Rozdzia 7

POLE ELEKTRYCZNE

Zjawiska elektryczne towarzyszyy czowiekowi od samego pocztku jego pojawienia

si. Wyadowania atmosferyczne napaway groz, za zjawiska bioelektryczne i elektryzacja
pewnych materiaw nasuway przypuszczenia o niewidzialnej sile, ktra potrafi oywi to co
martwe.
Pierwsze dowiadczenia (w dzisiejszym sowa tego znaczeniu) z elektrycznoci
przeprowadzane byy ju w staroytnoci, ju Tales z Miletu (600 lat p.n.e.) wspomina o tym,
e potarty bursztyn wykazuje waciwoci przycigania drobnych przedmiotw. Oglnie te
znane byy objawy elektrycznoci atmosferycznej, takie jak pioruny, ale natura ich bya nie
wyjaniona a do drugiej poowy XVII wieku. Wiedziano jednak, e mona si ustrzec przed
uderzeniem pioruna stosujc wysokie, zaostrzone maszty. Podczas prac archeologicznych w
Egipcie na cianach staroytnych wity znaleziono napisy wyjaniajce stosowanie
masztw jako rodka zabezpieczajcego przed niebieskim ogniem.
Dopiero w XIX i XX wiek wprzg szeroko elektryczno w sub czowieka. Ze
zjawiskami elektrycznymi mamy do czynienia nie tylko w przypadku przepywu prdu
elektrycznego. Pola elektrostatyczne czsto wystpuj w nowoczesnych mieszkaniach stajc
si rdem iskrzenia. Naelektryzowany sweter przyciga skrawki papieru, a ekran telewizora
czstki kurzu. atwo zauway, e do tego oddziaywania nie jest konieczny bezporedni
kontakt. Jedno ciao naelektryzowane dziaa na drugie ciao naelektryzowane nawet z pewnej
odlegoci. Dowiadcze takich mona zaplanowa i wykona bardzo duo. Mona
naelektryzowa wiele materiaw, np. przez tarcie, lub te wytwarza elektryczno statyczn
za pomoc odpowiednich maszyn. Wyniki tych dowiadcze s nastpujce

naelektryzowane ciaa dziaaj na siebie z odpowiednimi siami, zalenymi, oglnie rzecz

biorc, od odlegoci, przycigaj si wzajemnie lub odpychaj. Sama przyczyna
oddziaywania jest jednak dla obserwatora nieuchwytna. Dla jej objanienia wprowadzono
wielko (abstrakcyjn), zwan adunkiem elektrycznym. adunku elektrycznego nie mona
zobaczy mona o jego istnieniu wnioskowa jedynie poprzez wystpowanie zjawisk
elektrycznych.
7.1. adunek elektryczny
Podstawow wasnoci adunku elektrycznego jest to, e mamy do czynienia z
dwoma jego rodzajami. adunek doznaje odpychania od dowolnego innego z tej samej grupy,
natomiast jest przycigany przez dowolny adunek z innej grupy.
Powiemy, e jeli dwa mae elektrycznie naadowane ciaa A i B umieszczone w
pewnej odlegoci od siebie odpychaj si oraz jeli A przyciga trzecie naelektryzowane
ciao C, to z pewnoci mona stwierdzi, e ciaa B i C rwnie si przycigaj.
Fizycy wspczeni traktuj istnienie dwu rodzajw adunkw jako przejaw istnienia
przeciwstawnych stanw tej samej wielkoci fizycznej. (Wszyscy wiemy, e moneta jest
jedna, a jak rzucimy j do gry to upadnie na ziemi raz reszk a raz orem).
Ktre z adunkw s ujemne, a ktre dodatnie? Jest rzecz czysto umown, ktre z
adunkw nazwiemy dodatnimi, a ktre ujemnymi.
Zgodnie z umow elektrony maj ujemny adunek.
adunki elektryczne podlegaj dwm fundamentalnym prawom:
1. adunek podlega prawu zachowania.
2. adunek moe przybiera jedynie wartoci bdce (co do moduu) wielokrotnoci
adunku elektronu.
7.2. Prawo zachowania adunku
Wprowadzimy jako postulat teorii prawo zachowania adunku w nastpujcej postaci:
Cakowity adunek elektryczny ukadu odosobnionego w dowolnej chwili nie moe ulega
zmianie.
Eksperymenty potwierdzaj to prawo, np. zjawisko tworzenia pary elektron-pozyton.
Jeeli bombardujemy promieniami umieszczone w prni pudo o cienkich ciankach
(rys.7.1), to przy odpowiednich warunkach moemy zaobserwowa zjawisko tworzenia pary
elektron-pozyton wewntrz ukadu. Utworzone zostay dwie elektrycznie naadowane czstki,
ale cakowity adunek ukadu nie uleg zmianie. Wspczesne eksperymenty z bardzo du
6

dokadnoci pokazuj, e warto bezwzgldna adunku elektronu i pozytonu jest

jednakowa.

Rys.7.1. Powstanie pary elektron-pozyton o adunkach rwnych co do wielkoci i

przeciwnych co do znaku.
Brak zachowania adunku byby niezgodny ze wspczesn teori elektromagnetyzmu.
Prawo zachowania adunku jest suszne w dowolnym ukadzie inercjalnym, a adunek
elektryczny jest wielkoci relatywistycznie niezmiennicz.
7.3. adunek elektryczny elektronu
Wystpujce w przyrodzie adunki s wielokrotnoci adunku elektronu, ktry
oznacza bdziemy przez e. Kwantyzacja adunku jest powszechnym prawem przyrody.
Dotychczasowe pomiary wykazuj, e wszystkie naadowane czstki elementarne maj
identyczne co do wartoci bezwzgldnej adunki.
W rozwaaniach naszych bdziemy przyjmowali, e punktowe adunki mog
przybiera dowoln warto q. adunek punktowy jest idealizacj blisz rzeczywistoci ni
wyobraenia o cigym jego rozkadzie. W pewnych przypadkach bdziemy posugiwa si
cigym rozkadem adunku, bdzie to wwczas jednak wynik uredniania po wielkiej liczbie
adunkw elementarnych.
Jednostk adunku elektrycznego jest kulomb [C], przy czym 1 kulomb jest to adunek
przenoszony przez prd elektryczny o nateniu 1 ampera [A] w czasie 1 sekundy [s].

[C] = [A] [s]

adunek elementarny (adunek elektryczny elektronu) e wynosi:

e = 1.6 10 19 C

7.4. Prawo Coulomba

W roku 1785 Coulomb na podstawie dowiadcze z wag skrce wypowiada prawo

dotyczce oddziaywania dwu nieruchomych, punktowych adunkw elektrycznych. Zgodnie
z tym prawem:
Dwa nieruchome punktowe adunki elektryczne odpychaj si lub przycigaj z si
proporcjonaln do iloczynu tych adunkw, a odwrotnie proporcjonaln do ich odlegoci.
Wyrazimy to przy pomocy rwnania:
G
G
q1q 2 r12
F12 = k
2
r12
r12

(7.1)

gdzie q1 i q2 s wielkociami skalarnymi okrelajcymi wielko i znak adunkw. Wielko

G
G
F12 jest si dziaajc na adunek, za wektor r12 jest skierowany od adunku q2 do q1 (patrz

rys.7.2).

G
G
Rys.7.2. Jeeli wektor F12 jest si jak dziaa adunek q2 na adunek q1, to wektor r12

prowadzilimy od adunku q2 do q1.

W ukadzie jednostek SI sta k mona zapisa w postaci:
k=

1
= 8.9875 109 / r
4o r

N m2

2
C

(7.2)

C2
gdzie o = 0.8859 10 11
jest przenikalnoci elektryczn prni.
2
m N

Staa r wystpujca we wzorze (7.2) nosi nazw wzgldnej przenikalnoci elektrycznej

orodka i wyraa si liczb niemianowan. W tabeli 7.1 podano wzgldne przenikalnoci
elektryczne r kilku substancji.

Tabela 7.1.
Wzgldne przenikalnoci elektryczne rnych orodkw.
Wzgldna przenikalno

Orodek

elektryczna r
1

Prnia

1.0006

Powietrze
Parafina

2.0

Nafta

2.0

Olej transformatorowy

2.2

Benzen

2.3

Chloroform

4.8
510

Szko
Alkohol

27

Woda

81

Znajc r i o moemy okreli przenikalno elektryczn kadego orodka

materialnego:
= or

(7.3)

Fakt, e oddziaywanie adunkw zaley od orodka, tumaczy si zjawiskiem

polaryzacji elektrycznej orodka. Mianowicie, adunek q1 wprowadzony do orodka zostaje
otoczony paszczem adunkw przeciwnego znaku, ktre neutralizuj czciowo adunek q1.
To samo zachodzi dla drugiego adunku q2, w rezultacie czego sia ich oddziaywania ulega
zmniejszeniu. W zwizku z tym wzgldne przenikalnoci elektryczne orodkw s zawsze
wiksze od jednoci (patrz Tabela 7.1).
7.5. Natenie pola elektrycznego

Przestrze otaczajca adunki elektryczne posiada tak waciwo, e na umieszczone

w dowolnym jej punkcie inne adunki dziaa sia. Mwimy, e wok adunkw elektrycznych
istnieje pole elektryczne.
Istnienie pola elektrycznego mona wykry wprowadzaj do przestrzeni w ktrej ono
G
dziaa adunek prbny q0. W polu elektrycznym na adunek prbny dziaa sia F . Umoliwia
to wprowadzenie pojcia: natenia pola elektrycznego.

G
G
Natenie pola elektrycznego E definiuje si jako stosunek siy F , dziaajcej na dodatni
adunek prbny q0, do wartoci tego adunku.

G
G
F
E=
q0

(7.4)

G
Natenie pola elektrycznego jest wektorem. W kadym punkcie przestrzeni wektor E moe
mie inn warto i inny kierunek. Jednostk natenia pola w ukadzie SI, wynikajc ze
wzoru (7.4) jest [N/C], jednake w praktyce przyjo si uywa jednostki rwnowanej
[V/m].

N J/m VAs V
=
=
=
C As mAs m
Obliczenie natenia pola elektrycznego w dowolnym punkcie przestrzeni jest w
zasadzie moliwe zawsze, jeeli znamy rozkad adunkw wytwarzajcych to pole. Z prawa
Coulomba (7.1) i definicji pola elektrycznego (7.4) moemy wyznaczy natenie pola
elektrycznego wytworzonego przez adunek punktowy q.
G
G
G
G
F
1 q qo r
1 q r
E=
=
=
q o 4 r 2 q o r 4 r 2 r

(7.5)

G
Rys.7.3. Natenie pola elektrycznego E wytworzonego przez adunek punktowy q w
G
odlegoci r od adunku q wytwarzajcego to pole.

Jeeli pole elektryczne jest wytwarzane przez pewn liczb adunkw punktowych
G
q1 , q 2 ,... , q j ... , q N to wwczas sia Fo dziaajca na adunek prbny qo wynosi:

G
G
1 N q o q j roj q o N q j
=
Fo =

4 j=1 r 2 roj 4 j=1 r 2

oj
oj

G
roj

(7.6)

roj

G
G
Wida, e sia Fo jest proporcjonalna do qo. Zatem natenie pola elektrycznego E (x , y, z )

wytworzonego przez ukad adunkw q1 , q 2 ,... , q j ,... , q N o postaci:

G
G
G
Fo
1 N q j roj
E(x , y, z ) =
=

q o 4 j=1 r 2 roj

(7.7)

oj

jest wektorow sum nate pl pochodzcych od kadego z adunkw ukadu

G
G
G
G
G
E(x , y, z ) = E1 + E 2 + ... + E j ,... + E N
10

(7.8)

Widzimy, e natenie pola elektrycznego E(x,y,z) w danym punkcie orodka zaley jedynie

od rozkadu przestrzennego adunkw q1 , q 2 ,... , q j ,... , q N i waciwoci elektrycznych

orodka ().
Pojcie adunkw punktowych uoglnimy teraz na cigy rozkad adunku. Objtociowy
rozkad adunku opisujemy za pomoc skalarnej funkcji , ktr nazywamy gstoci adunku
=

dQ
= f (x , y, z )
dV

(7.9)

Gsto (x,y,z) jest funkcj pooenia. W ukadzie SI objtociow gsto adunku

3

wyraamy w [C/m ]. adunek dQ zawarty w maym prostopadocianie o objtoci

dV= dx dy dz umieszczony w punkcie (x,y,z) jest dany przez:
dQ = (x , y, z ) dx dy dz

(7.10)

W skali atomowej gsto adunku zmienia si silnie od punktu do punktu. Pojciem

gstoci bdziemy si posugiwa w odniesieniu do ukadw makroskopowych.
G
Dla cigego rozkadu adunkw natenie pola elektrycznego E (x , y, z ) , pochodzce
od adunkw w innych punktach jest dane przez cak:

G
r
(x ' , y' , z') dx ' dy' dz'
G
1
r
E(x , y, z ) =

2
4 o r V
r

(7.11)

Jest to caka objtociowa po objtoci V w ktrej wystpuje adunek. Przy ustalonym

punkcie (x,y,z), w ktrym wyznaczamy natenie pola, cakowanie przebiega po wszystkich
punktach (x,y,z) obszaru V w ktrych wystpuj adunki.

7.6. Linie si pola elektrycznego

Michael Faraday, nie doceniajc przedstawienia pola elektrycznego jako wektora,
operowa zawsze pojciem linii si. Zreszt cigle jeszcze linie si s wygodn form
modelowego opisu pola elektrycznego. Bdziemy je uywa do tego celu, ale nie bdziemy
ich wykorzystywa do rozwaa ilociowych.
Zaleno pomidzy liniami si a wektorem natenia pola elektrycznego jest
nastpujca:

G
1. Styczna do linii si w dowolnym punkcie pola wyznacza kierunek natenia pola E w tym
punkcie.

2. Linie si wykrela si tak, aby liczba linii na jednostk powierzchni przekroju bya
G
G
proporcjonalna do wielkoci E . Gdy linie le blisko siebie, E jest due, a gdy s
G
odlege, E jest mae.
11

Rysunek 7.4 przedstawia linie si dla jednorodnej paszczyzny naadowanej dodatnio.

Zaoenie, e rozpatrujemy paszczyzn nieskoczon, oznacza, e w przypadku pytki o
wymiarach skoczonych rozwaamy tylko te punkty, ktrych odlego od pytki jest maa w
porwnaniu z odlegoci od najbliszego jej brzegu. Dodatni adunek prbny, umieszczony
przed tak pytk, oddalaby si od niej wzdu linii prostopadej do paszczyzny pytki.

Rys.7.4. Linie si pola elektrycznego

wytworzonego przez dodatnio naadowan,
pask, nieskoczenie wielk pyt.

A wic wektor natenia pola elektrycznego w kadym punkcie blisko pytki musi by do niej
G
prostopady. Linie si s rozmieszczone rwnomiernie, co oznacza, e E ma t sam warto
dla wszystkich punktw przestrzeni lecych blisko powierzchni pytki. Pole takie nazywamy
polem jednorodnym.
Na rysunku 7.5. widzimy linie si dla dodatnio naadowanej kuli. Z symetrii
zagadnienia wynika, e linie te musz lee wzdu promieni. S one skierowane na zewntrz
kuli, poniewa prbny adunek dodatni byby przyspieszany w tym kierunku. Natenie pola
elektrycznego nie jest stae, lecz maleje ze wzrostem odlegoci od kuli. Wynika to w sposb
oczywisty z rozmieszczenia linii si, ktre na wikszych odlegociach oddalaj si od siebie.

Rys.7.5. Linie si pola elektrycznego

wytworzonego przez dodatnio naadowan
kul.

Na rysunku 7.6 pokazano przebieg linii si rnych pl elektrycznych. Linie pola zaczynaj
si zawsze na adunkach dodatnich, a kocz na adunkach ujemnych. W niektrych

12

przypadkach linie pola biegn do nieskoczonoci; uwaamy wtedy, e odpowiednie adunki,

na ktrych te linie si kocz, znajduj si nieskoczenie daleko.

Rys.7.6. Linie si pola elektrycznego dla typowych rozkadw adunku: a) punktowy adunek
dodatni, b) punktowy adunek ujemny, c) dipol elektryczny, d) para adunkw dodatnich,
e) kondensator paski, f) kondensator cylindryczny.

7.7. Strumie pola elektrycznego

Pynca ciecz (np. woda) w istocie swojej ma mao wsplnego z polem elektrycznym,
ale wietnie si nadaje do konstrukcji modeli pola elektrycznego.
Rysunek 7.7. przedstawia jednorodne pole przepywu wody (np. w rzece)
G
charakteryzujce si staym wektorem przepywu , czyli sta prdkoci cieczy w
dowolnym punkcie.
Rysunek 7.7a przedstawia pask paszczyzn o powierzchni Aa zanurzon w polu
G
przepywowym wody pod ktem prostym do wektora .
Rys.7.7. Hipotetyczne powierzchnie Aa i
Ab

zanurzone

jednorodnym

polu

przepywu wody scharakteryzowanym

G
przez stay wektor pola oznaczajcy
prdko dowolnego punktu cieczy. Linie
poziome s liniami przepywu w obu
przypadkach

13

Strumie masy wody ,a ( w [kg/s] ) prze t powierzchni (czyli masa wody przepywajca
w jednostce czasu przez powierzchni Aa) wynosi:
,a = A a

(7.12)

gdzie jest gstoci cieczy.

G
Jeeli powierzchni Aa przyporzdkujemy wektor A a prostopady do powierzchni i o module

rwnym Aa to (7.12) moemy zapisa:

G G
,a = A a

(7.13)

Z (7.13) wida, e strumie pola przez powierzchni jest wielkoci skalarn.

Rysunek 7.7b przedstawia pask powierzchni Ab, ktrej rzut (A b cos ) jest rwny Aa.

Wydaje si rzecz jasn, e strumie masy ,b przez powierzchni Ab musi by taki sam,
jak przez powierzchni Aa. Aby to sobie unaoczni, moemy zapisa:
G G
,b = ,a = A a = (A b cos ) = A b

(7.14)

Po tych wstpnych rozwaaniach nad zajmiemy si teraz E , tzn. strumieniem

pola elektrycznego. Moe si wydawa, e w tym przypadku nic nie pynie. Jednake z
formalnego punktu widzenia rwnania (7.13) i (7.14) nie odnosz si tylko do cieczy, lecz
G
take do dowolnego pola wektorowego (staego w tym przypadku). Jeeli na rys.7.7.
G
G
zamienimy na E , a linie przepywu wody na linie si pola elektrycznego caa
dotychczasowa dyskusja tego paragrafu pozostaje w mocy.

G
Zatem strumieniem elementarnym d E natenia pola elektrycznego E przez element
G
powierzchni ds nazywamy iloczyn skalarny
G G
d E = E ds = E ds cos
(7.15)
G
gdzie ds jest to wektor prostopady do elementu powierzchni ds, o dugoci rwnej polu tego

elementu. W ukadzie SI strumie wyraamy w [Vm].

Rys.7.8. Definicja strumienia pola

elektrycznego

14

G
Aby obliczy strumie E pola elektrycznego E przez dowoln powierzchni S
naley zsumowa wszystkie strumienie elementarne d E przenikajce powierzchni S.
Wobec powyszego, strumie
powierzchniow o postaci:

E,S

przez dan powierzchni S nazywamy cak

G G
E,S = E ds

(7.16)

7.8. Prawo Gaussa-Ostrogradskiego

Prawo Gaussa-Ostrogradskiego, zwane te krtko prawem Gaussa, dotyczy zalenoci

strumienia pola elektrycznego przechodzcego przez dowoln zamknit powierzchni S od
oglnego adunku znajdujcego si wewntrz obszaru objtego t powierzchni. Dowd
prawa Gaussa podamy dla powierzchni kulistej o promieniu R (rys.7.9), w rodku ktrej
znajduje si adunek +Q. Linie si wychodz radialnie z tego adunku i przecinaj prostopadle
powierzchni kuli. Natenie pola E w dowolnym punkcie tej powierzchni zgodnie z wzorem
(7.5) rwna si:

E=

1 Q
4 R 2

(7.17)

Strumie pola elektrycznego przez powierzchni kuli wynosi zatem:

G G
1 Q
E,S = E dS =
4R 2
2
4 R

(7.18)

czyli
Q
Q
=
(7.19)
or
G
G
We wzorze (7.18) wektory E i ds s w kadym punkcie na powierzchni kuli
E,S =

rwnolege do siebie, a symbol oznacza cakowanie po powierzchni zamknitej (jak jest

powierzchnia kulista).
Jak wida z wzoru (7.19) cakowity strumie pola elektrycznego nie zaley od
promienia kuli, przez ktr przechodzi, a zaley jedynie od adunku Q znajdujcego si
wewntrz i od przenikalnoci elektrycznej orodka. Mona udowodni, e wzr Gaussa (7.19)
nie zmienia swej postaci przy zastpieniu kuli dowoln zamknit powierzchni S.
Jeeli

wewntrz

Q1 , Q 2 , Q 3 ,... , Q N

zamknitej

(dodatnich

powierzchni
ujemnych),

przechodzcy przez t powierzchni wynosi:

15

to

znajduje

cakowity

si

strumie

adunkw
elektryczny

 E, S =
gdzie,

N
1
(Q1 + Q 2 + Q 3 + ... + Q N ) = 1 Q i = 1 Q
or
o r i =1
or

(7.20)

Q = Q1 + Q 2 + ... + Q N

Jeeli powierzchnia zamknita obejmuje adunki dodatnie i ujemne w takiej iloci, e

ich suma algebraiczna rwna si zeru, to cakowity strumie elektryczny przez t
powierzchni rwna si zeru.
Rys.7.9.

Cakowity

strumie

pola

elektrycznego przez powierzchni kuli S

nie zaley od promienia kuli R, a zaley
jedynie od adunku Q znajdujcego si w
rodku kuli

Ostatecznie prawo Gaussa dla pola elektrycznego moemy sformuowa nastpujco:

G G
1
(7.21)
E,S = E ds =
Q
or
S
Cakowity strumie pola elektrycznego E,S przez dowoln powierzchni zamknit
S jest rwny algebraicznej sumie Q adunkw zawartych wewntrz tej powierzchni
pomnoony przez czynnik

1
.
or

G
Przy opisie pola elektrycznego oprcz natenia pola E , posugujemy si drug
G
wielkoci wektorow okrelajc pole, tzw. indukcj elektryczn D (zwan te niekiedy
przesuniciem elektrycznym) zdefiniowan wzorem:
G
G
D = or E
(7.22)
G G
Jak wida ze wzoru (7.22) wektory D i E w orodkach izotropowych (ktre s przedmiotem
naszych rozwaa) s do siebie rwnolege (nie s rwnolege tylko w orodkach
anizotropowych, ale tymi nie zajmujemy si w naszym kursie fizyki).
Podstawiajc (7.22) do (7.21) otrzymujemy prawo Gaussa dla wektora indukcji elektrycznej
D w bardzo prostej postaci:

G G
D,S = D ds = Q
S

ktre mwi, e
16

(7.23)

Cakowity strumie indukcji elektrycznej D,S przez dowoln powierzchni zamknit S jest
rwny algebraicznej sumie Q adunkw zawartych wewntrz tej powierzchni.

7.9. Napicie i potencja

Ze wzoru (7.5) wynika, e na adunek q0 znajdujcy si w polu elektrycznym dziaa
G
G
sia F = q 0 E . Sia ta moe wykona prac przesuwajc adunek. Elementarna praca
G
wykonywana przez si elektryczn przy przesuniciu adunku na elemencie drogi d l wynosi
G G
G G
dW = F d l = q 0 E d l
(7.24)
Praca si pola elektrycznego na drodze midzy punktami A i B wyrazi si zatem wzorem
B G G
B G
G
WAB = F d l = q 0 E d l
A

(7.25)

Mona wykaza, e pole elektrostatyczne, tzn. takie ktre nie zmienia si w czasie,
jest polem potencjalnym, czyli e siy elektryczne s siami zachowawczymi. Oznacza to, e
warto pracy WAB nie zaley od wyboru drogi midzy punktami A i B. Z wasnoci si
potencjalnych wiadomo te, e praca takich si na drodze zamknitej jest rwna zeru.
Powysze sprawdzimy dla najprostszego przypadku przesuwania adunku prbnego q0 w polu
adunku punktowego Q po drodze ABCDA, zaznaczonej na rysunku 7.10.
Odcinki AB i CD tej drogi le na liniach si pola, odcinki BC i DA na ukach k,
ktre w kadym swym punkcie s prostopade do linii si. Praca si pola na odcinku AB jest
rwna co do wartoci, lecz przeciwna co do znaku wzgldem pracy wykonanej na odcinku
CD. Prace na odcinkach BC i AD s rwne zeru ze wzgldu na prostopado kierunkw siy i
przesunicie. A zatem cakowita praca na drodze zamknitej ABCDA jest rwna zeru.
Rys.7.10. Cakowita praca na drodze
zamknitej
przesunicie

ABCDA
adunku

potrzebna
q0

na
polu

elektrycznym adunku Q jest rwna

zeru co oznacza, e pole elektryczne
jest polem potencjalnym.
Zdefiniujemy obecnie napicie elektryczne UAB midzy punktami A i B, mianowicie

U AB =

WAB
q0
17

(7.26)

co sownie mona wyrazi nastpujco:

Napiciem elektrycznym midzy punktami A i B nazywamy stosunek pracy WAB
wykonanej przy przesuniciu adunku q0 z punktu A do B do wielkoci tego adunku.
Naley podkreli, e niezaleno pracy od ksztatu drogi umoliwia jednoznaczne
okrelenie napicia midzy danymi punktami A i B.
Przejdziemy teraz do okrelenia potencjau:
Potencjaem danego punktu A nazywamy napicie midzy punktem A i punktem
nieskoczenie odlegym.
Zatem potencja VA jest zwizany z prac przesunicia adunku q0 od punktu A do
nieskoczonoci
VA =

WA
q0

(7.27)

Aby uzyska zaleno midzy napiciem a potencjaem rozwamy prac wykonan

na drodze od punktu A do nieskoczonoci, a nastpnie od nieskoczonoci do B (rys.7.11).
Praca ta wynosi
WAB = WA + WB = q 0 U A + q 0 U B = q 0 VA q 0 VB = q 0 (VA VB )

Rys.7.11. Praca przesunicia adunku q0 od

punktu A do punktu , a nastpnie do
punktu B jest rwna pracy na drodze AB

Z drugiej strony, poniewa praca nie zaley od wyboru drogi, musi by ona rwna pracy na
odcinku AB, czyli:
WAB = q 0 U AB
Z porwnania ostatnich dwch zwizkw wynika, e
U AB = VA VB

czyli:
Napicie midzy dwoma punktami pola elektrycznego rwna si rnicy potencjau
tych punktw.
Z wzorw definicyjnych napicia elektrycznego (7.26) i potencjau (7.27) wynika, e napicie
i potencja maj wspln jednostk.

18

Jednostka ta:
J AVs
=
=V
C
As
nazywa si woltem [V].
Obliczmy teraz potencja pol elektrycznego od odosobnionego adunku punktowego
Q w punkcie A odlegym od Q o r.

Rys.7.12.Potencja pola elektrycznego adunku punktowego wynosi VA =

Q 1

4 r

Praca jak wykonuje pole elektryczne przesuwajc adunek q0 od A do nieskoczonoci

wynosi

G G 1 Q q
0 dx = Qq 0 1

WA = F dx =

2
4 x r
r
r 4 x

WA =

Qq 0 1

4 r

(7.28)

Korzystajc z wzoru (7.27) obliczamy potencja pola

VA =

WA
Q 1
=

q0
4 r

(7.29)

Poniewa potencja pola elektrycznego jest skalarem, potencja dla ukadu adunkw jest
sum potencjaw, pochodzcych od kadego adunku z osobna. Wynika to z zasady
superpozycji, ktr stosuje si rwnie do potencjaw.
Potencja dowolnego rozkadu adunkw moemy przedstawi jako cak
V(x , y, z ) =

1 (x ' , y' , z')dx ' dy' dz'

4 V
r

(7.30)

gdzie to gsto objtociowa adunku zgromadzonego w obszarze V, r oznacza odlego

midzy elementami objtoci dV=dxdydz, a punktem (x,y,z), w ktrym pytamy o potencja
(rys.7.13).

19

Rys.7.13. Potencja V(x,y,z) pochodzcy od dowolnego rozkadu adunkw.

Potencja charakteryzuje pole elektryczne w tym samym stopniu co natenie pola.
Graficznie pole mona przedstawi za pomoc powierzchni ekwipotencjalnych, ktre
charakteryzuj si tym, e w kadym ich punkcie potencja ma sta warto. Mona
udowodni, e linie pola musz by prostopade do powierzchni ekwipotencjalnych. Na
przykad powierzchnie ekwipotencjalne pola adunku punktowego s, jak wida ze wzoru
(7.29), sferami o promieniu r.
Powierzchnia przewodnika, na ktrym adunki znajduj si w rwnowadze, jest
zawsze powierzchni ekwipotencjaln, w przeciwnym bowiem razie siy elektryczne nie
byyby prostopade do powierzchni i spowodowayby ruch adunkw.
Znajomo potencjau w dowolnym punkcie umoliwia obliczenie natenia tego pola.
Ze wzoru (7.24) wynika, e

G G
dV = E d l

(7.31)
G
(znak minus jest zwizany z tym, e potencja maleje w kierunku wektora E ). Std
otrzymujemy:
E=

dV
dl

Z wzoru (7.32) wida, e natenie pola elektrycznego wyraamy w [V/m].

20

(7.32)

7.10. Pojemno elektryczna i kondensatory

Kondensatorem nazywamy dwa blisko siebie pooone przewodniki o rnych

potencjaach i przeciwnych adunkach. Interesuje nas zwizek midzy adunkiem Q na jednej
z pytek a rnic potencjau midzy nimi. Okazuje si, e dla ustalonej pary przewodnikw
stosunek adunku do rnicy potencjaw jest stay. Sta t nazywamy pojemnoci
kondensatora i oznaczamy przez C.
C=

Q
V1 V2

(7.33)

Rozpatrzymy dwie przewodzce pytki o jednakowych rozmiarach ustawione

rwnolege w odlegoci d od siebie (rys.7.14). Niech powierzchnia kadej z pytek wynosi S.
Niech na jednej pytce znajduje si adunek Q, a na drugiej Q. Potencjay obu pytek
wynosz odpowiednio V1 i V2.

Rys.7.14. Kondensator paski

G
W obszarze midzy pytkami zgodnie z (7.32) warto natenia pola elektrycznego E

jest rwna
V V2
E= 1
d

21

(7.34)

Przebieg linii pola (rys.7.14b) wskazuje, e pole to jest jednorodne z wyjtkiem

obszarw brzegowych. Obliczymy strumie indukcji przez powierzchni prostopadocienn
(ABCD) (rys.7.14b) zamykajc jedn okadk. Strumie przez powierzchni grn CD i
boczne AD i BC moemy zaniedba poniewa przechodzi tam niewielka liczba linii si pola.
Pozostaje powierzchnia AB, dla ktrej
D,S = DS

(7.35)

Wedug prawa Gaussa (patrz 7.23) D,S = Q , zatem

D=

Q
S

(7.36)

E=

Q
S

(7.37)

std na mocy (7.22)

Porwnujc (7.34) z (7.37) otrzymujemy

V1 V2 Q
=
d
S
Cakowity adunek Q znajdujcy si na jednej z elektrod kondensatora jest rwny
V V2
Q = S 1
d

(7.38)

Rwnanie to tym lepiej opisuje realn sytuacj, im mniejszy jest stosunek odlegoci d
midzy pytkami do dugoci ich bokw.
Po podstawieniu (7.38) do (7.33) otrzymujemy wzr na pojemno kondensatora paskiego
C = o r

S
d

(7.39)

W jednostkach ukadu SI adunek Q we wzorze (7.33) wyraa si w kulombach [C],

potencja za w woltach [V]. W ukadzie tym jednostk pojemnoci jest farad [F]. Farad jest
jednostk bardzo, bardzo du. Kondensator jednofaradowy miaby gigantyczne rozmiary.

Dlatego te zazwyczaj w praktyce stosuje si jednostki mniejsze: mikrofarady F = 10 6 F i

pikofarady (pF = 10 12 F) .

22