EX OCCIDENTE LUX I

wiat wspczesny nie bdzie ukarany. On sam jest kar. (E.II, 282)1

Reakcjonisty nie oburzaj okrelone rzeczy, ale kada rzecz

nie na swoim miejscu. (E.II, 404)

Nie powinnimy emigrowa, lecz konspirowa. (E.II, 220)

Nicols Gmez Dvila, syn bogatego kupca i przemysowca,

urodzi si 18 maja 1913 roku w stolicy Kolumbii, Santa
Fe de Bogot. Kiedy mia sze lat, wyjecha z rodzicami
do Europy. W Paryu wstpi do kolegium benedyktyskiego,
wakacyjne przerwy w nauce zwyk za spdza w Anglii.
Ju pod koniec wieku modzieczego zapad na cik chorob
puc i prawie dwa lata, przechodzc leczenie i rehabilitacj,
musia pozostawa zamknity w domu. W tym czasie nad
jego rozwojem intelektualnym czuwali prywatni nauczyciele.
Spokj i monotonia naznaczonego cierpieniem ycia pozwoliy
Gmezowi Dvili cakowicie powici si studiom. Mody
czowiek z autentycznym zapaem poznawa jzyki klasyczne:
grek i acin, oraz wspczesne: francuski, angielski, niemiecki;
a take ich literatur.
Wspaniao ducha wywodzi
przezwycianej miernoci. (57)2

si

czasami

cierpliwie

1
Wszystkie cytaty, zawsze w moim tumaczeniu, pochodz z: Nicols Gmez
Dvila, Escolios a un texto implcito. Obra completa, Villegas Editores, Bogota 2005;
a take z: Nicols Gmez Dvila, Nastpne scholia do tekstu implicite, tum. Krzysztof
Urbanek, Furta Sacra, Warszawa 2006. (E.II, 282) oznacza: Escolios a un texto implcito,
tom II, s. 282.
2
(57) oznacza: Nastpne scholia do tekstu implicite, s. 57.

Po siedemnastu latach pobytu na Starym Kontynencie Nicols

Gmez Dvila wrci do Bogoty, gdzie w 1937 roku wstpi
w zwizek maeski z Emili Nieto Ramos (1909 1995).
Choroba, ktr myliciel przechodzi w modoci, nie bya
jedyn przypadoci, ktra w jaki sposb zdeterminowaa jego
ycie. W 1948 roku Nicols Gmez Dvila podczas konnej jazdy
w swej posiadoci Canoas, ktra znajduje si w pobliu Bogoty,
uleg wypadkowi: prbowa zapali cygaro, sposzy konia, zosta
przez niego zrzucony i zama nog. W rezultacie do koca ycia
lekko kula. Nie przeszkadzao mu to jednak w czstych, prawie
codziennych, dugich spacerach.
W 1949 roku odby sw jedyn, jeeli wemie si pod uwag
dojrzae ycie, podr zagraniczn. Wraz z on przez ponad
sze miesicy przemierza samochodem dostpn dla obywatela
poudniowoamerykaskiego kraju cz Europy.
Trzeba jeszcze wspomnie, e maonka Gmeza Dvili wydaa
na wiat troje dzieci: dwch synw Nicolasa i Juana Manuela;
oraz crk Ros Emili. Ta ostatnia angauje si obecnie w prace
zwizane z przechowywaniem i rozpowszechnianiem dziedzictwa
ojca.
Kobieta ma t sam temperatur intelektualn, co rodowisko,
w ktrym yje: zaciekle rewolucyjn bd nieustraszenie konserwatywn
stosownie do okolicznoci.
Nigdy nie moe by reakcjonist. (E.II, 351)

Po europejskiej podry myliciel na dobre zamkn si

w swej, stopniowo powikszanej, bibliotece, a jego yciowa
aktywno w znacznej mierze zacza sprowadza si do czytania.
Gmez Dvila czyta nade wszystko w nocy, czyta i robi notatki.
Ten prawdziwy reakcjonista odnalaz cel swego istnienia
w przyswajaniu i reagowaniu na treci, ktre pozostawili po sobie
twrcy wywodzcy si, w ogromnej wikszoci, z krgu cywilizacji
europejskiej i zachodniej.
Biblioteka, pomimo niezwykle surowej selekcji, jakiej podlegay
majce j stanowi ksiki, pod koniec ycia waciciela liczya
okoo trzydziestu tysicy tomw. Zawieraa ona przede wszystkim
prace z zakresu lozoi, literatury piknej, historii, myli
spoecznej i politycznej, historii sztuki. Nicols Gmez Dvila
4

gromadzi wydania dzie wszystkich interesujcych go autorw,

o ile byo to moliwe, w jzykach oryginalnych. W tym kontekcie
warto przytoczy dwa, moim zdaniem, wiele mwice fakty:
Gmez Dvila sprowadzi kompletne rosyjskie wydanie tekstw
Konstantina Leontiewa, tylko przez ogromny szacunek dla jego
myli, mimo e nie zna jzyka; pod koniec ycia zainteresowa
si gramatyk jzyka duskiego, by mc wreszcie zapozna si
z twrczoci Kierkegaarda bez porednictwa tumacze.
Czsto natykamy si na ludzi przekonanych, e przeczytali jak
ksik, poniewa zapoznali si z jej tumaczeniem. (N.E.I, 29)3

Nicols Gmez Dvila pdzi swe ycie w samotnoci, prawie

cakowicie odizolowany od czsto po prostu wrogiego mu wiata.
Czyta, myla i czyni notatki, ktrych form stara si coraz
bardziej udoskonala. Pomagali mu swymi uwagami nieliczni
ludzie, ktrzy stanowili jego najblisze otoczenie. Byli wrd nich
czonkowie rodziny oraz kilku przedstawicieli kolumbijskich elit
intelektualnych.
Nic
ciekawszego
ni
samotne
rozmylanie
na
temat
nierozwizywalnych problemw; nic nudniejszego ni rozmawianie o nich
z postronnymi. (115)

Gmez Dvila pocztkowo wzbrania si przed jakimikolwiek

publikacjami. Jednak ju w 1954 roku jego brat Ignacio wyda
w Meksyku nie przeznaczone do komercyjnej dystrybucji Notas.
Tomo I [Notatki. Tom I]4, na ktrych stronice skadaj si rnorakie
notatki, spostrzeenia, sdy, maksymy i frazy. Obecnie Notas maj
du warto dokumentaln, przycigaj m. in. spor dawk
wtkw o charakterze osobistym i autobiogracznym. Franco
Volpi5 uywa ich za jako hermeneutycznego oparcia dla swej,
przeprowadzonej w tomie Nicols Gmez Dvila. El solitario de Dios
3
(N.E.I, 29) oznacza: Nuevos escolios a un texto implcito, tom I, s. 29. Inne per
analogiam.
4
Por. Nicols Gmez Dvila, Notas. Tomo I, Mxico 1954. Niedawno wznowione
w Kolumbii: por. tene, Notas. Tomo I, Villegas Editores, Bogota 2003.
5
Franco Volpi jest profesorem historii lozoi wspczesnej Uniwersytetu
w Padwie i najwikszym autorytetem w dziedzinie studiw nad yciem i twrczoci
Nicolasa Gmeza Dvili.

[Nicols Gmez Dvila. Boy samotnik]6, analizy ycia i dorobku

kolumbijskiego reakcjonisty. Pi lat po Notas Gmez Dvila
opublikowa Textos I [Teksty I]7. Jest to skromnej objtoci dzieo
pisane tekstem cigym, ktre, podobnie jak pierwsza publikacja
autora, a wbrew tytuowym sugestiom, nie doczekao si
kontynuacji. W Textos poruszanych jest wiele kwestii, ale wszyscy
komentatorzy skupiaj si przede wszystkim na wypowiedziach
dotyczcych sztandarowej dla autora idei, mianowicie idei reakcji.
Dopiero w 1977 roku Nicols Gmez Dvila opublikowa dwa
tomy w najnowszym, kolumbijskim wydaniu liczce niecae
czterysta stron kady Escolios a un texto implcito [Scholia do tekstu
implicite]8, w 1986 wyda rwnie dwa tomy w najnowszym
wydaniu po okoo dwiecie stron kady Nuevos escolios a un texto
implcito [Nowe scholia do tekstu implicite]9, a w 1992 roku tom
w najnowszym wydaniu liczcy niespena sto pidziesit stron
Sucesivos escolios a un texto implcito [Nastpne scholia do tekstu
implicite]10.
Mwic o spucinie intelektualnej samotnika z Bogoty
nie wolno zapomnie jeszcze o dwch mniejszych pracach, esejach
De iure11 z 1988 roku oraz El reaccionario autntico [Prawdziwy
reakcjonista]12, ktry zosta wydany rok po mierci autora, a wic
w roku 1995.
6
Por. Franco Volpi, Nicols Gmez Dvila. El solitario de Dios, Villegas Editores,
Bogota 2005. Ksika ta stanowi wprowadzenie do penego, piciotomowego
wydania scholiw Nicolasa Gmeza Dvili, a na jej tre skadaj si delikatnie
zmodykowane teksty, ktre pojawiy si ju wczeniej jako posowie do wyboru
scholiw (por. Franco Volpi, Un ngel cautivo en el tiempo, [w:] Nicols Gmez
Dvila, Escolios a un texto implcito. Seleccin, Villegas Editores, Bogota 2001, ss. 481
500) oraz jako wstp do wznowionego dziea Notas (Por. Franco Volpi, Una
voz inconfundible y pura [w:] Nicols Gmez Dvila, Notas. Tomo I, dz. cyt.,
ss. 11 40.)
7
Por. Nicols Gmez Dvila, Textos I, Editorial Voluntad, Bogota 1959.
Niedawno wznowione: por. tene, Textos I, Villegas Editores, Bogota 2002.
8
Por. Nicols Gmez Dvila, Escolios a un texto implcito, Instituto Colombiano
de Cultura, Bogota 1977.
9
Por. Nicols Gmez Dvila, Nuevos escolios a un texto implcito, Procultura,
Bogota 1986.
10
Por. Nicols Gmez Dvila, Sucesivos escolios a un texto implcito, Instituto Caro
y Cuervo, Bogota 1992.
11
Por. Nicols Gmez Dvila, De iure, Revista del Colegio Mayor de Nuestra
Seora del Rosario, nr 542, abril junio 1988, ss. 67 85.
12
Por. Nicols Gmez Dvila, El reaccionario autntico, Revista de la Universidad
de Antioquia, nr 240, Medelln, abril junio 1995, ss. 16 33.

 Pisanie czsto jest nieuniknione; publikowanie prawie zawsze

bezwstydne. (120)

W tym miejscu naley wspomnie o europejskiej recepcji dziea

Gmeza Dvili. Pierwszym, ktry zwrci na nie pen podziwu
uwag, by znany katolicki lozof Dietrich von Hildebrand.
Jednak prawdziwe odkrycie nastpio wraz ze stopniow
publikacj niemieckiego przekadu czci scholiw. Wydane
w Wiedniu tomy13 cho nie s wolne od powanych usterek
i uomnoci maj t zalet, e przybliyy Gmeza Dvil wiatu.
Kolejne tumaczenie, woskie,14 powstao dziki inicjatywie,
zafascynowanego myl samotnika z Bogoty, Franco Volpiego.
Sukces tej publikacji by ogromny, a jeden z popularnych woskich
dziennikw15 przez cay miesic umieszcza na pierwszej stronie
jak wypowied kolumbijskiego reakcjonisty. Potem pojawi si
jeszcze przekad na jzyk francuski16 oraz wydanie niemieckie17.
W Polsce myl Gmeza Dvili znana jest szerzej za spraw
kilku artykuw zamieszczonych w pimie Staczyk18. Niestety,
publikacja ta, oparta na niemieckojzycznym wydaniu
austriackim, nie moe zosta uznana pod adnym wzgldem
za satysfakcjonujc co nie zmienia podstawowego faktu,
e to wanie dziki niej autor scholiw przesta by polskiemu
czytelnikowi zupenie nieznany.
Patrzc na kwesti szerzej, naley stwierdzi, e obserwowana
w ostatnich latach ekspansja dziea Nicolasa Gmeza Dvili
13
Por. Nicols Gmez Dvila, Einsamkeiten. Glossen und Text in einem,
Gnther Rudolf Sigl, Wiede 1987; tene, Auf verlorenen Posten. Neue Scholien zu
einem inbegriffenen Text, tum. Michaela Mener, Karolinger, Wiede 1992; tene,
Aufzeichnungen des Besiegten. Fortgesetzte Scholien zu einem inbegriffenen Text, tum.
Gnter Maschke, Karolinger, Wiede Lipsk 1994; tene, Texte und andere Aufstze,
tum. Herminio Redondo, Karolinger, Wiede Lipsk 2003.
14
Por. Nicols Gmez Dvila, In margine a un testo implicito, Adelphi, Mediolan
2001.
15
Il Corriere della Sera.
16
Por. Nicols Gmez Dvila, Les Horreurs de la dmocratie. ditions du Rocher,
tum. Michel Bibard, Monaco 2003; tene, Le Ractionnaire authentique, tum. Michel
Bibard, ditions du Rocher, Monaco 2005.
17
Por. Nicols Gmez Dvila, Notas. Unzeitgeme Gedanken, tum. Urlich
Kunzmann, Mattes & Seitz, Berlin 2005.
18
Por. Staczyk. Pismo konserwatystw i liberaw, 11/1989, 12/1990, 13/1990,
14/1991, 24/1995, 25/1995, 27/1995, 28/1996. Autorem publikacji i tumaczem
scholiw by Tomasz Gabi.

nie przebiega w sposb waciwy, jeeli wemie si pod uwag

idee, ktre ten reprezentowa. I nie chodzi nawet o sam fakt
tumaczenia na inne jzyki, co, jak wiadomo, zafaszowuje zarwno
form, jak i przesanie. Deformacja jest bowiem bardzo rnorodna
i wielopoziomowa.
Przede wszystkim Gmez przedstawiany jest jako autor
aforyzmw, gdy tymczasem on sam expressis verbis takiej
interpretacji si przeciwstawia.

Czytelnik nie napotka na tych stronach aforyzmw.

Moje krtkie frazy s chromatycznymi dotkniciami kompozycji
<<pointilliste>>. (E.I, 15)

Nie bez znaczenia jest rwnie to, e, dla okrelenia swych

krtkich pisemnych wypowiedzi, wybra hiszpaskie sowo
escolio, ktrego etymologia wywodzi si od klasycznego
greckiego schlion interpretacja, komentarz; oraz
pniejszego aciskiego scholium notatka na marginesie,
uwaga wyjaniajca. W ten sposb autor jasno i wyranie
stwierdza, e nie pozostawia po sobie nic innego, jak tylko uwagi,
interpretacje i komentarze. W tym kontekcie mona by jednak
zada nastpujce pytanie: czy komentarz Gmeza Dvili moe
by aforyzmem? Inaczej rzecz ujmujc: czy scholium moe mie
form aforyzmu?
Kto nie nauczy si aciny i greki, yje w przekonaniu, choby nawet
temu zaprzecza, e jest tylko w poowie kulturalny. (86)

Jeeli przyjmie si, e aforyzm jest zwiz, byskotliw

wypowiedzi zawierajc ogln myl lozoczn, moraln bd
psychologiczn, e zazwyczaj charakteryzuj go rodki stylistyczne
takie jak antyteza czy paradoks, to odpowied jest twierdzca.
Jeeli uzna si, e ojcem aforyzmu jest Hipokrates, ktry uywa
go w celu opisywania choroby spoeczestwa i jednostek,
czyli opisywania kryzysu, i e aforystyka jest pierwotn form
uprawiania lozoi, rwnie odpowied winna by twierdzca.
Jeeli zaoy si, e uprawianie aforystyki jest wiadomym
przeciwstawieniem si prbom stworzenia wszechobejmujcego,
spjnego systemu, to bez wtpienia tak.
8

Jednak rwnoczenie nie wolno zapomnie, e a

do XIX wieku pod postaci aforyzmu ujawnia si wynik obserwacji
i dowiadczenia, dowiadczenia yciowego jeszcze u Nietzschego
aforyzmy rodziy si z zetknicia z rzeczywistoci i faktami.19
Tymczasem Nicols Gmez Dvila unika tego, co faktyczne,
odcina si od wspczesnego mu wiata, utrzymywa kontakt
nie z ywymi, lecz umarymi, nie inspirowa si wiatem
materialnym, lecz idealnym, ktry objawia mu si w tekstach.
Dlatego te czytajc kolejne tomy scholiw, naleaoby
postrzega ich autora jako redniowiecznego mnicha,
powicajcego swj ziemski ywot na opatrywanie uwagami
tekstw, ktre skomponowali lepsi i mdrzejsi od niego, a nie jako
poszukiwacza przygd, ktry w pewnym momencie swego ycia
postanawia pozostawi po sobie zestaw uytecznych dla innych
myli.

ycie aktywne zezwierzca. (E.II, 183)

Do namysu wzywa jeszcze jedna kwestia: co to za

tekst opatruje Gmez Dvila swoimi uwagami, tekst, ktry
jak gosz tytuy omawianych tutaj dzie, obecny jest implicite
w komentarzach?
W odpowiedzi na to pytanie jeden z badaczy stwierdzi, e tym
tekstem jest fragment ksiki Textos.20 Jednak taka odpowied
jest po prostu nie do przyjcia jako naiwna i redukcjonistyczna,
dla znawcy dziea kolumbijskiego samotnika wrcz absurdalna.
Trudno sobie bowiem wyobrazi, eby Gmez Dvila kilkadziesit
lat swego ycia powici na komponowanie przypisw do,
wskazywanych przez twrc tej miaej hipotezy badawczej,
okoo czterdziestu stron swej wczesnej pracy. By by przeciwnikiem
wspomnianej hipotezy, wystarczy owe strony przeczyta.21

19
Por. Beata Mytych, Mylenie aforystyczne. Ginzburg po raz pierwszy,
Anthropos?, 2-3 (2-3), 2004; http://www.anthropos.us.edu.pl/anthropos2/texty/
ginzburg.htm.
20
Por. Francisco Pizano de Brigard, Semblanza de un Colombiano Universal:
las claves de Nicols Gmez Dvila, Revista de Colegio Mayor de Nuestra Seora de
Rosario, nr 542, abril junio 1988, ss. 9 20.
21
Mwi si o stronach 61 100 z pierwszego wydania Textos. (Por. Francisco
Pizano de Brigard, Semblanza..., dz. cyt.)

 Gboko jakiej idei zaley od potencjau tego, kto daje jej posuch.
(61)

Myl, e rozwizania tej zagadki naley szuka gdzie indziej.

Nicols Gmez Dvila czyta i komentowa, jak si wydaje,
wszystkie wane ksigi, stanowice nasz europejski czy zachodni
dorobek kulturowy. Odnosi si zarwno do staroytnych
autorw greckich, jak i do twrcw wspczesnych. W swych
intelektualnych wdrwkach nie pomija adnej epoki i miejsca,
gdzie dziay si rzeczy majce wpyw na to, kim i czym, jako ludzie
okrelonego krgu kulturowego, jestemy. I wanie w zwizku
z tym jestem skonny sdzi, i najbardziej zblion do faktycznego
stanu rzeczy bdzie odpowied mwica, e tekstem implicite
jest nasza kultura, kultura helleska, aciska i chrzecijaska,
kultura, ktr Gmez, rwnie dziki swym scholiom, prbowa
sobie przyswoi i dla siebie ocali.
Co ciekawe, myliciel zgbia rwnie ksigi innych kultur.
W jego bibliotece znajduje si np. Tybetaska ksiga umarych oraz
Upaniszady. Jednak Gmez uwaa, e dzie wyrosych na gruncie
kulturowym innym ni wasny nie podobna pozna w odpowiedni,
umoliwiajcy kompetentn krytyk sposb.
Ignorujcemu to, do czego si odnosz, moje zapiski wydadz si
trywialne (E.II, 335)

Podczas badania myli Gmeza oraz jej recepcji zwraca

uwag jeszcze jeden istotny aspekt: bardzo trudno przeprowadzi
jak gbsz i rozbudowan analiz dziea samotnika z Bogoty.
Sdz, e dzieje si tak z kilku podstawowych powodw. Przede
wszystkim Nicols Gmez Dvila sam wymienia nazwiska
twrcw, ktrzy go interesuj, nazywa idee, ktre krytykuje,
a jego erudycja jest po prostu przytaczajca. Do tego naley
doda waciwe autorowi niezwykle trzewe spojrzenie na dzieo
wasne i, metalozoczn22 momentami, niepowtarzaln wizj
caego naszego kulturowego uniwersum. Trzeba te pamita,
e, cokolwiek mona by o ideach Gmeza napisa, zawsze
bdzie to zaledwie komentarzem komentarza, czym ze wszech
22
Metalozoczna, czyli, oglnie rzecz ujmujc, zajmujca si reeksj na temat
lozoi.

10

miar uomnym i niepenym. Dlatego wydaje si, e w wypadku

omawianych tu prac akademicko ukierunkowany, uczciwy badacz
nie moe nawet marzy o oryginalnoci ujcia, miaoci zestawie
czy gbokoci wnioskw.
Pozornie bardzo atwo mona postawi dzieu reakcjonisty
z Bogoty powane zarzuty przede wszystkim niespjnoci
czy wewntrznej sprzecznoci. Jednak, kiedy krytyk uwiadomi
sobie, i Gmez Dvila postrzega wiat jako jedyny w swoim
rodzaju zbir paradoksw, za ktrego systematyczno odpowiada
Bg, jego krytyczny apetyt zostanie w znacznej mierze
zneutralizowany.
Nieprzypadkowo
kolumbijski
myliciel
posugiwa si metod pisarskiego i lozocznego pointylizmu.
Ta, pierwotnie neoimpresjonistyczna technika malowania
drobnymi plamami czystej farby, miaa suy mu do adekwatnego
odmalowania czego, co nie dawao si uj w klasycznie rozumiany
system. Gmez Dvila by bowiem przekonany, e praca badacza
rzeczywistoci powinna polega na hierarchicznym porzdkowaniu
dostpnych mu, czsto sprzecznych fragmentw.
Mylenie demokratyczne ma zwyczaj dedukowa konsekwencje
jakiego wydarzenia z t sam prostolinijnoci, co implikacje jakiej
zasady.
Tym, co umie za to dostrzec reakcjonista, jest paradoksalny charakter
wydarze, ludzi i wiata.
Paradoksalny charakter wiata empirycznego, paradoksalny charakter
doktryny chrzecijaskiej, paradoksalny charakter mylenia reakcyjnego,
s potrjnym ladem Woli, ktra tworzy, Woli, ktra odkrywa, Woli, ktra
poddaje si Woli najwyszej. (E.I, 362)

Trud syntezy pozostawmy Bogu. (N.E.I, 165)

Naturalne wydaje si wic rwnie to, e o Gmezie Dvili

nie pisze si rozpraw, traktatw i ksiek, poprzestaje za
na artykuach, notatkach i wstpach. Specyka prac kolumbijskiego
autora powoduje za, e te krtkie teksty maj z reguy charakter
apologetyczny, a tre ich w duej czci stanowi cytaty jak bowiem
opowiada wasnymi sowami co, co zostao powiedziane w sposb
uznawany za doskonay? jak rozoy na czynniki pierwsze
wypowied, ktra jest skondensowan postaci pism Homera, Ojcw
Kapadockich, w. Bernarda, Dantego, Szekspira czy Goethego?
11

Oczywicie, pozostaj jeszcze przeciwnicy, ktrzy, aby

nie przysuy si dzieu reklam, ktra czsto jest niezamierzonym
skutkiem gonych, publicznych atakw, pastwi si nad
nim w swych wpywowych krgach mionikw postpu
i wszelkiej nowoczesnoci. Najczciej powtarzane zarzuty
nale do popularnej dzi kategorii argumentum ad personam.
Syszy si o zadufaniu, pyszakowatoci, braku profesjonalizmu
i bezczelnoci autora. Jego idee za przedstawiane s jako mieszne,
anachroniczne i gdyby bra je powanie niebezpieczne.

eby omieszy, wystarczy cytowa poza kontekstem. (56)

Tego typu uwagi nie warte byyby nawet wzmianki, gdyby

nie to, e czsto odstrczaj ludzi wraliwych od samodzielnego
zapoznania si z jak to okreli znany pisarz latynoamerykaski
lvaro Mutis pierwszorzdnym dzieem myli zachodniej23.
Nie sposb pomin take kwestii, ktra dla wielu zdaje
si zupenie nie istnie, a ktra zwizana jest z przywoywan
przy kadej nadarzajcej si okazji wypowiedzi Gabriela
Garcii Mrqueza: Gdybym nie by komunist, mylabym jak
Gmez Dvila. W przeciwiestwie do tych, ktrzy powouj
si na ni, by podkreli warto prac reakcjonisty, uwaam
j za wyjtkowo wstydliw, szkodliw i po prostu nie na miejscu.
Chciabym te, by czytelnicy mego tekstu uwiadomili sobie, i
w bibliotece Nicolasa Gmeza Dvili nie ma adnej z ksiek tego,
uhonorowanego Noblem, przyjaciela kubaskiego dyktatora.
Czy w tej sprawie potrzebny jest jaki bardziej wymowny
komentarz?

Nie dawajmy gupim opiniom przyjemnoci oburzania nas. (26)

Aby jeszcze lepiej zrozumie z jednej strony fenomen rosncego

rozgosu, jaki ostatnio towarzyszy kolejnym wydaniom ksiek
Nicolasa Gmeza Dvili, a z drugiej zjawisko duej niechci
czy wrcz wrogoci, ktr jego myl wzbudza, warto przyjrze si
podstawowym ideom, ktre ten kolumbijski myliciel wyznawa.
23
lvaro Mutis, Donde se vaticina el destino de un libro inmenso, Revista de
Colegio Mayor de Nuestra Seora de Rosario, nr 542, abril junio 1988, ss. 23 25.

12

Zanim to jednak nastpi, niech mi bdzie wolno poczyni jeszcze

kilka drobnych uwag.
Ot Gmez Dvila, piszc swe komentarze, czsto powraca
do tej samej myli, szukajc dla niej pikniejszej i bardziej
adekwatnej formy, czy te zmieniajc jej zakres. Ponadto dzieo
jego jest ogromne: scholia, ktre pozostawi po sobie, zajmuj
bowiem w najnowszym, kolumbijskim wydaniu okoo 1300 stron.
Taki stan rzeczy powoduje, e wydawcy, badacze i propagatorzy
musz ucieka si do dokonywania wyboru z pism myliciela,
musz arbitralnie decydowa, z jakim fragmentem reeksji
samotnika z Bogoty czytelnik si zapozna. Naturalne jest zatem,
e jedni wybieraj komentarze, ktre wydaj im si najlepsze,
najprawdziwsze albo najpikniejsze, inni za przedstawiaj te,
ktre s im z jakich powodw uyteczne. Za kadym razem
dochodzi do jakiego zafaszowania, co z moc podkrelam, gdy
chciabym, aby odbiorcy ani na moment nie przestali by tego
wiadomi.
Sceptycyzm chroni
j mieszn. (N.E.II, 44)

wiar

przed

spekulacjami,

ktre

czyni

Albo sceptyczny, albo katolicki: inny z czasem gnije. (E.I, 124)

Midzy sceptycyzmem i wiar nie ma koniktu, lecz pakt przeciw

oszustwu. (N.E.II, 82)

Ponadto istnieje jeszcze problem ewolucji dziea Gmeza.

Naturalne wydaje si bowiem podejrzenie, e na przestrzeni
kilkudziesiciu lat, ktre dzieli choby wydanie Escolios a un texto
implcito od publikacji Sucesivos escolios a un texto implcito, nastpia
jaka ewolucja w pogldach autora, ewolucja, ktra winna
znale wyraz w jego pismach. Ot sprawa nie wydaje mi si
tak oczywista. Odnosz bowiem wraenie, e idee prezentowane
przez Gmeza nie zmieniaj si, pewnej zmianie ulega za ich
coraz bardziej pikna i szlachetna forma. Mona zatem przyj,
e w momencie rozpoczcia publicznej dziaalnoci pogldy
autora byy dojrzae i skrystalizowane, a pniejszy wysiek
mia za zadanie doprowadzi do ich jak najbardziej adekwatnej
ekspresji.
13

Pisarz, ktry nie torturowa swych zda, torturuje czytelnika. (E.II, 94)

Przejdmy zatem do myli Gmeza.

Nicols Gmez Dvila pisze z pozycji, ktre nazywa
reakcyjnymi. Jego zdaniem, bycie reakcjonist w naszych
czasach polega na przeciwstawianiu si ideom rwnoci, niczym
nieskrpowanej wolnoci, ideom postpu i demokracji, ideom
materializmu, socjalizmu, kapitalizmu i rewolucji, sowem:
wszystkiemu, co uchodzi za aktualne i powszechnie przyjte.
Co za tym idzie, bycie reakcjonist czy si rwnie z gbokim
poczuciem wasnej bezsilnoci. Myliciel stanowczo odcina si
od wszystkiego, co wspczesne. Nawet konserwatyzm uwaa
za pozbawiony sensu, a to z uwagi na nieomal zupeny brak rzeczy
godnych konserwowania. Zdaniem Gmeza, yjemy w epoce
cakowitej barbaryzacji, penej faszywych bogw i ich prorokw,
oraz nikczemnych i gupich idei. Co prawda, nawet obecnie mona
dostrzec jeszcze ostatnie lady dawnej kultury, jednak wspczesny
czowiek jest do nich nastawiony zdecydowanie negatywnie
i dokada wszelkich stara, by je jak najszybciej wyeliminowa.
W takiej sytuacji pozbawieni wpywu na rzeczywisto reakcjonici
maj tylko jedno zadanie: konspirowa. Konspirowanie nie ma
za sprowadza si do pomnaania rewolucyjnego chaosu, lecz
powinno polega na przechowywaniu dziedzictwa kulturowego
i cywilizacyjnego, tego zaczynu, z ktrego, w cudowny sposb
Boa interwencja wydaje si mylicielowi nieodzowna mogaby
si kiedy odrodzi zdrowa struktura czowieczego uniwersum.
Wierny wyznawanym przekonaniom, Nicols Gmez Dvila
w swym mozolnym trudzie komentatora nie poszukiwa nowoci,
lecz prawd starych i sprawdzonych, ktre czsto nazywa
komunaami (lugares comunes).
Inteligentnym optymizmem nigdy nie jest wiara w postp, lecz
nadzieja na cud. (E.II, 115)

Nie usiuj zatru rde.

Lecz pokaza, e s zatrute. (E.II, 116)

Kto nas zdradza, nigdy nie wybaczy nam swej zdrady. (E.II, 166)

14

 Lewica to wytyczona po linii prostej, lekcewaca uksztatowanie

terenu szosa.
Reakcja to cieka wijca si wrd wzgrz. (E.II, 270)
Historia wspczesna jest dialogiem dwch ludzi: jednego, ktry
wierzy w Boga, i drugiego, ktry wierzy, e jest bogiem. (E.II, 279)

Wolno jest snem niewolnika.

Czowiek wolny wie, e potrzebuje obrony, opieki, pomocy. (N.E.II,

183)
Nie mam pretensji do oryginalnoci: komuna, jeli jest stary,
wystarczy. (48)

Zdaniem autora Escolios a un texto implcito, sytuacja

reakcjonistw znacznie pogorszya si po Soborze Watykaskim
II (1962 1965). Przedsoborowy Koci rozumia bowiem, e jego
zadaniem jest goszenie Krlestwa Boego i przeciwstawianie si
zepsutemu ze swej natury wiatu. Tymczasem Koci posoborowy
zawar ze wiatem pakt i sam zacz podlega rozkadowi.
Kolumbijski myliciel stanowczo krytykowa zmiany liturgiczne,
uwaa bowiem, e rytua waniejszy jest od sw, a partycypacja
wiernych zbyt bliska jest profanacji. Nie podobay mu si te
zmiany w retoryce, poniewa, przynajmniej z jego perspektywy,
prowadz one do zastpowania nauki o odkupieczej misji
Chrystusa dywagacjami na tematy spoeczno-ekonomiczne
i psychologiczne. Jako zupenie niezrozumiaa jawia si
reakcjonicie rezygnacja ze starej, uwiconej wiekami liturgicznej
suby, aciny na rzecz jzykw narodowych.
Kiedy czyta si zapiski Gmeza Dvili, nie sposb nie odnie
wraenia, e myliciel musia by autentycznie zgorszony
i przeraony tym, co okrela jako stopniow protestantyzacj,
demokratyzacj i sekularyzacj Kocioa katolickiego. I trzeba
przyzna, e krytyka, ktrej poddawa Gmez Dvila wspczesny
Koci, jest bezlitosna i czsto dochodzi do granic dobrego
smaku. Rwnoczenie naley wyranie powiedzie, e samotnik
z Bogoty, w przeciwiestwie do wikszoci zagorzaych krytykw
wspczesnych, przypuszcza swe ataki z wntrza tego Kocioa.
W tym kontekcie znamienny wydaje si fakt, e czstym
gociem w domu autora scholiw by ojciec Feliz Antonio Wilches
15

ze znajdujcego si nieopodal Convento de la Porcincula

zakonu Franciszkanw. Ojca Wilchesa Nicols Gmez Dvila
pozna jeszcze w 1949 roku w Rzymie i uwaa za osob niezwykle
inteligentn i dojrza.
Kiedy Koci dawa rozgrzeszenie grzesznikom, teraz postanowi
rozgrzesza grzechy. (E.I, 307)
W
onie
obecnego
Kocioa
<<integrystami>>
s ci, ktrzy nie zrozumieli, e chrzecijastwo potrzebuje nowej teologii,
i <<progresistami>> ci, ktrzy nie zrozumieli, e nowa teologia powinna
by chrzecijaska. (E.I, 310)
Tym, co drani wspczesnego chrzecijanina w redniowieczu,
jest chrzecijastwo (E.II, 49)

Teologia albo jest opisowa, albo bluniercza. (N.E.II, 45)

Czowiek lepiej znosi przeladowania ni obojtno.

Czego to nie zrobi wspczesny kler, by przycign cho odrobin
uwagi! (N.E.II, 48)
Na dzwonnicy wspczesnego kocioa postpowy kler zamiast
krzya umieszcza chorgiewk. (E.II, 57)
Przywracanie starego gestu liturgicznego w nowych okolicznociach
moe trci herezj.
Dzisiejsza komunia na stojco wydaje si gestem pychy. (N.E.II, 177)
Kobiety, ktre nowa liturgia wiedzie do pogwacenia Pawowego
zakazu, w kociele zawsze albo mwi przez nos, albo krzycz. (E.II, 354)
Trzy faszywe kroki Kocioa to: arystotelizm, jezuityzm, komisja
biblijna. (N.E.II, 81)

Demokracji
przeciwstawia
Gmez
Dvila
dawne
spoeczestwo
feudalne,
ktrego
hierarchiczna,
szeroko
rozbudowana struktura pozwalaa korzysta z prawdziwej
wolnoci wolno bowiem, zdaniem reakcjonisty, polega
na swobodzie wybierania sobie panw. Myliciel podkrela,
e hierarchia jest czym naturalnym i piknym, i e tylko
spoeczestwo hierarchicznie uporzdkowane moe by dobre
16

i rzeczywicie przypomina zdrowy ywy organizm. Gmez

Dvila przypomina, i na czele takiego porzdku staa niegdy
arystokracja, ktr wyrniao kumulowane przez stulecia
dowiadczenie, odwaga oraz smak. To w rkach najlepszych
spoczywaa odpowiedzialno za inne grupy oraz upowanienie
do stosowania przymusu symbolem by tu bat, a wic przyrzd
sucy m. in. do dyscyplinowania opornych. Szczegln rol
arystokracja odgrywaa i powinna nadal odgrywa w stosunku
do elity intelektualnej, gdy tej ostatniej czsto brakuje waciwych
arystokratom przymiotw ducha i szlachetnoci codziennych
form.
Sama idea oary i powicenia wydaje si niedorzeczna tym, ktrzy
ignoruj istnienie hierarchii dbr. (E.I, 218)

Demokracja jest polityk gnostycznej teologii. (N.E.I, 140)

Kto umie przedkada, nie wyklucza.

Porzdkuje. (N.E.II, 179)

Tymczasem obecnie wszystko odbywa si, zdaniem

Gmeza Dvili, w absurdalnej otoczce egalitaryzmu i samowoli,
a jedyn realn, bo dobrze zorganizowan warstw spoeczn
jest, uciskajca ca reszt, biurokracja. W naszych czasach
wszelkie rozstrzygnicia moe narzuca, utrzymywany w stanie
rewolucyjnego wrzenia, nieustannie poddawany politycznym,
ekonomicznym i psychologicznym manipulacjom, tum.
Jako tragiczne mylicielowi jawi si to, e wartoci, ktrych
niegdy strzegli najlepsi, teraz prbuje si przesania nowymi,
zatwierdzanymi w plebiscytach ludowych.
Prdy historyczne zmierzaj w dobrym kierunku jedynie w okresie
od V do XII wieku. (102)
Nie ma ju klasy wyszej i ludu, jest tylko bogate i biedne
posplstwo. (50)

Grzeczno jest przeszkod dla postpu. (N.E.I, 40)

Tum przestaje budzi odraz tylko wtedy, gdy spaja go motyw

religijny. (78)

17

Nicols Gmez Dvila pisa te duo o brzydocie wspczesnego

wiata. wiata, gdzie zapomina si o tym, co dobre, prawdziwe
i pikne, a wysawia to, co krzykliwe lub po prostu uyteczne. Zamiast
katedr, zamkw i paacw buduje si obecnie szkaradne obiekty
uytkowe, ktre, zdradzajc lichot duszy swych konstruktorw,
stpiaj wraliwo i psuj gust innych. Wszelka sztuka naszych
czasw, wedug myliciela, jest cakowicie zalena od biecej mody
i nastawiona na zaspokajanie najniszych instynktw. Czasami jeszcze
pojawiaj si w niej jakie echa piknej i szlachetnej sztuki klasycznej,
jednak zazwyczaj dzieje si tak na skutek przypadku. Artyci bowiem,
jak ogromna wikszo ludzi zajmujcych si produkcj kulturow,
s po prostu zepsuci, niedouczeni, dni poklasku i korzyci
materialnych, a w konsekwencji cakowicie jaowi. Reakcjonista wiele
mwi o twrczoci artystycznej minionych wiekw. Dostrzega
w niej wartoci, ktre pozwalaj jednostce rozwin i zachowa
wasne czowieczestwo, napotka pierwiastek transcendentny,
czyli ostatecznie Boga. Trzeba podkreli to, e sztuka bya przez
kolumbijskiego myliciela postrzegana jako ostatni bastion tradycji,
gdy wszystko mona splugawi i zniszczy, lecz to, co pikne, trwa
wiecznie.
W spoeczestwie demokratycznym, przemysowym i postpowym
najbardziej niebezpiecznym zaczynem reakcyjnym jest sztuka. (E.II, 152)

Sztuka jest najwiksz przyjemnoci zmysow. (E.II, 247)

Sztuce abstrakcyjnej patronuje diabe, przedstawianie jest bowiem

uznawaniem zalenoci. (N.E.I, 158)
Nie ma bardziej martwego trupa ni utalentowany pisarz, ktry
uwierzy, e jest geniuszem. (E.II, 157)

Powaniejsze ni mier sztuk jest to, e martwe nie chc zamilkn.

Burczenie w brzuchu padliny. (E.II, 190)

Muzea s wynalazkiem ludzkoci, ktra nie ma miejsca dla dzie

sztuki ani w swym domu, ani w swym yciu. (E.II, 236)

Wiele miejsca Gmez powica lozoi. Mona zaryzykowa

stwierdzenie, e pozostawa on w dialogu ze wszystkimi wanymi
18

lozofami przeszoci i zajmowa stanowisko we wszystkich

istotnych kwestiach lozocznych. W swych zapiskach wyraa
przekonanie, e lozofowanie polega na prbie udzielenia
odpowiedzi na wci te same, odwieczne pytania, za pomoc
wci zmieniajcego si jzyka. Poza tym sdzi, e do uprawiania
wielkiej reeksji lozocznej potrzebny jest talent literacki
i umiejtno waciwego stosowania metafor, a nie tylko biego
techniczna i zdolno do analitycznego mylenia.
Nicols Gmez Dvila by przeciwnikiem wszelkich nurtw,
ktre ignoroway zoono i wielopaszczyznowo ludzkiej
rzeczywistoci. Przeciwstawia si lozoom monistycznym,
jednostronnie
racjonalistycznym,
wielkim
systemom
idealistycznym; zwalcza rnorodne materializmy, utylitaryzmy
i determinizmy. Z mylicieli, ktrzy w sposb programowy
odrzucali koncepcje teistyczne, autentyczn sympati odczuwa
takie przynajmniej mona odnie wraenie wycznie
do Nietzschego. Uwaa bowiem, e tylko propozycja niemieckiego
myliciela jest w peni konsekwentna i rzeczywicie odwana.
Gmez wiele uwagi powici Marksowi, ktrego mocne strony
potra doceni, i marksistom, ktrych uwaa za zwykych
nieudacznikw i karierowiczw. Sam duym szacunkiem
darzy Platona i mylicieli chrzecijaskich, ktrzy na nauce
ucznia Sokratesa si opierali, a take np. Kartezjusza, Pascala,
Kanta i Schopenhauera. Z drugiej strony, przestrzega przed
konsekwencjami koncepcji stoickich, heglowskich oraz tych,
zwizanych z francuskim owieceniem.

wiat wspczesny jest buntem przeciwko Platonowi. (E.I, 198)

Marksista nie wtpi w zepsucie swego adwersarza.

Reakcjonista po prostu podejrzewa, e jego przeciwnik jest gupi. (E.II, 57)

Filozofowanie nie jest rozwizywaniem problemw,

ich przeywaniem na okrelonym poziomie. (E.II, 339)

lecz

Filozoa jest hermeneutyk aski. (N.E.I, 36)

Albo naley si do nastpcw Hegla, albo naley si do nastpcw

Schopenhauera.
Tertium non datur. (E.II, 154)

19

Odczytywa Nietzschego jako odpowied to go nie rozumie.

Nietzsche jest ogromnym pytaniem. (N.E.I, 162)

Pomimo caej wymierzonej w chrzecijastwo agresji linia

Nietzschego jest niejasna.
Nietzsche jest Saulem, ktrego obd porywa na drodze
do Damaszku. (E.I, 161)
Marks by jedynym marksist, ktrego marksizm nie otumani. (E.II,
389)
Marksizm by ostatni
optymizmu. (N.E.II, 83)

uczciw

ideologi

buruazyjnego

Tomizm i marksizm mog wymienia si personelem. (N.E.II, 44)

Dla chrzecijanina metazyki dziel si na nieprawdopodobne

i faszywe. (N.E.II, 82)

Sam Gmez Dvila jawi si jako myliciel nastawiony

teocentrycznie, w sporze midzy racjonalistami i woluntarystami
opowiadajcy si po stronie tych ostatnich, podkrelajcy kluczowy
charakter aski i odkupieczego dziea Chrystusa. Nie do przyjcia
dla niego bya wspczesna tendencja do stawiania czowieka
w centrum wszechwiata i wci dynamicznie rozwijajcy si
gnostycyzm. Nie podziela rwnie, tak silnie zakorzenionej
we wspczesnym wiecie, scjentystycznej wiary w wyzwalajc
moc postpu i rozwoju naukowo-technicznego, czeka za to na cud
i wierzy w skuteczno cierpliwie zanoszonej modlitwy.
Ci, ktrzy protestuj, kiedy stwierdzamy, e dobro staje si zem a zo
dobrem, jeli Bg tego chce, e zatem ten sam akt moe by alternatywnie
zy albo dobry, nie rozumiej, i wola Boa zmienia istot, a nie tylko
nazewnictwo rzeczy. (E.I, 58)
Poza regu benedyktysk wszelkie statuty ludzkich zbiorowoci
s groteskowe i toporne. (E.I, 363)
Chrzecijanin, ktrego niepokoj <<wyniki>> nauki, nie wie, ani
czym jest chrzecijastwo, ani czym jest nauka. (E.II, 321)

20

Autor w swych komentarzach porusza ogromn liczb

tematw i nie podobna w tym miejscu wspomnie o wszystkich.
O czymkolwiek by jednak nie mwi, zawsze czyni to w sposb,
ktry jedni uwaaj za dyletancki i niedorzeczny, a inni uznaj
po prostu za genialny.
Mnie najwaniejsze wydaje si to, e w dzieach myliciela
z Nowej Grenady mona dostrzec epifani ducha kultury
europejskiej i zachodniej, ducha helleskiego, aciskiego
i chrzecijaskiego, ducha, ktry na Starym Kontynencie zdaje
si wanie kona. Dokonujce si za na naszych oczach
rozpowszechnianie si scholiw, mona uzna za cud, dziki
ktremu take my mamy okazj przyjrze si zapomnianym
fundamentom swej wasnej wiadomoci, podstawom, ktre
czsto gin pod zwaami mieci i gruzw. Zdekonstruowany
i splugawiony tekst czsto jest ju dla nas po prostu niedostpny,
jednak pozostaj komentarze, ktre oferuj nam tego tekstu
esencj. Uwaam, e ksigi pozostawione przez Nicolasa
Gmeza Dvil maj obecnie du szans odegra rol wezwania
do powrotu do prawdziwych korzeni. Kto bowiem pokocha
tych ksig blask i gbi, nie spocznie, zanim nie dotrze do ich,
pulsujcego w ukryciu, rda.
Nazywamy egoist tego, kto nie powica si naszemu egoizmowi.
(E.I, 53)
Ci, u ktrych wdziczno za dowiadczane dobro zamiast
wyrodzi si w zwyczajow nienawi, jak kady dobroczyca
budzi przemienia si w uwielbienie dla wywiadczajcej je osoby,
s arystokratami.
Choby chodzili w achmanach. (E.II, 24)

Take cnt nie mona przetumaczy.

Jedne mwi tylko po acinie. Inne znaj jedynie angielski. Istniej
takie, ktre s wymienite we francuskim, a deprawuj si w innych
jzykach. Pewne potrzebuj niemieckiego, by wyrazi sw sumienn
powag. Niektre wycznie po hiszpasku nie wydaj si zwykymi
plebejskimi gestami.
Z greki, w kocu, nikt nie zdoa przeoy nawet jednej cnoty. (E.II, 49)
Gupota staruszka uwaa si za mdro, gupota czowieka dojrzaego
za dowiadczenie, gupota modzieca za geniusz. (E.II, 58)

21

 Ostatecznie jedyn rzecz, ktra nie pozwala nam wstydzi si

wasnego czowieczestwa, jest to, e istnieli mnisi. (E.II, 74)
Traktowanie niszego od siebie z szacunkiem i serdecznoci
jest klasycznym syndromem reakcyjnej psychozy. (E.II, 112)
Po owocach poznaj drzewo tylko ci, ktrzy maj krytyczne
podniebienie. (E.II, 370)

adna praca nie habi, ale kada degraduje. (E.II, 392)

Ani kurz, ani czas nie zbrukaj czystych zda. (E.II, 405)

Wszystko zmierza ku mierci, ale tylko to, co pozbawione wartoci

ku nicoci. (N.E.I, 116)
Dla wspczesnego wiata nie ma innego rozwizania jak tylko Sd
Ostateczny.
Niech to si skoczy. (131)

Nicols Gmez Dvila umar 17 maja 1994 roku w Bogocie.24

Dom, w ktrym myliciel mieszka, czyta i tworzy, wynajmuje
si przypadkowym osobom.25 Drzwi do jego synnej biblioteki
zamknite s na klucz, a ksiki czciowo uoone w lece
na pododze stosy pokrywaj si kurzem.

24
Grb Nicolasa Gmeza Dvili znajduje si na cmentarzu Jardines de la Paz
w pnocnej czci miasta.
25
Dom, imponujcy budynek w stylu Tudorw (schykowa faza gotyku
angielskiego), znajduje si w Bogocie, w dzielnicy El Nogal, u zbiegu ulic 11 i 77.

22