Rozdzia 9

PRD ELEKTRYCZNY

9.1. Natenie prdu elektrycznego

Przez przepyw prdu elektrycznego rozumiemy ruch adunkw elektrycznych.
Czynnikiem wywoujcym ten ruch jest istnienie napicia, czyli rnicy potencjaw.
W kadym zamknitym obwodzie prdu mona wyrni rdo (czyli tzw. cz
wewntrzn obwodu) wytwarzajce rnic potencjaw midzy dwoma biegunami,
dodatnim i ujemnym, oraz odbiorniki prdu (czyli tzw. cz zewntrzn obwodu, utworzon
z przewodnikw elektrycznoci).
Zgodnie z tradycj, za kierunki prdu w obwodzie zewntrznym przyjmuje si
kierunek od potencjau wyszego dodatniego, do niszego ujemnego, czyli za umowny
kierunek prdu przyjmuje si kierunek ruchu adunkw dodatnich.
W czasie przepywu prdu przez przewodniki metalowe mamy do czynienia z ruchem
swobodnych elektronw, a wic nonikw prdu poruszajcych si od potencjau niszego do
wyszego, czyli w kierunku przeciwnym do umownie przyjtego. W elektrolitach
wchodzcych w skad zewntrznej czci obwodu mamy do czynienia z ruchem jonw
dodatnich (tzw. kationw) do elektrody ujemnej (katody) i jonw ujemnych (tzw. anionw)
do elektrody dodatniej (anody). W tym przypadku mwimy o prdzie jonowym. W
pprzewodnikach moe wystpowa przewodnictwo elektronowe oraz dziurowe. W gazach
wystpuje zarwno przewodnictwo jonowe, jak i elektronowe.
Przez natenie prdu elektrycznego (zwanego te krtko prdem elektrycznym)
rozumiemy stosunek adunku przepywajcego przez poprzeczny przekrj przewodnika do
czasu przepywu:

68

I=

dQ
dt

(9.1)

gdzie I oznacza natenie prdu elektrycznego, Q adunek elektryczny, t czas przepywu.

W przypadku prdu staego, tj. prdu pyncego w jednym kierunku, gdy jego natenie jest
stae w czasie

I=

Q
t

(9.2)

Jednostk natenia prdu elektrycznego jest amper [A]. Jest to jedna z podstawowych
jednostek ukadu SI, ktrej definicj podalimy ju dwukrotnie w rozdziaach 1 i 8. Z
rwnania (9.2) wynika porednio definicja jednostki adunku elektrycznego, czyli kulomba
[C], o czym mwilimy w rozdziale 7. Tutaj dla przypomnienia podamy, e 1 kulomb jest to
adunek elektryczny przenoszony przez prd o nateniu 1 ampera w czasie 1 sekundy czyli:

[C] = [A] [s]

O rdach prdu staego ogniwach, akumulatorach, prdnicach itp. nie bdziemy
tu szerzej mwili, gdy zasada ich budowy i dziaania znana jest z kursu szkoy redniej.
Podkrelimy tylko, e wielkoci fizyczn, charakteryzujc rdo prdu, jest jego sia
elektromotoryczna (skrt SEM). SEM jest to rnica potencjaw panujca na biegunach
rda otwartego, tj. takiego, z ktrego nie czerpiemy prdu. Po zamkniciu obwodu
kosztem SEM powstaje spadek potencjau wzdu obwodu zewntrznego i spadek potencjau
wewntrz rda midzy jego biegunami.
9.2. Prawo Ohma

Prawo Ohma, sformuowane w roku 1827 w oparciu o dowiadczenia, mwi o prostej

proporcjonalnoci prdu I pyncego przez przewodnik do napicia U przyoonego na jego
kocach.
I=

U V1 V2
=
R
R
R=

a wic

U
I

(9.3)
(9.4)

gdzie R oznacza wspczynnik proporcjonalnoci zwany oporem elektrycznym przewodnika.

Rwnanie (9.4) przedstawia matematyczny zapis prawa Ohma.
Prawo Ohma mwi, e stosunek napicia U midzy dwoma punktami przewodnika

do natenia I przepywajcego przeze prdu jest wielkoci sta (R) i nie zaley ani od
napicia U, ani od natenia I prdu.
Opr elektryczny R (zwany te rezystancj) wyraany jest w omach [].

69

Opr przewodnika R rwna si 1 omowi, jeeli niezmienne napicie U rwne 1

woltowi istniejce na kocach przewodnika wywouje w nim prd I o nateniu 1 ampera:

[] = [V]
[A]
W praktyce najczciej stosujemy:
3

miliom

m= 10

mikroom

= 10

kiloom

k = 10

megaom

M = 10

-3

-6

Odwrotno oporu elektrycznego przewodnika nosi nazw przewodnoci elektrycznej

(lub konduktancji). Jednostk przewodnoci jest simens [S].

[S] = [A]
[V]
Opr waciwy i przewodnictwo waciwe.

Opr danego przewodnika zaley od jego wymiarw; jest on wprost proporcjonalny

do jego dugoci l i odwrotnie proporcjonalny do przekroju poprzecznego S przewodnika
R =

l
S

(9.5)

Wspczynnik nosi nazw oporu waciwego; charakteryzuje on elektryczne wasnoci

materiau.
Ze wzoru (9.5) wynika, e jednostk oporu waciwego jest [ m ].
W tablicy 9.1 podano opory waciwe rnych cia. Z tablicy tej wynika, e opr waciwy
rnych cia zawiera si w bardzo szerokim przedziale.
Tabela 9.1.
Opory waciwe rnych cia a temperaturze pokojowej
Ciao
Srebro
Mied
Wolfram
Glin
Gal
Krzem
Arsen
Wgiel

Ciao

Opr waciwy
[ m ]
-8

1,610
-8
1,710
-8
5,510
-8
2,710
-7
5,310
-7
3,810
-7
3,510
-5
4,110

5% roztwr wodny CuSO4

Alkohol etylowy
Woda destylowana
Cement
Guma
Szko
Mika
Kwarc topiony

70

Opr waciwy
[ m ]
-1

5,310
3
3,010
3
5,010
5
4,510
10
3,010
11
2,010
15
2,010
16
5,010

Ze wzgldu na opr waciwy ciaa dzieli si umownie na nastpujce grupy: metale, bdce
-8

bardzo dobrymi przewodnikami (opr waciwy rzdu 10

-6

( rzdu 10

m ), pprzewodniki

-1

10

m ), elektrolity ( rzdu 10 m ) oraz izolatory ( rzdu 10

m ).

Odwrotno oporu waciwego przewodnika nosi nazw przewodnoci elektrycznej

waciwej (lub konduktywnoci):
=

1
.

Jednostk konduktywnoci jest siemens na metr [S/m].

Uwzgldniajc (9.5), wzr Ohma (9.4) moemy zapisa w postaci:

l U
=
S I

std
I 1 U
=
S 1
Ale na mocy (7.32) U/l = E (natenie pola elektrycznego wewntrz przewodnika), za

I
S

(jak pamitamy rozdzia 8) nazywamy gstoci prdu i oznaczamy symbolem j.

Uwzgldniajc powysze otrzymujemy:

j = E

(9.6)

Wzr (9.6) wyraajcy lokaln proporcjonalno gstoci prdu j od natenia pola

elektrycznego E przedstawia rniczkow posta prawa Ohma.
Prawo Ohma jest cile suszne tylko wtedy, jeli dany przewodnik znajduje si w
staej temperaturze. Poniewa przepywajcy prd wydziela w przewodniku ciepo,
temperatura jego wzrasta i opr zmienia si. O fakcie tym naley pamita stosujc prawo
Ohma.
Zaleno oporu od temperatury dla przewodnika wyraa si w przyblieniu wzorem:
R = R 0 [1 + (T T0 )]

(9.7)

gdzie R0 opr w temperaturze odniesienia T0 (zwykle 273 K), za tzw. temperaturowy

wspczynnik

oporu.

tabeli

9.2

zebrano

wartoci

liczbowe

temperaturowych

wspczynnikw oporu elektrycznego dla kilku szerzej stosowanych przewodnikw

elektrycznych.

71

Tabela 9.2.
Temperaturowe wspczynniki oporu elektrycznego
Rodzaj materiau
Srebro
Mied
Glin
Cynk
elazo

Wspczynnik
temperaturowy oporu
[1/K]

Rodzaj materiau

Wspczynnik
temperaturowy oporu
[1/K]

-3
-3
Manganin
0,0110
3,610
-3
-3
Konstantan
3,910
0,00510
-3
-3
Rt
4,010
0,910
-3
-3
Wolfram
3,810
4,110
-3
-3
Wgiel
4,510
0,810
Rwnie napicie moe mie wpyw na opr. Jeeli napicie, a waciwie natenie

pola elektrycznego, bdzie zbyt due moe spowodowa przebicie w izolatorze lub
pprzewodniku wskutek czego opr elektryczny gwatownie maleje. W przewodnikach
obserwuje si odstpstwa od prawa Ohma przy bardzo wielkich gstociach prdu. Wreszcie
naley wspomnie o tym, e wspczesna elektronika szeroko wykorzystuje elementy, ktre
nie speniaj prawa Ohma. Nale tu rozmaitego typu diody, tranzystory, termistory, tyrystory
itp. Badania oporu elektrycznego rnych cia prowadz do wniosku, e:
Prawo Ohma stosuje si do wszystkich cia jednorodnych i izotropowych przy
niewielkich napiciach i nateniach prdu.
9.3. Prawa Kirchoffa

Prawa Kirchoffa zostay sformuowane w 1847 roku.

9.3.1. Pierwsze prawo Kirchoffa.
Pierwsze prawo Kirchoffa mwi, e w dowolnym punkcie W obwodu (w wle)

suma algebraiczna nate prdw staych dopywajcych i odpywajcych do wza rwna

si zeru.

Rys.9.1. Pierwsze prawo Kirchoffa dla

wza W ma posta:
I1 + I 2 I 3 I 4 I 5 = 0
Natenie prdw dopywajcych do wza uwaamy za dodatnie, natenie prdw
odpywajcych za ujemne. Innymi sowy, w adnym punkcie obwodu adunki si nie

72

gromadz, nigdzie te nie gin, ani nie powstaj (zasada zachowania adunku). Ile adunkw
do wza dopywa, tyle w tym samym czasie z niego odpywa:
n

I =0

(9.8)

i =1

9.3.2. Drugie prawo Kirchoffa

Drugie prawo Kirchoffa mwi, e w dowolnie wydzielonej zamknitej czci

obwodu elektrycznego, w tzw. oczku, suma algebraiczna wszystkich napi elektrycznych

panujcych na poszczeglnych elementach oczka rwna si zeru. Bierzemy tu pod uwag
wszystkie czynne siy elektromotoryczne (SEM)

, jak rwnie wszystkie istniejce w tej

czci obwodu spadki napi IR.

U=

+ IR

(9.9)

Przy zastosowaniu wzoru (9.9) trzeba pamita o regule znakw, przypisujcej znaki
plus lub minus iloczynom IR oraz siom elektromotorycznym rde prdu. Dowolny wze
oczka (np. punkt A na rys.9.2) przyjmujemy za punkt pocztkowy obiegu i w rodku oczka
zaznaczamy wybrany dowolnie kierunek obiegu, np. zgodnie z ruchem wskazwki zegara. Na
tych odcinkach oczka, gdzie kierunek prdu jest zgodny z wybranym kierunkiem obiegu,
iloczyn IR traktujemy jako dodatnie (np. + I1R 1 , lecz I 3 R 3 ). Siom elektromotorycznym
przypisujemy znak plus, gdy kierunek od bieguna dodatniego do ujemnego jest zgodny z
wybranym kierunkiem obiegu. A zatem w odniesieniu do obwodu z rys.9.2. wartociom

1 i 2

przypisujemy znak ().

Rys.9.2. Drugie prawo Kirchoffa dla tego
oczka

przyjmuje

I1R 1 + I1R 1W 1
+ I 2 R 2 I3R 3 + I 4 R 4 + I 4 R W2

posta

+ I5R 5 = 0
gdzie
R1W i R2W oznaczaj opory wewntrzne
ogniwa.

73

odniesieniu

elektromotorycznej

do

najprostszego

obwodu

pojedynczego

ogniwa

sile

i oporze wewntrznym RW zamknitego oporem zewntrznym RZ

drugie prawo Kirchoffa przyjmuje posta (patrz rys.9.3).

Rys.9.3. Obwd zamknity zawierajcy
rdo siy elektromotorycznej

o oporze wewntrznym RW, oraz

opr zewntrzny Rz.

IR z + IR w = 0

= I(R z + R w )

std

(9.10)

Wzr (9.10) wyraa prawo Ohma dla obwodu zamknitego.

9.4. Moc prdu elektrycznego

Na rys.9.4 przedstawiono obwd elektryczny, zawierajcy rdo prdu elektrycznego

poczone z odbiornikiem energii elektrycznej np. grzejnikiem. Niech przez grzejnik o oporze
R przepywa prd o nateniu I, a napicie na zaciskach A i B grzejnika niech wynosi U.
Rys.9.4. Moc P prdu pyncego przez
dowolny

odbiornik

energii

elektrycznej wynosi P = U I

Aby okreli prac prdu elektrycznego i jego moc wychodzimy ze wzoru na prac dW. Wzr
ten mwi, e praca dW wykonana podczas przeniesienia adunku dq od punktu A do punktu
B, czyli midzy punktami pola elektrycznego o rnicy potencjaw U (patrz rys.9.4)wynosi:
dW = dqU = I dt U
Dzielc powysze wyraenie przez dt, otrzymujemy wzr na moc P prdu elektrycznego

74

P=

dW
= UI
dt

(9.11)

Cakujc powysze wyraenie, otrzymujemy wzr na prac prdu elektrycznego:

t

W = UIdt

(9.12)

W przypadku prdu staego, tj. prdu, ktrego napicie i natenie s stae, otrzymujemy
W = UIt

(9.13)

Energia potencjalna adunku przepywajcego przez odbiornik maleje. Wynika to z

faktu, e potencja punktu A jest wyszy ni potencja punktu B. Energia elektryczna ulega
przy tym przemianie w inny rodzaj energii, zalenie od typu odbiornika. Jeeli odbiornik
zawiera tylko opr R, jak to ma miejsce w naszym grzejniku przedstawionym na rys.9.4, to
energia prdu elektrycznego wydzieli si w postaci ciepa, ktre nazywamy ciepem Joulea.
Moc ciepln prdu PQ mona wyrazi wzorami:
PQ = I 2 R =

U2
R

(9.14)

Prac wykonan przez prd elektryczny wyraamy w dulach, przy czym

[J ] = [C] [V] = [V] [A] [s]

Jednostk mocy jest wat:

[W ] = J = [V A]
s

9.5. Prd elektryczny w elektrolitach

9.5.1. Elektrolity
Czyste ciecze (z wyjtkiem roztopionych metali) s zymi przewodnikami prdu
elektrycznego. Staj si one dobrymi przewodnikami po rozpuszczeniu w nich kwasw, zasad
i soli. Takie roztwory nazywamy elektrolitami. Czysta woda np. w temperaturze pokojowej
ma opr waciwy = 2,5 10 5 m , po rozpuszczeniu za w niej chlorku potasu (KCl) w
steniu odpowiadajcym jednej czsteczce KCl na piset tysicy czsteczek wody opr
waciwy maleje do = 7 m , a wic 35 000 razy. Oznacza to, e w roztworze wodnym
siy wiza chemicznych czsteczek rozpuszczalnych w wodzie ulegaj osabieniu. W takich
warunkach czsteczka AB, skadajca si z dwch rnych pierwiastkw A i B, pod
wpywem ruchw termicznych czstek elektrolitu zostaje rozerwana na czstk dodatnio
+

naadowan A - kation i ujemnie naadowan B - anion. Proces taki nazywamy dysocjacj.

75

Proces odwrotny czenie si anionw i kationw w czstki obojtne nazywamy

rekombinacj. Oba te procesy moemy opisa rwnaniem

AB A + + B
Elektrolity s to zatem roztwory (przede wszystkim wodne) kwasw, zasad i soli.

W wyniku przepywu prdu elektrycznego przez elektrolity na elektrodzie ujemnej

katodzie wydzielaj si takie substancje jak wodr, metale oraz grupy takie jak NH4. Na
elektrodzie dodatniej anodzie wydzielaj si: tlen, reszty kwasowe oraz grupa OH.

Wydzielanie si substancji w wyniku przepywu prdu przez elektrolit nazywamy elektroliz.

9.5.2. Elektroliza

Przy przepywie prdu elektrycznego przez elektrolit na elektrodach woltametru (czyli

naczynia, w ktrym odbywa si elektroliza) wydzielaj si substancje chemiczne. Oznacza to,
e w procesie elektrolizy transportowi adunku towarzyszy transport masy. Z prawa
zachowania adunku wynika, e: do wydzielenia masy jednego mola dowolnego pierwiastka
potrzebny jest przepyw adunku Qo`
Qo = N A w e

(9.15)

gdzie: N A = 6,02 10 23 [1 / mol] to liczba Avogadra, w wartociowo danego

pierwiastka, e adunek elementarny.
Pamitamy oczywicie, e w 1 molu substancji czyli w jednej gramoczsteczce (lub w
jednym gramoatomie) jest tyle czstek (lub atomw), ile wynosi liczba Avogadra. Ponadto
pamitamy, e wartociowoci pierwiastka nazywamy liczb atomw wodoru, ktr w
zwizku chemicznym zastpuje jeden atom danego pierwiastka.
9.5.3. Prawa elektrolizy Faradaya

Prawa przewodnictwa elektrolitycznego zostay ustalone dowiadczalnie przez

Faradaya w 1836 r. i podane w postaci dwch nastpujcych praw:
Pierwsze prawo Faradaya wyraa zwizek midzy iloci substancji wydzielajcej si na

elektrodzie, nateniem prdu i czasem przepywu prdu przez elektrolit. Prawo to ma

nastpujc prost tre: masa substancji m wydzielajcej si na elektrodzie jest wprost
proporcjonalna do natenia prdu I i do czasu jego przepywu t:

m = kIt

(9.16)

gdzie k oznacza wspczynnik proporcjonalnoci, ktry zaley tylko od rodzaju wydzielajcej

si substancji i skadu elektrolitu.
Iloczyn natenia prdu I przez czas t daje ilo adunku elektrycznego Q, ktry
przepyn przez elektrolit
76

It = Q

(9.17)

skd mona pierwsze prawo Faradaya przedstawi w postaci

m = kQ

(9.18)

tj. masa wydzielajcej si substancji m jest proporcjonalna do przepywajcej przez elektrolit

iloci adunku Q. Wspczynnik k nazywa si rwnowanikiem elektrochemicznym
wydzielanej substancji.
Poniewa dla Q = 1 mamy
m=k
wic rwnowanik elektrochemiczny rwna si liczbowo masie substancji wydzielajcej si
przy przejciu przez elektrolit jednostki adunku elektrycznego.
W ukadzie SI rwnowanik elektrochemiczny wyraa liczbowo mas produktu elektrolizy
wydzielon na elektrodzie przez prd o nateniu 1 ampera w cigu 1 sekundy, czyli podczas
przepywu przez elektrolit adunku 1 kulomba. W tabeli 9.3 podane s wartoci
rwnowanikw elektrochemicznych dla kilku substancji.
Tabela 9.3 .
Rwnowaniki elektrochemiczne kilku substancji
k

[kg / A s]

Rodzaj substancji

-7

Cynk
Glin
Mied
Nikiel
Wodr
Srebro

3,38810
-7
0,93310
-7
3,29410
-7
3,04010
-7
11,1810
-7
0,10410

Drugie prawo Faradaya okrela wielko elektrochemicznego rwnowanika k.

Zanim

sformuujemy

drugie

prawo

Faradaya,

przypomnimy

definicj

gramorwnowanika chemicznego pierwiastka. Oznaczajc przez M mas atomow

pierwiastka, za przez w jego wartociowo, otrzymamy, e rwnowanik chemiczny
rwna si M/w. Jeeli wemiemy M/w gramw tego pierwiastka, to taka ilo pierwiastka
nazywa si gramorwnowanikiem R.
R=

77

M
[g ]
w

(9.19)

Faraday czc rne woltametry w szereg (patrz rys.9.5) zauway, e masy produktw
elektrolizy wydzielone na elektrodach rnych woltametrw podczas przepywu prdu o tym
samym nateniu i w tym samym czasie s proporcjonalne do gramorwnowanikw danych
substancji. Powysze mona zapisa:
m1 : m 2 : m 3 ... = R 1 : R 2 : R 3 ...

(9.20)

Rys.9.5. Wydzielone na elektrodach masy

m1 miedzi w woltametrze 1,
m2 srebra w woltametrze 2 i
m3 wodoru w woltametrze 3 s
wprost

proporcjonalne

do

gramorwnowanikw R1, R2 i
R3 tych substancji
Masy wydzielone w rnych woltametrach w jednakowych czasach t przez jednakowe
prdy I mona wyrazi jako:
m1 = k 1It,
m 2 = k 2 It
m 3 = k 3 It itd.
dzielc stronami znajdujemy:
m1 : m 2 : m 3 ... = k 1 : k 2 : k 3 ...

(9.21)

Porwnujc to wyraenie z (9.20) otrzymamy:

R 1 : R 2 : R 3 ... = k 1 : k 2 : k 3 ...
czyli

stosunek

gramorwnowanikw

rwna

si

(9.22)
stosunkowi

rwnowanikw

elektrochemicznych danych substancji.

Z ostatniej zalenoci wynika, e
R1 R 2 R 3
=
=
= const = F
k1 k 2
k3

(9.23)

Std warto stosunku gramorwnowanika do rwnowanika elektrochemicznego

danej substancji nazywamy sta Faradaya i oznaczamy symbolem F:
F=

R
k

Po przeksztaceniu otrzymujemy:

78

(9.24)

k=

1
R
F

(9.25)

Drugie prawo Faradaya mwi, e wspczynniki elektrochemiczne poszczeglnych

pierwiastkw s wprost proporcjonalne do ich rwnowanikw chemicznych.

Jak widzimy z (9.25) wspczynnikiem proporcjonalnoci jest odwrotno staej
Faradaya.
Podstawiajc

drugiego

prawa

Faradaya

(9.25)

warto

rwnowanika

elektrochemicznego k do wyraenia na pierwsze prawo Faradaya (9.18) otrzymamy wzr

czcy oba prawa Faradaya
m=

1 M
Q
F w

(9.27)

Std wynika, e jeeli w procesie elektrolizy, na elektrodzie wydziela si jeden

gramorwnowanik substancji (tj. masa m rwna liczbowo M/w) to przez elektrolit
przepywa adunek elektryczny Q liczbowo rwny staej F.
Innymi sowy staa Faradaya F rwna si liczbowo iloci adunku elektrycznego Q,
ktry przepywajc przez elektrolit, wydziela na elektrodzie jeden gramorwnowanik
substancji.

Rne pomiary rnych rwnowanikw elektrochemicznych wykazay, e warto

staej Faradaya F wynosi:
F = 96 494

kulombw
gramorwnowanik

79