Andrzej Kubiaczyk

Laboratorium Fizyki I
Wydzia Fizyki
Politechnika Warszawska

OKRELANIE NIEPEWNOCI POMIARW

(poradnik do Laboratorium Fizyki)

ROZDZIA 1
Wstp
W roku 1995 z inicjatywy Midzynarodowego Komitetu Miar (CIPM) zostay okrelone
midzynarodowe normy opisujce niepewnoci pomiarowe. Midzynarodowa Organizacja
Normalizacyjna (ISO) wydaa Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement,
ktry stanowi wsplne dzieo uzgodnie dokonanych przez siedem wanych midzynarodowych organizacji. Zgodnie z umowami midzynarodowymi Polska zobowizaa si do zastosowania normy ISO dotyczcej obliczania i zapisu niepewnoci pomiarw, podobnie do
obowizku stosowania jednostek ukadu SI. Polsk wersj normy ISO wyda w 1999 roku
Gwny Urzd Miar i nosi ona tytu Wyraanie niepewnoci pomiaru. Przewodnik [1] .
W dalszej czci instrukcji uywana bdzie skrcona nazwa Przewodnik.
Obowizujca norma wprowadza rozrnienie midzy niepewnoci pomiarw
a bdami w potocznym tego sowa znaczeniu oraz przyjmuje jednolit terminologi i metody okrelania niepewnoci pomiaru. Dotychczas sowo bd miao dwa znaczenia, jako
nazwa dla faktu, e wynik pomiaru jest rny od wartoci prawdziwej (czsto nazywan wartoci rzeczywist, ktra jest nieznana), oraz jako liczbowa miara tego bdu. Przewodnik
pozostawia i okrela dwa znaczenia sowa bd: (1) ilociowe, jako rnica (rwnie nieznana) midzy wartoci zmierzon i prawdziw, (2) jakociowe, uywane w terminach takich
jak bd systematyczny, przypadkowy i gruby. Na potrzeby niniejszej instrukcji, dla uzyskania wikszej spjnoci i prostoty rozwaa, termin bd zostaje zarezerwowany tylko
dla okrelenia zjawiska prowadzcego do uzyskania wartoci wielkoci mierzonej rnicej
si znacznie od innych wynikw pomiarw tej wielkoci. Takie wyniki pomiarw nazywane
s bdami grubymi i nie s brane przy okrelaniu niepewnoci pomiarw. Wicej informacji na ten temat znajduje si w dalszej czci poradnika.
Celem poradnika jest zaznajomienie studentw z obowizujcymi normami dotyczcymi pomiarw wielkoci fizycznych, obliczania i zapisu niepewnoci pomiarw oraz z metodami wykorzystania tych norm w codziennej praktyce laboratoryjnej przy wykonywaniu
i opracowaniu wynikw pomiarw w ramach zaj w Laboratorium Fizyki.

Warszawa, padziernik 2013

Okrelanie niepewnoci pomiarw

ROZDZIA 2
Podstawowe definicje
Jednym z podstawowych terminw nowej normy jest termin niepewno (ang. uncertainty). W jzyku potocznym sowo niepewno oznacza wtpliwo, a std niepewno pomiaru oznacza wtpliwo, co do wartoci wyniku pomiaru. Naley jednak
podkreli, e zgodnie z definicj zawart w Przewodniku niepewno jest zawsze liczb.
Definicje gwnych poj zwizanych z okrelaniem niepewnoci pomiaru zaczerpnito z polskiej wersji Przewodnika. W nawiasach (kursyw) bd rwnie podane ich wersje
oryginalne (angielskie), aby unikn jakiejkolwiek niejednoznacznoci, ktra moe pojawi si
w przypadku polskiego tumaczenia pewnych szczeglnych terminw. Szczegowe objanienia wszystkich poj zostan podane w kolejnych rozdziaach instrukcji.
- Pomiar zbir czynnoci prowadzcych do ustalenia wartoci wielkoci mierzonej.
- Niepewno pomiaru (uncertainty) parametr, zwizany z wynikiem pomiaru,
charakteryzujcy rozrzut wartoci, ktre mona w uzasadniony sposb przypisa wielkoci
mierzonej.
- Niepewno standardowa (standard uncertainty) u(x) niepewno wyniku
pomiaru wyraona w formie odchylenia standardowego (na przykad odchylenie standardowe
redniej). Niepewno mona zapisa na trzy rne sposoby: u, u(x) lub u(przyspieszenie),
gdzie wielko x moe by rwnie wyraona sownie (w przykadzie x oznacza przyspieszenie). Naley zawsze jednak pamita, e u nie jest funkcj, tylko liczb.
- Obliczanie niepewnoci standardowej - metoda typu A (type A evaluation
of uncertainty) metoda obliczania niepewnoci pomiaru na drodze analizy statystycznej
serii wynikw pomiarw.
- Obliczanie niepewnoci standardowej - metoda typu B (type B evaluation
of uncertainty) metoda obliczania niepewnoci pomiaru sposobami innymi ni analiza
statystyczna serii pomiarowej, czyli na drodze innej ni metoda typu A.
- Zoona niepewno standardowa (combined standard uncertainty) uc(x)
niepewno standardowa wyniku pomiaru okrelana, gdy wynik ten jest otrzymywany
ze zmierzonych bezporednio innych wielkoci (niepewno pomiarw porednich obliczana
z prawa przenoszenia niepewnoci pomiaru).
- Niepewno rozszerzona (expanded uncertainty) U(x) lub Uc(x) wielko
okrelajca przedzia wok wyniku pomiaru, od ktrego oczekuje si, e obejmuje du
cz wartoci, ktre w uzasadniony sposb mona przypisa wielkoci mierzonej.
Naley podkreli, e niepewno standardowa jednoznacznie okrela wynik pomiaru, jednak Przewodnik wprowadza niepewno rozszerzon, ktra suy do wnioskowania o zgodnoci wyniku pomiaru z wynikami uzyskanymi w innych warunkach lub z wartociami
tablicowymi oraz do celw komercyjnych i do ustalania norm przemysowych, zdrowotnych,
bezpieczestwa, itd.
- Wspczynnik rozszerzenia (coverage factor) k jest to wspczynnik liczbowy, mnonik niepewnoci standardowej, stosowany w celu uzyskania niepewnoci rozszerzonej. Zwykle warto wspczynnika rozszerzenia k zawiera si w granicach od 2 do 3,
jednake dla specjalnych zastosowa k moe by wybrane spoza tego przedziau. Dla wikszoci zastosowa, w tym w praktyce laboratoryjnej, zaleca si przyjcie wartoci
k = 2.

ROZDZIA 3
rda niepewnoci pomiaru
Celem pomiaru jest okrelenie wartoci wielkoci mierzonej. Tak wic pomiar zaczyna
si od okrelenia wielkoci mierzonej, metody pomiarowej (np. porwnawcza, rnicowa,

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

Okrelanie niepewnoci pomiarw

mostkowa, itp.) i procedury pomiarowej (zbir czynnoci opisanych w szczegowy sposb

i realizowanych podczas wykonywania pomiarw wybran metod pomiarow). Wynik pomiaru jest tylko przyblieniem lub oszacowaniem wielkoci mierzonej i dlatego naley go
podawa wraz z niepewnoci tego oszacowania. Niepewno wyniku obrazuje brak dokadnej znajomoci wartoci wielkoci mierzonej.
Naley zawsze pamita, e peny (prawidowy) wynik pomiaru skada si
z wartoci przypisanej wielkoci mierzonej oraz z niepewnoci pomiaru.
Istnieje wiele moliwych rde niepewnoci pomiaru, a do najwaniejszych nale:
1. niepena definicja wielkoci mierzonej;
2. niedoskonay ukad pomiaru wielkoci mierzonej;
3. niereprezentatywne pomiary, ktrych wyniki mog nie reprezentowa wielkoci mierzonej;
4. niepena znajomo oddziaywa otoczenia na pomiar albo niedoskonay pomiar warunkw otoczenia;
5. bdy obserwatora w odczytywaniu wskaza przyrzdw analogowych;
6. skoczona zdolno rozdzielcza przyrzdw;
7. niedokadne wartoci przypisane wzorcom i materiaom odniesienia;
8. niedokadne wartoci staych i innych parametrw otrzymywanych ze rde zewntrznych;
9. przyblienia i zaoenia upraszczajce tkwice w metodzie i procedurze pomiarowej;
10. zmiany kolejnych wynikw pomiarw wielkoci mierzonej w pozornie identycznych warunkach.
Wymienione przyczyny nie musz by od siebie niezalene, niektre z przyczyn od 1 do 9
mog skada si na przyczyny typu 10.
Norma opisana w Przewodniku dzieli skadniki niepewnoci na dwa typy w zalenoci od metody ich wyznaczania: typ A i typ B [2].
Ocena niepewnoci standardowej typu A moe by oparta na kadej, prawidowej metodzie statystycznego opracowania danych. Przykadem moe by obliczanie odchylenia standardowego redniej dla serii niezalenych obserwacji albo te uycie metody
najmniejszych kwadratw w celu dopasowania krzywej do danych i obliczenie parametrw
krzywej oraz ich niepewnoci standardowych.
Ocena niepewnoci standardowej typu B jest zwykle oparta o naukowy osd badacza biorcego pod uwag wszystkie dostpne informacje, ktre mog obejmowa:
- wyniki pomiarw poprzednich,
- dowiadczenie i wiedz na temat zachowania i wasnoci, tak przyrzdw, jak i badanych
materiaw,
- informacje producentw przyrzdw na temat ich wasnoci,
- dane zawarte w protokoach kalibracji przyrzdw i innych raportach i
- niepewnoci przypisane danym zaczerpnitym z podrcznikw.
W przypadku niepewnoci standardowej typu B czsto mwi si nie o obliczaniu, a o szacowaniu niepewnoci, gdy mamy do czynienia z subiektywnym okreleniem prawdopodobiestwa.

ROZDZIA 4
Obliczanie niepewnoci
Jeli wielko mierzon mona bezporednio porwna ze wzorcem lub gdy pomiar
wykonywany jest przy uyciu jednego przyrzdu dajcego od razu gotowy wynik, to taki pomiar nazywa si pomiarem bezporednim. Do tego typu pomiarw nale na przykad: pomiar dugoci przy uyciu linijki, pomiar rednicy prta przy uyciu ruby mikrometrycznej,
pomiar czasu przy uyciu stopera, pomiar natenia prdu elektrycznego przy uyciu amperomierza, czy pomiar napicia przy uyciu woltomierza.

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

Okrelanie niepewnoci pomiarw

Innym typem pomiarw s pomiary bezporednie jednej lub kilku wielkoci fizycznych, ktrych celem jest okrelenie wielkoci od nich zalenej. Tego typu pomiary nazywa si
pomiarami porednimi. Nale do nich na przykad: pomiar (wyznaczenie) rezystancji na
podstawie pomiarw natenia prdu i napicia, wyznaczenie objtoci walca na podstawie
pomiarw jego rednicy i wysokoci, wyznaczenie przyspieszenia ziemskiego na podstawie
dugoci i okresu drga wahada matematycznego.
Metody obliczania niepewnoci zale od tego, czy pomiary wykonywane byy w sposb bezporedni lub poredni.

4.1

Pomiary bezporednie

Zamy, e wielko fizyczna X jest wyznaczana w sposb bezporedni i w tym celu

zostaa wykonana seria n pomiarw x1, x2,, ... , xn. Jeli wrd tych pomiarw wystpuje warto lub wartoci odbiegajce znacznie od pozostaych (bdy grube), to naley je pomin
i nie wolno ich uwzgldnia w dalszych obliczeniach. Przyczynami powstawania bdw grubych s najczciej bdy eksperymentatora (np. odczytanie wartoci 121 V zamiast 12,1 V)
lub chwilowe zakcenie warunkw pomiarowych. Decyzja o uznaniu pomiaru za bd gruby
zaley od eksperymentatora i zazwyczaj jest podejmowana na etapie interpretacji wynikw.

Obliczanie niepewnoci standardowej typu A

Proces wykonywania pomiarw mona porwna do pobierania n-elementowej prby
losowej z nieskoczonego zbioru wszystkich moliwych do wykonania pomiarw. Jeli rozkad prawdopodobiestwa liczb xi jest opisany w przyblieniu krzyw Gaussa (patrz Dodatek
B), optymalny sposb opracowania wynikw jest nastpujcy. Za wynik pomiaru przyjmuje
si redni arytmetyczn:

xx=

1 n
xi .
n i=1

(1)

Naley pamita, e wiksza liczba wykonanych pomiarw pozwala dokadniej wyznaczy

warto redni. Niepewno standardow tego wyniku ( x ) pomiaru wielkoci fizycznej X
oblicza si z poniszego wzoru, gdzie s x nazywa si odchyleniem standardowym wielkoci redniej:

u ( x) = s x2 =

n
1
( x i x )2 .

n(n 1) i =1

(2)

Obliczanie niepewnoci standardowej typu B

Czsto w praktyce pomiarowej wystpuj sytuacje, gdy wykonywany jest tylko jeden
pomiar (lub po jednym pomiarze kadej z wielkoci mierzonych) lub wyniki nie wykazuj
rozrzutu. Dzieje si tak, gdy urzdzenie pomiarowe jest mao dokadne. Na przykad, mierzc
wielokrotnie grubo pytki rub mikrometryczn otrzymamy rne wyniki, a pomiar tej
samej pytki linijk milimetrow da nam zawsze ten sam wynik. Dokadno miernika okrela
niepewno wzorcowania x (zwana take niepewnoci graniczn). Jest to liczba
okrelona przez producenta urzdzenia pomiarowego lub oszacowana na podstawie wartoci
dziaki elementarnej stosowanego miernika. Oczywistym jest fakt, e prawdopodobiestwo
uzyskania dowolnego wyniku mieszczcego si w przedziale wyznaczonym przez wynik pomiaru i dokadno wzorcowania jest takie samo. Tego typu rozkad prawdopodobiestwa
nazywa si rozkadem jednostajnym, w ktrym odchylenie standardowe okrelone jest wzorem x / 3 (Dodatek B). Przyjmuje si, e jest ono rwne niepewnoci standardowej typu B:

x
u ( x) =
=
3

(x )2
3

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

(3)

Okrelanie niepewnoci pomiarw

Drug przyczyn niepewnoci pomiarw typu B moe by niepewno eksperymentatora xe okrelana przez osob wykonujc pomiary. Warto jej jest szacowana na
podstawie umiejtnoci i sposobu wykonywania pomiarw. Niepewno standardow oblicza
si rwnie przy uyciu wzoru (3), gdzie zamiast x naley wstawi xe. Jeli wystpuj oba
rda niepewnoci typu B opisane powyej, to dodaj si ich kwadraty niepewnoci standardowych :

(x )2 + (x e )2

u ( x) =

(3a)

Dodawanie niepewnoci
Jeli w pomiarach wystpuj rwnoczenie oba typy niepewnoci (typu A rozrzut wynikw i typu B niepewno wzorcowania i eksperymentatora), to naley doda do je
siebie ich kwadraty, otrzymujc nastpujcy wzr na niepewno standardow (cakowit):

u ( x) = s

2
x

2
2
(
x ) (xe )
+
+

(4)

Naley zwrci uwag, e jeli jedna z obliczonych niepewnoci jest mniejsza o rzd wielkoci
od innych, to mona t niepewno pomin. Wzr (4) naley stosowa tylko w przypadku,
gdy wyznaczone niepewnoci s tego samego rzdu.

Wyznaczanie niepewnoci wzorcowania i eksperymentatora dla podstawowych

przyrzdw wykorzystywanych w laboratorium
- Przyrzdy mechaniczne (linijki, ruby mikrometryczne, suwmiarki) - jako x naley przyj poow dziaki elementarnej. Tak samo okrela si niepewno wzorcowania
takich przyrzdw jak barometry rtciowe, termometry, stopery, itp.
- Mierniki analogowe jako niepewno wzorcowania x naley przyj warto
wyznaczon na podstawie klasy przyrzdu i zakresu pomiarowego:

x =

klasa zakres
100

(5)

Jako niepewno obserwatora przyjmuje si poow warto dziaki elementarnej:

xe =

zakres
.
2 liczba dzialek

(5a)

- Mierniki cyfrowe (elektroniczne) - niepewno pomiaru okrelana jest na podstawie danych technicznych przyrzdu podanych w instrukcji obsugi. Zaley ona przede
wszystkim od wartoci wielkoci mierzonej x oraz, zazwyczaj w mniejszym stopniu, od zakresu pomiarowego z:

x = c1 x + c2 z .

(6)

Liczby c1 i c2 naley odczyta z instrukcji przyrzdu dla wikszoci woltomierzy cyfrowych

stosowanych w laboratorium c1 = 0,05% i c2 = 0,01%. W wielu przypadkach mona przyj
c2=0.
Naley pamita, e aby obliczy niepewno standardow typu B, obliczone powyej
wartoci x naley podzieli przez
noci.

3 i ewentualnie skorzysta z prawa propagacji niepew-

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

Okrelanie niepewnoci pomiarw

4.2

Pomiary porednie

Pomiar poredni wielkoci Z (zwan wyjciow) polega na wykonaniu pomiarw k

wielkoci mierzonych bezporednio (zwanymi wejciowymi), ktre oznacza si x1, x2, .... , xk.
Wielkoci z jest funkcj wielkoci xk:

z = f ( x1 , x2 ,...., xk ) lub w skrcie z = f ( xk ) .

Dla wielkoci fizycznych mierzonych bezporednio naley obliczy ich wartoci rednie
x1 , x2 ,...., xk oraz niepewnoci standardowe u(x1), u(x2), ... , u(xk). Niepewnoci standardowe
wielkoci bezporednich mog by obliczone zarwno metod typu A, jak i metod typu B.
Oczywicie w przypadku metody typu B nie ma wartoci redniej, a jedynie wynik pomiaru.
Wynik pomiaru wielkoci Z oblicza si ze wzoru:

z = f ( x1 , x2 ,...., xk ) .
Niepewno pomiaru wielkoci Z nosi nazw niepewnoci zoonej uc. Oblicza si
j przy uyciu nastpujcego wzoru (prawo propagacji niepewnoci):

f (x j ) 2
u (x j ) .
uc ( z ) =

x
j =1
j
2

(7)

Po obliczeniu pochodnych naley za xj podstawi wartoci rednie x j .

W czsto wystpujcym przypadku dwch wielkoci mierzonych bezporednio (x i y)
wzr ten przyjmuje posta:

f (x, y ) 2
f ( x, y ) 2
u ( y ) .
uc ( z ) =
u ( x ) +
x
y
2

(8)

Pomiary wielkoci mierzonych bezporednio mona podzieli na pomiary o wielkociach wejciowych nieskorelowanych i skorelowanych (w skrcie pomiary nieskorelowane i skorelowane). Pomiary nieskorelowane to pomiary, w ktrych kad wielko fizyczn
bezporedni mierzy si w innym, niezalenym dowiadczeniu (na przykad kad z wielkoci bezporednich mona mierzy i oblicza w innym czasie). Przykady pomiarw nieskorelowanych:
- Wyznaczenie przyspieszenia ziemskiego przy uyciu wahada matematycznego. Niezalenie
wykonuje si pomiary dugoci wahada i okresu drga, a przyspieszenie ziemskie wyznacza
ze wzoru: g =

4 2l
.
T2

- Wyznaczenie siy dziaajcej na piezoelektryk. Niezalenie wykonuje si pomiary masy obcinika, ramienia na ktrym zaczepiono obcinik i ramienia na ktrym dziaa nieznana sia.
Si wyznacza si ze wzoru: Fx =

mgl1
.
l2

Pomiary skorelowane, to zgodnie z definicj pomiary wielkoci w jaki sposb wzajemnie

zalenych. Pomiary takie polegaj na zmierzeniu wszystkich wielkoci wejciowych w tych
samych warunkach, bez wprowadzania w tym czasie zmian w ukadzie pomiarowym (pomiar
jednoczesny przy uyciu jednego zestawu dowiadczalnego, w jednym dowiadczeniu).
Jeli jednak przyjrze si dokadnie metodom pomiarowym stosowanym w laboratorium studenckim, to mona stwierdzi, e praktycznie wszystkie pomiary s pomiarami nieskorelowanymi. Zawsze wic, do obliczania niepewnoci zoonej naley stosowa zalenoci
okrelone wzorami (7) lub (8).

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

Okrelanie niepewnoci pomiarw

4.3

Niepewno rozszerzona

Niepewno standardowa u(x) okrela przedzia od x u (x) do x + u (x) , w ktrym

warto prawdziwa znajduje si z prawdopodobiestwem 68% dla niepewnoci typu A oraz
z prawdopodobiestwem 58% dla niepewnoci typu B (wartoci te wynikaj z rozkadw
prawdopodobiestw: Gaussa i jednostajnego). Niepewno standardowa jest miar dokadnoci pomiarw i umoliwia porwnanie rnych metod pomiarowych.
Dla umoliwienia porwnania wynikw pomiarw uzyskiwanych w rnych laboratoriach i warunkach wprowadzono pojcie niepewnoci rozszerzonej U. Suy ona do wnioskowania o zgodnoci wyniku pomiaru z wynikami uzyskanymi w innych warunkach lub
z wartociami tablicowymi. Niepewno rozszerzona wykorzystywana jest do celw komercyjnych i do ustalania norm przemysowych, zdrowotnych, bezpieczestwa, itd. Zgodnie
z definicj, niepewno rozszerzona jest to zwikszona warto niepewnoci standardowej tak,
aby w przedziale x U(x) znalaza si przewaajca cz wynikw. Niepewno rozszerzon oblicza si w sposb nastpujcy:

U ( x) = k u ( x) ,

(9)

gdzie k nosi nazw wspczynnika rozszerzenia. Dla wikszoci zastosowa przyjmuje si

warto wspczynnika rozszerzenia rwn 2. Dla k = 2 prawdopodobiestwo znalezienia
wartoci prawdziwej w przedziale x U(x) wynosi 95% dla niepewnoci typu A oraz jest rwne 100% dla niepewnoci typu B (prawdopodobiestwo rwne 100% uzyskuje si ju dla
k=1,73!).
W danych technicznych przyrzdw pomiarowych czsto jest podawana miara niepewnoci prezentowanych wielkoci. Jeli nie podano inaczej, jest to zazwyczaj niepewno
rozszerzona obliczona dla wspczynnika rozszerzenia k = 3, co odpowiada trzykrotnej wartoci odchylenia standardowego wielkoci redniej. Wwczas niepewno standardowa odpowiadajca prawdopodobiestwu 68% jest rwna 1/3 podanej wartoci niepewnoci.

4.4

Prawidowy zapis wynikw pomiaru

Jak ju wspomniano wczeniej, wynik pomiaru zapisuje si zawsze wraz z niepewnoci. Obie wielkoci naley wyrazi w jednostkach podstawowych ukadu SI (patrz Dodatek
A). Prawidowy zapis wyniku naley rozpocz od prawidowego zapisu niepewnoci. Niepewno zapisuje si z dokadnoci (zaokrgla) do dwch cyfr znaczcych. Wynik pomiaru zapisuje si z dokadnoci okrelon przez prawidowy zapis
niepewnoci, co oznacza, e ostatnia cyfra wyniku pomiaru i niepewnoci musz sta na
tym samym miejscu dziesitnym. Zaokrglenie niepewnoci i wyniku odbywa si zgodnie
z zasadami zaokrgle w matematyce: cyfry 0-4 zaokrgla si w d (nie ulega zmianie cyfra
poprzedzajca), natomiast cyfry 5-9 zaokrgla si w gr (cyfra poprzedzajca zwiksza si
o jeden). Zapis wyniku pomiarw mona uzupeni rwnie o liczb pomiarw stanowicych
podstaw oblicze niepewnoci.
Niepewno standardow mona zapisa na kilka sposobw.
(1) t = 21,364 s, u(t) = 0,023 s
(2) t = 21,364(23) s, ten sposb jest zalecany i szeroko stosowany, na przykad w publikacjach naukowych lub danych katalogowych
(3) t = 21,364(0,023) s
W sposobie (2) w nawiasie naley zapisa dwie cyfry znaczce niepewnoci standardowej,
natomiast w sposobie (3) w nawiasie naley zapisa niepewno standardow z dokadnoci do 2 cyfr znaczcych.
Niepewno rozszerzon zapisuje si z uyciem symbolu .
Dla powyszego przykadu U(t) = ku(t), t = 21,364 s, U(t) = 0,046 s (k = 2), n = 11
t = (21,3640,046) s.

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

Okrelanie niepewnoci pomiarw

ROZDZIA 5
Pomiary zalenoci funkcyjnych
Czsto wystpujcym w laboratorium typem pomiarw porednich jest wielokrotny,
prawie jednoczesny pomiar dwch zalenych od siebie wielkoci x i y. Dla rnych wartoci xi otrzymuje si rne wartoci yi. Wynikiem pomiarw jest n par liczb (xi, yi). Dalsze
postpowanie zaley od celu wykonywanych pomiarw.
Jeli znana jest zaleno funkcyjna wica wielkoci x i y (np. y = ax2),
a celem pomiarw jest wyznaczenie parametru funkcji (w przykadzie parametru a), to
wielko mierzon wyznacza si dopasowujc do wynikw pomiarw znan zaleno funkcyjn. Na podstawie wynikw dopasowania okrela si niepewno standardow poszukiwanej wielkoci rwn niepewnoci standardowej waciwego wspczynnika dopasowania
(niepewno typu A). Warto ta nie zaley od niepewnoci wynikw xi, yi. W celu uwzgldnienia niepewnoci pomiarw wartoci xi i yi naley obliczy niepewno zoon uc(z) dla
dowolnego punktu pomiarowego bdzie to niepewno typu B. Oba typy niepewnoci naley doda do siebie korzystajc z prawa dodawania niepewnoci (4).
Jeli celem pomiarw jest potwierdzenie lub nie zalenoci funkcyjnej wicej wielkoci x i y, to naley do wynikw pomiarw dopasowa teoretyczn zaleno
i sprawdzi stosowalno badanej zalenoci. Najprostszym przykadem tego typu pomiarw
jest sprawdzenie stosowalnoci prawa Ohma przez pomiar zalenoci natenia prdu od
przyoonego napicia dla nieznanej rezystancji. Istnieje wiele metod dopasowywania okrelonej zalenoci funkcyjnej do wynikw pomiarw. Najczciej wykorzystywan metod jest
metoda najmniejszych kwadratw, ktra jest opisana w dalszej czci instrukcji.

5.1

Sprowadzanie zalenoci funkcyjnych do funkcji liniowej

Poza spotykan w praktyce inynierskiej koniecznoci wykonania pomiaru wielkoci

fizycznej i oszacowania jej niepewnoci, w praktyce laboratoryjnej bardzo czsto mamy do
czynienia z koniecznoci sprawdzenia, czy zmierzone wielkoci (zazwyczaj dwie) zale od
siebie w sposb opisany teoretycznie. Sprawdzenie modelowej (teoretycznej) zalenoci pociga za sob konieczno wyznaczenia parametrw tej funkcji. Teoretyczne zalenoci funkcyjne wice wielkoci fizyczne mog by okrelone rwnaniami w postaci jawnej lub
uwikanej. Model fizyczny podaje ponadto zakres wartoci, dla ktrego rwnanie mona stosowa. Zadaniem eksperymentatora jest przeprowadzenie jak najwikszej liczby pomiarw
z zakresu stosowalnoci modelu i dopasowanie parametrw poszukiwanej zalenoci do wynikw pomiarw. Wspczesne programy komputerowe pozwalaj na dopasowanie dowolnej
zalenoci funkcyjnej do zbioru wynikw pomiarw. Wikszo zalenoci wystpujcych
w fizyce mona sprowadzi do zalenoci liniowej (zlinearyzowa). Linearyzacja polega na
przeksztaceniu funkcji y = f(x) w inn funkcj Y = F(X), ktra bdzie miaa posta wielomianu 1 stopnia, czyli posta Y=BX+A. Najczstsz praktyk w laboratorium fizyki jest dopasowanie wynikw pomiarw do funkcji liniowej.
Przykady przeksztace do funkcji liniowej:

X = 2 sin x, Y = y , B = d
Zaleno: y = 2d sin x
Zaleno: y = y0 e
Zaleno: y = y0e

y
1
X = x, Y = ln , B =

y0
y
X = ln 0 , Y = x, B =
y

Przeksztacenia podane powyej nie s jedynymi, moliwymi do przyjcia dla funkcji

y = f(x). Pomiary daj dwa zbiory wynikw (x1, x2, x3, ... xn) oraz (y1, y2, y3, ... yn), ktre nastpnie, przy wykorzystaniu podstawie, naley przeksztaci na zbiory (X1, X2, X3, ... Xn) oraz
(Y1, Y2, Y3, ... Yn). Otrzymane liczby naley umieci na wykresie, ktrego zmienn niezalen

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

Okrelanie niepewnoci pomiarw

bdzie X, a zmienn zalen Y. Kolejnym krokiem jest przeprowadzenie procedury dopasowania tych wynikw do linii prostej.

5.2

Metoda najmniejszych kwadratw

Najszerzej stosowan metod dopasowania liniowego jest metoda najmniejszych kwadratw szczegowo opisana w Dodatku C. Metoda ta polega na znalezieniu takiej prostej,
ktra bdzie leaa najbliej punktw pomiarowych, a wic takiego doboru parametrw
prostej, aby suma kwadratw rnic wartoci dowiadczalnych yi i obliczonych (Bxi + A) bya
jak najmniejsza
n

[y (Bx
i =1

+ A)] = min .
2

Procedur t mona wykona rcznie, korzystajc z zalenoci podanych w Dodatku

C, ale wygodniej posuy si dowolnym programem komputerowym ktry posiada funkcj
dopasowania liniowego (linear fit) lub regresji liniowej (linear regresion).
W wyniku oblicze uzyskuje si warto wspczynnika kierunkowego B i wyrazu
wolnego A oraz ich niepewnoci standardowe u(B) i u(A). Istniej rne warianty metody
najmniejszych kwadratw. Najprostszy wariant zakada nieznajomo niepewnoci pomiarw
wielkoci xi i yi oraz ich jednakowo. Wwczas niepewnoci u(B) i u(A) nie zale od niepewnoci pomiarw. Metoda najmniejszych kwadratw jest statystyczn analiz serii
n par liczb xi, yi, czyli metod typu A.
Przykad zastosowania metody najmniejszych kwadratw wraz z wynikami uzyskanymi w programie MicroCal Origin 8 (przy zastosowaniu funkcji linear fit) przedstawiono
w Dodatku D.

5.3

Weryfikacja hipotezy liniowoci

Zgodnie z informacjami podanymi powyej, wzory regresji liniowej mona zastosowa

do wynikw pomiarw dowolnej pary wielkoci fizycznych. W wyniku zastosowania metody
najmniejszych kwadratw uzyskuje si liniowe przyblienie zalenoci midzy mierzonymi
wielkociami. Jednake zaleno liniowa nie zawsze jest dobrym przyblieniem wynikw
pomiarw. Programy dopasowujce podaj zazwyczaj warto wspczynnika korelacji,
ktry jest liczb z przedziau [-1, 1] okrelajc stopie wspzalenoci zmiennych. Jednake
w przypadku wikszoci pomiarw wielkoci fizycznych w laboratorium warto tego wspczynnika jest bardzo dua (bliska 1 lub -1) i nie informuje o istnieniu odstpstw pojedynczych
punktw od wyznaczonej zalenoci liniowej. Tak wic uyteczno tego wspczynnika jest
niewielka. Dlatego te stosuje si dodatkowe testy pozwalajce zweryfikowa liniowo badanej zalenoci.
Pierwszym, podstawowym sprawdzeniem zgodnoci wyznaczonej prostej z wynikami
pomiarw jest poprowadzenie prostej teoretycznej na wykresie prezentujcym wyniki pomiarw wraz z uwzgldnieniem odcinkw niepewnoci. Poprowadzona prosta powinna przeci
odcinki niepewnoci co najmniej 2/3 punktw pomiarowych. Jeli tak nie jest, to nawet mimo
bardzo duej wartoci wspczynnika korelacji nie mona twierdzi o liniowej zalenoci
badanych wielkoci.
Najczciej stosowanym narzdziem do weryfikacji postawionej hipotezy jest test 2
(czytaj chi kwadrat). Zmienn testow 2 definiuje si w nastpujco:
2 =

w (y
i

y ( xi )) 2 ,

(10)

i =1

gdzie y(xi) oznacza warto weryfikowanej zalenoci dla xi, a wi oznacza wag statystyczn
i-tego punktu pomiarowego obliczan w nastpujcy sposb:

wi = [u ( yi )] .
2

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

(11)

Okrelanie niepewnoci pomiarw

Patrzc na wzr (10) mona atwo zauway, e w przypadku weryfikacji zalenoci liniowej,
w zmiennej testowej 2 warto ( yi y ( xi )) 2 czyli ( y i B( xi ) A) 2 , jest rwna kwadratowi rnicy midzy wartoci zmierzon yi a wartoci wyznaczonej funkcji liniowej dla x = xi. Dla
danego pomiaru, warto ta podzielona przez kwadrat niepewnoci standardowej powinna
osiga warto co najwyej 1. Jeli jest wiksza, oznacza to, e wyznaczona prosta nie przechodzi przez pole niepewnoci. Tak wic w szczeglnym przypadku, dla pomiarw dla ktrych wyznaczona prosta przechodzi przez wszystkie odcinki niepewnoci, warto zmiennej
testowej 2 nie powinna by wiksza od n (liczby pomiarw).
Obecno wagi statystycznej ogranicza stosowanie testu 2 do przypadkw, w ktrych
znana jest niepewno standardowa poszczeglnych punktw pomiarowych. Warto
liczbowa funkcji 2 jest miar zgodnoci wynikw dowiadczalnych z dopasowan prost.
Drugim, obok wagi, wanym parametrem testu 2 jest poziom istotnoci . Poziom istotnoci jest prawdopodobiestwem odrzucenia zaoonej hipotezy, czyli okrela stopie pewnoci
badacza, co do liniowoci wynikw pomiarw. Warto ta moe zawiera si w przedziale od
1 do 0, a jej wybr zaley od osoby wykonujcej pomiary i natury badanego zjawiska. Jeeli
warto bdzie zbyt dua, test bdzie odrzuca dobre wyniki, natomiast warto zbyt maa
spowoduje akceptacj danych, ktre nie pasuj do danej funkcji teoretycznej. W typowym
eksperymencie fizycznym przyjmuje si = 0,05 (i t warto naley stosowa w laboratorium
studenckim). Zaleca si rwnie, aby liczba pomiarw n nie bya mniejsza od 6 (w dowiadczeniach studenckich liczba ta powinna zawiera si w przedziale od 6 do 12).
Zastosowanie testu 2 w konkretnym przypadku polega na wyznaczeniu wartoci
zmiennej testowej 2 dla badanego zbioru wynikw i porwnaniu tej wartoci z wartoci
krytyczn zmiennej 2krytyczna dla okrelonego poziomu istotnoci i danej liczby stopni swobody. Liczba stopni swobody jest rwna liczbie par wynikw pomiarw pomniejszonej o liczb
parametrw uytych do dopasowania zalenoci teoretycznej w przypadku metody najmniejszych kwadratw s to dwa parametry (B i A), czyli liczba stopni swobody rwna jest
n-2. Wartoci krytyczne zmiennej 2krytyczna s stablicowane (patrz Dodatek E) i z tabeli naley
odczyta jej warto. Porwnanie wartoci krytycznej i dowiadczalnej moe da dwa wyniki:
1. 2 2krytyczna, - nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy o liniowej zalenoci danych.
2. 2 > 2krytyczna - naley odrzuci hipotez o liniowej zalenoci danych
Jeli warto dowiadczalna 2 jest duo mniejsza od wartoci krytycznej, to naley
zastanowi si, czy nie przyjto zbyt duej niepewnoci pomiarw i czy nie naleaoby wykona jeszcze raz pomiarw przy uyciu dokadniejszych przyrzdw.
Jeli hipoteza o liniowej zalenoci danych zostaje odrzucona, to naley przyj inny,
by moe bardziej zoony model lub zaleno, wykona procedur dopasowania i ponownie
wykona test 2.
Przykad zastosowania testu 2 do sprawdzenia teoretycznej zalenoci wielkoci mierzonych dowiadczalnie przedstawiono w przykadzie 3 w nastpnym rozdziale.
Podsumowujc: przy pomiarze wielkoci skorelowanych, metoda najmniejszych
kwadratw pomaga wyznaczy poszukiwan wielko fizyczn wic wielkoci mierzone,
ale tylko pod pewnymi warunkami. W pierwszej kolejnoci naley narysowa wyznaczon
zaleno i sprawdzi, czy przechodzi ona przez odcinki niepewnoci punktw pomiarowych.
Przejcie nawet przez wszystkie odcinki nie jest jeszcze potwierdzeniem susznoci przyjtej
zalenoci funkcyjnej. Drugim, waniejszym warunkiem, jest wykonanie testu 2, ktry pozwala z duym prawdopodobiestwem przyj lub odrzuci hipotez dotyczc postaci poszukiwanej funkcji.

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

10

Okrelanie niepewnoci pomiarw

ROZDZIA 6
Przykady opracowania wynikw pomiarw
Prawidowy zapis wynikw pomiarw
Wynik pomiarw i oblicze

Prawidowy zapis

a = 321,735 m/s; u(a) = 0,24678 m/s

a = 321,74 m/s; u(a) = 0,25 m/s

a = 321,74(25) m/s
a = 321,74(0,25) m/s

b = 321785 m; u(b) = 1330 m

b
b
b
b

C = 0,0002210045 F; uc(C) = 0,00000056 F

C=0,00022100 F; uc(C)=0,00000056 F
C = 221,00(56)10-6 F
C = 221,00(0,56)10-6 F
C = 221,00(56) F

T = 373,4213 K; u(T) = 2,3456 K

T = 373,4 K; u(T) = 2,3 K

T = 373,4(2,3) K
U(T) = 4,7 K (k=2)
T = (373,4 4,7) K

R = 7885,666 ; uc(R) = 66,6667

R = 7886 ; uc(R) = 67
R = 7886(67)
R = 7,886(0,067) k
Uc(R) = 130 (k=2)
R = (7890 130)
R = (7,89 0,13) k

x = 1,12345 A; u(x) = 0,00011111 A

x = 1,12345 A; u(x) = 0,00011 A

x = 1,12345(11) A
x = 1,12345(0,00011) A

y = 1,12 A; u(y) = 0,00011111 A

y = 1,12000 A; u(y) = 0,00011 A

y = 1,12000(11) A
y = 1,12000(0,00011) A

=
=
=
=

321800 m; u(b) = 1300 m

321800(1300) m
321,8(1,3)103 m
321,8(1,3) km

Naley zwrci uwag e:

(1) zapis podkrelony jest zapisem zalecanym,
(2) zapis wytuszczony dotyczy jedynie niepewnoci rozszerzonej,
(3) prawidowy jest sowny zapis wynikw, np. w przykadzie pierwszym, w sprawozdaniu
mona napisa: Prdko dwiku w powietrzu wynosi 321,74 m/s z niepewnoci standardow 0,25 m/s, cho zalecany jest zapis podkrelony.

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

11

Okrelanie niepewnoci pomiarw

Przykad 1
Przy uyciu suwmiarki o dokadnoci 0,1 mm zmierzono bok prta o przekroju kwadratowym i otrzymano nastpujce wyniki w milimetrach: 12,5; 12,3; 12,6; 12,5; 12,3; 12,5;
12,7; 12,3; 12,7; 12,4; 12,3. Obliczy dugo boku prta. Zapisa wynik pomiaru.
Wielko fizyczn (dugo boku prta - d) wyznaczono w sposb bezporedni wykonujc
seri pomiarw. Wynikiem pomiaru bdzie rednia arytmetyczna okrelona wzorem (1):

d =

1 n
1 11
d
=
d i =12,46364 mm
i 11
n i =1
i =1

Suwmiarka ma dziak elementarn rwn 0,1 mm, czyli dokadno wzorcowania d rwna
jest 0,05 mm. Tak wic niepewno standardowa typu B ma warto:

u (d ) =

d 0,05
=
= 0,02887 mm
3
3

Istnieje rozrzut wynikw pomiarw, dlatego te naley obliczy niepewno standardow

typu A przy uyciu wzoru (2):

u (d ) = s d2 =

n
11
2
1
1
(
)
(d i 12,46364)2 = 0,047238 mm
d

d
=

i
n(n 1) i =1
11(11 1) i =1

Jak mona zauway obie niepewnoci s tego samego rzdu, wic naley posuy
si prawem dodawania niepewnoci do uzyskania sumarycznej wartoci niepewnoci standardowej (cakowitej):

u ( d ) = sd +

(d )2
3

= 0,0472382 + 0,02887 2 = 0,055361 mm.

Niepewno standardow mona poprawnie zapisa w jeden z trzech sposobw:

u = 0,055 mm
u(d) = 0,055 mm
u(boku prta) = 0,055 mm
Prawidowy zapis wyniku pomiaru:
d = 12,464 mm, u(d) = 0,055 mm
d = 12,464(55) mm
d = 12,464(0,055) mm
Jeli konieczne jest podanie niepewnoci rozszerzonej (np. do porwnania z wartoci katalogow), to wynik naley zapisa w sposb nastpujcy:
U(d) = ku(d), d = 12,46 mm, U(d) = 0,11 mm (k = 2), n = 11
d = (12,460,11) mm.

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

12

Okrelanie niepewnoci pomiarw

Przykad 2 [4]
W celu wyznaczenia przyspieszenia ziemskiego przeprowadzono pomiary czasu spadku
ciaa z pewnej wysokoci. Wysoko spadku h zmierzono trzykrotnie tam miernicz
z podziak milimetrow uzyskujc za kadym razem wynik 1270 mm. Czas spadku t
zmierzono piciokrotnie przy pomocy stopera uzyskujc wyniki t1 = 0,509, t2 = 0,512,
t3 = 0,510, t4 = 0,504, t5 = 0,501 (wszystkie wyniki w sekundach). Dokadno stopera wynosia 0,001 s, za niepewno zwizan z wyborem chwili wczenia i wyczenia
oszacowano na 0,01 s. Obliczy przyspieszenie ziemskie i jego niepewno.

2h
. W pierwszej kolejnoci, korzyt2
stajc ze wzoru (1) naley obliczy wartoci rednich wysokoci spadku h i czasu spadku t :
h = 1270mm = 1,27 m , t = 0,5072 s . Majc obliczone wartoci h i t mona obliczy warto

Przyspieszenie ziemskie g naley obliczy ze wzoru g =

przyspieszenia ziemskiego:

g=

2 1,27
= 9,87359 m/s2.
0,5072 2

Aby obliczy niepewno zoon pomiaru poredniego g naley okreli niepewnoci standardowe pomiaru czasu i wysokoci.
Obliczenie niepewnoci standardowej u(t) pomiaru czasu:
Niepewno typu A:
Korzystajc ze wzoru (2)

u (t ) = st2 =

n
1
1 5
2
(
)
(ti 0,5072)2 = 2,035 10 3 s = 2,035 ms.
t

t
=

i
n(n 1) i =1
5 4 i =1

Niepewno typu B:
Niepewno typu B pomiaru czasu zwizana jest przede wszystkim z niepewnoci eksperymentatora wczenia i wyczenia czasomierza niepewno, a zatem wynosi te = 0,01 s =
10 ms (mona zaniedba niepewno zwizan z dokadnoci czasomierza, gdy jest ona
dziesiciokrotnie mniejsza). Tak wic niepewno standardowa typu B wynosi:

u (t ) =

t e

10
= 5,7735 ms.
3

Jak atwo zauway, obie niepewnoci s tego samego rzdu, wic naley uwzgldni oba
typy niepewnoci i cakowit niepewno standardow pomiaru czasu obliczy z prawa dodawania niepewnoci:

u (t ) = 2,035 2 + 5,7735 2 = 6,122 ms.

Kocowy zapis wyniku pomiaru czasu naley zapisa w postaci: t = 0,5072(61) s, n=5.
Obliczenie niepewnoci standardowej u(h) pomiaru wysokoci:
W tym przypadku nie ma rozrzutu wynikw, wic niepewno standardow pomiaru wysokoci naley oszacowa na podstawie niepewnoci standardowej typu B. Najmniejsza dziaka
tamy mierniczej wynosi 1 mm, lecz biorc pod uwag inne czynniki (pionowo ustawienia
miarki, sposb odczytu) rozsdnie bdzie przyj niepewno pomiaru jako h = 2 mm.
Tak wic niepewno standardowa typu B wynosi:

u ( h) =

h
2
=
= 1,15 mm.
3
3

Kocowy zapis wyniku pomiaru wysokoci naley zapisa w postaci: h = 1270,0(1,2) mm

lub h = 1,2700(12) m, n = 1.
Obliczenie niepewnoci zoonej uc(g) pomiaru przyspieszenia ziemskiego:
Jest to pomiar poredni nieskorelowany, wic naley skorzysta z prawa propagacji niepewnoci ze wzoru (7):
Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

13

Okrelanie niepewnoci pomiarw

4h
g
g
2
u c ( g ) = u 2 (h ) + u 2 (t ) = 2 u 2 (h ) + 3 u 2 (t ) =
h
t
t
t
2

4 1,27
=
0,0012 2 +
0,006122 2 = 8,7 10 5 + 0,0564 = 0,237 m/s2.
2
3
0,5072
0,5072
Porwnujc oba czynniki pod pierwiastkiem mona zauway, e wkad niepewnoci pomiaru wysokoci w porwnaniu do niepewnoci pomiaru czasu jest pomijalnie may.
Wynik pomiaru przyspieszenia ziemskiego mona zapisa poprawnie na trzy sposoby:
g = 9,87 m/s2, uc(g) = 0,24 m/s2
g = 9,87(24) m/s2
g = 9,87(0,24) m/s2
Obliczenie niepewnoci rozszerzonej Uc(g) pomiaru przyspieszenia ziemskiego:
Zgodnie ze wzorem (9):
Uc(g) = 2uc(g) = 20,237 m/s2 = 0,474 m/s2.
Kocowy rezultat pomiaru przyspieszenia ziemskiego, ktry mona porwna z wartoci
tablicow jest nastpujcy:
g = (9,870,47) m/s2.
Tablicowa warto przyspieszenia ziemskiego dla Warszawy jest rwna 9,80665 m/s2. Warto tablicowa mieci si w wyznaczonym w dowiadczeniu przedziale niepewnoci, co potwierdza poprawno wykonania eksperymentu.

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

14

Okrelanie niepewnoci pomiarw

Przykad 3
Dla sprawdzenia liniowej zalenoci natenia prdu pyncego przez rezystor od
przyoonego napicia wykonano dwie serie pomiarw zalenoci I od U dla tego samego rezystora o nominalnej rezystancji 10 i klasie 5% (niepewno rozszerzona
rwna 0,5 ), przy uyciu dwch rnych amperomierzy. W pierwszym eksperymencie
do pomiaru natenia prdu wykorzystano amperomierz analogowy o klasie 2,5 i zakresie pomiarowym 1,5 A, ktry mia 50 dziaek na skali. W drugim eksperymencie do
pomiaru natenia prdu wykorzystano amperomierz cyfrowy, o niepewnoci pomiarw okrelonej wzorem (6), w ktrym c1 = 0,2% i c2 = 0,1% (zakres pomiarowy 10 A).
W obu przypadkach napicie zmierzono woltomierzem analogowym, na zakresie 15 V
i klasie 2. Wyniki pomiarw zawarto w poniszej tabeli. Czy na podstawie wynikw
pomiarw mona potwierdzi liniow zaleno I od U? Czy wyznaczona warto rezystancji zgodna jest z danymi producenta?
Wyniki pomiarw:
U (V)
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
9,0
10,0
11,0

SERIA I
I (A)
u (y )
0,03
0,028
0,09
0,028
0,18
0,028
0,30
0,028
0,42
0,028
0,45
0,028
0,54
0,028
0,66
0,028
0,75
0,028
0,81
0,028
0,93
0,028
1,02
0,028
i

u (x )
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
i

U (V)
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
9,0
10,0
11,0

SERIA II
I (A)
u (y )
0,0030
0,0058
0,0877
0,0059
0,2080
0,0060
0,3005
0,0061
0,3960
0,0062
0,4886
0,0063
0,5823
0,0065
0,6626
0,0065
0,7536
0,0066
0,8255
0,0067
0,9172
0,0068
1,0073
0,0069
i

u (x )
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
0,17
i

Zaoono, e napicie i prd pyncy przez rezystor powizane s ze sob prawem Ohma
(U = RI), tak wic zaleno I od U powinna by liniowa.

Obliczenia dopasowania liniowego metod najmniejszych kwadratw przedstawione na wykresach dla obu serii pomiarw day wyniki:
Seria 1
B = 0,09063
A = 0,01654
2 = 5,39

Seria II
B = 0,09154
A = 0,01526
2 = 62,3

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

15

Okrelanie niepewnoci pomiarw

Obie proste regresji liniowej przechodz przez wszystkie pola niepewnoci. Wspczynniki korelacji i determinacji dla obu serii pomiarowych s podobne i zblione do jednoci
(patrz dodatek D). Wartoci wspczynnikw kierunkowych prostych s rwnie do siebie
zblione. Tak wic wydaje si, e zaleno liniowa napicia i natenia jest potwierdzona.
Jednak mona zauway, e znaczca rnica pojawia si w wartoci funkcji testowej 2.
W omawianym przykadzie liczba stopni swobody wynosi 10 (12 pomiarw pomniejszone o 2)
i dla poziomu istotnoci 0,05 warto krytyczna 2 wynosi 18,3. Dlatego te na podstawie
pierwszej serii pomiarowej nie ma powodw do odrzucenia hipotezy o zalenoci liniowej
napicia i prdu 5,39 < 18,3. Natomiast na podstawie drugiej serii pomiarowej wykonanej
przy wykorzystaniu dokadniejszych przyrzdw hipotez o liniowej zalenoci obu
zmiennych naley odrzuci. Maa warto funkcji testowej 2 w pierwszej serii pomiarowej
sugeruje pomiary o zbyt duych niepewnociach, aby mogy suy one do weryfikacji hipotezy o liniowoci lub jej braku. Wtpliwoci te potwierdzone zostay w drugiej serii pomiarowej, ktrej wyniki ka odrzuci sprawdzan hipotez.
Nieprawdziwo zaoenia o liniowej zalenoci napicia i natenia znajduje potwierdzenie w kolejnych obliczeniach, w ktrych przyjto dodatkowo, e funkcja dopasowujca
musi przechodzi przez punkt (0,0). Jest to rwnowane przyjciu wartoci wyrazu wolnego
A = 0 dla napicia zerowego prd nie powinien pyn przez rezystor. Przy takim zaoeniu
liczba stopni swobody wynosi 11 (12 pomiarw pomniejszone o 1, bo wyznaczano tylko jeden
parametr), a dla poziomu istotnoci 0,05 warto krytyczna 2 rwna si 19,7. Uzyskano nastpujce wyniki dopasowania do linii prostej:

Seria 1
B = 0,09279

Seria II
B = 0,09373

2 = 6,59

2 = 91,7

Jak wida warto testowa 2 dla serii pierwszej prawie nie ulega zmianie, natomiast
w przypadku drugiej serii zwikszya si o prawie 50%. Tak wic, tym bardziej naley odrzuci hipotez o liniowej zalenoci. Moe oznacza to, e rezystancja badanego elementu
zaleaa od przyoonego napicia. Dokadne badania wykazay, e podczas wykonywania
pomiarw rezystor nagrzewa si wskutek wydzielania ciepa Joulea-Lenza i jego rezystancja
zwikszaa si o okoo 10% przy kocu pomiarw. Przyblienie wynikw pomiarw funkcj
teoretyczn, uwzgldniajc zmian rezystancji pod wpywem wydzielajcego si ciepa
I = U/R kU2 (gdzie k jest staym wspczynnikiem) dao wynik zgodny z zaoeniem patrz
rys.1 na nastpnej stronie. Jednoczenie moliwe jest wyznaczenie wartoci badanej rezystancji. Wynosi ona 9,72 , a jej niepewno standardowa 0,12 . Poprawny zapis do porwnania wynikw dowiadczenia z wartoci znamionow ma posta:
R = (9,72 0,24) .

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

16

Okrelanie niepewnoci pomiarw

W ten sposb wyznaczona warto rezystancji zawiera si w przedziale okrelonym

przez producenta rezystora: R = (10,0 0,5) .

Rys. 1 Dopasowanie wynikw pomiarw (przykad 3) funkcj kwadratow

Pragn zoy podzikowania Pani dr hab. Irmie ledziskiej za trud woony w korekt merytoryczn i jzykow tekstu i Panu dr. Piotrowi Paneckiemu za inspiracj i pomoc
udzielon przy pisaniu rozdziau o weryfikacji hipotez oraz przy opracowaniu przykadu 3.
Szczeglne podzikowania skadam Panu prof. Andrzejowi Zibie za bardzo szczegow
i krytyczn recenzj, ktra w duym stopniu przyczynia si do kocowej redakcji tekstu.

Literatura
[1] Wyraanie niepewnoci pomiaru. Przewodnik, Gwny Urzd Miar, Warszawa 1999.
[2] Guideline for Evaluating and Expressing the Uncertainty of NIST Measurements
Results, NIST Technical Note 1297
[2] H. SZYDOWSKI, Niepewnoci w pomiarach, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2001.
[3] A. ZIBA, Pracownia fizyczna, Wydawnictwo AGH, Krakw 2002.
[4] M. LEWANDOWSKA, Analiza niepewnoci pomiarowych, opracowanie w internecie.
[5] Wikipedia

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

17

Okrelanie niepewnoci pomiarw

DODATEK A
Jednostki ukadu SI
A.1

Jednostki podstawowe

METR (m) jest to dugo drogi przebytej w prni przez wiato w czasie
1/299792458 s (XVII Gen. Konf. Miar 1983 r.)
KILOGRAM (kg) jest to masa midzynarodowego wzorca tej jednostki masy przechowywanego w Midzynarodowym Biurze Miar w Sevres (III Gen. Konf. Miar 1901 r.).
SEKUNDA (s) jest to czas rwny 9 192 631 770 okresom promieniowania odpowiadajcego przejciu midzy dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego atomu cezu
133
Cs (XII Gen. Konf. Miar 1964 r.).
KELWIN (K) jest to 1/273,16 cz temperatury termodynamicznej punktu potrjnego
wody (XIII Gen. Konf. Miar 1967/68 r.).
MOL (mol) jest to liczno materii wystpujca, gdy liczba czstek jest rwna liczbie
atomw zawartych w masie 0,012 kg wgla o masie atomowej 12, 12C (XIV Gen. Konf. Miar
1971 r).
AMPER (A) jest nateniem prdu nie zmieniajcego si, ktry pync w dwch rwnolegych prostoliniowych przewodach nieskoczenie dugich o przekroju koowym znikomo
maym, umieszczonych w prni w odlegoci 1 m, wywouje midzy tymi przewodami si
rwn 2*10-7 niutona na kady metr dugoci przewodu (IX Gen. Konf. Miar 1948 r.).
KANDELA (cd) jest to wiato, jak ma w okrelonym kierunku rdo emitujce
promieniowanie monochromatyczne o czstotliwoci 540*1012 Hz i ktrego natenie w tym
kierunku jest rwne 1/683 W/sr (XVI Gen Konf. Miar 1979 r.).

A.2

Jednostki uzupeniajce

RADIAN (rd) jest to kt paski, zawarty midzy dwoma promieniami koa, wycinajcymi z jego okrgu uk o dugoci rwnej promieniowi tego koa.
STERADIAN (sr) jest ktem bryowym o wierzchoku w rodku kuli, wycinajcym z jej
powierzchni cz rwn powierzchni kwadratu o boku rwnym promieniowi tej kuli.

A.3

Zasady tworzenia jednostek wtrnych.

Przedrostek
Eksa
Peta
Tera
Giga
Mega
Kilo
Hekto
Deka
Decy
Centy
Mili
Mikro
Nano
Piko
Femto
Atto

Oznaczenie
E
P
T
G
M
k
h
da
d
c
m

n
p
f
a

Mnonik
1018 = 1 000 000 000 000 000 000
1015 = 1 000 000 000 000 000
1012 = 1 000 000 000 000
109 = 1 000 000 000
106 = 1 000 000
103 = 1 000
102 = 100
101 = 10
1
10-1 = 0,1
10-2 = 0,01
10-3 = 0,001
10-6 = 0,000 001
10-9 = 0,000 000 001
10-12 = 0,000 000 000 001
10-15 = 0,000 000 000 000 001
10-18 = 0,000 000 000 000 000 001

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

18

Okrelanie niepewnoci pomiarw

DODATEK B
B.1 Rozkad Gaussa (rozkad normalny)

[5]

Jeli zaoymy, e przy wykonywaniu pomiarw uzyskanie pomiaru o wartoci wikszej i mniejszej od wartoci redniej jest jednakowo prawdopodobne oraz, e wyniki pomiarw daleko odbiegajce od redniej s mniej prawdopodobne ni niewiele rnice si od
redniej, to rozkad wynikw dla duej liczby pomiarw bdzie opisany krzyw Gaussa:

(x) =

( x)2

exp
2 .

2
2
1

Funkcja (x) nosi nazw rozkadu Gaussa lub rozkadu normalnego. Zaley ona od dwch
parametrw i (wartoci oczekiwanej i wariancji) oraz spenia warunek normalizacyjny:
+

( x)dx = 1 .

Warunek ten wynika z faktu, e prawdopodobiestwo znalezienia wyniku pomiaru w przedziale od x do x+dx jest rwne (x)dx, a prawdopodobiestwo znalezienia dowolnej wartoci
w przedziale od - do musi by rwne 1. Parametry i maj atw interpretacj analityczn i statystyczn. Dla wartoci x = funkcja (x) osiga maksimum. Parametr okrela
dwa punkty i + , gdzie znajduj si punkty przegicia krzywej Gaussa. Tak wic
warto mona traktowa jako miar szerokoci rozkadu. Z punktu widzenia statystyki,
warto jest wartoci oczekiwan E(X) rozkadu, natomiast parametr jest pierwiastkiem
kwadratowym z wariancji D2(X), czyli odchyleniem standardowym.
Podane poniej caki oznaczone funkcji (x) okrelaj prawdopodobiestwa znalezienia okrelonej liczby pomiarw (68,3%, 95,4% i 99,7%) w przedziaach, ktrych dugo jest
kolejn wielokrotnoci odchylenia standardowego:
+

+2

+3

( x)dx = 0,683 , ( x)dx = 0,954 , ( x)dx = 0,997 .

Rozkad Gaussa jest rozkadem cigym, dobrze przybliajcym dowiadczalny rozrzut wynikw wynikajcych z przyczyn opisanych w rozdziale 3 niniejszej instrukcji. Mona go zastosowa do skoczonej liczby pomiarw przy obliczaniu niepewnoci pomiarw typu A.
Wwczas wartoci oczekiwan tego rozkadu jest rednia arytmetyczna (1), a odchyleniem
standardowym odchylenie standardowe wartoci redniej (2).
Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

19

Okrelanie niepewnoci pomiarw

B.2 Rozkad jednostajny

(x)

[5]

x
Rozkad jednostajny (zwany rwnie rozkadem rwnomiernym lub prostoktnym) jest
to rozkad prawdopodobiestwa, w ktrym gsto prawdopodobiestwa w przedziale od a
do b jest staa i rna od zera, a poza nim rwna zeru.
Funkcja rozkadu gstoci prawdopodobiestwa dla rozkadu jednostajnego ma posta
nastpujc:

(x) =

2 3
(x) = 0

dla 3 x 3 ,

dla pozostaych x,
gdzie i (warto oczekiwana i wariancja) dane s nastpujcymi wzorami:

a+b
(b a ) .
, a 2 =
12
2
2

Jeli przyjmiemy, e dla niepewnoci standardowej typu B niepewno wzorcowania

wyznacza przedzia o szerokoci 2x wok wartoci , wwczas wzr (3) wynika bezporednio z podanej wyej definicji wariancji (naley do wzorw podstawi a = - x i b = x).
Uwaga dla osb dociekliwych:
Dla rozkadu jednostajnego wartoci wspczynnikw rozszerzenia gwarantujce
prawdopodobiestwa znalezienia okrelonej liczby pomiarw (95,4% i 99,7%) w przedziaach,
ktrych dugo jest kolejn wielokrotnoci odchylenia standardowego jest inna, ni dla rozkadu normalnego. 95% otrzymuje si dla k = 1,65, 99% dla k = 1,71, a dla k = 1,73 uzyskuje
si ju 100%.

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

20

Okrelanie niepewnoci pomiarw

DODATEK C
Metoda najmniejszych kwadratw
Metoda najmniejszych kwadratw jest najpowszechniej stosowan metod analityczn
dopasowania prostej do zbioru punktw dowiadczalnych. Nazw zawdzicza kryterium jakoci dopasowania takiego doboru parametrw prostej, aby suma kwadratw rnic wartoci
dowiadczalnych yi i obliczonych (Bxi + A) bya jak najmniejsza
n

S 2 = [ yi (Bxi + A)] = min .

2

i =1

W celu znalezienia parametrw B i A korzysta si ze warunku na minimum funkcji dwch

zmiennych:

S 2
S 2
= 0 oraz
= 0.
B
A
Obliczenie obu pochodnych czstkowych prowadzi do powstania ukadu rwna liniowych dla niewiadomych B i A. Dalsze obliczenia przedstawiono w formie wygodnej do
oblicze rcznych. Dla kadego punktu pomiarowego naley okreli wartoci funkcji pomoc-

niczych X i , Yi oraz d i :

1 n
~
Xi = Xi Xi ,
n i =1

1 n
~
Yi = Yi Yi ,
n i =1

~
~ 1 n
di = Yi B X i Yi .
n i =1

Nastpnie naley wyznaczy warto wspczynnika kierunkowego prostej B oraz wyrazu

wolnego A (rzdnej punktu przecicia prostej z osi OY):
n

B=

~~

X Y

i i

i=1
n

~2

X
i=1

A=

1 n
Bn
Yi Xi .

n i=1
n i=1

Natomiast zalenoci:
n

u(B) =

n2

~
di2
i=1
n

~2

X
i=1

n
Xi
1 n ~2
u( A) = u(B) Xi + i=1
n
n i=1

okrelaj niepewno standardow wartoci B oraz A. Oczywicie, majc do dyspozycji komputer, mona posuy si dowolnym programem wykonujcym obliczenia regresji liniowej
(dopasowania liniowego). Na rys. 1 pokazano wyniki liniowego dopasowania przy pomocy
programu MicroCal Origin.

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

21

Okrelanie niepewnoci pomiarw

DODATEK D
Wyniki regresji liniowej w programie MicroCal Origin 8.0
Przykad zastosowania metody najmniejszych kwadratw wraz z wynikami uzyskanymi w programie MicroCal Origin 8 (przy zastosowaniu funkcji linear fit) przedstawiono na
rys.2. Podstawowe wyniki oblicze znajduj si w tabelce pojawiajcej si automatycznie na
wykresie w oknie Graph, a szczegowe informacje na temat dopasowania i wszystkich parametrw oblicze statystycznych w oknie Book, w zakadce Data. W tabelce z wynikami na
wykresie zawarte s nastpujce informacje:
-

Equation (rwnanie) funkcja, ktr dopasowano do zbioru danych. W przykadzie jest

to rwnanie liniowe y = a + b*x.
Weight (waga) sposb obliczania wagi statystycznej pomiaru. Instrumental oznacza, e
waga wi obliczana jest jako kwadrat odwrotnoci niepewnoci pomiaru yi (wielko pobierana z kolumny niepewnoci wielkoci Y).
Residual Sum of Squares jest to warto funkcji 2 (aby ta warto zostaa wywietlona
w tabelce z wynikami, konieczne jest zaznaczenie opcji Residual Sum of Square w Quantities to Compute>Fit statistics w oknie parametrw dopasowania liniowego (Fit Linear)).
Adj. R-Square (normowany wspczynnik determinacji) podstawowa miara dopasowania modelu. Im bliszy jednoci, tym dopasowanie do modelu blisze.
Value (warto) i Standard Error (niepewno standardowa) dla wielkoci a i b.
Intercept (wyraz wolny a) i Slope (wspczynnik kierunkowy b).

Rys. 2 Dopasowanie wynikw lini prost (regresja liniowa) w programie MicroCal Origin

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

22

Okrelanie niepewnoci pomiarw

DODATEK E
Krytyczne wartoci 2 dla rnych poziomw istotnoci i liczby
stopni swobody

Liczba stopni swobody

Poziom istotnoci
0,20

0,10

0,05

0,01

0,005

1
2
3
4
5

1,64
3,22
4,64
6,0
7,3

2,7
4,6
6,3
7,8
9,2

3,8
6,0
7,8
9,5
11,1

6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

8,6
9,8
11,0
12,2
13,4
14,6
15,8
17,0
18,2
19,3
20,5
21,6
22,8
23,9
25,0

10,6
12,0
13,4
14,7
16,0
17,3
18,5
19,8
21,1
22,3
23,5
24,8
26,0
27,2
28,4

12,6
14,1
15,5
16,9
18,3
19,7
21,0
22,4
23,7
25,0
26,3
27,6
28,9
30,1
31,4

6,6
9,2
11,3
13,3
15,1
16,8
18,5
20,1
21,7
23,2
24,7
26,2
27,7
29,1
30,6
32,0
33,4
34,8
36,2
37,6

7,9
11,6
12,8
14,9
16,3
18,6
20,3
21,9
23,6
25,2
26,8
28,3
29,8
31,0
32,5
34,0
35,5
37,0
38,5
40,0

Zaznaczona na szaro kolumna, to wartoci krytyczne testu 2, ktre stosuje si najczciej w

praktyce laboratoryjnej.

Wydzia Fizyki Politechniki Warszawskiej - Laboratorium Fizyki 1

23