014
0
0,003
0,003
0
-0,003
0,016
0
0,008
0,006
0
0,004
-120,0
156,0
24,1
-60,0
-120,0
-60,0
-120,0
-60,0
Istniej przebiegi, dla ktrych wybr odpowiedniego momentu jako chwili

t = 0 pozwala na uproszczenie oblicze wspczynnikw szeregu Fouriera, wynikajce z wasnoci funkcji parzystych lub nieparzystych.
5.3. Wpyw symetrii funkcji okresowej na wspczynniki

szeregu Fouriera
5.3.1. Funkcje parzyste i nieparzyste
Szereg Fouriera moe by przedstawiony jako suma funkcji parzystej
yp(t) = yp( t):
y p (t ) = A0 + Ck cos k1t
(5.3-1)
k =1
oraz funkcji nieparzystej yn(t) = yn( t):
yn (t ) = Bk sin k1t
(5.3-2)
k =1
Dlatego rozwinicie w szereg funkcji parzystej y(t) = y(t) (rys. 5.3-1) nie
zawiera skadowych sinusoidalnych (Bk = 0). Funkcje podcakowe we wzorach
(5.1-2) i (5.1-4) s w tym przypadku rwnie parzyste. Dlatego cak oznaczon
w przedziale okresu (T/2,T/2) mona obliczy przez podwojenie caki oznaczonej w przedziale poowy okresu (0,T/2). Przy obliczaniu wspczynnikw
A0 i Ck mona wic korzysta z wzorw:
A0 =
T/ 2
y (t ) d t
(5.3-3)
oraz:
Ck =
T/ 2
y(t ) cos k1t d t

0
Strona 138
(5.3-4)
T/2
-T/2
0
t
T
Rys. 5.3-1
Z kolei rozwinicie w szereg funkcji nieparzystej y(t) = y(t) (rys. 5.3-2)

nie zawiera skadowej staej (Ak = 0) oraz skadowych kosinusoidalnych
(Ck = 0). Funkcja podcakowa wystpujca we wzorze (5.1-3) jako iloczyn
funkcji nieparzystych jest parzysta. Dlatego granice cakowania mona ograniczy do poowy okresu i przy obliczaniu wspczynnikw Bk korzysta ze wzoru:
Bk =
T/ 2
y(t ) sin k1t d t
(5.3-5)
t
-T/2
T/2
Rys. 5.3-2
5.3.2. Funkcje antysymetryczne

Pewne funkcje okresowe maj cech zwan antysymetri lub odwrotn
symetri pokresw. W chwilach oddalonych o p okresu wartoci takich
funkcji rni si tylko znakiem: y(t) = y( t+T/2) (rys. 5.3-3).
Strona 139
T
0
-T/2
T/2
Rys. 5.3-3
Antysymetria, w odrnieniu od parzystoci i nieparzystoci, jest cech funkcji

niezalen od wyboru chwili t = 0. Harmoniczne nieparzyste speniaj warunek
antysymetrii, gdy dla k = 1,3,5,...:
T
sin k1 t + = sin(k1t + k ) = sin (k1t )
2
Natomiast skadowa staa oraz parzyste harmoniczne w chwilach oddalonych o p okresu podstawowej harmonicznej nie zmieniaj swej wartoci (dla
parzystych harmonicznych s to chwile oddalone o cakowit wielokrotno ich
okresu) i dlatego nie wystpuj w widmie przebiegw antysymetrycznych.
W rezultacie tylko harmoniczne nieparzyste tworz szereg w formie widmowej:
y (t ) =
Ak sin(k1t + k )
(5.3-6)
k =1,3,5...
Przy obliczaniu wspczynnikw Bk , Ck dla nieparzystych harmonicznych

funkcji antysymetrycznych funkcje podcakowe we wzorach (5.1-3) i (5.1-4) s
iloczynami dwch funkcji antysymetrycznych, a wic po upywie poowy okresu nie zmieniaj swojej wartoci. Wystarczy wtedy oblicza caki za p okresu
i pomnoy je przez 2:
4
Bk =
T
T/ 2
T/ 2
Ck =
y(t ) sin k1t d t
(5.3-7)
y(t ) cos k1t d t
(5.3-8)
5.3.3. Funkcje z dwoma rodzajami symetrii

Jeli analizowana funkcja czasu jest jednoczenie antysymetryczna i parzysta, to jej rozwinicie przybiera posta:
Strona 140
y (t ) =
Ck
k =1,3,5...
cos k1t
(5.3-9)
a przy obliczaniu wspczynnikw mona skrci przedzia cakowania:

Ck =
T/ 4
y(t ) cos k1t d t
(5.3-10)
Natomiast jeli funkcja jest jednoczenie antysymetryczna i nieparzysta

wwczas:
Bk sin k1t
y (t ) =
(5.3-11)
k =1,3,5...
a wzory na wspczynniki mona uproci do postaci:

8
Bk =
T
T/ 4
y(t ) sin k1t d t
(5.3-12)
5.4. Analiza obwodw liniowych z wymuszeniami okresowymi

rdo napicia generujce przebieg okresowy e(t) jest rwnowane szeregowemu poczeniu rda napicia staego E0 oraz rde przebiegw sinusoidalnych o czstotliwociach wystpujcych w widmie funkcji e(t). Parametry
rde zastpczych wynikaj z rozwinicia funkcji e(t) w szereg Fouriera:
e(t ) = E0 + Emk sin(k1t + ek )
(5.4-1)
k =1
Analogicznie rdo prdu okresowego j(t) mona zastpi rwnolegym poczeniem rda prdu staego J0 i rde harmonicznych zgodnie z zalenoci:
j (t ) = J 0 + J mk sin(k1t + jk )
(5.4-2)
k =1
W obwodzie liniowym speniona jest zasada superpozycji. Po wyznaczeniu

odpowiedzi czstkowych na wymuszenia stae i wymuszenia sinusoidalne
o pulsacjach k1 oraz ich zsumowaniu uzyskamy odpowied na dziaanie wymusze okresowych.
Uzyskana odpowied, zgodnie z definicj stanu ustalonego przy wymuszeniach okresowych (p. 1.7) jest rwnie funkcj okresow:
y (t ) = Y0 + Ymk sin(k1t + k )
k =1
Strona 141
(5.4-3)
Przy wyznaczaniu sinusoidalnych odpowiedzi czstkowych przeprowadzamy analiz metod symboliczn dla kadej pulsacji odrbnie.
Przykad 5.4-1. Wyznaczymy prd i pyncy przez rdo napicia w obwodzie przedstawionym na rysunku 5.4-1a.
Dane: e = [5 + 15 sin 1 t + 20 sin(3 1 t + 40o )] V, 1 = 2
rad
s
R1 = R2 = 1 , L = 0,5 H, C = 0,07 F
a)
R1
b)
R2
Im(k) R1
Em(k)
R2
-j XC
j XL(k)
(k)
Rys. 5.4-1
Poniewa wymuszenie zawiera, obok skadowej staej, tylko pierwsz i trzeci harmoniczn oglne rwnanie odpowiedzi prdowej przybiera posta:
i = I 0 + I m1 sin(1 t + 1 ) + I m3 sin(3 1 t + 3 )
Skadow sta I0 wyznaczamy w obwodzie, w ktrym dziaa tylko wymuszenie
E0. W stanie ustalonym (staoprdowym) cewka stanowi zwarcie, a kondensator przerw. Dlatego:
E0
I0 =
= 2,5 A
R1 + R2
Parametry harmonicznych wyznaczymy, posugujc si metod symboliczn.
Schemat symboliczny dla k-tej harmonicznej przedstawiono na rysunku 5.4-1b. Dla
dowolnej harmonicznej mona wyznaczy impedancj zespolon:
Z ( k ) = R1 +
(R
)(
+ j X L(k ) j X C (k )
R2 + j X L
oraz amplitud zespolon poszukiwanego prdu:
(k )
I m ( k ) = I m k e j k =
j X C
(k )
E m(k )
Z (k )
Dla pierwszej harmonicznej otrzymujemy:
E m (1) = 15 V
X L ( 1 ) = 1 L = 1
X C (1 ) =
1 C
= 7,14
a nastpnie:
(1)
= (2,32 + j 0,95) = 2 ,50 e j22 ,3
Strona 142
oraz
Im
(1)
= 6,00 e j22,3 A
Dla trzeciej harmonicznej otrzymujemy:

o
E m (3) = 20 e j40 V
X L ( 3 ) = 3 1 L = 3
X C( 3 ) =
1
= 2,38
3 1 C
a nastpnie:
( 3)
= (5,10 j 4,92 ) = 7 ,08 e j44, 0
oraz
Im
( 3)
= 2,82 e j84, 0 A
W rezultacie uzyskalimy:
i = 2,5 + 6 sin(1 t 22,3o ) + 2,83 sin(3 1 t + 84o ) A

i(t)
e(t)
t
0
T/2
Rys. 5.4-2
Ksztat przebiegw wymuszenia e(t) oraz odpowiedzi i(t) przedstawiono na rysunku 5.4-2.
5.5. Widmo wymuszenia, a widmo odpowiedzi obwodu liniowego

Rnica w ksztacie przebiegu wymuszajcego wzgldem przebiegu odpowiedzi (p. rys. 5.4-2) zwizana jest ze zmian proporcji amplitud oraz relacji
midzy fazami pocztkowymi poszczeglnych harmonicznych wystpujcych
w widmie wymuszenia i odpowiedzi. Obecno w obwodzie elementw, ktrych parametry (np. impedancje) zale od pulsacji, a wic numeru harmonicznej, prowadzi zwykle do zmiany ksztatu widma amplitudowego i fazowego
odpowiedzi. Jednak widmo amplitudowe odpowiedzi obwodu liniowego nie
moe zawiera harmonicznych, ktre nie wystpuj we widmie wymuszenia.
Ewentualnie moe by ubosze od widma wymuszenia i pewne harmoniczne
wymuszenia mog nie wystpi w odpowiedzi.
Przykad 5.5-1. Wyznaczymy widmo amplitudowe napicia na rdle prdu generujcym periodycznie impulsy prostoktne o amplitudzie Jm = 100 mA i czasie trwania
rwnym 1/4 okresu, ktry wynosi T = 210-4 s. rdo jest doczone do odbiornika
w postaci rwnolegego poczenia elementw R = 4 k, L = 100 mH, C = 25 nF
(rys. 5.5-1a).
Strona 143
a)
b)
Jm
C
-T/8
T/8
0
Rys. 5.5-1
W pierwszej kolejnoci naley wyznaczy wspczynniki szeregu Fouriera funkcji
okresowej generowanej przez rdo. Uproszczenie analizy daje taki wybr chwili t = 0,
aby jeden z impulsw wystpowa w przedziale (T/8,T/8) (rys. 5.5-1b). Wtedy analizowana funkcja jest parzysta i moe by zapisana w postaci szeregu:
j = J 0 + J mk cos(k 1 t )
k =1
gdzie:
1 =
2
rad
= 10 4
T
s
28
J
J 0 = J m d t = m = 25 mA
T 0
4
T
8
J mk =
4
200
k
J m cos(k 1 t ) d t =
sin
mA
T 0
k
4
Poniewa dla pewnych numerw harmonicznych z powyszego wzoru otrzymujemy wartoci ujemne, amplituda k-tej harmonicznej prdu rdowego jest rwna wartoci bezwzgldnej |Jmk|.
Z uwagi na cewk rezystancja rwnolegego poczenia RLC dla prdu staego jest
rwna zero. Dlatego napicie na rdle nie bdzie miao skadowej staej. Natomiast
amplituda k-tej harmonicznej odpowiedzi napiciowej moe by wyznaczona z zalenoci:
U mk = J mk Z k
gdzie:
Zk =
1
2
1
1
+ k 1 C
k 1 L
R
Wartoci amplitud prdu, moduw impedancji oraz amplitud napicia dla poszczeglnych harmonicznych przedstawiono tabeli 5.5-1.
Strona 144
Tabela 5.5-1
k
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
|Jmk|
Zk
mA
45,02
31,83
15,01
0
9,00
10,61
6,43
0
5,00
6,37
4,09
k
1,256
4,000
2,058
1,265
0,926
0,737
0,615
0,529
0,464
0,414
0,374
Umk
V
56,94
127,32
30,88
0
8,34
7,82
3,95
0
2,32
2,64
1,53
Porwnanie widma wymuszenia i odpowiedzi ilustruje rysunek 5.5-2.
|Jmk|
40 mA
20 mA
0
2
10
10
Umk
100 V
50 V
0
Rys. 5.5-2
5.6. Warto skuteczna przebiegu okresowego

W poprzednim rozdziale podano definicj wartoci skutecznej F funkcji
okresowej f(t) (4.1-7):
T
F=
1
f 2 (t ) d t
T
0
oraz interpretacj fizyczn wartoci skutecznej prdu okresowego. Wykazano

rwnie, e dla przebiegu sinusoidalnego warto skuteczna jest rwna amplitudzie podzielonej przez pierwiastek z 2 (4.1-9).
Strona 145
Obecnie poszukamy zwizku midzy wartoci skuteczn dowolnego

przebiegu okresowego a jego widmem amplitudowym (5.1-6). Zaoymy, e
rozwaany przebieg jest prdem:
i (t ) = I 0 + I mk sin(k1t + k )
(5.6-1)
k =1
Kwadrat wartoci chwilowej mona zapisa w postaci sumy:
i 2 (t ) = I 0 2 + I mk 2 sin 2 (k1t + k ) + 2 I 0 I mk sin(k1t + k ) +

k =1
k =1
+ I mk I ml sin(k1t + k ) sin(l1t + l )
(5.6 - 2)
k =1
l =1
k l
ktrej caka za okres T jest rwna:

T
0 k =1
I mk 2
T
k =1 2
2
2
2
2
2
i (t ) d t = I 0 d t + I mk sin (k1t + k ) d t = I 0 T +
Na warto caki nie maj wpywu sumy wystpujce jako trzeci i czwarty
skadnik kwadratu wartoci chwilowej (5.6-2). W przypadku trzeciego skadnika
mamy do czynienia z cakami funkcji harmonicznych w przedziale bdcym cakowit wielokrotnoci ich okresu. Czwarty skadnik jest sum iloczynw funkcji
ortogonalnych w przedziale okresu T. W rezultacie warto skuteczna prdu:
I mk 2
=
k =1 2
I = I 02 +
Ik 2
(5.6-3)
k =0
Warto skuteczn napicia mona wyznaczy z analogicznego wzoru:
U mk 2
=
k =1 2
U = U 02 +
U k 2
(5.6-4)
k =0
Z powyszych wzorw wynika, i widmo fazowe przebiegu okresowego

nie wpywa na jego warto skuteczn.
5.7. Moc czynna przy wymuszeniach okresowych

Moc chwilowa p dwjnika liniowego bez wymusze, przez ktry przepywa prd i:
i = I 0 + I mk sin(k1t + k )
k =1
Strona 146
(5.7-1)
przy napiciu u (strzakowanym odbiornikowo):
u = U 0 + U mk sin(k1t + k + k )
(5.7-2)
k =1
gdzie: k - kt fazowy dwjnika dla k-tej harmonicznej

jest funkcj z okresem T:
p = u i = U 0 I 0 + U mk I mk sin( k1t + k ) sin( k1t + k + k ) +

k =1
k =1
k =1
+ U 0 I mk sin( k1t + k ) + I 0 U mk sin( k1t + k + k ) +
(5.7-3)
+ U mk I ml sin( k1t + k + k ) sin(l1t + k )

k =1
l =1
k l
Warto redni mocy chwilowej za okres okrela moc czynn P (4.9-8):

T
P=
1
p dt
T
0
W rozwaanym przypadku po uwzgldnieniu postaci funkcji podcakowej

(5.7-3) otrzymujemy:
U mk I mk
cos k
2
k =1
P = U0 I0 +
(5.7-4)
Przy obliczaniu mocy czynnej P pomijamy skadniki wystpujce w drugim i trzecim wierszu wzoru (5.7-3), gdy ich caki za okres T s rwne zero
(por. wyprowadzenie wzoru 5.6-3).
Ze wzoru (5.7-4) wynika, e moc czynna przy przebiegach okresowych jest
rwna sumie mocy dla skadowych staych oraz mocy czynnych dla wszystkich
harmonicznych. Mona wic oblicza moc czynn poprzez sumowanie mocy
uzyskiwanych, gdy kolejne skadowe wymusze dziaaj pojedynczo. Jednak,
jeli w obwodzie dziaa kilka wymusze zawierajcych t sam harmoniczn, to
moc czynna dla tej harmonicznej musi by obliczana przy jednoczesnym dziaaniu tych wymusze. Uwaga ta dotyczy rwnie skadowych staych.
Moc czynna ma sens fizyczny wynikajcy wprost z definicji (4.9-8). Iloczyn mocy czynnej P i okresu T okrela energi dostarczan do dwjnika
w cigu okresu T. Dotyczy to zarwno obwodw z przebiegami sinusoidalnymi,
jak i obwodw z dowolnymi przebiegami okresowymi.
Strona 147
Przykad 5.7-1. Wyznaczymy warto skuteczn napicia rdowego e oraz prdu

przepywajcego przez rdo i w obwodzie z przykadu 5.4-1. Nastpnie obliczymy
moc czynn P dwjnika doczonego do rda.
Z przykadu 5.4-1 przepisujemy rwnania interesujcych nas przebiegw:
e = 5 + 15 sin 1 t + 20 sin 3 1 t + 40 o
)] V
i = 2,5 + 6 sin(1 t 22,3o ) + 2,82 sin(3 1 t + 84 o ) A

Posugujc si wzorami (5.6-3) i (5.6-4) otrzymujemy:
E = E0 2 +
I = I 02 +
Em12 + Em3 2
152 + 20 2
= 52 +
= 18,4 V
2
2
I m12 + I m3 2
6 2 + 2.82 2
= 2,5 2 +
= 5,31 A
2
2
Przy obliczaniu mocy czynnej istotne s kty fazowe dwjnika doczonego do

rda wyznaczone dla pierwszej i trzeciej harmonicznej. Z rozwizania podanego
w przykadzie 5.4-1 wynika, e 1 = 22,3 oraz 3 = 44 . Zgodnie z wzorem (5.7-4)
P = E0 I 0 +
Em1 I m1
E I
cos 1 + m3 m3 cos 3 = 12,5 + 41,6 + 20,3 = 74,4 W
2
2
5.8. Warto rednia wyprostowana przebiegu okresowego

Wartoci redni wyprostowan Fr przebiegu f(t) = f(t+T) nazywamy
warto redni wartoci bezwzgldnej |f(t)| za okres T:
T
Fr =
1
f (t ) d t
T 0
(5.8-1)
Zwizek midzy wartoci redni wyprostowan a: skadow sta I0, amplitudami Imk i fazami pocztkowymi k poszczeglnych harmonicznych wystpujcymi w zapisie prdu okresowego
i (t ) = I 0 + I mk sin(k1t + k )
k =1
jest w oglnym przypadku trudny do uzyskania.

W szczeglnym przypadku, gdy rozwaany przebieg jest antysymetryczny
(czyli i(t) = i( t+T/2)) oraz nieujemny w przedziale 0 < t < T/2, warto bezwzgldna |i(t)| jest funkcj, ktrej wartoci powtarzaj si co T/2. Wwczas
warto rednia wyprostowana (lub pokresowa) jest rwna:
Strona 148
T/2
I r =
2
i (t ) d t
T 0
(5.8-2)
Uwzgldniajc fakt, e w przebiegu antysymetrycznym wystpuj wycznie harmoniczne nieparzyste po scakowaniu szeregu Fouriera uzyskujemy:
I r =
I mk cos k
k
k =1,3,5,...
2
(5.8-3)
Analogiczny wzr mona stosowa w odniesieniu do przebiegw napiciowych.
Strona 149
Rozdzia VI
STANY NIEUSTALONE W OBWODACH LINIOWYCH
(ANALIZA W DZIEDZINIE CZASU)
6.1. Stan nieustalony, a stan ustalony
Stan ustalony wystpuje w obwodzie wwczas, gdy zachodzi zgodno
odpowiedzi z wymuszeniem; czyli jednoczenie wymuszenia i odpowiedzi s
albo stae, albo sinusoidalne, albo okresowe (ksztaty odpowiedzi okresowych
zwykle rni si od ksztatw wymusze okresowych, ale ich okresy s jednakowe). W wikszoci obwodw zawierajcych elementy magazynujce energi
po dokonaniu komutacji, a wic skokowej zmiany parametrw elementw lub
zmianie sposobu poczenia elementw, zgodno taka nie ma miejsca.
Bezzwoczne wystpienie nowego stanu ustalonego wymagaoby, poza
szczeglnymi przypadkami, natychmiastowej zmiany wszystkich odpowiedzi,
a wic take prdw cewek i napi na kondensatorach. Z kolei to pocignoby
za sob konieczno skokowej zmiany energii magazynowanych w tych elementach, zgodnie ze znanymi zalenociami (3.1-4) i (3.1-9):
WL =
L iL 2
2
WC =
C uC 2
2
(6.1-1)
W takim przypadku moc chwilowa byaby nieskoczenie wielka. W realnych

ukadach fizycznych moc chwilowa moe przyjmowa jedynie wartoci skoczone.
Dlatego te po komutacji w obwodzie ma zwykle miejsce stan nieustalony.
a)
iE
b)
iL
R
R
R
E
uL
iL
R
Rys. 6.1-1
Na przykad w obwodzie na rysunku 6.1.1a prd cewki iL przed komutacj

wynosi E/2R, a po komutacji w nowym stanie ustalonym powinien wynosi
E/R. W tej sytuacji osignicie stanu ustalonego musi poprzedzi stan nieustalony. Natomiast w obwodzie na rysunku 6.1.1b prd cewki iL w stanach ustalonych, przed i po komutacji, jest taki sam i wynosi E/2R. W tym obwodzie stan
Strona 150
nieustalony nie wystpi i np. prd pyncy przez rdo iE zmieni si skokowo
z E/2R na 5E/8R.
Warunkami wystpienia stanu nieustalonego s:
a) obecno elementw magazynujcych energi
b) wystpienie (chociaby w jednym z elementw magazynujcych energi)
rnicy midzy wartociami chwilowymi:
energii kocowej wynikajcej ze stanu przed komutacj
energii pocztkowej wynikajcej z nowego stanu ustalonego.
6.2. Prawa komutacji

Z warunku cigoci zmian energii w cewce i kondensatorze wynikaj nastpujce stwierdzenia (nazywane prawami komutacji):
I Prd pyncy przez cewk nie moe ulega skokowym zmianom.
II Napicie na kondensatorze nie moe ulega skokowym zmianom.
Innymi sowy, funkcje opisujce przebiegi prdu cewki iL(t) oraz napicia
na kondensatorze uC(t) s cige.
Zwykle przyjmuje si, e komutacja ma miejsce w chwili t = 0. Po oznaczeniu chwili poprzedzajcej komutacj t = 0, a chwili nastpujcej bezporednio po
komutacji t = 0+, prawa komutacji zapisuje si w postaci wzorw:
iL (0 ) = iL (0 + )
uC (0 ) = uC (0 + )
gdzie przyjto oznaczenia:
f (0 ) = lim f (t )
t 0
oraz
t <0
(6.2-1)
f (0 + ) = lim f (t )
t 0
t >0
Zbir wartoci iL(0) oraz uC(0) dla wszystkich cewek i kondensatorw

nazywa si warunkami pocztkowymi. Znajomo warunkw pocztkowych
jest niezbdna dla jednoznacznego wyznaczenia odpowiedzi w obwodzie po
komutacji. Zerowe warunki pocztkowe oznaczaj, e w obwodzie przed komutacj adna energia nie bya zgromadzona. Terminologia powysza, cho powszechnie przyjta w teorii obwodw, nie jest zgodna z terminologi uywan
w teorii rwna rniczkowych. W teorii tej zerowe warunki pocztkowe oznaczayby, e rozwizanie f(t) rwnania rniczkowego n-tego stopnia musi spenia warunki: f (0+) = 0, f '(0+) = 0, ... , f (n1)(0+) = 0. Tymczasem wartoci pocztkowe odpowiedzi oraz pochodnych odpowiedzi w obwodzie nie magazynujcym energii w chwili komutacji nie musz by zerowe.
Strona 151
6.3. Wyznaczanie wartoci pocztkowych odpowiedzi oraz pochodnych

odpowiedzi na podstawie warunkw pocztkowych
Zanim przejdziemy do okrelania funkcji opisujcych odpowiedzi w dowolnej chwili po komutacji (t > 0), swoj uwag skoncentrujemy na sytuacji
w momencie tu po komutacji (t = 0+). Zakadamy, e warunki pocztkowe s
dane. Poszukiwane s natomiast wartoci pocztkowe:
dy
y (0 + ), y ' (0 + ) =
,..., y (k ) (0 + )
d t t =0+
gdzie:
y(t) dowolna odpowied: i(t) lub u(t).
Naszym pierwszym celem bdzie przedstawienie zwizkw zachodzcych
pomidzy wartociami pocztkowymi, czyli wartociami y(0+), wszystkich odpowiedzi w obwodzie za pomoc pewnego schematu zastpczego, ktrego budowa wynika z nastpujcych zasad:
a) struktura jest taka sama jak struktura obwodu pierwotnego, poniewa prawa
Kirchhoffa tak samo wi funkcje czasu, jak wartoci chwilowe w momencie t = 0+,
b) cewki zamieniane s na wymuszenia prdowe, a kondensatory na wymuszenia napiciowe. Wynika to z praw komutacji. Wartoci pocztkowe prdu
cewki i napicia na kondensatorze nie zale od wartoci pocztkowych
wymusze oraz pozostaych odpowiedzi; zale one wycznie od zadanych
warunkw pocztkowych,
c) rezystory oraz rda sterowane pozostaj w niezmienionej postaci, poniewa ich rwnania tak samo wi funkcje czasu, jak wartoci chwilowe
w momencie t = 0+,
d) rda reprezentowane s wymuszeniami tego samego typu, ale generujcymi tylko jedn warto, odpowiedni dla chwili t = 0+.
Utworzony w ten sposb obwd mona, posugujc si jzykiem stosowanym
przy rejestracji obrazu, nazwa stop-klatk obwodu w momencie tu po komutacji. W wyniku analizy tego schematu metodami charakterystycznymi dla obwodw liniowych prdu staego uzyskujemy interesujce nas wartoci pocztkowe.
Przykad 6.3-1. W obwodzie z rysunku 6.1-1a wyznaczymy wartoci pocztkowe i(0+)
oraz uL(0+).
Schemat zastpczy dla wartoci pocztkowych przedstawiono na rysunku 6.3-1a.
Ze stanu ustalonego przed komutacj wynika iL(0)=E/2R. Z analizy obwodu otrzymujemy:
E
R
3 E
i (0 + ) =
+ i L (0 )
=
2 R
R + R 4 R
E
+
+
u L (0 ) = E R i ( 0 ) =
4
Strona 152
Zwrmy uwag, e obie odpowiedzi doznaj przyrostu skokowego, gdy:
i (0 ) =
a)
i(0+)
E
, a u L (0 ) = 0
2 R
b)
i' (0+) R
uL(0 )
u'L(0 )
iL(0 )
i'L(0 )
Rys. 6.3-1
W podobny sposb mona za pomoc schematu zastpczego modelowa zwizki zachodzce miedzy wartociami pocztkowymi pochodnych odpowiedzi w obwodzie. Zauwamy, e z rwnania definiujcego cewk (3.1-2):
uL = L
d iL
dt
wynika, e warto pocztkowa napicia na cewce jednoznacznie okrela warto pocztkow pierwszej pochodnej prdu:
i L ' (0 + ) =
1
u L (0 + )
L
(6.3-1)
Analogicznie dla kondensatora, z rwnania definiujcego ten element

(3.1-7):
du
iC = C C
dt
otrzymujemy:
1
uC ' (0 + ) = iC (0 + )
(6.3-2)
C
W relacjach midzy pierwszymi pochodnymi odpowiedzi w obwodzie,
pierwsze pochodne prdu cewki i napicia na kondensatorze s wielkociami
niezalenymi. Dlatego w schemacie zastpczym dla pierwszych pochodnych,
cewka i kondensator reprezentowane bd rdami. Natomiast pozostae elementy nie zmieni swojego charakteru. rda wymusze bd miay parametr
okrelony przez warto pocztkow pierwszej pochodnej funkcji wymuszajcej. Natomiast rezystory oraz rda sterowane nie zmieni swojej postaci
i parametrw. Sposb poczenia elementw rwnie nie ulega zmianie, poniewa prawa Kirchhoffa tak samo wi funkcje czasu, jak wartoci chwilowe ich
pochodnych.
Strona 153
Przykad 6.3-2. W obwodzie z rysunku 6.1-1a wyznaczymy wartoci pocztkowe pochodnych i'(0+) oraz uL'(0+).
Schemat zastpczy dla wartoci pocztkowych pierwszych pochodnych przedstawiono na rysunku 6.3-1b. Tym razem rdo E zamieniamy zwarciem, gdy pochodna
staej jest rwna zeru. Parametr rda prdu zastpujcego cewk wyznaczamy ze wzoru
(6.3-1) z uwzgldnieniem wartoci uL(0+) wyznaczonej w poprzednim przykadzie:
E
iL ' ( 0 + ) =
4 L
Wykorzystujc elementarne zalenoci obwodowe uzyskujemy:
( )
i' 0+ =
E
8 L
( )
oraz u ' L 0 + =
E R
8 L
Znajc wartoci pierwszych pochodnych odpowiedzi mona okreli parametry schematu zastpczego dla drugich pochodnych odpowiedzi. Prowadzc
postpowanie rekurencyjne mona doj do schematu zastpczego odtwarzajcego zwizki midzy pochodnymi dowolnego rzdu. W schemacie dla pochodnych
k-tego rzdu w miejsce cewek i kondensatorw wystpi rda o parametrach:
i (k 1) (0 + )
u (k 1) (0 + )
iL (k ) (0 + ) = L
oraz
uC ( k ) ( 0 + ) = C
(6.3-3)
L
C
Uzasadnienie tych zwizkw mona uzyska rniczkujc (k1)-krotnie rwnania definiujce cewk (3.1-2) i kondensator (3.1-7), a nastpnie zapisujc
otrzymane zalenoci dla momentu t = 0+. Oglne zasady okrelania parametrw elementw schematw zastpczych zestawiono w tabeli 6.3-1 (w odniesieniu do rde sterowanych innych typw, podobnie jak w przypadku NSP,
w schematach zastpczych wystpuje element w niezmienionej postaci). Naley
zdawa sobie spraw, e prdy i napicia w schematach dla pochodnych nie s
wyraane w amperach i woltach; maj jednostki stosowne do rzdu pochodnej
(np. ampery na sekund do kwadratu). Mamy wic do czynienia ze schematami
obwodw, ktre s modelami zwizkw midzy wartociami liczbowymi pochodnych prdw i napi.
Tabela 6.3-1. Schematy zastpcze dla wartoci pocztkowych odpowiedzi oraz pochodnych odpowiedzi
element
w obwodzie
element
w schemacie
pierwotnym
zastpczym
iL
y(0+)
parametr elementu
w schemacie zastpczym
y'(0+)
y(k)(0+)
JL
iL(0)
uL
Strona 154
uL(0+)/L
uL(k-1)(0+)/L
cd. tabeli 6.3-1
iC
EC
uC(0)
iC(0+)/C
iC(k-1)(0+)/C
e(0+)
e'(0+)
e(k)(0+)
j(0+)
j '(0+)
j(k)(0+)
uC
e
Ee
Jj
ri
ri
Przykad 6.3-3. Wyznaczymy wartoci pocztkowe prdw oraz ich pierwszych pochodnych w obwodzie pokazanym na rysunku 6.3-2a. Przed komutacj w obwodzie
panuje stan ustalony.
Dane: e = 2 sin 2 t + 45o V, R1 = 1 , R2 = 0,5 , C = 0,5 F
a)
i1
e
R1
iC
C
i2
uC
b)
Em
R2
R1
-j XC
Umc
Rys. 6.3-2
Aby wyznaczy warunek pocztkowy, przeprowadzamy analiz stanu ustalonego, sinusoidalnego przed komutacj. Na rysunku 6.3-2b przedstawiono schemat zastpczy metody symbolicznej. Przy pulsacji = 2 rad/s parametry obwodu:
o
1
E m = 2 e j 45 V
XC =
= 1
C
Z dzielnika napiciowego:
U mC = E m
jX C
=1V
R1 jX C
W dziedzinie czasu, dla t < 0, oznacza to: uC = sin 2t V; warunek pocztkowy:

uC (0) = 0 V.
Schemat zastpczy dla wartoci pocztkowych (rys. 6.3-3a) zawiera wic tylko
jedno wymuszenie: e(0+) = 1 V, ktre wywouje odpowiedzi:
Strona 155
i1 (0 + ) =
a)
e( 0 + )
=1A
R1
i1 (0+) R1
i2 (0 + ) = 0 A
iC (0 + ) = i1 (0 + ) i2 (0 + ) = 1 A
b)
i2 (0+)
i1'(0+) R1
iC'(0+)
iC (0+)
e(0+)
i2'(0+)
R2
e'(0+)
R2
+
uC'(0 )
Rys. 6.3-3
W schemacie dla pierwszych pochodnych odpowiedzi (rys. 6.3-3b) dziaaj dwa wymuszenia napiciowe:
e' (0+ ) = 2 2 cos(2t + 45o )
t =0
= 2 V/s oraz uC ' (0+ ) =
iC (0+ )
= 2 V/s
C
ktre wywouj nastpujce odpowiedzi:
i1 ' (0 + ) =
e ' (0 + ) u C ' (0 + )
=0A
R1
i2 ' (0 + ) =
uC ' (0 + )
=4A
R2
iC ' (0 + ) = i1 ' (0 + ) i2 ' (0 + ) = 4 A
6.4. Rwnania rniczkowo-cakowe obwodw

6.4.1. Elementarny ukad rwna oraz ukad rwna wzgldem prdw
gaziowych
Elementarny ukad rwna tworzymy wzgldem prdw i napi wszystkich gazi (elementw) obwodu po komutacji. Poszukiwane s funkcje czasu
opisujce te przebiegi dla t > 0. Liczba tych funkcji jest dwukrotnie wiksza od
liczby gazi. Tak te liczb rwna (2g) zawiera elementarny ukad rwna
w skad, ktrego wchodzi:
(w 1)
rwna niezalenych wynikajcych z I PK,
g (w 1) rwna niezalenych wynikajcych z II PK,
g
rwna opisujcych elementy.
Redukcj liczby rwna i niewiadomych mona uzyska rodkami analogicznymi do poznanych poprzednio w trakcie analizy obwodw liniowych prdu staego. Jeli przy zapisywaniu bilansu napi w oczkach bdziemy wyraali
napicia na elementach poprzez ich prdy, to wwczas zmniejszymy liczb
rwna do liczby nieznanych prdw gaziowych.
Dla oczek zbudowanych ze rde napicia, rezystorw, cewek i kondensatorw mona zapisa II PK wzgldem prdw elementw RLC:
Strona 156
di
R i + L d t + C i d t = e
(6.4-1)
W powyszym rwnaniu kadorazowe sumowanie () dotyczy wszystkich

elementw danego typu wystpujcych w rozwaanym oczku. Znaki s uzalenione od relacji midzy kierunkiem odpowiedniego prdu gaziowego i (lub
napicia rdowego e) a kierunkiem obchodzenia oczka. Dla struktury zawierajcej rwnie nj rde prdu mona zapisa g (w 1) nJ rwna niezalenych wzgldem g nJ nieznanych prdw gaziowych. Ukad rwna naley
uzupeni w 1 rwnaniami niezalenymi wg I PK.
Przykad 6.4-1. Zapiszemy ukad rwna wzgldem prdw gaziowych obwodu
Dla rozwaanego obwodu: g = 3, w = 2, nJ = 0
i1
L1
i2
L2
R
i3
Rys. 6.4-1
Wedug II PK (6.4-1) zapisujemy g (w 1) nJ = 2 rwnania, a wedug I PK

(w 1) = 1 rwnanie:
d i1 1
L1 d t + C i1 d t + R i3 = e
di
L2 2 R i3 = 0
dt
i1 i2 i3 = 0
6.4.2. Rwnanie rniczkowe wzgldem jednej odpowiedzi

Dla uzyskania rwnania rniczkowego wzgldem jednej odpowiedzi naley zapisa ukad rwna zawierajcy ten przebieg, a nastpnie wyeliminowa
z ukadu pozostae odpowiedzi.
Przykad 6.4-2. Zapiszemy rwnanie rniczkowe wzgldem prdu i2 w obwodzie
przedstawionym na rysunku 6.4-1 na podstawie ukadu rwna otrzymanego w przykadzie 6.4-1.
Po podstawieniu do rwnania pierwszego zalenoci i1 = i2 + i3 wynikajcej z rwnania trzeciego oraz po przeksztaceniu rwnania drugiego uzyskujemy zredukowany
ukad rwna:
Strona 157
d i3 1
1
d i2
L1 d t + L1 d t + C i2 d t + C i3 d t + R i3 = e
L di
i3 = 2 2
R dt
Podstawiajc drugie rwnanie do pierwszego otrzymujemy rwnanie wzgldem i2:
L1
d i2 L1 L2 d 2 i2 1
L
di
+
2 + i2 d t + 2 i2 + L2 2 = e
dt
R
C
R C
dt
dt
Po pomnoeniu obu stron rwnania przez RC, zrniczkowaniu obu stron i uporzdkowaniu, uzyskujemy rwnanie rniczkowe:
L1 L2 C
d 3 i2
dt
+ R C (L1 + L2 )
d 2 i2
dt
+ L2
d i2
de
+ R i2 = R C
dt
dt
W wyniku odpowiednich przeksztace, dla dowolnej odpowiedzi y(t),

mona utworzy rwnanie rniczkowe, ktre jest rwnaniem liniowym niejednorodnym o staych wspczynnikach o oglnej postaci
dn y
d n 1 y
d2 y
dy
+ a0 y = f (t )
dt
(6.4-2)
dt
dt
dt
Po prawej stronie powyszego rwnania znajduje si funkcja f(t), ktra
powstaje poprzez wykonanie operacji liniowych na funkcjach wymuszajcych
rde dziaajcych w obwodzie. Dlatego funkcja ta ma ten sam charakter jak
wymuszenia; przy wymuszeniach staych jest staa, przy wymuszeniach sinusoidalnych o pulsacji jest sinusoidalna o identycznej pulsacji, a przy wymuszeniach okresowych o okresie T jest okresowa o tym samym okresie. Jeli
w obwodzie wymuszenia nie dziaaj, wwczas f(t) = 0, a rwnanie rniczkowe staje si jednorodnym.
Wspczynniki an, an-1, ..., a2, a1, a0 zale wycznie od parametrw elementw niewymuszajcych. Rzd rwnania rniczkowego n jest rwny liczbie
elementw, magazynujcych energi w sposb niezaleny. Dlatego zwykle n
rwne jest cznej liczbie cewek i kondensatorw w obwodzie. Regua ta nie ma
zastosowania w szczeglnych przypadkach, np., gdy obwd zawiera poczenia
(szeregowe, rwnolege, w trjkt, w gwiazd itp.) samych cewek lub samych
kondensatorw.
an
+ an 1
n 1
+ L + a2
+ a1
6.4.3. Skadowa ustalona, skadowa przejciowa, rwnanie charakterystyczne

Rozwizanie rwnania (6.4-2) moe by przedstawione w postaci sumy:
y (t ) = yu (t ) + y p (t )
(6.4-3)
gdzie:
yu(t) skadowa ustalona (caka szczeglna rwnania niejednorodnego),
yp(t) skadowa przejciowa (caka oglna rwnania jednorodnego).
Strona 158
Skadowa ustalona yu(t) jest rozwizaniem rwnania (6.4-2) o charakterze

zgodnym z funkcj f(t). Ma wic ona ten sam charakter, jak wymuszenia std
nazwa skadowa ustalona (podrozdz. 1.7). Wyznaczaniem odpowiedzi ustalonych powicilimy rozdziay dotyczce analizy obwodw prdu staego,
sinusoidalnego i okresowego. Mimo e formalnie obliczalimy caki szczeglne
rwna rniczkowych niejednorodnych, to jednak samych rwna nie zapisywalimy. Zastosowane zostay pewne obwodowe metody porednie, ktre uatwiaj rozwizanie zadania. Do rwna rniczkowych odwoywalimy si
jedynie przy uzasadnianiu metod (np. punkt 4.4.5). Interesujcym, z uwagi na
moliwo dokonania pewnych uoglnie, jest uzupenienie rozwaa o przypadek obwodw z wymuszeniami wykadniczymi (podrozdz. 6.5).
Skadowa przejciowa yp(t) jest rozwizaniem rwnania jednorodnego:
an
dn y p
dt
+ an 1
d n 1 y p
dt
n 1
+ L + a2
d2 y p
dt
+ a1
d yp
dt
+ a0 y p = 0 (6.4-4)
Rwnanie to posiada n liniowo niezalenych rozwiza: y1(t), y2(t), . . . , yn(t).

Kombinacja liniowa tych rozwiza jest rwnie rozwizaniem rwnania
jednorodnego:
y p (t ) = A1 y1 (t ) + A2 y2 (t ) + L + An yn (t )
(6.4-5)
Na podstawie samego rwnania rniczkowego uzyskujemy rozwizanie

z dokadnoci do n staych: A1, A1, ..., An, ktre nazywamy staymi cakowania.
Wyznaczanie wartoci tych staych wymaga dodatkowych informacji o obwodzie (np. warunkw pocztkowych).
Posta niezalenych rozwiza: y1(t), y2(t), ..., yn(t) jest uzaleniona od
pierwiastkw rwnania charakterystycznego:
an s n + an 1 s n 1 + L + a2 s 2 + a1 s + a0 = 0
(6.4-6)
Pozwala ono okreli przy jakich wartociach s funkcja wykadnicza Ae st

moe by rozwizaniem rwnania jednorodnego, gdy podstawienie funkcji
wykadniczej w (6.4-4) prowadzi do rwnania:
A e s t an s n + an 1 s n 1 + L + a2 s 2 + a1 s + a0 = 0
(6.4-7)
Dla s nie bdcych pierwiastkami rwnania charakterystycznego z (6.4-7)

wynika rozwizanie A = 0, czyli przy tych wartociach s funkcja Ae st nie jest
rozwizaniem rwnania jednorodnego (6.4-4).
Jeli pierwiastki rwnania charakterystycznego s pojedyncze, oglne rozwizanie (6.4-5) rwnania jednorodnego mona zapisa w postaci:
n
y p (t ) = Ai e si t
i =1
Strona 159
(6.4-8)
Natomiast, jeli wrd pierwiastkw rwnania charakterystycznego znajduj si pierwiastki wielokrotne, to liczba rnych pierwiastkw m < n i rozwizanie ma posta [Van Valkenburg M.E., 1961, Analiza ukadw elektrycznych. PWN Warszawa]:
m ki
y p (t ) = Aij t j 1 e si t
(6.4-9)
i =1 j =1
gdzie:
ki krotno i-tego pierwiastka, przy czym oczywicie speniona jest zaleno:
m
n = ki
i =1
Nazwa skadowa przejciowa dla yp(t) jest uzasadniona w przypadku,

jeli funkcje wykadnicze wystpujce w rozwizaniach (6.4-8) i (6.4-9) malej
do zera, gdy czas zmierza do nieskoczonoci. Spenienie tego warunku oznacza stabilno obwodu. Zagadnienie stabilnoci obwodw zostanie omwione
szerzej w podrozdziale 6.9.
Przykad 6.4-3. Zapiszemy ogln posta skadowej przejciowej prdu i2p w obwodzie
przedstawionym na rysunku 6.4-1 przy nastpujcych parametrach elementw:
R = 6 , L1 = 3 H, L2 = 40 H, C = 0,25 F
W pierwszej kolejnoci napiszemy rwnanie charakterystyczne rwnania rniczkowego wzgldem prdu i2. Z przykadu 6.4-2 wiemy, e to rwnanie rniczkowe ma posta:
L1 L2 C
d 3 i2
dt
+ R C (L1 + L2 )
d 2 i2
dt
+ L2
d i2
de
+ R i2 = R C
dt
dt
czyli rwnanie jednorodne wzgldem skadowej przejciowej i2p:
L1 L2 C
d 3 i2 p
dt
+ R C (L1 + L2 )
d 2 i2 p
dt
+ L2
d i2 p
dt
+ R i2 p = 0
Wspczynniki po lewej stronie tego rwnania wystpuj rwnie w rwnaniu

charakterystycznym:
L1 L2 C s 3 + R C (L1 + L2 ) s 2 + L2 s + R = 0
Przy podanych parametrach elementw otrzymujemy rwnanie:
30 s 3 + 64,5 s 2 + 40 s + 6 = 0
ktre ma trzy pierwiastki: s1 = 1,115 s1 ; s2 = 0,815 s1 ; s3 = 0,220 s1.
Ogln posta skadowej przejciowej prdu i2p mona zapisa:
i2 p = A1 e 1,115t + A2 e 0,815t + A3 e 0, 220t
Strona 160
6.5. Wyznaczanie odpowiedzi wykadniczej na wymuszenie

wykadnicze w obwodzie liniowym
6.5.1. Analiza w dziedzinie czasu
Zamy, e w obwodzie w chwili t = 0 wczono rda napicia
e(t) = E ept oraz prdu j(t) = J ept. Przy czym poszczeglne rda mog mie
dowolne parametry E i J, ale za to posiadaj jednakowe wspczynniki p
w wykadniku. Wwczas caki szczeglne rwna rniczkowych tych obwodw (skadowe ustalone odpowiedzi) s rwnie funkcjami wykadniczymi
y(t) = Y ept o tym samym wspczynniku p w wykadniku. W przypadku, gdy
wspczynnik p jest rzeczywisty i ujemny wszystkie przebiegi w obwodzie zanikaj z upywem czasu. Dlatego termin skadowa ustalona nie oznacza tego
samego, co w przypadku wymusze staych czy okresowych. W tamtych obwodach skadowe ustalone byy niezanikajcymi funkcjami czasu i po zakoczeniu
stanu nieustalonego stanowiy pen odpowied obwodu. W kadym jednak
przypadku, gdy zapewnimy odpowiednie warunki pocztkowe, skadowe przejciowe nie wystpuj i zaraz po komutacji pene odpowiedzi s rwne skadowym ustalonym.
Przykad 6.5-1. Wyznaczymy skadow ustalon prdu i2 w obwodzie z przykadu 6.4-1
(rys. 6.5-1) w przypadku wymuszenia wykadniczego i dla podanych parametrw elementw: e = 20 e 4t V, t > 0, R = 3 , L1 = 0,5 H, C = 0,05 F, L2 = 1 H.
Nastpnie okrelimy warunki pocztkowe przy ktrych nie wystpi stan nieustalony.
Rwnanie rniczkowe wzgldem prdu i2 uzyskane w przykadzie 6.4-2:
L1 L2 C
d 3 i2
dt
+ R C (L1 + L2 )
i1
d 2 i2
dt
L1
+ L2
d i2
de
+ R i2 = R C
dt
dt
i2
uC
e
L2
R
i3
Rys. 6.5-1
Po uwzgldnieniu wykadniczej postaci wymuszenia E e pt i przebiegu poszukiwanego I2 e pt:
L1 L2 C p 3 I 2 e pt + R C (L1 + L2 ) p 2 I 2 e pt + L2 p I 2 e pt +
+ R I 2 e pt = R C p E e pt
Strona 161
Po podstawieniu danych liczbowych i parametru p = 4 s1:
I 2 e 4t 0,5 1 0,05 ( 4 )3 + 3 0,05 (0,5 + 1) ( 4)2 + 1 ( 4) + 3 =

= 3 0,05 ( 4) 20 e 4t
Std obliczamy I2 = 12 A i zapisujemy rwnanie odpowiedzi: i2 = 12 e 4t A.
Stan nieustalony nie wystpi, jeli prdy cewek oraz napicie na kondensatorze
bd miay w chwili t = 0 wartoci zgodne z wartociami wynikajcymi ze stanu ustalonego dla t = 0+. Dla cewki L2 jest to warto i2(0) = i2(0+) = 12 A. Dla wyznaczenia
pozostaych warunkw pocztkowych okrelimy rwnania odpowiednich przebiegw:
L2 d i2 1
= 48 e 4t A = 16 e 4t A
i1 = i2 + i3 = 4 e 4t A
R dt 3
1
1
1
uc = i1 d t =
4 e 4t V = 20 e 4t V
C
0,05 4
i3 =
Na ich podstawie warunki pocztkowe dla cewki L1: i1(0) = 4 A i dla kondensatora C: uC(0) = 20 V. Jeli wystpi obliczone warunki pocztkowe, wszystkie odpowiedzi obwodu bd si zmieniay, zgodnie z wyznaczonymi funkcjami wykadniczymi. Przy niespenieniu, chociaby jednego warunku, odpowiedzi bd dodatkowo zawieray skadowe przejciowe.
6.5.2. Schematy zastpcze dla przebiegw wykadniczych

Do analizy stanw ustalonych, wykadniczych mona wypracowa metodyk, ktra nie wymaga zapisywania rwna rniczkowych obwodu. Przy
poszukiwaniu odpowiedzi y(t) = Y ept obwodu w istocie szukamy tylko parametru Y, gdy wspczynnik p jest dla wszystkich odpowiedzi taki sam jak w wymuszeniach. Parametr Y przebiegu wykadniczego jest rwny jego wartoci
pocztkowej y(0) i bdzie nazywany sta przebiegu. Mona utworzy schemat
zastpczy obwodu pokazujcy zwizki pomidzy staymi przebiegw wykadniczych dla zadanego wspczynnika p.
Struktura tego schematu bdzie taka sama jak obwodu pierwotnego, gdy
prawa Kirchhoffa zapisane dla przebiegw wykadniczych i dla ich staych s
izomorficzne. Na przykad z rwnania:
I1 e p t I 2 e p t I 3 e p t = 0
wynika:
I1 I 2 I 3 = 0
Zwizki midzy staymi prdw i napi na elementach RLC wynikaj
z zalenoci w dziedzinie czasu:
Strona 162
U R e pt = R I R e pt
UR = R IR
R:
u R = R iR
L:
uL = L
d iR
dt
U L e pt = L
d I L e pt
dt
C:
iC = C
d uC
dt
I C e pt = C
d U C e pt
IC = p C U C
dt
UL = p L IL
Stosunek wartoci chwilowej napicia i prdu wykadniczego na zaciskach

dwjnika jest w dowolnej chwili rwny ilorazowi staych napicia oraz prdu
i stanowi impedancj dwjnika dla przebiegw wykadniczych o wspczynniku p:
U e p t U
Z ( p) =
=
(6.5-1)
I
I e p t
Impedancje elementw RLC s rwne:
Z R ( p) = R
Z L ( p) = p L
ZC ( p) =
1
p C
(6.5-2)
Schematy zastpcze dla przebiegw wykadniczych mona analizowa metodami wykorzystywanymi w przypadku obwodw liniowych prdu staego.
I1
1
pC
pL1
I2
UC
E
pL2
R
I3
Rys. 6.5-2
Przykad 6.5-2. Wyznaczymy prd wykadniczy i2 w obwodzie z przykadu 6.5-1,

stosujc schemat zastpczy dla przebiegw wykadniczych. Schemat zastpczy przedstawiono na rysunku 6.5-2.
Parametry elementw (przy p = 4 s1):
E = 20 V, p L1 = 2 , p L2 = 4 ,
1
= 5
p C
Impedancja widziana od strony rda:
1
+ R (p L2 )
p C
3 ( 4)
= 5
Z (p )= 2 5 +
3 4
Z (p )= p L1 +
Strona 163
Prd przez rdo:
I1 =
E
=4A
Z ( p)
I 2 = I1
R
3
= 4
= 12 A
R + p L2
3 4
W dziedzinie czasu wynik kocowy jest taki sam jak w przykadzie 6.5-1:
i2 = 12 e 4t A .
6.5.3. Przypadek urojonego wspczynnika p

Przyjcie, e wspczynnik w wykadniku p ma warto urojon j oznacza rozwaanie pewnego obwodu abstrakcyjnego, w ktrym przebiegi prdu
i napicia maj charakter zespolony y(t) = Y ej t. Konsekwencj jest te konieczno dopuszczenia zespolonych wartoci staych Y =|Y| ej. Nawet jeli
wymuszenia w obwodzie maj stae rzeczywiste, to obecno cewek i kondensatorw w obwodzie powoduje, e stae odpowiedzi s zespolone. W rezultacie
oglna posta przebiegw w takim obwodzie jest nastpujca:
y (t ) = Y e j e j t = Y cos( t + ) + j Y sin ( t + )
(6.5-3)
Czci rzeczywista i urojona s przebiegami harmonicznymi. Bilans napi

i prdw oraz rwnania elementw o rzeczywistych parametrach musz by
realizowane niezalenie dla skadowych rzeczywistych i urojonych. Dlatego ten
abstrakcyjny obwd realizuje zalenoci, wystpujce w dwch obwodach rzeczywistych. W jednym z nich pojawiaj si przebiegi zgodne z czci rzeczywist (cosinusoidalne), w drugim odpowiadajce czci urojonej (sinusoidalne).
Nietrudno zauway, e schemat zastpczy dla skadowych wykadniczych
przy p = j jest tosamy ze schematem zastpczym metody symbolicznej (podrozdz. 4.1). Impedancja Z(p) (punkt 6.5.2) przy p = j rwna si impedancji
zespolonej przy pulsacji . Stae Y przebiegw wykadniczych peni rol amplitud zespolonych. W metodzie symbolicznej amplitudy zespolone reprezentoway parametry fal sinusoidalnych. Dlatego metoda symboliczna moe by
rozumiana jako wykorzystanie metody schematu zastpczego dla przebiegw
wykadniczych (z urojonym wspczynnikiem p = j) w odniesieniu do czci
urojonej przebiegw wykadniczych.
6.5.4. Przypadek zespolonego wspczynnika p

W naszych rozwaaniach moemy si posun o jeszcze jeden krok dalej,
przyjmujc p = + j . Oznacza to, e w naszym abstrakcyjnym obwodzie
wystpuj przebiegi zespolone, ktrych skadowe (rzeczywiste i urojone) s
falami harmonicznymi o wykadniczo zmieniajcej si amplitudzie:
Strona 164
y(t ) = Y e j e( + j )t = Y e t cos( t + ) + j Y e t sin( t + ) (6.5-4)

Schemat zastpczy dla staych takich przebiegw moe by wykorzystany
do analizy stanu ustalonego w obwodzie, w ktrym dziaaj wymuszenia harmoniczne o wykadniczo zmieniajcej si amplitudzie. W takim przypadku
impedancje elementw (punkt 6.5.2) musz by obliczane dla p = + j .
Przykad 6.5-3. Wyznaczymy skadowe ustalone prdw i1, i2 oraz napicia uC w obwodzie z przykadu 6.5-1 (rys. 6.5-1) przy wymuszeniu harmonicznym o wykadniczo
malejcej amplitudzie i niezmienionych parametrach elementw RLC:
e = 20 e 4t sin(3 t + 30o ) V, R = 3 , L1 = 0,5 H, L2 = 1 H, C = 0,05 F
Nastpnie okrelimy warunki pocztkowe, przy ktrych nie wystpi stan nieustalony.
Schemat zastpczy nie ulega zmianie rysunek 6.5-2. Jednak tym razem parametrem napicia rdowego jest staa E = 20 e j 30 V, a wspczynnik p = ( 4 + j3) s1.
Wwczas napicie rdowe e jest rwne czci urojonej funkcji wykadniczej E ept.
Analogiczny zwizek zachodzi midzy staymi, ktre s odpowiedziami w schemacie
zastpczym a funkcjami czasu, opisujcymi odpowiedzi w obwodzie pierwotnym (por.
6.5.4).
Parametry elementw schematu zastpczego przy p = ( 4 + j 3) s1:
p L1 = ( 2 + j 1,5) , p L2 = ( 4 + j 3) ,
1
= ( 3,2 j 2,4)
p C
Impedancja widziana od strony rda:
Z ( p ) = p L1 +
1
+ R ( p L2 ) =
p C
= 2 + j 1,5 3,2 j 2,4 +
3 ( 4 + j 3)
= ( 1,3 + j 1,8)
3 4 + j 3
Prd przez rdo:
I1 =
o
E
= ( 0,916 j 8,960) A = 9,008 e j95,8 A
Z ( p)
Napicie na kondensatorze:
U C = I1
o
1
= ( 18,57 + j 30,87 ) V = 36,03 e j121,0 V
p C
I 2 = I1
o
R
= ( 7,790 + j 3,513) A = 8,545 e j155,7 A
R + p L2
Strona 165
Przechodzc do dziedziny czasu zapisujemy:
(
)
sin (3 t + 155,7 ) A
sin (3 t + 121,0 ) V
i1 = 9,008 e 4t sin 3 t 95,8o A

i2 = 8,545 e 4t
uC = 36,03 e 4t
Brak skadowej przejciowej zapewniaj warunki pocztkowe odpowiadajce

wartociom chwilowym skadowej ustalonej w momencie t = 0+. Znajc rwnania
skadowych ustalonych prdw obydwu cewek i napicia na kondensatorze obliczamy:
( )
( )
(0 ) = 8,545 sin (155,7 ) A = 3,513 A
u (0 ) = 36,03 sin (121,0 ) V = 30,87 V
1 0 = 9,008 sin 95,8o A = 8,960 A
6.6. Metody porednie uzyskiwania rwnania charakterystycznego

6.6.1. Sens fizyczny metody bezporedniej uzyskiwania rwnania
charakterystycznego
Metoda bezporednia (pokazana w podrozdz. 6.4) wymaga dokonania
przeksztace ukadu rwna obwodu w celu otrzymania rwnania rniczkowego wzgldem wybranej odpowiedzi y(t) w postaci zalenoci (6.4-2). Po
utworzeniu rwnania jednorodnego wzgldem yp(t) (6.4-4) dokonujemy podstawienia funkcji wykadniczej yp(t) = Aest. Otrzymujemy rwnanie (6.4-7):
A e st an s n + an 1 s n 1 + L + a2 s 2 + a1 s + a0 = 0
z ktrego wynika, e staa A moe by niezerowa (rwnanie jednorodne ma
rozwizanie!) tylko wwczas, jeli s jest pierwiastkiem rwnania charakterystycznego (6.4-6)
an s n + an 1 s n 1 + L + a2 s 2 + a1 s + a0 = 0
Przejcie od rwnania rniczkowego niejednorodnego do rwnania jednorodnego oznacza, w sensie fizycznym, przejcie od obwodu z wymuszeniami do
takiego, w ktrym wymuszenia nie dziaaj. Takie przejcie oznacza zastpienie
rde napiciowych zwarciami, a rde prdowych przerwami. Dla obwodu
(rys. 6.4-1) rozwaanego w przykadach w podrozdziale 6.4 taki obwd przybiera posta jak na rysunku 6.6-1. W obwodzie bez wymusze pojawi si
tylko odpowiedzi o cile okrelonych (wanie przez rwnanie charakterystyczne) cechach. Mianowicie mog by to funkcje wykadnicze Ae st ze
wspczynnikiem s rwnym pierwiastkowi rwnania charakterystycznego. W
przypadku, gdy rwnanie charakterystyczne ma pierwiastek s1 o krotnoci k1 w
obwodzie bez wymusze mog te wystpi, zgodnie z teori rwna rniczkowych, przebiegi Aj t(j1) exp(s1t) dla j = 2, ... , k1.
Strona 166
i1p
L1
i2p
L2
R
i3p
Rys. 6.6-1
Przykad 6.6-1. Pokaemy inny od opisanego powyej oraz podanego w podrozdziale

6.4, sposb dochodzenia do rwnania charakterystycznego obwodu, przedstawionego
na rysunku 6.6-1.
Rwnania wzgldem skadowych przejciowych prdw gaziowych obwodu na
rysunku 6.6-1:
d i1 p 1
+ i1 p d t + R i3 p = 0
L1
dt
C
d i2 p
R i3 p = 0
L2
dt
i1 p i2 p i3 p = 0
W obwodzie bez wymusze mog wystpi przebiegi:
i1 p = I1 e s t
i2 p = I 2 e s t
i3 p = I 3 e st
Po podstawieniu tych funkcji do ukadu rwna:
s t
( s L1 I1 + sC I1 + R I 3 ) e = 0
s t
(s L2 I 2 R I 3 ) e = 0
s t
(I1 I 2 I 3 ) e = 0
Po podzieleniu kadego z rwna przez est otrzymujemy w zapisie macierzowym:

1
s L1 + s C 0 R I1 0
0
s L2 R I 2 = 0
1
1 1 I 3 0
Warunkiem wystpienia niezerowych rozwiza jest zerowa warto wyznacznika

gwnego:
(s ) = s L1 +
1
1
s L2 R s L2 s L1 +
R = 0
C
s C
s
Strona 167
Po uporzdkowaniu otrzymujemy rwnanie charakterystyczne (por. przykad

6.4-3):
L1 L2 C s 3 + R C (L1 + L2 ) s 2 + L2 s + R = 0
Ten sposb uzyskiwania rwnania charakterystycznego nie wymaga przeprowadzenia kopotliwych przeksztace ukadu rwna rniczkowo-cakowych obwodu. Kolejne uproszczenie mona uzyska, jeli dla utworzenia rwnania macierzowego odwoamy si do schematu zastpczego dla przebiegw
wykadniczych. Takie postpowanie prowadzi nas do metody wyznacznika
gwnego.
6.6.2. Metoda wyznacznika gwnego
Metoda wyznacznika gwnego bazuje na schemacie zastpczym obwodu
bez wymusze dla przebiegw wykadniczych o wspczynniku s. Na przykad
dla obwodu z rysunku 6.6-1 schemat zastpczy przybiera posta jak na rysunku 6.6-2. Nastpnie zapisujemy ukad rwna wedug dowolnej metody analizy
obwodu wzgldem staych (mnonikw) przebiegw wykadniczych. Jest to
liniowy ukad rwna, w ktrym wektor wyrazw wolnych jest zerowy. Ukad
ten ma niezerowe rozwizania tylko gdy jest osobliwy, tzn. ma wyznacznik
gwny rwny zero. Warunek ten jest speniony tylko przy tych szczeglnych
wartociach s, ktre s pierwiastkami rwnania charakterystycznego.
I1
sL1
I11
(1) I2
1
sC
I22
sL2
I3
Rys. 6.6-2
Przykad 6.6-2. Utworzymy rwnanie charakterystyczne obwodu przedstawionego na
rysunku 6.6-1 metod wyznacznika gwnego.
Na rysunku 6.6-2 przedstawiono schemat zastpczy dla przebiegw wykadniczych obwodu bez wymusze. Pokaemy stosowanie metody wyznacznika gwnego z
wykorzystaniem rnych metod analizy obwodu.
Wedug metody oczkowej otrzymujemy ukad rwna:
I 0
s L1 + s C + R R 11 =
s L2 + R I 22 0
R
Wyznacznik gwny przyrwnujemy do zera:
Strona 168
(s ) = s L1 L2 +
L2
R
+ R s L2 + s L1 R +
+ R2 R2 = 0
C
s C
Po elementarnych przeksztaceniach dochodzimy do rwnania charakterystycznego:

L1 L2 C s 3 + R C (L1 + L2 ) s 2 + L2 s + R = 0
Wedug metody potencjaw wzowych otrzymujemy rwnanie:
1
1
1
U10 = 0
+ +
sL + 1
R s L2
1
s C
Wyznacznik gwny rwny jest jedynemu wspczynnikowi rwnania:
(s ) =
s C
2
s L1 C + 1
s L2 + R
=0
s R L2
Po pomnoeniu obu stron przez iloczyn mianownikw ponownie uzyskujemy

rwnanie charakterystyczne:
L1 L2 C s 3 + R C (L1 + L2 ) s 2 + L2 s + R = 0
Ukad rwna wzgldem staych I1, I2, I3 wg metody prdw gaziowych oraz
sposb dochodzenia do rwnania charakterystycznego pokazano rwnie w przykadzie
6.6-1.
6.6.3. Metoda impedancji wziernej

Dla dwjnika bez wymusze zdefiniowana zostaa wzr (6.5-1) impedancja Z(p) dla przebiegw wykadniczych o wspczynniku p. Jeli wymuszenie wykadnicze E ept wywouje prd I ept (rys. 6.6-3a), wwczas:
Z ( p) =
a)
Iept
Eept
R
L
C
r
g
E e p t E
=
I
I e p t
b)
Iest
(6.6-1)
R
L
C
r
g
Rys. 6.6-3
Prd wykadniczy moe te wystpi, mimo e wymuszenia nie dziaaj

(rys. 6.6-3b). Jest to moliwe, jeli wspczynnik p = s, gdzie s pierwiastek
rwnania charakterystycznego. W takim przypadku staa I jest rna od zera,
Strona 169
mimo e E = 0. Dlatego impedancja dla przebiegw wykadniczych przy p = s

jest rwna zeru:
Z ( s) = 0
(6.6-2)
Tak impedancj, okrelon dla wybranej gazi nazwiemy impedancj

wziern. Jest to impedancja midzy punktami otrzymanymi z przecicia gazi
oraz okrelona przy zaoeniu, e wymuszenia w obwodzie nie dziaaj. Rwnanie charakterystyczne obwodu mona uzyska, przyrwnujc impedancj
wziern dla przebiegw wykadniczych do zera.
Przykad 6.6-3. Zapiszemy rwnanie charakterystyczne obwodu przedstawionego na
rysunku 6.4-1 metod impedancji wziernej.
Impedancja wzierna dla przebiegw wykadniczych od strony gazi z cewk L1
i kondensatorem C jest rwna:
Z (s ) = s L1 +
1
R s L2
+
=0
s C R + s L2
Po pomnoeniu stron rwnania przez sC(R+sL2) i uporzdkowaniu otrzymujemy:
L1 L2 C s 3 + R C (L1 + L2 ) s 2 + L2 s + R = 0
Jeli odwoamy si do impedancji wziernej gazi z rezystorem R, wwczas:
s L2 s L1 +
s C
Z (s ) = R +
=0
1
s L2 + s L1 +
s C
Po pomnoeniu przez mianownik uzyskamy:
s R (L1 + L2 ) +
R
L
+ s 2 L1 L2 + 2 = 0
s C
C
Nastpnie obie strony mnoymy przez sC i otrzymujemy ponownie rwnanie charakterystyczne:
L1 L2 C s 3 + R C (L1 + L2 ) s 2 + L2 s + R = 0
Metod impedancji wziernej uzyskujemy rwnanie charakterystyczne, odpowiadajce bezporednio rwnaniu jednorodnemu wzgldem prdu w gazi
przecinanej. Uwaga ta jest istotna w odniesieniu do pewnych wyjtkowych
obwodw, w ktrych rwnania charakterystyczne, wynikajce z rwna jednorodnych wzgldem rnych odpowiedzi tego samego obwodu, nie maj jednakowych pierwiastkw.
W obwodach zbudowanych z elementw RLC, dziki moliwoci stosowania wzorw na poczenia dwjnikw, metoda impedancji wziernej jest
szczeglnie skuteczna. Natomiast metoda wyznacznika gwnego jest bardziej
Strona 170
przydatna przy poszukiwaniu rwnania charakterystycznego obwodu ze rdami sterowanymi (przykad 6.9-2). W takim przypadku posugiwanie si metod impedancji wziernej wymaga zwykle rozwizania ukadu rwna obwodu.
atwiej mona utworzy wyraenie, bdce wyznacznikiem gwnym tego
ukadu rwna ni wyraenie bdce jego rozwizaniem.
6.7. Stan nieustalony w obwodach z jednym elementem

magazynujcym energi
6.7.1. Analiza bezporednia
Jeli obwd zawiera jedn cewk lub jeden kondensator, to w rwnaniu
(6.4-2) n = 1. Wzgldem dowolnej odpowiedzi y(t) zapisa mona rwnanie
rniczkowe niejednorodne pierwszego rzdu o staych wspczynnikach:
a1
dy
+ a0 y = f (t )
dt
(6.7-1)
Rozwizanie powyszego rwnania (p.6.4.3) mona przedstawi w postaci

sumy:
y (t ) = yu (t ) + A1 e s1 t
(6.7-2)
gdzie:
s1 jedyny pierwiastek rwnania charakterystycznego, ktre ma posta:
a1 s + a0 = 0
(6.7-3)
Rozwizanie rwnania (6.7-1) zawiera sta A1, ktr mona wyznaczy na

podstawie znajomoci odpowiedzi ustalonej yu(t) oraz wartoci pocztkowej
y(0+) z zalenoci (6.7-2) zapisanej dla chwili t = 0+:
y (0 + ) = yu (0 + ) + A1
(6.7-4)
Przykad 6.7-1. Wyznaczymy przebieg prdu i po komutacji w obwodzie z rysunku

6.1-1a. Ukad rwna wzgldem prdw w gaziach obwodu po komutacji (rys. 6.7-1)
jest nastpujcy:
iL
i i1 iL = 0
i1
R i + R i1 = E
R i + L
diL
=E
dt
R
Rys. 6.7-1
Po wyeliminowaniu prdw i1 i iL otrzymamy:
2 L
di
+ R i = E
dt
Strona 171
Formalnie odpowied ustalon iu mona uzyska z powyszego rwnania przy

uwzgldnieniu, e przy niezmiennym w czasie wymuszeniu odpowied ustalona jest
staa, a jej pochodna rwna jest zero. Std:
iu =
E
R
Elementarna analiza stanu ustalonego, dla ktrego cewka stanowi zwarcie, prowadzi do tego samego wyniku.
Po rozwizaniu rwnania charakterystycznego: 2 L s + R = 0
rozwizanie rwnania rniczkowego moemy przedstawi w postaci:
R
t
E
+ A1 e 2 L
R
Ustalenie waciwej staej A1 wymaga znajomoci wartoci pocztkowej i(0+). Dla
analizowanego obwodu i(0+) = 3E/4R (p. przykad 6.3-1). Z rwnania:
i=
i (0 + ) =
E
3E
+ A1 =
R
4R
obliczamy sta A1 i zapisujemy rozwizanie

R
t
E
E
i=
e 2 L
R 4 R
Na rysunku 6.7-2 przedstawiono przebieg prdu i(t).
i
E
R
3E
4R
E
2R
t
0
4L
R
8L
R
Rys. 6.7-2
6.7.2. Rwnanie charakterystyczne obwodu pierwszego rzdu. Staa czasowa

Do utworzenia rwnania charakterystycznego posuymy si metod
impedancji wziernej (punkt 6.6.3). Przy czym impedancj t bdziemy okrelali
od strony gazi z cewk (lub kondensatorem). Pozostae elementy (rezystory,
rda sterowane) tworz sie rezystancyjn, ktra moe by zastpiona rezystorem rwnowanym. Jego rezystancj oznaczymy RT, poniewa przy wyznaczaniu impedancji wziernej, podobnie jak przy okrelaniu rezystancji wystpu-
Strona 172
jcej w modelu Thevenina, przyjmujemy, e wymuszenia nie dziaaj.

W rezultacie uproszczony schemat zastpczy dla przebiegw wykadniczych
przybiera dla obwodu z cewk posta jak na rysunku 6.7-3a. Z rwnania charakterystycznego:
Z (s ) = s L + RT = 0
obliczymy jedyny pierwiastek:
R
s1 = T
L
a)
(6.7-5)
(6.7-6)
b)
RT
1
sC
RT
sL
Rys. 6.7-3
Natomiast dla obwodu z kondensatorem zgodnie z schematem na rysunku

6.7-3b uzyskujemy rwnanie:
Z (s ) =
1
+ RT = 0
s C
(6.7-7)
ktre ma rozwizanie:
s1 =
1
RT C
(6.7-8)
yp
t
2
3
4
5
A/e
yp
0,368 A
0,135 A
0,050 A
0,018 A
0,007 A
t
0
4
Rys. 6.7-4
W rozwaanych obwodach skadowe przejciowe opisywane s funkcj wykadnicz (rys. 6.7-4), ktrej szybko zanikania jest okrelona przez pierwiastek
rwnania charakterystycznego s1. Bardziej naturalnym parametrem przebiegu
wykadniczego jest staa czasowa okrelona poprzez czas po upywie, ktrego
skadowa przejciowa zmniejsza si e-krotnie, gdzie przez e rozumiemy podstaw
Strona 173
logarytmw naturalnych. Zwizek midzy sta czasow a pierwiastkiem rwnania charakterystycznego uzyskujemy, wychodzc od definicji staej czasowej:
y p (t )
A e s1 t
=
= e s1 = e
(6.7-9)
(
)
s
t
+
1
y (t + ) A e
p
Po porwnaniu wykadnikw mamy ostatecznie:

1
s1
(6.7-10)
Czyli w obwodzie z jedn cewk zgodnie z zalenoci (6.7-6) otrzymujemy:
L
RT
(6.7-11)
a dla obwodu z jednym kondensatorem z (6.7-8) wynika:
= RT C
(6.7-12)
Po upywie czasu 5 skadowa przejciowa maleje do wartoci ponad stukrotnie mniejszej od wartoci pocztkowej A1. Przyjmuje si zwykle, e dla
t > 5 odpowied cakowita jest bliska skadowej ustalonej.
Przykad 6.7-2. Wyznaczymy sta czasow obwodu pokazanego na rysunku 6.7-5
dla obydwu pozycji wycznika P przy danych: e = 2 sin 3t V, J = 4 A, L = 1 H,
R1 = R2 = R3 = R4 = 1
a) P otwarty
RT = R3 + R1 ( R2 + R4 ) = 1,67
L
= 0,6 s
RT
b) P zamknity
RT = R2 ( R1 + R3 R4 ) = 0,6
L
= 1,67 s
RT
R1
L
R2
e
R3
R4
Rys. 6.7-5
Strona 174
6.7.3. Algorytm poredniej analizy stanu nieustalonego w obwodach

pierwszego rzdu
Dowoln odpowied w obwodzie z jedn cewk lub jednym kondensatorem mona zapisa w postaci:
y(t ) = yu (t ) + A e
(6.7-13)
i wyznaczy poprzez realizacj nastpujcego planu:

a) wyznaczenie odpowiedzi ustalonej yu(t) (rozdziay II, IV i V),
b) obliczenie staej czasowej wg wzoru (6.7-11) lub (6.7-12),
c) obliczenie staej A:
. wyznaczenie warunku pocztkowego iL(0) lub uC(0) na podstawie analizy stanu przed komutacj,
. wyznaczenie wartoci pocztkowej y(0+) (podrozdz. 6.3),
. wyznaczenie staej A z rwnania (6.7-4).
Przykad 6.7-3. Wyznaczymy rwnanie przebiegu prdu i4 w obwodzie przedstawionym na rysunku 6.7-6.
Dane: E = 27 V, R1 = R4 = 3 , R2 = R3 = 6 , C = 0,05 F
R1
R2
E
R3
uC
R4
i4
Rys. 6.7-6
Przed komutacj w obwodzie panuje stan ustalony.
Poszukiwany prd ma posta:
i4 = i4u + A e
Kolejno okrelamy:
i4u =
a)
b)
RT =
E
=3A
R2 + R4
R1 R3
R R
+ 2 4 = 2+2 = 4
R1 + R3 R2 + R4
= RT C = 0,2 s
Strona 175
c)
. Ze stanu ustalonego przed komutacj:
( )
uC 0 = E
R3
= 18 V
R1 + R3
. Tworzymy schemat zastpczy dla wartoci pocztkowych (rys. 6.7-7),

z analizy ktrego wynika:
( )
i4 0 + =
( )
E
R3
uC 0
R2
= 4,5 3 = 1,5 A
R1 R2 + R3 R4 R3 + R4 R1 R3 + R2 R4 R2 + R4
. wyznaczamy sta A:
( )
( )
A = i4 0 + i4u 0 + = 1,5 3 = 1,5 A
R1
uC (0)
R2
E
R4
R3
i4 (0+)
Rys. 6.7-7
Moemy zapisa wynik:
i4 = 3 1,5 e 5t A
6.8. Analiza stanu nieustalonego w obwodach wyszych rzdw

6.8.1. Algorytm poredniej analizy stanu nieustalonego
Podstawow trudnoci przy analizie stanw nieustalonych bezporednio
na podstawie ukadu rwna rniczkowo-cakowych obwodu jest konieczno wykonywania kopotliwych przeksztace tego ukadu. Podobnie jak
w obwodach pierwszego rzdu (podrozdz. 6.7), rwnie w obwodach wyszych
rzdw mona przeprowadzi analiz nie odwoujc si bezporednio do rwna rniczkowych. Zalet takiego podejcia jest wykorzystanie poznanych
w poprzednich rozdziaach metod obwodowych. Istotne jest te odwoywanie
si do modelowania obwodowego pewnych elementw, wystpujcych w rwnaniu odpowiedzi. Postpowanie jest mniej formalne, bardziej odwouje si do
strony fizycznej zalenoci obwodowych. Stosowanie takiego sposobu analizy
uatwia dostrzeenie powiza miedzy parametrami elementw a zachowaniem
si odpowiedzi.
Strona 176
Dowoln odpowied w stanie nieustalonym w obwodzie n-tego rzdu

mona zapisa zgodnie z zalenociami (6.4-3, 6.4-5) w postaci:
n
y (t ) = yu (t ) + Ai yi (t )
(6.8-1)
i =1
Wyznaczanie poszczeglnych elementw mona przeprowadzi wg planu:

a) obliczenie odpowiedzi ustalonej yu(t) (rozdziay II, IV i V),
b) uzyskanie rwnania charakterystycznego jedn z metod porednich (podrozdz. 6.6) i obliczenie jego pierwiastkw,
c) obliczenie staych Ai (i = 1, 2,..., n):
. Wyznaczenie warunkw pocztkowych dla wszystkich cewek iL(0) oraz
kondensatorw uC(0) ,
. Wyznaczenie wartoci pocztkowych odpowiedzi i jej pochodnych:
y(0+), y'(0+), ... , y(n 2)(0+), y(n 1)(0+) (podrozdz. 6.3),
. Wyznaczenie staych Ai z ukadu rwna liniowych:
n
+
+
+
y 0 = yu 0 + Ai yi 0
i =1
+
+
y ' 0 = yu ' 0 + Ai yi ' 0 +
i =1
LLLLLLLL
(n 1)
n
y (n 1) 0 + = y (n 1) 0 + + A y
i i 0+
u
i =1
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
(6.8-2)
( )
Kolejne rwnania ukadu rwna (6.8-2) powstaj z zalenoci (6.8-1) na

drodze rniczkowania i podstawiania t = 0+.
Posta funkcji yi(t) jest uzaleniona od krotnoci pierwiastkw rwnania
charakterystycznego (punkcie 6.4.3). W nastpnych punktach omwione zostan poszczeglne przypadki.
6.8.2. Przypadek pojedynczych pierwiastkw rwnania charakterystycznego

W tej sytuacji rwnanie odpowiedzi (6.8-1) przybiera posta:
n
y (t ) = yu (t ) + Ai e si t
(6.8-3)
i =1
Konkretyzuje si tu oglny zapis ukadu rwna (6.8-2) wzgldem staych

Ai (punkt c podpunkt algorytmu):
Strona 177
+
+
y
0
y
0
=
+
Ai
u
i =1
y ' 0 + = yu ' 0+ + si Ai
i =1
LLLLLLLL
n
y (n 1) 0 + = y (n 1) 0 + + s n 1 A
u
i
i
i =1
( )
( )
( )
( )
( )
(6.8-4)
( )
Przykad 6.8-1. Wyznaczymy przebieg prdu i po komutacji w obwodzie przedstawionym na rysunku 6.8-1.
Dane: E = 6 V, R1 = 0,4 , R2 = 0,8 , L = 0,2 H, C = 2,5 F, uC(0) = 2 V
R1
R2
iL
L
C
uC
Rys. 6.8-1
a) W stanie ustalonym po komutacji otrzymujemy:
iu =
E
=5A
R1 + R2
b) Impedancj wziern dla gazi z kondensatorem przyrwnujemy do zera:
1
R (R + s L )
+ 1 2
=0
s C R1 + R2 + s L
Po podstawieniu danych:
1
0,4 (0,8 + s 0,2 ) 0,4 0,4 s + 1,6
+
=
+
=0
s 2,5
1,2 + s 0,2
s
6+s
uzyskujemy rwnanie charakterystyczne:
s2 + 5 s + 6 = 0
z pierwiastkami: s1 = 2 i s2 = 3
c) Obliczamy stae A1 i A2:
. Warunki pocztkowe:
( )
uC 0 = 2 V
( )
iL 0 =
E
= 5A
R1 + R2
Strona 178
. Warto pocztkow i(0+) wyznaczamy ze schematu dla chwili 0+ (rys. 6.8-2):
( )
i 0+ =
( )
E uC 0
62
=
= 10 A
0,4
R1
i(0+) R1
R2
iC(0+)
uC(0 )
uL(0+)
iL(0 )
Rys. 6.8-2
+
Warto pocztkow i'(0 ) wyznaczamy ze schematu dla pochodnych w chwili 0+

(rys. 6.8-3). Dla wyznaczenia parametrw wymusze dziaajcych w tym schemacie
wyznaczamy ze schematu na rysunku 6.8-2:
( ) ( ) ( )
u (0 ) = u (0 ) R i (0 ) =
iC 0+ = i 0 + iL 0 = 5 A
+
i'(0+) R1
2 0,8 5 = 2 V
R2
uC'(0+)
iL'(0+)
Rys. 6.8-3
a nastpnie ze znanych (tabela 6.3-1) zalenoci:
( )
iC 0 +
V
=2
C
s
+
u 0
A
i L (0 + ) = L
= 10
L
s
u C (0 + ) =
( )
Poszukiwana pochodna:
( )
i 0 + =
( )
uC 0 +
2
A
=
= 5
R1
0,4
s
Strona 179
A
10
5
10e-2t A
t
0
3 s
-5e-3t A
-5
Rys. 6.8-4
. Ukad rwna (6.8-4) przybiera posta:
( ) ( )
( ) ( )
i 0 + = iu 0 + + A1 + A2
+
i 0 = iu 0 + + s1 A1 + s2 A2
Po podstawieniu wartoci liczbowych:
10 = 5 + A1 + A2
5 = 0 2 A1 3 A2
rozwizujemy ukad rwna:
A1 = 10 oraz A2 = 5
Na podstawie przeprowadzonych oblicze zapisujemy rwnanie prdu:
i = 5 + 10 e 2t 5 e 3t A
Na rysunku 6.8-4 przedstawiono przebieg prdu i (linia ciga), jego skadowej
staej oraz obu skadowych wykadniczych (linie przerywane).
Jeli wszystkie pierwiastki rwnania charakterystycznego s rzeczywiste,

to rwnie stae Ai jako rozwizania liniowego ukadu rwna (6.8-4) o wspczynnikach rzeczywistych s rzeczywiste. Sytuacja si zmienia, jeli wrd
pierwiastkw rwnania charakterystycznego znajduj si pierwiastki zespolone
(z uwagi na rzeczywiste wspczynniki rwnania charakterystycznego musz
one wystpowa jako sprzone pary). Wwczas ukad rwna (6.8-4) ma
wspczynniki zespolone i w efekcie stae Ai s te zespolone. W zapisie odpowiedzi y(t) (6.8-3) wystpuj wspczynniki zespolone, mimo e funkcja ta ma
wartoci rzeczywiste. Chocia formalnie zapis taki jest poprawny (cz urojona funkcji jest rwna zero), to taka posta nie oddaje istotnych cech rzeczywistej funkcji czasu. Dlatego w takich przypadkach wskazane jest przejcie do
zapisu waciwego dla funkcji rzeczywistej.
Strona 180
6.8.3. Przypadek pary zespolonych pierwiastkw rwnania charakterystycznego

Rozwaymy obwd drugiego rzdu, dla ktrego dwa pierwiastki zespolone
tworz par sprzon:
s1 = + j
s2 = s1 = j
Zgodnie z (6.4-8) skadowa przejciowa:

y p (t ) = A1 e( + j )t + A2 e( j )t
(6.8-5)
Znajdziemy bardziej naturaln form zapisu tej funkcji. Funkcja (6.8-5)

jest rzeczywista pod warunkiem, e zespolone stae A1 i A2 s sprzone:
A1 = A1 e j
A2 = A2 e j = A1 = A1 e j
(6.8-6)
gdy wwczas:
y p (t ) = e t A1 e j( t + ) + A1 e j( t + ) = 2 A1 e t cos( t + ) (6.8-7)
Po wprowadzeniu oznaczenia B = 2|A1| zapisujemy:
y p (t ) = B e t cos( t + )
(6.8 - 8)
yp
B
Bet
Bcos
t
0
T = 2
-B
Rys. 6.8-5
Skadowa przejciowa jest funkcj harmoniczn, ktrej amplituda zmienia

si wykadniczo. Na rysunku 6.8-5 przedstawiono wykres funkcji yp(t). Cz
rzeczywista pierwiastka rwnania charakterystycznego okrela szybko zanikania (przy < 0) drga, gdy krzywe Be t tworz obwiednie wykresu.
Natomiast cz urojona wyznacza okres zanikajcych drga T = 2/.
Dwa pozostae rzeczywiste parametry B i zwizane s ze staymi zespolonymi, sprzonymi wystpujcymi w standardowym (6.8-5) zapisie wykadniczym zalenociami:
B = 2 A1 = 2 A2
= arg ( A1 ) = arg( A2 )
Strona 181
(6.8-9)
Dla wyznaczenia parametrw B i mona z ukadu rwna (6.8-4) wyznaczy zespolon sta A1 (lub A2) i odwoa si do wzorw (6.8-9). Mona
te utworzy ukad rwna bezporednio wzgldem B i wynikajcy z (6.8-2)
przy n = 2 oraz z postaci funkcji opisujcej skadow przejciow (6.8-8)
( )
( )
( )
( )
y 0 + = yu 0 + + B cos
y 0 + = yu 0 + + B cos B sin
(6.8-10)
Przykad 6.8-2. Wyznaczymy przebieg napicia uC(t) po komutacji w obwodzie przedstawionym na rysunku 6.8-6, przy danych: E = 6 V, R = 8 , L = 1 H, C = 0,04 F,
uC(0) = 0.
Kolejno wg algorytmu z punktu 6.8.1:
a) Odpowied ustalona:
uCu = E = 6 V
b) Rwnanie charakterystyczne:
R + sL +
1
=0
s C
R iL
iC
E
uC
Rys. 6.8-6
Po podstawieniu danych i przeksztaceniu otrzymujemy rwnanie:
s 2 + 8 s + 25 = 0
ktre posiada pierwiastki: s1 = 4 + j 3 oraz s2 = 4 j 3. Zgodnie z przyjtymi oznaczeniami dla pary pierwiastkw zespolonych mamy: = 4 oraz = 3.
c) . Warunki pocztkowe s zerowe.
. Warto pocztkowa odpowiedzi wynika wprost z prawa komutacji:
uC(0+) = uC(0) = 0 V
Warto pocztkowa pierwszej pochodnej odpowiedzi:
( ) i C(0 ) = i C(0 ) = i C(0 ) = 0 Vs
uC 0 + =
. Ukad rwna wzgldem staych:
( )
( )
( )
( )
uC 0 + = uCu 0 + + B cos
+
uC 0 = uCu 0 + + B cos B sin
Strona 182
po podstawieniu danych atwo sprowadzi do postaci:
B cos = 6
B sin = 8
Rozwizanie tego ukadu rwna mona interpretowa jako poszukiwanie moduu
i argumentu liczby zespolonej o znanej czci rzeczywistej i urojonej:
B e j = B cos + j B sin = 6 + j 8 = 10 e j126,9
Std: B = 10, = 126,9.

Do tego samego wyniku prowadzi rozwizanie standardowego ukadu rwna
(6.8-4):
uC 0 + = uCu 0 + + A1 + A2
uC 0 + = uCu 0 + + s1 A1 + s2 A2
( )
( )
( )
( )
Podstawiamy znane wartoci pocztkowe i pierwiastki rwnania charakterystycznego:

0 = 6 + A1 + A2
0 = 0 + ( 4 + j 3) A1 + ( 4 j 3) A2
i rozwizujemy ukad rwna: A1 = 3 + j 4 oraz A2 = 3 j 4. Ze wzorw (6.8-7):
B = 2 A1 = 2
( 3)2 + 42
= 10
4
o
o
+ 180 = 126,9
3
= arg( A1 ) = arctg
Po obliczeniu wszystkich elementw poszukiwanej odpowiedzi moemy zapisa:
uC = 6 + 10 e 4t cos 3 t + 126,9 o
)] V
Jeli wrd pierwiastkw rwnania charakterystycznego znajduje si kilka

par pierwiastkw zespolonych sprzonych, to z kad z nich mona wiza
wystpienie w odpowiedzi przejciowej skadnika o charakterze harmonicznym
ze zmieniajc si wykadniczo amplitud. Przy tym czci rzeczywiste i urojone pierwiastkw okrelaj kadorazowo sta czasow obwiedni oraz pulsacj
drga, a pozostae parametry skadnikw zale od warunkw pocztkowych
oraz wymusze i wynikaj z ukadu rwna (6.8-4).
6.8.4. Przypadek wielokrotnych pierwiastkw rwnania charakterystycznego

Odpowied w stanie nieustalonym, w tym przypadku zgodnie z (6.4-9),
jest nastpujca
m ki
y (t ) = yu (t ) + Aij t j 1 e si t
(6.8-11)
i =1 j =1
Tym razem oglna posta ukadu rwna wzgldem staych wystpujcych

w skadowej przejciowej jest skomplikowana z uwagi na konieczno wielo-
Strona 183
krotnego rniczkowania iloczynu funkcji czasu. Przy stosowaniu algorytmu

poredniej analizy stanu nieustalonego w punkcie c (podpunkt ) tworzymy
ukad rwna (6.8-2) dla konkretnej sytuacji obwodowej, gdy wartoci i krotnoci poszczeglnych pierwiastkw rwnania charakterystycznego s znane.
Przykad 6.8-3. Wyznaczymy przebieg prdu iL(t) po komutacji w obwodzie przedstawionym na rysunku 6.8-7, przy danych: E = 8 V, R1 = R2 = R3 = 2 , L = 0,4 H,
C = 0,1 F, uC(0) = 0.
R1 iL
R2
C
uC
R3
Rys. 6.8-7
Zgodnie z algorytmem z p. 6.8-1:
a) Odpowied ustalona:
iLu = E/(R1+R2) = 2 A
b) Rwnanie charakterystyczne otrzymujemy po przyrwnaniu do zera impedancji
wziernej gazi z kondensatorem:
1
R (R + s L )
+ R3 + 2 1
=0
s C
R1 + R2 + s L
Po podstawieniu danych i uporzdkowaniu:
s 2 + 10 s + 25 = 0
Rozwizaniem jest pierwiastek podwjny: s1 = s2 = 5.
c) . Warunki pocztkowe s zerowe.
. Warto pocztkowa odpowiedzi wynika wprost z prawa komutacji:
iL(0+) = iL(0) = 0 A
Warto pocztkowa pierwszej pochodnej odpowiedzi obliczymy po wyznaczeniu wartoci pocztkowej napicia na cewce ze schematu zastpczego dla
chwili 0+ (rys. 6.8-8):
( )
u L 0+ = E = 8 V
i wykorzystaniu wzoru (6.3-1):
( )
i L 0 + =
( )
u L 0+
A
= 20
L
s
Strona 184
R1
uL(0+)
R2
R3
Rys. 6.8-8
. Ukad rwna wzgldem staych wynika z postaci odpowiedzi (6.8-11) przy
pierwiastku podwjnym rwnania charakterystycznego:
iL (t ) = iLu (t ) + A1 e s1 t + A2 t e s1 t
oraz postaci jej pierwszej pochodnej:
(t ) + A1 s1 e s1 t + A2 e s1 t + A2 t s1 e s1 t
iL (t ) = iLu
przy ktrych oglny ukad rwna wzgldem staych (6.8-2) przybiera posta:
( )
( )
( )
( )
iL 0 + = iLu 0 + + A1
+
iL 0 = iLu 0+ + s1 A1 + A2
Po podstawieniu danych:
0 = 2 + A1
20 = 0 5 A1 + A2
rozwizujemy ukad rwna: A1 = 2 oraz A2 = 10.
Ostatecznie poszukiwany prd:
iL = 2 2 e 5t + 10 t e 5t A
W szczeglnych przypadkach mog wystpi wielokrotne pary pierwiastkw zespolonych. Z par pierwiastkw s1,2 = j o krotnoci k wie si
wystpienie w skadowej przejciowej przebiegu, ktry zapisany jako rzeczywista funkcja czasu ma posta:
k
y p1, 2 =
B j t ( j 1) e t cos( t + j )
(6.8-12)
j =1
6.8.5. Wpyw dobroci na charakter skadowej przejciowej w obwodzie

rezonansowym
Zarwno szeregowy obwd rezonansowy zasilany ze rda napicia
(rys. 6.8-9a), jak i obwd rwnolegy pobudzany prdowo (rys. 6.8-9b) maj
podobne rwnanie charakterystyczne. W obydwu przypadkach impedancja
wzierna:
Strona 185
Z (s ) = R + s L +
a)
(6.8-13)
R
b)
1
s C
Rys. 6.8-9
Po przyrwnaniu do zera i uporzdkowaniu otrzymujemy rwnanie charakterystyczne:

R
1
s2 + s +
=0
(6.8-14)
L
L C
Pulsacja o:
o =
1
L C
(6.8-15)
jest rwna pulsacji rezonansowej obwodu szeregowego oraz pulsacji rezonansowej obwodu rwnolegego o maych stratach. Straty w obwodach rezonansowych charakteryzuje dobro Q:
L
Q= o
(6.8-16)
R
Rwnanie charakterystyczne ze wspczynnikami wyraonymi przez pulsacj o i dobro Q przybiera posta:
s2 +
o
Q
s + o2 = 0
(6.8-17)
Pierwiastkami rwnania charakterystycznego s:

s1, 2
1
1
=
o
2Q
2Q
(6.8-18)
Istotny wpyw na charakter skadowej przejciowej ma dobro Q.

W zwizku z tym mona wyodrbni trzy przypadki:
a) aperiodyczny, przy Q < 0,5; pierwiastki s1 i s2 pojedyncze, rzeczywiste ujemne,
b) krytyczny, przy Q = 0,5; pierwiastki s1 i s2 jednakowe, rzeczywiste ujemne,
c) oscylacyjny, przy Q > 0,5; pierwiastki s1 i s2 zespolone sprzone o ujemnej
czci rzeczywistej
1
s1, 2 = j gdzie : = o , = o 1
(6.8-19)
2Q
4 Q2
Strona 186
Przykad 6.8-4. Dla ilustracji przedstawimy przebiegi napicia na kondensatorze uC po

wczeniu szeregowego obwodu rezonansowego z zerowymi warunkami pocztkowymi
do rda napicia staego (rys. 6.8-6) przy E = 2 V, L = 1 H, C = 0,5 F oraz przy trzech
rnych wartociach rezystancji R: 1 ; 2,828 i 5 .
Niezalenie od wartoci R odpowied ustalona uC u = E = 2 V oraz pulsacja
0 =
= 1,414
L C
rad
s
We wszystkich przypadkach s jednakowe warunki pocztkowe, z ktrych wynika

(patrz przykad 6.8-2): uC (0+) = 0 V i uC' (0+) = 0 V/s.
a) dla R = 5 dobro Q = 0,2828, czyli mamy przypadek aperiodyczny; s1 = 0,438,
s2 = 4,562; po wyznaczeniu staych uzyskujemy:
uC = ua = 2 2,213 e 0,438t + 0,213 e 4,562t V

b) dla R = 2,828 dobro Q = 0,5 mamy wic przypadek krytyczny; s1 = s2 = 1,414
uC = ub = 2 2 e 1,414t 2,828 t e 1.414t V

c) dla R = 1 dobro Q = 1,414 co oznacza przypadek oscylacyjny; s1,2 = 0,5 j 1,323
uC = uc = 2 + 2,138 e 0,5t cos 1,323 t + 159,3o
)] V
Na rysunku 6.8-10 przedstawiono powysze przebiegi we wsplnym ukadzie

wsprzdnych.
uC
Q > 0,5
ua
2
ub
uc
Q < 0,5
Q = 0,5
t
0
Rys. 6.8-10
Strona 187
+j
+j
Q < 0,5
+1
0
Q = 0,5
Q > 0,5
Rys. 6.8-11
Interesujce jest przeledzenie zmian pooenia pierwiastkw rwnania

charakterystycznego (6.8-17) na paszczynie zespolonej (rys. 6.8-11) w zalenoci od dobroci obwodu. Przy dobrociach mniejszych od 0,5 , jeden z pierwiastkw ma warto poniej o, natomiast drugi mieci si w przedziale
(o , 0). W miar przybliania si dobroci do wartoci 0,5 oba pierwiastki
zmierzaj ku pierwiastkowi podwjnemu o. Po przekroczeniu wartoci krytycznej Q = 0,5 pierwiastki maj wartoci zespolone i przemieszczaj si symetrycznie wzgldem osi rzeczywistych, po pokrgu o promieniu rwnym o,
zmierzajc w miar wzrostu dobroci do osi urojonych w punktach jo. Dla
obwodw o duych dobrociach (np. Q > 10) mona przyj, e pulsacja zanikajcych drga (6.8-19) jest rwna o. Wwczas czas zanikania drga jest
znacznie duszy od okresu drga To = 2/o. Dla oceny ilociowej czasu zanikania drga mona posuy si sta czasow obwiedni o, ktra jest okrelona
przez cz rzeczywist pierwiastkw rwnania charakterystycznego (6.8-19):
o =
2Q
(6.8-20)
Przyjmujc, czas trwania stanu nieustalonego wynosi ok. 5o otrzymamy:

5 o = 5
2Q
1,5 Q To
2 / To
(6.8-21)
W typowych obwodach rezonansowych dobro Q > 10. Na przykad przy

dobroci okoo stu w obwiedni zanikajcych drga ukada si sto kilkadziesit
okresw.
Przykad 6.8-5. Przedstawimy przebieg napicia na kondensatorze uC w obwodzie z
przykadu 6.8-4 przy rezystancji R = 0,1 .
Przy podanej rezystancji otrzymujemy dobro Q = 14,1. Pierwiastki rwnania charakterystycznego przy Q > 10 mona liczy wg uproszczonego wzoru (6.8-19):
Strona 188
s1,2 = j =
o
j o = 0 ,05 j 1,41
2Q
Okres zanikajcych drga To = 2/ o = 4,47 s. Staa czasowa obwiedni
o = 1/ = 20 s.
Po uwzgldnieniu warunkw pocztkowych otrzymujemy rwnanie:
uC = 2 2 e 0,05t cos(1,41 t ) V
Wykres przebiegu przedstawiono na rysunku 6.8-12. Liczb okresw znikajcych

drga mona oceni wartoci 1,5Q 20.
uC
V
4
t
0
20
40
60
80
100
Rys. 6.8-12
6.9. Stabilno obwodw liniowych

6.9.1. Charakter skadowej przejciowej w przykadowych obwodach
aktywnych
W obwodach - o ktrych wczeniej mwiono - skadowe przejciowe byy
zanikajcymi funkcjami czasu. Z tak sytuacj spotykamy si, jeli elementy
niewymuszajce obwodw s pasywne (np. elementy RLC). Obecnie zanalizujemy skadowe przejciowe w obwodach ze rdami sterowanymi, ktre s
elementami niewymuszajcymi, ale zdolnymi dostarczy do obwodu energi
pobran spoza obwodu.
Przykad 6.9-1. Wyznaczymy sta czasow obwodu (rys. 6.9-1a) zawierajcego PSN
i okrelimy wpyw parametru g rda sterowanego na charakter skadowej przejciowej.
Staa czasowa obwodu = Rcd C. Rezystancja Rcd jest rwna rezystancji widzianej
z zaciskw kondensatora C po zaoeniu, e rdo napicia E nie dziaa (rys. 6.8-12b).
Wwczas prd i wpywajcy przez zacisk c oraz napicie ucd mona wyrazi przez napicie u:
u u 2u
i= + =
, ucd = u + (i g u ) R = u (3 g R )
R R
R
Strona 189
a)
b)
R
R
i
c d
gu
gu
Rys. 6.9-1
yp
8A
eA
A
2 ||
||
Rys. 6.9-2
Moemy obliczy rezystancj Rcd = ucd /i , a nastpnie sta czasow:
R C
(3 g R )
2
Przy parametrze g > 3/R staa czasowa jest ujemna (pierwiastek rwnania charakterystycznego s1 = 1/ jest dodatni), a skadowa przejciowa:
yp = A e
s1 t
= A e
ma charakter wykadniczo narastajcej funkcji czasu (rys. 6.9-2). Po upywie czasu 5 | |

skadowa przejciowa wzrasta ok. 150-krotnie w stosunku do wartoci pocztkowej.
Przykad 6.9-2. Wyznaczymy pierwiastki rwnania charakterystycznego obwodu (rys.

6.9-3a) zawierajcego NSN i okrelimy wpyw parametru rda sterowanego na
charakter skadowej przejciowej przy danych: R1 = R2 = 1 , C1 = C2 = 1 F.
Strona 190
a)
R1
C1
C2
R2
R1
b)
1
s C1 (1)
1
s C2
R2
(2) U
U
Rys. 6.9-3
Rwnanie charakterystyczne uzyskamy metod wyznacznika gwnego
(punkt 6.6.2). W tym celu tworzymy schemat zastpczy dla przebiegw wykadniczych
obwodu bez wymusze (rys. 6.9-3b). Przyjmujemy, e punkt wewntrzny gazi zawierajcej R2 i C2 jest wzem i zapisujemy ukad rwna wg metody potencjaw wzowych:
1
U
U10 s C1 + s C2 + + U 20 ( s C2 ) =
R1
R1
1
=0
U10 ( s C2 ) + U 20 s C2 +
R2
Po uwzgldnieniu, e napicie sterujce U = U20 i uporzdkowaniu otrzymujemy

w formie macierzowej:
s C1 + s C 2 + R s C 2 R U10 0
1
1
=
1
U 20 0
s C2
s C2 +
R2
Wyznacznik gwny:
(s ) = s C1 + s C2 +
1
1
s C2 +
s C2 ( s C2 )
R1
R2
R1
Po przyrwnaniu wyznacznika do zera i uporzdkowaniu otrzymujemy rwnanie

charakterystyczne:
1
1
1

1
s +
s 2 +
+
+
=0
R1 R2 C1 C2
R1 C1 R2 C2 R2 C1 R1 C1
Po podstawieniu danych liczbowych:
s 2 + (3 ) s + 1 = 0
Uwzgldniajc wpyw parametru na zmiany charakteru skadowej przejciowej

mona wyrni cztery zakresy:
a) < 1: dwa pierwiastki rzeczywiste ujemne; skadowa przejciowa jest sum dwch
zanikajcych funkcji wykadniczych,
Strona 191
b) 1 < < 3: para pierwiastkw zespolonych sprzonych o ujemnej czci rzeczywistej; skadowa przejciowa jest funkcj harmoniczn o malejcej wykadniczo amplitudzie,
c) 3 < < 5: para pierwiastkw zespolonych sprzonych o dodatniej czci rzeczywistej; skadowa przejciowa jest funkcj harmoniczn o rosncej wykadniczo amplitudzie (np. przy = 3,2 rys. 6.9-4a ),
d) > 5: dwa pierwiastki rzeczywiste dodatnie; skadowa przejciowa jest sum dwch
narastajcych funkcji wykadniczych (np. przy = 5,1 rys. 6.9-4b).
a)
b)
yp
yp
= 5,1
= 3,2
s1 = 0,73
s2 = 1,37
t
0
s1,2 = 0,1 j 0,995
Rys. 6.9-4
+j
j1
>5
<1
+1
-1
1<<3
j1
3<<5
Rys. 6.9-5
Na rysunku 6.9-5 pokazano drogi, po ktrych przemieszczaj si pierwiastki rwnania charakterystycznego przy zmianach parametru .
Na granicach podanych przedziaw pierwiastki s:
podwjne: dla = 1 s1,2 = 1 oraz dla = 5 s1,2 = 1
urojone: dla = 3 s1,2 = j1.
Pierwiastkom urojonym odpowiada skadowa przejciowa, bdca funkcj harmoniczn o staej amplitudzie. W takim przypadku skadowa przejciowa nie zanika, ale
te nie ronie. Ta graniczna sytuacja ma gwnie znaczenie teoretyczne, gdy w praktycznych ukadach obecno, chociaby znikomej czci rzeczywistej pierwiastkw
rwnania charakterystycznego powoduje zmiany amplitudy przejciowych przebiegw
harmonicznych.
Strona 192
Z powyszych przykadw wynika, e w obwodach zawierajcych rda

sterowane moliwe jest wystpienie nieograniczenie narastajcych skadowych
przejciowych. W takich przypadkach stan ustalony nie moe by osignity.
Co waniejsze, naley stwierdzi, e analiza liniowa obwodu nie jest waciwym narzdziem do okrelenia przebiegw odpowiedzi w takim obwodzie.
Model liniowy jest poprawny jedynie w ograniczonym zakresie wartoci prdw i napi. Przekroczenie pewnych wartoci powoduje konieczno
uwzgldnienia nieliniowoci rzeczywistych elementw. W skrajnych sytuacjach
mog nastpi uszkodzenia elementw.
Na okadce podrcznika pokazano pogldowo zwizek midzy pooeniem
pierwiastkw rwnania charakterystycznego na paszczynie zmiennej zespolonej, a przebiegami skadowych przejciowych.
6.9.2 Warunki stabilnoci obwodw liniowych

Przy projektowaniu obwodw speniajcych okrelone wymagania w stanie ustalonym istotne jest sprawdzenie, czy w stanach nieustalonych proponowane rozwizania charakteryzuj si zanikajcymi skadowymi przejciowymi.
Obwody odpowiadajce tym wymaganiom nazywamy obwodami stabilnymi.
W obwodach stabilnych:
lim y p (t ) = 0
(6.9-1)
Obwd nazywamy niestabilnym, jeli skadowa przejciowa w miar

upywu czasu osiga coraz wiksze wartoci. Formalnie wyodrbnia si te
przypadek poredni, gdy skadowe przejciowe obwodu nie zanikaj, ale te
i nie rosn do nieskoczonoci. W takim przypadku mwi si, e obwd znajduje si na granicy stabilnoci.
Jeli wszystkie pierwiastki rwnania charakterystycznego znajduj si na
lewej ppaszczynie zmiennej zespolonej, wwczas obwd jest stabilny. Wiadomo, e ujemne pierwiastki wprowadzaj do skadowej przejciowej przebiegi
zanikajce wykadniczo. Natomiast kadej parze sprzonych pierwiastkw
zespolonych o ujemnej czci rzeczywistej odpowiada obecno w skadowej
przejciowej przebiegw harmonicznych o malejcej do zera amplitudzie. Dlatego skadowa przejciowa, bdca sum takich przebiegw, jest rwnie przebiegiem zanikajcym.
Z drugiej strony, wystarczy, e wrd pierwiastkw rwnania charakterystycznego znajdzie si, chociaby jeden pierwiastek dodatni lub jedna para
pierwiastkw sprzonych o dodatniej czci rzeczywistej, a wwczas obwd
stanie si niestabilny.
O urojonych stanowi wic granic, wzgldem ktrej wszystkie pierwiastki
rwnania charakterystycznego musz znajdowa si po lewej stronie, jeli obwd ma by stabilny.
Obwd znajduje si na granicy stabilnoci, gdy nie ma pierwiastkw na
prawej ppaszczynie zmiennej zespolonej, ale za to na osi urojonych istniej
Strona 193
pierwiastki pojedyncze. W przypadku pierwiastkw wielokrotnych na osi urojonych obwd jest niestabilny, bowiem skadowa przejciowa ronie nieograniczenie (patrz wzr 6.8-12, przy = 0).
Badanie stabilnoci ukadw wyszych rzdw (n > 3) utrudnia brak moliwoci analitycznego wyznaczenia pierwiastkw rwnania charakterystycznego. Trudno t mona pokona, stosujc metody algebraiczne badania stabilnoci, ktre pozwalaj okreli, na podstawie wartoci wspczynnikw rwnania, czy wszystkie jego pierwiastki znajduj si na lewej ppaszczynie.
Przy rwnaniu charakterystycznym
an s n + an 1 s n 1 + L + a2 s 2 + a1 s + a0 = 0
(6.9-2)
o rzeczywistych wspczynnikach ak (k = 0, 1, ..., n) i dodatnim wspczynniku

an, warunkiem koniecznym stabilnoci obwodu jest dodatnia warto pozostaych wspczynnikw: ak > 0 (k = 0, 1, ..., n1).
Dla n 2 powyszy warunek jest wystarczajcym. Dlatego dla obwodu
rozwaanego w przykadzie 6.9-2, wprost z rwnania charakterystycznego
wnioskujemy, e przy < 3 obwd jest stabilny.
Dla n > 2 warunek nie jest wystarczajcy i na przykad obwd, posiadajcy
rwnanie charakterystyczne s3 + 2s2 + 2s + 40 = 0 jest niestabilny, na co wskazuje
przedstawienie rwnania w formie rwnowanej (s + 4) (s2 2s + 10) = 0.
Okrelenie warunkw koniecznych i wystarczajcych stabilnoci obwodw
dowolnego stopnia mona przeprowadzi na podstawie kryteriw Hurwitza lub
Routha [Osiowski J., Szabatin J., 1995, Podstawy teorii obwodw. t.3. WNT
Warszawa].
Strona 194
Rozdzia VII
ANALIZA OBWODW LINIOWYCH Z ZASTOSOWANIEM
PRZEKSZTACENIA LAPLACE'A
(METODA OPERATOROWA)
7.1. Przeksztacenie Laplace'a i jego waciwoci
Przeksztacenie Laplace'a funkcji czasu f(t) okrela zaleno:
L [ f (t )] = F ( s) = f (t ) e st d t
(7.1-1)
przy czym s = + j jest zmienn zespolon. Funkcj F(s) zmiennej zespolonej

s nazywamy transformat funkcji f(t). Natomiast funkcj czasu f(t) okrelamy
jako orygina transformaty F(s). Przeksztacenie Laplace'a wie funkcje czasu
z okrelonymi funkcjami zmiennej zespolonej. Przy czym, z uwagi na granice
cakowania we wzorze (7.1-1), istotny jest przebieg funkcji czasu w zakresie
t > 0. Istnieje rwnie przyporzdkowanie odwrotne, pozwalajce okreli dla
danej funkcji zmiennej zespolonej F(s) jej orygina f(t). Odwrotne przeksztacenie Laplace'a okrelone jest cak:
L 1[F ( s)] = f (t ) =
c + j
F ( s) e
2 j c j
s t
d s ,
t>0
(7.1-2)
Przeksztacenie Laplace'a stanowi operacj wzajemnie jednoznaczn dla

kadego t > 0:
(7.1-3)
L 1{L [ f (t )]} = f (t )
Nie wszystkie funkcje czasu maj transformaty. Caka (7.1-1) istnieje, jeli
funkcja f(t) spenia warunki Dirichleta oraz przy t dcym do nieskoczonoci
nie ronie szybciej ni funkcja wykadnicza. Wszystkie funkcje stosowane
w analizie obwodw speniaj powysze wymogi i posiadaj transformaty
Laplace'a.
W praktyce przy poszukiwaniu transformat oraz oryginaw nie posugujemy si powyszymi cakami, lecz korzystamy z tablic zawierajcych zestawienia par orygina transformata oraz posikujemy si znanymi z matematyki
waciwociami przeksztacenia.
Do przedstawienia pewnych waciwoci przeksztacenia oraz do zapisu
skokowych zmian przebiegw przydatna jest funkcja jednostkowa 1(t) (nazywana rwnie funkcj Heaviside'a). Okrelona jest ona nastpujco:
Strona 195
1 ,
1(t ) =
0 ,
t>0
t<0
(7.1-4)
Z definicji przeksztacenia Laplace'a wynika:
L [ f (t )] = L [ f (t ) 1(t )]
(7.1-5)
Transformata funkcji jednostkowej:
L [1(t )] = e st d t =
0
1
s
(7.1-6)
Z definicji przeksztacenia wyznaczymy rwnie transformat funkcji wykadniczej:
L [e t ] = e t e st d t =
0
1
s
(7.1-7)
Przy = 0 uzyskujemy wzr (7.1-6).

W dalszych rozwaaniach bdziemy si odwoywali do niej wymienionych waciwoci przeksztacenia Laplace'a:
a) Liniowo.
Transformata kombinacji liniowej funkcji czasu jest rwna kombinacji
liniowej transformat tych funkcji:
L [a1 f1 (t ) + a 2 f 2 (t )] = a1 L [ f1 (t )] + a 2 L [ f 2 (t )]
(7.1-8)
b) Twierdzenie o transformacie pochodnej.

Transformata pochodnej zwizana jest z transformat funkcji rniczkowanej zalenoci:
d f (t )
+
= s L [ f (t )] f 0
d
t
( )
(7.1-9)
gdzie: f(0+) warto pocztkowa funkcji f(t).

c) Twierdzenie o transformacie caki oznaczonej.
Transformata caki oznaczonej w granicach od 0 do t zwizana jest
z transformat funkcji podcakowej:
t
1
s
L f ( ) d = L [ f (t )]
(7.1-10)
d) Twierdzenie o zmianie skali w dziedzinie czasu.

Jeli funkcja f(t) ma transformat F(s), to:
L [ f ( t )] =
s
F

1
Strona 196
(7.1-11)
e) Twierdzenie o przesuniciu w dziedzinie czasu.

Transformata funkcji czasu przesunitej o czas a (a > 0), a nastpnie
pomnoonej przez 0 dla chwil t < a, zwizana jest z transformat funkcji
nieprzesunitej:
L [ f (t a ) 1(t a )] = e as L [ f (t )]
(7.1-12)
f) Twierdzenie o przesuniciu w dziedzinie zmiennej zespolonej.

Jeli funkcja f(t) ma transformat F(s), to
F ( s + ) = L f (t ) e t
(7.1-13)
Przykad 7.1-1. Wykorzystujc kolejno podane powyej waciwoci przeksztacenia

Laplace'a oraz transformat funkcji wykadniczej (7.1-7), wyznaczymy transformaty
przebiegw czsto wystpujcych w analizie obwodw. W punkcie e) pokaemy znaczenie mnonika 1(t-a), wystpujcego po lewej stronie rwnania (7.1-12):
a)
L [cos( t )] = L e jt + e jt =
1
2
1
2
1
1
1
1
s
+
= 2
2 s j 2 s + j s + 2
b)
L [sin( t )] = L
d cos( t )
1
s
= s 2
cos(0) = 2
2
2
dt
s +
s +
c)
t
1
1
L [t ] = L 1 d = L [1] = 2
s
0
s
t
1
2
2
L t = L 2 d = 2 L [t ] = 3
s
0
s
[ ]
Dla dowolnego k, posugujc si metod indukcji matematycznej, otrzymujemy:
L [ t k ] = L k k 1 d = k L [ t k 1 ] = k
s
s
0
(k 1)! =
s
k!
s k +1
d) Wyprowadzimy wzr na transformat funkcji cos( t) na podstawie transformaty

funkcji cos(t).
Strona 197
Z punktu a przy = 1 mamy:
L [cos(t )] =
s
s +1
2
Na podstawie twierdzenia o zmianie skali:
L [cos( t )] =
s
+1

s
s +2
2
e) Wyznaczymy transformaty trzech funkcji, wykresy ktrych przedstawiono na rysunku 7.1-1.
f(t)
f1(t)
f3(t)
f1 (t ) = k t
f2(t)
f 2 (t ) = f1 (t a ) =
= k (t a ) = k t k a
f 3 (t ) = f1 (t a ) 1(t a ) =
= k (t a ) 1(t a )
Rys. 7.1-1
Odpowiednie transformaty wynosz:
k
F1 (s ) = 2
s
k k a
F2 (s ) = 2
s
s
F3 (s ) = F1 (s ) e a s =
k
s2
e as
f)
L [cos( t ) e t ] =
L [t e t ] =
s+
(s + )2 + 2
(s )2
Otrzymane dotychczas transformaty umiecimy w tabeli 7.1-1. Obszerne tablice transformat mona znale w poradnikach matematycznych oraz
w wielu podrcznikach, [np. Krakowski M., 1995, Elektrotechnika teoretyczna. t.1 Obwody liniowe i nieliniowe. PWN Warszawa].
Strona 198
Tabela 7.1-1. Transformaty funkcji elementarnych

orygina f(t)
1(t)
e t
transformata F(s)
1
s
1
s
orygina f(t)
s
s2 + 2
e t cos( t )
e t sin ( t )
cos( t )
sin ( t )
s +
t2
s3
k!
tk
1
s2
transformata F(s)
2
s k +1
s+
(s + )2 + 2
(s + )2 + 2
1
t e t
(s )2
Zastosowanie znajduj rwnie twierdzenia o wartociach granicznych.

Jeli funkcja f(t) ma transformat F(s) oraz
a) istnieje granica: lim f (t ) = f ( ) , to
t
lim s F (s ) = f ( )
(7.1-14)
s0
( )
+
b) istnieje granica: lim+ f (t ) = f 0 , to
t 0
( )
lim s F (s ) = f 0 +
(7.1-15)
Ukad rwna rniczkowo-cakowych obwodu liniowego poddany przeksztaceniu Laplace'a staje si ukadem liniowych rwna algebraicznych
wzgldem transformat odpowiedzi. Stosujc standardowe algorytmy rozwizywania tego typu ukadw rwna otrzymujemy transformaty interesujcych nas
odpowiedzi.
Przykad 7.1-2. Wyznaczymy transformat prdu i po komutacji w obwodzie z rysunku 6.1-1a.
Na podstawie ukadu rwna wzgldem prdw w gaziach obwodu po komutacji
(przykad 6.7-1) zapisujemy ukad rwna wzgldem transformat (wykorzystujemy
przy tym liniowo przeksztacenia oraz twierdzenie o transformacie pochodnej):
i i1 i L = 0
R i + R i1 = E
di L
=E
R i + L
dt
I (s ) I 1 (s ) I L (s ) = 0
E
R I (s ) + R I 1 (s ) =
R I (s ) + L s I (s ) i 0 + = E
L
L
Strona 199
( )]
Warunek pocztkowy zosta wyznaczony w przykadzie 6.3-1:

iL(0) = iL(0+) = E / 2R.
Po uwzgldnieniu warunku pocztkowego i rozwizaniu ukadu rwna otrzymujemy:
3 L s + 2 R
E
I (s ) =
2
4 Ls + 2 Rs R
Celem analizy obwodu jest uzyskanie rozwizania w dziedzinie czasu.

Poza najprostszymi przypadkami, transformaty otrzymanych odpowiedzi nie
znajduj si w tablicy transformat. W nastpnym punkcie omwiona zostanie
metodyka wyznaczania oryginaw transformat, ktre s wymiernymi funkcjami
zmiennej zespolonej (jak na przykad transformata I(s) w ostatnim przykadzie).
7.2. Przeksztacenie odwrotne funkcji wymiernych.

Rozkad na uamki proste
7.2.1. Funkcje wymierne zmiennej zespolonej. Zera i bieguny
Funkcja zmiennej zespolonej s jest wymierna, jeli moe by przedstawiona w postaci ilorazu wielomianw s. Wielomian w liczniku bdziemy oznaczali
L(s), a w mianowniku M(s); najwysz potg w liczniku l, a w mianowniku m:
l
F (s ) =
L (s )
=
M (s )
bj s j
j =0
m
ai s
(7.2-1)
i
i =0
Pierwiastki rwnania L(s) = 0 nazywamy zerami funkcji wymiernej F(s)

i oznaczamy z1, z2,..., zl, a pierwiastki rwnania M(s) = 0 biegunami i oznaczamy s1, s2,..., sm. Zera i bieguny okrelaj funkcj F(s) z dokadnoci do staej H:
l
(s z j )
F (s ) = H
j =1
m
(7.2-2)
(s s j )
i =1
gdzie:
b
H= l
am
Transformat odwrotn funkcji wymiernych bdziemy wyznaczali metod

rozkadu na uamki proste. Omwienie metody przeprowadzimy odrbnie dla
przypadku biegunw pojedynczych oraz wielokrotnych. W obydwu przypadkach zaoymy, e funkcja wymierna F(s) ma wspczynniki rzeczywiste oraz
licznik stopnia niszego ni mianownik (l < m, przy bl 0 i am 0). Przyjmiemy te, e zera i bieguny funkcji F(s) nie pokrywaj si, tzn. funkcja wymierna
jest nieskracalna.
Strona 200
7.2.2. Przypadek biegunw pojedynczych

W tym przypadku funkcj wymiern mona przedstawi w postaci sumy:
m
Ki
i =1 s si
F (s ) =
gdzie wspczynniki:
(7.2-3)
K i = lim [F (s ) (s si )]
(7.2-4)
s si
Korzystajc z liniowoci przeksztacenia Laplace'a oraz wzoru na transformat funkcji wykadniczej otrzymujemy:
f (t ) = L
[F (s )] = K i e s t
(7.2-5)
i =1
Przykad 7.2-1. Wyznaczymy transformat odwrotn funkcji I(s), bdcej transformat

prdu i w przykadzie 7.1-2:
I (s ) =
3 L s + 2 R
E
4 L s + 2 R s R
Przyrwnanie mianownika do zera pozwala na wyznaczenie biegunw:
R
2 L
Funkcja I(s) spenia warunki pozwalajce na jej rozkad na sum:
s1 = 0
s2 =
I (s ) =
K1
K2
+
s s+ R
2 L
Przy tym wspczynniki:
K1 = I (s ) s s 0 =
3 L s + 2 R E
4 Ls + 2 R R
K 2 = I (s ) s +
2
L s
=
R
2 L
=
s =0
E
R
3 L s + 2 R E
4 Ls
R
R
s=
2 L
E
4 R
Ostatecznie otrzymujemy wynik taki sam, jak uzyskany w przykadzie 6.7-1:

R
i=
t
E
E
e 2 L
R 4 R
Bieguny rozwaanej przez nas funkcji wymiernej F(s) mog by rzeczywiste lub zespolone. Bieguny zespolone musz wystpowa w parach sprzonych. Wwczas w przebiegu oryginau f(t) (7.2-5) wystpuj dwa skadniki
zwizane z biegunami sprzonymi, ktre w sumie daj przebieg harmoniczny
o zmieniajcej si wykadniczo amplitudzie. Analogiczn sytuacj spotkalimy
Strona 201
przy analizie obwodw z pierwiastkami rwnania charakterystycznego, tworzcymi par zespolon sprzon (p. 6.8-3).
Zaoymy, e dwa pierwsze bieguny F(s) s zespolone: s1 = + j oraz
s2 = j. Z sumy uamkw prostych (7.2-3) wyodrbnimy dwa pierwsze:
F1 (s ) =
K1
K2
+
s ( + j ) s ( j )
(7.2-6)
W dziedzinie czasu mona wyodrbni odpowiednio:

f1 (t ) = K1 e( + j )t + K 2 e( j )t
(7.2-7)
Z rozwaa przeprowadzonych w p.6.8-3 wynika, e funkcja taka jest rzeczywista tylko wtedy, gdy wspczynniki K1 i K2 s sprzone. Dlatego wystarczy wyznaczy wspczynnik K1
K1 = F (s ) (s j ) s + j = K1 e j
(7.2-8)
aby zapisa rwnanie skadowej f1(t) wprowadzanej do funkcji f(t) z uwagi na

obecno jednej pary biegunw zespolonych:
f1 (t ) = 2 K1 e t cos( t + )
(7.2-9)
7.2.3. Przypadek biegunw wielokrotnych

W przypadku, gdy funkcja F(s) ma biegun s1 o krotnoci k, w rozkadzie
na uamki proste wystpuje k uamkw zwizanych z tym biegunem:
F (s ) =
L(s )
(s s1 )
M 1 (s )
K1,1
s s1
K1, 2
(s s1 )
+ L+
K1, k
(s s1 )
L1 (s )
M 1 (s )
(7.2-10)
Wspczynniki w licznikach tych uamkw mona wyznaczy z zalenoci:
K1, j =
1
d (k j ) F1 (s )
(k j )! d s (k j )
j = 1,2,..., k
(7.2-11)
s = s1
gdzie:
F1 (s ) = F (s ) (s s1 )k =
L(s )
M 1 (s )
Transformaty odwrotne uamkw zwizanych z biegunem wielokrotnym okrelone s zalenoci:
K 1, j
K 1, j
=
t j 1 e s1 t ,
j
(s s1 ) ( j 1)!
L 1
Strona 202
j = 1,2,..., k
(7.2-12)
Przykad 7.2-2. Wyznaczymy transformat odwrotn funkcji F(s), ktrej jeden z biegunw jest podwjny:
s+2
F (s ) =
s (s + 1)2 (s + 3)
Wartoci biegunw wynikaj wprost z postaci zapisu mianownika funkcji F(s).
Oznaczymy je nastpujco: s1 = s2 = 1, s3 = 0, s4 = 3. Rozkad na uamki proste przybiera posta:
F (s ) =
K1,1
s +1
K1, 2
(s + 1)
K3
K4
+
s (s + 3)
W celu wyznaczenia wspczynnikw w licznikach uamkw zwizanych z biegunem podwjnym wyznaczamy funkcj pomocnicz F1(s):
F1 (s ) = F (s ) (s + 1)2 =
s+2
2
s + 3 s
a nastpnie same wspczynniki:
K1,1 =
K1, 2 =
1
d F (s )
s 2 + 3 s (s + 2) (2 s + 3)
1
=
2
(2 1)! d s s = 1
s2 + 3 s
(2 2)!
F1 (s ) s = 1 =
s+2
s2 + 3 s
=
s = 1
=
s = 1
3
4
1
2
Dla biegunw pojedynczych:
K 3 = F (s ) s s 0 =
s+2
(s + 1) (s + 3) s = 0
K 4 = F (s ) (s + 3) s 3 =
s+2
s (s + 1)
2
3
=
2
s = 3
1
12
W rozwiniciu na uamki proste wystpuj transformaty tablicowe, dlatego mona

zapisa poszukiwan funkcj:
3
1
2 1
f (t ) = e t t e t + + e 3t
4
2
3 12
Strona 203
Przykad 7.2-3. Dokonamy rozkadu funkcji F(s) na uamki proste innym sposobem,
bez odwoywania si do podanych poprzednio wzorw. Metoda polega na przyrwnaniu wspczynnikw wielomianu licznika i wielomianu, bdcego iloczynem wielomianu mianownika i sumy uamkw prostych.
Dla funkcji F(s) z poprzedniego przykadu:
F (s ) =
s+2
s (s + 1) (s + 3)
2
A
B
C
D
+
+ +
2
s + 1 (s + 1)
s (s + 3)
otrzymujemy rwnanie:
s + 2 = A s (s + 1) (s + 3) + B s (s + 3) + C (s + 1)2 (s + 3) + D s (s + 1)2
z ktrego po przyrwnaniu wspczynnikw przy jednakowych potgach otrzymujemy
ukad rwna wzgldem poszukiwanych A, B, C i D:
0 = A+C + D
0 = 4 A + B + 5 C + 2 D
1 = 3 A + 3 B + 7 C + D
2 = 3C
s3 :
2
s :
s1 :
s0 :
Rozwizaniem ukadu rwna s wartoci:

3
1
A=
B=
4
2
C=
2
3
D=
1
12
7.3. Schematy zastpcze w metodzie operatorowej

7.3.1. Analiza obwodw metod operatorow
W przykadzie 7.1-2 wyznaczylimy transformat wybranej odpowiedzi
poprzez rozwizanie ukadu rwna obwodu wzgldem transformat. Ukad
rwna by uzyskany w wyniku zastosowania przeksztacenia Laplace'a do
ukadu rwna rniczkowo-cakowych obwodu. W nastpnych punktach podamy zasady tworzenia schematu zastpczego, ktry odtwarza zwizki wystpujce midzy transformatami prdw i napi wystpujcych w obwodzie
pierwotnym. W metodzie operatorowej rwnania wzgldem transformat tworzymy na podstawie takiego wanie schematu zastpczego.
7.3.2. Prawa Kirchhoffa w odniesieniu do transformat
Z uwagi na liniowo przeksztacenia Laplace'a wystpuje izomorfizm
rwna wynikajcych z praw Kirchhoffa w dziedzinie czasu i w dziedzinie
zmiennej zespolonej. Prawa Kirchhoffa dla transformat przybieraj posta analogiczn do podanej w rwnaniach (1.6-1) i (1.6-3):
I k (s ) = 0
k
U k (s ) = 0
k
Strona 204
(7.3-1)
Dlatego struktura schematu zastpczego dla transformat jest tosama ze struktur obwodu pierwotnego.
a)
b)
i2
i1
I2(s)
I1(s)
i4
i3
I3(s)
I4(s)
i1 i2 i3 + i4 = 0
I1(s) I2(s) I3(s) + I4(s) = 0

Rys. 7.3-1
Przykadowy wze i rwnania wg I PK w obwodzie pierwotnym (a)

i schemacie zastpczym (b) przedstawiono na rysunku 7.3-1.
7.3.3. Zwizki midzy transformatami prdw i napi elementw liniowych
Poniej podamy zalenoci dla transformat, wynikajce z rwna elementw RLC w dziedzinie czasu. Na kolejnych rysunkach (7.3-2 7.3-4) przedstawimy elementy w obwodzie pierwotnym oraz ich modele w schemacie zastpczym. W modelach elementw L i C wprowadzimy zamiast wartoci pocztkowych iL(0+) oraz uC(0+), warunki pocztkowe iL(0) oraz uC(0). Oznacza
to wykorzystanie praw komutacji ju na etapie tworzenia schematu zastpczego
metody operatorowej. Dalej (p. 7.8.2) wykaemy, e taki schemat jest przydatny rwnie w obwodach, w ktrych prawa komutacji nie s spenione.
Rezystor:
u R = R iR
iR
U R (s ) = R I R (s )
uR
IR(s) R
UR(s)
Rys. 7.3-2
Strona 205
(7.3-2)
Cewka:
( )
( )
U L (s ) = s L I L (s ) L iL 0
U (s ) i 0
lub I L (s ) = L + L
sL
s
d iL
dt
i L 0 = iL 0 +
uL = L
( ) ( )
L iL(0)
IL(s) sL
L
iL
(7.3-3)
UL(s)
sL
uL
IL(s)
lub
iL(0)/s
UL(s)
Rys. 7.3-3
Kondensator:
d uC
dt
= uC 0 +
iC = C
( )
uC 0
( )
( )
( )
I C (s ) = s C U C (s ) C u C 0
I (s ) u 0
lub U C (s ) = C + C
s C
s
(7.3-4)
1/sC
IC(s)
iC
C uC(0)
uC
UC(s)
lub
IC(s)
1/sC uC(0 )/s
UC(s)
Rys. 7.3-4
rda sterowane w schematach zastpczych nie zmieniaj swej postaci

(podobnie jak rezystory). Dla przykadu zapiszemy rwnania NSP:
u1 = 0
u 2 = r i1
U1 (s ) = 0
U 2 (s ) = r I1 (s )
a na rysunku 7.3-5 przedstawimy odpowiednie elementy.
Strona 206
(7.3-5)
i1
I1(s)
u1
u2
r i1
U1(s)
rU1(s)
U2(s)
Rys. 7.3-5
7.3.4. Budowa i analiza schematw operatorowych

Schematy zastpcze metody operatorowej (lub krcej: schematy operatorowe) posiadaj struktur tak sam jak obwd pierwotny. W gaziach schematu umieszczamy modele elementw wystpujcych w obwodzie pierwotnym. W
przypadku cewek i kondensatorw naley okreli warunki pocztkowe, gdy
okrelaj one parametry wymusze wystpujcych w odpowiednich modelach.
W przypadku rde naley okreli transformaty funkcji wymuszajcych, gdy
s one generowane przez wymuszenia w schemacie zastpczym.
Po utworzeniu schematu operatorowego przystpujemy do jego analizy.
Dysponujemy wszystkimi metodami obliczania obwodw liniowych. W wyniku
analizy uzyskujemy transformaty interesujcych nas prdw i napi. Ostatni
czynnoci jest wyznaczenie transformat odwrotnych, a wic odpowiedzi obwodu pierwotnego w dziedzinie czasu.
Przykad 7.3-1. Zbudujemy schemat operatorowy obwodu przedstawionego na rysunku 7.3-6a. Jest to obwd z rysunku 6.1-1a, po komutacji. Warunek pocztkowy
iL(0) = E/2R. Obwd ten by analizowany w dziedzinie czasu (przykad 6.7-1) oraz
transformat (przykady 7.1-2 i 7.2-1).
Transformata staego napicia rdowego E rwna jest E/s.
a)
b)
i
iL
I(s)
IL(s)
I1(s)
i1
E
E/s
sL
R
iL(0) L
Rys. 7.3-6
Na rysunku 7.3-6b pokazano schemat operatorowy z odpowiednimi parametrami
elementw. Odpowiedzi tego abstrakcyjnego obwodu s transformatami analogicznych
odpowiedzi w dziedzinie czasu.
Ukad rwna, ktry w przykadzie 7.1-2 otrzymalimy na podstawie rwna rniczkowo-cakowych, teraz mona zapisa stosujc metod prdw gaziowych do
analizy schematu operatorowego:
Strona 207
I (s ) I1 (s ) I L (s ) = 0
E
R I (s ) + R I1 (s ) =
R I (s ) + s L I L (s ) = E + L i L 0
( )
Rozwizanie ukadu rwna oraz orygina transformaty I(s) podano w przykadach

7.1-2 i 7.2-1.
Nastpny przykad ilustruje stosowanie metody prdw oczkowych i potencjaw wzowych do analizy schematu operatorowego.
Przykad 7.3-2. Wyznaczymy przebieg prdu i(t) oraz napicia uC 2(t) dla t > 0 w obwodzie pokazanym na rysunku 7.3-7a. Do chwili t = 0 w obwodzie panuje stan ustalony.
a)
b)
i1
uC2
uC1
i1
j
C1
1
sC1
uC 1(0)
s
UC2(s)
C2
R2
J/s
I1(s)
R3
R1
i
I1(s)
R1
R2
uC 2(0) 1
sC2
s
R3
I(s)
Rys. 7.3-7
Komutacja polega na skokowej zmianie parametrw rda napicia e i rda

prdu j.
E , t < 0
0 , t < 0
e=
j=
0
,
t
>
0
J , t > 0
Dane liczbowe: E =10 V, J = 10 A, R1 = 0,5 , R2 = R3 = 1 , C1 = C2 = 0,1 F, = 9.
Na rysunku 7.3-7b przedstawiono schemat operatorowy uwzgldniajcy niezerowe
warunki pocztkowe oraz zanik napicia e przy t > 0.
W stanie ustalonym przed komutacj prdy przez kondensatory nie pyn.
W szczeglnoci prd sterujcy i1 = 0, a w konsekwencji prd sterowany i1 = 0. Dalej
stwierdzamy brak prdw we wszystkich gaziach. Przy braku napi na rezystorach
( )
u c1 0 = E = 10 V
( )
u c 2 0 = E = 10 V
Transformata prdu rdowego J(s) = J/s.
Strona 208
Analiz schematu operatorowego przeprowadzimy niezalenie dwiema metodami.

a) Metoda prdw oczkowych
Wyboru oczek dokonujemy, uwzgldniajc obecno rde prdowych. Wybieramy dwa oczka w ukadzie bez rde prdowych, a nastpnie dla obydwu rde wasne oczka (rys. 7.3-8):
4
I2(s) (c)
I1(s) (b)
(a)
I(s)
(0)
Rys. 7.3-8
I 33 (s ) =
J
s
I 44 (s ) = I1 (s )
Rwnania dla oczek 1 i 2:
( )
1
u 0
I11 (s ) + ( R2 ) I 22 (s ) + ( R1 ) I 33 (s ) + R1 I 44 (s ) = C1
R1 + R2 +
s C1
s
uC 2 0
1
( R2 ) I11 (s ) + R2 + R3 + s C I 22 (s ) + 0 I 33 (s ) + R3 I 44 (s ) =
s
2
( )
Podstawiamy podane wyej wyraenia za prdy I33(s) i I44(s) oraz wyraamy prd
sterujcy przez prd oczkowy: I1(s) = I11(s). Po uporzdkowaniu zapisujemy ukad
rwna metody oczkowej:
( )
( )
J u C1 0
R2
R1 (1 + ) + R2 + s C
I (s ) R1 +
s
s
1
11 =
1
(
)
I
s
u
0
22
C
2
R2 + R3
R2 + R3 +

s C2
s
10
15
6 + s 1 I11 (s ) s
= 10
10
8 2 + I 22 (s )
s
s
Rozwizaniem ukadu rwna s transformaty:
I11 (s ) =
s + 7,5
s2 + 4 s + 5
oraz
Strona 209
I 22 (s ) =
9 s 5
s2 + 4 s + 5
Transformaty poszukiwanych odpowiedzi:
I (s ) = I 33 (s ) I11 (s ) I 44 (s ) =
U C 2 (s ) =
( )+
uC 2 0
s
J
35 s + 50
I11 (s ) I11 (s ) =
s
s s2 + 4 s + 5
( )+
u 0
1
I 2 (s ) = C 2
s C2
s
1
10 s 50
I 22 (s ) = 2
s C2
s + 4s + 5
b) Metoda potencjaw wzowych

Wybieramy wze odniesienia i oznaczamy wzy niezalene literami a, b i c
(rys.7.3-8).
Tworzymy rwnania traktujc rdo sterowane tak jak autonomiczne:
+ s C1 U a 0 (s ) + ( s C1 ) U b 0 (s ) + 0 U c 0 (s ) = I1 (s ) C1 uC1 0
R
s
1
( s C1 ) U a 0 (s ) +
+ s C1 + s C2 U b 0 (s ) + ( s C2 ) U c 0 (s ) =
R2
= C1 uC1 0 + C2 uC 2 0
+ s C2 U c 0 (s ) = I1 (s ) C2 uC 2 0
0 U a 0 (s ) + ( s C2 ) U b 0 (s ) +
R3
( )
( )
( )
( )
Wyraamy prd sterujcy przez potencjay:
( )
u 0
I1 (s ) = s C1 U a 0 (s ) U b 0 (s ) + C1
Po dokonaniu podstawienia powyszego wyraenia do ukadu rwna i uporzdkowaniu otrzymujemy ukad rwna metody potencjaw wzowych:
0
J
+ s C1 (1+ ) s C1 (1+ )
(1+) C1 uC1 0
R1
Ua0 (s) s
1
s C1
+ s C1 + s C2 s C2 Ub0 (s) = C1 uC1 0 + C2 uC2 0
R2
Uc0 (s) C1 uC1 0 C2 uC2 0

1
s C1
s ( C1 C2 )
+ s C2
R3
( )
( )
10
s
0 U a 0 (s ) 10
2+s
0,1 s 1 + 0,2 s 0,1 s U (s ) = s 2
b0
0,9 s 0,8 s 1 + 0,1 s U c 0 (s ) 8
Strona 210
( )
( )
( )
Rozwizaniem ukadu rwna s transformaty:
U a 0 (s ) =
17,5 s + 25
s s + 4 s + 5
, U b 0 (s ) =
10 s + 12,5
2
s + 4s +5
oraz U c 0 (s ) =
62,5
2
s + 4s +5
Obliczamy transformaty interesujcych nas odpowiedzi:
U a0
35 s + 50
=
R1
s s2 + 4 s + 5
10 s 50
U C 2 (s ) = U b 0 (s ) U c 0 (s ) = 2
s + 4s +5
I (s ) =
Przechodzimy do ostatniego etapu wyznaczania transformat odwrotnych.

Z rwnania:
s s2 + 4 s + 5 = 0
wyznaczamy pooenie biegunw transformaty I(s): s1 = 0, s2 = 2 + j, s3 = 2 j.

Rozkadamy I(s) na uamki proste:
I (s ) =
K1
K2
K3
+
+
s s+2 j s+2+ j
gdzie:
K1 = I (s ) s s 0 =
35 s + 50
s 2 + 4 s + 5 s =0
K 2 = I (s ) (s + 2 j) s 2 + j =
= 10
o
35 s + 50
= 5 + j 27,5 = 27,95 e j 100,3
s (s + 2 + j) s = 2 + j
K3 = K 2
Posugujc si wzorami podanymi w punkcie 7.2.2 otrzymujemy funkcj czasu:
i (t ) = 10 + 55,9 e 2t cos t + 100,3o
)] A
Transformat UC2(s) mona rozoy na dwa uamki proste:
U C 2 (s ) =
A1
A2
+
s+2 j s+2+ j
gdzie:
A1 = U C 2 (s ) (s + 2 j) s 2 + j =
10 s 50
s+2+ j
A2 = A1
Strona 211
= 5 + j 35 = 35,35 e j 81,9
s = 2 + j
Na tej podstawie orygina:
uC 2 (t ) = 70,7 e 2t cos t + 81,9o
)] V
7.4. Impedancja operatorowa

Modele dwjnika w metodzie operatorowej
W obwodach prdu staego (lub sinusoidalnego) dwjniki nie zawierajce
wymusze mona byo zamieni jednoelementowym dwjnikiem rwnowanym o okrelonej rezystancji (lub impedancji zespolonej). Tymczasem w schematach operatorowych sytuacja moe by odmienna. Dwjnik, ktry w obwodzie pierwotnym nie mia wymusze, ale posiada niezerowe warunki pocztkowe, jest w schemacie operatorowym dwjnikiem z wymuszeniami. Tylko
dwjniki bez wymusze i o zerowych warunkach pocztkowych mona zastpowa jednoelementowym dwjnikiem rwnowanym. Parametrem takiego
dwjnika jest impedancja operatorowa.
bez
wymusze
zerowe
warunki
pocztkowe
I(s)
i(t)
u(t)
U(s)
Z(s)
Rys. 7.4-1
Impedancja operatorowa jest rwna ilorazowi transformat napicia i prdu

dwjnika okrelonych przy zaoeniu zerowych warunkw pocztkowych wewntrz dwjnika (rys. 7.4-1)
Z (s ) =
L [u (t )]
U (s )
=
L [i(t )] zerowe warunki poczoczt I (s )
(7.4-1)
Odwrotnoci impedancji operatorowej Z(s) jest admitancja operatorowa Y(s).

Impedancje elementw RLC (punkt 7.3.3) wynosz:
Z R (s ) = R
Z L (s ) = s L
Z C (s ) =
1
s C
(7.4-2)
Przykad 7.4-1. Wyznaczymy impedancj operatorow dwjnika przedstawionego na

rysunku 7.4-2a.
Po narysowaniu schematu operatorowego dwjnika przy zerowych warunkach pocztkowych przystpujemy do analizy. Celem jest wyznaczenie ilorazu transformat U(s)
i I(s).
Strona 212
a) i
b)
I(s)
I2(s)
R2
u
i1
i1
C
U(s) sL
R1
R2 I1(s)
I1(s)
R1
U1(s)
1
sC
Rys. 7.4-2
W rozwaanym obwodzie mona zastosowa metod wielkoci proporcjonalnych
(punkt 2.16.5). Za pomoc prdu sterujcego I1(s) wyrazimy: napicie U(s) oraz prd
I(s). Kolejno otrzymujemy:
U1 (s ) = R1 I1 (s )
I 2 (s ) = I1 (s ) + s C U1 (s ) = (1 + s R1 C ) I1 (s )
U (s ) = U1 (s ) + R2 I 2 (s ) = (R1 + R2 + s R1 R2 C ) I1 (s )
I (s ) =
U (s )
+ I 2 (s ) I1 (s ) =
sL
R + R2 + s R1 R2 C + s L + s 2 R1 L C s L
I1 (s )
= 1
sL
Iloraz ostatnich dwu transformat po uporzdkowaniu ma posta:
Z (s ) =
(s R1 R2 C + R1 + R2 ) s L
R1 L C + s [R1 R2 C + L (1 )] + R1 + R2
Schemat operatorowy dwjnika bez wymusze (rde autonomicznych

w dziedzinie czasu), ale o niezerowych warunkach pocztkowych zawiera wymuszenia i przy okrelaniu dwjnika rwnowanego odwoujemy si do zasady
Thevenina (rys. 7.4-3) lub Nortona. Obok elementu rdowego dwjnik rwnowany ma element liniowy o impedancji ZT(s) = Z(s). Przyjcie zaoenia, e
wymuszenia w schemacie operatorowym dwjnika nie dziaaj odpowiada zerowym warunkom pocztkowym. Napicie rdowe ET(s) rwna si napiciu
na rozwartych zaciskach dwjnika Uj(s). Napicie Uj(s) w schemacie operatorowym jest transformat przebiegu uj(t) w obwodzie pierwotnym. Wystpienie
napicia na zaciskach rozwartego dwjnika, mimo braku wymusze, jest moliwe dziki niezerowym warunkom pocztkowym.
Strona 213
I(s)
bez
wymusze
niezerowe
warunki
pocztkowe
i(t)
Z(s)
u(t)
U(s)
ET(s)
Rys. 7.4-3
Przykad 7.4-2. Wyznaczymy operatorowe parametry zastpcze dwjnika doczonego
do rda napicia E w obwodzie z przykadu 7.3-1 oraz obliczymy transformat prdu
I(s) pyncego przez rdo.
I(s) R
sL
U(s)
Z(s)
R
L iL(0)
ET(s)
Rys. 7.4-4
Dwjnik, dla ktrego wyznaczamy parametry zastpcze pokazano na rysunku 7.4-4.
Impedancja w dwjniku rwnowanym:
Z (s ) = R +
R s L 2 R L s + R2
=
R+ sL
sL+ R
Napicie rdowe ET(s) po uwzgldnieniu warunku pocztkowego iL(0) = E/2R:
ET (s ) = U j (s ) = U (s ) I (s )= 0 =
R
EL
L iL 0 =
sL+ R
2 (s L + R )
( )
Transformata prdu I(s):
E
ET (s )
3 L s + 2 R
E
I (s ) = s
=
Z (s )
4 L s2 + 2 R s R
Przy stosowaniu metody rda zastpczego w modelu dwjnika wystpuje

impedancja ZT(s). Jest ona rwna impedancji dwjnika okrelonej przy zaoeniu, e wymuszenia dwjnika nie dziaaj. Zaoenie dotyczy schematu operatorowego, a wic obejmuje rwnie wymuszenia wystpujce w modelach elementw LC przy niezerowych warunkach pocztkowych.
Strona 214
Przykad 7.4-3. Posugujc si zasad Thevenina wyznaczymy przebieg prdu i(t)

w obwodzie pokazanym na rysunku 7.4-5a.
Komutacja polega na skokowej zmianie parametrw rde:
J ,
j=
0 ,
0 ,
e=
p t
E e ,
t<0
t >0
a)
t<0
t >0
b)
L
iL
R1
sL
i
R2
L iL(0)
R1
Uj(s)
E(s)
R3
R3
Rys. 7.4-5
Dane liczbowe: J = 10 A, E = 10 V, p = 2 s1, R1 = 1 , R2 = R3 = 2 , L = 2 H
Warunek pocztkowy wynika ze stanu ustalonego przed komutacj:
( )
iL 0 =
R1
J =5A
R1 + R2 || R3
Transformata wymuszenia dziaajcego po komutacji:
E (s ) =
E
10
=
s p s+2
Impedancj dwjnika, do ktrego doczony jest rezystor R2, obliczamy zakadajc, e nie dziaa wymuszenie napiciowe, a warunek pocztkowy jest zerowy:
Z T (s ) = R3 || (R1 + s L ) =
4s + 2
2s +3
Napicie rdowe ET(s) jest rwne napiciu Uj(s) (rys. 7.4-5b):
ET (s ) = U j (s ) = E (s ) R3
( )
E (s ) + L iL 0
30
=
R1 + R3 + s L
(s + 2) (2 s + 3)
Transformata poszukiwanego prdu:
I (s ) =
ET (s )
15
3,75 3,75
=
=
+
ZT (s ) + R2 4 (s + 1) (s + 2) s + 1 s + 2
Przebieg prdu i(t):
i(t ) = 3,75 e t + 3,75 e 2t A
Strona 215
7.5. Wyznaczanie skadowej przejciowej odpowiedzi

Przy analizie obwodw z wymuszeniami harmonicznymi o rnych pulsacjach transformaty odpowiedzi maj w mianownikach wielomiany, ktrych
stopie ronie o dwa dla kadej nowej pulsacji. Wyznaczanie transformat odwrotnych wie si tutaj z rosncym nakadem oblicze. Wyznaczane odpowiedzi s czciowo odpowiedziami stanu ustalonego, ktre wzgldnie szybko
mona wyznaczy metod symboliczn. W tej sytuacji racjonalnym staje si
wykorzystanie metody operatorowej do obliczania tylko skadowych przejciowych odpowiedzi. Wwczas analiza ulega uproszczeniu, gdy schemat operatorowy zawiera wymuszenia wycznie w modelach cewek i kondensatorw. Jednak parametry tych wymusze okrelone s nie tylko poprzez warunki pocztkowe, lecz rwnie przez wartoci pocztkowe pewnych odpowiedzi wystpujcych w stanie ustalonym. Dla kadej cewki naley wyznaczy iLp(0+), a dla
kadego kondensatora uCp(0+), wedug wzorw:
( ) ( ) ( )
(0 ) = u (0 ) u (0 )
iLp 0 + = iL 0 iLu 0 +
uCp
(7.5-1)
Cu
gdzie:
iL(0), uC(0) warunki pocztkowe,
iLu(0+), uCu(0+) wartoci pocztkowe wynikajce ze stanu ustalonego.
Dla obwodu n-tego rzdu otrzymujemy n wartoci iLp(0+) oraz uCp(0+), ktre stanowi warunki pocztkowe w schemacie dla skadowych przejciowych,
Wystpienie, chociaby dla jednego elementu, niezerowej rnicy we wzorach (7.5-1) jest koniecznym warunkiem wystpienia skadowych przejciowych (podrozdzia 6.1). W przypadku niespenienia tego warunku odpowiedzi
obwodu s rwne skadowym ustalonym. Z zasady superpozycji wynika, e
odpowiedzi obwodu z warunkami pocztkowymi wyznaczonymi ze wzorw
(7.5-1) s rwne skadowym przejciowym.
Przykad 7.5-1. Wyznaczymy prd i w obwodzie przedstawionym na rysunku 7.5-1a
przy wymuszeniu sinusoidalnym i niezerowych warunkach pocztkowych. Skadow
ustalon obliczymy metod symboliczn, a skadow przejciow metod operatorow.
Dane: e = 32 sin (5 t) V, R = 8 , L = 1 H, C = 0,04 F, iL(0) = 2 A, uC(0) = 3 V.
a) i
R
e
iL
b)
I(s)
uC
E(s)
sL
L iL(0)
1
sC
uC(0)
s
Rys. 7.5-1
W pierwszej kolejnoci wyznaczymy skadow ustalon odpowiedzi oraz wartoci

pocztkowe, przy ktrych nie ma stanu nieustalonego.
Strona 216
Obliczamy parametry obwodu w schemacie symbolicznym obwodu (dla = 5 rad/s):

1
E m = 32 V
XL = L = 5
XC =
=5
C
Amplituda zespolona prdu w obwodzie oraz napicia na kondensatorze:
I m = I mL =
Em
R + j X L j X C
U mC = ( j X C ) I m = 20 e j90 V
=4A
W dziedzinie czasu rozwizania ustalone:
iu = iLu = 4 sin (5 t ) A
uCu = 20 sin 5 t 90o V
Odpowiednie wartoci pocztkowe iLu(0+) = 0 A oraz uCu(0+) = 20 V.

Na rysunku 7.5-1b przedstawiono schemat operatorowy obwodu. Przyjmujc podzia warunkw pocztkowych na skadniki:
( ) ( ) ( )
(0 ) = u (0 )+ u (0 )
iL 0 = iLu 0+ + iLp 0+
uC
a)
Iu(s) R
Cp
b)
L iLu(0+)
sL
Cu
Ip(s) R
L iLp(0+)
sL
1
sC
uCu(0+)
s
E(s)
1
sC
uCp(0+)
s
Rys. 7.5-2
mona odpowiedzi w tym schemacie wyznacza poprzez naoenie odpowiedzi w obwodach pokazanych na rysunku 7.5-2a i b. Odpowiedzi w pierwszym z tych obwodw
s transformatami skadowych ustalonych, a w drugim skadowych przejciowych.
Skadow ustalon prdu iu wyznaczylimy poprzednio metod symboliczn.
Skadow przejciow wyznaczymy poprzez analiz schematu zastpczego (rys. 7.52b), w ktrym:
( ) ( ) ( )
(0 ) = u (0 ) u (0 ) = 3 ( 20) = 23 V
iLp 0+ = iL 0 iLu 0 + = 2 0 = 2 A
uCp
Cu
Transformata skadowej przejciowej:
I p (s ) =
( ) s( )
L iLp 0
uCp 0 +
1
R+ sL+
s C
K1
K2
2 s 23
=
+
s
s
s
s2
s + 8 s + 25
1
2
Strona 217
Bieguny transformaty tworzy zespolona para s1,2 = 4 + j3, a wspczynnik K1

ma warto:
K1 = I p (s ) (s + 4 j 3) s = 4 + j 3 = 5,26 e j 79
Skadowa przejciowa:
i p (t ) = 10,52 e 4t cos 3 t + 79o A
Schemat operatorowy dla skadowych przejciowych jest odpowiednikiem,

w dziedzinie transformat, obwodu bez wymusze (podrozdz. 6.6), ktry jest opisywany jednorodnymi rwnaniami rniczkowymi. Bieguny transformat skadowych przejciowych s wic rwne pierwiastkom rwnania charakterystycznego
obwodu i dlatego nazywa si je rwnie biegunami wasnymi obwodu.
Od podziau odpowiedzi na skadow ustalon i przejciow naley odrni podzia na skadow wymuszon yw(t) (wywoan przez wymuszenia dziaajce przy zerowych warunkach pocztkowych) i skadow swobodn ys(t) (spowodowan niezerowymi warunkami pocztkowymi). Podzia taki jest interesujcy z fizycznego punktu widzenia, nie prowadzi jednak do algorytmu upraszczajcego obliczenia.
Przykad 7.5-2. Wyznaczymy skadow wymuszon oraz swobodn prdu i(t) w obwodzie analizowanym w przykadzie 7.5-1 (rys. 7.5-1a).
Podzia transformaty prdu I(s) na skadow wymuszon Iw(s) i swobodn Is(s)
mona uzyska po zastosowaniu zasady superpozycji do analizy schematu operatorowego (rys. 7.5-1b). W obwodzie na rysunku 7.5-3a dziaa tylko wymuszenie E(s) i uzyskujemy odpowied wymuszon Iw(s). W obwodzie na rysunku 7.5-3b wystpuj wymuszenia zwizane z niezerowymi warunkami pocztkowymi i uzyskujemy odpowied
swobodn Is(s).
a)
b)
L iL(0)
sL
sL
Iw(s) R
Is(s) R
E(s)
1
sC
uC(0)
s
1
sC
Rys. 7.5-3
Transformaty skadowych:
Em
160 s
s2 + 2 =
I w (s ) =
2
1
s + 25 s 2 + 8 s + 25
R + sL+
s C
( )
)(
uC 0
2s 3
s
I s (s ) =
= 2
1
s + 8 s + 25
R+ sL+
s C
( )
L iL 0
Strona 218
Po dokonaniu przeksztacenia odwrotnego:
iw (t ) = 4 sin (5 t ) 6,67 e 4t sin (3 t ) A

is (t ) = 4,18 e 4t cos(3 t + 61,4) A
7.6. Wyznaczanie odpowiedzi na wymuszenia zoone

Przebiegami zoonymi bdziemy nazywali przebiegi, ktre w kolejnych
przedziaach czasu opisywane s rnymi funkcjami:
f 0 (t ) dla 0 < t < t1
f (t ) dla t < t < t
1
1
2
f (t ) =
M
M
f k (t ) dla tk < t <
(7.6-1)
Dla okrelenia transformaty znajdujemy funkcje gj(t) (j = 1, 2, ... , k), za

pomoc ktrych mona zapisa funkcj f(t) w postaci sumy:
k
) (
f (t ) = f 0 (t ) + g j t t j 1 t t j
(7.6-2)
j =1
a nastpnie korzystamy z twierdzenia o przesuniciu w dziedzinie czasu

(7.1-12):
k
F (s ) = F0 (s ) + G j (s ) e
s t j
(7.6-3)
j =1
Funkcje opisujce odpowiedzi na wymuszenia zoone rwnie s przebiegami zoonymi. W wyniku analizy obwodu metod operatorow uzyskujemy
transformaty odpowiedzi w postaci zalenoci (7.6-3). Po wyznaczeniu oryginaw gj(t) = L 1[Gj(s)] naley zapisa odpowiedzi w dziedzinie czasu w formie
wzorw (7.6-1), przy tym dla i = 1, 2, ... , k:
i
f i (t ) = f 0 (t ) + g j t t j = f i 1 (t ) + g i (t ti )
(7.6-4)
j =1
Ostatni zapis stanowi te pewn wskazwk, przydatn przy konstruowaniu

funkcji gi(t ti) w trakcie tworzenia zapisu wymuszenia w formie (7.6-2). Dla
i-tego przedziau czasu (ti < t < ti+1) naley do funkcji fi1(t) opisujcej przebieg
w poprzednim przedziale doda funkcj uzupeniajc gi(t ti), tak aby suma
dawaa przebieg fi(t). Gdyby przesun t funkcj uzupeniajc, wzdu osi
czasu, do pocztku ukadu wsprzdnych miaaby ona posta funkcji gi(t).
Strona 219
Przykad 7.6-1. Wyznaczymy odpowied u(t) na wymuszenie w postaci impulsu trjktnego e(t) w obwodzie pokazanym na rysunku 7.6-1
Dane: R = 1 , C = 2 F
V
1
C
e
u
t
0
Rys. 7.6-1
Funkcj e(t) mona zapisa analitycznie w formie:
e(t ) = 2 t
0
0 < t < 1s
1s < t < 2 s
t > 2s
lub w postaci sumy dogodnej przy wyznaczaniu transformaty:

e(t ) = e0 (t ) + e1 (t ) + e2 (t )
Pierwsze dwa skadniki sumy (rys. 7.6-2) oraz ich transformaty wynosz:
V
1
e0 (t ) = t
e0(t)
E0 (s ) =
1
s2
t
0
V
s t
e1(t) =
= g1(t-1) 1(t-1)
-1
e1(t ) = g1(t 1) 1(t 1) = 2 (t 1) 1(t 1)

g1 (t ) = 2 t
E1 (s ) = G1 (s ) e s =
g1(t)
-2
Rys. 7.6-2
Strona 220
2
s
es
Trzeci skadnik (rys.7.6-3):
e2 (t ) = g 2 (t 2 ) 1(t 2 ) = (t 2) 1(t 2)
g 2 (t ) = t
E2 (s ) = G2 (s ) e 2 s =
1
s2
e 2 s
e2(t) = g2(t-2) 1(t-2)
V
1
g2(t)
0
Rys. 7.6-3
Transformata wymuszenia e(t):
E (s ) = E1 (s ) + E2 (s ) + E3 (s )
E (s ) =
1 2 e s + e 2 s
s2
Z analizy obwodu (rys.7.6-1) otrzymujemy transformat odpowiedzi:
U (s ) =
R+
1
s C
E (s ) =
1+
1
s2
1 2 e s + e 2 s
s
1 2 e s + e 2 s
s (s + 0,5)
Wyznaczanie transformaty odwrotnej rozpoczynamy od doprowadzenia funkcji

U(s) do postaci (7.6-3):
U (s ) =
1
2
1
+
e s +
e 2 s
s (s + 0,5) s (s + 0,5)
s (s + 0,5)
Wyznaczamy transformaty funkcji wymiernych wystpujcych w funkcji U(s) :
1
2
2
0 , 5t
= L 1 +
= 2 1(t ) 2 e
(
)
s
s
+
0
,
5
s
s
+
0
,
5
L 1
2
= 4 1(t ) + 4 e 0,5t
s (s + 0,5)
L 1
Poniewa:
L 1 F (s ) e a s = f (t a ) 1(t a )
Strona 221
orygina odpowiedzi:
u (t ) = 2 1(t ) 2 e 0 ,5t + 4 1(t 1) + 4 e 0 ,5 (t 1) 1(t 1) +
+ 2 1(t 2) 2 e
0 ,5 (t 2 )
] 1(t 2)
Rozwizaniu nadajemy ostateczn form przedstawiajc przebieg funkcji w przedziaach:
dla 0 < t < 1 s
u (t ) = 2 2 e 0 ,5t V
dla 1 s < t < 2 s
u (t ) = 2 2 e 0 ,5t 4 + 4 e 0 ,5(t 1) =
= 2 + 2 + 4 e0 ,5 e 0 ,5t = 2 + 4,59 e 0 ,5t V

dla
u (t ) = 2 + 4,59 e 0 ,5t + 2 2 e 0,5(t 2 ) =
t > 2s
= 4,59 2 e1 e 0 ,5t = 0,84 e 0 ,5t V

Wykresy przebiegw e(t), u(t) oraz funkcji tworzcych u(t) przedstawiono na rysunku 7.6-4.
V
3
u
e
2 4,59 e 0,5 t
2 2 e 0,5 t
2
1
e(t)
2
0
-1
s
t
u(t)
0,84 e 0,5 t
-2
Rys. 7.6-4
7.7. Wyznaczanie odpowiedzi na okresowy cig impulsw

W szczeglnym przypadku wymuszenia zoone przedstawiaj sob okresowy cig impulsw (rys. 7.7-1a):
f (t ) = f (t + T )
przy t > 0 i T > 0
(7.7-1)
W celu okrelenia transformaty okresowego cigu impulsw zdefiniujemy

funkcj fT(t), ktr stanowi rwnanie pierwszego impulsu (rys. 7.7-1b):
Strona 222
f (t )
fT (t ) =
0
dla 0 < t < T

dla
(7.7-2)
t >T
Okresowy cig impulsw f(t) moe by przedstawiony jako nieskoczona

suma impulsw fT(t), z ktrych kady nastpny jest przesunitych okres T:
f (t ) = fT (t i T ) 1(t i T )
(7.7-3)
i =0
Transformat funkcji fT(t) mona okreli wedug regu podanych w poprzednim punkcie.
a)
f(t)
t
0
b)
2T
3T
fT(t)
t
0
T
Rys. 7.7-1
Dla uzyskania zwizkw midzy transformat pierwszego impulsu a transformat okresowego cigu impulsw dogodnie odwoa si do nastpujcej
relacji w dziedzinie czasu:
fT (t ) = f (t ) f (t T ) 1(t T )
(7.7-4)
W dziedzinie transformat otrzymujemy zwizek:

FT (s ) = F (s ) F (s ) e s T
(7.7-5)
Transformata okresowego cigu impulsw F(s) moe by wyraona przez

transformat pierwszego impulsu FT(s) za pomoc wzoru:
F (s ) =
FT (s )
1 e s T
Strona 223
(7.7-6)
Przykad 7.7-1. Wyznaczymy transformat odpowiedzi u(t) na wymuszenie w postaci

okresowego cigu impulsw e(t) w obwodzie pokazanym na rysunku 7.7-2.
Dane: R = 1 , L = 1 H
L
e
V
1
R
u
t
0
Rys. 7.7-2
Transformat wymuszenia obliczymy poprzez wyznaczenie transformaty pierwszego okresu eT(t) (rys. 7.7-3):
eT (t ) = 1(t ) 1(t 1)
ET (s ) =
1 1 s
e
s s
Okres cigu impulsw e(t): T = 2 s.

e
V T
1
t
0
3 s
2
1
Rys. 7.7-3
Na podstawie wzoru (7.7-6):
E (s ) =
1 e s
s 1 e 2 s
Przy zerowych warunkach pocztkowych transformat U(s) mona wyznaczy

z dzielnika napicia:
R
1
1 es
U (s ) =
E (s ) =
sL+ R
s + 1 s 1 e 2 s
W odpowiedzi obwodu y(t) na wymuszenie w postaci okresowego cigu impulsw mona wyodrbni skadow ustalon yu(t) oraz przejciow yp(t). Transformata skadowej ustalonej ma te same cechy formalne, co transformata okresowego cigu impulsw wymuszenia (7.7-6). Transformata skadowej przejciowej
posiada bieguny rwne pierwiastkom rwnania charakterystycznego (bieguny wasne obwodu). Transformat odpowiedzi Y(s) mona wic przedstawi w postaci:
Y (s ) = Yu (s ) + Y p (s ) =
YT (s )
1 e s T
L p (s )
M p (s )
(7.7-7)
przy czym rwnanie Mp(s) = 0 jest rwnaniem charakterystycznym obwodu.
Strona 224
Transformat skadowej przejciowej Yp(s) mona rozoy na uamki proste. Uamki te wyodrbniamy z transformaty penej odpowiedzi Y(s) wedug
regu podanych w podrozdziale 7.2. Znajomo wspczynnikw uamkw prostych pozwala na zapisanie skadowej przejciowej w dziedzinie czasu yp(t).
Nastpnie wyznaczamy transformat pierwszego okresu odpowiedzi ustalonej YT(s) na podstawie, wynikajcego z (7.7-7), wzoru:
)[
YT (s ) = 1 e s T Y (s ) Y p (s )
(7.7-8)
Po wyznaczeniu transformaty odwrotnej yT(t) uznajemy, e skadowa ustalona yu(t) zostaa znaleziona, gdy rwnanie pierwszego okresu jednoznacznie
okrela ca funkcj okresow (7.7-3).
Przykad 7.7-2. Wyznaczymy odpowied u(t) na podstawie jej transformaty obliczonej
w przykadzie 7.7-1:
R
1 e s
1
U (s ) = E (s )
=
s L + R s 1 e 2s
s +1
Obwd analizowany w poprzednim przykadzie (rys. 7.7-2) naley do obwodw

I rzdu i ma jeden biegun wasny w punkcie s1 = R/L = 1. Transformata skadowej
przejciowej:
K
U p (s ) = 1
s +1
gdzie:
K1 = U (s ) (s + 1) s = 1 =
1 e s
s 1 e 2 s
=
s = 1
1 e
1 1 e2
= 0,269
Po wykonaniu przeksztacenia odwrotnego otrzymujemy rwnanie:
u p (t ) = 0,269 e t V
Nastpnie na podstawie wzoru (7.7-8) wyznaczamy transformat pierwszego okresu skadowej ustalonej odpowiedzi:
1 e s
1
0,269 1 + 0,269 s
1
=
U T (s ) = 1 e s2
+
e s +
s +1
s (s + 1)
s (s + 1)
s 1 e 2s s + 1
0,269 2s 1 0,731 1
1 s 0,269 2s
+
e
= +
+ +
e
e +
s +1
s
s +1 s s +1
s +1
W dziedzinie czasu otrzymujemy:
uT (t ) = 1 0,731 e t + 1 + e (t 1) 1(t 1) + 0,269 e (t 2 ) 1(t 2 )
Strona 225
Po przejciu do zapisu funkcji przedziaami:
1 0,731 e t V
uT (t ) = 1,987 e t V
0,000 V
dla 0 < t < 1 s

dla 1 s < t < 2 s
dla t > 2 s
Zerowa warto w ostatnim przedziale nie jest przypadkowa, gdy funkcje opisujce przebieg pierwszego okresu maj poza przedziaem okresu wartoci zerowe
(7.7-2).
Dla zapisania odpowiedzi u(t) wyraamy skadow ustalon poprzez funkcj uT(t)
(7.7-3) oraz dodajemy skadow przejciow:
u (t ) = uT (t 2 i ) 1(t 2 i ) 0,269 e t V
i = 0
Wykresy przebiegw u(t) oraz uu(t) i up(t) przedstawiono na rys. 7.7-4.
uu(t)
0,6
0,4
0,2
u(t)
1
0
-0,2
s
t
up(t)
Rys. 7.7-4
Po wyznaczeniu skadowej przejciowej yp(t) okrelenie rwnania pierwszego okresu skadowej ustalonej mona przeprowadzi w dziedzinie czasu. Ten
odmienny od poprzedniego sposb postpowania wymaga obliczenia odpowiedzi
obwodu yT(t) na pierwszy impuls fT(t) z okresowego cigu f(t). Nastpnie wykorzystujemy zgodno, w przedziale 0 < t < T, odpowiedzi yT(t) z odpowiedzi y(t)
na okresowy cig. Wymuszenia f(t) i fT(t) rni si dopiero po chwili t = T, a do
tego momentu odpowiedzi musz by identyczne. Z kolei znajomo penej odpowiedzi oraz skadowej przejciowej pozwala na wyznaczenie skadowej ustalonej. Skadowa ustalona w przedziale 0 < t < T rwna jest yT(t):
yT (t ) = yT (t ) y p (t )
Strona 226
0 < t <T
(7.7-9)
Przykad 7.7-3. Wyznaczymy rwnanie pierwszego okresu skadowej ustalonej odpowiedzi u(t) w przykadzie 7.7-1 na podstawie znanego z przykadu 7.7-2 przebiegu
skadowej przejciowej up(t).
Metod operatorow okrelimy odpowied uT(t) na wymuszenie eT(t) (rys. 7.7-3).
Z przykadu 7.7-1 wiadomo, e:
1 1
ET (s ) = e s
s s
Transformat UT(s) wyznaczamy z dzielnika napicia (rys.7.7-2):
U T (s ) = ET (s )
R
1 es 1
1 1 1
1 s
=
= +
+
+
e
sL+ R
s
s +1 s s +1 s s +1
W dziedzinie czasu:
1 e t
dla 0 < t < 1 s
u T (t ) = 1 e t + 1 + e t 1(t 1) =
1,718 e t
dla t > 1 s
Wiadomo z przykadu 7.7-2 , e:
u p (t ) = 0,269 e t V
Wedug wzoru (7.7-9):
uT (t ) = u T (t ) u p (t )
0< t < 2 s
1 0,731 e
=
1,987 e t
dla 0 < t < 1 s

dla 1 s < t < 2 s
7.8. Impuls (pseudo-funkcja) Diraca
7.8.1. Impuls Diraca w dziedzinie czasu i jego transformata

Na wstpie zbadamy wasnoci dwch funkcji czasu w sytuacji, gdy ich
parametr zmierza do zera.
Jako pierwsz rozwaymy funkcj wykadnicz (rys. 7.8-1):
f1
1
t
0
Rys. 7.8-1
Strona 227
0 dla t < 0
t
f1 (t ) = 1
dla t 0
e
(7.8-1)
Transformata tej funkcji:
F1 (s ) =
s+
(7.8-2)
s + 1
Powierzchnia pod wykresem:
1
f1 (t ) d t = e d t = 1
(7.8-3)
Po zaoeniu, e parametr zmierza do 0 stwierdzamy:

0
lim f1 (t ) =
dla t 0
dla t = 0
(7.8-4)
przy jednostkowej powierzchni wykresu, gdy jak wynika ze wzoru (7.8-3)

powierzchnia ta nie zaley od parametru . Przy tym warto graniczna transformaty:
lim F1 (s ) = 1
0
Drugi przykad, to impuls prostoktny o czasie trwania rwnym a i o amplitudzie rwnej odwrotnoci a (rys. 7.8-2):
f 2 (t ) =
1
[1(t ) 1(t a )]
a
(7.8-5)
f2
1
a
0
a
Rys. 7.8-2
Transformata tej funkcji:

F2 (s ) =
1 1 1 a s 1 ea s
e
= as
a s s
Strona 228
(7.8-6)
Powierzchnia przebiegu zgodnie z wzorem na pole prostokta jest jednostkowa:
f 2 (t ) d t = 1
(7.8-7)
Po zaoeniu, e parametr a zmierza do 0 otrzymujemy:

0
lim f 2 (t ) =
a 0
dla t 0
dla t = 0
(7.8-8)
przy jednostkowej powierzchni wykresu. Warto graniczn transformaty mona obliczy posugujc si regu l'Hospitala:
1 - eas
s e a s
= lim
=1
a 0 a s
a 0
s
lim F2 (s ) = lim
a 0
(7.8-9)
Porwnujc powysze przykady zauwaamy, e postacie graniczne dwch

rnych funkcji s nierozrnialne. Ten graniczny obiekt nosi nazw impulsu
Diraca (t).
Podstawowe cechy impulsu Diraca okrelaj rwnania:
(t ) d t = 1
(t ) t 0 = 0
(7.8-10)
W klasycznym ujciu (t) nie jest funkcj. W matematyce impuls Diraca

nazywa si funkcj uoglnion i rozpatruje si w ramach teorii dystrybucji
[Osiowski J., Szabatin J., 199295, Podstawy teorii obwodw. t.2. WNT Warszawa.]. Natomiast transformata impulsu Diraca nie wykazuje jakichkolwiek
osobliwoci w dziedzinie zmiennej zespolonej s i jest sta rwn jednoci:
L [ (t )] = 1
(7.8-11)
f(t)
A (t)
0
Rys. 7.8-3
Impuls Diraca jest dogodn idealizacj przebiegu f(t), ktry z jednej strony
ma czas wystpowania tak krtki, e prawie rwny zero wzgldem analizowanego zakresu czasu, a z drugiej strony ma wartoci chwilowe tak znaczne, e
caka oznaczona f(t) za czas wystpowania przebiegu (powierzchnia A) jest
Strona 229
rna od zera. Wwczas moemy zapisa f(t) = A (t) i na wykresie zaznacza

umownie wystpienie takiego przebiegu poprzez umieszczenie pogrubionej
strzaki (rys. 7.8-3). Otrzymujemy opis zawierajcy jedyny istotny parametr A
i abstrahujcy od ksztatu funkcji. Uwzgldnienie ksztatu doprowadzioby do
bardziej zoonej formy zapisu funkcji, a w konsekwencji skomplikowaoby
analiz.
Impuls Diraca pozwala, na przykad, opisa zmiany gstoci wzdu prostej, na ktrej znajduje si punkt materialny (z fizyki wiadomo, e punkt materialny ma okrelon mas przy zerowych rozmiarach).
Przy poszukiwaniu transformat odwrotnych wymiernych funkcji zmiennej
zespolonej F(s) w przypadku, gdy licznik i mianownik maj jednakowy stopie
(l = m, przy bl 0 i am 0) w pierwszej kolejnoci naley podzieli wielomiany.
Reszta z dzielenia L1(s) jest wielomianem niszego stopnia i tworzy z mianownikiem M(s) funkcje wymiern F1(s), ktr mona rozoy na uamki proste
zgodnie z reguami podanymi w podrozdziale 7.2:
l
F (s ) =
L (s )
=
M (s )
bj s j
j =0
m
ai s
= K +
i
L1 (s )
= K + F1 (s )
M (s )
(7.8-12)
i=0
W dziedzinie czasu otrzymujemy funkcj f(t) zawierajc impuls Diraca:
f (t ) = L 1 [F (s )] = K (t ) + L 1 [F1 (s )]
(7.8-13)
Przykad 7.8-1. Okrelimy transformat odwrotn funkcji F(s):
F (s ) =
3 s 2 + 19 s + 34
s 2 + 8 s + 15
Dzielimy wielomiany i dokonujemy rozkadu na uamki proste:
F (s ) = 3 +
5 s 11
2
= 3+
2
7
+
s+3 s+5
s + 8 s + 15
Oryginaem dla zadanej transformaty jest funkcja f(t):
f (t ) = 3 (t ) + 2 e 3t 7 e 5t
7.8.2. Pochodna dystrybucyjna. Naruszenia praw komutacji

Posugujc si impulsem Diraca mona okreli pochodn funkcji f '(t)
(tzw. pochodn dystrybucyjn) rwnie w punktach niecigoci t = tk pod warunkiem, e okrelona jest w nich lewostronna f(tk) oraz prawostronna granica f(tk+):
[ ( ) ( )] (t t )
f (t k ) = f t k + f t k
Strona 230
(7.8-14)
W szczeglnym przypadku pochodna funkcji jednostkowej (7.1-4):

d 1(t )
= (t )
dt
(7.8-15)
W zwizku z moliwoci rniczkowania funkcji niecigych zmiany

wymaga sformuowanie twierdzenia o transformacie pochodnej (7.1-9) dla
przypadku, gdy funkcja f(t) jest dla t = 0 nieciga. Jeli wynik ma uwzgldnia
wystpienie niecigoci naley stosowa wzr w postaci:
d f (t )
L
= s L [ f (t )] f (0 )
dt
(7.8-16)
Podstawienie do wzoru wartoci f(0+) oznaczaoby rozwaanie funkcji f(t)

z pominiciem niecigoci wystpujcej w chwili t = 0.
Twierdzenie o transformacie pochodnej byo podstaw wprowadzenia modeli cewek i kondensatorw w schematach operatorowych (p. 7.3.3). Poprzednio
zakadalimy cigo funkcji rniczkowanej, dlatego mielimy f(0) = f(0+).
Obecnie dopuszczamy wystpienie niecigoci funkcji w punkcie t = 0. Wprowadzenie do modelu cewki warunku pocztkowego iL(0), a do modelu kondensatora warunku pocztkowego uC(0) zapewni moliwo uzyskania wynikw,
obejmujcych zjawiska zachodzce w momencie komutacji.
Wprowadzajc prawa komutacji zaoylimy skoczone wartoci mocy
chwilowych w obwodzie, w konsekwencji cige byy funkcje opisujce energie
magazynowane w kondensatorach i cewkach. Tymczasem wystpowanie
w obwodzie przebiegw o postaci impulsw Diraca wie si z moliwoci nie
spenienia tego zaoenia.
Przykad 7.8-2. Wyznaczymy przebieg prdu iC(t) przez kondensator o pojemnoci C
doczony w chwili t = 0 do rda napicia staego E. Warunek pocztkowy uC(0) = 0.
Rwnanie napicia na kondensatorze uC(t) = E1(t).
Zgodnie z rwnaniem kondensatora:
iC (t ) = C
d uC
= C E (t )
dt
Ten sam wynik mona uzyska metod operatorow:
I C (s ) = s C E (s ) = s C
E
=CE
s
W podanym wyej przykadzie nie spenione s prawa komutacji, gdy uC(0 )

uC(0 +). Moc chwilowa w momencie t = 0 jest nieskoczenie wielka z uwagi na przepyw przez rdo napicia staego prdu w postaci impulsu Diraca EC(t). Powierzchnia
impulsu prdowego EC jest rwna przenoszonemu adunkowi. adunek ten jest natychmiast przenoszony do kondensatora i powoduje skok napicia do wartoci E.
Strona 231
Powyszy przykad mona traktowa jako szczeglny przypadek adowania kondensatora przez rezystor, gdy jego rezystancja R zmierza do zera. Przy skoczonej rezystancji R prd iC(t) jest przebiegiem wykadniczym o wartoci pocztkowej E/R i staej
czasowej = RC. adunek przenoszony przez ten prd nie zaley od R i wynosi EC.
W granicznym przypadku, przy R = 0, otrzymalimy prd, ktry przenosi ten sam adunek. Natomiast porwnanie energii ujawnia wystpienie pewnych sprzecznoci.
W obwodzie ze skoczon rezystancj R energia WR tracona w rezystorze jest rwna:
WR = R iC
0
E t
d t = R e R C
R
0
2 t
2
2
d t = E e R C d t = C E
R 0
2
Jednoczenie energia WE pobierana ze rda:
E
WE = E i d t = E e R C d t = C E 2
R
0
0
Kocowa energia WC zgromadzona w kondensatorze wynosi:
WC =
C E2
2
Energia WC, zgodnie z przesankami fizycznymi, jest rwna rnicy WE WR. Jednak w granicznym przypadku, przy R = 0, moemy obliczy tylko energi WE oraz WC
i stwierdzi ich zgodno z wartociami przy R 0. Jednak nasz model nie ujawnia, co
stao si z rnic tych energii. wiadczy to o abstrakcyjnoci powyszego przykadu.
Realizacja fizyczna takiego obwodu nie jest moliwa. Rzeczywiste przyblienie wymagaoby zastosowania: kondensatora o minimalnych stratach, rda o znacznym dopuszczalnym prdzie obcienia oraz minimalnej rezystancji wewntrznej, przewodw o jak
najmniejszej rezystancji itd. W takim obwodzie rzeczywistym popynie impuls prdowy
o tak znacznej szybkoci narastania, e nie bdzie speniony warunek quasi stacjonarnoci (podrozdz. 1.1). Nastpi emisja fali elektromagnetycznej, a z obwodu zostanie pobrana energia.
7.8.3. Zastosowanie impulsu Diraca do modelowania przebiegw krtkotrwaych

Przedstawiony zostanie przykad, w ktrym wykorzystanie impulsu Diraca
do opisu przebiegw wzgldnie krtkotrwaych pozwala na uproszczenie analizy obwodu.
Przykad 7.8-3. Wyznaczymy przebieg prdu i(t) oraz napicia u2(t) w obwodzie przedstawionym na rysunku 7.8-4a. Nastpnie wykaemy, e obwd ten jest modelem bardziej
zoonego obwodu rozwaanego w zakresie czasw dugich.
Dane: E = 30 V, R = 1 k, C1 = 2 F, C2 = 1 F, uC1(0) = uC2(0) = 0 V
Strona 232
a)
b)
I(s)
1
C1
E/s
sC1
U2(s)
u2
1
sC2
C2
Rys. 7.8-4
W wyniku analizy schematu operatorowego (rys. 7.8-4b) otrzymujemy transformaty:
I (s ) =
E
s
1
1
s C1
+
s C2 R + 1
s C1
R
U 2 (s ) = I (s )
60 10 3 s + 30
3 103 s + 106
= 20 10 6 +
3,33 10 3
s + 333
1
60 103 s + 30 10 6 30
10
=
=
+
3
6
s C2
s s + 333
s 3 10 s + 10
Transformaty odwrotne:
i (t ) = 20 10 6 (t ) + 3,33 10 3 e 333t
]A
u2 (t ) = 30 10 e 333t V
Na rysunku 7.8-5 przedstawiono wykresy otrzymanych odpowiedzi.
mA
A (t)
u2
V
30
6
A = 20 10 As
3
20
2
10
1
t
0
12
15
ms
12
15
ms
Rys. 7.8-5
W rzeczywistym obwodzie nie moe wystpi przebieg o nieskoczenie duej
wartoci chwilowej, a w konsekwencji napicie na kondensatorze nie moe zmieni si
skokowo. Praktycznie ograniczenie prdu wynika, np. z niezerowej wartoci rezystancji
przewodw lub niezerowej rezystancji wewntrznej rda. Dla uwzgldnienia tych
Strona 233
wzgldnie niewielkich rezystancji wprowadzimy, szeregowo do rda, rezystancj

Rw = 1 (rys. 7.8-6a).
a)
b)
i
Rw
Rw
C1
u2
I(s)
E/s
C2
Rys. 7.8-6
1
sC1
U2(s)
1
sC2
W odpowiednim schemacie operatorowym (rys. 7.8-6b) impedancja zastpcza

dwjnika doczonego do rda napicia:
1
s C1 s 2 + 1,5 106 s + 500106
1
Z (s) = Rw +
+
=
1
s C2
s (s + 500)
R2 +
s C1
R2
Transformata prdu I(s):

I (s ) =
E
30 s + 15 103
30
3,334 10 3
= 2
=
+
s Z (s ) s + 1,5 106 s + 500 106 s + 1,5 106
s + 333,3
ma bieguny w punktach: s1 = 1,5106 oraz s2 = 333,3.

Transformata napicia na kondensatorze U2(s) ma dodatkowy biegun w zerze:
U 2 (s ) = I (s )
1
30 s + 15 103
30,00
20,00
10,00
=
=
+
+
6
s C2 s 10 6 s 2 + 1,5 s + 500
s
s
+ 333,3
s + 1,5 10
W dziedzinie czasu otrzymujemy:

6
i (t ) = 30 e 1,510 t + 3,334 10 3 e 333,3t A
u2 (t ) = 30 20 e 1,510
10 e 333,3t V
Przedstawienie wykresw powyszych przebiegw jest utrudnione z uwagi na

problemy z wyborem skali. Stae czasowe funkcji wykadniczych wchodzcych w skad
przebiegw rni si o kilka rzdw wartoci:
1 =
1
1
=
= 0,6667 s
s1 1,5 106
2 =
1
1
=
= 3,000 ms
s2 333,3
Dlatego nie mona przedstawi tych skadowych we wsplnym ukadzie wsprzdnych. W przypadku odpowiedzi i(t) dodatkow trudno sprawiaj nieporwnywalne wartoci pocztkowe skadowych wykadniczych. Podobne problemy utrudniaj
obserwacje lub rejestracj takich przebiegw.
Strona 234
Dlatego odrbnie naley przedstawi przebiegi w zakresie czasw krtkich (rzdu

staej czasowej 1) i w zakresie czasw dugich (rzdu staej czasowej 2).
Dla czasw t < 5 1 3,33 s mona zapisa:
i(t ) 30 e 1,510
6
u2 (t ) 20 20 e 1,510 t V
Wykresy powyszych funkcji przedstawiono na rysunku 7.8-7.
u2
30
30
20
20
10
10
t
0
Rys. 7.8-7
Natomiast dla czasw t > 20 1 13,3 s otrzymujemy nastpujce funkcje:
i (t ) 3,334 e 333,3t mA
u2 (t ) = 30 10 e 333,3t V
i wykresy (rys. 7.8-8).
mA
u2
V
30
4
3
20
2
10
1
t
0
12
15
ms
12
15
ms
Rys. 7.8-8
Analiza moe by uproszczona, jeli interesuje nas tylko zakres czasw krtkich
(t < 5 1). Wynika to z moliwoci pominicia, jako nieistotnego, prdu pyncego
przez rezystor o rezystancji R. Po usuniciu z obwodu rezystora (rys. 7.8-9a) otrzymujemy zalenoci:
Strona 235
E
30
s
I (s ) =
=
1
1
s + 1,5 10 6
Rw +
+
s C1 s C 2
U 2 (s ) = I (s )
1
30 106
=
s C2 s s + 1,5 106
20
20
+
s s + 1,5 106
Oryginay powyszych transformat s rwne funkcjom otrzymanym poprzednio

dla zakresu czasu t < 5 1.
Obwd na rysunku 7.8-9a jest obwodem pierwszego rzdu o staej czasowej rwnej 1:
C C
1 = Rw 1 2 = 0,667s
C1 + C2
a)
b)
Rw
C1
E
C1
u2
u2
C2
C2
Rys. 7.8-9
Z kolei, jeli przedmiotem naszych zainteresowa s odpowiedzi wystpujce

w zakresie czasw dugich (t > 20 1) moemy pomin obecno rezystora o rezystancji Rw, gdy napicie wystpujce na nim jest, w tym zakresie czasowym, znacznie
mniejsze od pozostaych napi wystpujcych w obwodzie. W rezultacie otrzymujemy
obwd jak na rysunku 7.8-4a. Jest to obwd pierwszego rzdu o staej czasowej 2:
2 = R (C1 + C2 ) = 3 ms
Analiz tego obwodu przeprowadzilimy na pocztku przykadu. Uzyskane przebiegi (rys. 7.8-5) naley traktowa jako obraz zjawisk w obwodzie (rys. 7.8-6a) obserwowanym w zakresie czasu rzdu milisekund. Pominicie szczegowego opisu przebiegw wystpujcych w zakresie czasu rzdu mikrosekund uprocio analiz, gdy
doprowadzio do obnienia rzdu obwodu. Jednak niezbdne stao si wykorzystanie
impulsu Diraca jako modelu przebiegu, ktrego ksztat z punktu widzenia czasw dugich jest nieistotny, a wana jest jedynie jego powierzchnia.
Strona 236
Wojciech Meller Metody analizy obwodw liniowych
Rozdzia VIII
TWIERDZENIE TELLEGENA I JEGO ZASTOSOWANIA
8.1. Twierdzenie Tellegena (posta podstawowa)
Jeli dwa obwody maj jednakowe struktury, to suma iloczynw wartoci
chwilowych napi na gaziach pierwszego obwodu i wartoci chwilowych
prdw odpowiednich gazi drugiego obwodu jest rwna zero. Przy czym zakada si, e strzakownie napi i prdw gazi jest odbiornikowe i jednakowe
w obydwu obwodach (rys. 8.1-1).
g
u p i~ p = 0
(8.1-1)
p =1
gdzie:
g - liczba gazi,
p - numer gazi (p = 1,2,...,g),
up - napicie na p-tej gazi obwodu pierwszego,
i~p - prd p-tej gazi obwodu drugiego.
Twierdzenie jest prawdziwe rwnie w przypadku zastosowania we
wszystkich gaziach strzakowania rdowego. W przypadku strzakowania
niejednorodnego po oznaczeniu liczby gazi strzakowanych odbiornikowo
przez g1, a liczby gazi ze strzakowaniem rdowym przez g2 ( g1 + g2 = g)
mona zapisa:
g1
g2
u p i~ p =
uq i ~ q
p =1
q =1
(8.1-2)
Dowd twierdzenia (8.1-1) przeprowadzimy analogicznie do dowodu

zwizku midzy zasad zachowania energii, a prawami Kirchhoffa (p. 1.6.4).
Zastosujemy rwnie podobne oznaczenia prdw i napi.
I PK dla wzw niezalenych (k = 1,2,...,w-1) obwodu drugiego (rys.
8.1-1b) mona zapisa w formie:
w 1
i ~ ( k )(l ) = 0
(8.1-3)
l =0
Iloczyn potencjau k-tego wza obwodu pierwszego przez sum znajdujc si

po lewej stronie rwnania (8.1-3) jest rwny zero. Dlatego suma takich
iloczynw dla wszystkich wzw niezalenych te jest zerowa:
w 1
w 1
(8.1-4)
( k )(0) i ~ (k )(l ) = 0
k =1
l =0
Powtarzajc rozumowanie podane w p. 1.6.4 mona wykaza prawdziwo

zwizku:
Strona 237
w 1
g
w 1
i
=
(8.1-5)
(k )(0) (k )(l ) u p i ~ p
k =1
l =0
p =1
Jednoczesne spenienie rwna 8.1-4 i 8.1-5 zapewnia suszno
twierdzenia Tellegena.
a)
i(k)(l)
ip
(k)
(2)
i(k)(0)
i(1)(2)
up
i(l)(6)
(6)
i(5)(k)
(5)
i(1)(0)
(1)
i(l)(k) (l)
(0)
b)
i~(k)(l)
i~p
u~p
(k)
i~(1)(2)
(2)
(k)(0)
i~(l)(k)
(l)
i~(l)(6)
(6)
i~(5)(k)
i~(1)(0)
(5)
(1)
(0)
Rys. 8.1-1
Rozwaane twierdzenie mona stosowa rwnie w odniesieniu do napi

drugiego i prdw pierwszego obwodu:
g
u~ p ip = 0
(8.1-6)
p =1
Przykad 8.1-1. Sprawdzimy realizacj twierdzenia Tellegena w odniesieniu do dwch

prostych obwodw prdu staego, z ktrych jeden jest nieliniowy (rys.8.1-2).
Strona 238
a)
b)
U = 4 I 2 (I > 0)
I
8V
2A
Rys. 8.1-2
Na wsplnym dla obwodw grafie (rys. 8.1-3) zaznaczono numery gazi (w obwodzie b ga 1 to zwarcie).
(2)
(1)
(4)
(3)
Rys. 8.1-3
Na rys. 8.1-4 podano otrzymane w wyniku analizy (tu pominitej) wartoci prdw i strzakowanych odbiornikowo napi.
a)
b)
4V
6V
8 V
2A
2A 2V
1A
1A
2V
0V
1A
1 A 4 V
2A
1 A
Rys. 8.1-4
Te same wartoci zestawiono w poniszej tabeli:
p
up
V
8
6
2
2
1
2
3
4
ip
A
2
2
1
1
u~p
V
0
4
4
4
i~p
A
1
1
2
1
oraz podstawiono do wzorw (8.1-1) i (8.1-5):

g
i p = 8 1 + 6 1 + 2 2 + 2 ( 1) = 0
p =1
g
i p = 0 2 + 4 2 + ( 4) 1 + ( 4) 1 = 0
p =1
Strona 239
4 V
Zauwamy, e twierdzenie Tellegena w przypadku, gdy obydwa obwody

s identyczne przeradza si w bilans mocy chwilowej.
Twierdzenie Tellegena moe by stosowane bez wzgldu na charakter
wymusze, waciwoci elementw, a take stan obwodu (ustalony czy
nieustalony).
Prdy i napicia wystpujce w twierdzeniu mog wystpowa nie tylko
jako wartoci chwilowe, ale rwnie w postaci reprezentacji przebiegw
podporzdkowanej prawom Kirchhoffa (na przykad jako amplitudy zespolone
lub transformaty).
Poniej wykaemy przydatno twierdzenia Tellegena do uoglnienia
zasady wzajemnoci, a take przy badaniu wraliwoci obwodw na zmiany
parametrw elementw.
8.2. Twierdzenie Tellegena w postaci rnicowej

Po odjciu stronami rwna wynikajcych z podstawowej postaci twierdzenia (8.1-1) i (8.1-6) otrzymujemy jego posta rnicow:
g
(u p i ~ p u ~ p i p ) = 0
(8.2-1)
p =1
W przypadku strzakowania niejednorodnego uzyskujemy analogicznie do

wzoru (8.1-2):
g1
g2
p =1
q =1
(u p i ~ p u ~ p i p ) = (u q i ~ q u ~ q iq )
(8.2-2)
gdzie przy g1 + g2 = g :
g1 - liczba gazi ze strzakowaniem odbiornikowym,
g2 - liczba gazi ze strzakowaniem rdowym.
Dalej bdziemy stosowali to twierdzenie w odniesieniu do trzech sytuacji,
w ktrych wystpuj odmienne oznaczenia napi i prdw:
1. obwd prdu staego U i I,
2. schemat zastpczy metody symbolicznej Um i Im,
3. schemat zastpczy metody operatorowej U(s) i I(s).
Zapis w postaci staoprdowej:
g1
g2
p =1
q =1
(U p I ~ p U ~ p I p ) = (U q I ~ q U ~ q I q )
(8.2-3)
jest poprawny take dla dwu pozostaych przypadkw, jeli uy odpowiednio

amplitud zespolonych lub transformat. Dlatego taka form rwna bdziemy
nazywa uniwersaln.
Przyjmiemy rwnie uniwersalne oznaczenie dla parametru dwjnika
liniowego Z , bdzie ono oznaczao:
1. R w obwodzie prdu staego,
2. Z w schemacie symbolicznym,
3. Z(s) w schemacie operatorowym.
Strona 240
8.3. Uoglniona zasada wzajemnoci

8.3.1. Pierwsza i druga posta zasady wzajemnoci
W p. 2.14 omwione zostay dwie postaci zasady wzajemnoci. Wykazalimy tam realizacj zasady w obwodach prdu staego zbudowanych z rezystorw. Przy tym odwoywalimy si do symetrii macierzy rezystancji oczkowych
(pierwsza zasada) lub do symetrii macierzy konduktancji wzowych (druga
zasada).
Obecnie odwoamy si do twierdzenia Tellegena w postaci rnicowej. W
rezultacie otrzymamy oglny zwizek wystpujcy w obwodach odwracalnych,
ktry w szczeglnych przypadkach odpowiada wczeniej poznanym formom
zasady wzajemnoci.
Dalej bdziemy stosowa omwiony w poprzednim paragrafie zapis uniwersalny.
Rozwaymy przypadek dwch obwodw rnicych si jedynie dwiema
gaziami. Dla gazi tych zaoymy strzakowanie rdowe. Przyjmiemy, e
rwnania tych gazi (na rys. 8.3-1 oznaczonych jako dwjniki Da i Db oraz Dc i
Dd) nie s nam znane. Zaoymy jednoczenie, e pozostae gazie s dwjnikami liniowymi, bezrdowymi (w odniesieniu do metody operatorowej oznacza to zerowe warunki pocztkowe). Numeracj tych gazi rozpoczniemy od
p = 3. Wwczas, przy strzakowaniu odbiornikowym, dla p 3 : Up = Zp Ip oraz
U~p = Zp I~p . Wszystkie te gazie umieszczone zostay w pudeku midzy
dwjnikami Da a Db (rys. 8.3-1a) i oraz midzy dwjnikami Dc a Dd (rys.
8.3-1b).
a)
b)
I1
Da
U1
p=3,4,...,g
Ip Zp
I2
I~1
U2
Db
Dc
Up
I~2
p=3,4,...,g
I~p Zp
U ~2
Dd
U~p
Rys. 8.3-1
Z twierdzenia Tellegena w postaci rnicowej (8.2-3) wynika:

g
p =3
q =1
(8.3-1)
Skadniki sumy znajdujcej si po lewej stronie tego rwnania s rwne

zero poniewa dla dowolnej impedancji:
U p I ~ p U ~ p I p = Z p I p I ~ p Z p I ~ p I p = 0
Strona 241
(8.3-2)
Dlatego rwnanie 8.3-1 mona, po zamianie stron, zapisa w postaci:
U 1 I ~ U ~ I1 + U 2 I ~ U ~ I 2 = 0
(8.3-3)
1
1
2
2
Ten ostatni zapis stanowi uoglnienie zasady wzajemnoci.
Jeli przyjmiemy, e dwjniki Da i Dd s idealnymi rdami napicia, a
dwjniki Db i Dc s zwarciami (rys. 8.3-2) otrzymamy po uwzgldnieniu
rwna dwjnikw oraz rwnania (8.3-3):
U1 = E1
U2 = 0
U ~1 = 0
U ~2 = E~2
E1 I ~1 0 I1 + 0 I ~ 2 E ~ 2 I 2 = 0
I2
I ~1
=
E1 E ~ 2
a)
I1
b)
I2
A
I~1
(8.3-4)
I~2
A
E~2
E1
Rys. 8.3-2
Ostatnie rwnanie odpowiada zalenoci (2.14-1), czyli pierwszej postaci
twierdzenia o wzajemnoci.
Natomiast jeli przyjmiemy, e dwjniki Da i Dd s idealnymi rdami
prdu, a dwjniki Db i Dc s przerwami (rys. 8.3-3), otrzymamy po
a)
b)
A
A
J1
U1
U2
U~1
U~2
J~ 2
Rys. 8.3-3
uwzgldnieniu rwna dwjnikw oraz rwnania (8.3-3):
I1 = J1
I2 = 0
I ~1 = 0
I ~2 = J ~2
U1 0 U ~1 J1 + U 2 J ~ 2 U ~ 2 0 = 0
U 2 U ~1
=
J1 J ~ 2
(8.3-5)
Tutaj ostatnie rwnanie odpowiada zalenoci (2.14-4), czyli drugiej postaci twierdzenia o wzajemnoci.
Strona 242
8.3.2. Czwrnik oraz n-wrotnik odwracalny

Czwrnikiem (dwuwrotnikiem) nazywamy cz obwodu zwizan z
reszt obwodu wycznie poprzez dwie pary zaciskw (rys. 8.3-4a). Dwa
zaciski tworz par jeli prd wpywajcy przez jeden zacisk jest rwny
prdowi wypywajcemu przez drugi zacisk. Czwrnik, w sensie strukturalnym,
moe by traktowny jako element dwugaziowy. Jeli prdy i napicia na
zaciskach takiego elementu w dwch dowolnych stanach (rys. 8.3-4) speniaj
rwnanie:
U 1 I ~ U ~ I1 + U 2 I ~ U ~ I 2 = 0
(8.3-6)
1
1
2
2
to element ten zaliczamy do grupy elementw odwracalnych (speniajcych
zasad wzajemnoci).
a) I
b) I ~
I2
I2~
1
1
A
A
U1
U2
U1~
U2~
Rys. 8.3-4
Rwnanie (8.3-3) jest tosame z rwnaniem (8.3-6), czyli czwrnik
zbudowany z rezystorw jest odwracalny.
Przykad 8.3-1. Sprawdzimy czy elementy o podanych rwnaniach s odwracalne.
a) Cewki sprzone (rys. 4.6-5b):
U m1 = j L1 I m1 + j M I m 2
U m 2 = j M I m1 + j L2 I m 2
b) rdo prdu sterowane prdem (rys. 2.15-1d):
U1 = 0
I 2 = I1
c) Transformator idealny (rys.8.3-5a):
U 1 ( s) = p U 2 ( s)
I (s) = 1 I (s)
2
1
p
d) yrator (rys. 8.3-5b):
U 1 = r I 2
U 2 = r I1
Strona 243
a)
I1(s) p:1
U1(s)
b)
I2(s)
I1
U2(s)
U1
U1(s) = p U2(s)
I1(s) = (1/p) I2(s)
I2
U2
U1 = r I2
U2 = r I1
Rys. 8.3-5
Sprawdzanie przeprowadzamy badajc czy po uwzgldnieniu rwna elementu (jednakowych dla odpowiedzi z tyld (~) jak bez tyldy) zaleno (8.3-6) staje si tosamoci.
a) W metodzie symbolicznej zaleno (8.3-6) przybiera posta:
U m1 I ~ m1 U ~ m1 I m1 + U m2 I ~ m 2 U ~ m2 I m2 = 0
Po wyraeniu napi na cewkach przez prdy otrzymujemy:
(j L1 I m1 + j M I m 2 ) I ~ m1 (j L1 I ~ m1 + j M I ~ m 2 ) I m1 +
+ (j M I m1 + j L2 I m 2 ) I ~ m 2 (j M I ~ m1 + j L2 I ~ m 2 ) I m 2 = 0
Stwierdzamy odwracalno elementu.
b) Po podstawieniu rwna elementu do (8.3-6) otrzymujemy:
0 I ~1 0 I1 + U 2 I ~1 U ~ 2 I1 = (U 2 I ~1 U ~ 2 I1 ) 0
PSP nie jest elementem odwracalnym.
c) W metodzie operatorowej zaleno (8.3-6) przybiera posta:
U1 ( s ) I ~1 ( s ) U ~1 ( s ) I1 ( s ) + U 2 ( s ) I ~ 2 ( s ) U ~ 2 ( s ) I 2 ( s ) = 0
Po podstawieniu rwna transformatora idealnego uzyskujemy:
1
p U 2 ( s ) I ~ 2 ( s ) p U ~ 2 ( s ) I 2 ( s ) + U 2 ( s ) I ~ 2 ( s ) U ~ 2 ( s ) I 2 ( s ) = 0
p
Transformator idealny jest odwracalny.

d) Po podstawieniu rwna yratora do (8.3-6) otrzymujemy:
r I 2 I ~ 1 r I ~ 2 I1 + r I1 I ~ 2 r I ~ 1 I 2 =
= 2 r I1 I ~ 2 I ~ 1 I 2 0
yrator nie jest elementem odwracalnym. Warto zauway, e yrator jest przy
tym elementem pasywnym poniewa:
U 1 I1 + U 2 I 2 = ( r I 2 ) I1 + r I1 I 2 = 0
Rozszerzajc okrelenie odwracalnoci na elementy o n parach zaciskw

zewntrznych stwierdzamy, e n-wrotnik jest odwracalny, jeli w dowolnych
dwch stanach (rys. 8.3-6a i 8.3-6b) zapewnia wystpowanie zwizku:
Strona 244
(U k I ~ k U ~ k I k ) = 0
(8.3-7)
k =1
a)
I~1
b)
I1
A
A
~
U1
I~2
I2
U~2
U2
.
.
.
.
.
.
In
I~n
U~n
Un
Rys. 8.3-6
Posugujc si twierdzeniem Tellegena w postaci rnicowej (8.2-3)
mona wykaza, e wielowrotnik zbudowany z elementw odwracalnych jest
rwnie odwracalny. W tym celu tworzymy zapis analogiczny do wzoru
(8.3-1):
g
p = n +1
(8.3-8)
q =1
Z zaoenia o odwracalnoci elementw wewntrznych wynika, e

skadniki sumy po lewej stronie rwnania s rwne zeru. W rezultacie
otrzymujemy rwnanie (8.3-7), ktre oznacza odwracalno wielowrotnika.
Poniewa idealne rda napicia i prdu s elementami nieodwracalnymi,
to wielowrotniki odwracalne nie mog zawiera wymusze.
8.4. Metoda wzajemnoci

W podrozdziale 2.14.3 zostaa przedstawiona metoda, ktra umoliwiaa
wyznaczanie prdu w obwodzie odwracalnym z wieloma wymuszeniami napiciowymi poprzez analiz obwodu pomocniczego z jednym wymuszeniem.
Obecnie rozszerzymy zakres stosowania tej metody na przypadek wyznaczania
prdu lub napicia wywoanego przez jednoczenie dziaajce wymuszenia
Strona 245
napiciowe i prdowe. Tak sytuacj ilustruje blokowo

wielowrotnikiem odwracalnym przedstawiony na rys. 8.4-1a.
ukad
b)
a)
A
E1
...
...
E~
I~nE
EnE
U~1
J1
...
...
J~
U~nJ
JnJ
Rys. 8.4-1
Z jednej strony wielowrotnika s doczone wymuszenia (nE rde

napiciowych i nJ rde prdowych). Z drugiej strony znajduje si ga z
odpowiedzi wyjciow - prdow I oraz napiciow U. W ukadzie
pomocniczym (rys. 8.4-1b) mamy ten sam wielowrotnik odwracalny jednak
znajdujcy si w innym stanie. W miejsce wymusze napiciowych wystpuj
zwarcia, a w miejsce wymusze napiciowych przerwy. Z drugiej strony
wielowrotnika dziaa rdo napicia E~ (w gazi zwizanej z prdem I) oraz
rdo prdu J~ (midzy zaciskami zwizanymi z napiciem U).
Rwnanie (8.3-7), po uwzgldnieniu zerowych wartoci napi na

zwarciach oraz prdw przez przerwy, przybiera posta:
nE
Ek I
k =1
nJ
~
k
U ~ l J l E ~ I + U J ~ = 0
(8.4-1)
l =1
Przy wyznaczaniu prdu I w ukadzie na rys. 8.4-1a nie ma gazi z

odpowiedzi napiciow U, a w ukadzie na rys. 8.4-1b brak wymuszenia J~. W
Strona 246
obwodzie pomocniczym umieszczamy jedynie rdo napicia E~, wwczas

prd I mona wyznaczy ze wzoru:
nJ
1 nE
~
~
(8.4-2)
I=
E
U
k k l l
E ~ k =1
l =1
Natomiast przy wyznaczaniu napicia U wczamy w obwodzie

pomocniczym tylko rdo pradu J~ i napicie liczymy ze wzoru:
nJ
n
1 E
~
U=
E
J l U ~ l
(8.4-3)
k
k
J ~ k =1
l =1
Przykad 8.4-1. Przedstawimy zastosowanie metody

wyznaczenia prdu I5 w obwodzie przedstawionym na rys. 8.4-2a.
a)
wzajemnoci
b)
E1
R1
R2
I5
E3
E6
R5
I ~6
R3
E~
R1
~
1
R2
do
I ~5
~
3
R5
R3
R4
R4
J4
U ~4
Rys. 8.4-2
Dane: E1 = 50 V, E3 = 25 V, E6 = 20 V, J4 = 10 A,
R1 = 15 , R2 = 4 , R3 = 10 , R4 = 6 , R5 = 1,6
Obwd pomocniczy dla obwodu z prdem I5 przedstawiono na rys. 8.4-2b. Przeprowadzimy analiz tego obwodu po zaoeniu wartoci E~ = 100 V. Rezystancja zastpcza okrelona ze strony rda oraz prd przez rdo:
I~ =
Rz = R5 + R1 R3 + R2 R4 = (1,6 + 6 + 2,4) = 10
E~
= 10 A
Rz
Nastpnie obliczamy:
I~ = I~
1
R3
= 4A
R1 + R3
U ~ = I ~ R2 R4 = 24 V
4
5
I~ = I~ I~ = 6A
3
I~ = I~
6
U~
R4
Poszukiwany prd wyznaczamy na podstawie wzoru (8.4-2):
Strona 247
= 2 A
E1 I ~1 + E3 I ~ 3 + E 6 I ~ 6 J 4 U ~ 4 =
E
1
=
[50 4 + 25 ( 6 ) + 20 ( 2) 10 ( 24)] = 2,5 A
100
I5 =
Poniewa wzory (8.4-2) oraz (8.4-3) maj charakter uniwersalny, w sensie

podanym rozdziale 8.2, dlatego metod wzajemnoci mona stosowa rwnie
przy analizie obwodw odwracalnych metod symboliczn oraz metod operatorow
Przykad 8.4-2. Wiadomo, e po wczeniu rda prdu staego J = 7 A do obwodu (rys. 8.4-3) przy zerowych warunkach pocztkowych wystpuj przebiegi (t > 0):
iC (t ) = 2 e 2t 3 e 4t A
u L (t ) = 6 e 2t 2 e 4t V
R3
R2
R1
R4
R5
iC
C
uL
Rys. 8.4-3
Na podstawie tej informacji okrelimy rwnanie przebiegu napicia u(t) na rezystorze

R1 w obwodzie jak na rys. 8.4-4. W obwodzie tym mamy niezerowe warunki pocztkowe: uC(0) = 5 V, iL(0) = 4 A.
R3
R2
u
R4
R1
R5
iL
C
uC
Rys. 8.4-4
Schemat operatorowy obwodu z rys. 8.4-3 przedstawiony zosta na rys.8.4-5.
Strona 248
R3
R2
J
s
R1
1
sC
R4
R5
IC(s)
UL(s)
sL
Rys. 8.4-5
W obwodzie tym znane s transformaty:

2
6
4 s + 20
3
s + 2
2
I C (s ) =
+
=
U L (s ) =
+
=
s + 2 s + 4 (s + 2 ) (s + 4 )
s + 2 s + 4 (s + 2) (s + 4)
Natomiast schemat operatorowy obwodu z rys. 8.4-4 przedstawiono na rys. 8.4-6.
R3
R2
U(s)
R1
uC(0)
s
R4
1
sC
iL(0)
s
R5
sL
Rys. 8.4-6
Poniewa schemat operatorowy z rys. 8.4-6 oraz 8.4-5 stanowi szczeglne przypadki
ukadw z rys. 8.4-1a oraz 8.4-1b wystpuje zwizek (8.4-3) w postaci:
i 0
1 uC 0
U (s ) =
I C (s ) L
U L (s )
J / s s
s
Po podstawieniu wartoci znanych otrzymujemy:

1 5
s+2
4
4 s + 20
3 s + 10
2
1
U (s ) =

=
=
+
7 / s s (s + 2) (s + 4) s (s + 2) (s + 4) (s + 2 ) (s + 4 ) s + 2 s + 4
Co pozwala na zapisanie kocowego wyniku:
( )
( )
u (t ) = 2 e 2t + e 4t V
Strona 249
8.5. Elementy wzajemnie odwracalne. Ukad doczony

Stosowanie metody wzajemnoci mona rozszerzy na obwody nieodwracalne.
Jest to moliwe dziki wprowadzeniu pojcia elementw wzajemnie odwracalnych.
Dwa elementy o jednakowej liczbie par zaciskw (rys. 8.5-1) s wzajemnie
odwracalne, jeli w dowolnych stanach jednego i drugiego elementu speniona
jest zaleno:
n
(U k I ~ k U ~ k I k ) = 0
(8.5-1)
k =1
I~1
I1
Element
A
U1
I~2
I2
U~2
U2
Un
Element
B
.
.
.
.
.
.
In
I~n
U~n
Rys. 8.5-1
Zaleno (8.5-1) jest, zgodnie z definicj (8.3-7), speniona zawsze dla
dwch
jednakowych
elementw
odwracalnych.
Dla
elementw
nieodwracalnych (poza wymuszeniami) mona znale inny element
nieodwracalny i w rezultacie utworzy par elementw wzajemnie
odwracalnych.
Przykad 8.5-1. Sprawdzimy czy elementy o podanych rwnaniach tworz par elementw wzajemnie odwracalnych.
Strona 250
Rwnanie elementu A (rys.8.5-2a):
I1 = 0
I 2 = g U1
Rwnanie elementu B(rys.8.5-2b):
I ~ = g U ~
1
2
~
I 2 = 0
a)
I1
b)
I2
U1
I ~1
U ~1
U2
I ~2
U ~2
gU ~2
gU1
Rys. 8.5-2
Para elementw wzajemnie odwracalnych winna spenia rwnanie (8.5-1) przy

n = 2:
U1 I ~ U ~ I1 + U 2 I ~ U ~ I 2 = 0
1
Po uwzgldnieniu rwna elementw A i B uzyskujemy wyraenie tosamociowo rwne zeru:
U1 g U ~ U ~ 0 + U 2 0 U ~ g U 1 = 0
2
Stwierdzamy, e PSN (element A) oraz PSN z tym samym parametrem g - ale

po zamianie miejscami gazi sterujcej i sterowanej - (element B) tworz par elementw wzajemnie odwracalnych.
Przykad 8.5-2. Znajdziemy element, ktry tworzy par wzajemnie odwracaln ze

NSN.
I1 = 0
Rwnania NSN (rys.8.5-3a):
U 2 = U 1
a)
I1
b)
I2
U1
U2
U1
I ~1
U ~1
I ~2
U ~2
~
2
Rys. 8.5-3
Warunek wzajemnej odwracalnoci (8.5-1) przy n = 2:
U1 I ~ U ~ I1 + U 2 I ~ U ~ I 2 = 0
1
Po podstawieniu rwna NSN:
U1 I ~ U ~ 0 + U1 I ~ U ~ I 2 = U1 I ~ + I ~ U ~ I 2 = 0
1
1
2
2
1
2
2
Strona 251
Rwnanie powysze bdzie tosamoci, jeli poszukiwany element bdzie realizowa

zalenoci:
~
~
I 1 = I 2
U ~ = 0
2
Elementem tworzcym par wzajemne odwracaln ze NSN jest, wic PSP z tym
samym parametrem, ale po uwzgldnieniu relacji kierunkw odpowiedzi sterujcych i
sterowanych (rys. 8.5-3b).
Dla zadanego nieodwracalnego obwodu bez wymusze mona zbudowa

obwd, w ktrym przy zachowaniu tych samych pocze wszystkie elementy
tworz z odpowiednimi elementami obwodu zadanego pary wzajemnie odwracalne - taki obwd nazywamy ukadem doczonym.
Elementy A i B przedstawione na rysunku 8.5-1 mona te traktowa, jako
wielowrotniki. Zaoymy, e wntrze n-wrotnika B jest ukadem doczonym
do wntrza n-wrotnika A. Przyjmiemy, e do zaciskw obydwu wielowrotnikw podczono po n dowolnych dwjnikw zewntrznych. Strzakowanie tych
dwjnikw jest, zgodnie z rysunkiem, strzakowaniem rdowym. Dla g1 gazi wewntrznych zaoymy strzakowanie odbiornikowe. Dla obwodw na
rysunku 8.5-1 zapiszemy zaleno wynikajc z twierdzenie Tellegena w postaci rnicowej (8.2-3) przy g2 = n:
g1
p =1
q =1
(8.5-2)
Z zaoenia o wzajemnej odwracalnoci elementw wewntrznych wielowrotnikw wynika zerowa warto skadnikw sumy po lewej stronie rwnania. W rezultacie suma po prawej stronie rwnania jest rwna zero. Stwierdzamy, e rozwaane wielowrotniki tworz par wielowrotnikw wzajemnie odwracalnych, gdy speniaj zaleno (8.5-1):
n
(U k I ~ k U ~ k I k ) = 0
k =1
Wykazalimy, e dwa n-wrotniki, ktrych struktury wewntrzne s identyczne, a odpowiadajce sobie elementy tworz pary wzajemnie odwracalne,
stanowi par n-wrotnikw wzajemnie odwracalnych.
Powyszy warunek speniaj n-wrotniki A i B przedstawione na rys. 8.5-4
(pokazano po jednym elemencie kadego typu, ktry moe wystpi wewntrz
wielowrotnikw).
Strona 252
a)
b)
A
E1
B
Z
I~1
...
...
Ir
rIr
I
I~nE
rI~r
I~r
U~
U~
E~
EnE
I
J1
U
Ug
gUg
J~
I~
I~
...
...
JnJ
U~1
U~nJ
gU~g
U~g
rys.8.5-4
Odpowiedzi wystpujce na zaciskach wielowrotnikw zwizane s warunkiem

wzajemnej odwracalnoci (8.5-1). Po uwzgldnieniu rwna dwjnikw
przyczonych do wielowrotnikw otrzymujemy:
nE
Ek I
k =1
nJ
~
k
U ~ l J l + U J ~ E ~ I = 0
(8.5-3)
l =1
Rwnanie to jest tosame z rwnaniem (8.4-1), ktre byo podstaw dla

metody wzajemnoci (podrozdzia 8.4). Dlatego przy wyznaczaniu prdu I (lub
napicia U) w obwodzie A mona posugiwa sie wzorami (8.4-2) i (8.4-3). W
przypadku wyznaczania prdu I zakadamy, e w ukadzie doczonym B dziaa
tylko rda napicia E~ i zapisujemy:
nJ
n
1 E
~
~
(8.5-4)
I=
E
I
J
U
k k l l
E ~ k =1
l =1
Przy wyznaczaniu napicia U wczamy do ukadu doczonego tylko rdo

pradu J~ i korzystamy ze wzoru:
nJ
n
1 E
~
U=
Ek I k J l U ~ l
(8.5-5)
J ~ k =1
l =1
Strona 253
Przykad 8.5-3. Wyznaczymy prd I2 w obwodzie ze NSN (rys. 8.5-5a) metod

wzajemnoci.
Dane:
E = 38 V, J = 10 A, R1 = 6 , R2 = 3 , R3 = 2 , R4 = 1 , k = 4
Tworzymy ukad doczony (rys. 8.5-5b) do obwodu analizowanego i umieszczamy w nim wymuszenie napiciowe zgodnie z algorytmem metody wzajemnoci
(p. 8.4).
a)
b)
I2
R1
R1
R2
R3
(1)
R3
R2
k I5
kU
R4
R4
~
5
Rys. 8.5-5
Analiz obwodu doczonego przeprowadzimy metod potencjaw wzowych
przy zaoeniu E ~ = 9 V :
1
1
= k I~
U
10 R
5
R
4
3
~
Po podstawieniu I 5 i uporzdkowaniu:
~
U~
1 k
1

+
10
R
R
4
3
U~
~
5
10
R3
E~
R1 + R2
k E~
=
R +R
1
2
Po uwzgldnieniu danych liczbowych: U ~
10
= 8 V .
Nastpnie wyznaczamy istotne dla dalszych oblicze odpowiedzi:
I~ =
E~
= 1A
U ~ = R1 I ~ U ~ = 2 V
10
R1 + R2
Na zakoczenie odwoujemy si do wzoru (8.5-4):
1
1
I2 =
E I ~ J U ~ = (38 1 10 2) = 2 A
~
9
E
Strona 254
8.6. Wraliwo i sposoby jej wyznaczania

Wraliwo (bezwzgldna) odpowiedzi U (lub I) obwodu na zmiany parametru elementu h jest rwna pochodnej odpowiedzi wzgldem parametru:
dU
dI
lub
.
dh
dh
Przy obliczaniu wraliwoci obwodw o niewielkiej liczbie elementw
znajduje zastosowanie metoda analityczna. Stosowanie tej metody polega na
rniczkowaniu funkcji wicej odpowied z parametrami elementw.
W przypadku symulacji komputerowej lub pomiarw przyblion warto
wraliwoci mona uzyska w rezultacie dzielenia przyrostu odpowiedzi (uzyskanej przy znanym przyrocie parametru) przez przyrost parametru. Na przydU U
kad:
. W takim przypadku wyznaczenie kadej wraliwoci wymadh h

ga dodatkowej symulacji lub pomiaru. Pomiar t metod zwizany jest koniecznoci takiego doboru przyrostu parametru, przy ktrym jego zwizek z przyrostem odpowiedzi jest prawie liniowy, a dokadno pomiaru przyrostu odpowiedzi jest wystarczajca.
Poniej przedstawimy poredni metod wyznaczania wraliwoci, ktra
jest szczeglnie przydatna przy symulacji komputerowej. Zalet metody jest
moliwo obliczenia wraliwoci na zmiany parametrw wszystkich elementw poprzez jedn dodatkow symulacj. Tej dodatkowej analizie jest poddawany ukad doczony, dlatego uywa si okrelenia metoda ukadu doczonego. Dla uzasadnienia tej metody wykorzystamy kolejn posta twierdzenia
Tellegena.
8.7. Twierdzenie Tellegena w postaci rniczkowej

Prdy i napicia w dwch obwodach o jednakowych strukturach zwizane
s, zgodnie twierdzeniem Tellegena w postaci rnicowej, zalenoci (8.2-1):
g
(u p i ~ p u ~ p i p ) = 0
p =1
gdzie:
g - liczba gazi,
p - numer gazi (p = 1,2,...,g),
up, ip - napicie i prd p-tej gazi obwodu pierwszego,
u~p, i~p - napicie i prd p-tej gazi obwodu drugiego.
Jeli zaoymy, e w obwodzie pierwszym wystpiy rniczkowe przyrosty odpowiedzi, odpowiednio o d up i d ip (np. pod wpywem rniczkowego
przyrostu d h parametru h jednego z elementw), to z twierdzenia Tellegena w
postaci rnicowej wynika:
Strona 255
[(u p + d u p ) i ~ p u ~ p (i p + d i p )] = 0
(8.7-1)
p =1
Po odjciu stronami od rwnania (8.7-1) rwnania (8.2-1) otrzymujemy zaleno, ktr nazywamy twierdzeniem Tellegena w postaci rniczkowej:
g
(d u p i ~ p u ~ p d i p ) = 0
(8.7-2)
p =1
Rwnanie to wie ze sob przyrosty odpowiedzi w obwodzie pierwszym z

penymi odpowiedziami obwodu drugiego. Rwnanie to jest prawdziwe rwnie w odniesieniu do skoczonych przyrostw odpowiedzi. Poprawno rwnania nie zaley od przyczyny wywoujcej przyrosty odpowiedzi.
W dalszych zastosowaniach bdziemy stosowali zapis rwnania (8.7-2)
odnoszcy si do obwodw prdu staego oraz schematw zastpczych metody
symbolicznej i metody operatorowej (p. uwagi w podrozdziale 8.2):
g
(d U p I ~ p U ~ p d I p ) = 0
(8.7-3)
p =1
Symbolem R p oznaczymy skadnik sumy zwizany z gazi p:
Rp = dU p I ~ p U ~ p d I p
(8.7-4)
Twierdzenie Tellegena w postaci rniczkowej mona zapisa w zwartej

formie:
g
=0
(8.7-5)
p =1
Przypomnijmy, e stosowanie twierdzenia Tellegena wymaga jednorodnego strzakowania napi i prdw gazi w obydwu obwodach. Jeli w
obwodzie obok strzakowania odbiornikowego zastosowano strzakowanie
rdowe, analogicznie do wzoru (8.1-2) mona zapisa:
g1
g2
p =1
q =1
R p = Rq
(8.7-6)
gdzie:
g1 - liczba gazi ze strzakowaniem odbiornikowym,
g2 - liczba gazi ze strzakowaniem rdowym,
przy czym : g1 + g2 = g.
8.8. Metoda ukadu doczonego

Naszym celem bdzie wyznaczenie wraliwoci napicia U lub prdu I w
obwodzie zawierajcym dowolne wymuszenia, dwjniki liniowe oraz rda
sterowane dowolnego typu na zmiany parametru h jednego z elementw nie
wymuszajcych. Umownie obwd taki przedstawiono na rys. 8.8-1a. Wewntrz
Strona 256
pudeka A znajduj si wszystkie elementy nie wymuszajce. Rol parametru

h moe peni parametr jednego z tych elementw (np. Z, r, , lub g). Napicie i prd p-tej gazi wewntrznej oznaczono przez Up oraz Ip. W gaziach
tych zastosowano strzakowanie odbiornikowe, a g1 oznacza ich liczb.
Z lewej strony umieszczono tylko dwa przykadowe rda (liczba rde
w obwodzie moe by dowolna). Z prawej strony wyprowadzono na zewntrz
zaciski, midzy ktrymi panuje napicie U oraz przewd z prdem I. Kocowe
wzory metody ukadu doczonego bd si odnosiy do sytuacji, gdy wystpuje
tylko jedna z tych odpowiedzi wyjciowych. W gaziach zewntrznych zastosowano strzakowanie rdowe, a g2 oznacza ich liczb.
Rysunek 8.8-1b ilustruje sytuacj w obwodzie po zmianie parametru jednego z elementw na h + d h. Odpowiedzi wewntrz ukadu A1 wynosz teraz
Up + d Up oraz Ip + d Ip , a odpowied wyjciowa U + d U lub I + d I.
c)
a)
IE
I~E
I~I
E~
E
.
.
.
.
.
.
h
UJ
U~J
Up
Ip
b)
IE + d IE
U~p
I~p
U~U
J~
I+d I
A1
E
.
.
.
h+d h
UJ +d UJ U +d U
p
p
U+d U
rys.8.8-1
Ip+d Ip
W odniesieniu do przyrostw odpowiedzi w obwodzie na rysunku 8.8-1b i
penych odpowiedzi w obwodzie na rysunku 8.8-1c mona zastosowa twierdzenie Tellegena w postaci rniczkowej - wzr (8.7-6):
Strona 257
g1
g2
p =1
q =1
R p = Rq
a w formie rozwinitej:
g1
g2
p =1
q =1
(d U p I ~ p U ~ p d I p ) = (d U q I ~ q U ~ q d I q )
Skadniki sumy dla gazi zewntrznych R q = d U q I ~ q U ~ q d I q
maj w zalenoci od rodzaju gazi nastpujce wartoci:
a) wymuszenie napiciowe:
RE = 0 I ~ E 0 d I E = 0
(8.8-1)
b) wymuszenie prdowe:
RJ = d U J 0 U ~ J 0 = 0
(8.8-2)
c) odpowied prdowa:
RI = 0 I ~ I E ~ d I = E ~ d I
(8.8-3)
d) odpowied napiciowa:
RU = d U J ~ U ~ U 0 = J ~ d U
(8.8-4)
Wobec powyszego rwnanie (8.7-6) przy dowolnej liczbie wymusze mona
zapisa nastpujco:
g1
= E ~ d I + J ~ d U
(8.8-5)
p =1
Ostatni wzr jest poprawny, jeli tylko obwd B (rys. 8.8-1c) ma struktur
identyczn z obwodem A. Dla uzyskania moliwoci wyznaczania wraliwoci
dodatkowo przyjmiemy, e elementy obwodu B s wzajemnie odwracalne z
elementami obwodu A, czyli obwd B jest ukadem doczonym obwodu A. W
rezultacie mamy par obwodw takich samych jak na rys. 8.5-4.
Przy
tym
zaoeniu
mona
wykaza,
e
sumy
~
~
R p = d U p I p U p d I p dla elementw, ktrych parametr nie doznaje
przyrostu d h s rwne zero. Wynika to z dwch przesanek:
1) elementy s liniowe i zwizki midzy przyrostami odpowiedzi s takie
same jak zwizki miedzy penymi odpowiedziami, np. dla dwjnika liniowego wystpuje rwnanie:
dU = Z d I
a dla PSP:
d U1 = 0
d I 2 = d I1
Strona 258
2) Elementy (n-wrotniki) w obwodach A i B s wzajemnie odwracalne i

speniaj rwnanie (8.5-1), ktre mona zapisa dla przyrostw
odpowiedzi w ukadzie A i penych odpowiedzi w ukadzie B:
n
(d U k I ~ k U ~ k d I k ) = 0
k =1
Oczywicie przypadek, gdy aden parametr elementu si nie zmienia jest

nieinteresujcy. Wwczas odpowiedzi te nie ulegaj zmianom (d I = 0 oraz
d U = 0) i po obu stronach rwnania 8.8-5 mamy zero.
Przy wyznaczaniu wraliwoci jeden (i tylko jeden) z parametrw doznaje
przyrostu. Wtedy tylko jeden ze skadnikw R p sumy wystpujcej po lewej
stronie rwnania 8.8-5 ma warto niezerow. Warto t naley wyznacza
odrbnie dla kadego typu elementu:
1) Dwjnik liniowy (parametr Z).
Z rwnania definiujcego element:
U + d U = (Z + d Z ) (I + d I ) = Z I + Z d I + I d Z + d Z d I
Przyrost napicia w obwodzie A1 po odrzuceniu nieskoczenie maych
wyszego rzdu:
dU = Z d I + I d Z
W ukadzie B:
U~ = Z I~
Skadnik sumy:
R Z = (Z d I + I d Z ) I ~ Z I ~ d I = I I ~ d Z
(8.8-6)
2) PSN (parametr g).

Z rwna definiujcych element:
d I1 = 0
d I 2 = (g + d g ) (U1 + d U1 )
Z dokadnoci do nieskoczenie maych pierwszego rzdu:
d I1 = 0
d I 2 = g d U1 + U1 d g
W ukadzie B:
I ~ = g U ~
1
2
~
I 2 = 0
Skadnik sumy:
R g = d U 1 I ~ 1 U ~1 d I1 + d U 2 I ~ 2 U ~ 2 d I 2
R g = d U1 g U ~ 2 U ~1 0 + d U 2 0 U ~ 2 g d U1 U ~ 2 U1 d g
Ostatecznie:
R g = U 1 U ~ 2 d g
Strona 259
(8.8-7)
Postpujc w analogiczny sposb dochodzimy do wzorw dla pozostaych

rde sterowanych.:
3) NSP (parametr r):
R r = I1 I ~ 2 d r
(8.8-8)
4) PSP (parametr ):
R = I 1 U ~ 2 d
(8.8-9)
5) NSN (parametr ):
R = U1 I ~ 2 d
(8.8-10)
Wzr do obliczania interesujcej nas wraliwoci uzyskujemy z rwnania

(8.8-5). Po lewej stronie rwnania naley umieci wyraenie R p dla stosownego parametru h (wzory 8.8-6 do 8.8-10). Po prawej stronie natomiast wyraenie R I (8.8-3), jeli badamy wraliwo prdu I lub wyraenie R U (8.8-4)
przy badaniu wraliwoci napicia U.
dI
Na przykad przy okrelaniu wraliwoci
otrzymujemy:
dZ
I I ~ d Z = E ~ d I
a std:
dI
1
=
I I~
(8.8-11)
~
dZ E
W tym przypadku konieczna jest znajomo prdu pyncego przez dwjnik o
impedancji Z w obwodzie pierwotnym (I) oraz w obwodzie doczonym (I~), w
ktrym dziaa tylko wymuszenie napiciowe (E~).
dU
Przy okrelaniu wraliwoci
mamy:
dZ
I I ~ d Z = J ~ dU
a w konsekwencji:
dU
1
=
I I~
(8.8-12)
~
dZ J
Tutaj prd w obwodzie doczonym (I~) jest wywoany jedynie przez rdo
prdowe (J~).
W analogiczny sposb mona wyprowadzi wzory na wraliwoci prdu i
napicia przy zmianach parametrw r, , lub g.
Jeli zaoymy jednostkowe wartoci wymusze: E~ = 1 V oraz J~ = 1 A,
to prawe strony wzorw (8.8-11) i (8.8-12) przyjmuj jednakow posta: I I ~ .
W podobny sposb upraszczaj si wzory dla pozostaych parametrw h. W
takiej liczbowej formie, dogodnej szczeglnie w zastosowaniach
numerycznych, zestawione zostay wzory metody ukadu doczonego w tabeli
8.8-1.
Strona 260
Tabela 8.8-1
dU
dh
lub
dI
dh
IZ I ~Z
Ir I ~r
I U ~
U I ~
U g U ~ g
Na rys. 8.8-2. przedstawiono blokowo obwody: pierwotny i doczony, do

ktrych odnosz sie powysze wzory. Uwidocznione zostay pojedyncze
wymuszenia oraz elementy niewymuszajce. Obwd badany moe zawiera
dowoln ich ilo. Wzory dotycz sytuacji gdy badamy wraliwo tylko
jednego prdu I lub jednego napicia U.
B
A
IZ
I ~Z
Z
E ~ = 1 V
Ir
rIr
I
E
I
lub
U
rI ~r
I~r
1V
U ~
U~
I ~
I~
lub
1A
J~ = 1 A
Ug
gU ~g
gUg
Rys. 8.8-2
Strona 261
U~g
W przypadku, gdy wymuszenia w ukadzie doczonym nie maj podanych

poprzednio parametrw jednostkowych naley wzory podane w tabeli poprze1
1
dI
dzi mnonikiem:
w przypadku wraliwoci
, a
w przypadku
~
dh
E
J~
dU
wraliwoci
.
dh
Na zakoczenie stwierdzamy, e do wykonania postawionego na pocztku
podrozdziau zadania niezbdna jest znajomo pewnej odpowiedzi wystpujcej w elemencie o parametrze h zarwno w obwodzie pierwotnym, jak i w obwodzie doczonym (rys. 8.8-2). Przy poszukiwaniu wraliwoci jednej odpowiedzi na parametry wszystkich elementw obwodu pierwotnego wystarczy,
obok analizy obwodu pierwotnego, jedna analiza obwd doczonego.
Przykad 8.8-1. Metod ukadu doczonego wyznaczymy wraliwo napicia U4 na
zmiany poszczeglnych rezystancji w obwodzie przedstawionym na rys. 8.8-3a.
Dane: E = 120 V J = 2 A R1 = 30 R2 = 80 R3 = 50 R4 = 80
a)
b)
I~2
I2
R1
R2
R3
J
R2
I~3
I~1
I3
I1
R1
R3
R4
I4
U4
R4
J~
I~4
Rys. 8.8-3
Poniewa analizowany obwd jest odwracalny, ukad doczony (rys. 8.8-3b)
rni si od niego jedynie rozmieszczeniem wymusze. Do wyznaczenia wraliwoci
niezbdna jest znajomo prdw pyncych przez rezystory w obydwu obwodach.
Jeli zaoymy warto wymuszenia J ~ = 1 A wwczas moemy skorzysta ze
wzorw podanych w tabeli 8.8-1.
Z analizy obwodu pierwotnego, ktr tu pomijamy, otrzymujemy: I1 = 1 A
I2 = 0,25 A I3 = 1 A I4 = 1,25 A.
W ukadzie doczonym prd rdowy pynie do rwnolegego poczenia
rezystorw: R2||(R1+R3)||R4, przy tym gazie maj jednakow rezystancj 80 .
Dlatego wartoci bezwzgldne prdw rezystorw s jednakowe i wynosz 1/3 A. Po
uwzgldnieniu kierunkw umownych zapisujemy: I ~1 = I ~2 = I ~3 = 1/3 A oraz
I ~4 = 1/3 A.
dU4
V dU4
V
1
1
= I1 I ~1 = 1 = 0,333 ;
= I 2 I ~ 2 = 0,25 = 0,0833
d R1
d R2
3
3
dU4
V
1
= I 3 I ~ 3 = 1 = 0,333 ;
d R3
dU4
1
V
= I 4 I ~ 4 = 1,25 = 0,417
d R4
3
Strona 262
Przykad 8.8-2. W przykadzie 8.5-3 wyznaczylimy prd I2 w obwodzie ze

NSN (rys. 8.5-5a) metod wzajemnoci. Obecnie obliczymy wraliwo tego prdu na
zmiany parametrw kadego z elementw nie wymuszajcych.
Dane: E = 38 V, J = 10 A, R1 = 6 , R2 = 3 , R3 = 2 , R4 = 1 k = 4
Na rys. 8.8-4 przypominamy posta obwodu pierwotnego oraz ukadu doczonego. Ukad doczony potrzebny do wyznaczenia prdu I2 metod wzajemnoci jest taki
sam jak wymagany do obliczenia wraliwoci prdu I2. Jednak tym razem poszukiwany
bdzie inny zbir odpowiedzi. Naley wyznaczy prdy wszystkich rezystorw oraz
odpowiedzi sterujce rde sterowanych.
a)
b)
~
I2
I2
R1
R1
R2
R3
I
I4
E
kU
R4
I4
k I5
I
R2
R3
(1)
I3
R4
I3
I5
Rys. 8.8-4
Znajomo prdu I2 = 2 A (przykad 8.5-3) pozwala na wyznaczenie pozostaych
odpowiedzi w obwodzie na rys. 8.8-4a:
I = I 2 J = 8 A
k U = E R1 I R2 I 2 = 80 V
U=
k U
= 20 V
k
I4 =
U
= 20 A
R4
I 3 = J I 4 = 30 A
Analiza obwodu doczonego (rys. 8.8-4b) przy E ~ = 9 V :
I ~2 = I ~ =
E~
R1 + R2
= 1A
I ~5 = I ~2 + I ~3 = I ~2 + k I ~5
I ~5 = I ~2
I ~ 3 = I ~ 5 I ~ 2 = 4 A
R4
R3 + R4
R3 + R4
= 3 A
R3 + (1 k ) R4
I ~ 4 = k I ~ 5 I ~ 3 = 8 A
Strona 263
Przechodzimy do obliczania wraliwoci:
d I2
A
1
1
=
I I~ =
( 8) 1 = 0,889
d R1 E ~
9
d I2
1
1
A
=
I2 I ~ =
2 1 = 0,222
~
2
d R2 E
9
d I2
1
1
A
=
I3 I ~ =
( 30) ( 4) = 13,333
~
3
d R3 E
9
d I2
1
1
A
=
I4 I ~ =
20 ( 8) = 17,778
4
d R4 E ~
9
d I2
1
1
=
U I ~ =
20 ( 3) = 6,667 A
~
5
dk
9
E
Strona 264
LITERATURA
[1] Atabiekow G.I., 1969. Osnowy tieorii cepiej. Eniergija Moskwa.
[2] Biezsonow L.A., 1984. Tieorieticzeskije osnowy elektrotiechniki. Elektriczeskije cepi. Wysszaja Szkoa Moskwa.
[3] Blackwell W.A., Grisby L.L., 1985. Introductory Network Theory. PWS
Publishers, Boston, Massachusetts.
[4] Bolkowski St., 1995. Teoria obwodw elektrycznych. WNT Warszawa.
[5] Cholewicki T., 196771. Elektrotechnika teoretyczna t.12. WNT Warszawa.
[6] Chua L.O., Pen-Min L., 1981. Komputerowa analiza ukadw elektronicznych. WNT Warszawa.
[7] Desoer C.A., Kuh E.S., 1969. Basic Circuit Theory. Mc Graw-Hill, New
York.
[8] Krakowski M., 1999. Elektrotechnika teoretyczna. T.1, Obwody liniowe
i nieliniowe. PWN Warszawa.
[9] Krl A., Moczko J., 1998. Pspice. Symulacja i optymalizacja ukadw
elektronicznych. Wyd. Nakom Pozna.
[10] Kurzawa S., 1971. Liniowe obwody elektryczne. PWN Warszawa.
[11] Osiowski J., Szabatin J., 199295. Podstawy teorii obwodw. t.13. WNT
Warszawa.
[12] Papoulis A., 1988. Obwody i ukady. WKi Warszawa.
[13] Penfield P., Spence R., Duinker S., 1970. Tellegen Theorem and Electrical
Networks. MIT Press, Cambrige, London.
[14] Seshu S., Balabanian N., 1959. Linear Network Analysis. J. Wiley, New
York.
[15] Van Valkenburg M.E., 1961. Analiza ukadw elektrycznych. PWN Warszawa.
[16] Zelach E.W., 1951. Osnowy obszczej tieorii liniejnych elektriczeskich
schiem. Izdatielstwo AN SSSR Moskwa.
Strona 265

Metody Analizy Obwodów Liniowych

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Metody Analizy Obwodów Liniowych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

+j

2003 r. Wyd. I Nakad 300 egz ISBN 83-89334-40-2

Wydawnictwa Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej

Copyright Wojciech Meller 2013

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

Posta symboliczna praw Kirchhoffa ............................................................. 109

Rozdzia V. OBWODY LINIOWE Z WYMUSZENIAMI OKRESOWYMI

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

Metoda wzajemnoci...................................................................................... 246

LITERATURA .......................................................................................................... 265

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

W obwodzie elektrycznym moe zachodzi wymiana energii pomidzy

Warto chwilowa prdu i jest dodatnia, jeli kierunek (umowny) prdu

Oznaczenie prdu ma liter bdziemy utosamiali z wartoci chwilow

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

Warto chwilowa napicia u jest dodatnia, jeli kierunek (umowny)

1.4. Moc i energia dwjnika

Powysze wzory s poprawne rwnie w odniesieniu do momentw czasu,

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

z dwjnika B do dwjnika A. Natomiast ujemna warto caki (1.4-3) wiadczy

W obwodzie skadajcym si wycznie z dwjnikw spenienie zasady

1.5. Elementy obwodw i ich rwnania

gdzie j = j(t) jest zadan funkcj czasu okrelajc prd rdowy.

Strzaki umieszczone w symbolu graficznym rde okrelaj ich zwrot.

1.5.2. Elementy niewymuszajce (odbiorniki)

Na przykad diod pprzewodnikow (rys. 1.5-2a) mona opisa za pomoc rwnania:

a kondensator (rys. 1.5-2b) poprzez zwizek:

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

mielibymy do czynienia z elementem niestacjonarnym (parametrycznym).

1.5.3. Elementy idealne, a elementy rzeczywiste

1.6. Struktura obwodu i prawa Kirchhoffa

jce definicje. Ga stanowi dwjnik lub szeregowe poczenie dwjnikw.

1.6.2. Pierwsze prawo Kirchhoffa (I PK)

Suszno I PK wynika bezporednio z zasady zachowania adunku

I PK mona stosowa w odniesieniu do prdw w przewodach czcych

1.6.3. Drugie prawo Kirchhoffa (II PK)

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

1.6.4. Prawa Kirchhoffa, a zasada zachowania energii

mery wzw, do ktrych doczona jest ga. Kolejno indeksw okrela

(k )(0) i(k )(l ) = 0

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

Rwnoczesne spenienie rwna (1.6-7) i (1.6-8) oznacza realizacj zasady

co stanowio tez dowodzonego twierdzenia.

1.7. Podzia zagadnie obwodowych

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

W ukadzie jednostek SI jednostk rezystancji jest om (), a konduktancji

Moc z jak energia jest dostarczana do rezystora:

Jest oczywistym, e znak parametru R nie ma wpywu na posta rwnania.

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

oraz IV = 0. W sensie obwodowym amperomierz jest rwnowany zwarciu,

2.2. Metody analizy obwodw liniowych

Naley podkreli, e powysze metody znajduj zastosowanie nie tylko

2.3. Poczenie szeregowe i rwnolege rezystorw

b) napicia na rezystorach s proporcjonalne do ich rezystancji:

Napicie na jednym z dwch szeregowo poczonych rezystorw (dzielnik

Wojciech Meller - Metody analizy obwodw liniowych

b) prdy rezystorw s odwrotnie proporcjonalne do ich rezystancji:

Prd jednego z dwch poczonych rwnolegle

Czytelnikowi pozostawia si uzasadnienie podanych

2.4. Metoda kolejnych przeksztace

rwnolegego R23 i R1:

szeregowego R123 i R4:

oraz prd pyncy przez rdo napicia:

Przykad 2.4-2. Wyznaczymy wszystkie prdy w obwodzie z poprzedniego przykadu