Rozdzia 6

RUCH DRGAJCY I FALOWY

6.1. Ruch drgajcy harmoniczny

Ruch w przyrodzie jest zjawiskiem powszechnym. Wszystkie obserwowane w
przyrodzie ruchy dzielimy na dwie klasy:
-

oscylacje (tzw. drgania) gdy poruszajcy si obiekt pozostaje w pobliu ustalonego

miejsca punktu rwnowagi. Przykady takich drga to: ciarek na sprynie, wahado
matematyczne, ruch elektronw w atomach, ruch fotonw midzy zwierciadami lasera;

fale gdy obserwowane zjawisko (poruszajcy si obiekt) przemieszcza si w przestrzeni:

np. fale morskie, ruch elektronw w lampie kineskopowej, ruch odksztacenia biegncego
wzdu napitej liny.
Ruchem drgajcym, lub wprost drganiami nazywamy dowolne zjawisko fizyczne

(kady ruch lub zmian stanu) charakteryzujce si powtarzalnoci w czasie wielkoci

fizycznej A(t) opisujcej ten proces.

Rys.6.1. Ruch drgajcy okresowy

117

Ze wzgldu na opisujcy drgajcy parametr A(t) drgania moemy podzieli na:

-

mechaniczne: zmieniaj si wsprzdne opisujce pooenie ciaa;

elektryczne: zmienia si np. napicie U(t) lub adunek Q(t) na kondensatorze obwodu
RLC;

elektromagnetyczne: drgaj pola elektryczne i magnetyczne. Zmieniaj si wektory

G
G
E(t ) i B(t ) opisujce te pola.

Wrd szerokiej klasy drga moemy wyrni drgania harmoniczne.

Drgania harmoniczne to takie drgania, w ktrych wielko charakteryzujca dany ukad
zmienia si z czasem sinusoidalnie lub cosinusoidalnie.
A(t ) = A o cos(t + o )

(6.1)

Rys.6.2. Wykres przedstawia drgania harmoniczne z faz pocztkow o rn od zera,

amplitud Ao i okresem T.
Drgania harmoniczne charakteryzuje:
1. okresowo; tzn. istnieje taki odstp czasu T, e dla dowolnego czasu t zachodzi:

A (t ) = A (t + T )
T nazywamy okresem drga;
2. stao maksymalnego wychylenia Ao zwanego amplitud drga;
3. Stao okresu T.
Skoro T=const, to wielko =

1
okrela liczb drga w cigu jednostki czasu.
T

Wielko nosi nazw czstoci drga i spenia zwizki

=
gdzie: =

1
=
T 2

2
to czsto ktowa lub pulsacja drga.
T

118

(6.2)

Czsto mierzymy w hercach 1 Hz = 1 s 1 .

Argument funkcji cosinus (lub sinus)
(t ) = t + o

(6.3)

w wyraeniu (6.1) nazywamy faz drga, a wielko o = const faz pocztkow.

Jeeli chcemy opisa matematycznie drgania to musimy poda:
-

posta funkcji A(t) albo

rwnanie matematyczna zwane rwnaniem ruchu, z ktrego funkcja A(t) moe by

obliczona.

6.2. Prdko i przyspieszenie punktu drgajcego

Pamitamy, e
prdko ruchu ciaa wyraamy

S ds
=
dt
t 0 t

= lim

za

przyspieszenie ruchu ciaa a ma posta:

d d 2 s
=
=
dt dt 2
t 0 t

a = lim

zatem dla dowolnej wielkoci A(t) prdko punktu drgajcego otrzymujemy, rniczkujc
funkcj (6.1) wzgldem czasu
=

dA
= A o sin (t + o )
dt

(6.4)

Rniczkujc ponownie t zaleno wzgldem czasu, znajdujemy przyspieszenie

a=

d
= A o 2 cos(t + o )
dt

(6.5)

Porwnujc wzory (6.5) i (6.1) widzimy, e przyspieszenie jest proporcjonalne do wychylenia

a = 2 A(t )

(6.6)

Jak wida wzr (6.6) jest w zgodzie z wiadomociami wyniesionymi uprzednio (ze szkoy
redniej), gdzie definiujc ruch harmoniczny mwiono, e jest to taki ruch, w ktrym sia F(t)
dziaajca na ukad drgajcy jest wprost proporcjonalna do wychylenia i przeciwnie do tego
wychylenia skierowana

F(t ) = m a = m 2 A(t )
Drgania harmoniczne opisane rwnaniem (6.1) mona take wyrazi w postaci

119

A(t ) = A sin (t + 1 )

przy czym 1 = 0 +

.
2

6.3. Drgania swobodne

Niech na sprynie bdzie zaczepiona masa m, tak jak na rys.6.3.

Rys.6.3. Mechaniczny oscylator

harmoniczny

Gdy wychylamy ciao o masie m z pooenia rwnowagi x = 0 o x to zgodnie z definicj siy

sprystej na ukad dziaa sia Fs:
Fs = kx

(6.7)

Sia sprystoci Fs jest proporcjonalna do wychylenia x i przeciwnie do niego skierowana.

Wspczynnik proporcjonalnoci k nazywany jest zwykle wspczynnikiem sprystoci lub
sta siow spryny. Wspczynnik sprystoci

( k = F / x)

mwi nam jaka sia jest

potrzebna do wyduenia spryny o jednostk dugoci i ma wymiar [N/m].

Zgodnie z II zasad dynamiki Newtona:
F = ma

dla oscylatora harmonicznego moemy zapisa:

kx = m

120

d2x
dt 2

czyli
d2x
dt

k
x
m

(6.8)

Oznaczajc formalnie
k
= o 2
m

(6.9)

(6.8) przyjmie posta:

d2x
dt

= o 2 x

(6.10)

Rwnanie (6.10) nosi nazw rwnania ruchu drga swobodnych punktu materialnego. Jest to
rwnanie rniczkowe rzdu drugiego jednorodne.
Aby znale funkcj x(t) opisujc drgania oscylatora swobodnego naley rozwiza
rwnanie (6.10).
Na podstawie rozwaa prowadzonych w podrozdziale 6.1. postulujemy, e funkcja typu
x (t ) = A o cos(t + o )

(6.11)

winna by rozwizaniem rwnania ruchu (6.10).

Podstawiajc (6.11) i wyraenie (6.12)
d2x
dt

= 2 A o cos(t + o )

(6.12)

obliczone z (6.11) do rwnania (6.10) otrzymujemy:

2 A o cos(t + o ) = o 2 A o cos(t + o )

(6.13)

Widzimy, e rwno (6.13) zachodzi jeeli

= o
gdzie
o =

k
m

6.14)

jest czstotliwoci koow drga wasnych ukadu.

Jeeli znamy sta siow k spryny i mas m ciaa zawieszonego na tej sprynie, to
moemy obliczy o (okres T) drga wasnych ukadu. Drgania swobodne (wasne) s zatem
drganiami harmonicznymi opisanymi funkcj
x (t ) = A o cos(o t + o )

121

(6.15)

Punkt materialny wykonujcy drgania harmoniczne opisane (6.15) nosi nazw oscylatora
harmonicznego nietumionego.
Amplituda Ao i faza pocztkowa o drga swobodnych (wasnych) zale od sposobu
pobudzania ukadu drga.
Drgania swobodne wykonuj te wahada matematyczne i fizyczne. Drgania
swobodne nie musz by wycznie mechaniczne, np. w obwodzie elektrycznym zoonym z
indukcyjnoci L i pojemnoci C wystpuj drgania (swobodne) elektryczne.
Jeeli w rwnaniu (6.10) zastpimy x(t) przez A(t) to uzyskamy uoglnione rwnanie
ruchu drga swobodnych w postaci:
d 2A
dt

= o 2 A

(6.16)

Obliczmy teraz cakowit energi mechaniczn E drgajcego harmonicznie punktu

materialnego.
Energia kinetyczna Ek wyrazi si wzorem:
Ek = m

2 1 dx
= m , gdzie x = A o cos( o t + o )
2
2 dt

1
m o 2 A o 2 sin 2 ( o t + o )
2

Ek =

(6.17)

Energia kinetyczna zmienia si od zera dla najwikszego wychylenia x i osiga warto

maksymaln E k max =

1
mo 2 A o 2 dla wychylenia x = 0.
2

Energi potencjaln Ep drgajcego punktu obliczamy, wyznaczajc energi

potencjaln rozcignitej spryny. Energia potencjalna zgromadzona w rozcignitej
sprynie rwna si pracy W woonej przy rozciganiu tej spryny.
x

W = Fs dx = ( kx )dx = kxdx =

Czyli E p = W =

1 2
kx , gdzie x = A o cos(o t + o )
2
Ep =

1
kA o 2 cos 2 ( o t + o )
2

Ale pamitamy (patrz (6.14)), e

o =

k
;
m

k = m o 2

122

1 2
kx
2

Wtedy
Ep =

1
m o 2 A o 2 cos 2 ( o t + o )
2

(6.18)

Cakowita energia mechaniczna E jest rwna

E = Ek + Ep =

1
m o 2 A o 2 sin 2 ( o t + ) + cos 2 ( o t + o )
2
E=

1
m o 2 A o 2
2

(6.19)

Widzimy zatem, e w ruchu harmonicznym energia potencjalna i kinetyczna punktu

wykonujcego drganie zmieniaj si w taki sposb, e ich suma pozostaje staa. Jest to
zgodne z zasad zachowania energii mechanicznej, gdy w przypadku drga swobodnych
straty energii mechanicznej nie wystpuj.
Na rysunku 6.4 pokazano zaleno x(t), (t), a(t), Ek(t) i Ep(t) drga swobodnych.
Zwrmy uwag, e wykres (t) jest przesunity w stosunku do wykresu x(t) o /4; to samo
dotyczy wykresu a(t) w stosunku do wykresu (t). Mwimy, e midzy prdkoci a
wychyleniem oraz midzy przyspieszeniem a prdkoci wystpuje przesunicie fazowe
rwne /4.

Rys.6.4. Zaleno x(t), (t), a(t), Ek(t) i

Ep(t) w ruchu harmonicznym z zerow
faz pocztkow (0 = 0)

123

6.4. Drgania tumione

Jeeli drgania ciaa odbywaj si w orodku materialnym (np. w gazie, cieczy), to

wskutek wystpowania siy oporu orodka, ktr bdziemy nazywa si tumic, drgania
bd zanika. Niezalenie od natury orodka sia tumica Ft jest proporcjonalna do prdkoci
ciaa drgajcego (jeli prdko ta jest niewielka). Zatem
Ft = f

dx
dt

(6.20)

Wspczynnik proporcjonalnoci f nazywa si wspczynnikiem oporu orodka. Znak minus

G
w powyszym wzorze uwzgldnia fakt, e sia Ft jest zawsze skierowana przeciwnie do
kierunku ruchu (kierunku prdkoci).
Uwzgldniajc dziaanie siy (6.20)
moemy dla drga tumionych, zgodnie z
II zasad dynamiki, napisa
F = ma; Fs + Ft = ma
czyli
kx f

d2x
dx
=m
dt
dt 2

Albo
d2x
dt

Pamitajc, e

f dx
k
x
m dt
m

(6.21)

k
= o 2 jest to czsto
m

koowa drga wasnych (czyli czsto z

jak drgaby ukad gdyby nie byo
tumienia) oraz oznaczajc formalnie

Rys.6.5. Mechaniczny, tumiony oscylator

harmoniczny

f
= 2
m

(6.22)

rwnanie (6.21) przyjmie posta

d2x
dt

= o 2 x 2

dx
dt

(6.23)

Rwnanie (6.23) nosi nazw rwnania ruchu drga harmonicznych tumionych. Jest to
rwnanie rniczkowe rzdu drugiego, jednorodne.
124

Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja

x = A 0 e t cos(1 t + )
gdzie: =

(6.24)

f
to tzw. wspczynnik tumienia, a 1 = 2 2
o
2m

to pulsacja drga

tumionych.
Porwnujc wzr (6.9) dla drga swobodnych ze wzorem (6.24) widzimy, e wskutek
dziaania siy tumicej:
1. amplituda drga tumionych maleje z upywem czasu wedug zalenoci
A = A 0 e t

(6.25)

2. pulsacja drga tumionych jest mniejsza ni dla drga swobodnych

1 = 2 2 < o
o

(6.26)

Na rysunku 6.6 przedstawiono wykres drga tumionych ciaa z naniesionym dla porwnania
z wykresem drga swobodnych tego ciaa.
Wielkoci charakteryzujc drgania
tumione

jest

tzw.

logarytmiczny

dekrement tumienia.
Logarytmiczny dektrement tumienia

jest to logarytm naturalny stosunku dwch

amplitud w chwilach t i t+T. Oznaczajc
logarytmiczny dekrement tumienia liter
Rys..6.6. Porwnanie drga tumionych

(lambda) moemy zapisa

(linia ciga) z drganiami swobodnymi

= ln

(linia przerywana); okres drga tumionych

jest wikszy ni okres drga swobodnych.

A o e t
Aoe

(t + T )

= ln e T = T (6.27)

Zalenoci od (6.24) do (6.27) maj sens tylko wtedy, jeli < o , w przeciwnym razie ruch
nie jest ruchem drgajcym, lecz ruchem pezajcym (aperiodycznym).

125

6.5. Drgania wymuszone

Jeeli chcemy, aby opory orodka nie tumiy drga, to na drgajcy punkt materialny
naley dziaa odpowiednio zmienn w czasie si. W przypadku drga harmonicznych sia ta
ma posta:
Fw = F0 cos t

(6.28)

Si t nazywamy si wymuszajc.
W przypadku drga wymuszonych
mamy

F = ma; Fs + Ft + Fw = ma
czyli
m

d2x

+f

dt 2

dx
+ kx = F0 cos t
dt

(6.29)

Albo
d2x
dt

f dx F0
k
+
cos t
x
m dt m
m

Co mona zapisa:
d2x

= o 2 x 2

dt 2

dt 2

+ p o cos t (6.30)

F
po = o
m

gdzie

znormalizowan

Rys.6.7. Mechaniczny, tumiony oscylator

dx

jest
siy

amplitud
wymuszajcej

(przeliczon na jednostk masy).

harmoniczny z wymuszaniem Fw

Rwnanie (6.30) nosi nazw rwnania ruchu drga wymuszonych.

Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja
x = A o cos( t + o )

(6.31)

gdzie amplituda Ao i faza pocztkowa 0 ustalonego drgania wymuszonego maj posta:

Ao =

(o

po
2

2 2

(6.32)
2

+ 4

2
o = arc tg
2 2
o

126

(6.33)

Widzimy wic, e w wyniku dziaania siy wymuszajcej o postaci (6.28) punkt

materialny wykonuje drgania harmoniczne z pulsacj , tzn. z tak pulsacj, z jak zmienia
si sia wymuszajca. Amplituda drga wymuszonych jest cile okrelona i zaley od
amplitudy siy wymuszajcej po oraz od jej pulsacji . Rwnie pocztkowa faza drgania o
zaley od pulsacji .
Gdy sia wymuszajca dziaa na drgajce ciao z odpowiedni czstotliwoci, to
amplituda drga tego ciaa moe osign bardzo du wielko nawet przy niewielkiej sile
wymuszajcej. Zjawisko to nazywamy rezonansem. Przeanalizujemy obecnie wyraenie
(6.32) na amplitud A o ( ) drga wymuszonych.
Wykres przedstawiajcy funkcj A o ( ) nazywamy krzyw rezonansu. Na rysunku
6.8 przedstawiono krzywe rezonansu dla rnych wartoci wspczynnika tumienia .
Z rysunku tego wynikaj nastpujce wnioski:
1. Maksymalna warto amplitudy Ar jest tym wiksza, im mniejszy jest wspczynnik
tumienia , a gdy 0 , to A r (patrz o na rys.6.8).
2. Jeeli tumienie jest sabe (1 i 2 na rys.6.8) To Ar osiga maksimum, gdy pulsacja
przyjmie wartoci r1, r 2 nieco mniejsze od pulsacji drga wasnych o. Im mniejsza
jest warto , tym bardziej r zblia si do wartoci o.
3. Przy bardzo silnym tumieniu (3 i 4 na rys.6.8) rezonans nie wystpuje; maksymalna
amplituda drga Ar jest osigana, gdy jest bliskie zera.

Rys.6.8. Krzywe rezonansowe dla rnych

wartoci wspczynnika tumienia :
0 < 1 < 2 < 3 < 4

127

Warto pulsacji siy wymuszajcej r, dla ktrej amplituda drga jest maksymalna,
nazywa si pulsacj rezonansow. Odpowiadajca jej amplituda Ar nazywa si amplitud
rezonansow.
Wyraenia na Ar i r mona otrzyma ze wzoru (6.32). Amplituda przyjmuje warto
maksymaln, gdy wielomian pod pierwiastkiem osiga minimum.
Obliczajc jego pochodn wzgldem i przyrwnujc j do zera, znajdujemy
r = o2 2 2

(6.34)

Podstawiajc (6.34) do (6.32), otrzymujemy

Ar =

po
2

o2

(6.35)

Zjawisko rezonansu jest bardzo rozpowszechnione w przyrodzie i technice. Skutki

rezonansu mog by pozytywne lub negatywne. Na przykad, wirujce czci maszyny, jeeli
nie s dokadnie wywaone, wymuszaj drgania innych czci maszyny i jeeli jest speniony
przy tym warunek rezonansu, to amplituda drga wymuszonych moe by taka dua, e
doprowadzi to do zniszczenia drgajcych czci. Ze zjawiskiem rezonansu spotykamy si
jadc np. autobusem: przy pewnej prdkoci obrotw silnika szyby lub niektre czci
karoserii zaczynaj silnie drga.
6.6. Dodawanie drga harmonicznych rwnolegych o tej samej czstotliwoci

Rozwamy teraz przypadek, gdy punkt materialny wykonuje jednoczenie dwa (lub
wicej drgania harmoniczne rwnolege o tej samej czstotliwoci koowej, czyli o tej samej
pulsacji, lecz rnice si faz. Drgania nazywamy rwnolegymi, gdy zachodz wzdu tej
samej prostej. Zamy, e rozwaane przez nas drgania zachodz wzdu osi x. Moemy je
wtedy wyrazi rwnaniami
x 1 = A1 cos(t + 1 )

(6.36)

x 2 = A 2 cos(t + 2 )

(6.37)

przy czym wystpujca midzy drganiami rnica faz = 2 1 , nosi nazw przesunicia
fazowego.
Drganie wypadkowe rozwaanego punktu jest superpozycj jego drga skadowych, a
wychylenie wypadkowe jest sum jego wychyle skadowych, zatem
x = x 1 + x 2 = A1 cos(t + 1 ) + A 2 cos(t + 2 )

128

Stosujc odpowiednie wzory trygonometryczne, wyraenie powysze mona sprowadzi do

postaci
x 1 = A cos(t + )

(6.38)

gdzie
A = A12 + A 22 + 2A1A 2 cos( 2 1 )

tg =

A1 sin 1 + A 2 sin 2
A1 cos 1 + A 2 cos 2

(6.39)
(6.40)

Widzimy, e zoenie dwch drga harmonicznych o jednakowych pulsacjach

rnicych si faz daje w wyniku drganie o tej samej pulsacji. Jasne jest, e to samo dotyczy
zoenia wikszej liczby drga.
Konkludujc moemy stwierdzi, e dodawanie drga harmonicznych rwnolegych,
o jednakowych pulsacjach rnicych si faz, daje w wyniku drganie harmoniczne o tej
samej pulsacji.
Skadanie drga mona wykona graficznie metod wektorow. W metodzie tej kade
drganie jest przedstawione wektorem o dugoci Ak, tworzcym kt k z osi x. Na rysunku
6.9 przedstawiono graficznie zoenie dwch drga. Na podstawie tego rysunku atwo jest
otrzyma wzory (6.39) i (6.40).
Rys.6.9. Wektorowa metoda skadania
drga. Drgania skadowe o amplitudach A1
i A2 oraz fazach 1 i 2 daj wypadkowe
drganie o amplitudzie A i fazie .

6.7. Istota ruchu falowego

Wikszo wiadomoci, jakie mamy o wiecie zewntrznym, dociera do naszej

wiadomoci poprzez organa zmysowe suchu i wzroku za porednictwem fal. Informacje te
dochodz do obserwatora z pewnym opnieniem wynikajcym ze skoczonej prdkoci
wiata i dwiku.
Rozpatrzymy teraz sytuacj, w ktrej drgajca czstka jest poczona poprzez siy
spryste z innymi czstkami (rys.6.10). Wskutek dziaania midzy czstkami si sprystych
drgania bd przenosiy si od jednej czstki do drugiej.

129

Rys.6.10. Schematyczne przedstawienie propagacji fali w ciele staym.

Z podobn sytuacj spotykamy si w ciaach staych i gazach. Jako przykad rozpatrzmy gaz.
Jeli w pewnym miejscu sprymy gaz, np. na skutek ruchu toka, to w obszarze tym znajdzie
si wicej czstek. Spowoduje to wzrost cinienia gazu i pojawienie si siy skierowanej w
kierunku mniejszego cinienia (gstoci). Na skutek tego, tam gdzie gaz by zgszczony, teraz
ulegnie rozrzedzeniu i odwrotnie. Jeli tok bdzie wykonywa ruch drgajcy, to w gazie bd
rozprzestrzeniay si kolejne zgszczenia i rozrzedzenia orodka.
Omwione tutaj drgania spryste rozchodzce si w gazach, cieczach i ciaach
staych nazywamy falami sprystymi. Fale spryste nazywamy te czsto falami
akustycznymi, rozumiejc przez ten termin fale spryste propagujce si we wszystkich
stanach skupienia materii, w penym zakresie czstoci drga, jaki moe wystpi w
przyrodzie.
Okazuje si, e proces przekazywania drga z jednego punktu do drugiego jest
zjawiskiem charakterystycznym nie tylko dla orodkw sprystych, ale rwnie dla pola
elektromagnetycznego.

Drgania

pola

elektromagnetycznego

wytwarzaj

fal

elektromagnetyczn. W tym przypadku zmieniajcymi si wielkociami s pola: elektryczne i

magnetyczne. Charakterystyczn cech takiego zaburzenia jest fakt, e moe ono propagowa
si rwnie w prni.
Na podstawie licznych obserwacji fizycznych moemy powiedzie, e fale to nic
innego jak rozchodzce si w przestrzeni zaburzenia stanu materii lub pola. Wspln cech
wszystkich zjawisk falowych jest zdolno przenoszenia przez fal energii, przy czym w
procesie tym wystpuje w sposb cigy okresowa zamiana energii jednego rodzaju na drugi
rodzaj. Np. w przypadku fal sprystych mamy cig zamian energii kinetycznej czstek
materii na energi potencjaln, a w przypadku fal elektromagnetycznych energia pola
elektrycznego przechodzi w energi pola magnetycznego i na odwrt.
6.8. Funkcja falowa. Rodzaje fal

Wiemy ju, e ruch falowy polega na rozchodzeniu si zaburzenia pewnej wielkoci

fizycznej charakteryzujcej stan orodka. Do opisu tego zaburzenia bdziemy posugiwa si
wielkoci , ktra zalee bdzie od pooenia i czasu.

130

 = (x , y, z, t )

(6.41)

Funkcja (x,y,z,t,) to funkcja falowa opisujca rozchodzc si w orodku fal.

W przypadku propagacji fali w cieczy lub gazie bdzie opisywao zmiany gstoci lub
cinienia w orodku spowodowane przejciem fali. W przypadku cia staych bdzie
przemieszczeniem atomw z pooenia rwnowagi. Dla fali elektromagnetycznej jako funkcj
przyjmuje si natenie pola elektrycznego lub magnetycznego.
Jeli funkcja jest skalarem, to odpowiednia fala nazywa si skalarn, jeli jest
wektorem, to mwimy o fali wektorowej. Przykadem fali skalarnej jest fala akustyczna w
gazie, natomiast fali wektorowej fala elektromagnetyczna.
Zajmiemy si najpierw opisem takiej fali, dla ktrej zaley tylko od jednej
wsprzdnej x i od czasu t
= (x , t )

(6.42)

Rys.6.11. Ilustracja do wyprowadzenia zalenoci = 0 sin (t kx )

Fal tak nazywamy fal pask. Dobrym przykadem fali paskiej moe by fala akustyczna
wytworzona prze tok o duej rednicy drgajcy w kierunku prostopadym do swojej
paszczyzny.
Znajdziemy teraz posta funkcji falowej fali paskiej. Zamy, e rdo fali
wykonuje ruch harmoniczny wok punktu x = 0 oraz, e w chwili pocztkowej = 0
(rys.6.11). Moemy wic zapisa
= 0 sin t

(6.42)

gdzie i 0 s odpowiednio czstoci i amplitud drga. Zaburzenie orodka wywoane

ruchem toka przemieci si w przestrzeni i po czasie t0 znajdzie si w punkcie o
wsprzdnej x. Drgania w tym punkcie bd opnione w stosunku do drga rda o

131

wielko = t 0 . Przyjmujc, e amplituda drga nie zmienia si, funkcja (x,t) bdzie
miaa posta
(x , t ) = 0 sin (t t 0 )

(6.43)

t0 moemy zapisa w postaci

t0 =

(6.44)

gdzie jest prdkoci rozchodzenia si (propagacji) fali, a cilej prdkoci

przemieszczania si okrelonej fazy fali, czyli prdkoci fazow.
Prdko fazow bdziemy nazywali dalej prdkoci fali. Uwzgldniajc wic (6.44),
zaleno (6.43) bdzie miaa posta
x
x

(x, t ) = 0 sin t = 0 sin t

Poniewa =

(6.45)

2
, wic
T
2 x
2x

(x , t ) = 0 sin t
= 0 sin t

(6.46)

gdzie = T jest dugoci fali, czyli odlegoci, na jak przemieci si zaburzenie w czasie
jednego okresu T. Wprowadmy jeszcze pojcie liczby falowej k zdefiniowanej jako
k=

2
.

Zatem rwnanie (6.46) przyjmie posta

(x , t ) = 0 sin (t kx )

(6.47)

Zalenoci (6.45-6.47) przedstawiaj funkcje fali paskiej. Argument funkcji sinus

nazywamy faz fali.
Zbir punktw w przestrzeni, w ktrych faza ma tak sam warto, nazywamy
powierzchni falow lub czoem fali. Dla fali paskiej okrelonej wzorem (6.47)
powierzchniami falowymi bd paszczyzny x = const (rys.6.12). Powierzchni falowych jest
nieskoczenie wiele. Zauwamy, e z warunku staoci fazy moemy wyznaczy
wyprowadzon wczeniej prdko fazow, a mianowicie
t kx = const

(6.48)

lub
x=

const
+ t
k
k

132

(6.49)

Std
2
dx T

=
= =
=
dt k 2 T

(6.50)

Rys.6.12 Fala paska

Linie, ktre w kadym punkcie s prostopade do powierzchni falowej, nazywamy

promieniami fali. Wskazuj one kierunek propagacji fali. W przypadku rozpatrywanej fali
paskiej, danej wzorem (6.47), s to linie rwnolege do osi x i zorientowane tak jak o x.
Oprcz fal paskich wyrniamy jeszcze (ze wzgldu na ksztat czoa fali) fale kuliste,
koliste i walcowe (rys.6.13). Fale kuliste i koliste pochodz od rde punktowych, za fale
walcowe od rde liniowych.

133

Rys.6.13. Fala kulista (a), kolista (b) i walcowa (c)

Dotychczas mwilimy o zalenoci przestrzenno-czasowej funkcji opisujcej
zaburzenie orodka, natomiast nie okrelilimy, jaki jest kierunek przemieszczenie si
zaburzenia czy drga czstek orodka.
W zwizku z kierunkiem, w jakim odbywaj si drgania, fale dzielimy na:
podune gdy kierunek drga jest rwnolegy do kierunku propagacji fali,
poprzeczne gdy kierunek drga jest prostopady do kierunku propagacji fali (rys.6.14).

Rys.6.14. Fala poduna (a) i poprzeczna (b)

134

Podune fale spryste mog propagowa si w cieczach i ciaach staych. Natomiast

fale poprzeczne spryste, ktrych propagacja powoduje zmian ksztatu orodka mog
propagowa si tylko w orodkach majcych sprysto postaci, czyli w ciaach staych.
6.9 Rwnanie rniczkowe ruchu falowego

Funkcja (x,t) (6.47) opisujca zaburzenia wywoane przejciem fali spenia pewne
rwnanie, ktre nazywamy rniczkowym rwnaniem ruchu fali. Aby znale posta tego
rwnania, obliczamy drugie pochodne funkcji (x,t) wzgldem t oraz wzgldem x.
2
t

2
x

= 2 0 sin (t kx ) = 2

(6.51)

= k 2 0 sin (t kx ) = k 2

(6.52)

Mnoc obustronnie rwnanie (6.51) przez k , natomiast (6.52) przez , moemy porwna
lewe strony tych rwna
2

Poniewa (patrz 6.50))

2
x 2

= k2

2
t 2

(6.53)

= , wic
k
2
x 2

1 2
2 t 2

(6.54)

Jest to rwnanie rniczkowe ruchu fali paskiej propagujcej si wzdu osi x z prdkoci
fazow . Rozwizaniami rwnania (6.54) s omawiane ju wczeniej funkcje falowe (6.47).
Czyli, znajc posta rwnania ruchu falowego danego rodzaju, jestemy w stanie
(rozwizujc rwnanie ruch) wyznaczy funkcje falowe opisujce rozchodzenie si danego
rodzaju fali w danym orodku. Jeeli 1 i 2 s rozwizaniami rniczkowego rwnania fali
to funkcja = 11 + 2 2 , gdzie 1 i 2 s dowolnymi staymi, jest take rozwizaniem
rwnania fali, a wic reprezentuje rwnie fal, ktra moe rozchodzi si w tym orodku.
Fakt ten nosi nazw zasady superpozycji, ktr mona sformuowa nastpujco. Jeli w
orodku propaguj si dwie fale, to wypadkowe zaburzenia orodka jest rwne sumie
zaburze wywoanych przez poszczeglne fale.

135

6.10. Interferencja fal

Interferencj fal nazywamy zjawisko nakadania si (superpozycji) dwch lub wicej

fal o tych samych dugociach, a wic o tych samych pulsacjach.
Rozwamy dwie fale biegnce z tak sam prdkoci w tym samym kierunku o
rwnych amplitudach, lecz o rnicych si fazach. Niech rwnania tych fal maj posta
1 = 0 sin (t kx ) = 0 sin 1
2 = 0 sin (t kx + ) = 0 sin 2

(6.55)
(6.56)

W danym punkcie przestrzeni fale te wywouj drgania rwnolege o rnicy faz

= 2 1 = .

Wypadkowe drgania mona wyrazi rwnaniem

= 1 + 2 = 0 sin 1 + 0 sin 2
+ 2
2
= 0 (sin 1 + sin 2 ) = 2 0 sin 1
cos 1
2
2

= 2 0 sin t kx + cos
2 2

= A sin t kx +
2

gdzie A = 2 0 cos

(6.57)

.
2

Fala wypadkowa dana rwnaniem (6.57) ma wic t sam pulsacj co fale skadowe 1 i
2 ale inn amplitud A, rwn

2 0 cos

. Gdy fazy fal s zgodne (tzn.

2

= 0, 2, 4,... ), to amplituda fali wypadkowej wynosi 2A; mwimy wwczas, e fale

si wzmacniaj. Gdy fazy fal s przeciwne (tzn. = , 3,... ), to amplituda fali

wypadkowej jest rwna zeru; mwimy wwczas, e fale si wyguszaj.
Warunkiem koniecznym wystpienia interferencji fal, jest to, aby rnica faz fal
nakadajcych si bya staa w czasie. Takie fale nosz nazw koherentnych albo spjnych.
Fale pochodzce z dwch niezalenych rde na og nie s spjne. Fale spjne przesunite
w fazie mona otrzyma z jednego rda, jeeli fale te bd przebyway niejednakowe drogi.

136

6.11. Fale stojce

Fala wytworzona w ciele o skoczonych rozmiarach odbija si od granicy tego ciaa:

np. fala wytworzona na napitej strunie odbija si od obu punktw unieruchomienia struny.
Fala odbita porusza si w kierunku przeciwnym ni fala padajca i superpozycja tych dwch
fal (fali padajcej i odbitej) daje w wyniku fal wypadkow, zwan fal stojc.
Zamy, e rozchodzca si w ciele fala jest fal harmoniczn i e odbija si ona od
granic tego ciaa bez strat, tzn. fala odbita ma tak sam amplitud, co fala padajca. Fale te
mona opisa rwnaniami:
x

1 (x , t ) = 0 sin t - fala biegnie w kierunku dodatnim 0x i

2 (x , t ) = 0 sin t + - fala biegnie w kierunku ujemnym osi 0x.

Std fala wypadkowa (x , t ) ma posta

(x , t ) = 1 (x , t ) + 2 (x , t ) ;

x
x

(x , t ) = 0 sin t + sin t + ;

(x , t ) = 0 2 sin t cos ;

x
(x , t ) = 2 0 cos sin t

(6.58)

Jest to rwnanie fali stojcej.

Rwnanie fali stojcej o postaci (6.58) moemy zapisa
(x , t ) = A(x ) sin t

(6.59)

x
A(x ) = 2 0 cos

(6.60)

gdzie amplituda

W przypadku fali stojcej wszystkie czstki orodka (np. struny) wykonuj drgania
harmoniczne w tej samej fazie. W fali biegncej (czyli fali o funkcji falowej danej rwnaniem
(6.45) lub (6.47)) amplitudy czstek drgajcych s jednakowe, dla fali stojcej natomiast
charakterystyczne jest to, e amplitudy drga czstek zale od ich pooe. Ze wzoru (6.59)
mona wywnioskowa, e amplituda drga, dana wyraeniem (6.60), przybiera warto
maksymaln 20 w punktach, w ktrych

137

x
= kx = 0, ,2,3,...

a warto minimaln (rwn zeru) w punktach, w ktrych

3 5
x
= kx = , , ,...
2 2 2

Punkty o maksymalnej amplitudzie drga s nazywane strzakami, a punkty w ktrych

amplituda drga jest rwna zeru, czyli punkty nie wykonujce drga, s nazywane wzami.
Poniewa zachodzi zwizek k =

2
, strzaki znajduj si w punktach

3
x = 0, , ,...
2
2

a wzy w punktach
x=

3 5
, , ,...
4 4 4

Wida std, e wzy i strzaki s pooone na przemian oraz, e odlegoci midzy kolejnymi
wzami lub kolejnymi strzakami wynosz p dugoci fali.
Zalenoci te przedstawiono na rys.6.15.

Rys.6.15. Fala stojca przedstawiona w postaci szeregu chwilowych fotografii wychylenia

T
T
punktw z pooenia rwnowagi dla trzech chwil: t , t + i t + . Dla chwili
4
2
T
t+
(dla ktrej wszystkie punkty maj zerowe wychylenie), strzakami
4
oznaczono prdkoci czstek.

138

Fala stojca jest szczeglnym przypadkiem fali, takiej, w ktrej energia drga nie jest
przenoszona, lecz trwale zmagazynowana w poszczeglnych punktach orodka. Ruch taki
mona rozpatrywa jako drganie orodka jako caoci. Nazywamy go jednak fal stojc,
poniewa powstaje w wyniku naoenia si dwch fal biegncych w przeciwnych kierunkach.
Odbicie fali od granicy orodka moe zachodzi dwojako: ze zmian fazy i bez
zmiany fazy. Np. gdy koniec struny jest unieruchomiony, przy odbiciu fali jej faza zmienia si
skokowo o . Fale padajca i odbita znosz si wzajemnie w tym punkcie i w miejscu
zamocowania powstaje wze. Odmiennie wyglda sprawa w przypadku, gdy koniec struny
jest swobodny, np. zakoczony piercieniem mogcym przesuwa si na poprzecznie
umieszczonym prcie. W tym przypadku odbicie fali nastpuje bez zmiany fazy i na kocu
struny powstaje strzaka.

139