Krzysztof Gajewski

krzysztofgajewski@gmail.com, 698 793 756

Biogram
Krzysztof Gajewski, dr zatrudniony w IBL PAN, zajmuje si obecnie antropologi nowych
mediw oraz kulturowymi studiami nad komunizmem.
Recenzja
Popkomunizm. Dowiadczenie komunizmu a kultura popularna, red. M. Bogusawska, Z.
Grbecka, Libron, Krakw 2010.
Sowa kluczowe: PRL, popkomunizm, komunizm, kultura masowa, nostalgia

Komunizm w wersji pop

Wydany w roku 2010 pod redakcj Magdaleny Bogusawskiej oraz Zuzanny Grbeckiej tom
zatytuowany "Popkomunizm. Dowiadczenie komunizmu a kultura popularna" reprezentuje seri
wydawnicz "Wschd-Zachd-Konfrontacje". Na 442 stronicach znajdziemy 23 rozprawy, "May
sownik popkomunizmu" oraz liczne indeksy: osb, postaci mitycznych, literackich i fikcyjnych,
nazw geograficznych i geopolitycznych, instytucji, organizacji i ugrupowa, audiowizualiw,
materiaw topograficznych oraz artefaktw, ktre pozwalaj na atwe przeszukiwanie zawartych w
tomie tekstw.
Wprowadzajc we wstpie do tomu tytuowy termin Redaktorki odrniaj kultur popularn,
opierajc si na oddolnej aktywnoci spoecznej, od kultury masowej, powstaej wraz z
narodzinami nowoczesnego przemysu.
Zbir rozpraw zosta podzielony na dwie czci: "Modele i wypaczenia" oraz "Przekodowania i
nostalgie". Artykuy z pierwszej czci koncentruj si wok takich zagadnie, jak
"relacje pomidzy osadzonymi mocno w ideologii projektem kultury popularnej/masowej a jego
konkretnymi realizacjami (...) mechanizmy wyobrani potocznej w warunkach totalitarnych (...)
aksjologiczny wymiar zjawisk komunistycznej kultury"1
Teksty za zebrane w drugiej czci
"dotycz nostalgicznych oraz ludycznych transpozycji komunistycznego dziedzictwa, dokonywanych
1

Popkomunizm. Dowiadczenie komunizmu a kultura popularna, red. M. Bogusawska, Z. Grbecka, Krakw 2010,
s. 9.

wspczenie na gruncie kultury popularnej i przybierajcych form dekonstrukcji kodw

semiotycznych, powrotw filmowych i literackich, komercyjnych prb oywienia fenomenw epoki ,
a take emocjonalnych z ni utosamie"2
Zatem cze pierwsza zbiera analizy i dociekania dotyczce zjawisk historycznych, w drugiej za
hermeneutyce poddawane s fenomeny wspczesne.
Eryk Krasucki w artykule "Masowa kultura socjalistyczna. W poszukiwaniu definicji na przeomie
lat 50. i 60. XX wieku" pochyla si nad problemem kultury masowej w kraju o ustroju
socjalistycznym z perspektywy historii polskiej refleksji na ten temat. Sam fenomen, zdaniem
Autora, pojawia si w Polsce dopiero po roku 1956, gdy wczeniej odgrnie narzucona dyrektywa
socrealizmu, w karbach trzymajca dziaania artystw wszelkich dziedzin sztuki, skutecznie
uniemoliwiaa zaszczepienie kultury masowej na rodzimym gruncie. Pierwsze refleksje
teoretyczne (kiewskiego, Kisiela, Miosza) zmierzay ku prbie wykorzystania mechanizmw
kultury masowej do upowszechniania kultury wysokiej i udostpniania jej skarbw masowemu
odbiorcy, jednak zbony ten postulat z zasadzie nie doczeka si realizacji; chlubny wyjtek stanowi
tygodnik "Przekrj".
" , " to tytu rozprawy Wasylija
Szukina. Do tematyki popokomunizmu odnosi si przy pomocy ukutego przez Wadimira
Papiernego termin Kultura Dwa, okrelajcy now, komunistyczn kultur masow modego
pastwa radzieckiego. Szukina zastanawia zjawisko tsknoty za komunizmem. Prbuje on je
wyjani przywoujc poemat Iwana Karamazowa o Wielkim Inkwizytorze i wskazujc na
odwieczne marzenia ludzkoci o cudzie, ktry doprowadzi j do peni szczcia. Dostrzega trzy
archetypiczne kompleksy, ktre owe marzenia ludzkoci tematyzuj: "naszo", topos wiecznej
modoci oraz motyw lotu.
Nad wiadomoci metateoretyczn kultury radzieckiej zastanawia si Jakub Sadowski. W zawartej
w tomie rozprawie pt. "Wysoka? Ludowa? Masowa? Elitarna? Radziecka totalitarna kultura
artystyczna o sobie samej" koncentruje si na sowieckim fenomenie twrczoci amatorskiej
koncesjonowanej i wspieranej przez pastwo ( ). Przywouje
przykady kwitncego w latach 30. i 40. gatunku komedii muzycznych, takich jak "Wesoy jarmark"
czy "Woga-woga", w ktrych pojawiaj si treci o charakterze autodeskryptywnym i namys nad
form sztuki masowej oraz jej miejscem w yciu spoecznym. Zdaniem Autora, radziecka sztuka
totalitarna tamtej epoki operowaa rytualnym modelem odbioru, jak najszerzej zakrelajc krg
uczestnictwa, demokratyzujc sztuk, rewidujc i odrzucajc tradycyjny model oddzielajcy grub
kresk samotn posta artysty od grupy biernych odbiorcw.
2

idem.

Dla Weroniki Bryl-Roman popularne ostatnio w dyskursie medialnym swko "vintage" stanowi
klucz pozwalajcy w intrygujcy sposb uj problematyk wzornictwa przemysowego z czasw
PRL. Jej artyku "Polski vintage -- odkrywanie peerelowskiego designu" zawiera zarys historii
polskiej powojennej sztuki uytkowej, cile zwizanej z powstaniem Instytutu Wzornictwa
Przemysowego i dziaalnoci Wandy Telakowskiej, dziejw refutacji PRL-owskiego dorobku w
tej dziedzinie i nostalgii za nim. We wspczesnej wiadomoci estetycznej niektre elementy
wzornictwa z czasw PRL, ktre, jak podkrela Autorka, uchronio si przed zgubnymi wpywami
socrealizmu, stay si lub mog sta si polskim vintage, a wic klasykiem, przedmiotem o wartoci
estetycznej aktualnej rwnie poza epok jego powstania. Liczne wystawy i warsztaty na temat
polskiej powojennej sztuki uytkowej dowodz ywotnoci tej estetyki, od zawsze cenionej przez
specjalistw i hobbystw, a obecnie przez coraz szersze koa konsumenckie.
Pozostajemy w krgu wzornictwa przemysowego, gdy autorka kolejnego artykuu, Justyna
Jaworska bierze na warsztat badawczy scenografi teatraln inspirowan socjalistycznymi
wntrzami, a konkretnie rzecz biorc jeden rekwizyt ko. W wersji PRL-owskiej bdzie to
"gierkowski tapczan", ktry pojawia si na scenie Teatru Starego w spektaklu "Lulu" w reyserii
Pawa Gowackiego i wzbudza bardzo ywe reakcje krytykw. Autorka przywouje przykad
podobnego chwytu zastosowanego wczeniej przez Jana Klat w "Rewizorze". Realia
Gogolowskiego dramatu zostaj dostosowane do czasw Gierka. Jaworska zwraca rwnie uwag
na infantylizacj PRL we wspczesnych jego przywoaniach potocznych. Zjawisko to doskonale
ilustruje Zyta Rudzka w sztuce "Cukier Stanik", gdzie pojawia si groteskowa scena zwiedzania
"domowego muzeum PRL".
Danuta Sosnowska w artykule zatytuowanym "Mieszczaski komunizm i hippisowski bunt
oczyma czeskiego skandalisty (powie ... a bude h Jana Pelca)" kreli wiat czeskiego
undergroundu widzianego oczami narratora tytuowej powieci. wiat w opisywany jest w
kategoriach ekspresywnych, a opis peen jest drastycznych scen. Mieszkacy tego wiata oddaj si
caym swym yciem amaniu wszelkich moliwych tabu, cigajc tym na siebie jedynie kopoty.
Wyrwanie si z owego spoecznego pieka i akces do rutynowego ycia obywatela demoludu czy
si jednak w przypadku bohaterw powieci z wyjaowieniem ich wiatopogldw z wartoci
ponadkonsumpcyjnych. Zanika towarzyska solidarno midzy nimi, a ich osobiste pasje umieraj
na jaowej glebie uregulowanego ycia zawodowego i prywatnego.
Nowomowa z perspektywy kategorii komizmu jzykowego to temat analiz Marka Jeziskiego
zawartych w tekcie pt. "Nowomowa w krzywym zwierciadle. Komizm polityczny Postpowca
Sawomira Mroka". Autor analizuje zjawisko jzyka propagandy komunistycznej jako przedmiotu
3

parodii i satyry w twrczoci kabaretowej, a przede wszystkim na przykadzie tytuowego utworu

Mroka. Ujmowanie problematyki komunistycznej nowomowy w kategoriach komicznych miao,
zdaniem badacza, charakter mechanizmu obronnego i dowodzi odpornoci spoeczestwa na
narzucany kod mowy oficjalnej.
Przedmiotem kolejnej rozprawy jest powie milicyjna. Dorota Skotarczak w tekcie
zatytuowanym "Pierwsze i drugie ycie powieci milicyjnej" analizuje ten nurt literatury masowej,
odwoujc si do licznych przykadw. Rekonstruujc niezbdn faktografi pokazuje, jak gatunek
w zosta zaprojektowany odgrnie w celu, mwic jzykiem wspczesnych mediw, poprawienia
spoecznego wizerunku milicji obywatelskiej. W swych analizach morfologicznych Dorota
Skotarczak prezentuje ewolucj powieci milicyjnej przede wszystkim z punktu widzenia przemian,
jakim podlega sposb konstrukcji postaci.
Komiksowej serii o Kapitanie biku powicony jest artyku Macieja Wycinka Kapitan bik --fenomen propagandy PRL-u (1967-1982). Rwnie Wycinek koncentruje si na morfologii
swojego bohatera, porwnujc go do amerykaskich pierwowzorw. Podkrela jednak jego
specyfik i oryginalno, widzc j przede wszystkim w skonnoci naszego rodzimego bohatera do
dziaania zespoowego, co odrniaoby go od indywidualistw w typie Jamesa Bonda. W
intrygujcy sposb odtwarza autor rozprawy geografi wiata przedstawionego komiksowej serii i
spostrzega, e sprawy rozwizywane przed Kapitana bika rozgrywaj si zwykle z zachodnimi
obszarami PRL i czsto pojawiaj si w nich (w roli czarnych charakterw) przede wszystkim
obywatele RFN. Zwraca uwag zupeny brak odniesie do wczesnego ZSRR i nieobecno Rosjan
wrd przedstawionych postaci.
Po tematyk komiksu, ale ujt szerzej, siga kolejny autor, Pawe Miedziski. W swym artykule
pt. "Uczc bawi, bawic uczy, czyli o propagandowej treci peerelowskich komiksw na
przykadzie "Magazynu Opowieci Rysunkowych RELAX"" skupia si na pojciu perswazji
politycznej i o sposobach jej przejawiania si w "Magazynie", jednym z najpoczytniejszych
czasopism w historii polskiej prasy. Autor artykuu przedstawia program "polityki historycznej",
ktr czasopismo owo uprawiao w drukowanych "opowieciach rysunkowych" przede wszystkim
w odniesieniu do dwch zagadnie: II wojny wiatowej oraz wczesnej propagandy
socjalistycznego sukcesu.
Nastpujce dalej dwa teksty Patrycjusza Pajka powicone s sztuce filmowej. "Czeska komedia
dla pocztkujcych (szkic z historii gatunku)" dostarcza nie tylko przegldu dziejw czeskiej
komedii od pocztkw historii kina a do czasw obecnych, ale rwnie tumaczy popularno tego
gatunku w kinie czeskim rol, jak humor plebejski odgrywa w czeskiej kulturze, spoeczn
4

tendencj do unikania ostrych sporw politycznych i skonnoci do skupiania si w krgu

prywatnoci. Cechy te znajduj personifikacj w postaci Jzefa Szwejka. Autor klasyfikuje dziea
filmowe pod wzgldem reprezentowanego typu humoru oraz wskazuje alianse genologiczne, w
jakie wchodzi komedia z innymi gatunkami filmowymi.
Drugi artyku tego autora w zasadzie pozostawia czytelnika w krgu tematycznym kina czeskiego,
ale tym razem przedstawia w perspektywie historycznej rozwj horroru, zarwno w wersji
literackiej, jak i filmowej. Pajk pokazuje zalenoci, jakie cz ekranizacj dziea literackiego z
jego pierwowzorem. Zauwaa, e gatunek horroru, z lecym u jego podstaw przekonaniem o
istotowej irracjonalnoci zagraajcej czowiekowi natury, nie wpisuje si w optymistyczn wizj
wiata proponowan przez rzdy demoludw i z tego wanie powodu rozwj gatunku traci impet w
okresie wzmoonego nacisku politycznego.
Marcin Niemojewski w rozprawie pt. "Horror filmowy w czasach PRL-u: peryferia kultury
popularnej, kultura popularna na peryferiach" omawia dzieje tego stosunkowo wskiego nurtu w
kinie polskim. Zastanawiajc si nad przyczynami niedoreprezentowania tego typu dzie wskazuje
traumy historyczne, ktre czyniy tematyk filmowej grozy mao przekonujc dla potencjalnych
odbiorcw. Tym niemniej powstao kilka interesujcych dzie, ktrych analiza prowadzi do
wniosku, e u podstaw filozofii polskiego horroru ley idea odrzucenia adu kulturowego opartego
na trzech tabu: sferze sacrum, zakazie kazirodztwa oraz zakazie kanibalizmu.
Zamykajcy pierwsz cz antologii, zatytuowan "Modele i wypaczenia" artyku Tomasza
Rakowskiego pt. "Rozwizanie Hydrozagadki" zawiera analiz tytuowego dziea filmowego z
perspektywy ukrytych

lkw

gwatownie rozwijajcego pod wzgldem przemysowym

spoeczestwa socjalistycznego. Autor artykuu argumentuje, e do specyfiki kina Andrzeja

Kondratiuka naley skoncentrowanie si na dziaaniu ywiow.
Cze drug, "Przekodowania i nostalgie" otwiera tekst Haliny Kudliskiej, pt. "Drugie ycie
imperium znakw, czyli o symbolice komunizmu w tekstach polistemiotycznych w Rosji na
przeomie XX i XXI wieku" powicony analizie rosyjskiego kodu kulturowego zwanego Lingua
Imperii Sovietica, przede wszystkim na przykadach parodii i pastiszw radzieckich plakatw
propagandowych. rdem danych jest przede wszystkim Internet. Powstae przy okazji wyborw
politycznych czy bez specjalnej okazji dziea twrczoci fanowskiej w sposb dowcipny
modyfikuj pierwotny przekaz tekstu, poprzez mniej lub bardziej zaawansowane interwencje
graficzno-tekstowe, w celu uzyskania efektu satyrycznego lub komicznego, a czasem wskazania
rwnie paraleli midzy politycznym systemem komunizmu a neoliberalnym, postsowieckim
kapitalizmem.
5

Katarzyna Grska w tekcie o charakterze politologicznym ("Nostalgia za PRL-em i ostalgia"), a

wic cokolwiek tematycznie odstajcym od pozostaych treci w tomie zgromadzonych, stara si
wyjani fenomen nostalgii za systemem pastwowym sprzed transformacji ustrojowej dokonujc
analizy porwnawczej PRL i NRD. Rozliczenie komunizmu dokonao si w byym NRD dziki
otwarciu archiww Stasi. Pozwolio to, zdaniem autorki, uwolni biece ycie spoeczne od
brzemienia komunistycznej przeszoci, ktrej pami w Polsce tak bardzo ciy. Nostalgia za
minionym systemem ma si bra z wybirczoci ludzkiej pamici, tsknoty za modoci i dotyczy
tych, "ktrym si nie powiodo w wolnym kraju" (s. 226).
Problematyka czeska powraca w rozprawie Roberta Kulmiskiego pt. "Major Zeman znowu nadaje.
Kilka uwag o kulturze repetycji". Autor analizuje fenomen powtrnej emisji programw i seriali
telewizyjnych jako typowy dla kultury masowej. W szczeglnoci zajmuje go kwestia seriali
powstaych w czasach rzdw komunistycznych i zawierajcych w zwizku z tym elementy
propagandowe. Zastanawia go niesabnca popularno niektrych tego typu produkcji (jednym z
przytaczanych przykadw jest "Stawka wiksza ni ycie"). Zauwaa, e jakkolwiek opatrywane
s one zwykle komentarzem uprzedzajcym o historycznych zakamaniach pojawiajcych si w
treci serialu, to jednak odbiorcy (badanie wykonane na podstawie analizy fanowskiego forum
internetowego) ignoruj zazwyczaj aspekty historyczno-polityczne, koncentrujc si na
zagadnieniach wewntrznych, takich jak fabua, miejsce krcenia filmu czy rekwizyty w nim uyte.
Wraz z artykuem Pauliny Haratyk pt. "Cioty tskni za PRL-em. Nostalgia za minion epok jako
podstawa wiata fantazmatycznego bohaterek Lubiewa Michaa Witkowskiego" przechodzimy do
problematyki studiw gejowskich. Cioty Witkowskiego przeyy swoj modo w PRL, a oparta
na wartociach kompetytywnych Polska kapitalistyczna jest im obca. Nie potrafi znale
wsplnego jzyka nawet z modym pokoleniem homoseksualistw gej okazuje si rwnie
odlegy wiatopogldowo jak "heteryk". Cioty ani nie popieray systemu, ani nie walczyy z nim.
Stanowiy jego organiczn cz i ich zoty wiek przemin wraz z nim.
Z perspektywy kulinarnej problematyk wspczesnych interpretacji komunizmu podejmuje
Magdalena Bogusawska w rozprawie "Tito od kuchni. Popularne (re)konstrukcje obrazu
komunistycznej Jugosawii". Wywd swj rozpoczyna od opisania wanej roli, jak peni kulinaria
w badaniach kulturowych prowadzonych w krajach wchodzcych niegdy w skad republiki
Jugosawii. Nastpnie autorka koncentruje si na publikacjach dokumentujcych ycie przywdcy
komunistycznej

Jugosawii

punktu

widzenia

gastronomicznego.

Drobiazgowe

opisy

wyrafinowanych menu oficjalnych posikw Tito staj si elementem tekstualnej strategii, dziki
ktrym Tito "ukazywany jest jako dobry gospodarz i wymienity kompan biesiad" (s. 269) oraz
6

"moe funkcjonowa w prywatnej przestrzeni domowej w roli kogo bliskiego, obdarzanego

sentymentem honorowego czonka rodziny" (jw.).
Zagadnienie symbolicznego wymiaru dbr konsumpcyjnych podejmuje rwnie autorka nastpnej
publikacji, Katarzyna Binda, za przedmiot swego antropologicznego studium obierajc samochd
marki Zastawa 750, znany rwnie jako ficia. Kroczc ladami Rocha Sulimy dociekajcego
kulturowych znacze polskiej syrenki3, badaczka opisuje prawdziwy kult fici, ktry w duej mierze
do dzi trwa na terenach krajw tworzcych niegdy Jugosawi. Mit fici stanowi pendant
dramatycznej historii tego kraju, powstania i rozpadu poudniowosowiaskiej federacji, a zarazem
wany element jugonostalgii. Zatem peni podobne funkcje semantyczne, co syrenka dla dziejw
PRL, z tym e w odrnieniu od tej ostatniej, "krlowej pobocza", ficia do dzi widoczna jest na
drogach.
W nastpnym artykule Monika Golonko-Czajkowska bierze na warsztat antropologiczny zjawisko
turystyki po Nowej Hucie na przykadzie biura turystycznego Crazy guides. Semiologicznej
interpretacji poddawane s kolejne elementy wyreyserowanej w najdrobniejszych detalach
wycieczki, ogldane przestrzenie i artefakty oraz uywane rekwizyty. Autorka dokonuje ciekawej
analizy PRL-owskiej "zagrychy" przy pomocy kategorii zaczerpnitych z analizy strukturalnej
Claude'a Lvi-Straussa. Wdrwka po przygotowanej niczym potiomkinowska wioska przestrzeni
turystycznej, cho odbywa si w atmosferze karnawau, posiada rwnie walory edukacyjne, gdy
pozwala stworzy sobie pewne wyobraenie o warunkach, w jakich toczyo si ycie codzienne w
PRL. Smaki komunizmu, jakie poznaj wycieczkowicze, bywaj rwnie czasem nadspodziewanie
kuszce, gdy zostaj zderzone z tward rzeczywistoci ekonomii neoliberalnej.
Patryk Wasiak podejmuje problematyk i metodologi podobn, za swj przedmiot obierajc jednak
zwiedzanie elektrowni w Czarnobylu. Tego typu przedsiwzicia nale do gazi turystyki zwanej
ecological/extreme tourism. W polskich warunkach wycieczka do Czarnobyla to jedna z
najtaszych i najmniej kopotliwych w realizacji form tego rodzaju wypoczynku. Jednoczenie
naley ona, zdaniem autora, do tzw. turystyki wysokiej, gdy nacisk zostaje tu pooony nie na
czyst rozrywk, ale na poznanie realiw ycia ludzi "stamtd", zarwno dawniej, jak i dzi. Ma tu
miejsce nie tylko zaangaowanie poznawcze podr do Czernobyla bywa rwnie przeyciem
metafizycznym, prb kontaktu z sacrum. Wyranie wida to w grze komputerowej opartej z jednej
strony na filmie Andrieja Tarkowskiego pt. "Stalker", z drugiej za na dowiadczeniach
wyniesionych z wycieczek do Czarnobyla przedsibranych przez autorw gry i na materiale
filmowym tam przez nich nakrconym.
3

Roch Sulima, Wprowadzenie do semiotyki mieci, w: jego, Antropologia codziennoci, Krakw 2000.

W ostatniej z zamieszczonych rozpraw, zatytuowanej "Midzy miechem a nostalgi - powroty do

komunistycznej przeszoci", Zuzanna Grbecka niejako podsumowuje tre tomu, koncentrujc si
na komicznych oraz nostalgicznych reinterpretacjach PRL-owskich motyww. Jako przykady
przejaww kultury popularnej su strony internetowe powicone rnym przejawom polskicj
kultury z czasw realnego socjalizmu. S to przede wszystkim amatorskie kolekcje wizerunkw
PRL-owskich ikon. Autorka spostrzega komercjalizacj mody na PRL, o ktrej wiadczy choby
istnienie sklepu internetowego dostarczajcego produktw produkowanych wspczenie, ale
znanych ju w czasach PRL lub te artefaktw na PRL-owskich wzorowanych.
Tom zamyka "May sownik popkomunizmu" zawierajcy kilkanacie rozbudowanych,
wyposaonych w bibliografie, autorskich hase typu "bareizacja", "gierkonostalgia" czy "titofobia".
Sporym uatwieniem dla korzystajcych z antologii s rozbudowane indeksy.
Zbir Popkomunizm wpisuje si w dynamicznie rozwijajcy si nurt kulturowych studiw nad
komunizmem i badacz zainteresowany t problematyk z pewnoci znajdzie w nim rdo
inspiracji.